\id MRK - Yagua NT -Peru 2008 (web -2013) \h Márcu \toc1 Samitu̱choda Sanu̱yada Marcubay Jesucristunchiy \toc2 Márcu \toc3 Mr \mt1 Samitu̱choda Sanu̱yada Marcubay Jesucristunchiy \c 1 \s1 Nu̱tyu satu̱choda Juánbay nijya̱nvay vicha̱dana̱cho̱ju̱ \r (Matévu 3.1-12; Dúcasiy 3.1-9, 15-17; Juán 1.19-28) \p \v 1 Nu̱ryamusiy rajo̱ta̱da samirya tu̱choda sanchiy Jesucrístu, jiryatiy Ju̱denu denuni̱. \v 2-3 Ju̱denuju̱ tu̱chu̱bay jiryatiy Isayíyasiy ravicha̱da si̱tya, sanu̱yada ji̱ta catera padyevya: \q1 “Ya̱jnu̱y, ray Ju̱denu jpa̱ni̱ raynsu̱byi jimyo̱muju̱, sa̱tidye jdutyara nu̱ yajiju̱. Ti̱ jtani̱te natuye̱ tajityomudaque: Ya̱numa jdutya ji̱tyaju̱ra nú̱ Vu̱ntyityu̱jiju̱, vasenú̱ ya̱barya nú̱ sa̱jiju̱.” \m \v 4 Juán Ji̱tyanu̱bay mu̱ti̱jada ramu tajityo. Sadatyadoda variy jasiryi nijya̱nvay: “Jirya̱paru̱y riva taji jachipiya̱jada, jirya̱tidye jtyanutaniy variyu, sa̱tidye ramityaniy Ju̱denu variy jiryivara jiryejyuuchuveda.” \v 5 Ru̱deda ji̱ta Judéya mucadimu vichavay, Jerusarí̱ vicha̱da ja̱nvay jarye. Riityu̱yada ji̱ta simu Juánbay, Jurdá̱ja̱mu, riñiquejadanumatiy ji̱ta vijyo̱mujachera jijyuuchuveda variy. \p \v 6 Juánbay jachodara jasi̱jasityera jvaachara jichujay yiva, caméllu jasityera jvaachara. Sapuchoda jicyannumura jicyannujay sajatyera jvaacharantiy. Si̱myisi̱ ji̱ta vichanu̱yada vindya ruvá, to quisijya̱ jarye risa̱ju̱. \v 7 Saniquejada ruuva nijya̱nvay: “Jativyenumani̱ jiryatiy sa̱jti̱ ri̱bivaju̱, jiryatiy jaryi datyarava̱ju̱ rimusidyeñi̱. Ne vinu sasaapatu vita̱dasa̱ra̱ jtate darye, tama̱ rabyutyajaryu̱y sasaapatu vita̱dana̱cho̱ ray, tama̱. \v 8 Ray jtyanusara ja̱a̱ta jiryedye, ni̱ni̱ ji̱ta ra̱jtyanunuvi̱ Ju̱denu Jnututa jiryedye.” \s1 Si̱tyu̱yada Jesús \r (Matévu 3.13-17; Dúcasiy 3.21-22) \p \v 9 Dajiñuma su̱deda Jesús Nasaryémusiy, Cadidéya mucadimusiy. Si̱tyu̱yada ji̱ta variy Juánbamyu, Jurdá̱ja̱mu varidye. \v 10 Sa̱subedanumatiy ja̱a̱musiy, varicha̱ra̱ju̱ su̱nu̱yada rasete jarichu variy, sadiyada siva Ju̱denu Jnutu variy, nu̱tyu ja̱rityude saju̱u̱jeyada sivaju̱. \v 11 Rara̱yada niquejada jarichuvimusiy variy simu: “Jiiñi̱day radyenu jaryi ravya̱tasi̱. Jaryi ri̱chana̱tya variy ji.” \s1 Jesús jiintyeda tajijyu̱ \r (Matévu 4.1-11; Dúcasiy 4.1-13) \p \v 12 Jadchiy ji̱ta su̱pa̱jada Ju̱denu Jnutu tajityomuju̱ni̱. \v 13 Daryaju̱yu vu̱yaju̱y rundasa̱ra̱ju̱ sama̱cho̱nuvejada jasiy, jmyiryajuujsa̱. Sani juuchanuru̱yada Satanásiy\f * \fr 1:13 \ft Satanásiy vicha̱da bayantuveda nutyityu̱.\f* variy jasiñi̱. Ju̱denu jpa̱vañuma jnu̱mya̱nu̱yada variy jasidyeñi̱. \s1 Jesús jo̱ta̱da datyadoda Ju̱denu nusu̱yadanchiy Cadidéyamu \r (Matévu 4.12-17; Dúcasiy 4.14-15) \p \v 14 Riityejadanumatiñi̱ Juánbay tanuvu̱nujovimu, saya̱da Jesús variy Cadidéya mucadimuju̱, sadatyanutityiyada varirya samitu̱choda, jiryatiy Ju̱denumusidyerya. \v 15 Saniquenu̱yada variy: “Riti̱ma̱ ji̱ta rarunda; jativyenuma ji̱tara Ju̱denu nusu̱yada day. Jirya̱paru̱y riva taji jachipiya̱jada, jirya̱tidye tuva̱chu ramu samitu̱choda.” \s1 Jesús natuyada jichiityari̱vajyu̱ riy dañuju̱yu riicyanuvay \r (Matévu 4.18-22; Dúcasiy 5.1-11) \p \v 16 Saramiryi̱jada ji̱ta Jesús Cadidéya jmityo̱jido, sadiñuvejada ji̱ta jasiy siva Siimyó̱bay, sataryi̱ Antrésibe yisa̱ju̱. Nanuriicyadoda variñi̱ quiva̱ jasiy, jiryatiy quiva̱ jvaañu̱ju̱y daryaju̱ nada. \v 17 Su̱teda ji̱ta Jesús nadiva: “Sa̱na̱siityari̱sara ray. Ray ji̱ta ra̱bay diye sa̱da nijya̱nvay ca̱na̱yadaju̱, rirya̱tidye tuva̱chu variy simu Ju̱denu.” \v 18 Nanutocheda ji̱tara jiryiicya varicha̱ra̱ju̱, nanusiityari̱jada ji̱ta variñi̱. \v 19 Saya̱da ji̱ta Jesús ripyapude rayadadeju̱, sadiñuvejada nadiva Santiyácuju̱be, sataryi̱ Juánbatya, jiryatiy Sebedévubay denuju̱be nada. Nanucartyevimu jivyicha̱da variy, nanuriicya jicyuruchuva̱yada variy jasiy. \v 20 Sanatuyada ji̱ta Jesús nada, nanutocheda varicha̱ra̱ju̱ni̱ jijye̱be Sebedévubay cartyevimu sanijya̱nvatya, nanusiityari̱jada variñi̱ Jesús. \s1 Ti̱qui vanubay nchiy jiryatiy bayantu jamirya vichara vichanu̱yada siva \r (Dúcasiy 4.31-37) \p \v 21 Ruuto̱jada ji̱ta Jesúsveda variy Capernavú̱ vicha̱damu. Jiituyada rundamu sajayada varicha̱ra̱ju̱ ju̱tye̱ryanijyovimu, sadatyanunuvejada variy jasiy. \v 22 Rityi̱tta̱da ji̱ta variy sadatyadodanchiy, jiryatiy sadatyadoda jidyirya datya̱datariy, ne nu̱tyu Ju̱denu niquejada datyanuvadye. \v 23-24 Varicha̱ra̱ju̱ samu̱ti̱jada ti̱qui nijya̱mi̱bay ju̱tye̱ryanijyovimu, bayantu jamirya vichara vichanu̱yada siva. Saniquejada ji̱ta jaryi variy: “¿Ta̱ra jivya̱ta nu̱dyisa̱, Jesús Nasaryémusi̱, ta̱ra? ¿Yidesivyi nu̱ñi̱vacha̱dana̱cho̱? Radyetyama̱ ji, chi̱ra ji. Jiiñi̱day Ju̱denu jiintyasi̱.” \v 25 Saniquejada ji̱ta Jesús jamiryamu siva: “Ya̱ndasa, ya̱sipyatay sivasiy.” \v 26 Bayantu ji̱ta siichunuja̱jada variñi̱ nijya̱mi̱, jaryi sasa̱ñe̱ya̱jadanube jichipyateda variy sivasiy nijya̱mi̱. \v 27 Ti̱ta̱ju̱ nijya̱nvay ti̱tta̱da varirya, ruutaja̱doda nu̱ñi riy variyu: “¿Ta̱ra rani̱cha jirya day, ta̱ra? Ranuma rani̱cha vadi datyadoda day, jiryatiy sadiryamusiy jidyetya Jesúsra. ¿Nu̱tyichiñumana̱ su̱pa̱ sivasiñi̱ bayantu va̱cha vicharantiy, nu̱tyichiy? nu̱tyu satuva̱chu simunticyu̱.” \v 28 Varicha̱ra̱ju̱ raramityeda Jesús jaticheyada Cadidéya vicha̱divaju̱ ti̱ta̱ju̱. \s1 Jesús mi̱sadeda nada Pyítrubay desedabay \r (Matévu 8.14-15; Dúcasiy 4.38-39) \p \v 29 Jadchiy ji̱ta saya̱da Jesús ju̱tye̱ryanijyomusiy. Saya̱da ji̱ta Santiyácubatya, Juánbay jarye, Siimyó̱bay rorimyuju̱, jiryatiy Antrésibe roriy jaryera. \v 30 Siimyó̱bay desedabay ji̱ta vicha̱da ma̱jevyimu saduyannu̱y, rityu̱choda variy siva Jesús nadaju̱. \v 31 Satuudiyada ji̱ta variñada, sireda variy nanujomu, sanubesityadeda ji̱ta variñada. Raparu̱yada ji̱ta saduyada variy nadivantiy, nanupotyadeda variryi Jesúsveda jasiy. \s1 Jesús mi̱sadeda riy jdiva̱jnuvajyuu \r (Matévu 8.16-17; Dúcasiy 4.40-41) \p \v 32 Sapuryeyadanumatiy jiñi̱, varijidye ruuti̱ta̱da simu Jesús riy jdiva̱jnuvay ti̱ta̱ju̱, bayantutavay jarye. \v 33 Ti̱ta̱ju̱ vicha̱da ja̱nvay ju̱tye̱ryadeda variy rorijyu̱tuunuyu. \v 34 Sami̱sadeda ji̱ta variryi rajuu jdiva̱jnuvay jasiy, jaryedo jdiva̱jadatavay, tavavyasiñi̱ sajatya̱da riy bayantuveda varidye. Su̱bayada Jesús bayantuvedajisirya niquejada, jiryatiy ridyetya̱da daryaju̱ni̱. \s1 Jesús datyanunumaya̱jada Cadidéya vicha̱diva \r (Dúcasiy 4.42-44) \p \v 35 Ta̱rimyusidyera ra̱sacharamu, sanubeseda, saya̱da variy yasiquita tajityomuju̱. Jasiy sama̱cho̱nuvejada tu̱chodaju̱ sisa̱ Ju̱denu. \v 36 Siimyó̱bay, sisa̱ vichavatya, riñi va̱ta̱da jaryi sana̱cho̱ variy. \v 37 Ridyiyadanumatiy siva, ru̱teda variy siva: “Rivya̱ta ti̱ta̱ju̱ nijya̱nvay jiñe̱cho̱.” \v 38 Su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuva: “Vañú tajijyu̱, vicha̱damuju̱, jiryatiy vu̱tyuudicherya, ra̱tidye datyanu rumuntidyeryi nijya̱nvantyidye, tapi rana̱cho̱vitya rachipyatay ja̱mu vicha̱damusiy.” \v 39 Saya̱da ji̱ta datyadodana̱cho̱, ju̱tye̱ryanijyovimu, Cadidéya vicha̱diva ti̱ta̱ju̱. Sajatyatityiyada variryi bayantuveda nijya̱nvavyasiy. \s1 Jesús mi̱sadedani̱ vatajo̱ju̱ñubay \r (Matévu 8.1-4; Dúcasiy 5.12-16) \p \v 40 Siti̱jada vatajo̱ nutyityurati̱bay simu varintyi. Sayasantanuvi̱jada sivayu, sa̱dasiñunuvi̱jada variy sana̱cho̱ju̱yu: “Jivya̱tatiy ya̱pu̱y rivasirya vatajo̱.” \v 41 Sa̱ntyutya̱da Jesús variñi̱, saratya̱da ji̱tara jijyase variy sana̱cho̱ju̱, saja̱tyo̱jada variy saniy. Su̱teda ji̱ta variy siva: “Ravya̱tantye, sami̱numa ye̱cha.” \v 42 Varicha̱ra̱ju̱ rabayada vatajo̱ sivasiy, sama̱cho̱jada sami̱ ru̱biva. \v 43-44 Su̱pa̱jada ji̱ta Jesús variy yimusiñi̱, jamiryamu: “Jatyí jityu̱chosiy ti̱devara. Ya̱numa ji̱ta jiya, ya̱tidye dityanunuve caserdótemyu ji. Jiryatiy rapu̱chama̱ daryaju̱ jivyatajo̱ yivasiyu, ne ti̱ ji̱ta ra̱suvu̱ñu̱day ji. Ya̱sa̱dyerya jnutatyasara Ju̱denumu day, jiryatiy Muyusésibe jtedamuju̱ra, rirya̱tidye datya nijya̱nvay variy ranchiy: Ne ra̱ja̱tay ji̱ta jivyatajo̱ ti̱vaju̱nu̱day.” \v 45 Saya̱da ji̱ta variy rivasiy, sajo̱ta̱da tu̱chunumaya̱jada vatajo̱ nutyityurati̱: “Nu̱ryamusiy ramyi̱sa.” Ramuni̱timyu̱ ne vana̱y sito̱nu̱yada Jesús vijyo̱mujache ja̱mu vicha̱damunu̱day. Sama̱cho̱nu̱yada taji yasiquita vichajomu, jasityi ruuti̱nu̱yada ti̱ta̱ju̱ taji vichavay simu. \c 2 \s1 Jesús mi̱sadedani̱ ju̱richi̱ni̱bay \r (Matévu 9.1-8; Dúcasiy 5.17-26) \p \v 1 Sata̱rya̱da ramuju̱ Capernavú̱, nuriryundamusiñi̱ntyi sata̱rya̱da, ridyetya̱da ji̱ta variy: Rorivyimuni̱. \v 2 Riintye̱ryadedanumatiy rajuuvay nijya̱nvay rorimyuyu, ne richa̱ra̱ ravicha̱da rorivyimu variñu̱day, ne vinu vatapadamu jarye risa̱ju̱nu̱day. Saniquenu̱yada Jesús variy rorivyimusiy ruuvara Ju̱denu niquejada. \v 3 Ru̱tutityiyada simuju̱ varintyiñi̱ ju̱richi̱ni̱ntiy dañuju̱yumusiy. \v 4 Ne vana̱y ruuto̱ta̱da variy simuni̱, jaryi nijya̱nvay daryaju̱ vicha̱da sayada. Ramutiy ribetya̱da si̱yusiy Jesús roritye. Rijyutya̱danumatirya roriy, ru̱musadeda variy jadchiñi̱ ju̱richi̱ni̱bay, jime̱yancha. \v 5 Su̱nu̱yadanumatiy Jesús riñe̱cho̱, jiryatiy rijechipityaja̱jada si̱tenu mi̱sanirya daryaju̱ni̱, su̱teda variy siva ju̱richi̱ni̱bay: “Jijyuuchuveda ra̱ramiy mitya yiva, Pi̱.” \v 6-7 Jasiy rimya̱sa̱da Ju̱denu niquejada datyanuvay tevay, rijechipiya̱jada variy jijechimyu: “¿Ta̱raju̱ sanique daryá jiñu day, ta̱raju̱? ¿Ne sa̱vityiye̱ñi̱ Ju̱denu day? ¿Chi̱ ramityanichara mityara juuchuveda, chi̱? Vinu Ju̱denu ramityanichara mityara.” \v 8 Varicha̱ra̱ju̱ sadatya̱da Jesús jijechimyu day, nu̱tyura rijechipiya̱ jijechimyu nijya̱nvay, nu̱tyura. Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “¿Nu̱tyuraju̱ra jiryitaja̱nu darya jiryejechimyuyu, nu̱tyuraju̱? \v 9 ¿Miryara jaryi datyasara, mirya? ra̱tiy jtay siva ju̱richi̱ni̱: Jijyuuchuveda ra̱ramiy mitya yiva, varimyata ra̱jtay siva day: Ya̱nubesumiy, ya̱tuchirya jime̱ya, ya̱rupichiy variy. \v 10-11 Jirya̱tidye jnu̱yasiy sa̱vidye ramityaniy Nijya̱mi̱denu sivara jijyuuchuveda jirya mucadimu,” su̱teda variy siva ju̱richi̱ni̱bay: “Ri̱tay yiva: Ya̱nubesumiy, ya̱tuchirya jime̱ya, ya̱numa jiya jiryorimyuju̱ day.” \v 12 Sanubeseda ji̱ta varicha̱ra̱ju̱, su̱tucheda varirya jime̱ya, sasipyateda ji̱ta variy nijya̱nvay diyadajache. Ramutiy rityi̱tta̱da nijya̱nvay varirya, riichana̱tya̱dani̱ Ju̱denu variy: “Netaramu vu̱dyichara daryiva day.” \v 13 Sama̱seda ji̱ta Jesús jadchintyi, saya̱da jmityo̱jinijyu̱. Ti̱ta̱ju̱ nijya̱mi̱juu ju̱tye̱ryadeda variy simuyu, sadatyadoda variy jasiryi. \s1 Jesús natuyadani̱ Devyíbe \r (Matévu 9.9-13; Dúcasiy 5.27-32) \p \v 14 Saramiryi̱jadamu jidyiryi̱jada siva Devyíbe, Ajéñubay denubay, sama̱sa̱da criquiy jmutya̱jomu. Su̱teda ji̱ta Jesús siva: “Ya̱siityari̱sara ray.” Sanubeseda ji̱ta variy jadchiy, sasiityari̱jada ji̱ta variñi̱ Jesús. \p \v 15 Savicha̱da Jesús sarorimyu Devyíbe, jibyedaju̱, rivyicha̱da rajuu criquiy jmutya̱vay, juuchatavay jarye sisa̱ Jesús, sisa̱ datyavay jarye, rajuuvay siityari̱nu̱yada daryaju̱ni̱. \v 16 Ru̱nu̱yadanumatiy si̱myi Jesús ruusa̱ juuchatavay, criquiy jmutya̱vay, ru̱teda ji̱ta Varyisévuveda catera nu̱vye ruuva Jesúsjsa̱ datyavay: “¿Ta̱ju̱ra si̱myi ruusa̱ criquiy jmutya̱vay, ta̱ju̱? jiryatiy riñi̱cha juuchatavay risa̱ju̱.” \v 17 Satuva̱choda ji̱ta Jesúsra ruutaja̱doda, su̱teda variy ruuva: “Jiryatimyu̱ ne jdiva̱jnuvadyeryi, ne rivya̱tani̱ jndanu̱ nu̱day; jiryatiy jdiva̱jnuvadyeryi, riñi̱ ji̱ta va̱ta dañi̱ jndanu̱ day. Ne ri̱niy samirya vichavay natuyadana̱cho̱ day, juuchatavay natuyadana̱cho̱ ji̱ta ri̱nidye.” \s1 Ruutaja̱dodani̱ Jesús jmyichara jnura̱danchiy \r (Matévu 9.14-17; Dúcasiy 5.33-39) \p \v 18 Rinranu̱yada Juánbayjsa̱ datyavay variy, Varyisévuvedajsa̱ datyavay jarye. Ru̱deda ji̱ta nijya̱nvay variy simu Jesús: “¿Ta̱raju̱ra rinrasara Juánjsa̱ datyavarya jmyichara, ta̱raju̱? Varyisévuvedajsa̱ datyavay jarye. Yisa̱ datyavay ji̱tamu̱y ne datya jnura̱dara jmyichara.” \v 19 Su̱teda variy Jesús ruuva: “¿Ta̱raju̱na̱ rirya̱jnura musuchavarya jmyichara ja̱mu̱yada rundamu day, ta̱raju̱? Jasicha̱ra̱ju̱tiy savicha vadi ja̱mu̱ñu ruusa̱, ne vana̱y rinra̱da varidyerya. \v 20 Tarundamu day ti̱ ra̱so̱vay rirya̱jisiñi̱ vadi ja̱mu̱ñuntiy, variñi̱ ji̱ta rirya̱jnurara jmyichara. \v 21 Ne vu̱cyuruchuva̱y vadijatyara ta̱rijepyo; tapitya ra̱cantya jaryi varirya ta̱rijepyo. \v 22 Dantyamu̱y ne vu̱bechara bínuja̱ vadija̱ ravimu ta̱rijevyu̱po; vurya̱tiy bay ravimura, ra̱bucha varirya ta̱rijevyu̱po, ra̱pa̱chitye variy bínuja̱, ta̱rijevyu̱po jarye ra̱pa̱chitye variy. Ramuni̱tiy vu̱berya bínuja̱ vadija̱ ravimu vadijavyu̱.” \s1 Jesúsjsa̱ datyavay rotyatityiyadara jaruusibyi jiituyada rundamu \r (Matévu 12.1-8; Dúcasiy 6.1-5) \p \v 23 Jiituyada rundamu ji̱ta saramiryi̱jada Jesús racabyimu jaruusiñi̱. Rijyo̱ta̱da rotyatityiyada sisa̱ datyavarya jaruusibyi. \v 24 Ru̱teda ji̱ta Varyisévuveda variy siva Jesús: “¿Ta̱ju̱ramu̱y ne yinu̱y riñe̱cho̱ yisa̱ datyavay, ta̱ju̱? jiryatiy ruuvaarya ju̱bachara jiituyada rundamu jvaayadaju̱ra.” \v 25 Su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuva: “¿Ne jiryetyu̱chununu̱yadate didyerya catera nu̱chara didyejyu̱ú̱? nu̱tyura sivaayada Davyíbe varityi sava̱ta̱da jmyicharana̱cho̱ jijechi̱jadamu, sisa̱ vichavatya. \v 26 Nu̱tyuramusiy sajayada Ju̱denu rorivyimu, si̱byeda varirya pa̱ jasiy, jiryatiy ribeñu̱yada Ju̱denu jiyadaju̱ra. Sasa̱yada ji̱ta yisa̱ vichavay variy ratentiy, jiryatiy ju̱bachara riibyedajisidyerya, tapi vinu caserdótevyeda jbyedaju̱ rani̱cha day, jiryatiy Ju̱denu nijyu̱ jnutatyasara darya. Dajiy savichanu̱yada Abiyatárubay caserdótevyeda nutyityu̱ variy.” \v 27 Su̱teda Jesús variy ruuva: “Ju̱denu ju̱dejadani̱ nijya̱mi̱ munatya, jadchiy ji̱ta sabayadara jiituyada runda nijya̱mi̱ju̱. Ne sabayada Ju̱denu munatyara jiituyada runda, dantyamu̱y ne su̱ndejadani̱ nijya̱mi̱ jiituyada rundamuju̱. \v 28 Ramuni̱tiy Nijya̱mi̱denu vichasara jiituyada rundaja̱mi̱ntiy.” \c 3 \s1 Jesús mi̱sadedani̱ jomutu susa̱ñubay jiituyada rundamu \r (Matévu 12.9-14; Dúcasiy 6.6-11) \p \v 1 Sajatyiiyada jayada ravimu ju̱tye̱ryanijyontiy. Jasiy savicha̱da variy ti̱qui vanubay, susa̱rya jomutura. \v 2 Ru̱nu̱choda variy Varyisévuveda jasiñi̱ Jesús, sa̱vidye mi̱saniy jiituyada rundamuni̱, rirya̱tidye tu̱chuta variy riva ni̱. \v 3 Su̱teda Jesús variy siva jomutu susa̱ñu: “Ya̱nubesumiy, ya̱jniy rajacheju̱.” \v 4 Su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuva Varyisévuveda: “¿Samiryavidye vu̱ryi jvaarya samirya jvaayada jiituyada rundamu, varimyata vu̱ryi jvaay dyetyara javatya̱da? ¿Vu̱ryivyidye jantyuy siva nijya̱mi̱, varimyata vu̱ryi javatyani̱?” Rime̱cho̱jada mitya vajeryade variy. \v 5 Su̱nu̱ya̱jada variy jamiryamu riñe̱cho̱, sayivatya̱da variyu, tapi surravitya ravicha̱da daryaju̱ rijechiy. Su̱teda variy siva vanu: “Ya̱ratyara jijyomutu.” Saratya̱danumatirya jijyase, ru̱dutyeda sajomutu varicha̱ra̱ju̱ ti̱ta̱ju̱. \v 6 Rimya̱seda ji̱ta Varyisévuveda, varicha̱ra̱ju̱ rityu̱chudoda Jeródesbe siityari̱vatya sayaro̱ju̱ Jesúsyu: “¿Nu̱tyuramusiy vu̱ryi jvañi̱, nu̱tyuramusiy?” \s1 Jesús datyadoda riy rajuuvay nijya̱nvajyuu jmityo̱jiniy \p \v 7 Sajiintyeda Jesús variy jadchiy yisa̱ datyavatya, jmityo̱jinijyu̱. Richiityari̱jada rajuu nijya̱nvay variy Cadidéya mucadimusiñi̱, Judéya mucadimusintyi. \v 8 Jerusarí̱musiy, Iduméya mucadimusintyi, Jurdá̱ja̱ rudamyusiy vichavay jarye, Tíru vicha̱da ju̱ro̱siy, Sitú̱ vicha̱da ju̱ro̱siy vichavay jarye, rajuu ramu vichavay jniñu̱yada simu, rityuva̱chunu̱yada daryaju̱: Rajuura sivaachara. \v 9 Su̱teda variy ruuva yisa̱ datyavay: “Jirya̱bay ra̱jiju̱ra cartye, riñuma na̱ya nijya̱nvay jiyu ray.” \v 10 Jiryatiy sami̱saniñu̱yada daryaju̱riy rajuuvay nijya̱nvay, ramutiy rijetyatiñu̱yada sanchaju̱ Jesús variyu, rityi vichanu̱yada jdiva̱jnuvay. \v 11 Ridyiñu̱yadanumatiy bayantuveda jamirya vichavay siva Jesús, ribyutyanuvenu̱yada variy