\id 1TI - Yopno [New Testament and Psalms]; 14-May-2010 \h 1 Timoti \toc2 1 Timoti \toc1 1 Timoti \mt1 Pol da Timoti do Papia 1 Mandagɨt \is1 But pɨso gen \ip Timoti uŋun Yesu yolyol amɨn bulagɨ kɨnda. Uŋun Lista kokup pap Galesia Provinskon amɨn kɨnda. Meŋi uŋun Juda mɨŋat kɨnda, aŋakwan datni uŋun Grik amɨn kɨnda. Pol da Timoti abɨdaŋban kɨsi agek Piŋkop gen yaŋ teŋteŋok do pi agɨmal (Yabekbi kɨlapmɨ 16–20 uŋudon koki). Timoti Epesas kokup papgwan paŋmuwukbi egɨpgwit dakon kɨla amɨn dagaŋakwan Pol da papia on mandaŋ ɨmgut. \ip Papia on da mibɨltok yosok uŋun yaŋ: Amɨn dɨwarɨ da mɨŋat amɨnyo dakon nandaŋ gadatni paŋupbal ani yaŋ do Timoti kaŋ kɨmotjak do iyɨgɨt. Uŋun amɨn dakon nandak nandakni ŋwakŋwarɨ tawit uŋun yaŋ: On mɨktɨm dakon yo morap uŋun tagɨ dɨma, do mɨŋat amɨnyo egɨp egɨp abɨdok do nandaŋ uŋun jap dɨwarɨ dɨma nok do gen teban yopgwit, ae mɨŋat yo kɨsi dɨma pani do yaŋsop aŋ yomgwit. \ip Gen madepsi kɨnda gat mandagɨt. Piŋkop gawak ɨmɨm sɨlɨp uŋun kɨla tagɨsi ani, ae paŋmuwukbikon pi tagɨsi ani do mandagɨt. Ae niaŋen amɨn da paŋmuwukbi dakon kɨla amɨni egɨpni ae pi amɨni egɨpni uŋun do mandagɨt. \ip Mibɨ do Pol da Timoti Yesu Kristo dakon pi amɨn tagɨsi egɨpjak, aŋek Yesu yolyol amɨn kaloŋ kaloŋ do ni aŋpak tagɨsi baŋ aŋyomjak uŋun do mandagɨt. \c 1 \s1 Timoti iyɨ gat ae paŋmuwukbi gat kɨsi dakon aŋpak kɨlani tagɨsi asak \r (Kɨlapmɨ 1–6) \p \v 1 Nak Pol, Yesu Kristo dakon yabekbi kɨnda da on papia mandɨsat. Piŋkopnin yokwikon baŋ tɨmɨt tɨmɨt amɨnin gat ae Yesu Kristo uŋun nandaŋ teban taŋek jomjom aŋek ekwamaŋ uŋun bamot da nak yabekbi pi abeŋ dosi nayɨgɨmal. \v 2 \x - \xo 1:2 \xt Ya 16.1-3; Tit 1.4\x* Timoti, gak nandaŋ gadat asal do nak da gandabo gak monjɨnosi asal. On papia gak do mandaŋ gamɨsat. Piŋkop Dat ae Amɨn Tagɨnin Yesu Kristo dakon bupmɨni gat ae but yawotni gat gagon tosak. \s1 Top gen morap do kaŋ kɨmotneŋ \p \v 3 Nak Masadonia mɨktɨmon kɨŋek gen gayɨgɨm uŋudeŋ aeno sigɨn gayɨsat. Gak Epesas kokupmon sigɨn egek mɨŋat amɨnyo Piŋkop gen yoyɨŋ dekgaŋ amɨn dɨ yoyɨŋdet ani bɨsapmon top gen dɨma yoni do gen tebaisi yoyɨki. \v 4 \x - \xo 1:4 \xt 1Ti 4.7; Tit 1.14\x* Ae babɨkni dakon binap gen gat ae babɨkni dakon mibɨlɨ gat do dɨma yoni do tebaisi yoyɨki. Gen uŋudeŋ da gen emat paŋalon asak. Uŋun da Piŋkop dakon pi dɨma joŋɨkdak. Nandaŋ gadat aŋek Piŋkop dakon pi arɨpmɨ tagɨ aneŋ. \v 5 Amɨn da notni do but dasi galak taŋ yomɨŋek egɨpni, mibɨlɨ yaŋ do gen teban on yɨpmaŋdat. Amɨn nandaŋ gadat bamɨsi aŋek, ae burɨkon gwaljɨgɨ mɨni egek, ae butnikon da yokwi tagɨyo dakon kokwin tagɨsi asak kaŋ, amɨn do but dasi galak taŋ yomyom aŋpak tagɨsi tosak. \v 6 Amɨn dɨwarɨ da uŋun aŋpak yopmaŋek gen ɨsalɨ baŋgɨn yaŋek ekwaŋ. \v 7 Uŋun amɨn Piŋkop dakon gen teban yoyɨŋdet ak do tagɨsi nandaŋ. Aŋek nin da bamɨsi yomaŋ yaŋ nandaŋ, mani gen yoŋ dakon mibɨlɨ dɨma nandaŋ pɨsaŋek yoŋ. \p \v 8 \x - \xo 1:8 \xt Ro 7.12,16\x* Nin nandamaŋ, gen teban Piŋkop da ni pi naŋ asak do nandagɨt uŋun asak kaŋ, gen teban uŋun yo tagɨsi kɨnda. \v 9 Gen teban uŋun amɨn kɨlegɨ do dɨma tosok. Uŋun gen teban pabɨŋ yopmaŋgaŋ amɨn, ae kwen