jityuva̱chodamu satuunuyu, riche̱ñe̱ya̱nu̱yada variy: “Jiiñi̱ ji̱ta Ju̱denu denu.” \v 12 Saniquenu̱yada jaryimyu variy ruuva: “Ne jirya̱datyanu ti̱ra chi̱ra rañi̱cha day.” \s1 Jesús jaryeta̱da riy vu̱yaju̱y nijya̱nvay, danu̱ju̱y rinchaju̱, sansu̱byimijyu̱ \r (Matévu 10.1-4; Dúcasiy 6.12-16) \p \v 13 Sa̱subeda ji̱ta variy ja̱mumusivya, sanatuyada variryi rityi sava̱ta̱da yisa̱ vichi̱savajyu̱. Ru̱deda ji̱ta variy simuju̱. \v 14-15 Sabayada ji̱ta variryi vu̱yaju̱y vaduy, danu̱ju̱y rinchaju̱, rirya̱tidye vicha sisa̱ vichi̱savajyu̱, sa̱tidye jpa̱ jasiy variryi, rirya̱tidye tu̱chunumaya̱ variy rumu, rirya̱tidye jmutya̱ra datya̱da variy, rirya̱tidye jatya variryi bayantuveda nijya̱nvavyasiy. \v 16 Sabayada ji̱tariy jivye nijya̱nvay vu̱yaju̱y, danu̱ju̱y rinchaju̱: jiñu Siimyó̱bay, jiryatiy sabayada Jesúsra si̱tya Pyítru. \v 17 Jadchintyi Sebedévubay denuju̱be Santiyácu, jiñuntiy Juán. Sabayadara nani̱tya Buvanérique, nani̱tacha̱da ráni̱cha day ru̱vatarya denuju̱y. \v 18-19 Sabayada jadchintyi Antrésibe, Vedípebe, Bartodomévubay, Matévubay, Tumásabay, Santiyácubantyi jiryatiy Ajéñubay denubay savicha̱da. Jadchintyi Tadévubay, Siimyó̱bay jiryatiy jaryi vani̱ra niquerabañi̱, jadchintyi, Judásiy Iscaryótibe ni̱ni̱tiy mityasiiyada rivasiñi̱ Jesús. \s1 Rityu̱chuta̱da rajuumusiñi̱ Jesús: “Bayantu nutyityu̱ vanu̱yadata sajatyasarariy bayantuveda nijya̱nvavyasiy” \r (Matévu 12.22-32; Dúcasiy 11.14-23; 12.10) \p \v 20 Ruuto̱jada ji̱ta Jesúsveda jiryorimyu, riintye̱ryadeda ju̱na̱y nijya̱mi̱juu variy jasintyiyu, ne vana̱y nta riimyiñu̱yada variy. \v 21 Ridyetya̱danumatiy satevay, riya̱da ji̱ta variy sana̱cho̱, rirya̱tidye ju̱riy variñi̱, ru̱tañu̱yada tavay daryaju̱ni̱: “Jatayani̱.” \v 22 Ru̱deda ji̱ta Ju̱denu niquejada datyanuvay Jerusarí̱musiy, ru̱teda ji̱ta variy sanijyu̱ Jesús: “Bayantu nutyityu̱ saniqueti̱. Satanásiy jtedamu sani jatyajaya̱sara riy bayantuveda nijya̱nvavyasiy.” \s1 Su̱mutya̱jada Jesús rityu̱chuta̱danchiyu \p \v 23 Sanatuyada ji̱ta Jesús variryi nijya̱nvay, satu̱choda ji̱tara jidyetyadoda variy: “¿Nu̱tyichiña̱ sa̱jatya Satanásiy mityamusiyu, nu̱tyichiy? \v 24 Riryityi panaryi̱ jiñique̱yadamu curaca nijya̱nvay nu̱ñi riy jiñi̱jyu̱, ne vana̱y rá̱suru̱y variñu̱day. \v 25 Daryantiy, riryityi panaryi̱ rorijya̱nvay nu̱ñi riy jiñi̱jyu̱, dantyamu̱y ne rirya̱suru̱y vatajuu variñu̱day. \v 26 Nu̱ñi rityi ra̱nubesiya̱ Satanásivyeda jiyaro̱ju̱, riñanta̱da variy tajijyu̱riy jityevajyuu, ne rirya̱suru̱chara variy, rirya̱baryi̱sara variy ti̱ta̱ju̱. \p \v 27 Ne ti̱ jayadasa̱ra̱ ravimu saroriy vanu vanu̱rya, sa̱tidye so̱varya sabarya yimusiy, netimyu̱ ne sapuchusa̱siy munatyayu. Rivasiy ji̱ta saryi so̱varya sabarya variy yimusiy. \v 28 Si̱tenu ri̱tay jiryiva: Sa̱ramityaniy ji̱ta Ju̱denu nijya̱nvavyara jijyuuchuveda ti̱ta̱ju̱, rirya̱vityiye̱yadiva jarye risa̱ju̱. \v 29 Vinu ni̱tiy ra̱javityiye̱ñi̱ Ju̱denu Jnutu, ne ti̱ ra̱ramityanichara sivara, jasiñuma ra̱ma̱cho̱sara sayasacha̱da ju̱na̱reju̱.” \v 30 Rani̱ su̱teda Jesús, jiryatiy ru̱teda nijya̱nvay daryaju̱: “Bayantu jamirya vichara siva Jesús.” \s1 Muvye riñi̱cha si̱tenu satevay Jesús, muvye \r (Matévu 12.46-50; Dúcasiy 8.19-21) \p \v 31 Naditi̱jada ji̱ta Jesús jno̱da sataryi̱vedata, rime̱cho̱nuvi̱jada bimu, jadchiñuma riñatutyadedani̱ Jesús variy. \v 32 Jiryatiy rimya̱sa̱da nijya̱mi̱juu su̱ro̱ Jesús, riñuma tu̱choda variy siva: “Ya̱jnu̱y, jiñu̱tyi nanuva̱ta yino̱da ji, jityeryi̱veda jarye, jiñu̱tyi bimu nada.” \v 33 Su̱mutya̱jada ji̱ta riy: “¿Miñu̱ña̱ ri̱no̱da, miñu̱y? ¿Muvyeña̱ ratyeryi̱veda, muvye?” \v 34 Su̱nu̱yada ji̱ta variy riñe̱cho̱ jiryatiy rimya̱sasa̱deda jasiy: “Jiñu̱tyiñada ri̱no̱da, jivyetyiryi ratyeryi̱veda. \v 35 Mi̱ni̱tyi jvaaryu̱y jidyirya darya ratiy sava̱ta Ju̱denu jvaayada day, ni̱ni̱ ji̱ta ratyeryi̱ day, ri̱tyamutu jarye, ri̱no̱da jarye ruusa̱ju̱.” \c 4 \s1 Jesús tu̱choda nuti̱nchiy \r (Matévu 13.1-9; Dúcasiy 8.4-8) \p \v 1 Sajatyiiyada ji̱ta datyadoda jmityo̱jinintyiryi. Riintye̱ryadeda ji̱ta rajuu nijya̱mi̱ simuyu; pariche su̱musa̱da cartyevimu variy, sama̱sa̱da ji̱ta ravimu variy, jiryatiy ravicha̱da ja̱a̱mu. Ti̱ta̱ju̱ nijya̱nvajyuu vicha̱da variy jmityo̱jiniy. \v 2 Sadatyadoda rajuura tu̱chodata riy. Su̱teda jidyetyadodamu ruuva: \v 3 “Jirya̱tuva̱chu. Saya̱da ji̱ta ti̱qui nuti̱ nuta̱dana̱cho̱. \v 4 Santa̱damu ji̱ta raju̱u̱yada ratesiy nú̱va, ruuti̱jada nipya̱tavay varidye, riimyimyu̱yada variy jadchirya. \v 5 Tajiñe̱cho̱ju̱ raju̱u̱yada ratesiy varintyi, ravichu̱ cabyiva, jiryatimyu̱ ne vatunuco ravicha̱da mucadi jasiy. Varicha̱ra̱ju̱ radipuvesubeda variy jasiy, jiryatimyu̱ ne vatunuco mucadi jasiy. \v 6 Na̱vapyu savicha̱da jiñi̱ variy, ramu̱mya̱ variy sadara nutasara variy; jiryatimyu̱ ne jnutityara ravicha̱da daryaju̱, ramuni̱tiy ramu̱yada variy. \v 7 Tasiñi̱ ju̱u̱yada cariitu jnutiy cabyiva day, rani̱ cariitu jo̱ta̱da ja̱vyeda ra̱jisiy nutasarasiy, ramutiy radiryo̱doda varirya nutasara variy, ne rajaryu̱yada variñu̱day. \v 8 Tasiñi̱ ju̱u̱yada samiy mucadimu day, jasiñi̱ ji̱ta rabiveda samirya, rasivyeda ji̱ta varintyi. Raja̱vyedanumatiy, ra̱sa̱yada ji̱ta variy, tarani̱ jayada day, ra̱sa̱yada mumuri̱ vu̱yaju̱chicha̱ra̱ju̱, tarantiy jasa̱yada taraquinijyate vu̱yaju̱chicha̱ra̱ju̱, tarantiy jasa̱yada taraqui pachasicha̱ra̱ju̱.” \v 9 Su̱teda ji̱ta Jesús varintyi: “Rirya̱ma̱ tuva̱chu tu̱yutavay.” \s1 Nu̱tyuraju̱ saniquejada Jesús dityadoda tu̱chodata, nu̱tyuraju̱ \r (Matévu 13.10-17; Dúcasiy 8.9-10) \p \v 10 Rirya̱siquita jivyicha̱da Jesúsveda variy. Taraqui vu̱yaju̱y nijya̱mi̱, danu̱ju̱y rinchaju̱, tajuunuma jadchidye richiityari̱nu̱yada ruusa̱ju̱ntiñi̱, ti̱ta̱ju̱musiy ruutaja̱doda jidyetyadodanchiy: “¿Nu̱tyuramuna̱ jityu̱chu nu̱rya dityadoda tu̱choda, nu̱tyuramu?” \v 11-12 Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “Vinu jiryeñi sasa̱yada Ju̱denu darya mityamusiy datya̱da day, Ju̱denu nusu̱yada datya̱daju̱; tavajyu̱ ji̱ta jiryatiy bimuriy, mitya dityadoda tu̱chodani̱day ratyu̱chu ruuva day, rirya̱vidye datya jadchirya; rirya̱tidye nu̱y rana̱cho̱, ne rirya̱diy variy riva; rirya̱tidye tuva̱chura, ¿va̱ riñi datya variryacay? riñuma janumitye ju̱na̱y sana̱cho̱ju̱ Ju̱denuntiy, ne sa̱ramityaniy Ju̱denu variy ruuvara jijyuuchuveda.” \s1 Jesús datyatadedara tu̱choda nuti̱nchiy \r (Matévu 13.18-23; Dúcasiy 8.11-15) \p \v 13 Su̱teda Jesús variy ruuva: “¿Ne jiryedyetya darya jirya dityadoda tu̱choda dajyu̱ú̱? ¿Nu̱tyichiña̱ jirya̱datyara tara tu̱choda varintyi, nu̱tyichiy? \v 14 Nuti̱ tu̱chusa̱damu, nuti̱ nutara Ju̱denu niquejada. \v 15 Jivye jiryatiy nú̱variy, jasityi su̱re ji̱ta nuti̱ varirya Ju̱denu niquejada; rityuva̱chunumatirya, su̱nichara Satanásiy varicha̱ra̱ju̱, saso̱vacharara Ju̱denu niquejada variy ruuvasiy, jiryatiy nutasara rani̱cha ruuva. \v 16 Darya ni̱day, darya rani̱chantiy jiryatiy ravichu̱ cabyiva ru̱resantiyu; rityuva̱chunumatirya Ju̱denu niquejada, varidye ru̱mutya̱ jichana̱yadamura. \v 17 Netimyu̱ jnutityavay daryaju̱riy, ne richuru̱ryu̱y ta̱rijyu̱ jityuva̱chodamu variy. Ridyetyasaranumatirya paru̱tyasa̱da Ju̱denu niquejadiva, ti̱ jiyasantasara riva Ju̱denu niquejada risa̱ju̱ntiryi, varicha̱ra̱ju̱ rirya̱paru̱chara riva. \v 18 Jivyentyi jiryatiy ju̱resavay cariitu jnutiy cabyivariy, riñi̱cha nijya̱nvay jiryatiy rityuva̱chura Ju̱denu niquejada. \v 19 Dañuma riñi̱cha tu̱yutavay, ripyaru̱y variy riva jichiityari̱jada day, jiryatiy rijechipiya̱ daryaju̱ taranijyu̱ jirya vicha̱divasiy: ¿Nu̱tyuramusiy vu̱ryicha taratavay, nu̱tyuramusiy? Jaryi ru̱canurya taratavay vicha̱da daryaju̱, rivya̱ta ti̱ta̱ju̱ tara va̱cha yimuju̱ variy. Ramuni̱tiy radiryo̱vay Ju̱denu niquejada variy ruuva, ne vana̱y rajay rityuva̱chodamu variy. \v 20 Jiryatiy samiy mucadiva ru̱resayu, jiryatiy rityuva̱chu darya Ju̱denu niquejada day, riñi̱ ji̱ta jiridyerya, rajay variy rijyu̱, ti̱va ra̱sa̱y mumuri̱ vu̱yaju̱cha̱ra̱ju̱, nu̱va ra̱sa̱y taraquinijyate vu̱yaju̱cha̱ra̱ju̱, tamityi̱va ra̱sa̱y taraqui pachasa̱ra̱ju̱.” \s1 Jesús datyadoda no̱no̱danchiy \r (Dúcasiy 8.16-18) \p \v 21 Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “¿Raju̱ni̱na̱ vuryerirya no̱no̱siiy vurya̱tiy bay suutapa̱y jarirya, varimyata ma̱yajariy? No̱no̱bajyonchaju̱ni vuryeridyerya. \v 22 Tapi ne tara jna̱y tara jiryatiy dutyasara diyera, vinu ra̱tidye vicha dityanusara rivasintyi, dantyamu̱y ne tara mityamusiy datyasara tara, vinu ra̱tidye vicha jvadatyasara rivasintyi. \v 23 Sa̱ma̱ tuva̱chu, mi̱ni̱tyi tu̱yuti̱.” \p \v 24 Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “Jirya̱ntyajnu̱y, ta̱rana̱cho̱ jiryetyuva̱chu, ta̱rana̱cho̱. Daryatiy vu̱charanu tavajyu̱ tara, daryaday rirya̱saranu variy vu̱jyu̱ntidye, rataday sa̱jasa̱chu Ju̱denu vu̱jyu̱ntidye. \v 25 Tapi simu jiryatiy tarati̱ni̱, sa̱sa̱y Ju̱denu variy ju̱na̱ntyiñi̱; simusiy ji̱ta jiryatimyu̱ ne tarati̱ni̱, sa̱so̱vay Ju̱denu variy simusintyirya jiryatiy simuntidyerya.” \s1 Jesús tu̱choda rasiynchiy jiryatiy ja̱vyeryara \p \v 26 Su̱teda variy: “Raviche̱chara Ju̱denu nusu̱yadayu, nu̱tyu vanu nta ju̱rejadara rasiy mucadiva. \v 27 Sama̱y, sanubesiy, saramityanirya rajuu nupora, rajuu runda jarye risa̱ju̱. Rasiy dipuvesumiy, raja̱vye, ne sadatya nijya̱mi̱ nu̱tyichiy raja̱vye, nu̱tyichiy. \v 28 Radirya jijye̱vyesumiy rásiy mucadinubesiy, munatya ravi̱ntay, jadchiy ji̱ta rabintantyi, jadchiy ji̱ta rasivyentyi. \v 29 Rasuduñumatiy rasiy, sa̱totaniy ji̱ta rája̱mi̱ varirya, riti̱ma̱ ra̱tosa̱da runda daryaju̱.” \s1 Jesús tu̱choda nutasarasinchiy jiryatiy quica̱tadira \r (Matévu 13.31-32; Dúcasiy 13.18-19) \p \v 30 Su̱teda ji̱ta Jesús: “¿Nu̱tyuranumatte vurya̱jtay radityanu Ju̱denu nusu̱yadayu, nu̱tyura? ¿Ta̱ra tu̱chodata vurya̱datyanura, ta̱ra? \v 31 Nu̱tyu quica̱tadi nta rani̱cha. Vu̱yntatiy mucadimura, jaryi pasichidyera ti̱ta̱ju̱ nutasarasimyusirya jiryatiy mucadivara. \v 32 Vu̱yntanumatiy ji̱tara, raja̱vye ji̱ta ja̱mura jtiquiraju̱ tara nutasaramusiy. Raja̱vye ja̱muqui jiiqui nipya̱ti̱jiju̱, jasityi saruuvye racanuvu̱jomu variy.” \s1 Jesús datyadodariy nijya̱nvay vinu dityadoda tu̱chodata \r (Matévu 13.34-35) \p \v 33 Tama̱ taraqui tu̱chodamusiy sani tu̱chunu̱yada Jesús daryara Ju̱denu niquejada nu̱day, tama̱, jasicha̱ra̱ju̱tiy ridyetya nijya̱nvay ramu. \v 34 Vinu rani̱ saniquenu̱yada dityadoda tu̱chodamu ruuva day. Varityi savichanu̱yada yasiquita sisa̱ datyavatya, variñi̱ ji̱ta sadatyanunu̱yada ti̱ta̱ju̱ samiryi. \s1 Jesús ndasadedara riicho, ri̱ye̱rya jarye risa̱ju̱ \r (Matévu 8.23-27; Dúcasiy 8.22-25) \p \v 35 Varijidye day, su̱teda ruuva yisa̱ datyavay: “Vurya̱ramityeryi̱ jmityo̱ rudamyuju̱.” \v 36 Rityocheda variryi nijya̱nvajyuu jasiy, ripyu̱cheda sisa̱ datyavay cartyevimu varidyeyu, jiryatiy savicha̱da jasiy. Riya̱da tavay sisa̱ variy rajuujnu cartyevimuntidye. \p \v 37 Rariichovesubeda ji̱ta variy, ri̱ye̱yada variy risa̱ju̱, rajayada ja̱a̱ variy cartyevimu, ramu̱charu̱ñuma cartye pariche raju̱ ja̱a̱ varidye. \v 38 Jesús ji̱ta ma̱yada variy raqui̱nimu, tiryo̱suyncha. Ridyoseda ji̱ta sisa̱ datyavay variyu: “¿Ne jidyetyaru̱y vurya̱caray jiyu day, Datyanu̱?” \v 39 Sanubeseda ji̱ta Jesús variy, sanique̱tya̱da varirya riicho. Su̱teda ji̱ta riva ja̱a̱: “Ya̱ndasa, ne ya̱siquityanu̱day.” Ravuveda ji̱ta riicho variy, ju̱vaya̱ rama̱cho̱jada ja̱a̱ varintyi. \v 40 Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “¿Ta̱ju̱ra jiryechuvu̱rya, ta̱ju̱? ¿Ne jiryejechipitya jijechityani̱ Ju̱denu didye?” \v 41 Ru̱nteda jaryi variy, ru̱teda nu̱ñi riy variy yiva: “¿Chi̱rana̱ sani̱cha jiñu day, chi̱? Nu̱tyu ratuva̱chu riicho simu, jmityo̱ja̱a̱ jarye tuva̱chu simu.” \c 5 \s1 Jesús mi̱sadedani̱ Jerásaja̱mi̱ bayantuti̱bay \r (Matévu 8.28-34; Dúcasiy 8.26-39) \p \v 1 Ruuto̱jada ji̱ta jmityo̱ rudamyu, Jerása ja̱nvay mucadimu. \v 2 Sa̱subedanumatiy Jesús cartyevimusiy, su̱deda ji̱ta ti̱qui nijya̱mi̱ variy simuju̱ bapyomusiy, savicha̱da bayantu jamirya vichara siva. \v 3 Bapyo cabyimu savichanu̱yada; ne ti̱ puchodasa̱ra̱ savichanu̱yada daryaju̱, ne vinu cadyidyaju̱u̱ta puchoda sa̱ra̱ni̱, mitya. \v 4 Rajuuranuma riñi puchodara sajomutu, sanumutu risa̱ju̱, sarotyanu̱yadara cadyidyaju̱u̱ jijyomutu mururyamusiy, savitanu̱yadara jiñumutu puchusarantiy. Ne ti̱ vichanu̱yada vanu̱rya sisa̱, ti̱ ra̱vuunujañi̱. \v 5 Jna̱rya, nuporaca̱ jarye risa̱ju̱ sasa̱ñe̱ya̱tityiyada bapyo cabyiva, ja̱mumusiqui cabyiva jarye, savatajo̱nutityiyada ravichu̱ta variyu. \v 6 Sadiyadanumatiy ripyapu siva Jesús, sasiicheda ji̱ta variy simuju̱, sa̱dasiñunuveja̱da variy satuunuyu. \v 7 Sasa̱ñe̱ya̱jada jaryi variy: “¿Ta̱ra rimu jiijyu̱, Jesús, ta̱ra? jiryatiy Ju̱denu jarichumuvichi̱ denu dajyi. Rañi jiyasanta si̱tenu ji, Ju̱denu jtyamu, ne ya̱jantyunuva̱y ji̱ta ray.” \v 8 Su̱tañu̱yada Jesús daryaju̱ siva: “¡Ya̱numa sipyatay sivasiy, jamirya vichara bayantu rapu̱rya!” \v 9 Sitaja̱doda Jesús variñi̱: “¿Ta̱ra yityate day, ta̱ra?” Su̱mutya̱jada ji̱ta: “ ‘Rajuura Vara̱nca’ ri̱tya day, ti̱quijuutya daryaju̱ nu̱y.” \v 10 Jaryi sayasanta̱da variñi̱ Jesús: “Ne ya̱jpa̱ ji̱ta nu̱myucadijisiy tajijyu̱ nu̱y.” \v 11 Savicha̱da tajuuqui cuchiy jasiy, si̱byesa̱deda musimyare. \v 12 Riyasanta̱da bayantuveda variñi̱ Jesús: “Ya̱jpa̱ cuchivyaju̱ nu̱y, nu̱ña̱tidye jay variy ruuva.” “Jo.” \v 13 Richipyateda ji̱ta bayantuveda jamirya vichavay, rijeyada ji̱ta variy cuchivya. Jiryatiy rivyicha̱da daraju̱y vara̱nca cuchiy jasiy, richiichiye̱yada variy nubañuco̱vimu jmityo̱muju̱, jasiñi̱ rijeye̱yada ti̱ta̱ju̱ variy, puritye. \v 14 Ribeye̱yada ji̱ta cuchiy jnu̱tyavay variy, rityu̱chunuvejada ji̱ta ja̱mu vicha̱damu varirya, ru̱ro̱ vichavavya jarye rityu̱chunuvejada variy. Ru̱deda ji̱ta nijya̱nvajyuu jnu̱vye variy, nu̱tyunuma ravicha̱sintyi, nu̱tyu. \v 15 Ruuti̱jadanumatiy simu Jesús, ridyiñuvi̱jada siva vanu, ne tavay jna̱y bayantuveda variy sivanu̱day. Sama̱sa̱da variy jasiy, sujatyi̱numa variñi̱, raratyedama̱ su̱no̱ variy, jiryatiy vara̱ncajuu bayantuveda sipyateda daryaju̱ sivasiy. Vu̱yntacha̱ rivyicha̱da nijya̱nvay variy. \v 16 Jiryatiy ridyiyada ti̱ta̱ju̱ riva, rityu̱choda ji̱ta variy: “Nu̱rya savicha̱siy bayantuvedati̱, cuchiy jarye.” \v 17 Rijyo̱ta̱da ji̱ta jiyasanta̱da nijya̱nvajyuu variñi̱ Jesús: “Ya̱numa jiya jiyusiy, nu̱myucadimusiy.” \v 18 Su̱musa̱danumatiy Jesús cartyequiivimu, sajachiñu̱yada ji̱ta nijya̱mi̱ sivayu, ni̱tiy vichanu̱yada bayantuvedati̱: “Ravyicharu̱y yisa̱.” Su̱bayada ji̱ta Jesús sa̱jisirya: “Ne. \v 19 Ya̱numa jiya jiryorimyuju̱, jityenumuju̱, ya̱tu̱chunuve ruuva: Nu̱rya savichadesiy Nutyityu̱ yentyutya̱damu ray.” \v 20 Jadchiy ji̱ta saya̱da nijya̱mi̱, sajo̱ta̱da ji̱ta tu̱choda variy vu̱yaju̱y ja̱mu vicha̱divara. Satu̱choda: “Samirya savichadesiy Jesús rajyu̱ra.” Rityi̱tta̱da ti̱ta̱ju̱ nijya̱nvay varirya. \s1 Jesús mi̱sadedani̱ Jáyirubay detubay, vaturu̱y ja̱munudatanu̱be jarye \r (Matévu 9.18-26; Dúcasiy 8.40-56) \p \v 21 Saramityeda ji̱ta Jesús cartyevimu rudamyuju̱ntiy. Rajuu nijya̱mi̱ ju̱tye̱ryadeda variy simuyu. Savicha̱da jmityo̱jiniy variy. \v 22 Su̱deda ji̱ta ti̱qui ju̱tye̱ryanijyoja̱nvay nutyityu̱bay, jiryatiy ravicha̱da si̱tya Jáyiru. Sadiyadanumatiy siva Jesús, sara̱yada variy sanumututuunu. \v 23 Sayasanta̱da variy jaryi jasidyeñi̱: “Radyetude vadiiryo̱. Varenuma, ya̱tiy barya jijyomutu saniy sami̱sa̱daju̱, sa̱tidye jnu̱y variy.” \v 24 Saya̱da ji̱ta Jesús variy sisa̱. Rajuu nijya̱nvay siityari̱jada variy rumuni̱, riñi na̱yaru̱yada varidyeñi̱. \p \v 25 Nanuvichanu̱yada ji̱ta runu̱y vaturu̱bentyi, ja̱munudatanu̱y, taraqui vu̱yaju̱y nijya̱ ravicha̱da nadiva, danijya̱ju̱y ranchaju̱. \v 26 Rajuumunuma nani jndantadedayu, nani jachi̱deda pariche rijyu̱yu, nanupa̱tyamu̱yada varidyerya yimu vichara ti̱ta̱ju̱ varidye, naryi mi̱sáva̱, tii, mitya. Variñi̱ nanuvicha̱da jaryinra varidye. \v 27 Nanutuva̱chodanumatirya sa̱ticheyada Jesús varintyi, nani̱deda ji̱ta Jesús rudivasiy nijya̱nvay cabyiva variy, nanuja̱tya̱jada raniy sasujay. \v 28 Nani̱teda ji̱ta daryaju̱: “Raryityi ja̱tya̱ vinu sasujañityecu̱, ra̱numa mi̱sa varidye.” \v 29 Varicha̱ra̱ju̱ raparu̱yada variy nuda nadiva. Nanudatya̱da variy jivyimu: “Ramyi̱sama̱ ji̱ta samiy.” \v 30 Sadatya̱da ji̱ta Jesús jidyirya: “Rasipyateda vanu̱yada rivasiy ti̱ mi̱sadedaju̱,” sa̱numityejada ji̱ta nijya̱nvajyuu cabyimu, su̱teda ji̱ta variy: “¿Chi̱ra ja̱tya̱jasiy rachujañiy, chi̱?” \v 31 Ru̱teda ji̱ta sisa̱ datyavay variy yiva: “Tama̱ taji jiñi jnu̱y riñe̱yanuma nijya̱nvajyuu ji, tama̱, nu̱tyu yitacyu̱: ¿Chi̱ra ja̱tya̱jasiy rachujañiy, chi̱?” \v 32 Su̱nu̱ya̱jada ji̱ta Jesús ti̱ta̱ju̱ tajiñe̱cho̱ju̱ sadatya̱daju̱: “¿Chi̱ra ja̱tya̱ rañiy, chi̱?” \v 33 Nanudatya̱danumatiy vaturu̱yu: “Ramyi̱sama̱,” nanumuchutyeda variy yintedamu, nani̱deda ji̱ta variy simu Jesúsntiy, nanubutyanuvi̱jada variy sana̱cho̱ju̱ntiyu, nanutu̱chodama̱ variy si̱tenu sivara: “Nu̱rya ravyicha̱siy, Nutyityu̱.” \v 34 Su̱teda ji̱ta Jesús variy nadiva: “Samiy sa̱dajachipiya̱jadamu jimyi̱sa, Popoju̱y. Sa̱na̱numa jiya day; sa̱numi̱sama̱. Jasiñuma ra̱ma̱cho̱ jirya jdiva̱jada sa̱na̱jisidye.” \v 35 Saniquejadatidye Jesús, ruuti̱jada tu̱chuvay Jáyirubay rorimyusiy yimu. Rityu̱chunuvi̱jada siva Jáyirubay variy: “Sadiimya̱ jidyetu. ¡Ta̱raju̱ yarupanta ju̱na̱ñu̱nñi̱ Datyanu̱ nu̱day, ta̱raju̱!” \v 36 Satuva̱chodanumatiy Jesúsra rityu̱choda, su̱teda variy siva Jáyirubay: “Ne ya̱nutay ranchiñu̱day, vinu ya̱jachipiya̱ jijechitya.” \v 37 Ne sava̱ta̱da jiya̱da rajuu yisa̱, vinu Pyítrubay, Santiyácubay, Juánbay jarye, jiryatiy Santiyácubay taryi̱ni̱. \v 38 Ruuto̱jadanumatiy ramu Jáyirubay roriy, su̱nu̱chunuvejada riryansa̱sa̱deda nijya̱nvay samo̱mu, ru̱na̱cha̱deda variy sivasiy diidabi, jaryi ru̱na̱yada variy. \v 39 Sajañuvejadanumatiy rumu, su̱teda ji̱ta Jesús ruuva: “¿Ta̱raju̱ jirya̱nsa jaryi darya, ta̱raju̱? jiryatiy jiryi̱na̱y mitya. Tama̱ diiñu sani̱cha dera, tama̱, nu̱tyu sani ma̱ni̱dyé.” Rityodiyada ji̱ta variy siva. \v 40 Sajatya̱danumatiy jadchiryi, sapu̱cheda variñi̱ saja̱y, su̱no̱da, sisa̱ vichavantyidye. Vinu riñi̱day sapu̱cheda variy dera babyimuju̱ day. \v 41 Siredanumatiy variy sajomutuniy dera babyi, su̱teda siva: “Tadísa cúmyi.” Nu̱rya jtacha̱damu su̱teda Jesús siva: “Pochityu, yiva ri̱tay, ya̱numa nubesumiy.” \v 42 Varicha̱ra̱ju̱ sanubeseda, sarupicheda ji̱ta variy. Ravicha̱da sanijya̱, vu̱yaju̱y, danijya̱ju̱y ranchaju̱. Rityi̱tta̱da jaryi varidyerya. \v 43 Su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuva: “Ne jirya̱datyadosiy ti̱ pasidyerara.” Su̱teda ji̱ta nadiva su̱no̱dabay: “Sa̱na̱sa̱y jmyicharani̱ jidyetu.” \c 6 \s1 Jesús jañu̱yada Nasaryému \r (Matévu 13.53-58; Dúcasiy 4.16-30) \p \v 1 Saya̱da ji̱ta Jesús jadchiy si̱tenu jimyucadimuju̱, richiityari̱jada ji̱ta sisa̱ datyavay variyu. \v 2 Jiituyada rundamuni̱ ji̱ta sajo̱ta̱da datyadoda ju̱tye̱ryanijyovimu. Rityuva̱chodanumatiy rajuu nijya̱nvay, rityi̱tta̱da variñi̱: “¿Tesirya sani datya darya jirya datyadoda day, tesiy? nu̱tyu sadatyanura rajuuracu̱. ¿Ta̱ra datya̱da sani jmutya̱ yimuju̱, ta̱ra? ¿Nu̱tyichirya sivaay mityamusiy jijyomututa, nu̱tyichiy? \v 3 ¿Ni̱ni̱ta jiirajvaañu day, jiryatiy Maríyaju̱dyenuni̱, jiryatiy Santiyácu taryi̱ni̱, Jusíy taryi̱ jarye, Judásiy, Siimyó̱ jarye sisa̱ju̱? ¿Va̱ si̱tyamutuveda cay, nu̱tyu jiyu jtaday riñi̱cha vuryisa̱ day?” Ne samirya ridyiyada variy siva nu̱day. \v 4 Su̱teda Jesús variy ruuva: “Vinu taji vichavañi̱ tuva̱chu simu Ju̱denuju̱ tu̱chu̱ day, satuunuvichi̱ ji̱tamu̱y ne tuva̱churu̱y yimu day, satenu jarye ne tuva̱churu̱y yimu, sarorimyu vichavay jarye ne tuva̱churu̱y yimu.” \v 5 Ne vana̱y nta sivaañu̱yada Jesús mityamusiy tara jasiy, mityani̱ sani bañu̱yada nu̱ñi ti̱ jdiva̱jni̱nchara jijyomutu, sami̱sadeda variy jasiryi. \v 6 Sati̱tta̱da varirya jiryatimyu̱ ne rityuva̱churu̱yada simu. \p Sarabejada ji̱ta variy datyadoda nu̱jipyudeva̱ju̱ vicha̱diva. \s1 Jesús jpa̱jada tu̱chuvaryi yisa̱ datyavay \r (Matévu 10.5-15; Dúcasiy 9.1-6) \p \v 7 Sanatuyada ji̱ta variryi yisa̱ datyavay, vu̱yaju̱y danu̱ju̱y rinchaju̱, su̱pa̱jada ji̱ta variryi nu̱ñi danu̱ju̱myusiy, tanu̱ju̱y tajijyu̱, runu̱ju̱ntyi mu̱jyu̱ day. Sasa̱yada variy jidyetya̱daterariy, ratatiy rirya̱jatyanumaya̱ riy bayantuveda jamirya vichavay ruuvasiy nijya̱nvay. \v 8 Su̱teda ji̱ta ruuva: “Ne jirya̱jtu tara yimu jiryupiyadaju̱, ne vinu ruvese jirya̱jtu. Ne jirya̱jtu vinu pa̱, ne vinu suvo̱, ne vinu criquiy jirya̱jtu jicyuriquiy bajyovimu. \v 9 Jirya̱ntya bay jiñumutuvara jiñumutujo, jirya̱jachu ji̱ta yivara vinu tajaqui sujacya̱.” \v 10 Su̱teda variy ruuva: “Jirya̱numatiy jto̱ vicha̱damu, jasityi jirya̱jayasiy variy rorivyimu, jasiñi̱ jirya̱ma̱cho̱ variy jiryechipyateda rundasa̱ra̱ju̱ vicha̱damusiy. \v 11 Jirya̱tiy jto̱ tavicha̱damu, netimyu̱ ne rirya̱diryeru̱y jasiy jirye, netimyu̱ ne rirya̱tuva̱churu̱y jiryeñe̱cho̱, jirya̱ma̱ sipyatay variy jadchintyi, jirya̱muchutyara rirujuu riñijyu̱ jiñumutuvasiy, rirya̱tidye datya̱siy variy rata: ‘Vuryeyasacha̱damundyerya.’ ” \v 12 Riya̱da ji̱ta sisa̱ datyavay, ridyetyanunumaya̱jada variy rumuriy nijya̱nvay: “Jirya̱numa paru̱y riva taji jachipiya̱jada.” \v 13 Rijetya̱da sisa̱ datyavay variryi rajuu bayantuveda nijya̱nvavyasiy, rajuu jdiva̱jnuvay jno̱va rijyu̱chedara ni̱ja̱, rimyi̱sadeda rata variryi. \s1 Juán Bautístabay jvacha̱danchiy \r (Matévu 14.1-12; Dúcasiy 9.7-9) \p \v 14 Satuva̱choda ja̱mu nutyityu̱ Jeródesberya sa̱ticheyada Jesús. Ru̱teda tavay variy: “Sami̱sa̱sumimya̱dyette Juán Bautístabay diiyadamusintyique, ramuni̱ su̱ndenumaya̱ mityamusintyi.” \v 15 Tavay jteda varidye: “Ni̱ni̱ Edíyasidye.” Tavay jtedantidye: “Ni̱ni̱ ji̱ta si̱tenu Ju̱denuju̱ tu̱chu̱te day, nu̱tyu ta̱riy Ju̱denuju̱ tu̱chu̱bay si̱tenuni̱.” \v 16 Satuva̱chodanumatiy Jeródesberya, su̱teda variy: “Jiñu Juánbay, jiryatiy rañi ra̱chatadedara su̱no̱, ni̱ni̱ mi̱sa̱sumintyi.” \v 17 Sajachipiya̱jada Jeródesbe daryá jiryatiy Jerodíyaju̱be jiyasayadamu sirityaniñu̱yadani̱ Juánbadye, jadchiy ji̱ta sabayada nupocu rorivyimuni̱. Jeródesbe ja̱mu̱yada nada Jerodíyaju̱be daryaju̱, jiryatiy sataryi̱ Vedípebe vaturu̱y nada day. \v 18 Su̱tañu̱yada ji̱ta Juánbay variy daryaju̱ siva Jeródesbe: “Tama̱ samirya rani̱cha jityeryi̱ vaturu̱y ja̱mu̱yada, tama̱.” \v 19 Nanunique̱ñu̱yada Jerodíyaju̱be variy sisa̱ Juánbay rayada, nani̱teda ya̱jvay variñi̱. Ne vana̱y ntate nani̱veda variñi̱, sasuvu̱yada Jeródesbe daryaju̱ni̱ Juánbay. \v 20 Sadatyanu̱yada Jeródesbe daryaju̱ni̱: “Ni̱ni̱ ji̱ta samirya jachityi̱, ne juuchati̱ risa̱ju̱ni̱.” Ne su̱vatyeniryu̱y nada variñu̱nñi̱. Satuva̱chodanumatiy Jeródesbeñi̱ Juánbay, ne sadatya̱da nu̱tyura saryi jvaay variñu̱day, nu̱tyura, nu̱tyu sani tuva̱choda day samirya sana̱cho̱cu̱. \v 21 Riti̱nu̱yada ji̱ta nanurunda Jerodíyaju̱be, varityi nana̱chaniy tara nta variñi̱ Juánbay. Ravicha̱da variy sanijya̱ jto̱jada Jeródesbe. Sabayada ji̱ta varirya vichtya, nijya̱nvay nutyityu̱miy jbyedaju̱, su̱taru nutyityu̱miy jbyedaju̱ jarye, Cadidéya mucadi ja̱mu nutyityu̱mijyu̱ jarye ti̱ta̱ju̱ ruusa̱ju̱. \v 22 Sajayadanumatiy Jerodíyaju̱be detubay, sivaayada ji̱tara ra̱ya̱jada variy jasiy. Su̱canuyada Jeródesbe jaryi varirya sara̱ya̱jada, samusuvye jarye ju̱canu̱yada varirya. Su̱teda ji̱ta nutyityu̱ Jeródesbe variy siva vatura: “Ya̱jachiñu̱y rivara ratiy jivya̱ta, ra̱tidye sa̱y variy jiirya. \v 23 Si̱tenu ri̱tay Ju̱denu jtyamu yiva: Taratiy ya̱va̱ta riva, dañuma dyetya ra̱sa̱y raberya taday ti̱ta̱ju̱ ji.” \v 24 Sama̱seda ji̱ta vatura variy jadchiy, su̱teda variy nadiva yino̱da: “¿Ta̱ra ra̱va̱ta siva, ja̱yu̱, ta̱ra?” “Juán Bautísta jno̱ ya̱va̱ta.” \v 25 Sajatyiiyada jayada vani̱rade simu nutyityu̱ntiy, sajachiñu̱yada variy siva: “Varenudera ravya̱ta ya̱sa̱y Juán Bautísta jno̱ ray, sidyepye̱cya̱vimu.” \v 26 Sayivatya̱da ji̱ta nutyityu̱ jaryi variyu, jiryatiy sanique jasiy daryaju̱ Ju̱denu jtyamuju̱, rityuva̱chosiy samusuvye variy jasintyi, ramuni̱ ne sani careru̱rya jiñiquejada varidye. \v 27 Varicha̱ra̱ju̱ su̱pa̱jadani̱ jnu̱tyi̱, jiryatiy sasu̱tarumiy tenuni̱: “Ya̱jirye jiyuju̱ra Juán Bautísta jno̱.” Saya̱da ji̱ta, sara̱cha̱da ji̱tara su̱no̱ nupocu rorivyimu. \v 28 Saryejada varirya su̱no̱ sidyepye̱cya̱vimu, sasa̱ñuvi̱jada ji̱ta variy vaturara. Vatura ji̱ta sa̱yada variy yino̱dantidyerya. \v 29 Rityuva̱chodanumatiy Juánbayjsa̱ datyavay variy ranchiy, riiryi̱jada ji̱ta varirya sababyi, ru̱muchoda ji̱ta varirya. \s1 Jesús potyadeda riy tadajyo vara̱nca vaduy \r (Matévu 14.13-21; Dúcasiy 9.10-17; Juán 6.1-14) \p \v 30 Ritye̱rya̱da ji̱ta Jesús jpa̱vay yimuju̱ntiy, rityu̱chunuvi̱jada ti̱ta̱ju̱: “Nu̱rya nu̱dyivaamyu̱, nu̱rya nu̱dyetyanumu̱ntyi.” \v 31 Su̱teda ji̱ta ruuva: “Jiyuju̱, jiyuju̱ mu̱y vurye̱cha, jiryatimyu̱ ne nijya̱mi̱ ju̱na̱y jasidye, jiryatiy yasiquita vichajo jasidye. Jirya̱jiituy taraquiju̱ munatya jasiy ratyuunu.” Ramuni̱ su̱teda ruuva jiryatiy rajuu nijya̱nvay jti̱nu̱yada daryaju̱ ruumu; saya siti̱, saya siti̱, nu̱tyichitya rirye̱jmyiryu̱y nta variy. \v 32 Riya̱da ji̱ta cartyequiivimu, jasityimyu̱ ne nijya̱mi̱ ju̱na̱y, jiryatiy yasiquita vichajo jasidye. \v 33 Ridyiyada ji̱ta nijya̱nvay ruuva riya̱damu, ridyetya̱da ji̱ta jasiryi. Richiichiya̱jada variy rumu jiñumututa, ti̱ta̱ju̱ vicha̱divasiy variy, riryamichadeda variryi. \v 34 Ruutanuvejadanumatiy Jesúsveda rumu, ridyiñuvejada ruuva nijya̱mi̱juu. Sa̱ntyutyanuvejada Jesús variryi: “Ta̱jnu̱tyiñi carni̱rumiy rivyicha, ne jnu̱tyi̱tavay.” Jasiy sajo̱ta̱da datyadoda rajuura samirya niquejada variryi. \p \v 35 Ri̱ñuvayadamu, ruuti̱jada ji̱ta sisa̱ datyavay yimuntiy. Ru̱teda variy siva: “Jiyuni̱ ji̱ta mitya vichajo, jidyenuma day. \v 36 Ya̱tu̱chu ruuva nijya̱nvajyuu rirya̱tidye jiya̱siy nudimyu, rorivyiñumuju̱ jarye, jiryatimyu̱ ne ripya darya, jadchityi rirya̱ta̱ryu̱y tara jibyedaju̱.” \v 37 Su̱mutya̱jada ji̱ta Jesús variryi: “Jirya̱potyaniy tarata riy nijya̱nvajyuu.” Ru̱teda ji̱ta variy siva: “¿Nu̱ryitye̱ryu̱y dyetya daraju̱y vu̱yaju̱chuy pa̱, ratatiy nu̱ña̱potyaniy variryi?” \v 38 Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “¿Nurijyo pa̱ jiryimu, nurijyo? Jirya̱jnú̱yá.” Ridyetya̱danumatiy, ru̱teda ji̱ta: “Tadajyojo pa̱, danu̱ju̱y quiva̱ risa̱ju̱.” \v 39 Su̱teda Jesús variy ruuva: “Jirya̱ma̱sataniy ji̱tariy nijya̱nvay rajuumusiy vatadeca̱ vachuy sunu̱ncha.” \v 40 Rimya̱sa̱da ji̱ta vatadeca̱ variy, tavañi̱ taraqui pacha day, tavañi̱ tadajyo vu̱yaju̱dye. \v 41 Su̱mutya̱jada ji̱tara tadajyojo pa̱, danu̱ju̱y quiva̱ju̱y risa̱ju̱, su̱nu̱yada ji̱ta jarichuna̱cho̱ variy. Si̱chana̱tya̱da variñi̱ jijye̱: “Yentyutyama̱te pa̱ta nu̱y, Ye̱ye̱.” Sapatatiyada ji̱tara pa̱ variy, sasa̱yada ji̱ta yisa̱ datyavay varirya: “Jirya jirya̱sa̱ryi nijya̱nvay.” Sanantaja̱jadani̱ danu̱ju̱y quiva̱de rijyu̱, sasa̱yada variy ti̱ta̱ju̱ ruuvara. \v 42 Riibyeda ti̱ta̱ju̱, ripyoyada variy riva. \v 43 Riryeda ji̱ta jtyu panujora pa̱ jve, quiva̱ju̱ve risa̱ju̱, vu̱yaju̱y jtyu, dajtyuju̱y ranchaju̱. \v 44 Jiryatiy riibyedara pa̱ rivyicha̱da tadajyo vara̱nca vaduy. \s1 Sarupiyada Jesús jmityo̱ dutuuvya \r (Matévu 14.22-33; Juán 6.16-21) \p \v 45 Varicha̱ra̱ju̱ su̱musanityadeda riy yisa̱ datyavay cartyevimu: “Jirya̱numa jiya ra̱jiju̱ rudamyuju̱, Betsáyina vicha̱dasa̱ra̱ju̱, ra̱tu̱chuchijedyi ruuva nijya̱nvadye.” \v 46 Satu̱chuchedanumatiy ruuva nijya̱nvajyuu, saya̱da ji̱ta variy ja̱mumusimyuju̱, sa̱tidye tu̱chu sisa̱ Ju̱denu jasiy. \v 47 Ri̱ñupuyadanumatiy, cartyequii vicha̱da jmityo̱jache variy, Jesús ji̱ta vicha̱da variy yasiquita siinumu day. \v 48 Sadiyada Jesús jadchiy variy ruuva yisa̱ datyavay, riñi jantya saya̱jada sadiya, riicho ju̱riy daryaju̱ jasiryi. Rappa̱tyiryamu ji̱ta, sarupicheda variy ruumuju̱ jmityo̱ dutuuvya. Sani ramiryi̱ru̱yada vaseca̱ ruuva. \v 49 Ru̱nu̱yadanumatiy sisa̱ datyavarya jiryatiy sarupiyada jmityo̱ dutuuvya, mitya rijechipiya̱jada variy: “Bayantu dyetya.” Riche̱ñe̱ya̱jada variy jichuvu̱yadamu. \v 50 Tapi ridyiyada ti̱ta̱ju̱ siva sarupiyadamu, ru̱nteda jaryi variy. Varicha̱ra̱ju̱ saniquejada variy ruuva: “Jirya̱vanu̱tyayu; randye; ne jirya̱jnutay.” \v 51 Su̱musa̱da ji̱ta ruusa̱ cartyevimu, raparu̱yada riicho variy. Rityi̱tta̱da jaryi varirya. \v 52 Ne rijechipitya̱da daryaju̱ ramusiy pa̱ jasa̱choda, jiryatimyu̱ ne radatyaru̱yada rijechiy variy. \s1 Jesús mi̱sadeda riy jdiva̱jnuvay Jenesaryé mucadimu \r (Matévu 14.34-36) \p \v 53 Riryamityeryi̱jada ji̱ta, ruutanuvejada Jenesaryé mucadimu, ripyuchunuvejada ji̱ta jasirya cartyequii. \v 54 Sa̱subedanumatiy ravimusiy cartye, varicha̱ra̱ju̱ day ridyetya̱da nijya̱nvañi̱ Jesús. \v 55 Richiichiya̱jada ji̱ta ti̱ta̱ju̱ rorivya variy, jadchiy ji̱ta rijyo̱ta̱da jtoda riy jdiva̱jnuvay variy rityiryo̱joncha simuju̱, jasityi rityuva̱choda savicha Jesús. \v 56 Rumutiy sayaru̱ñu̱yada Jesús, vicha̱dademu, ja̱mu vicha̱damu jarye, rorivyiñumu jarye, rityoja̱da ji̱ta nijya̱nvay variryi jdiva̱jnuvay pudásamu. Riyasanta̱da variy jasiñi̱ Jesús: “Dañuma vinu jichujay jidudyeniy rirya̱mutyetye.” Rimyutyedanumatiy sasujajidudyeniy, rimyi̱sa̱da ji̱ta variy. \c 7 \s1 Nu̱tyuramusiy sami̱nu nijya̱mi̱ Ju̱denu diyayu, nu̱tyuramusiy \r (Matévu 15.1-20) \p \v 1 Riintye̱ryadeda ji̱ta Jesúsmu variyu, Varyisévuvedata, Ju̱denu niquejada datyanuvatya, jiryatiy Jerusarí̱ vicha̱damusiy ru̱deda day. \v 2 Ru̱nu̱yada ji̱ta riñe̱cho̱ Jesúsjsa̱ datyavay tevay, ne rijetyara juuchuveda jijyomutuvasiy jibyedajisiy, jichuutasi̱rata riimyitya darya jijyomutu day. \v 3 (Nu̱tyu Varyisévuvedatiy, ti̱ta̱ju̱ Judíyuvedata, netimyu̱ ne rirya̱suuta samiy jnu̱tya̱damusirya jijyomutu, ne rirye̱jmyi variy, daryamusiy riiryiryi̱ darya ta̱riy jivyicha̱da day. \v 4 Ru̱dedanumatiy jmyichara ta̱ryu̱tyajomusiy, netimyu̱ ne rijetya ja̱a̱tara jijyuuchuveda yivasidyidye, ne riimyi variy didye. Jasinrya rajuura rivyicha̱dantiy, richuutanu̱yada varirya jatuvu̱, jiimo̱, suutapa̱y jarye.) \v 5 Jadchiy ji̱ta ruutaja̱doda Varyisévuveda, Ju̱denu niquejada datyanuvay jaryeni̱ Jesús: “¿Ta̱ju̱ramu̱y ne riiryiryi̱ yisa̱ datyavarya ta̱riy vicha̱da, ta̱ju̱? ¿Ta̱ju̱ra riimyitya juuchuvedatarara jijyomutu, ta̱ju̱?” \v 6 Su̱teda Jesús variy ruuva: “Jiryi̱tu̱yadamu vichavay jirye. Si̱tenuni̱ sani tu̱choda Isayíyasibe Ju̱denuju̱ jiryenchiy. Sanu̱yada ji̱ta: Jivye nijya̱nvay jnuva̱y jiñiquejadata rivayu, rijechiy ji̱ta ripya ra̱jisiy varidye. \v 7 Rirya̱dasiñu mitya ratyuunuyu jiryatiy riñi datyadoda nu̱tyu Ju̱denu jteda rani̱cha dárya nijya̱mi̱ jteda day. Nu̱rya sanu̱yada Isayíyasibedyerya. \v 8 Tajijyu̱ni̱ jiryejetyara Ju̱denu niquejada day, jirya̱tidye siityari̱ra nijya̱nvay ta̱rivye vicha̱da.” \v 9 Su̱teda variy ruuva: “Samiryamusiy jirya̱viryu̱tyatityirya Ju̱denu niquejada, ta̱rijye̱myi vichasa̱da jiyasachiy. \v 10 Su̱teda Muyusésibe daryaju̱: Vurya̱ntya tuva̱chu simu vu̱jye̱, vuryi̱no̱damu jarye. Ni̱tiy ra̱javityiye̱ñi̱ jijye̱, varimyata su̱no̱da, rirya̱ma̱ jvachara variy riva ni̱. \v 11 Jiryeñi̱ ji̱ta rañi jtay: Saryityi jtay ti̱qui nijya̱mi̱ siva jijye̱, varimyata su̱no̱dava jarye ya̱jtay: Ne vana̱y ntate rache̱y raberyate nu̱ndye ji, tapi Curubánu daryaju̱ra. (Jiryatiy raniquesa Curubánu jiyu, jirya jtacha̱da daryá vuryi̱tay vu̱ñiquejadamuju̱ darya: Ri̱ntatya̱simya̱ siva Ju̱denu darya.) \v 12 Ramuni̱timyu̱ ne jiryeche̱tyaniryu̱y saja̱y taranu̱dayu, su̱no̱da jarye. \v 13 Ramuni̱timyu̱ ne jiryi̱nu̱ryu̱y rana̱cho̱ Ju̱denu niquejada nu̱ndye, ta̱riy jiryevyicha̱da jiyadaju̱, jiryatiy jiryedyetyanu daryi jidyedyeñu day. Jaryi rajuura vichavañi̱te nu̱rya jiryedyevya.” \s1 Rani̱ ji̱ta si̱tenu samirya jachipiya̱jada \p \v 14 Sajatyiiyada natuyada riy nijya̱nvantyi: “Jirya̱tuva̱chu ti̱ta̱ju̱ rimu, jirya̱tidye datya̱siy. \v 15 Dañuma saryi jmyi