wɨgɨk aŋ amɨn uŋun do tosok. Uŋun Piŋkop manji ɨmɨŋek yokwi aŋ amɨn, ae Piŋkop gawak ɨm do dɨma galak taŋek Piŋkop dakon yo do yaŋba yokwi tok aŋ amɨn do tosok. Gen teban uŋun amɨn meŋ datni gat ae amɨn dɨwarɨ gat dapba kɨmokgoŋ amɨn do tosok. \v 10 Gen teban uŋun amɨn yumabi mibɨlɨ mibɨlɨ aŋ, ae wɨli da wɨli notni gat wam toŋ amɨn do tosok, ae amɨn kabo paŋkɨsɨbɨŋ paŋkɨ oman monjɨ egɨpni do moneŋ paŋ amɨn gat, ae top yoŋ amɨn gat, ae topmon da geni paŋteban aŋ amɨn gat uŋuden amɨn do tosok, ae Yesu yolyol dakon gen madep madep morap toŋ uŋun yapmaŋek aŋpak yokwi dɨwarɨ aŋ amɨn uŋun kɨsi do tosok. \v 11 Gen bamɨsi uŋun Piŋkop da Gen Bin Tagɨsi yaŋ teŋteŋok abeŋ do namgut uŋun. Piŋkop uŋun tɨlɨm madepnikon egɨsak. Uŋun aŋkɨsiŋ kɨmotneŋsi. \s1 Piŋkop dakon bupmɨni do Pol da ya yaŋ iyɨgɨt \p \v 12 \x - \xo 1:12 \xt Ya 9.15; 1Ko 15.9-10; Gal 1.15-16\x*Amɨn Tagɨnin Yesu Kristo da tapmɨm namɨŋek nak pini uŋun arɨpmɨ tagɨ abeŋ yaŋ nandaŋek nak manjɨgɨt, do ya yaŋ iyɨsat. \v 13 \x - \xo 1:13 \xt Ya 8.3; 9.1-5\x*Asi, nak kalɨp uwalon da jɨgɨlak aŋ ɨmɨŋek manji gen yaŋ ɨmgum. Mani Piŋkop da bupmɨ nandaŋ namgut, nido yo nibaŋ agɨm uŋun dɨma nandaŋek Monji do dɨma nandaŋ gadaŋ ɨmgum. \v 14 Amɨn Tagɨnin da nak do nandaŋ yawot wagɨl madepsi aŋ namgut. Aŋek Yesu Kristokon saŋbegɨm do aŋek nandaŋ gadat aŋpak gat ae amɨn do but dasi galak taŋ yomyom aŋpak abeŋ do nak aŋtagap agɨt. \p \v 15 \x - \xo 1:15 \xt Lk 19.10\x*Yesu Kristo yokwi pakpak amɨn tɨmɨt do mɨktɨmon pɨgɨt. Gen uŋun bamɨsi amɨn kɨsi da nandaŋek nandaŋ gadat tagɨ ani. Nak naga yokwi pakpak dakon mibɨltok amɨn egɨpgum. \v 16 Mibɨlɨ yaŋ do aŋek nak do bupmɨ nandagɨt. Mɨŋat amɨnyo nagon yo agɨt uŋun kaŋek yaŋsi nandani: Yesu Kristo da yokwi pakpak amɨn do nandaŋ yawok yomɨŋek but tobɨl ani do bɨkbɨk madepsi yomɨsak. Yaŋ nandaŋek nandaŋ gadaŋ ɨmɨŋek egɨp egɨp teban abɨdoni, mibɨlɨ yaŋ do yokwi pakpak dakon mibɨltok amɨn nak do bupmɨ nandagɨt. \v 17 Piŋkop uŋun Kɨla Amɨn Madep toktok teban egɨsak. Uŋun arɨpmɨ dɨma kɨmorɨ, ae amɨn da arɨpmɨ dɨma kokogɨ. Uŋun kaloŋgɨn Piŋkop, do dagok dagogɨ mɨni man madepni gat ae tɨlɨm gulgwani gat taŋ aŋaŋ kɨkdɨsak. Uŋun asi. \s1 Timoti, gak aŋpak yokwi pabɨŋ yop do pi tebaisi abi \p \v 18 Timoti, monjɨno, gak do kombɨ gen yawit, nak uŋun do nandaŋek gak da yo abi uŋun do gayɨkdɨsat. Kombɨ gen uŋun da gak aŋteban aŋakwan aŋpak yokwi pabɨŋ yop do emat abi. \v 19 Emat uŋudon Yesu nandaŋ gadaŋ ɨmɨŋ kɨmagek butgokon da yokwi tagɨyo dakon kokwin tagɨsi aŋek egɨpbi. Amɨn dɨwarɨ yokwi amaŋ yaŋ nandaŋ mani yaŋkwok aba Piŋkop da paŋkɨlek asak do dɨma nandaŋ. Do nandaŋ gadatni tap wakga da yaŋ tɨpmon tɨdaŋek tuwɨl kwaŋ. \v 20 \x - \xo 1:20 \xt 1Ko 5.5; 2Ti 4.14-15\x*Imenius gat Aleksanda gat da yaŋ abal nak da Sunduk da kɨsiron yopgum. Uŋun nandak nandak kɨlegɨ tɨmɨgek buŋon Piŋkop do gen yokwi dɨma yonjil do aŋek uŋun agɨm. \c 2 \s1 Piŋkop da amɨn morap kɨsi paŋpulugosak do bɨsit iyɨneŋ \p \v 1 Yo madepsi abi do nandɨsat uŋun yaŋ: gak da mɨŋat amɨn morap yoyɨŋbɨ bɨsit mibɨlɨ mibɨlɨ aŋek Piŋkop ya yaŋ iyɨŋek amɨn morap kɨsi paŋpulugosak do bɨsit iyɨni. \v 2 Kɨlɨ amɨn madep gat ae kɨla amɨn morap dɨwarɨ kɨsi paŋpulugosak do bɨsit ani. Yaŋ aŋek kaŋdo tayaŋgok egek butnin yaworɨ taŋakwa Piŋkop dakon galaktok morap yolek telagɨsi egɨpneŋ. \v 3 Bɨsit yaŋ aneŋ kaŋ uŋun tagɨsi. Piŋkop Yokwikon Baŋ Tɨmɨt Tɨmɨt Amɨnin uŋun da yaŋ aneŋ do tagɨsi nandɨsak. \v 4 Uŋun amɨn morap kɨsi yokwikon baŋ tɨmɨkban gen bamɨ nandaba pɨsoni do nandɨsak. \v 5 Nin nandamaŋ, Piŋkop kaloŋɨ dagɨn egɨsak, ae Piŋkop ae mɨŋat amɨnyo dakon binap amɨn kaloŋɨ dagɨn egɨsak, uŋun amɨn Yesu Kristo. \v 6 \x - \xo 2:6 \xt Ro 3.29-30; Gal 1.4\x*Kristo mɨŋat amɨn morap yumaŋ nok do egɨp egɨpni parekgɨt. Yaŋ aŋakwan Piŋkop da bɨsap yɨpguronsi mɨŋat amɨn morap yokwikon baŋ tɨmɨt do si nandɨsak yaŋsi nolɨgɨt. \v 7 \x - \xo 2:7 \xt Ya 9.15; Gal 2.7-8; 2Ti 1.11\x*Piŋkop da nak iyɨ dakon geni yaŋ teŋteŋok abeŋ do yabekbi pi namgut. Top dɨma yosot, bamɨsi yosot. Amɨn Ŋwakŋwarɨ Kabɨkon kɨŋ yoyɨŋdet abo Kristo nandaŋ gadaŋ ɨmɨŋek gen bamɨ nandani do aŋek pi uŋun namgut. \p \v 8 Nak wɨli kokupmɨ kokupmɨ ekwaŋ uŋun telagɨ kɨsitni paŋenagek bɨsit ani do nandɨsat. Butjap ae gen emarɨ mɨni egek bɨsit ani do nandɨsat. \s1 Pi tagɨsi da mɨŋat dakon tɨlɨmni asak \p \v 9 \x - \xo 2:9 \xt 1Pi 3.3-5\x*Ae gen kɨnda uŋun yaŋ: Mɨŋat ɨmal pak do kaŋ, gɨptɨmni tagɨ wɨtjɨni uŋun da arɨpmon gɨn pani, wɨli da pɨndak galaktok ani yaŋon da ɨmal yumaŋ nogɨ wukwi baŋ dɨma pani. Busuŋ daŋgwani dɨma paŋtɨlɨm ani, ae gol kɨndɨrɨŋyo baŋ gɨptɨmji dɨma paŋtɨlɨm ani. \v 10 \x - \xo 2:10 \xt 1Ti 5.10\x*Piŋkop yolek gawak ɨmɨsat yaŋ yoŋ mɨŋat pi tagɨsi mibɨlɨ mibɨlɨ ani. Uŋun da tɨlɨmni bamɨsi asak. \p \v 11 Mɨŋat iyɨ do nandaba pɨŋakwa gen dɨma yaŋek tayaŋgok egek Piŋkop dakon gen tɨmɨt do pi ani. \v 12 \x - \xo 2:12 \xt 1Ko 14.34\x*Nak mɨŋat yopbo wɨli dakon mibɨltok amɨn egek Piŋkop dakon gen do yoyɨŋdet ani do dɨmasi nandɨsat. Mɨrak gɨn yopmaŋek egɨpni. \v 13 \x - \xo 2:13 \xt WW 2.7,21-22; 1Ko 11.8-9\x*Nido, Piŋkop Adam naŋ mibɨltok wasaŋek buŋon Ip wasagɨt. \v 14 \x - \xo 2:14 \xt 2Ko 11.3; Gal 3.1-6\x*Ae Adam top gen do dɨma nandaŋ gadagɨt. Mɨŋat da top gen nandaŋ gadaŋek yokwi agɨt. \v 15 Mani mɨŋat uŋun monjɨ tagɨ paŋalani. Yaŋ aŋek nandaŋ gadat aŋek amɨn do but dasi galak taŋ yomɨŋek ae telagɨ egek aŋpak tagɨsi aŋek egɨpni. Uŋun aŋpak morap yɨpmaŋ derɨ mɨni ani kaŋ, Piŋkop da yokwikon baŋ tɨmɨtdɨsak. \c 3 \s1 Paŋmuwukbi dakon kɨla amɨn aŋpak tagɨsi baŋ ani \p \v 1 \x - \xo 3:1 \xt Ya 20.28\x*Gen on bamɨsi: amɨn kɨnda paŋmuwukbi dakon kɨla amɨn kɨnda egɨpdosi nandɨsak kaŋ, uŋun pi tagɨsi kɨnda naŋ abɨdok do nandɨsak. \v 2 \x - \xo 3:2 \xt Tit 1.6-9\x*Kɨla amɨn uŋun aŋpak kɨlegɨsi gɨn aŋakwan amɨn da gulusuŋni kɨnda dɨma koni, ae mɨŋat kaloŋɨ dakon eni egɨpjak, ae iyɨ dakon kɨla tagɨsi asak, ae nandaŋ kokwin tagɨsi aŋek aŋpak tagɨsi baŋgɨn asak, ae amɨn yutnikon kwa kɨlani tagɨ asak, ae yoyɨŋdet agakni uŋun tagɨsi. \v 3 Uŋun pakbi teban naŋek but upbal dɨma asak, ae emat pɨdokyo dɨma asak, yaworɨ egɨsak, ae gen emat dɨma asak, ae moneŋ tɨmɨt do tek kɨndap dɨma asak. \v 4 Uŋun iyɨ dakon gwakni kɨla tagɨsi aŋakwan monjɨ gwayoni da gawat gawaron da geni