nijya̱mi̱ ti̱ta̱ju̱ tara, ne sa̱jarapu̱y ru̱co̱sidye; jiryatiy ra̱sipyatay sajachivyimusidye, rani̱ ji̱ta ra̱jarupanu jaryi varidyeñi̱. \v 16 Sa̱ma̱ tuva̱chu mi̱ni̱tyi tu̱yuti̱.” \v 17 Saya̱da ji̱ta Jesús rityuunusiy nijya̱nvay, sajañuvejada variy rorivyimu. Ruutaja̱doda sisa̱ datyavay variyu, datyadoda niquejadiva. \v 18 Su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuva: “¿Daryani̱ ne datyavatye jiryejyu̱ú̱? ¿Ne jiryi̱nu̱tyeju̱u̱, jiryatiy sa̱jmyi nijya̱mi̱ bimusirya, ne sa̱jarapu̱y su̱ntu ru̱co̱sidye? \v 19 Dantyamu̱y ne rajay sajachivyaju̱ day, mitya savimuju̱ni̱ rajadye, jadchiy ji̱ta raramijetyityi saqui̱najyomuju̱.” Rata sadatyadoda Jesús: “Ne tara jna̱y jmyicharanu̱day jiryatiy juuchatarara.” \v 20 “Jiryatiy rasipyatay sajachivyasiy nijya̱mi̱, rani̱ ji̱ta jarupanu varidyeñi̱. \v 21-22 Jiryatiy rasipyatay sajachivyimusiy nijya̱mi̱, rani̱ ji̱ta ra̱jachipiya̱taniy nicyara̱y jvaayadaju̱ dañi̱, ratiy jachipiya̱taniy jarupanutadeda risa̱ju̱ cadnavedani̱, paradodaju̱, nijya̱mi̱ ju̱vedaju̱, ti̱ vaturu̱jsa̱ rupiyadaju̱ jarye risa̱ju̱, ti̱ barya va̱ta̱daju̱, nique̱yadajachi̱ju̱, quivu̱yadaju̱, nicyara̱jyu̱, ti̱na̱cho̱ jnu̱yada jamirya mo̱raju̱, javityiye̱yadaju̱, jnuva̱yadaju̱, datyi̱sa̱ju̱ jarye risa̱ju̱ ti̱ta̱ju̱. \v 23 Ti̱ta̱ju̱ jirya nicyara̱y jvaayada sipyatay sajachivyasiy nijya̱mi̱, rani̱ ji̱ta jarupanusara variñi̱ nijya̱mi̱day.” \s1 Nanutuva̱choda taji vicha̱da ja̱munu̱y simu Jesús \r (Matévu 15.21-28) \p \v 24 Sanubeseda ji̱ta jadchiy, saya̱da jadchiy Tíru vicha̱da ju̱ro̱ju̱. Sajayada ji̱ta rorivyimu, ne sava̱ta̱da ti̱ ra̱datya jasiyu. Ne vana̱y nta sadutya̱da variyu. \v 25 Varenude nanutuva̱choda tanu̱qui vaturu̱y sanchiy. Savichanu̱yada ji̱ta bayantu jamirya vichara siva nanudetu. Nani̱deda ji̱ta su̱no̱da, nanura̱ñuvi̱jada variy sanumututuunu Jesús. \v 26 Jiñu̱y vaturu̱y vicha̱da ma̱tyoda, Siruvenísiyamusiñu̱y. Nadayasanta̱dani̱: “Ya̱jatyani̱ bayantu radyetuvavichi̱.” \v 27 Su̱teda ji̱ta Jesús variy nadiva: “Riñi̱ deramiy ra̱poy munatya, ne samirya daryaju̱ vurya̱so̱vay ruumusiy deramirya, vurya̱tidye jatya simu nibyidera varirya.” \v 28 Nani̱mutya̱jada ji̱ta vaturu̱y variñi̱ Jesús: “Si̱tenu day Nutyityu̱, nu̱tyu sani jmyidye nibyidera ra̱riy mi̱sa, jiryatiy rijyu̱chiya̱ deramirya jmyichara daryuujyuu.” \v 29 Su̱teda ji̱ta Jesús variy nadivantiy: “Jirya sa̱nuniquejadamu ye̱jiya jiryorimyuju̱. Sasipyatamya̱ bayantu sa̱nudetuvasiy.” \v 30 Nanujayada ji̱ta jiryorivyimu, nanudiyada siva jidyetu, satiryo̱jada ma̱yancha, sasipyatedama̱ bayantu sivasiy varidye. \s1 Jesús mi̱sadedani̱ tu̱yupuryi jiryatiy jarapu̱yadara ravichanu̱yada saniquejada risa̱ju̱ \p \v 31 Sata̱rya̱da ji̱ta Jesús Tíru mucadimusiy, Cadidéya jmityo̱muju̱, saramiryi̱jada riva Sitú̱ mucadi, vu̱yaju̱y ja̱mu vicha̱da mucadi jarye. \v 32 Ru̱toda ji̱tani̱ tu̱yupuryi jiryatiy jarapu̱yadara ravichanu̱yada saniquejada risa̱ju̱. Riyasanta̱da ji̱tani̱ Jesús: “Ya̱barya jijyomutu sancha tu̱yupuryi.” \v 33 Sa̱ra̱cheda ji̱ta tajiñe̱cho̱ju̱ nijya̱mi̱juujisiñi̱, si̱tyejada ji̱tara yana̱ satu̱yuvimu, satocheda yana̱jcha, saja̱tya̱jada sadachiñiy varintyi. \v 34 Su̱nu̱yada ji̱ta rana̱cho̱ jarichu, sana̱rye̱ya̱jada ji̱ta variy. Su̱teda variy siva: “Eféta,” daryatani̱ vuryi̱tarya: “Ra̱muttay jiijyu̱.” \v 35 Varidye ramutteda satu̱yu, varicha̱ra̱ju̱ raviteda sadachintyi, raratyeda ji̱ta saniquejada variy. \v 36 Su̱bayada ji̱tyaju̱ variy rirya̱jisirya ti̱va tu̱choda. Samiñuma sani ju̱bayada rirya̱jisirya, jaryiñuma rityu̱choda ti̱va varidye. \v 37 Jaryinra rityi̱tta̱da varirya. Ru̱teda ji̱ta variy: “Ni̱ni̱ ji̱ta si̱tenute va̱cha datyara, nu̱tyichitya sani tuva̱chutaniryi tu̱yupuryimyintyi, niquejasa̱miy jarye saniquetaniy risa̱ju̱.” \c 8 \s1 Jesús potyadeda riy daryaju̱yu vara̱nca nijya̱nvay \r (Matévu 15.32-39) \p \v 1-2 Dajiñuma riintye̱ryadeda nijya̱mi̱juuyu, netara jna̱y vicha̱da tara ruumu jibyedaju̱. Jadchiy ji̱ta sanatuyada Jesús riy yisa̱ datyavantyi, su̱teda variy ruuva: “Ray ji̱ta jantyutya riy nijya̱nvay, tapi rime̱cho̱siy jiyu mumurundamiñuma risa̱ riy, netara jna̱y tara riibyedaju̱, mitya. \v 3 Ra̱tiy jpa̱ jachi̱numu riryorimyuju̱yu, rirya̱diiryo̱vay nu̱ta̱sa jijechi̱jadamu, jativyepusitya sitasiy ti̱.” \v 4 Ru̱mutya̱jada ji̱ta sisa̱ datyavayu: “¿Nu̱tyichiña̱ vurya̱potyaniryi nijya̱nvay pa̱ta, nu̱tyichiy? jiyu yasiquita vichajomu.” \v 5 Sitaja̱doda ji̱ta Jesús variryi: “¿Nurijyo pa̱ jiryimu, nurijyo?” Ru̱mutya̱jada ji̱tani̱: “Dajoju̱ñijyate.” \v 6 Sama̱satadeda ji̱ta Jesús mucadincha riy nijya̱nvay. Saryeda ji̱ta dajoju̱ñijyate pa̱ variy jijyomuju̱, su̱teda ji̱ta variy Ju̱denunijyu̱: “Yentyutyama̱te pa̱ta nu̱y, Ye̱ye̱.” Jadchiy ji̱ta sapatatiyadara pa̱, sasa̱yada ji̱ta yisa̱ datyavay varirya, rirya̱tidye sa̱ryi nijya̱nvay riibyedaju̱; riche̱yada ji̱ta variryi nijya̱nvay. \v 7 Jasidye savicha̱da ti̱ quiva̱midye variy ruumuntiy, su̱teda ji̱ta variy Ju̱denunijyu̱: “Ranumatera.” Sasa̱tyadeda ji̱ta varintyiryi nijya̱nvantyi. \v 8 Riibyeda ji̱ta variy, ripyoyada ji̱ta variy riva. Riryeda ji̱ta jtyuvimura riinda ma̱cho̱rá, dajtyuju̱ñijyate panujo sa̱ra̱ju̱. \v 9 Tavaquitya rivyicha̱da, daryaju̱yu vara̱nca jtani̱te nijya̱mi̱juucay. Su̱pa̱jada ji̱ta variy jadchiryi. \v 10 Varidye su̱musa̱da Jesús yisa̱ datyavatya cartyevimuntiy, riya̱da ji̱ta Darmanú̱ta mucadimuju̱ variy. \s1 Rijechiñu̱yada Varyisévuveda siva Jesúsntirya jarichumusiy mityamusiy ju̱desarantiy \r (Matévu 16.1-4) \p \v 11 Ru̱deda ji̱ta Varyisévuveda variy simuju̱, riñiquetta̱da variy satayu. Riñi va̱tanu̱yada simu Jesúsra, sa̱vidye jvaay mityamusiy jarichumusiy tara, rirya̱tidye jantya variy saniy. \v 12 Sadiryanuma jiñe̱rye̱ya̱jada varidye, su̱teda variy: “¿Ta̱raju̱ rivya̱ta jivye nijya̱nvarya mityamusiy dityadoda, ta̱raju̱? Si̱tenu ri̱tay jiryiva: Tama̱ rañi sa̱ryu̱y nta tara mityamusiy dityadoda jivye nijya̱nvajyu̱, tama̱.” \v 13 Satocheda ji̱ta variryi nijya̱nvay, su̱musa̱da ji̱ta variy ravimu cartyequiintiy, saramityeryi̱jada jidyemyuju̱ variy. \s1 Varyisévuveda datyadoda jiryatiy quivu̱chodatarara \r (Matévu 16.5-12) \p \v 14 Rijechipucheda darya pa̱ day, vinu tajoquini̱ vicha̱da cartyequiivimu varidye. \v 15 Su̱teda Jesús variy ruuva: “Jiryi̱nu̱tyata̱ta Varyisévuveda cari̱vatya̱jisiyu, Jeródesbe cari̱vatya̱jisintyi.” \v 16 Ridyirya jiñiquetta̱da sisa̱ datyavay varidyeyu: “Su̱tay dyetya Jesúste dacyu̱, jiryatimyu̱ ne pa̱tavay vu̱ñi̱chanu̱day.” \v 17 Sadatya̱da Jesús varidye, su̱teda ji̱ta ruuva variy: “¿Ta̱raju̱ jiryeñiquettayu, ta̱raju̱? jiryatimyu̱ dyetya ne pa̱tavay jiryedye. ¿Ne jiryedyetyate didyejyu̱ú̱? ¿Ne jiryedyetyaru̱y nta? ¡Jaryi surrani̱te jiryejechitye ta̱ju̱! \v 18 ¡Nu̱tyu ni̱sityavadye ri̱nu̱y jiryeñi̱cha, jiryemya̱ jnu̱y! ¡Nu̱tyu tu̱yuvuditavadye jiryeñi̱chantiy, jiryemya̱ tuva̱chu! ¿Ne jiryejechipityate nu̱nrya, jiryatiy rapyatatichiy jiryivara tadajyojo pa̱, tadajyo vara̱nca vadujyu̱? ¿Nurintyu panujo jirya̱tosirya pa̱ patatichara, nurintyu?” \v 19 Ru̱mutya̱jada ji̱ta variñi̱: “Vu̱yaju̱jtyu, dajtyuju̱y ranchaju̱.” \v 20 “Jiryatiy rapyatajay jiryivara dajoju̱ñijyate pa̱, daryaju̱yu vara̱nca nijya̱nvajyu̱, ¿nurintyu panujo jirya̱tojarya rínda, nurintyu?” Ru̱mutya̱jada ji̱ta variñi̱: “Dajtyuju̱ñijyate.” \v 21 Su̱teda ji̱ta variy ruuvantiy: “¿Ne jiryedyetyate didyejyu̱ú̱?” \s1 Jesús mi̱sadedani̱ ni̱sipyuryi \p \v 22 Ruuto̱jada ji̱ta Betsáyina vicha̱damu. Ruuti̱ta̱da ji̱ta nijya̱nvañi̱ ni̱sipyuryi simu, riyasanta̱da variy jasiñi̱: “Ya̱ja̱tya̱ saniy.” \v 23 Siricheda sajomu, samutacheda ji̱ta vicha̱dajisiy tajiñe̱cho̱ju̱ variñi̱. Satochedanumatiy sani̱simyu, sabayada ji̱tara jijyomutu variy sanchantiy; sitaja̱doda ji̱tani̱: “¿Jidyi vidye tariva?” \v 24 Su̱nu̱yasubedanumatiy su̱teda variy: “Radyiñuma ruuva vaduy, nu̱tyu nutasaranuva radyi ruuva, riryupiñumaya̱.” \v 25 Sajatyiiyada bayada jijyomutu sani̱simyuntiy, varidye ji̱ta su̱nu̱yasubeda vanda variy. Raratyeda ji̱ta sani̱siy variy, su̱nu̱yada ji̱ta ti̱ta̱ju̱ samiy varintyi. \v 26 Su̱pa̱jada ji̱ta Jesús variy sarorimyuju̱yu, su̱teda ji̱ta variy siva: “Ne vinu vicha̱damu ya̱jto̱jasiy.” \s1 Pyítrubay jteda vijyo̱mujache Jesúsva: “Ju̱denu jaryeti̱ ji” \r (Matévu 16.13-20; Dúcasiy 9.18-21) \p \v 27 Saya̱da ji̱ta Jesús yisa̱ datyavatya, Sesaréya Vidípu vicha̱da ju̱ro̱ra vicha̱da muriyu̱dera. Sitaja̱doda nú̱ta̱sa riryupijyomuyu: “¿Nu̱tyura riñique nijya̱nvay raynchiy, nu̱tyura? ¿chi̱ra ru̱tarye, chi̱?” \v 28 Ru̱mutya̱jada ji̱ta variñi̱: “Juán Bautístabay ru̱tay ji, ti̱ni̱ jtay: Edíyasidye ji, ti̱ni̱ jtadye: Ni̱ni̱ sani̱chava̱ dyetya Ju̱denuju̱ tu̱chuvay tenu.” \v 29 Sitaja̱doda riy yisa̱ datyavay variy: “¿Va̱ jiryeque? ¿Chi̱ra jiryi̱tadyerye, chi̱?” Su̱mutya̱jada ji̱ta Pyítrubañi̱: “Jiñi̱ rañi̱cha Ju̱denu jaryeti̱ day.” \v 30 Su̱bayada Jesús rirya̱jisirya niquejada tu̱choda: “Ne jirya̱tu̱chosiy ti̱devara ravyicha̱da, nu̱tyu ray vicha̱da daryá.” \s1 Jesús tu̱choda jibetyedajiju̱ \r (Matévu 16.21-23; Dúcasiy 9.22) \p \v 31 Sajo̱ta̱da ji̱ta datyadoda riy: “Nijya̱mi̱denu ra̱paru̱tyajaya̱sarayu. Rirya̱rrachu rimyityumiy variñi̱, caserdótevyeda nutyityu̱miy, Ju̱denu niquejada datyanuvay jarye ra̱rrachuni̱. Rirya̱jvay variy rivani̱, rurundamunuma ji̱ta sa̱mi̱sa̱sumintyi.” Ti̱ta̱ju̱ vijyo̱mujache saniquejada varirya niquejada. \v 32 Sa̱ra̱cheda ji̱ta Pyítrubañi̱ Jesús tajiñe̱cho̱ju̱, sajo̱ta̱da ji̱ta nique̱tya̱da variñi̱: “Ne ya̱nique ji̱ta daryá.” \v 33 Sa̱numityeda ji̱ta Jesús, sadiyadanumatiy variy ruuva yisa̱ datyavay, sanique̱tya̱da jasiñi̱ Pyítrubay: “Ya̱bay ra̱jisiy, Satanásiy. Ne jijechipityara Ju̱denu jachipiya̱jada. Jijechipiya̱ nu̱tyu nijya̱mi̱ jachipiya̱ daryá.” \s1 Nu̱tyuramusiy vu̱ryichiityari̱ni̱ Jesús, nu̱tyuramusiy \r (Matévu 16.24-28; Dúcasiy 9.23-27) \p \v 34 Sanatuyada ji̱ta riy nijya̱nvajyuu, sisa̱ datyavay jarye, su̱teda ji̱ta variy ruuva: “Saryityi siityari̱ru̱y ti̱ ray, sa̱ma̱ paru̱y riva yivaaryu̱yada, sa̱ma̱ nichujaya̱ ntara jicyurusiy, jiryatiy sa̱bay nu̱tyu diiñuyu, ne sa̱riryi̱ varirya ta̱riy jivyicha̱danu̱day, sa̱tidye siityari̱ varirye. \v 35 Tapi mi̱ni̱tyi ramityaniryu̱rya yinu̱yada, sa̱pa̱chitya variy mityara; mi̱nintyi ji̱ta pa̱chityara yinu̱yada rayadaju̱, samitu̱choda jiyadaju̱ntiy, sa̱ramityaniy varirya yinu̱yada. \v 36 ¿Ta̱raju̱ra saryicya̱na̱y nijya̱mi̱ra criquiy ti̱ta̱ju̱ vicha̱divasidye, ta̱raju̱? saryityi caray variy ra̱jisintyi. \v 37 ¿Ta̱ra murichiryana̱ sa̱ta̱ryu̱y yinu̱yadaju̱, ta̱ra murichirya? \v 38 Jaryi vuryi̱nu̱yada ramuvye nijya̱nvay diye rundamu day, juuchatavay jarye risa̱ju̱ riy. Rivyiche̱chavañi̱ nijya̱nvay diye dayu. Mi̱ni̱tyi rityenu ra̱jada riva, rañiquejadiva jarye, daryaday sa̱jada Nijya̱mi̱denu varintyidyeñi̱, sa̱numatiy ju̱ti̱ jiyuju̱ntiy, samiy jdutyasi̱ saja̱y vandanubedayu, mityijyi ruusa̱ Ju̱denu jpa̱vay.” \c 9 \p \v 1 Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “Si̱tenu ri̱tay jiryiva: Jiyu daryi jiryetyevay nijya̱nvay jiryatimyu̱ ne rirya̱datyara diiyada, netimyu̱ ne ridyi munatya riva Ju̱denu nusu̱yada didye jiryatiy riti̱ jivyanu̱yadata.” \s1 Jesús ti̱tuyadanchiy \r (Matévu 17.1-13; Dúcasiy 9.28-36) \p \v 2 Jadchiy ji̱ta tarundaquinijyatemusiy, Jesús jara̱yada yisa̱ju̱ riy Pyítrubay, Santiyácubay, Juánbantyi. Sa̱ra̱cheda ji̱ta ja̱mumusimyuju̱ riy, rivyicha̱da ji̱ta nu̱ñi riy yasiquita taraquiju̱ jasiy. Sati̱tuyada Jesús ridyiyadajache variy. \v 3 Sasujay ji̱ta vicha̱da jaryi vandajay, jaryi pupajay risa̱ju̱ra, ne ti̱ pupá̱chodasa̱ra̱ jiryatiy mucadiva vichi̱ni̱, nu̱tyu sasujay daryá. \v 4 Mityamusiy samu̱ti̱jada Edíyasiy bayanu, Muyusésibe bayanu jarye sisa̱ju̱, jiryatiy nanutu̱choda Jesúsjsa̱. \v 5 Su̱teda ji̱ta Pyítrubay variy siva Jesús: “Ta̱ jaryi samiryani̱te nu̱jyu̱te jiyu, Datyanu̱. Nu̱ña̱ma̱ su̱ta̱y mumuta̱myi: tata̱qui jijyu̱ day, da tata̱qui Muyusésijyu̱, da tata̱qui Edíyasijyu̱ntidye.” \v 6 Ne sadatyanu̱yada Pyítrubay daryaju̱ ta̱ra sa̱jtay, jiryatiy richuvu̱ñu̱yada daryaju̱ sisa̱ datyavay. \v 7 Racanuvu̱doda virisumarya variy jasiryi. Rara̱yada ji̱ta niquejada virisumaryanubesiy variy ruumu: “Jiñu ji̱ta radyenu jaryi va̱tasi̱. Jirya̱ma̱ tuva̱chu simu.” \v 8 Mityamusiy ru̱nu̱ya̱jada yiro̱, ne ru̱nu̱yada ti̱na̱cho̱, vinu Jesúsna̱cho̱ ru̱nu̱yada yisa̱. \p \v 9 Ru̱musa̱danumatiy ja̱mumusimyusiy, su̱bayada ji̱ta Jesús variy rirya̱jisirya tu̱choda: “Ne jirya̱tu̱chu didyerya jiryatiy jiryedyiyasiy riva. Vañuma jirya̱tu̱chura, sa̱numatiy mi̱sa Nijya̱mi̱denu diibyimusiy.” \v 10 Rityuva̱choda variy simu day, rijechipiya̱nu̱yada variy: “¿Ta̱ra sani jtay daryaday, jiryatiy su̱tay sa̱mi̱sa diibyimusintyi, ta̱ra?” \v 11 Ruutaja̱doda ji̱ta variñi̱: “Nu̱tyura ru̱tay Ju̱denu niquejada datyanuvay: Ni̱ni̱day Edíyasiy raryi jniy jo̱ta̱da.” \v 12 Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “Edíyasiy si̱tenu ra̱jniy munatya sa̱tidye ratyanu ti̱ta̱ju̱ra tara. ¿Nu̱tyura riñu̱yada Nijya̱mi̱denunchintyi, nu̱tyura? jiryatiy sa̱paru̱tyajaya̱sarayu, rirya̱javityiye̱chara nijya̱nvay risa̱ju̱ni̱ Nijya̱mi̱denu. \v 13 Ri̱tay ray: Siti̱ma̱ ji̱ta Edíyasiy, rivyichanichiy rumu tarani̱, daryatiy rivyichaniryu̱chidyeñi̱, daryatiy ravicha̱da sanu̱chara dacyu̱.” \s1 Jesús mi̱sadedani̱ dera jatayani̱, jamiryanu bayantuti̱ \r (Matévu 17.14-21; Dúcasiy 9.37-43) \p \v 14 Siti̱jadanumatiy Jesús yisa̱ datyavay tevay ma̱cho̱vamyuntiy, ridyiñuvejada tavay nijya̱nvay ruusa̱ variy, riñiquetta̱da Ju̱denu niquejada datyanuvay variy jasiryi. \v 15 Varidyera ridyiyada variy siva, mitya ru̱nu̱cha̱deda variy samo̱musiy, richiicheda variy simuju̱, rimyu̱chuvañuvejada variy jasiñi̱. \v 16 Sitaja̱doda Jesús variryi: “¿Ta̱rivara jiryeñiquettayu, ta̱riva?” \v 17 Su̱mutya̱jada ji̱ta nijya̱nvay tenuni̱: “Ri̱tósiñi̱ radyenu yimuju̱, Datyanu̱, bayantu daryaju̱ siva, jiryatiy niquejasa̱ni̱. \v 18 Nu̱tyijiñintyi siriy bayantuni̱cu̱, jasiy sajatya mucadinchani̱, rajippudivay variy su̱to, sasu̱y jijya̱dajcha varintyi, satiinu̱chiy variy jasiy yiva. Rañi jiyasanta̱siryi yisa̱ datyavay: Jirya̱jatya radyenuvasiñi̱ bayantu, ne rijetya̱dasa̱ra̱ nta sivasiñi̱, tii, mitya.” \v 19 Su̱mutya̱jada ji̱ta Jesús variryi: “Jiii, ta̱ra nijya̱nvay tuva̱chu̱sa̱ jiryeñi̱cha day, ta̱ra. Ne samiy jachipiya̱vay jirye. ¿Nuriryundasa̱ra̱ju̱ ra̱jachi̱niy jiryisa̱ ray, nuriryunda? Jirya̱numa pu̱chiy rimuju̱ni̱ derapu.” \v 20 Ripyu̱cheda ji̱ta variy simuju̱ni̱. Sadiyadanumatiy bayantu variy siva Jesús, varidye satiiya̱tadedani̱ derapu. Sano̱teda ji̱ta derapu variy mucadincha, sasiichinuja̱jada variy jasiyu, rama̱seda variy vajippudi su̱tosiy. \v 21 Sitaja̱doda ji̱ta Jesús variñi̱ saja̱y: “¿Ta̱riñuma viy daryani̱?” Su̱teda ji̱ta saja̱y variy: “Vadinumusidye savicha daryaday. \v 22 Rajuuranuma rañi jatya jiidamyuni̱, ja̱a̱mu jarye, jiryatiy saparutaru̱y jasiñi̱. Jiryityi vichaniryu̱y tara ntani̱, ya̱jantyutyantidyeñi̱cyu̱. ¡Ya̱jmu̱tya nu̱y quiii!” \v 23 Su̱teda ji̱ta Jesús siva: “¿Ta̱raju̱na̱ yitay riva: Jiryityi vichaniryu̱y tarani̱, ta̱raju̱? Saju̱tiy tuva̱chu rimu, ¿nu̱tyuramumu̱y ne ra̱chaniy tarani̱, nu̱tyuramu?” \v 24 Varidye ji̱ta sasa̱ñe̱ya̱jada derapu ja̱y variy: “Ratyuva̱chu day yimu, ya̱jmu̱tyava̱ju̱ra ratyuva̱choda yimu.” \v 25 Su̱nu̱yadanumatiy Jesús richiityityi nijya̱mi̱juu jiñe̱cho̱ju̱, riintye̱ryadeda variyu, sanique̱tya̱da variñi̱ bayantu jamirya vichara: “¡Ya̱sipyatay ri̱tedamu sivasiy ji, ne ya̱ta̱ryo̱ ju̱na̱y sivaju̱nu̱day, bayantu niquejasa̱, tu̱yupyuryi rapu̱rya!” \v 26 Jadchiy ji̱ta sasa̱ñe̱ya̱jada variy, satiiya̱taniya̱jadanumatiy varintyiñi̱, jadchiy ji̱ta sasipyateda variy sivasintyi. Sama̱cho̱jada ji̱ta derapudera nu̱tyu diibyi variy. Rajuu nijya̱nvay jteda variy: “Diiñunuma day.” \v 27 Sireda ji̱ta Jesús variy sajomutuniy, sanubesityadeda variñi̱, saradesubeda ji̱ta variy. \p \v 28 Sajayadanumatiy Jesús variy rorivyimuju̱, ruutaja̱doda ji̱ta sisa̱ datyavay variy jasiy yasiquitayu: “¿Nu̱tyuramuna̱mu̱y ne vana̱y nu̱jetya nu̱ntyidyeñi̱ bayantuntidye, nu̱tyuramu?” \v 29 Su̱teda variy ruuva: “Ne vana̱y sa̱sipyatay dañu, netimyu̱ ne vu̱tyu̱chosiy munatya sisa̱ Ju̱denu.” \s1 Jesús jatyiyada tu̱choda jibetyedajiju̱ntiy \r (Matévu 17.22-23; Dúcasiy 9.43-45) \p \v 30-31 Saya̱da ji̱ta Jesús yisa̱ datyavatya, rityiryo̱ri̱jada ji̱ta variy Cadidéya mucadiva. Ne sava̱tanu̱yada Jesús rirya̱datya nijya̱nvay: Jasiryi Jesúsveda, tapitya sadatyanunu̱yada munatya riy yisa̱ datyavay. Su̱tañu̱yada jasiy ruuva: “Sa̱sa̱chara ti̱ni̱ Nijya̱mi̱denu, nijya̱nvay jomu sa̱sa̱ñi̱, rirya̱jvay variy jasiñi̱. Mumurundamimyusiy sadiiyadivasiy, ya̱mi̱sa̱sumintyi.” \v 32 Sisa̱ datyavay ne datyanu̱yadara jiryatiy su̱teda daryá, richuvu̱ñu̱yada jtaja̱dodantiñi̱ Jesús saniquejadanchiy. \s1 Chi̱ra sani̱cha jaryiñu̱ Ju̱denu diya, chi̱ \r (Matévu 18.1-5; Dúcasiy 9.46-48) \p \v 33 Jadchiy ji̱ta ruuto̱jada Capernavú̱ vicha̱damu, rivyicha̱danumatiy rorimyu, sitaja̱doda variy jasiryi: “¿Ta̱raju̱na̱ jiryeñi niquettatityi nú̱vayu, ta̱raju̱?” \v 34 Rindasa̱da ji̱ta variy, jiryatiy riñiquettatityiñu̱yada daryaju̱ nú̱vayu: “¿Mi̱ra jaryiñu̱ vu̱quebyimu, mi̱?” \v 35 Sama̱sajayada ji̱ta Jesús variy, sanatuyada ji̱ta variryi yisa̱ datyavay vu̱yaju̱y, danu̱ju̱y rinchaju̱. Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “Mi̱ni̱tyi ra̱charu̱y jaryiñu̱, ne jaryiñu̱ sa̱bay ruumusidyeyu, ti̱ta̱ju̱ nijya̱mi̱ nusu̱yasi̱ju̱ sa̱bay variyu.” \v 36-37 Sireda ji̱ta Jesús variñi̱ derapuntiy, saranityadeda ripyarudamu jasiñi̱, samariyada ji̱ta Jesús variy jasiñi̱, su̱teda ji̱ta variy yisa̱ datyavavya: “Mi̱ni̱tyi ra̱diryeni̱ deradera nu̱tyu jiñu, ri̱tyamu, ni̱day ra̱dirye varintyirye. Mi̱nintyi ra̱dirye varirye, va̱ ray sani diryecay, jiñu sadirye day, jiryatiy su̱pa̱jada jiyuju̱ ray.” \s1 Mi̱ni̱tyimyu̱ ne jiyaro̱nu jirye, ni̱ni̱ vichasara jiryeyadaju̱ rá̱ñu \r (Dúcasiy 9.49-50) \p \v 38 Su̱teda ji̱ta Juánbay variy siva: “Mu̱y nu̱dyi siva ti̱qui nijya̱mi̱, sajatyani̱ bayantu yityamu, Datyanu̱. Ramuni̱tiy nu̱ñi̱bayasiy sa̱jisirya: Ne ya̱jatyani̱ bayantu Jesús jtyamu, tama̱ jiñi siityari̱ nu̱dyisa̱ daryaju̱ni̱ Jesús, tama̱.” \v 39 Su̱teda ji̱ta Jesús variy: “Ne jirya̱jbay sa̱jisirya ni̱tiy ra̱jvaay mityamusiy tara ri̱tyamu, tapi ne sa̱nique va̱cha varenu rañijyu̱. \v 40 Ni̱tiy ne vichaniy vuryeyaro̱ju̱, ni̱ni̱ ji̱ta vichasara vuryisa̱ju̱. \v 41 Ri̱tay si̱tenu jiryiva: Mi̱ni̱tyi ra̱sa̱y ja̱a̱ jirya̱todaju̱yu, vinu jiryatiy jiryeñi dyetya Crístu siityari̱vay daryaju̱ day, ni̱ni̱day ra̱jmutya̱ dárya ramurichirya day.” \s1 Jatyí vu̱cyare ji̱tateni̱ ti̱ Ju̱denu nú̱jisiy \r (Matévu 18.6-9; Dúcasiy 17.1-2) \p \v 42 “Mi̱ni̱tyi ra̱care ra̱jisiy Ju̱denu nú̱quini̱ jiñudera, ni̱tiy rañi tuva̱chu rimu nu̱tyu derapudera, samiryava̱ju̱ ji̱ta raryicha saju̱, riryityi puchu nijya̱nvañi̱ ravichu̱suma sapita̱sa, riryi jatya ji̱ta variy ja̱mu na̱vajacheni̱. \v 43 Nu̱tyu rani̱day jijyomutu rañi care Ju̱denu nú̱jisiy ji, ne jirye̱charaju̱u̱. Samiryava̱ju̱ daryaju̱ jiijyu̱ ya̱jiya ju̱na̱re jnu̱jyomuju̱ jomutuvu̱, jiñuma jiya daraju̱y jomututi̱ jiidatyo̱muju̱, jiryatimyu̱ ne rariryi̱sara jiiday jasiy. \v 44 Jasiñi̱mu̱y ne sadiichara chapinu, ne rarichara jiiday variy jasintyi. \v 45 Nu̱tyu rani̱day jiñumutu rañi care ji, ne jirye̱chantiryaju̱u̱. Variñi̱ ji̱ta ya̱jiya ju̱na̱re jnu̱jyomuju̱ numutuvu̱, riñuma jatya daraju̱y numututi̱ jiidatyo̱muju̱ ji. \v 46 Jasiñi̱mu̱y ne sadiichara chapinu, ne rarichara jiiday variy jasintyi. \v 47 Nu̱tyu rani̱day jiñi̱siy rañi care ji, ne jichityara jiñi̱sityadintijyu̱u̱, ratatiy ya̱jay Ju̱denu nusu̱jyomuju̱ ni̱sijyo, riñuma jatya dasijyu̱y ni̱sityi̱ jiidatyo̱muju̱ ji. \v 48 Jasiñi̱mu̱y ne sadiichara chapinu, dantyamu̱y ne rarichara jiiday variy jasintyi. \v 49 Tapi ti̱ta̱ju̱ nijya̱mi̱ ra̱tivyinsa jiidatyayu. \v 50 Tivyi ji̱ta samirya; varityi ji̱ta raryi baryi̱ rativyijyú̱vyeda, ¿ta̱ratanuma vurya̱ta̱ryatanirya rativyijyu̱vyedantiy, ta̱rata? Jirya̱ma̱ vichasara tivyityavay Ju̱denu diya samirya vichasa̱daju̱, daryantiy jirya̱ma̱ vichasara samirya nu̱ñi jirye variy.” \c 10 \s1 Jesús datyadoda tova̱jadanchiy \r (Matévu 19.1-12; Dúcasiy 16.18) \p \v 1 Saya̱da ji̱ta Jesús variy jadchiy, sito̱jada ji̱ta Judéya mucadimu variy, Peréya mucadimu jarye. Jasidye riintye̱ryadeda nijya̱mi̱juu variy simuntiyu; jasiy sadatyadoda varintyiryi, tapi savicha̱danuma daryaju̱ dayu. \p \v 2 Varyisévuveda ju̱deda variy simuju̱, ruutaja̱doda ji̱ta yantya̱daju̱ variñi̱: “¿Samirya vidye sa̱tova̱ ti̱qui nijya̱mi̱ nada jivyaturu̱y?” \v 3 Su̱mutya̱jada ji̱ta variryi: “¿Nu̱tyura su̱teda Muyusésibe ruuva, nu̱tyura?” \v 4 Ru̱mutya̱jada ji̱ta variñi̱: “Muyusésibe nu̱tyanichedara catera tova̱ta̱, sa̱tidye tova̱ nijya̱mi̱ nada jivyaturu̱y variy.” \v 5 Su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuva: “Jiryatiy surra daryaju̱ra jiryejechiy, ramuni̱tiy sasa̱cheda Muyusésibe jiryejyu̱ra. \v 6 Sajo̱ta̱danumatiy ju̱dejada Ju̱denura tara variy, su̱ndejada ji̱tani̱ vanu, vatura sisa̱ju̱. \v 7-8 Ramuni̱tiy sa̱tochiy vanu nada yino̱da, saja̱y jarye, sa̱tidye vichasara sisa̱ jivyatura, danu̱ju̱myusiy nana̱cha ti̱qui variy. Ne danu̱ju̱y variñada nu̱ndye, ti̱qui ntanuma nana̱cha varidye. \v 9 Ramuni̱tiy jiryatiy sabayada Ju̱denu daryá, sa̱tiy ja̱mu̱chara vanu vaturajsa̱, ne sa̱tova̱taniy ti̱ savaturayu, mitya.” \p \v 10 Ruutaja̱doda ji̱ta sisa̱ datyavay ju̱na̱y rorimyu ranchintyi. \v 11 Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “Mi̱ni̱tyi tova̱nada jivyaturu̱y, saryityi ja̱mu̱y variy ti̱ nadivasintyi, sa̱jarupanu variy ratara jivyaturu̱y vicha̱da ti̱ta̱ju̱ nijya̱nvay diya, jiryatiy rirya̱diy variy nadiva nu̱tyu jmuchanutanu̱ñada. \v 12 Daryaday naryityi tova̱ vaturu̱ñi̱ jivyanu, naryityi ja̱mu̱y variy ti̱ sivasintyi, nana̱jarupanu variy ratara jivyanu vicha̱da ti̱ta̱ju̱ nijya̱nvay diyantiy, jiryatiy rirya̱diy nu̱tyu jmuchanutodati̱ variy siva.” \s1 Jesús jachiñu̱yadara Ju̱denu jmu̱tya̱da deramiy jiyadaju̱ \r (Matévu 19.13-15; Dúcasiy 18.15-17) \p \v 13 Ruuti̱tanu̱yada ji̱ta nijya̱nvaryi deramidyera simu Jesús, sa̱tidye ja̱tya̱ variy riñiy, riñique̱tya̱da ji̱ta sisa̱ datyavay variryi nijya̱nvay: “¿Ta̱ju̱ra jiryi̱tu riy deramiy simuju̱, ta̱ju̱?” \v 14 Sadiyadanumatiy Jesús riva ruuvaayada, sanique̱yada ji̱ta variy, su̱teda ji̱ta variy ruuva yisa̱ datyavay: “Ne jirya̱niquetta riy deramiy, rirya̱ma̱ ju̱ti̱ rimu. Ne jirya̱jbarya ruuti̱jada, tapi rityi ra̱chasara Ju̱denu nusu̱jyomu, riñi̱cha nu̱tyu deramidyera. \v 15 Ri̱tay si̱tenu jiryiva: Mi̱ni̱tyimyu̱ ne ra̱jmutya̱ra Ju̱denu nusu̱yada, nu̱tyu su̱mutya̱ derade samiy jachitya daryára, ne sa̱jachara variy Ju̱denu nusu̱jyomu.” \v 16 Jadchiy ji̱ta samariya̱jada nu̱ñi ti̱quimusiryi deramiy, sabayada ji̱ta jijyomutu variy riñiy, satu̱choda ji̱ta variy sisa̱ Ju̱denu riyadaju̱. \s1 Satu̱choda vadero̱nu jaryi tarati̱ sisa̱ Jesús \r (Matévu 19.16-30; Dúcasiy 18.18-30) \p \v 17 Sajo̱ta̱danumatiy jiya̱da Jesúsntiy, sasiityityiyada ti̱qui nijya̱mi̱ variy satuunuju̱, sa̱dasiñunuvi̱jada variy sana̱cho̱ju̱yu. Sitaja̱doda ji̱ta variñi̱: “¿Nu̱tyuna̱ raryi vicha, Datyanu̱ sami̱, nu̱tyu? ¿Ta̱ra jvaayadata ra̱jmutya̱ra rayaru̱rya ju̱na̱reju̱ jnu̱yada, ta̱ra jvaayadata?” \v 18 Su̱teda ji̱ta Jesús variy siva: “¿Ta̱ju̱ra yitay sami̱ darye, ta̱ju̱? Ne ti̱ sami̱, vinu Ju̱denu. \v 19 Jiñi̱ ji̱ta datyara Ju̱denu datyadoda: Ne vurya̱jvañi̱ ti̱, ne vurya̱rupi ti̱ vaturu̱jsa̱ vu̱ntyi, ne vurya̱paranu risa̱ju̱, ne vurya̱niquera quivu̱yada ti̱nijyu̱ntiy; ne vurya̱jnu̱y vu̱ñi̱ru̱yadamu ti̱ baryana̱cho̱ntiy, vurya̱ma̱ tuva̱chu simu vu̱jye̱, vuryi̱no̱damu jarye.” \v 20 Su̱teda ji̱ta variy siva Jesús: “Vadinudemusiy ratyuva̱chunu̱yada ramu ti̱ta̱ju̱, Datyanu̱.” \v 21 Su̱nu̱yada ji̱ta Jesús sana̱cho̱, sava̱ta̱da ji̱ta variñi̱. Su̱teda ji̱ta variy siva: “Rasu̱tyedye tarade ji. Ye̱jiya, ya̱ta̱ryu̱tyara jiberya ratiy yimu, jadchiy ji̱ta ya̱sa̱y ramurichirya riy jantyuyadavay. Variñi̱ ji̱ta ye̱cha tarati̱ jarichumu. Varenumacu̱, ya̱siityari̱sara varirye.” \v 22 Jesús niquejadamusiy ji̱ta, raju̱u̱jeyada samo̱ variy, saya̱da jaryi vayivacha̱ jadchiy, jiryatiy jaryi tarati̱ daryaju̱ dañi̱. \p \v 23 Su̱nu̱ya̱da ji̱ta Jesús variy yiro̱, su̱teda ji̱ta ruuva yisa̱ datyavay variy: “Ta̱ jaryi surra ra̱cha rijyu̱ jaryi taratavay, Ju̱denu nusu̱jyomu jayada day.” \v 24 Jadchiy ji̱ta rityi̱tta̱da sisa̱ datyavay ranchiy saniquejada. Su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuvantiy: “¡Ta̱ jaryi surrani̱te Ju̱denu nusu̱jyomu jayadate, Deramiy! \v 25 Saryityi ramije camélluquisuma rodanru̱ju̱vimu, saryi jay ji̱ta jaryi tarati̱ variy Ju̱denu nusu̱jyomuntidye.” \v 26 Rityi̱tta̱da ji̱ta jaryi varirya, riñiquejada nu̱ñi riy variy yiva: “¿Chi̱na̱te ra̱ramityasarate, chi̱?” \v 27 Su̱teda ji̱ta Jesús yinu̱yadamu ruuva: “Ne vana̱y sa̱ramityasara nijya̱mi̱, vinu Ju̱denu ji̱ta ra̱ramityatanichara nijya̱mi̱vara. Ni̱ni̱ ji̱ta ra̱jvaajeya̱sara ti̱ta̱ju̱ra tara jivyanu̱yadata.” \s1 Ta̱ra rirya̱jmutya̱ nijya̱nvay jiryatiy rityochirya jiberya ti̱ta̱ju̱ Crístu jiyasachiy, ta̱ra \p \v 28 Sajo̱ta̱da jteda Pyítrubay variy siva: “Nu̱y ji̱ta tocheda ti̱ta̱ju̱ra jiberya, nu̱chiityari̱jada variy ji.” \v 29-30 Su̱teda ji̱ta Jesús ruuva: “Ri̱tay si̱tenu jiryiva: Ni̱tiy tochiy rayasachirya jivyichajo, varimyata sataryi̱veda, varimyata si̱tyamutuveda, varimyata su̱no̱da, varimyata saja̱y, varimyata sadadyeñu, varimyata sandiy, samitu̱choda jiyasachiy jarye satochichara riy, sa̱day jmutya̱ taraqui pachaju̱ ru̱bivaju̱ diye: rorivyiñu, sataryi̱juu, si̱tyamutujuu, su̱no̱daveda, sadadyeñujuu, sandivyicha̱ jarye ti̱ta̱ju̱ risa̱ju̱. Rirya̱jarupantajaya̱sara nijya̱nvay variy risa̱ju̱ni̱, tarundamunuma ji̱ta sa̱jmutya̱sara ju̱na̱reju̱ jnu̱yada ranchaju̱ntiy. \v 31 Jaryi taratavay tevay ra̱chasara ne taratavay; jiryatimyu̱ ne taratavadyeryi, rityevay ji̱ta ra̱cha jaryiñuvay varintyidye.” \s1 Sajatyiiyada tu̱choda Jesús jibetyedajiju̱ntiy \r (Matévu 20.17-19; Dúcasiy 18.31-34) \p \v 32 Riya̱da ji̱ta variy Jerusarí̱ na̱cho̱ju̱, mu̱ñuma saya nta Jesús varidyeryi. Rityi̱tta̱da ji̱ta sisa̱ datyavay varirya, jiryatiy ru̱deda ru̱sidye, riñi̱ ji̱ta jnutañumaya̱ varidye. Sa̱ra̱cheda ji̱ta varintyiryi yisa̱ datyavantyi, vu̱yaju̱y danu̱ju̱y rinchaju̱, sajo̱ta̱da tu̱choda jasiy ruuva: “Nu̱rya rirye̱chanirye.” \v 33 Su̱teda ji̱ta: “Vurya̱sumiñuma ji̱ta Jerusarí̱muju̱. Nijya̱mi̱denu ji̱ta ra̱cha sa̱chi̱ caserdótevyeda nutyityu̱mimyu, Ju̱denu niquejada datyanuvamyu jarye, rirya̱bay ji̱ta diiyasi̱ju̱ variñi̱. Jadchiy ji̱ta rirya̱sa̱y variy ma̱myimyuni̱. \v 34 Rirya̱jarupantani̱, rirya̱jtochiye̱ variy siva, rirya̱musiye̱ varintyiñi̱, rirya̱jvay ti̱ta̱ju̱ variñi̱; jadchiy ji̱ta mumurundamimyusiy sa̱mi̱sa̱sumintyi.” \s1 Sebedévubay denuju̱be jachiñu̱yada tara siva Jesús \r (Matévu 20.20-28) \p \v 35 Jadchiy ji̱ta nanuvicha̱da Santiyácubay, Juánbatya, jiryatiy Sebedévubay denuju̱beñada, nanutuudiya̱jada variñi̱ Jesús. Nani̱teda ji̱ta variy siva: “Na̱vya̱ta ya̱jvaay na̱jyu̱ tara, jiryatiy na̱jechiñu̱y yiva darya, Datyanu̱.” \v 36 Su̱teda ji̱ta nadiva: “¿Ta̱rana̱ sa̱nuva̱ta ra̱jvaay sa̱daju̱, ta̱ra?” \v 37 Nani̱teda ji̱ta variy siva: “Ya̱ma̱saniy ti̱qui na̱tye yintyityudamyuju̱, jiñu ji̱ta ra̱ma̱sa jimyidámyuju̱ntidye, yinsu̱jyomu.” \v 38 Su̱teda ji̱ta Jesús nadiva: “Ne sa̱dadatyara ta̱ra sa̱dajachiñu̱y riva. ¿Sa̱na̱vidye jachi̱niy rajuura jantya̱daju̱ dayu, nu̱tyu ratyi ra̱paru̱tyajaya̱sara darya ray? varimyata ¿sa̱na̱vidye jachi̱niy jtyadoda ntaju̱ dayu, nu̱tyu ray ra̱jtyu̱y nta daryantidye?” \v 39 Nani̱teda ji̱ta varidye: “Neviy na̱ña̱ju̱ú̱.” Su̱teda ji̱ta Jesús variy nadiva: “Daryaday sa̱na̱paru̱tyajaya̱ntidyeyu, nu̱tyu ratyi ra̱paru̱tyajaya̱ntidyerye, daryaday sa̱na̱jtyu̱ntyidye, nu̱tyu ratyi ra̱jtyu̱y nta daryantidye. \v 40 Tama̱ vana̱y ntate rabe rayntyityudamyuju̱ ma̱sa̱daju̱ ji, tama̱, dantyamu̱y ne ramyidámyuju̱. Rijyu̱ ji̱ta ra̱chasara jiryatiy ma̱si̱savadyeryi.” \v 41 Rityuva̱chodanumatiy vu̱yaju̱y nanutevarya darya niquejada, riñique̱yada ji̱ta nadisa̱ Santiyácuju̱be, Juánbatya variy. \v 42 Jadchiy ji̱ta sanatuyada Jesús riy, su̱teda ji̱ta jasiy ruuva: “Jiryedyetya jiryatiy ru̱tay ma̱y nutyityu̱juu riy, riñi jpa̱ jaryiryi jiryenu ma̱myi. Ni̱tiy vichasara jaryi ma̱myi nutyityu̱nubesiy, ni̱ni̱ nusu̱chara jaryiryi jityevay. \v 43 Jiryequebyimu ji̱tamu̱y ne raryicha darya. Mi̱ni̱tyi ji̱ta ra̱charu̱y jaryiñu̱ jiryimusiy, sa̱ma̱ jvaay nu̱tyu jiryemyuchechiy. \v 44 Mi̱ni̱tyi ji̱ta ra̱charu̱y jiyanti̱ jiryimusiy, sa̱ma̱ vichasara ti̱ta̱ju̱ nijya̱mi̱ju̱ jvaayasi̱ju̱. \v 45 Tapi Nijya̱mi̱denu ni̱ta ne su̱deda sa̱tidye vichasara rajuu muchechimyityi̱; su̱deda ji̱ta sa̱tidye vichasara vuryi̱mu̱tyi̱ju̱ntidye, sa̱tidye sa̱rya yinu̱yada nijya̱nvajyuu jiyadaju̱ variy.” \s1 Jesús mi̱sadedani̱ Bartimévubay ni̱sipyuryi \r (Matévu 20.29-34; Dúcasiy 18.35-43) \p \v 46 Jadchiy ji̱ta ruuto̱jada Jericó vicha̱damu. Saya̱da Jesús jadchintyi, Jericó vicha̱damusiy, sisa̱ datyavatya, rajuuvay tavay nijya̱nvay jarye. Sama̱sa̱da ji̱ta ni̱sipyuryi nú̱tuva̱rya rimyo̱mu, jasityi sajachiñu̱ñu̱yada tara ruuva nijya̱nvay. Si̱tya vicha̱da Bartimévu, jiryatiy Timévubay denuni̱. \v 47 Satuva̱chodanumatiy ni̱sipyuryirya sa̱ticheyada: “Jativyenumani̱ Jesús Nasaryémusi̱,” sajo̱ta̱da sa̱ñe̱ya̱jada variy: “¡Jesús, Davyíbe jasi̱, ya̱jantyutyate ray!” \v 48 Riñique̱tyanu̱yada rajuuvay nijya̱nvay variñi̱: “¡Ya̱ndasa! ¿Ta̱raju̱ jiñatuye̱yenchani̱, ta̱raju̱?” Sanatuye̱yada jaryi varidye: “¡Davyíbe jasi̱, ya̱jantyutyate ray! ¡Ya̱jantyutyate ray!” \v 49 Saraniñuvi̱jada ji̱ta Jesús variy jasiy, su̱teda ji̱ta variy: “Jirya̱natuyani̱.” Jadchiy ji̱ta riñatuyadani̱: “Ne ya̱suvu̱y; ya̱va̱ju̱ni vanu̱tya ji; ya̱nubesumiy, ne yinu̱y sanatudye ji.” \v 50 Varicha̱ra̱ju̱ sajatya̱dara jichujacya̱, sanubesubeda ji̱ta ra̱yadamusiy, saya̱da variy jadchiy Jesúsmuju̱. \v 51 Su̱teda ji̱ta Jesús variy siva: “¿Nu̱tyura jivya̱ta ra̱chaniy ji, nu̱tyura?” Su̱mutya̱jada ji̱ta ni̱sipyuryi variñi̱: “Ri̱nu̱yasumiryu̱y ju̱na̱dye, Datyanu̱.” \v 52 Su̱teda ji̱ta Jesús variy siva: “Ya̱numa jiya day, jimyi̱sama̱ day, jiryatiy ra̱ntyumya̱ jityuva̱choda yiva.” Varicha̱ra̱ju̱de raratyesubeda sani̱siy varidye, su̱nu̱yadama̱ samirya varidye, sasiityari̱jada ji̱ta variy nú̱vani̱. \c 11 \s1 Jesús jayada Jerusarí̱mu nijya̱nvajyuu jchana̱yadamu \r (Matévu 21.1-11; Dúcasiy 19.28-40; Juán 12.12-19) \p \v 1-2 Rityuudiyadanumatirya Jerusarí̱, Betuváje vicha̱da rapu̱ryade jarye, Betániya vicha̱da rapu̱ryade jaryentiy, Odivu musiqui tuunu, su̱pa̱jada ji̱ta Jesús nada yisa̱ datyanu̱jyu̱y: “Mu̱y sa̱na̱jiya vicha̱dademu jiryatiy vu̱cha̱ra̱ra, sa̱dito̱jadamu ya̱diñuve siva cavañudenu puchusi̱, jiryatimyu̱ ne ti̱ jasumiy sancha didye; sa̱na̱vita̱siy variñi̱, sa̱na̱jirye variy jiyuju̱ni̱. \v 3 Ti̱tiy ra̱jtay sa̱diva: ¿Ta̱ju̱ra sa̱divaañi̱, ta̱ju̱? Sa̱na̱jmutya̱jasiy variñi̱: Nutyityu̱ va̱tani̱. Varidyenuma sa̱ta̱ryataniñi̱.” \v 4 Nadaya̱da ji̱ta sisa̱ datyanu̱jyu̱ntyi, nanudiñuvejada ji̱ta siva cavañudenu puchusi̱, vicha̱da cabyimu, nú̱qui jimudcho̱dera, rorijyu̱tuunu. Nanuvita̱da ji̱ta variñi̱. \v 5 Rityi vicha̱da jasiy, ru̱teda ji̱ta variy nadiva: “¿Ta̱raju̱na̱ sa̱ni vitani̱, ta̱raju̱?” \v 6 “Jesús jtedamuju̱u̱” nani̱mutya̱jada variryi. Ripyaru̱yada ji̱ta variy nadiva. \v 7 Jadchiy ji̱ta nani̱toda variñi̱ cavañudenu Jesúsmuju̱; nanujatya̱da ji̱tara jichujajyuu variy sancha, cavañudenu, sa̱subeda ji̱ta Jesús variy sancha. \v 8 Jadchiy ji̱ta rijetya̱da rajuu nijya̱nvarya jichujajyuu nú̱va, ti̱ni̱ ra̱cha̱da varirya nutasarajii ti̱ta̱ju̱ vi̱tara nudimyusidye, ribetyityiyada nú̱vara, rivatidye sa̱rupitya cavañudenuni̱ Jesús. \v 9 Rityi jiya̱da