tagɨsi guramɨkgaŋ. \v 5 Amɨn kɨnda iyɨ dakon gwakni kɨla tagɨ dɨma asak kaŋ, Piŋkop dakon paŋmuwukbi kabɨ dakon kɨla arɨpmɨ dɨma asak. \v 6 Amɨn kɨnda Yesukon kaluk saŋbesak uŋun da kɨla amɨn pi dɨma asak. Uŋun iyɨ do nak amɨn madep kɨnda yaŋ nandaŋek kwen wɨgɨk aban Piŋkop da Sunduk gen pikon yɨpgut, yaŋ gɨn gen pikon dɨ yɨpban. \v 7 \x - \xo 3:7 \xt 2Ko 8.21\x*Amɨn uŋun paŋmuwukbikon dɨma saŋbewit amɨn da kaŋba amɨn tagɨsi asak uŋuden da kɨla amɨn man tagɨ abɨdosak. Kaŋba yokwi asak kaŋ, man yokwi paŋek Sunduk da paron yokwaldɨsak. \s1 Paŋmuwukbi dakon pi amɨn aŋpak tagɨsi baŋ yolek ani \p \v 8 Paŋmuwukbi dakon pi amɨn uŋunyo kɨsi amɨn da kaŋba amɨn tagɨsi asak, ae gen bamɨ gɨn yosok, ae pakbi teban naŋek but upbal dɨma asak, ae amɨn dakon yo morapni tɨmɨt do but kɨndap dɨma pasak. \v 9 Uŋun butnogwan yo mɨni yaŋ nandaŋek nandaŋ gadat amaŋ dakon gen bamɨ morap Piŋkop da nolɨgɨt uŋun tebaisi tɨmɨkdak. \v 10 Mibɨltok pini do paŋkɨlɨk pɨndatni. Pɨndakba pi tagɨ ani kaŋ, yopba paŋmuwukbi dakon pi amɨn tagɨ egɨpni. \p \v 11 \x - \xo 3:11 \xt Tit 2.3\x*Mɨŋatniyo kɨsi amɨn da kaŋba mɨŋat tagɨsi asak, ae amɨn do yaŋba yokwi tok dɨma asak. Uŋun iyɨ dakon kɨla tagɨsi aŋek yo morap asak uŋun kɨlegɨsi gɨn asak. \p \v 12 Paŋmuwukbi dakon pi amɨn uŋun mɨŋat kaloŋɨ dakon eni egɨpjak, ae iyɨ dakon gwakni kɨla tagɨsi asak. \v 13 Pi amɨn uŋun pi tagɨsi asak uŋun amɨn dɨwarɨ da nandaba wukwan ɨmdaŋ, ae Yesu Kristo nandaŋ gadaŋ ɨmgwit uŋun do pasolɨ mɨni yaŋ teŋteŋok akdaŋ. \s1 Piŋkop da gen bamɨ nomansi nolɨgɨt \p \v 14 Nak tepmɨsi abɨŋ dandak do nandɨsat, mani papiakon gen on ji do mandakeŋ kaŋ tagɨsi yaŋ nandɨsat. \v 15 Tepmɨ dɨma apbeŋ kaŋ, ji gen on kaŋek Piŋkop dakon amɨn kabɨ nin aŋpak niaŋ baŋ aŋek egɨpneŋ uŋun nandani. Piŋkop dakon amɨn kabɨ nin Piŋkop egɨp egɨpmɨ toŋ dakon paŋmuwukbi kabɨni ekwamaŋ. Paŋmuwukbi uŋun gen bamɨ joŋɨkban tebai tosak dakon gwak teban egɨsak. \v 16 \x - \xo 3:16 \xt Mk 16.19; Jn 1.14; Kol 1.23\x*Nin pakyaŋsi nandamaŋ, nandaŋ gadatnin dakon mibɨlɨ uŋun yo madepsi kɨnda. Uŋun kalɨp pasɨlɨ tagɨt mani Piŋkop da aŋnoman agɨt. Gen bamɨ nolɨgɨt uŋun yaŋ: Uŋun amɨn gɨptɨmsi paban amɨn da kawit, ae Telagɨ Wup da uŋun amɨn kɨlegɨsi yaŋ nolɨgɨt, ae aŋelo da kawit, ae amɨn da mɨktɨmɨ mɨktɨmɨ kɨŋ geni yaŋ teŋteŋok awit, ae mɨktɨm amɨn da nandaŋ gadaŋ ɨmgwit, ae uŋun Piŋkop da abɨdaŋ Kwen Kokup awɨgɨgɨt. \c 4 \s1 Top gen da mɨŋat amɨn dakon nandak nandakni paŋupbal akdɨsak \p \v 1 Telagɨ Wup da yaŋsi yosok, bɨsap kɨnda don apdɨsak, uŋun bɨsapmon amɨn dɨwarɨ nandaŋ gadatni wɨtdal kɨkdaŋ, nido uŋun wup yokwi amɨn paŋkewalgaŋ uŋun dakon geni guramɨtdaŋ, ae koŋ dakon geni yoldaŋ. \v 2 Jamba but amɨn da top gen baŋ mɨŋat amɨnyo yoyɨŋdetdaŋ. Uŋun amɨn aŋpak yokwi aŋek mayagɨ dɨmasi nandaŋ. \v 3 \x - \xo 4:3 \xt WW 9.3; Ro 14.6; 1Ko 10.30-31\x*Uŋun amɨn da mɨŋat amɨnyo mɨŋat eyo dɨma ani, ae jap dɨwarɨ dɨma noni do gen teban yopmaŋ yomdaŋ. Mani Piŋkop nandaŋ gadaŋ ɨmɨŋek geni bamɨ nandaŋ amɨn da uŋun jap morap tɨmɨgek ya yaŋ iyɨŋek tagɨ noni do wasagɨt. \v 4 Yo morap Piŋkop da wasagɨt uŋun tagɨsi gɨn, do Piŋkop do ya yaŋ iyɨŋek tɨmɨtneŋ kaŋ, pɨndatno yokwi dɨma ani. \v 5 Piŋkop dakon gen gat ae bɨsitnin gat da uŋun jap morap paŋtelak asak. \s1 Timoti uŋun Kristo dakon oman amɨn tagɨsi egɨpjak \p \v 6 Gak gen on Yesu yolyol amɨn notgoni do yobi kaŋ, gak Yesu Kristo dakon oman amɨn tagɨsi egɨpdɨsal. Ae gen bamɨ nandaŋ gadamaŋ ae nandak nandak tagɨsi tɨmɨgek yolgamaŋ uŋun da gak tapmɨm madepsi gamdɨsak. \v 7 \x - \xo 4:7 \xt 1Ti 1.4\x*Mani babɨk dakon morap gen Piŋkopmon da dɨma noman tawit, do uŋun gat ae gen morap amɨn da ɨsal yoŋ uŋun gat manji yobi. Aŋek Piŋkop dakon aŋpak tagɨsi yolek egɨp do tagap tok madepsi abi. \v 8 Gɨptɨm aŋtagap ak amaŋ uŋun da paŋpulugok madep dɨma asak, mani wupnin aŋtagap amaŋ uŋun da paŋpulugok madepsi kɨnda asak, nido abɨsok ekwamaŋ ae don egɨp egɨp teban abɨdokdamaŋ uŋun kɨsi do paŋpulugok akdɨsak. \v 9 Gen uŋun bamɨsi amɨn kɨsi da nandaŋek nandaŋ gadat tagɨ ani. \v 10 \x - \xo 4:10 \xt 1Ti 2.3-4\x*Nin pi madepsi amaŋ nido Piŋkop egɨp egɨpmɨ toŋ da nin paŋpulugokdɨsak yaŋ nandaŋ teban taŋek jomjom aŋek ekwamaŋ. Piŋkop uŋun amɨn kɨsi yokwikon tɨmɨt tɨmɨt amɨni, ae nandaŋ gadaŋ ɨmaŋ amɨn uŋun baŋsi tɨmɨtdɨsak. \p \v 11 Gak gen on mɨŋat amɨnyo yoyɨŋ degek guramɨtni dosi yoyɨki. \v 12 \x - \xo 4:12 \xt Tit 2.15\x*Yum pɨndagaki amɨn da gak monjɨ bɨlagɨ yaŋ gandaŋek dɨma nandaba pɨŋban gamni. Aŋpak tagɨsi aŋaki nandaŋ gadat amɨn da aŋpakgo baŋ pɨndagek yaŋ gɨn ani. Gen tagɨsi baŋ yoki, ae kɨlegɨsi egɨpbi, ae amɨn do but dasi galak taŋ yobi, ae nandaŋ gadat bamɨsi abi, ae Piŋkop da dabɨlon gwaljɨgɨ mɨnisi egɨpbi. \v 13 Egɨ wɨgɨ si apbeŋ bɨsapmon gak pi madepsi aŋek Piŋkop gen mɨŋat amɨnyo morapmɨ muwutnikon manjɨŋ yobi, ae mibɨlɨ yaŋ teŋteŋaŋ yobi, ae Piŋkop dakon aŋpak do yoyɨŋ dekgi. \v 14 \x - \xo 4:14 \xt 2Ti 1.6\x*Paŋmuwukbi dakon kɨla amɨn da kɨsitni kwengokon wɨtjɨŋakwa amɨn kɨnda da gak do kombɨ gen yagɨt bɨsapmon Telagɨ Wup da but galak do tapmɨm gamgut uŋun yɨpbɨ dɨma yawotjak. \v 15 Bɨsapmɨ bɨsapmɨ pi morapgo do kɨla tagɨsi abi. Pi madepsi aŋaki mɨŋat amɨn morap da pi agakgo si madep tosok yaŋ koni. \v 16 Gaga dakon aŋpak ae yoyɨŋdet agakgo do kɨla tagɨsi abi. Si teban taŋek sigɨn abi kaŋ, Piŋkop da gaga gat ae gengo nandaŋ amɨn gat kɨsi yokwikon baŋ tɨmɨtdɨsak. \c 5 \s1 Timoti mɨŋat amɨnyo naga dakon yawi dɨwat yaŋsi pɨndatjak \p \v 1 Gak amɨn pelaŋ gen tebai dɨma yoyɨki. Datgo gen yaworɨkon da yoyɨŋ paŋmɨlɨp asal, yaŋ gɨn gen yaworɨkon da yoyɨŋ paŋmɨlɨp abi. Ae gaga dakon padɨk padɨkgo do aŋpak niaŋ asal, monjɨ bulagɨ do yaŋ gɨn abi. \v 2 Ae meŋgo do aŋpak niaŋ aŋ yomɨsal, mɨŋat pelaŋ do yaŋ gɨn abi. Ae samɨngoni do aŋpak yokwi dɨma aŋ yomɨsal, mɨŋatjok bulagɨ do yaŋ gɨn aŋpak yokwi dɨma aŋyobi. \s1 Namɨn da sakwabat kɨlani asak? \p \v 3 Sakwabat morap paŋpulugokni mɨnisi ekwaŋ uŋun baŋ paŋpulugoni. \fig Sakwabat paŋpulugoni|alt="Widow" src="C056.tif" size="col" loc="Location" copy="Copyright" ref="5.3" \fig* \p \v 4 Mani sakwabat uŋun monjɨni dɨ toŋ bo ae uwani dɨ toŋ kaŋ, paŋpulugaŋbɨ Piŋkop da dabɨlon aŋpak madepsi kɨnda uŋun nandaŋ pɨsoni. Uŋun meŋi kɨlani tagɨsi aŋek meŋ datyo da kalɨp pi madep awit uŋun