jo̱ta̱da sa̱jiju̱, rityi ju̱deda su̱sintyi, riyaro̱vaya̱tityiyada ti̱ta̱ju̱musiy variy: “¡Samirya ra̱cha vu̱vyicha̱da! ¡Jchana̱tyasi̱ ji̱ta si̱tenuni̱, ni̱tiy jniy Nutyityu̱ jtyamu! \v 10 Vurya̱numa jchana̱tya daryá, daryatiy ravichanu̱yada vu̱jya̱pabay Davyíbe nusu̱yada day, jiryatiy ra̱numa vicha̱sumintyi. ¡Samirya vichasa̱da ra̱chasaraté jarichumu!” \p \v 11 Jadchiy ji̱ta sito̱jada Jesús Jerusarí̱muntiy, sajañuvejada ji̱ta Ju̱denunijyu̱ jachipiya̱jovimuntiy. Su̱nu̱yada ji̱ta rana̱cho̱ ratiy ravimu ti̱ta̱ju̱. Saya̱da ji̱ta jadchintyi Betániya vicha̱damuju̱, vu̱yaju̱y sisa̱ datyavatya, danu̱ju̱y rinchaju̱, jidyenuma daryaju̱ varirya. \s1 Jesús nique̱tya̱dara jígunu jiryatimyu̱ ne jarya ravicha̱da daryaju̱ \r (Matévu 21.18-19) \p \v 12 Rurundamunuma, ru̱dedanumatiy Jesúsveda Betániya vicha̱damusiy, sajachi̱jada Jesús variy. \v 13 Sadiyada ji̱ta Jesús ripya riva jígunu, vi̱tara, saya̱da ji̱ta rana̱cho̱, jotara dyetya diyera. Sito̱jada ji̱ta ramu ranu, vinu ravi̱juuniy rancha day, jiryatimyu̱ ne ravicha̱da rajayada runda varidyidye. \v 14 Su̱teda ji̱ta Jesús variy riva jígunu: “Ne ti̱de ra̱turicharanu̱darya jijyo nu̱ndye.” Rityuva̱choda ji̱ta sisa̱ datyavay varidyerya saniquejada day. \s1 Jesús jatya̱da riy ta̱ryu̱tyavay Ju̱denu nijyu̱ jachipiya̱jomusiy \r (Matévu 21.12-17; Dúcasiy 19.45-48; Juán 2.13-22) \p \v 15 Ruuto̱jada ji̱ta ramu Jerusarí̱ntiy. Sajayada ji̱ta Jesús Ju̱denunijyu̱ jachipiya̱jovimuntiy, sajo̱ta̱da ji̱ta jatya̱da variy jadchiryi rityi ta̱ryu̱tya̱da tara jasiy, rityi ta̱ryu̱yada jadchintyi. Sano̱taja̱jada ji̱tara criquiy ta̱ritanivye mi̱sa variy, sano̱taja̱jadantirya putuvinu ta̱ryu̱tyavay ma̱sajontiy. \v 16 Su̱teda ji̱ta variy: “Ne ti̱ ra̱ramijetyara tara jiyu.” \v 17 Sadatyadoda ji̱ta variy jasiryi: “Neviy nu̱chara: Rirya̱jtacharara raryorique: Rani̱ ra̱chasara Ju̱denujsa̱ tu̱chujo, ti̱ta̱ju̱ nijya̱nvajyu̱. Jirye ji̱ta bachara paranujoju̱ darya.” \v 18 Rityuva̱choda ji̱ta caserdótevyeda nutyityu̱mirya, Ju̱denu niquejada datyanuvay jarye, riñi va̱ta̱da ji̱ta variy: “¿Nu̱tyichirya vurya̱jvañi̱, nu̱tyichiy?” Tapi richuvu̱ñu̱yada daryaju̱ni̱ Jesús day, rityi̱tta̱da daryaju̱ nijya̱nvarya sadatyadoda. \v 19 Ravicha̱danumatiy jidye variy, riya̱da ji̱ta Jesúsveda ja̱mu vicha̱damusiy. \s1 Rasusa̱yada jígunu \r (Matévu 21.20-22) \p \v 20 Riryamiryi̱jadanumatiy nú̱va ra̱sacharademu, ridyiryi̱jada ji̱ta riva jígunu, radiijeyadama̱ variy, ru̱ntiy jarye risa̱ju̱. \v 21 Su̱nu̱yadamu, jijechipitya̱da Pyítrubay varirya, su̱teda ji̱ta variy siva Jesús: “Ya̱jnu̱y, Datyanu̱, jiryatiy jiñique̱tyajarya jígunu, radiiñuma day.” \v 22 Su̱mutya̱jada ji̱ta Jesús variryi: “Jirya̱ma̱ tuva̱chu jijechitya simu Ju̱denu. \v 23 Ri̱tay si̱tenu jiryiva: Ti̱tiy ra̱jtay riva jirya ja̱mumusiy: Ya̱numa bay jadchidye, ja̱mu na̱vamu ya̱jatyanuve ji, daryani̱ ra̱cha saju̱ varidye, saryityi tuva̱chu jijechivyimu ramucu̱. Saryityi jachipiya̱ jijechitya day: Ra̱vidye vichava̱te daryá, ne dyetyate ra̱chate darya. \v 24 Ramuni̱tiy ri̱tay jiryiva: Ratiy jirya̱jachiñu̱y Ju̱denuva, jiryatiy jiryetyu̱chu sisa̱ ranchiy, jirya̱ma̱ tuva̱chu ramu, jiryatiy jiryi̱mutya̱ma̱ra, darya ra̱chasara variy jiryejyu̱ day. \v 25 Jiryeñumatiy ranityara Ju̱denusa̱ tu̱choda, jiiryityi jachipiya̱ tara ti̱ jiyaro̱ju̱, ya̱ramityaniy varidye sivasirya, daryaday sa̱ramityaniy Vu̱jye̱ Jarichumuvichi̱ yivasirya jijyuuchuveda jijyu̱ntidye. \v 26 Netimyu̱ ne vurya̱ramityaniy sivasirya tara jiryatiy savichaniy tara vu̱y, dantyamu̱y ne sa̱ramityaniy Vu̱jye̱ Jarichumuvichi̱ vuryivasirya vu̱jyuuchuveda vu̱jyu̱ntidye.” \s1 Chi̱ jtedamuju̱ sivaayada Jesús \r (Matévu 21.23-27; Dúcasiy 20.1-8) \p \v 27 Jadchiy ji̱ta rijetyiiyada jto̱jada Jerusarí̱muntiy. Savu̱taya̱jadanumatiy ravimu Ju̱denunijyu̱ jachipiya̱jo, rityuudiyada ji̱ta caserdótevyeda nutyityu̱miñi̱ Jesús, Ju̱denu niquejada datyanuvay, rimyityumiy jarye. \v 28 Ru̱teda ji̱ta variy siva: “¿Nu̱tyura jpa̱jadata yivaacharara yivaayada day, nu̱tyura? ¿Chi̱ jtedamuju̱ jiñi jvaadyerya jirya day, chi̱?” \v 29 Su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuva: “Ray ra̱jtaja̱nu diye jirye taradeva. Jirya̱jmutya̱ ray, ray jarye ra̱tu̱chu variy jiryiva chi̱ jtedamuju̱ rivaadyerya jirya day. \v 30 ¿Tesiy ravicha̱da Juán Bautístabay jtyadoda day, tesiy? varimyata Ju̱denu jtedamusidyerya, nijya̱mi̱ jtedamusiy dyetyara. Jirya̱ma̱ jmutya̱ ray.” \v 31 Jasiñuma ji̱ta riñiquettasa̱deda riva dayu: “Vurya̱tiy jtay: Ju̱denu jtedamusirya Juánbay jtyadoda, sa̱jtay ji̱ta variy vuryiva day: ¿Daryamuni̱mu̱y ne jiryetyuva̱churu̱yada simu? \v 32 ¿Mityani̱ dyetya vurya̱jtadye: Nijya̱mi̱ jtedamusiy rani̱cha? Vu̱chuvu̱ryi nijya̱nvajyuu. Tapitya rijechipiya̱nu̱yada daryaju̱ sanijyu̱ Juánbay: Ni̱ni̱ dyetyate si̱tenu Ju̱denuju̱ tu̱chu̱te.” \v 33 Ramuni̱tiy ru̱mutya̱jadani̱ Jesús variy: “Ne nu̱dyetya day.” Jadchiy ji̱ta su̱teda Jesús variy ruuvantiy: “Dantyamu̱y ne vinu ray ra̱tu̱chuntidyerya nu̱tyura jpa̱jadata rivaacharara rivaayada, nu̱tyura.” \c 12 \s1 Jesús tu̱choda jvaavye ja̱suuvyeryapu̱ryanchiy \r (Matévu 21.33-46; Dúcasiy 20.9-19) \p \v 1 Jadchiy ji̱ta sajo̱ta̱da niquejadara datyadoda tu̱choda. Satu̱choda ji̱ta: “Santa̱da ji̱ta vanura ni̱nsijyu̱u̱ni̱, sapuryejada ji̱ta ravichu̱ta rayada; su̱beda ji̱ta variy ramuchijyoju̱ ni̱nsiy, sivaayada ji̱ta ravimura rorivyu̱qui jadchityi su̱nu̱tyatanirya. Satocheda ji̱ta nuta̱daja̱mi̱ ruumu nijya̱nvarya, riñuma ra̱jvaadyerya, rateratanuma nutasarasiy rirya̱murichenu dañi̱ mucadija̱mi̱ day, ratera ji̱ta ra̱ma̱cho̱ rijyu̱ varintyidye. Saya̱da ji̱ta variy tajijyu̱ day. \v 2 Rito̱jadanumatiy jatojada runda, su̱pa̱jada ji̱tani̱ ti̱qui jimyuchechiy ruumu rivaavye: Ya̱jmutya̱jasirya ni̱nusitye rajyu̱sara ruumusiy. \v 3 Rureda ji̱ta rivaavyeñi̱ muchechiy, rimyusiye̱yada variñi̱, ru̱pa̱jada ji̱ta mitya tarajsa̱ rivasiñi̱. \v 4 Sajatyiiyada jpa̱jadani̱ ti̱ muchechintyi. Rivyatajo̱doda ji̱tara su̱no̱ variy rumu, rirya̱vityiye̱yada tamitya rivasiñi̱. \v 5 Sajatyiiyada jpa̱jadani̱ nu̱ntiy, ni̱ni̱ ji̱ta ru̱veda ti̱ta̱ju̱ variy rumu. Ti̱quitya sani jpa̱jada day, ti̱ni̱ rimyusiye̱yada day, ti̱ni̱ ru̱veda ti̱ta̱ju̱ day. \v 6 Ti̱qui sani̱cha̱da raja̱mi̱denu, jaryi va̱tasi̱ sani̱cha̱da. Paricheñuma sani jpa̱jadani̱ jidyenu ruumu: Simu dyetya ji̱ta riryityuva̱chu. \v 7 Ru̱teda ji̱ta nu̱ñi riy jvaavye varidye: Jiñu ji̱ta mucadi ja̱mi̱denu. Sa̱numatiy diichara saja̱y, ni̱numa ra̱ma̱cho̱sara raja̱mi̱ju̱ variy. Vañú, vurya̱jvañi̱, vu̱jyu̱numa ra̱ma̱cho̱ samucadi varidye. \v 8 Jadchiy ji̱ta ruredani̱, ru̱veda variñi̱, puutyityeni̱. Rijetya̱da ji̱ta bimuju̱ varirya sababyi. \v 9 ¿Nu̱tyura sa̱cha mucadi ja̱mi̱ varidye, nu̱tyura? Sa̱ta̱rya̱ ji̱ta variy, sa̱tidye paruta variryi jvaavye. Variñi̱ ji̱ta sa̱sa̱y tavantyidyerya ni̱nsijyu̱u̱ni̱ntidye. \v 10-11 Ne jiryeñiquesityera jirya catera nu̱charantijyu̱ú̱: \q1 Ravichu̱ ji̱ta jiryatiy rrachusi̱ roriy jvaavyejyu̱ni̱, ni̱numa rañi̱cha ji̱ta roriy suru̱tya̱, jiryenu ravichu̱musiy. Rani̱ jirya sivaayada Nutyityu̱, mityanuma vuryi̱nu̱y rana̱cho̱ day, vu̱tyi̱tta varirya.”\x * \xo 12:10-11 \xt Murra̱pedye 118.22; Jvaayada 4.11; 1 Pyítru 2.7\x* \p \v 12 Jadchiy ji̱ta riñi jantya̱da ju̱reda caserdótevyeda nutyityu̱miñi̱ Jesús, jiryatiy ridyetya̱da daryaju̱ jiñijyu̱ra sani datyadoda Jesúsra jirya tu̱choda. Richuvu̱yada varidyeryi nijya̱nvadye, ramuni̱tiy rityocheda variñi̱, riya̱da ji̱ta variy. \s1 Criquinchiy jiryatiy ja̱mu nutyityu̱ murichenutaniy nijya̱nvarya \r (Matévu 22.15-22; Dúcasiy 20.20-26) \p \v 13 Ru̱pa̱jada ji̱ta riy Varyisévuveda tevay, Jeródesbe siityari̱vay jarye, rirya̱tidye jiriryi̱ variy taji niquejadivani̱ Jesús. \v 14 Ruuto̱jada ji̱ta simu, ru̱teda ji̱ta variy siva: “Nu̱dyetyara jiryatiy jiiñi̱ ji̱ta si̱tenu jtarya, Datyanu̱. Ne yinu̱y jaryi sami̱va̱ju̱ ti̱na̱cho̱, dañuma sani̱cha ti̱. Jiiñi̱ ji̱ta datyanusara si̱tenura Ju̱denu nú̱. ¿Samiryavidye vurya̱murichenura criquiy, jiryatiy ja̱mu nutyityu̱ Sésar murichenutaniy vuryi̱nu̱yadamusirya? ¿Vurya̱vidye murichenu darya, vurya̱?” \v 15 Sadatya̱dama̱ Jesús varidye: “Ru̱tu̱yadamu yitay,” su̱teda ji̱ta variy ruuva: “¿Ta̱ju̱ra jirye̱ntya rañiy, ta̱ju̱? Ya̱sa̱y surradaryecyu̱, ra̱jnu̱rya.” \v 16 Riryeda ji̱ta variy saju̱ra, su̱teda ji̱ta ruuva: “¿Chi̱ra sani̱cha jiñu criquitya̱sa jantyasi̱ day, chi̱? su̱ro̱ nu̱chara jarye.” Ru̱mutya̱jada ji̱tani̱: “Ja̱mu nutyityu̱ Sésar jantyasi̱.” \v 17 Su̱mutya̱jada ji̱ta Jesús variryi: “Jirya̱murichenu variñi̱ Sésar jiryatiy sabarya darya, jirya̱murichenuni̱ Ju̱denuntiy jiryatiy sabaryantidyerya.” Rityi̱tta̱da variñi̱. \s1 Saadusévuveda jtaja̱dodani̱ Jesús diibyimusiy mi̱sadedanchiy \r (Matévu 22.23-33; Dúcasiy 20.27-40) \p \v 18-19 Ru̱deda ji̱ta Saadusévuveda tevay variy simu Jesús. Ne ridyetyaru̱ñu̱yada rimyi̱sa diibyimiñu̱day. Ruutaja̱doda ji̱ta variñi̱ Jesús: “Datyanu̱, Muyusésibe nu̱yada vu̱jyu̱ra niquejada: Ti̱qui nijya̱mi̱tiy ra̱diiy dejsa̱, sataryi̱numa ra̱ja̱mu̱y variñi̱ savatura ma̱cho̱nu, sa̱tidye detuchu jityeryi̱bay jiyadaju̱ni̱. \v 20 Rivyichanu̱yada danu̱ju̱ñijyate nu̱ñi taryi̱veda. Saja̱mu̱yada ji̱ta rimyunatyi̱ vaturajsa̱, sadiiyada ji̱ta dejsa̱. \v 21-22 Sanijyu̱ vichi̱numa rañi ja̱mu̱y sisa̱ntiy, sadiimya̱ta sisa̱sintyi, dejsa̱ntiy. Sani ja̱mu̱y nu̱ntiñi̱, sani ja̱mu̱y nu̱ntiñi̱, daryamusiy ridyiiye̱myu̱yada ti̱ta̱ju̱ danu̱ju̱ñijyate sisa̱siy dejsa̱miy, pattaryitye. Tamityanuma ji̱ta sadiiyada vaturantidye, puutyityentiñi̱. \v 23 Rirya̱numatiy mi̱sa jidyiijyomusintyi, mi̱ju̱rate sa̱ma̱cho̱ vatura variy, tapi danu̱ju̱ñijyatetya rañi ja̱mu̱yadani̱ vaturanu̱day.” \p \v 24 Su̱teda ji̱ta Jesús ruuva: “¿Neviy darya jachipiya̱jadamusiy jiryecyarayada day? Jiryedyetyatya daryaju̱ra Ju̱denu niquejada, ne vinu savanu̱yada jarye. \v 25 Rirya̱numatiy mi̱sa̱sumiy nijya̱nvay diibyimusiy, ne rirya̱ja̱mu̱charayu, dantyamu̱y ne rirya̱ja̱mu̱tyanicharayu, jiryatiy rirye̱chasara daryaju̱ nu̱tyu Ju̱denu jpa̱vatyi daryá, jiryatiy jarichumu víchavaryi. \v 26 Jiryeñiqueru̱tyi diibyi mi̱sa̱danchiy, nu̱tyu jiryeñi tu̱chusimya̱ntirya Muyusésibe nu̱ryantiy, jiryunuse tu̱chusa̱damuntiy, jiryatiy saniqueta̱da Ju̱denuni̱ Muyusésibe: Rañuma rañi̱cha Avurá̱bay Ju̱denu, Isácubay Ju̱denu jarye, Jacóbubay Ju̱denu jaryentiy. Va̱ diibyimiy riñi̱chacay, jnu̱vyentya riñi̱cha jasidye. \v 27 Ni̱ni̱ta diibyimiy Ju̱denu day, nu̱tyu ni̱ni̱ ji̱ta sani̱cha jnu̱vye Ju̱denu. Ne jiryedyetyaru̱y nta, mitya ni̱day jiryecyaray riva.” \s1 Miryara vichasara jaryinra Ju̱denu datyadoda, mirya \r (Matévu 22.34-40; Dúcasiy 10.25-28) \p \v 28 Su̱deda ji̱ta ti̱qui Ju̱denu niquejada datyanuvay tenu, satuva̱chuta̱da ji̱ta riñiquettayu. Sadatya̱danumatiy su̱mutya̱jasiy ji̱ta Jesús samiy, sitaja̱doda ji̱ta variñi̱: “¿Miryara vicha̱da jaryinra Ju̱denu datyadoda, ti̱ta̱ju̱ datyadoda cabyimusiy, miryá?” \v 29 Su̱mutya̱jada ji̱ta Jesús: “Rani̱ ji̱ta si̱tenu datyadoda jaryinra: Jirya̱tuva̱chu, Irayénuveda, Nutyityu̱ Vuryi̱ndenu, ni̱ni̱ ji̱ta vichasara vinu ti̱qui. \v 30 Vurya̱ma̱ va̱tasara ti̱ta̱ju̱ vu̱jechityani̱ Vu̱ntyityu̱ Ju̱denu, ti̱ta̱ju̱ vuryi̱ntuta, ti̱ta̱ju̱ vu̱jechipiya̱jadata, ti̱ta̱ju̱ vu̱vyanu̱yadata jarye risa̱ju̱. \v 31 Jadchiy ji̱ta tarantiy: Vurya̱ma̱ va̱tasarani̱ vu̱tyuunu vichi̱ntidye, nu̱tyu vu̱vya̱tasaratiy daryantidyevyu̱y. Ne tara datyadoda jaryi jadchiñu̱day.” \v 32 Su̱teda ji̱ta Ju̱denu niquejada datyanuvay tenu siva: “Daryani̱ ji̱ta, Datyanu̱, si̱tenu yitay: Ni̱ni̱ ji̱ta Ju̱denu vinu ti̱quidera, ne ti̱ ju̱denu darya jadchiñu̱ndye, vinu ni̱dera. \v 33 Jiryatiy vu̱vya̱tasarani̱ Ju̱denu ti̱ta̱ju̱ vu̱jechitya, vu̱dyetya̱data, vu̱vyanu̱yadata jarye; daryantiy jiryatiy vu̱vya̱tasarani̱ vu̱tyuunuvichi̱ntidye nu̱tyu vu̱vya̱tatiy vu̱dyiryantidyevyu̱y; rani̱ ji̱ta samiryava̱ju̱ ramusiy, jiryatiy vu̱ryi rupañi̱ jasi̱, vurya̱tidye sa̱y Ju̱denu variñi̱, daryaday jiryatiy vu̱ryi jvañi̱ jasi̱, vurya̱tidye sa̱y Ju̱denu varintyiñi̱.” \v 34 Sadatya̱danumatiy Jesús: su̱mutya̱jada ji̱ta jaryi datyara, su̱teda variy siva: “Ne ripyate ra̱jisiy Ju̱denu nusu̱yada nu̱day ji.” Ne sitaja̱nuru̱yada ti̱ jadchiñu̱nñi̱. \s1 ¿Chi̱ denu sani̱cha Ju̱denu jaryeti̱ day, chi̱ denu? \r (Matévu 22.41-46; Dúcasiy 20.41-44) \p \v 35 Sadatyadodanumatiy Jesús ravimu Ju̱denunijyu̱ jachipiya̱jo, su̱teda ji̱ta jasiy: “¿Nu̱tyu riñi jtay Ju̱denu niquejada datyanuvay, nu̱tyu: Davyíbe jasi̱ni̱ Crístu, Ju̱denu jaryeti̱? \v 36 Nu̱tyu ni̱day Davyíbe rañi jtay simusiy Ju̱denu Jnutu: Vu̱ntyityu̱ jteda siva rayntyityu̱: \q1 Ya̱ma̱sa rayntyityudamyuju̱, jasicha̱ra̱ju̱tiy ra̱vuunutaniryi jimyityasimyi. \m \v 37 Su̱tatyi Davyíbe jintyityu̱ dañi̱, ¿nu̱tyichiy sa̱cha variy sa̱si̱ day, nu̱tyichiy?” Nijya̱mi̱juu tuva̱chunu̱yada samiy variy sana̱cho̱ Jesús. \s1 Jesús tu̱chuta̱da riy Ju̱denu niquejada datyanuvabe \r (Matévu 23.1-36; Dúcasiy 11.37-54; 20.45-47) \p \v 38 Jesús niquejada jidyetyadodamusiy: “Jiryi̱nu̱tyata̱ta Ju̱denu niquejada datyanuvayjisiyu, jiryatiy ru̱canurya vu̱taya̱jada ja̱muca̱jay sujatya, jadchintyi ru̱canurya nijya̱nvay mu̱chuveda pudásamu. \v 39 Jadchintyi ru̱canuñú̱rya samirya ma̱sajoncha ma̱sa̱dantiy, ju̱tye̱ryanijyovimu, vichtya ja̱mi̱tuunu jarye, jivyichtyamu. \v 40 Rivyiche̱chavañumadayu nu̱ñi riñi so̱vacharara bacheno̱daveda barya, jadchintyi ru̱tu̱yada jityu̱chu ja̱muca̱ sisa̱ Ju̱denu. Riñi̱ ji̱ta ra̱jmutya̱ jaryirya jijyuuchuveda murichenusa̱da.” \s1 Bacheno̱da sa̱yada yentyuyadamusirya jicyuriquiy \r (Dúcasiy 21.1-4) \p \v 41 Sama̱sa̱da ji̱ta Jesús criquiy jmutya̱josa̱ra̱, jadchityi su̱nu̱yada riñe̱cho̱ nijya̱nvajyuu, nu̱tyura riñi barya criquiy ru̱mutya̱jomu, nu̱tyura. Jiryatiy jaryi criquityavaryi, riñi bay rajuurava̱ju̱. \v 42 Nani̱deda ji̱ta jantyuyadanu̱y bacheno̱da, nanubañuvi̱jada ji̱tara criquidye dadajyu̱dyeru̱y, jiryatiy taraqui renura. \v 43 Sanatuyada ji̱ta Jesús variryi yisa̱ datyavay, su̱teda ji̱ta variy ruuva: “Ri̱tay si̱tenu jiryiva: Jiñu̱y jantyuyadanu̱y bacheno̱da bayasiy rajuudadyeva̱ju̱ ti̱ta̱ju̱ ruumusiy nijya̱nvay, jiryatiy ribe criquiy jmutya̱jomura. \v 44 Tapi ribemya̱ day jiryatiy jaryi taratavadyeryi, nada ji̱ta bay yentyuyadata day, ratiy nadimu day, jiryatiy rani̱cha nadimu yinu̱yadaju̱ day.” \c 13 \s1 Jesús jteda ra̱parutachara Ju̱denunijyu̱ jachipiya̱jo \r (Matévu 24.1-2; Dúcasiy 21.5-6) \p \v 1 Sasipyateda ji̱ta Jesús Ju̱denunijyu̱ jachipiya̱jomusiy, su̱teda ji̱ta sisa̱ datyavay tenu yiva: “Ya̱jnu̱y, Datyanu̱, ¡ta̱ jaryi sami̱ni̱te ravichu̱, ta̱ju̱! ¡ta̱ jaryi samiryani̱te risa̱ju̱ra ravichu̱dimusiy roriichara, ta̱ju̱!” \v 2 Su̱teda ji̱ta Jesús siva: “¿Jidyi riva jirya ja̱mu roriy? Ne ti̱de ra̱ma̱cho̱ ti̱ ravichu̱ jiryenu ravichu̱nchanu̱day, mitya. Rirya̱jotatimyu̱rya roriy variy, pattaryi ti̱ta̱ju̱ra.” \s1 ¿Nu̱tyuramusiy vurya̱datya rajo̱tanuma mucadi baryi̱jada, nu̱tyuramusiy? \r (Matévu 24.3-14; Dúcasiy 21.7-19) \p \v 3 Sama̱sa̱da ji̱ta Jesús ja̱mumusincha jiryatiy ravicha̱da ri̱tya Odivu, rasa̱ra̱ Ju̱denunijyu̱ jachipiya̱jo. Jasiy savicha̱da Pyítrubay variy, Santiyácubay, Juánbay, Antrésibe jarye ruusa̱ju̱ntiy. Ruutaja̱doda ji̱ta dutya̱damusiy variñi̱ Jesús: \v 4 “Ya̱tu̱chu nu̱dyiva: ¿Nu̱tyeryivye ra̱cha daryá, jiryatiy yitesiy darya ra̱cha, nu̱tyeryivye? ¿Mirya ra̱cha rajo̱tara, mirya? ranchityi vurya̱datya: Ra̱numa jto̱taniy ti̱ta̱ju̱ dayu.” \s1 Ra̱day vichasara paru̱tya̱da runda \p \v 5 Sajo̱ta̱da ji̱ta jteda Jesús variy ruuva: “Jiryi̱nu̱tyata̱ta ti̱ carejadajisiyu. \v 6 Rirya̱jniy rajuuvay ri̱tyamu variy, rirya̱jtay variy: Rañi rañi̱cha Crístu, riñi ra̱care riy rajuu nijya̱nvay. \v 7 Jirya̱numatiy tuva̱chu ranchiy ju̱veda, ju̱vedanchiy jaticheyada jarye, ne jirya̱nutañumaya̱ variy, daryani̱ ra̱cha ti̱ta̱ju̱ day. Ra̱viy baryi̱te jiryi̱tay didye. \v 8 Ra̱numa richatay ju̱veda tavicha̱dajsa̱, rirya̱numa richatay