dakon gomani tagɨ sopni. Piŋkop da aŋpak uŋuden do tagɨsi nandɨsak. \p \v 5 Mɨŋat kɨnda sakwabat egek paŋpulugokni mɨnisi egɨsak kaŋ, uŋun mɨŋat Piŋkop nandaŋ gadaŋ ɨmɨŋ kɨmagek Piŋkop da yo tagɨsi aŋ ɨmjak do nandaŋek jomjom asak. Aŋek gɨldarɨ ae kalbi Piŋkop da aŋpulugosak do bɨsit asak. \v 6 Mani sakwabat kɨnda uŋun gɨptɨm dakon galaktok yoldak kaŋ, mɨŋat uŋun amɨn kɨmakbi yombem. \v 7 Do mɨŋat uŋun yoyɨŋbɨ aŋpak tagɨsi baŋgɨn aŋakwa amɨn da yaŋba yokwi tok dɨma aŋyomni. \v 8 Amɨn kɨnda iyɨ dakon yawi dɨwatni dɨma paŋpulugosak kaŋ, uŋun amɨn tagɨ dɨma. Mani amɨn kɨnda iyɨ dakon gwakni kɨsi kɨlani tagɨ dɨma asak kaŋ, uŋun amɨn nandaŋ gadatni kɨlɨ yɨpmaŋ dekgɨt, do amɨn yokwisi. Piŋkop dɨma nandaŋ ɨmaŋ amɨn yapmaŋek uŋun wagɨl yokwisi. \p \v 9 Sakwabat dakon man sɨlɨpmon, mɨŋat oden dakon man baŋgɨn mandaki: Mɨŋat bɨlak 60 yapmaŋdak, ae eni kaloŋɨ dakon mɨŋatni egɨpgut uŋun dakon man baŋgɨn mandaki. \v 10 Ae pi tagɨsi mibɨlɨ mibɨlɨ agɨt dakon man bini taŋ yomaŋ uŋun dakon man baŋgɨn mandaki. Nak pi tagɨsi oden do yosot: Gwakni kɨla tagɨsi agɨt, ae amɨn kokup ŋwakŋwarɨkon da apba kɨlani aŋek paŋpulugagɨt, ae paŋmuwukbi dakon kandap pakbi baŋ sugagɨt, ae jɨgɨkon ekwaŋ amɨn paŋpulugagɨt, ae pi tagɨsi dɨwarɨ agɨt. Gak mɨŋat uŋuden dakon man baŋgɨn mandaki. \p \v 11 Mani mɨŋatjok sakwabat dakon man dɨma mandaki. Nido gɨptɨmni dakon galaktok yolek burɨkon da mɨŋat eyo kaluk aeni ak do nandaŋ bɨsapmon Kristo manji ɨmaŋ. \v 12 Aŋek yaŋ teban tok awit uŋun yapmaŋgaŋ, do gulusuŋni taŋ yomɨsak. \v 13 \x - \xo 5:13 \xt 2Tes 3.11\x*Ae uŋun gɨn dɨma, kuraktok aŋpak tɨmɨgek yut dɨwarɨkon agɨ agɨ aŋ. Ae kuraktok aŋpak gɨn dɨma, amɨn dɨwarɨ da yo aŋ uŋun dakon geni nandak do galagɨ nandaŋ. Aŋek gen morapmɨ dɨma yogogɨ yoŋ. \v 14 \x - \xo 5:14 \xt 1Ko 7.9\x*Do mɨŋatjok sakwabat egɨpni uŋun amɨn paŋek monjɨ paŋalaŋek yutni kɨla ani do nandɨsat. Yaŋ ani kaŋ, uwal da aŋpakni tagɨsi uŋun kaŋek gen yokwi arɨpmɨ dɨma yaŋ ɨmni. \v 15 Dɨsi nandaŋ, mɨŋatjok sakwabat dɨwarɨ kosit kɨlegɨ kɨlɨ yɨpmaŋ dekgwit da Sunduk yolgaŋ. \p \v 16 Kristo nandaŋ gadaŋ ɨmɨsak mɨŋat kɨnda da yutgwan mɨŋat dɨwarɨ sakwabat ekwaŋ kaŋ, mɨŋat uŋun da iyɨ kɨlani asak. Yaŋ aŋakwan paŋmuwukbi mɨŋat amɨnyo dɨwarɨ da kɨlani ak do jɨgɨ dɨma pani, ae sakwabat morap paŋpulugokni mɨnisi ekwaŋ uŋun baŋ kɨlani tagɨ ani. \s1 Kɨla amɨn pi tagɨ aŋ uŋun kɨlani tagɨsi ani \p \v 17 Ji kɨla amɨn pi tagɨsi aŋ amɨn man madep yomɨŋek tagɨsi yumaŋ noni. Mibɨltoksi yomni amɨn uŋun: Piŋkop gen yaŋ teŋteŋok aŋ amɨn gat, ae Piŋkop gen yoyɨŋdet aŋ amɨn. \v 18 \x - \xo 5:18 \xt GT 25.4; Mt 10.10; 1Ko 9.9\x*Yaŋsi ani, nido Piŋkop gen papia da yaŋ yosok. \q1 “Ji bulmakau wit gɨp golek do bamaŋ mɨsɨŋɨkgaŋ bɨsapmon jap noni do gen kagani dɨma sopni.” \m Ae kɨnda yaŋ yosok: \q1 “Pi amɨn yumaŋ nogɨni arɨpmɨ tagɨ tɨmɨtjak.” \m \v 19 \x - \xo 5:19 \xt 2Ko 13.1\x*Amɨn kɨnda da kɨla amɨn kɨnda do suŋ kɨnda ak yaŋ yosak kaŋ, geni do mɨrak dɨma yopbi. Mani bamorɨ bo kapbɨ da gen uŋuden yaŋba kaŋ, geni tagɨ nandaki. \v 20 \x - \xo 5:20 \xt Ep 5.11\x*Ae kɨla amɨn kɨnda yokwi asak kaŋ, paŋmuwukbi morap da dabɨlon