tavicha̱da ja̱nvay munu̱ñumirya ju̱veda runda; ra̱numa vicha mucosiityeya̱jada tajiñe̱cho̱ju̱ ti̱ta̱ju̱, jachi̱nu jarye ra̱chantiy. Nu̱tyi raday ráni̱cha rajo̱ttya̱ paru̱tyajaya̱jada.” \s1 Rirya̱jarupanta riva samitu̱choda vu̱y \p \v 9 “Jirya̱ntya jnu̱y jiyada, tapivitya rirya̱ju̱riy jirye rirya̱tidye jara̱chiy tu̱chujomuju̱ variy jiryentyi. Jadchiy ji̱ta rirya̱musiye̱ ju̱tye̱ryanijyomu risa̱ju̱ jiryentyi. Jiryíto̱tá̱ta simu cadnaduntiy, nutyityu̱mu jarye rayasachiy, jirya̱tidye tu̱chu vijyo̱mujache ridyiya varirya. \v 10 Samitu̱choda ji̱ta ra̱cha datyanusara munatya ti̱ta̱ju̱ nijya̱nvavya. \v 11 Rirya̱numatiy pu̱chiy japumuju̱ jiryentyi, rirya̱tidye tu̱chuta variy jasiy jiryentyi, ne jirya̱jachipiya̱ jaryi: Nu̱rya ra̱jtay sivacu̱. Jirya̱ma̱ nique jasiy, daryatiy jirya̱jmutya̱ra niquejada dajiy variy, jiryatimyu̱ ne jirya̱nique jidyirya varidye, Ju̱denu Jnutu ra̱nique day. \v 12 Nijya̱mi̱ ra̱sa̱ryi jityeryi̱veda, rirya̱tidye munu variy jasiryi, tavañi̱day ra̱sa̱ryi jidyedyeñu day, rirya̱tidye munu varintyiryi; tavay ra̱nubesumiy jijye̱myi jiyaro̱ju̱, rirya̱tidye munu varintyidyeryi. \v 13 Jirya̱vichasara javittyuchavay variy ti̱ta̱ju̱ nijya̱nvajyu̱, ri̱tya jiyadaju̱. Ni̱ni̱ ji̱ta jiryatiy sa̱jachi̱nichara ta̱rijyu̱ raju̱yu, sadiiyadasa̱ra̱ju̱, sa̱day ramityasara variy riva.” \s1 Rirya̱javatyara Judéya mucadi \r (Matévu 24.15-28; Dúcasiy 21.20-24) \p \v 14 “Jiryeñumatiy diy riva javityichara, javatyi̱sara risa̱ju̱ra, jiryatiy sabay ti̱ jasirya, jasityi ju̱bachara bayadaju̱ra tara jasiy, (ni̱tiy ra̱jnu̱y ramu, jidyetyata̱ta taryera), variñi̱ ji̱ta rityi vichasara variryundamu Judéya mucadimu, rirya̱ma̱ bayasiy variy jadchiy ja̱mumusimyuju̱ day. \v 15 Jiryetyi ra̱tu̱chu sisa̱ jityuunuvichi̱, ne jirya̱jay variy jiryorivyimu jiberya ju̱redana̱cho̱. \v 16 Jiryetyi ra̱cha variy jindimyu, ne jirya̱ta̱rya̱ variy rumusiy jichujay ju̱ri̱jadana̱cho̱. \v 17 ¡Ta̱ju̱na̱te day, ta̱ju̱, ni̱tiy mudasiy, ni̱tiy ra̱rupatyaniy variryundamuni̱ jidyenu! \v 18 Jirya̱ma̱ tu̱chu Ju̱denusa̱, sa̱tidye bay samiryunda jiryebeye̱yadajiju̱, ne ru̱mura runda ra̱cha variy.” \s1 Jaryinra ra̱chasara paru̱tya̱da runda \p \v 19 “Variryundamu ra̱cha paru̱tya̱da runda, vu̱dyiyadatya riva daryacu̱, jiryatiy Ju̱denu ju̱dejada rundamusirya, diyerunda sa̱ra̱ju̱ ne vu̱dyi daryiva, dantyamu̱y ne vurya̱dichara daryáva jadchiñu̱ndye. \v 20 Netimyu̱ ne su̱muchaniy Nutyityu̱ varirya paru̱tya̱da runda, ne ti̱dera raryi ramitya variy. Jiryatiy sava̱ta̱da daryaju̱ daryi jijeryetavadye, su̱muchanijemya̱ varirya paru̱tya̱da runda. \v 21 Ti̱tiy ra̱jtay variy jiryiva: ¡Jirya̱jnu̱y, jiñutiñi̱ Ju̱denu jaryeti̱! varimyata sa̱jtay: ¡Nu̱tyi mu̱ñi̱! ne jirya̱tuva̱chosiy variy ramu. \v 22 Rirya̱mu̱ti̱sara ru̱tu̱yada ya̱jtay Crístuyu, ru̱tu̱yada ya̱jtay Ju̱denuju̱ tu̱chuvay risa̱ju̱ntiyu. Riñi ra̱jvaañuvi̱ mityamusiy tara jiryedyiya. Riñi jtay ya̱quivu̱chu rata riy Ju̱denu jaryetavay jaryentiy. \v 23 Jirya̱ntya datyayu, rañi tu̱chuma̱ ra̱jisiy jiryiva.” \s1 ¿Nu̱tyura ra̱chasara Nijya̱mi̱denu jti̱jada, nu̱tyura? \r (Matévu 24.29-31, 42-44; Dúcasiy 21.25-28) \p \v 24 “Variryundamu ji̱ta, paru̱tya̱da rundavasiy, sa̱nupocudivay jiñi̱ variy, jarimyuni̱ jarye ne sa̱nu̱y variy. \v 25 Jdarichiy jarye ra̱ju̱u̱ya̱sara variy jarichumusiy, ra̱muchutyasara jarichu vanu̱yada varintyiyu. \v 26 Rirya̱diy nijya̱nvay variy siva Nijya̱mi̱denu, jiryatiy su̱niy rapuryeryadinube, jiryatiy su̱niy jaryi vanu̱yadata, samiy jdutyasi̱ vandanube daryaju̱ varidyeñi̱. \v 27 Jadchiy ji̱ta sa̱jpa̱sara riy yipa̱vay, rirya̱tidye jirityanumaya̱ tajichiryi Ju̱denu jaryetavay, mucadi su̱tyeryavasiy, jarichu su̱tyerya sa̱ra̱ju̱siy ti̱ta̱ju̱.” \s1 Jiivyíryanu datyadodanchiy \r (Matévu 24.32-35; Dúcasiy 21.29-33) \p \v 28 “Jirya̱ntya datyara jiryatiy radatyanu jiivyíryanu jirye. Ra̱numatiy vicha rajii vasurudijii, ra̱numatiy dipuvesumiy ravi̱, variñi̱day jirya̱datya: Ravicharu̱ñuma nijya̱ runda. \v 29 Darya ni̱day ra̱chantiy, jirya̱numatiy diy riva jiryá, daryatiy ratyu̱chosiy jiryivara, ranchiñi̱day jirya̱datya̱siy: Jativyenumani̱, siti̱ru̱ñuma. \v 30 Ri̱tay si̱tenu jiryiva: Ne rirya̱baryi̱ jivye va̱cha vichavay, netimyu̱ ne ra̱jto̱taniy ti̱ta̱ju̱ra jirya, jiryatiy ratyu̱chosiy darya jiryivara.” \s1 Tama̱ vana̱y datyasara nta rani̱cha, tama̱, nu̱tyeryivyeñuma ra̱baryi̱ mucadicu̱ \r (Matévu 24.36-44; Dúcasiy 21.34-36) \p \v 31 “Jarichu, mucadi jarye ra̱baryi̱sara risa̱ju̱, rañiquejada ji̱tamu̱y ne ra̱ma̱cho̱sara mitya, ra̱jto̱tanichara ti̱ta̱ju̱yu. \v 32 Ta̱ra rundamuni̱ntyi jirye̱cha darya, nu̱tyeryivyeni̱ntiy dyetya, ti̱tya datya. Dantyamu̱y ne Ju̱denu jpa̱vay datya jarichumu, netimyu̱ vinu sadenu, vinu ni̱ni̱ Vu̱jye̱ datya day. \v 33 Jirya̱ntya datyayu, jirya̱ntya jnu̱y jiyada, jiryedyetyaviy yinu̱y nu̱tyeryivye ra̱chasara rarunda, nu̱tyeryivye. \v 34 Ravichasara nu̱tyu ti̱qui vanu jiryatiy saya tajijyu̱. Satochiñumatirya jiryoriy variy, su̱tachedama̱ jiñijya̱nvavya varidyerya: Jirya̱ma̱ jvaay nu̱ñi ti̱musirya yivaayada. Roriy jnu̱tyi̱va su̱teda: Yinu̱tyata̱ta samirya. \v 35 Ramuni̱tiy jirya̱ma̱ jnu̱tya samiyu, jiryedyetyaviy yinu̱y nu̱tyeryivye sa̱jti̱ rorijya̱mi̱, nu̱tyeryivye. Temusiy sa̱jti̱ jidye, varimyata nuporata̱sa, varimyata tavaryi suyada jo̱taramu, varimyata ra̱sacharamu dyetya. \v 36 Temusiy sa̱jti̱ mityamusiy, sa̱diñuvi̱ jiryeme̱ya yiva. \v 37 Daryatiy ri̱tay jiryiva, ri̱tay ti̱ta̱ju̱ nijya̱mi̱juuvantiy: Jirya̱ntya jnu̱tya samiyu.” \c 14 \s1 Rityu̱chudoda Judíyuveda Jesús ju̱redaju̱yu \r (Matévu 26.1-5; Dúcasiy 22.1-2; Juán 11.45-53) \p \v 1 Darundaju̱y su̱tyeda variy ramuju̱ Pásco, jasiy ravicha̱da ruravichtya ru̱sijyu̱ntiy, jiryatiy riimyiñu̱yada varirya pa̱ suro̱, jiryatimyu̱ ne racari̱vadye. Caserdótevyeda nutyityu̱miy rañi jtay ya̱ju̱riy Ju̱denu niquejada datyanuvavyedatani̱ Jesús, riñiya̱resiy nijya̱nvay, ru̱vedaju̱. \v 2 Ru̱tañu̱yada ji̱ta variy: “Ne vana̱y nta vichtya rundamu day, riñuma siryi̱ nijya̱nvajyuu variy sayadaju̱.” \s1 Sarubeda vatura su̱no̱va Jesúsra vu̱rudija̱ Betániyamu \r (Matévu 26.6-13; Juán 12.1-8) \p \v 3 Savicha̱da ji̱ta Jesús Betániya vicha̱damu, Siimyó̱ vatajo̱nni̱bay rorimyu. Sata̱yadanumatiy mi̱saniy, su̱deda ji̱ta ti̱qui vatura, siti̱ta̱da ji̱tara vu̱rudija̱ tavu̱qui, adabástru ravichu̱teravu̱dera. Vu̱rudija̱ vicha̱da vinu nárdumusiy jvaachara, jaryi murichetara. Sama̱teda ji̱tara ravu̱dera, rayadasiy, sarumiye̱yada variy su̱no̱va Jesúsra. \v 4 Rivyicha̱da ji̱ta ruvantyi, jiryatiy riñique̱ñumaya̱nu̱yada nu̱ñi riy jasidye, raniya̱re: “¿Ta̱raju̱ sapa̱chitya mityara vu̱rudija̱, ta̱raju̱? \v 5 Saryityi ta̱ryu̱tyaru̱rya vu̱rudija̱, raryi ta̱ryu̱tya tavaataquimu jvaayada murichirya jiyadaju̱ra, ra̱tiy sa̱yasiy jantyuyadavarya.” Riñique̱yadama̱ sisa̱ vatura variy. \v 6 Su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuva: “Sa̱chamiy, ne jirya̱jarupanta nu̱nñi̱. Ni̱ni̱ ji̱ta vichaniy samirya darye. \v 7 Rirya̱day vichasara jantyuyadavay jiryisa̱, jirya̱tidye vichaniryu̱chara samirya tara riy; ray ji̱ta ne ra̱cha ju̱na̱reju̱ jiryisa̱ nu̱ndye. \v 8 Sivaayasiy ji̱ta vaturara daryasa̱ra̱ju̱tiy sadatya. Ni̱ni̱ ji̱ta jva̱sirya vu̱rudija̱ riva, ri̱muchusa̱dajiju̱. \v 9 Ri̱tay si̱tenu jiryiva: Tavicha̱damu ti̱ta̱ju̱ vicha̱diva, jasityi rirya̱tu̱chusarara samitu̱choda, rirya̱tu̱chu ji̱tantirya jiryatiy sivaayada vaturara; rirya̱jachipityasara nijya̱nvay variy rivani̱.” \s1 Judásiy ra̱sa̱ñi̱ Jesús jimyityasimyimyu \r (Matévu 26.14-16; Dúcasiy 22.3-6) \p \v 10 Savicha̱da Judásiy Iscaryótibe, vu̱yaju̱y sisa̱ datyavay tenu, danu̱ju̱y rinchaju̱. Saya̱da ji̱ta ruumuju̱ Caserdótevyeda nutyityu̱miy, sa̱tidye sa̱yasiy riñi̱ Jesús. \v 11 Rityuva̱chodanumatirya jirya, riichana̱yada ji̱ta variy, ru̱teda ya̱sa̱y variy criquiy samityasiiyada murichiryayu. Jadchiy ji̱ta, sajachipiya̱jada Judásibe variy: “¿Nu̱tyichitya rache̱yadate samiryamuni̱cu̱, nu̱tyichiy?” \s1 Jesús jbyedara tamitya jidye jmyi̱sara vatajuu yisa̱ datyavatya \r (Matévu 26.17-19; Dúcasiy 22.7-18; Juán 13.1-20) \p \v 12 Pa̱ suro̱ vichtya runda jo̱ta̱damu, rijyu̱tya̱danumatiy ju̱veda dajiñi̱ carni̱rudenu páscomuju̱ day, ru̱teda ji̱ta sisa̱ datyavay Jesús yiva: “¿Nu̱tyijirya jivya̱ta nu̱ña̱jdutyara jmyichara jibyedaju̱, nu̱tyijiy? pásco vichtya rundamu jmyi̱saraju̱.” \v 13 Su̱pa̱jada ji̱ta nada yisa̱ datyanu̱jyu̱y: “Sa̱na̱jiya ja̱mu vicha̱damu, jasiñi̱ ji̱ta sa̱na̱jdcho̱niñi̱ vanu, javiñu nichu̱. Sa̱na̱siityari̱ jasiy variñi̱. \v 14 Jasityi sa̱jay, sa̱na̱jtesiy siva rorijya̱mi̱: Su̱tesiy Datyanu̱: ¿nu̱tyijiña̱ rani̱cha rorichichumarya, nu̱tyijiy? jasityi ra̱jmyicha Pásco vichtya rundamu jmyi̱sarayu, risa̱ datyavavyedata. \v 15 Ni̱ni̱ ji̱ta ra̱dityanu variy sa̱dara rorichichuma samiy jdutyasara, na̱varyorivyimu; jasiñi̱day sa̱na̱jdutya̱siy nu̱ña̱jiju̱ra jmyichara.” \v 16 Nadaya̱da ji̱ta sisa̱ datyanu̱jyu̱y ja̱mu vicha̱damu, daryaday nanudiñuvejada ti̱ta̱ju̱ riva nu̱tyu su̱teda Jesús darya nadiva; nani̱dutya̱da ji̱tara Pásco vichtya rundamu jmyi̱sara variy jasiy. \s1 Satu̱choda Jesús: “Ti̱jtanite ra̱sa̱tye ramyityasimyimyute darye” \r (Matévu 26.20-25; Dúcasiy 22.21-23; Juán 13.21-30) \p \v 17 Jidyenumatiy ravicha̱da, ru̱deda ji̱ta Jesúsveda vu̱yaju̱myusiy mu̱nvay rinchaju̱. \v 18 Rivyicha̱danumatiy jmyijyomu jibyedaju̱ variy, su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuva: “Ri̱tay si̱tenu jiryiva: Ti̱qui jiryetyenu ra̱sa̱y ramyityasimyimyu ray, jiryatiy si̱myi risa̱.” \v 19 Rijyo̱ta̱da ji̱ta yivatya̱da variyu. Jadchiy ji̱ta ru̱teda nu̱ñi ti̱quimusiy siva Jesús: “¿Ravyidye?” \v 20 Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “Ti̱qui jiryetyenu, jiryatiy vu̱yaju̱y jirye, danu̱ju̱y jiryenchaju̱; ni̱tiy paronirya pa̱ tapa̱quivimu risa̱, ni̱ni̱ ra̱sa̱y ramyityasimyimyuntirye. \v 21 Sa̱jyasara ji̱ta Nijya̱mi̱denu jiyusiy, daryani̱ ru̱tay catera nu̱chara sanchiy. ¡Jiii, ta̱ju̱na̱te davya sa̱sa̱yasityeni̱ Nijya̱mi̱denute, ta̱ju̱! Saju̱ni̱ ji̱ta raryicha samirya netimyu̱ ne sarupeda day.” \s1 Sadatyadoda Jesús riy: “Pa̱ ravyu̱, bínuja̱ ji̱ta rayndaja̱ day” \r (Matévu 26.26-29; Dúcasiy 22.19-20; 1 Coríntyu 11.23-26) \p \v 22 Riibyedamu, saryeda ji̱ta Jesús varirya pa̱, si̱chana̱tya̱da ji̱tani̱ Ju̱denu ranchiy variy, sapata̱da varirya pa̱, sasa̱yada ji̱ta variy rirya. Su̱teda ji̱ta variy: “Jirya̱numa ju̱riy, jiryatirya ravyu̱.” \v 23 Saryeda ji̱tara jatuvu̱ variy, si̱chana̱tya̱danumatiñi̱ Ju̱denu, sasa̱yada variryi, rirya̱toda ji̱ta variy ti̱ta̱ju̱ ravimusiy. \v 24 Su̱teda Jesús variy ruuva: “Jiryatirya rayndaja̱, ratatiy raryi nijya̱nvajyu̱ra vadi jnu̱tya̱, ju̱na̱reju̱ jnu̱yadaju̱. Rani̱ rayndaja̱ ra̱rumichara nijya̱mi̱juu jiyadaju̱. \v 25 Ri̱tay si̱tenu jiryiva: Ne ra̱jatu ju̱na̱ñu̱darya nutasara nuri̱ju̱u̱sijya̱ nu̱day, rarundasa̱ra̱ju̱tiy ra̱jatu vadiramusiy Ju̱denu nusu̱jyomura.” \s1 Jesús jteda siva Pyítrubay: “Ya̱ra̱yasiy rayada” \r (Matévu 26.30-35; Dúcasiy 22.31-34; Juán 13.36-38) \p \v 26 Rimyurra̱myu̱yadanumatiy sanijyu̱ Ju̱denu, riya̱da ji̱ta rivasiy Odivu musiquimuju̱. \v 27 Su̱teda Jesús variy ruuva: “Jiryeñi ra̱sabuya̱tecu̱, tapi darya nu̱charavitya cateravara, Ju̱denu niquejadamu: \q1 Ra̱jvañi̱ jasi̱ jnu̱tyi̱, rirya̱ju̱rachara carni̱rujuu variy sivasiyu. \m \v 28 Ramyi̱sa̱subedivasiy diibyimusiy, variñi̱day ra̱jiya Cadidéya mucadimuju̱ jirya̱jiju̱.” \v 29 Su̱teda ji̱ta Pyítrubay siva Jesús: “Rindyetya ra̱sabudye, dañi̱ta radye.” \v 30 Su̱teda ji̱ta Jesús variy sivantiy: “Ri̱tay si̱tenu yiva: Jirya nupora, netimyu̱ ne sa̱suy tavaryi daraju̱jyu̱ didye, ya̱ra̱yasiy mumuri̱ju̱ rayada.” \v 31 Sani niqueja̱numucha Pyítrubay siva Jesús: “Dañuma rirya̱jvay yisa̱ju̱ ray, dantyamu̱y ne ra̱ra̱yasiy variy jiyada.” Nu̱ñi daryani̱ ru̱teda ti̱ta̱ju̱ variy. \s1 Saparu̱tyajaya̱jada Jesús jidyiiryu̱yada sa̱ra̱ju̱yu, Jetsemaní̱mu \r (Matévu 26.36-46; Dúcasiy 22.39-46) \p \v 32 Riya̱da ji̱ta Jesúsveda vichajomu, ravicha̱da ri̱tya Jetsemaní̱. Su̱teda ji̱ta Jesús variy ruuva yisa̱ datyavay: “Jirya̱ma̱sa jiyu munatya, ra̱tu̱chujadyi munatya Ju̱denusa̱.” \v 33 Sa̱ra̱yada ji̱ta yisa̱riy Pyítrubay, Santiyácubay, Juánbay jarye. Sani jo̱ta̱da Jesús datya̱dara jnuteda, saparu̱tya̱da variy risa̱ju̱yu. \v 34 Su̱teda ji̱ta variy ruuva: “Diyedemusiy sa̱paru̱tyajaya̱ rañi̱si̱ntu, radyiiryu̱yada sa̱ra̱ju̱yu. Jiyuni̱ jirya̱ma̱cho̱ jnu̱tyavay ra̱jiju̱.” \v 35 Saya̱danumatiy Jesús nu̱jipyudeju̱, su̱patyeñuvejada ji̱ta jidyirya, mucadincha. Satu̱choda ji̱ta variy sisa̱ Ju̱denu: “Jiiryidyetyate ramityanichara rivara ra̱tiy vicharu̱chara diye tara nta variy.” \v 36 Su̱teda ji̱ta variy: “Ye̱ye̱, jiiñi ra̱chanichara ti̱ta̱ju̱ra; ya̱ramityaniy rivara jirya paru̱tyasa̱da. Dañumamu̱y ne ye̱chaniy daryá jiryatiy ravya̱ta yivara; daryani̱ ji̱ta ye̱chanidyerye, daryatiy jivya̱ta dacyu̱.” \v 37 Sata̱rya̱jada ji̱ta Jesús rumusintyi, sadiñuvi̱jada ma̱vye variy ruuva yisa̱ datyavay. Su̱teda ji̱ta variy siva Pyítrubay: “¿Jime̱tya Siimyó̱, jime̱? ¿Ne vana̱y yinu̱yasitye taraquideju̱te ra̱jiju̱téju̱ú̱? \v 38 Jirya̱ma̱ jnu̱tya̱siy, jirya̱ma̱ tu̱chu sisa̱ Ju̱denu, jirya̱tidye ramijeryi̱ su̱mu̱tya̱data jiryimu jantyasa̱damu. Vu̱jechiy ji̱ta rañi̱cha vani̱ra, vu̱vyu̱ ji̱ta nu̱tyu jdiva̱jni̱ day.” \v 39 Sajatyiiyada jiya̱dantiy, sajatyiiyada tu̱choda sisa̱ Ju̱denuntiy; daryaday satu̱chodantiy, nu̱tyu satu̱choda munatyantiy. \v 40 Jasidye sajatyiiyada diñuvi̱jada ma̱vye ruuvantiy, jaryi rasu̱je riñi̱sije daryaju̱yu, ramuni̱timyu̱ ne ru̱nu̱ryu̱yada variy. Ne ridyetya̱da nu̱tyura ra̱jmutya̱ variñi̱, nu̱tyura. \v 41 Sajatyiiyada ta̱rya̱da mumuri̱ju̱ntiy, su̱tañuvi̱jada variy ruuva: “Jasintyate jiryeme̱jeya̱sarate jasiy, ¿ne jiryejiitumyu̱charate didyejyu̱ú̱? Rasa̱ra̱numa. Riti̱ma̱ rarunda; sa̱chi̱numani̱ Nijya̱mi̱denu juuchatavamyu. \v 42 ¡Jirya̱nubesiy, vañunuma! Jirya̱jnu̱y, jativyenumani̱ ni̱tiy ra̱sa̱rye.” \s1 Rureda samityasimyi Jesúsyu \r (Matévu 26.47-56; Dúcasiy 22.47-53; Juán 18.1-12) \p \v 43 Jadchintyi, saniquejadanumatiy Jesús, sito̱jada Judásibe, vu̱yaju̱y nijya̱mi̱ tenu, danu̱ju̱y rinchaju̱ni̱. Sisa̱ni̱ ji̱ta ru̱deda nijya̱nvajyuu jichityitya̱ta, ju̱mu̱y jarye. Ru̱deda ji̱ta caserdótevyeda nutyityu̱miy jpa̱vay, Ju̱denu niquejada datyanuvay jpa̱vay, rimyityumiy jpa̱vay jarye ruusa̱ju̱. \v 44 Ni̱tiy ra̱sa̱ñi̱ Jesús, sadatyadodama̱ ji̱tyaju̱ varidyeryi yisa̱ vichavadye: “Ni̱tiy ra̱mu̱chuvay siiñuva̱yadamusiy, ni̱ni̱ sa̱cha̱siy; jirya̱ju̱resiy variñi̱, variñi̱ jirya̱jtosiy samiy jnu̱tya̱damusiñi̱.” \v 45 Jasidye ji̱ta siti̱jada Judásibe, satuudiya̱jada variñi̱ Jesús, su̱teda ji̱ta variy siva: “Datyanu̱,” sasiiñuva̱ya̱jada ji̱ta variy sama̱yata̱sa. \v 46 Rureda ji̱ta jijyomututa variñi̱ Jesús. \v 47 Ti̱qui ji̱ta jiryatiy saradeda jasiy, sasitya̱da varirya jichityitya̱, savatajo̱doda ji̱ta variñi̱ caserdótevyeda nutyityu̱ muchechiy. Sara̱cha̱da ji̱tara satuva̱y variy. \v 48 Su̱teda Jesús variy ruuva: “¿Ta̱ju̱na̱ jiryíti̱tara jichityitya̱ jiryejyomu, ju̱mu̱y jarye, ta̱ju̱? ramutiy jirya̱ju̱rirye, nu̱tyu paranu̱ni̱ nta rañi̱cha variy jiryejyu̱. \v 49 Ti̱ta̱ju̱ rundamu rañi̱cha jiryisa̱ Ju̱denunijyu̱ jachipiya̱jomu, radyetyanunu̱yada jasiy jirye, tama̱ jiryireda variy jasirye, tama̱. Dañuma jiryeñi jto̱taniy daryamusirya Ju̱denu niquejada nu̱chara.” \v 50 Ti̱ta̱ju̱ ribeye̱yada sisa̱ datyavay variy, rityochiya̱jada sa̱siquitade varidyeyu. \s1 Vadero̱nu ni̱tiy bayada sisa̱siy Jesús \p \v 51 Ti̱qui vadero̱nu siityari̱jada variy jasiñi̱ Jesús. Sajachoda ji̱ta vinu rajejyuu yiva. Riñi jtay ji̱ta ya̱ju̱riñi̱. \v 52 Rasityeda ji̱ta sasujajyuuca̱ rijyomu, sasiicheda ji̱ta variy sidyavu̱qui rirya̱jisiy. \s1 Savicha̱da Jesús ju̱richi̱ tu̱chujomu riquebyimu nutyityu̱miy rimyityumiy \r (Matévu 26.57-68; Dúcasiy 22.54-55, 63-71; Juán 18.13-14, 19-24) \p \v 53 Ru̱toda ji̱ta variñi̱ Jesús caserdótevyeda nutyityu̱mimyuju̱. Riintye̱ryadeda ji̱ta ti̱ta̱ju̱ caserdótevyeda nutyityu̱miy variyu, rimyityumiy, Ju̱denu niquejada datyanuvay jarye. \v 54 Sasiityari̱nu̱yada Pyítrubay variy ripyasiñi̱ Jesús, caserdótevyeda nutyityu̱ roriy vatapadasa̱ra̱ju̱. Sama̱sa̱da jasiy rityuunu ju̱rivye, satityoda variy jiidatyuunu. \v 55 Rivyicha̱da ji̱ta caserdótevyeda nutyityu̱miy tu̱chujomu nusu̱vyevyedata. Riñi va̱ta̱da nijya̱nvañe̱cho̱, rirya̱tidye tu̱chu vase variy sayaro̱ju̱ Jesús, rirya̱tidye jvay variñi̱. Ne ridyiryu̱yada variy ti̱va, tii. \v 56 Rajuu nijya̱nvay ji̱ta niquejada vijyo̱mujache sanijyu̱ra quivu̱yada, ne vase jasiy riñiquera, tajiñi̱ ti̱niquejada day. \v 57 Ti̱ni̱ nique jiñubesubedamu sanijyu̱ darya quivu̱yada day: \v 58 “Nu̱ñi tuva̱chutiirya saniquejada: ‘Ray ra̱javatyara Ju̱denu roriy, jiryatiy jomututa jvaacharara, mumurundamimyusiy ji̱ta ra̱nubesityanirya tarantiy, jomututa jvaachara vitya, mitya.’ ” \v 59 Netiy vinu daryamusiy riñiquejada samirya, tajiñi̱ ti̱niquejada varidye. \p \v 60 Saradeda ji̱ta Caserdótevyeda nutyityu̱ riquebyimu variy, sitaja̱doda jasiñi̱ Jesús: “¿Ne yimutya̱ru̱y tara dajyu̱ú̱? ¿Ta̱ju̱ranuma riñi tu̱chuta jiñijyu̱ day, ta̱ju̱?” \v 61 Sama̱cho̱jada mitya vajerya variy jasiy, ne su̱mutya̱jada taradera. Sajatyiiyada ji̱ta jtaja̱doda Caserdótevyeda nutyityu̱ntiñi̱: “¿Jiñi̱ta Crístu, jiryatiy Jchana̱tyasi̱ denu dajyi?” \v 62 Su̱teda ji̱ta Jesús variy siva: “Jo, rañi rañi̱cha. Jadyitya jiryi̱nu̱y sa̱tiy ma̱sa Nijya̱mi̱denu santyityudamyuju̱ Jaryi Vanu̱rya. Jirya̱day jnu̱y sa̱numatiy jniy rapuryeryadinube jarichumusiy.” \v 63 Jadchiy ji̱ta sarotya̱da caserdótevyeda nutyityu̱ra jichujay, ¡roooy! “¿Ta̱raju̱ra vu̱ryivya̱ta ju̱na̱ñu̱nryi vijyo̱mu tu̱chuvañu̱day, ta̱raju̱? \v 64 Jiryeñi tuva̱chuma̱ra jiryatiy sa̱vityiye̱ñi̱ Ju̱denu. ¿Nu̱tyura jiryi̱tay jirye, nu̱tyura?” Ru̱mutya̱sa̱deda ji̱ta variñi̱: “¡Saryi batye riva!” \v 65 Ti̱ni̱ jo̱ta̱da jtochiye̱yada siva day, ripyuryejada ji̱tara sani̱siy, ru̱vatyiyada ji̱ta variy siva jijyomututa. Ru̱tañu̱yada variy siva: “¡Ya̱datyacu̱! ¿Chi̱ra ju̱vesiy jiñiy, chi̱?” Ru̱vatyiyada ju̱rivye variy jasiñi̱. \s1 Sara̱yada Pyítrubay sayada Jesús \r (Matévu 26.69-75; Dúcasiy 22.56-62; Juán 18.15-18, 25-27) \p \v 66 Savicha̱danumatiy Pyítrubay mucomu, vatapadamu, su̱deda ji̱ta Caserdótevyeda nutyityu̱ muchechityu sana̱cho̱ju̱. \v 67 Sadiñuvi̱jadanumatiy siva Pyítrubay satityu samo̱mu, su̱nu̱yada ji̱ta samiy sana̱cho̱, su̱teda variy siva: “Ji jarye vicha̱siy sisa̱ jiñu Nasaryéja̱mi̱ Jesús.” \v 68 Sara̱yada ji̱ta Pyítrubay variy sayada: “Ne, tama̱ radyetya day, tama̱, dantyamu̱y ne radyetyara ta̱ra jiñique riva.” Sasipyateda ji̱ta variy vatapada jajyomuju̱. Sasuyada ji̱ta tavaryi variy. \v 69 Sadiyada muchechityu sivantiy, sajatyiiyada jteda ruuva jityuunuvichavay: “Jiñu vanu rañi̱cha Jesúsveda tenu.” \v 70 Sajatyiiyada ra̱yada Pyítrubay variy sayada, muchechityujisintyi. Taraquipudemusiy ji̱ta ru̱teda Pyítrubay tuunu vichavantyi: “Si̱tenu jiñi̱ rañi̱cha rityenu si̱tenu, jiryatiy Cadidéya mucadimusi̱ daryaju̱ ji.” \v 71 Ni̱ni̱ jo̱ta̱da jteda: “Tama̱ ray rañi̱cha, tama̱. Ratyi ra̱cha, Ju̱denu raryichaniy tara varirye.” Su̱teda ji̱tantiy: “Ne racyarera, si̱tenuni̱ ratyu̱chute day. Ne radyetyani̱ jiñu nijya̱mi̱ sanchityi jiryeñique.” \v 72 Varidyeday sasuyada tavaryintyi rataryaraju̱. Sajachipitya̱da ji̱ta Pyítrubay varirya Jesús niquejada: “Netimyu̱ ne sa̱suy tavaryi daraju̱y didye, ya̱ra̱yasiy mumuri̱ju̱ rayada.” Sajo̱ta̱da jna̱yada variy jasiy. \c 15 \s1 Ripyu̱cheda japu Pyidátubamyuju̱ni̱ Jesús \r (Matévu 27.1-2, 11-14; Dúcasiy 23.1-5; Juán 18.28-38) \p \v 1 Ra̱sacharamu ruuvaayada caserdótevyeda nutyityu̱mirya tu̱choda, rimyityumitya, Ju̱denu niquejada datyanuvatya jarye, jiryatiy nusu̱vye ti̱ta̱ju̱ riy. Jadchiy ji̱ta ripyuchodani̱ Jesús variy; ripyu̱cheda jadchiñi̱, riche̱yada variy Pyidátubañi̱. \v 2 Sitaja̱doda ji̱ta Pyidátubañi̱: “¿Jiñi̱ta Judíyuveda ja̱mu nutyityu̱ ji?” Su̱mutya̱jada Jesús variñi̱: “Jityi jtay daryadacyu̱.” \v 3 Rityu̱chutanu̱yada caserdótevyeda nutyityu̱miy rajuuranchiñi̱. \v 4 Sajatyiiyada ji̱ta jtaja̱doda Pyidátubantyiñi̱: “¿Ne yimutya̱ru̱dye? ¿Ne yinu̱y rajuuranchiy rityu̱chuta ji?” \v 5 Ne su̱mutya̱ru̱yada Jesús tara variñu̱day. Sati̱tta̱da Pyidátubay variñi̱. \s1 Pyidátubay sa̱yada crusitya̱sa jvatyadedaju̱ni̱ Jesús \r (Matévu 27.15-26; Dúcasiy 23.13-25; Juán 18.38–19.16) \p \v 6 Nu̱ñi vichtya rundamu ru̱mu̱ryanu̱yadani̱ ju̱richi̱, jiryatiy rivya̱tanu̱yada Pyidátubavyani̱ ju̱richi̱. \v 7 Ju̱richavay cabyimu ji̱ta savichanu̱yada ti̱qui nijya̱mi̱, Barába jtyati̱bay. Varityi riñubesubeda nijya̱nvay, ma̱myi nusu̱yada jiyaro̱ju̱, su̱veda Barábabañi̱ nijya̱mi̱. Ni̱ni̱ vichanu̱yada variy tanuvu̱nujovimu. \v 8 Ru̱deda ji̱ta nijya̱nvajyuu variy simu Pyidátubay, rijyo̱ta̱da jachiñu̱yada variy siva: “Ya̱jmu̱ryani̱ ju̱richi̱, tapi nu̱ñi dajitya yimu̱ryasarani̱ ju̱richi̱ vichtya rundamu.” \v 9 Su̱mutya̱jada ji̱ta Pyidátubay variryi: “¿Jiryevya̱taviy ra̱jmu̱rya jiryejyu̱ni̱ Judíyuveda ja̱mu nutyityu̱?” \v 10 Tapi sadatyanu̱yadatya Pyidátubay daryaju̱: rivani̱day riche̱ñu̱yada caserdótevyeda nutyityu̱miñi̱ Jesús, jiryatiy samirya ridyiryejada nijya̱nvay daryaju̱ dañi̱. \v 11 Rirya̱tachunu̱yada caserdótevyeda nutyityu̱miryi nijya̱nvay variy, rirya̱tidye jachiñu̱y siva Pyidátubarya: “Ya̱jmu̱ryani̱ Barába, Jesús ju̱bivaju̱.” \v 12 Su̱teda ji̱ta Pyidátubay jadchiy ruuvantiy: “¿Nu̱tyuna̱ jiryi̱tay ra̱chaniñi̱ jiñu nijya̱mi̱, nu̱tyu? jiryatiy jiryeñi jtay Judíyuveda ja̱mu nutyityu̱ntiñi̱.” \v 13 Riche̱ñe̱ya̱jada ji̱ta varintyi: “Ya̱ni jvay crusitya̱sani̱.” \v 14 Su̱teda ji̱ta Pyidátubay variy ruuvantiy: “¿Ta̱raju̱ra? ¿Ta̱ra sivaay nicyara̱y, ta̱ra?” Jaryiñuma riche̱ñe̱ya̱jada ji̱tate varidye: “Ya̱ni jvay crusitya̱sateni̱.” \v 15 Jadchiy ji̱ta jiryatiy sani jchana̱churu̱yada Pyidátubay rata riy, su̱mu̱rya̱da ji̱ta variñi̱ Barába rijyu̱. Samusityadedanumatiy variñi̱ Jesús, sasa̱yada ji̱ta varintyiñi̱, crusitya̱sa jvacha̱daju̱. \s1 Samusiye̱cha̱divasiy rirya̱rupanta̱da Jesúsyu \r (Matévu 27.27-31; Juán 19.2-3) \p \v 16 Ripyu̱cheda ji̱ta su̱tarumiñi̱ Jesús japu roriy vatapadamuju̱. Jadchiy ji̱ta riñatuyada riy ti̱ta̱ju̱ yisa̱ vichavay variy. \v 17 Rijechoda ji̱ta su̱tarumiy sivantirya vadacudijajyuuntiy, jadchiy ji̱ta richa̱da sanuviiju̱ cariituju̱u̱musiy, ribeyada su̱no̱mu varirya. \v 18 Rijyo̱ta̱da mu̱chuveda variñi̱ Jesús: “¡Sa̱ma̱ jnu̱chara ta̱rijyu̱ Judíyuveda ja̱mu nutyityu̱!” \v 19 Ru̱vatyiyada ji̱ta tancheduta su̱no̱va, rityochiye̱yada variy siva, rirya̱dasidyoda variy satuunuyu, nu̱tyu riñi tuva̱chu nta yitay variy simu. \v 20 Rirya̱rupantamu̱yadanumatiñi̱, rimerchoda ji̱ta variy sivasirya vadacudijajyuu, rijechoda varirya sasujay yivantiy. \s1 Ru̱veda yivamyurota crusitya̱sani̱ Jesús \r (Matévu 27.32-44; Dúcasiy 23.26-43; Juán 19.17-27) \p Rirya̱ra̱yada ji̱ta bimuju̱ni̱ jasityi rirya̱jvay crusitya̱sani̱. \v 21 Rinchutadeda ji̱ta variy crusiñi̱ ti̱qui vanu jiryatiy saramiryi̱ variy yindimyusiy. Ni̱ni̱day Siréne mucadimusi̱, jiryatiy Siimyó̱ jtyati̱bañi̱. Ni̱ni̱ vichanu̱yada Adejántrubay ja̱be, Rújubatyá. \v 22 Rirya̱ra̱yadani̱ Jesús ravichajomuju̱, jiryatiy Córucota jtyatarara, jiryatiy ru̱teda Nijya̱mi̱ Jno̱siiy Vichajora. \v 23 Ru̱ntatyaja̱jada variy sivara bínuja̱, myírata jaryedo; ne su̱mutya̱jadara. \v 24 Ru̱veda ji̱ta yivamyurota crusitya̱sa variñi̱. Riñantaja̱jada ji̱ta su̱tarumiy variy yivara Jesús sujay, nu̱tyu riñi tiyi̱sa rata, chi̱ju̱ra ra̱ma̱cho̱ Jesús sujatye, chi̱ju̱. \v 25 Vasetuunu jiñi̱ta ru̱veda yivamyurota crusitya̱sani̱ Jesús. \v 26 Jiryatirya ranu̱chara ta̱riva ru̱veda crusitya̱sani̱ Jesús, ranuma rani̱cha sanu̱chara: “Judíyuveda ja̱mu nutyityu̱,” jiryatiy rityu̱chuta̱da daryaju̱ni̱. \v 27 Ru̱veda ji̱ta yivamyurota crusijyu̱tya̱sa nada danu̱ju̱y paranu̱ni̱ju̱ntyi, ti̱qui santyityudamyusiy, nu̱ntiy samidámyusiy. \v 28 Ruuto̱tadedama̱ ji̱ta jasirya ranu̱chara: “Nu̱tyu jamirya vichara ru̱tañi̱.” \v 29 Jiryatiy riryamiya̱nu̱yada nijya̱nvay rumu, rirya̱vityiye̱yadani̱, rimyichutyaja̱jada varirya yino̱, jiryatiy ru̱teda siva: “U̱ju̱, daryamuni̱day yiteda ya̱javatyara Ju̱denu roriy. Yiteda ji̱tantiy: Mumurundamimyusiy ra̱nubesumityanintyirya rorintyi. \v 30 Ya̱numa jantyuy jiñuberiy yiva, yimusama̱ta jiñuberiy rata̱sasiy crusiy.” \v 31 Darya ni̱day rivyichaniñu̱yada caserdótevyeda nutyityu̱mitya, Ju̱denu niquejada datyanuvatyani̱, jiryatiy rirya̱rupanta̱da daryaju̱ni̱: “Ti̱va ji̱ta sa̱ntyuñu̱yada day, tama̱ sa̱ntyuy yivantidyecyu̱, tama̱. \v 32 Sa̱numata jmusaniy jiñuberiy Crístu, Irayénu ja̱mu nutyityu̱ crusitya̱sasiyu, vurya̱jnu̱yasityecu̱, si̱tenu ni̱te, vurya̱tidye tuva̱chu variy simu.” Jiryatiy ru̱veda crusitya̱sa sisa̱ju̱ nada, nada jarye javityiye̱yada variñi̱ Jesús. \s1 Jesús diiyadanchiy \r (Matévu 27.45-56; Dúcasiy 23.44-49; Juán 19.28-30) \p \v 33 Vase jiñi̱tanumatiy ravicha̱da, rajo̱ta̱da ji̱ta ji̱ñupuyada mucadiva ti̱ta̱ju̱ variy, ni̱nutijcha vichi̱tasa̱ra̱ju̱ ri̱ñupuyada. \v 34 Jadchiy ji̱ta, saniquejada Jesús jiche̱ñe̱ya̱jadamuntiy: “Elóy, Elóy, láma sabactáni.” Daryani̱ rani̱ jtadye: “Ye̱ye̱, Ye̱ye̱, ¿ta̱ju̱ra jityochirye, ta̱ju̱?” \v 35 Jasiy ranivye tevay rityi tuva̱chodara saniquejada, ru̱teda variy jadchiy: “U̱ju̱u̱, sanatuye̱ñumani̱ Edíyasiy.” \v 36 Sasiicheda ji̱ta ti̱qui nijya̱mi̱, saparodedara vasari̱juujay, bínu ju̱daja̱ta, sabayada ji̱ta tanchedujchara, su̱ntatya̱da variy sivara sa̱tidye riñirya, su̱teda ji̱ta variy: “Ra̱chamiy, vurya̱jnu̱y sa̱vidye jmusaniñuvi̱ Edíyasiñi̱.” \v 37 Jadchiy ji̱ta sasa̱ñe̱ya̱jada Jesús jaryi variy, satiijeya̱cheda tamitya variyu. \v 38 Jadchiy ji̱ta raseteda Ju̱denu rorivyimu mutanujay jache na̱vachiy, mucomuju̱, ¡roooy! \v 39 Saradeda ji̱ta taraqui pacha su̱tarumiy nutyityu̱ Jesúsjsa̱ra̱. Su̱nu̱yadanumatiy nu̱tyuramusiy satiijeya̱cheda Jesús tamityayu, su̱teda ji̱ta variy: “¡Si̱tenu Ju̱denu denuni̱ttarye, si̱tenu!” \p \v 40 Jasidye rivyicha̱da vatuntyi, ru̱nu̱yada ripyapusiy sana̱cho̱. Rivyicha̱da rityevay jasiy Maríya Mardánamusi̱bay, jadchiy ji̱ta runu̱ntyi da Maríyaju̱bentyi, Santiyácuju̱be nijyu̱vichi̱ jno̱dabay, Jusíbe jno̱dabay jarye risa̱ju̱nada, tamityanu̱y ji̱ta Sadumyídyaju̱be. \v 41 Riñi̱ jivye vatuy siityari̱nu̱yadani̱ Jesús, rirya̱tidye potyaniñi̱, Cadidéya mucadimutidye sani̱chanu̱yada variy. Jasidye rivyicha̱da ruvay vatuy ju̱na̱ntyi, rityi jnu̱ñu̱yada Jerusarí̱ vicha̱dasa̱ra̱ju̱ni̱. \s1 Jesús jmuchusa̱danchiy \r (Matévu 27.57-61; Dúcasiy 23.50-56; Juán 19.38-42) \p \v 42-43 Jidyenumatiy ravicha̱da, jiryatiy jdutya̱da runda ravicha̱da varidye, jiryatiy ru̱tachara jiituyada runda jo̱ta̱da varintyirya, su̱deda ji̱ta Jusíbe variy, Arimatéya vicha̱damusi̱, jiryatiy nusu̱vye tenuni̱. Ni̱day nutuchara ra̱jiju̱ Ju̱denu nusu̱yadantiy. Dajiryundamuni̱ ji̱ta sabayada vanu sabuyasa̱yu, saya̱da variy Pyidátubamyu, sajachiñu̱yada ji̱ta variy sivara Jesús babyi. \v 44 Sati̱tta̱da Pyidátubay varirya, sajachipiya̱jada ji̱ta: “¿Si̱tenuni̱viy savicha̱siy diiñu Jesús?” Sanatutyadeda variñi̱ taraqui pacha su̱tarumiy nutyityu̱, sitaja̱doda ji̱ta variñi̱: “¿Diiñunuma viy?” “Jo.” \v 45 Sadatya̱danumatiy Pyidátubarya Jesús diiyada, su̱teda variy siva Jusíbe: “Ya̱numa jtu darya Jesús babyi day.” \v 46 Jadchiy ji̱ta sata̱ryu̱yada Jusíberya rajejyuu, su̱musadeda varirya Jesús babyi crusitya̱sasiy, sarayada ji̱ta variy rajejyuutara sababyi. Sajachunuvejada ji̱ta bapyovudivimura, ravichu̱nube jmuchuravimu, sasiichudoda variñi̱ ti̱qui ravichu̱ bapyovudimuju̱. \v 47 Su̱nu̱yada ji̱ta Maríya Mardánamusi̱bay variy rana̱cho̱, nu̱tyijirya sabayatera, nu̱tyijiy. Nanuvicha̱da jasintyi da Maríyaju̱bentyi, jiryatiy Jusíbe jno̱dabay nada. \c 16 \s1 Jesús mi̱sa̱da diibyimusiy \r (Matévu 28.1-8; Dúcasiy 24.1-12; Juán 20.1-10) \p \v 1 Rabaryi̱jadanumatiy jiituyada runda, ritye̱ryu̱yada ji̱ta Maríya Mardánamusi̱bay, Santiyácubay jno̱dabay, Sadumyídyaju̱betya varirya vu̱rudija̱, rirya̱tidye jvanuve variy riva Jesús babyira. \v 2 Ta̱rimyusidyera tumyícyu rundamu, riya̱da jivye vatuy sabapyomu, jiñi̱ mu̱ti̱ramu. \v 3-4 Ru̱tatyityiyada ji̱ta nu̱ñi riy yiva: “¿Chi̱ ra̱siichununi̱ ravichu̱ rarorijyu̱musiy bapyo day, chi̱?” Jaryi ja̱mi̱ savicha̱da ravichu̱ daryaju̱. ¡Ru̱nu̱yasubeda ji̱ta variy sana̱cho̱ ravichu̱, siichunusi̱numa variy rarorijyu̱musidyeñi̱! \v 5 Jadchiy ji̱ta rijeyada ravimu bapyovudi, ridyiñuvejada ji̱ta siva vadero̱nu, sama̱sa̱da rintyityudamyuju̱, ravicha̱da sasujay pupajacya̱. Ru̱nteda jaryi variy. \v 6 Jadchiy ji̱ta su̱teda vadero̱nu ruuva: “Ne jirya̱jnutay. Jiryeñi̱day va̱ta sana̱cho̱ Nasaryémusi̱ Jesús, jiryatiy ru̱vaje crusitya̱sani̱. Nu̱tyu sani mi̱sa̱simya̱, tama̱ ti̱jna̱y rañi̱cha jiyunu̱day, tama̱. Ne jiryi̱nu̱jyu̱ú̱, jiyuni̱ riñi bajeñi̱. \v 7 Jirya̱numa tu̱chu ruuva sisa̱ datyavay, Pyítruva jarye: Ni̱ni̱ Jesús ra̱jiyanta jirye Cadidéya mucadimuju̱. Jasiñuma jirya̱diñuve siva day, daryatiy satu̱chusiy jiryiva day.” \v 8 Jadchiy ji̱ta richipyateda vatuy ravimusiy bapyovudi, ribeyadamu, tapitya rimyichutyeda daryaju̱ yintedamu. Ne ru̱teda tarade ti̱va, tapitya richuvu̱yada daryaju̱. \s1 Jesús dityadoda Maríya Mardánamusi̱bamyuyu \r (Matévu 28.9-10; Juán 20.11-18) \p \v 9 Sami̱sa̱danumatiy Jesús ta̱rimyusidyera, tumyícyu rundamu, sajo̱ta̱da dityadoda munatya Maríya Mardánamusi̱bamyuyu, sivasityi sajatya̱da daryaju̱riy danu̱ju̱ñijyate bayantuveda. \v 10 Ni̱day jiya̱da tu̱chu̱ ruumuntiy, jiryatiy ta̱riy rivyichanu̱yada Jesúsjsa̱, jiryatiy ru̱na̱tya variy rirye̱ntyuyadamu sivasidyeyu. \v 11 Satu̱chodanumatiy Maríyabay ruuva: “Tama̱ diiñu sani̱cha, tama̱, nu̱tyu rañi dimya̱ siva,” ne rityuva̱churu̱yada variy simu day. \s1 Jesús dityadoda yisa̱ datyanu̱jyu̱yu \r (Dúcasiy 24.13-35) \p \v 12 Jadchiy ji̱ta rivasintyi, sadityadoda Jesús danu̱ju̱y rityenuju̱y varintyiyu, ti̱jtanuma varintyidyeñi̱. Nanuta̱rya̱danuma daryaju̱ nudimyuju̱, ja̱mu vicha̱damusiy. \v 13 Nanuta̱ryi̱jada ji̱ta variy ja̱mu vicha̱damuju̱ntiy, nanutu̱chunuvejada ji̱ta variy ruuva jityevantyidye, ne rityuva̱churu̱yada variy nadimu, mitya. \s1 Jesús dityadoda yisa̱ datyavayu, su̱pa̱jada tu̱chuvay variryi \r (Matévu 28.16-20; Dúcasiy 24.36-49; Juán 20.19-23; Jvaayada 1.6-8) \p \v 14 Tamitya ji̱ta sadityadoda vu̱yaju̱y yisa̱ datyavamyuntiyu, ti̱qui rinchaju̱, riibyedamu. Sanique̱tya̱da ji̱ta variy jasiryi: “¿Nu̱tyuramumu̱y ne jiryetyuva̱chu̱ru̱y ramu, nu̱tyuramu? ¡Jaryi surrani̱vitye jiryejechiy jaryi surra!” Ne rityuva̱churu̱yada daryaju̱ ruumu, rityi rañi diy munatya siva Jesús sami̱sa̱divasiy. \v 15 Jadchiy ji̱ta su̱teda Jesús ruuva: “Jirya̱numa jiya ti̱ta̱ju̱ vicha̱diva ripyasa̱ra̱ju̱, jirya̱tidye datyanunumaya̱ rumura samitu̱choda, ti̱ta̱ju̱ nijya̱nvavya. \v 16 Ni̱tiy ra̱tuva̱chu ramu, sa̱cha variy jtyanusi̱ risa̱ju̱, ni̱ni̱ ra̱ramityanichara yivara taji vichadeda. Ni̱timyu̱ ne ra̱tuva̱chu ramu, ni̱ni̱ ji̱ta ra̱cha paruti̱si̱ju̱ ru̱co̱sidye. \v 17-18 Rityi ra̱tuva̱chusara ramu, rirya̱jvaacharara mityamusiy jvaayada variy. Rirya̱jatyasara riy bayantuveda nijya̱nvavyasiy ri̱tyamu, rirya̱niquera vadi niquejada, rirya̱ju̱riñi̱ codiy jijyomuju̱ntiy. Riryityi jatura tara diichaja̱, ne rirye̱cha tara ru̱co̱sidye; rirya̱barya jijyomutu jdiva̱jnuvañiy, rirya̱mi̱sa varintyi.” \s1 Jesús jasubeda jarichunchaju̱ \r (Dúcasiy 24.50-53; Jvaayada 1.9-11) \p \v 19 Nutyityu̱ Jesús ji̱ta, saniquejadanumatiy ruuva, saya̱da so̱vachi̱ jarichuvimuju̱, jasityi sama̱sa̱da Ju̱denu nutyityudamyu. \v 20 Sisa̱ datyavay ji̱ta jiya̱da tu̱chunumaya̱vay mucadi su̱tyeryasa̱ra̱ju̱. Nutyityu̱ ji̱ta jvaayada mityijyi ruusa̱, jiryatiy sadityadoda si̱tenura samitu̱choda, mitya ju̱dejadamusiy jiryatiy sivaatyadedara. Daryanuma ra̱chasara ti̱ta̱ju̱.