aŋmɨlɨp abi, aŋaki dɨwarɨ pasol pasol tɨmɨtni. \s1 Timoti iyɨ dakon aŋpak kaŋ kɨmotjak \p \v 21 Piŋkop ae Yesu Kristo ae Piŋkop dakon aŋelo kabɨ da dabɨlon noman yaŋsi gayɨsat, gen morap on gayɨsat uŋun yol kɨmagek pi abi. Aŋek amɨn kɨsikon aŋpak tɨlak kaloŋɨkon da pi abi. \p \v 22 Piŋkop dakon pi asak do gak amɨn kɨnda da kwenon kɨsitgo tepmɨsi wutjɨk do dɨma nandaki. Amɨn dɨwarɨ dakon yokwi da gagon dɨ tegaŋbam. Gak gaga do kɨla tagɨsi aŋek Piŋkop da dabɨlon gwaljɨgɨ mɨnisi egɨpbi. \p \v 23 Gak pakbisigɨn dɨma noki. Butgo aŋpulugosak ae sot uŋun toktogɨ noman taŋ gamɨsak uŋun mudosak do wain dɨsok kɨsi noki. \p \v 24 Amɨn dɨwarɨ dakon yokwini uŋun nomansi toŋ. Ae amɨn da nandaŋ, Piŋkop da uŋun amɨn gen pikon yopmaŋek kobogɨ yokwi yomdɨsak. Mani amɨn dɨwarɨ yokwini pasɨlɨ toŋ, ae don noman tokdaŋ. \v 25 Uŋudeŋ gɨn, amɨn dɨwarɨ aŋpakni tagɨsi noman gɨn toŋ. Mani, amɨn dɨwarɨ aŋpakni tagɨsi uŋun noman dɨma toŋ, uŋun don noman tokdaŋ. \c 6 \s1 Oman monjɨ aŋpak tagɨsi baŋgɨn ani \p \v 1 \x - \xo 6:1 \xt Ep 6.5\x*Yesu yolyol amɨn morap amɨn dɨwarɨ dakon oman amɨni ekwaŋ, madepni man madep yomɨŋek pɨŋbini egɨpni. Yaŋ aba amɨn da Piŋkop dakon man ae paŋmuwukbi nin dakon nandaŋ gadat do yaŋba yokwi tok dɨma ani. \v 2 \x - \xo 6:2 \xt Plm 16\x*Ae oman amɨn kɨnda dakon madepni uŋun nandaŋ gadat amɨn kɨnda kaŋ, oman amɨn uŋun “notno gɨn do geni tagɨ abɨŋ yɨpbeŋ” yaŋ dɨ nandaban. Dɨma, uŋun yaŋsi nandɨsak, “Amɨn uŋun Yesu yolyol amɨn kɨnda, do pini aŋ ɨmɨŋek but dasi galak taŋ ɨbeŋ” yaŋ nandɨsak. Aŋakwan nandak nandak uŋuden da aŋtagap aban pi tagɨsi akdɨsak. \s1 Moneŋ dakon galagɨ uŋun yokwi dakon mibɨlɨ \p Gak bɨsapmɨ bɨsapmɨ mɨŋat amɨnyo aŋpak kɨlegɨ baŋ ani do yoyɨŋ dekgi, aŋek aŋpak gayɨgɨm uŋun ani dosi yoyɨki. \v 3 \x - \xo 6:3 \xt Gal 1.6-9\x*Amɨn Tagɨnin Yesu Kristo dakon gen da Piŋkop dakon aŋpak do niyɨŋ dekdak. Amɨn kɨnda gen uŋun yɨpmaŋek mɨŋat amɨnyo gen ŋwakŋwarɨ Yesu dakon geni kɨlegɨ yombem kɨnda naŋ dɨma yoyɨŋdetjak kaŋ, \v 4 yaŋ nandaneŋ, uŋun amɨn kwen wɨgɨk asak, ae nandak nandakni mɨnisi. Uŋun gen emat aŋek gen dakon mibɨlɨ do notni pabɨŋ yop do pi asak. Yaŋ aŋek yo yaŋ paŋalon asak: tagɨsi ekwaŋ amɨn do nandaba yokwi tok, ae emat, ae yaŋba yokwi tok, ae amɨn dɨwarɨ do but gɨman nandaŋek nandaba yokwi tok. \v 5 \x - \xo 6:5 \xt 2Ti 3.8; 4.4; Tit 1.14\x*Ae bɨsapmɨ bɨsapmɨ gen emat aŋekwaŋ. Amɨn aŋpak uŋuden aŋ uŋun nandak nandakni wagɨlsi upbal tawit, ae gen bamɨsok kɨnda dɨma nandaŋ. Uŋun Piŋkop dakon aŋpak do yo morap tɨmɨt tɨmɨt kosit kɨnda yaŋ nandaŋ. \p \v 6 \x - \xo 6:6 \xt Pil 4.11-12; 1Ti 4.8; Ibr 13.5\x*Mani, amɨn kɨnda Piŋkop yolek yo kabɨni do nandaban arɨpmɨ taŋ namaŋ yaŋ nandɨsak kaŋ, uŋun amɨn yo bamɨsi tɨmɨkdak. \v 7 \x - \xo 6:7 \xt Jop 1.21\x*Nin nandamaŋ, meŋ da paŋalaŋban mɨktɨmon altagɨmaŋ bɨsapmon yo kɨnda dɨma abɨdaŋek apgumaŋ. Ae mɨktɨm yɨpmaŋ detneŋ bɨsapmon yo dɨ dɨma tɨmɨgek kɨkdamaŋ. \v 8 Yaŋdo, jap ɨmalyonin dɨ taŋ nimni kaŋ, “uŋun arɨpninon” yaŋ yoneŋ. \v 9 Mani, moneŋ morapmɨ tɨmɨt do nandaŋ amɨn, kɨlap da paron yokwalgaŋ da arɨp, paŋkewal da altaŋ yomɨŋek tɨmɨtdɨsak. Uŋun nandaŋ kokwini tagɨ dɨma amɨn da but sulugɨk morapmɨ aŋek uŋun da obɨsi paŋɨŋtok akdɨsak. Yaŋ aŋek wagɨlsi tasɨk taŋ mudokdaŋ. \v 10 \x - \xo 6:10 \xt Ep 5.5\x*Moneŋ do galagɨ nandak nandak uŋun yokwi morap dakon mibɨlɨ. Amɨn dɨwarɨ moneŋ do galak tawit, uŋun da ɨlɨkban nandaŋ gadatni yɨpmaŋ dekgwit aŋek jɨgɨ morapmɨ paŋek bupmɨsi nandaŋ. \s1 Gak tebaisi kɨŋek egɨp egɨp teban abɨdoki \p \v 11 \x - \xo 6:11 \xt 2Ti 2.22\x*Mani, gak Piŋkop dakon amɨn egɨsal, do aŋpak yokwi uŋuden morap yopmaŋ degek pasal kɨki. Pi tebai aŋek yo oden baŋ tɨmɨkgi: aŋpak kɨlegɨ, ae Piŋkop dakon aŋpak, ae nandaŋ gadat, ae amɨn do but dasi galak taŋ yomyom aŋpak, ae tebaisi agek jɨgɨ ɨmet ɨmet aŋpak, ae amɨn do yo yaworɨ aŋ yomyom aŋpak. \v 12 \x - \xo 6:12 \xt 1Ko 9.25-26; 2Ti 4.7\x*Kristo nandaŋ gadaŋ ɨmɨsak amɨn uŋun napbɨ gwapbokon kɨsak. Do gak napbɨ gwapbo tagɨsi uŋudon tebaisi kɨŋek egɨp egɨp teban abɨdoki. Tebai agek nandaŋ gadatgo amɨn morapmɨ da dabɨlon yaŋ teŋteŋagɨl bɨsapmon, Piŋkop da egɨp egɨp abɨdoki do kɨlɨ yaŋ gamgut. \v 13 \x - \xo 6:13 \xt Jn 18.36-37\x*Piŋkop yo morap kɨsi do egɨp egɨp yomɨsak uŋun da dabɨlon, ae Yesu Kristo Pontias Pailat da ɨŋamon tebaisi agek gen bamɨ yagɨt uŋun da dabɨlon nak tebaisi yaŋ gayɨsat, \v 14 gak gen abɨdagɨl uŋun guramɨk kɨmagek amɨn da yaŋba yokwi tok aŋ gamni da arɨpmon yo kɨnda dɨma abi. Tebaisi guramɨk kɨmagaki wɨgɨ Amɨn Tagɨnin Yesu Kristo da noman altosak bɨsapmon wugɨsak. \v 15 \x - \xo 6:15 \xt PA 17.14\x*Uŋun Piŋkop da bɨsap yɨpgut uŋudon altokdɨsak. Piŋkop uŋun aŋkɨsiŋ kɨmotneŋsi. Uŋun kaloŋ dagɨn yo morap kɨla asak. Uŋun kɨla amɨn madep morap dakon Kɨla Amɨn Madepni, ae amɨn tagɨ morap dakon Amɨn Tagɨni. \v 16 Uŋun kaloŋ dagɨn dɨma kɨmokdok, uŋun teŋteŋɨ madepmon egɨsak, ae nin uŋun da kapmatjok arɨpmɨ dɨma kɨkɨgɨ. Amɨn kɨnda da dɨma kagɨt, ae kɨnda da dɨma kokogɨ. Man madepni ae tapmɨm madepni uŋun bɨsap dagok dagogɨ mɨni taŋ ɨmdɨsak teban. Uŋun asi. \s1 Yoni morapmɨ amɨn Piŋkop nandaŋ gadaŋ ɨmɨŋek mɨŋat amɨnyo dɨwarɨ paŋpulugoni \p \v 17 \x - \xo 6:17 \xt Lk 12.20-21\x*Yoni morapmɨ amɨn on mɨktɨmon ekwaŋ yoyɨŋbɨ iyɨ dakon man dɨma pawɨgɨni. Ae yo morapni tepmɨ bɨsal kɨgɨ do nandaŋ gadat dɨma ani. Uŋun Piŋkop dosi nandaŋ gadaŋ ɨmni. Uŋun Piŋkop da nin da kɨsɨk kɨsɨk aneŋ do yo tagɨsi morapmɨ nimɨsak. \v 18 Yoyɨŋbɨ aŋpak tagɨsi morapmɨ aŋek yo do wadak wadak aŋ amɨn do yo morapmɨ yomni. Yonin bamɨ uŋun amɨn do yo tagɨsi aŋ yomyom aŋpak uŋun yaŋ nandani. \v 19 \x - \xo 6:19 \xt Mt 6.20\x*Yaŋ ani kaŋ, iyɨ don paŋpulugoni dakon yoni morapmɨ paŋmuwutdaŋ, ae uŋun yoni morapmɨ tebai tokdaŋ. Aŋek egɨp egɨp bamɨsi abɨdokdaŋ. \s1 Timoti pini do kɨla tagɨsi asak \p \v 20 Timoti, Piŋkop da pi uŋun gamgut uŋun kɨla tagɨsi aŋ kɨmokgi. Gen mibɨlɨ mibɨlɨ Piŋkop dakon galaktok dɨma yolyolɨ yoŋ amɨn, uŋun amɨn gat dɨma egɨpbi. Ae amɨn nandak nandaknin toŋ yaŋ nandaŋek Piŋkop dakon gen bamɨ aŋupbal aŋek gen yoŋ amɨn, uŋun da dubagɨkon egɨpbi. \v 21 \x - \xo 6:21 \xt 1Ti 1.6; 2Ti 2.18\x*Amɨn dɨwarɨ uŋuden nandak nandak yolek nandaŋ gadatni kɨlɨ yɨpmaŋ dekgwit. \p Piŋkop dakon nandaŋ yawot jikon tosak do bɨsit asat.