\id PRO - Waskia Scriptures; Waskia Proverbs; 7-November-2013 
\h PROVERBS 
\toc1 PROVERBS 
\toc2 PROVERBS 
\mt1 PROVERBS  
\ip Proverbs ko den mu ikia sinar ko den. Proverbs mu bala tuku tuku, bare munan duap duap ko nanga ikia sinar awuso, nanga kasurso, ale nanga kiti guruguso, se ana te yawarakala nanimi ago baga se, Yawe bowa ningi la baganakko lage nangarso.  
\ip Proverbs ko den imi mu Yawe kote taiso. Se ana ikia sinar mu ago terong baganakko mu lage suanta mu, ana Yawe kuring bowa ningi baganak mu asele ana ikia sinar ko bala ago terong manakko.  
\ip Ikia sinar ko den imi suen biya mu Solomon batogam, se saki mu Hezekiah ko kari ilu biguwuman, se chapter ilagala nukum te mu Agur Lemuel ilak batagorman.  
\c 1  
\s1 Den gira  
\p
\v 1 Batoga imi Israel nunga king Solomon, David ko namar, mu ko ikia sinar den ningi aniso.   
\b  
\q1
\v 2 Den imi ikia sinar se bagara diram te  
\q2 ningo la bagara ko munan mu ka kausokko;  
\q1 nika ikia sinar awurok se den ko  
\q2 nunguning du biya mu ko ikiko.   
\q1
\v 3 Ale ikia ago la baga se munan diram la  
\q2 se ningo guyak la te bagerko.   
\q1
\v 4 Ale ikia ninguru me sinarara alo\f + \fr 1:4 \ft Kariimet ikia ninguru me sinarara alo nunga munan: Proverbs 7:7; 8:5; 9:6; 14:15; 22:3; 27:12. Nuna ikia sinar am tamonko: Proverbs 9:4; 19:25; 21:11.\f* wore  
\q2 nunga kiti gurugok se me ngual kasik bagamonko;  
\q1 ale kulak itiwik nunga kausok se ikia ago la te bagamonko.   
\q1
\v 5 Se ikia sinar ago mu agotala nunga  
\q2 sanguk, nunga kiti gurugok, ale nunga ikia kunasarukko.   
\q1
\v 6 Se nuna ikia sinar ko den se den pangan mu  
\q2 ko nunguning ko sinar amon ale ko ikimonko.   
\b  
\q1
\v 7 Yawe ko kua bowa ningi la bagara ko  
\q2 munan mu ikia sinar te ta ko lage kuring nunguning;  
\q1 bare nusupuling aora biya alo mu ikia  
\q2 sinar ko den se diram bagara ko den mu mel yam ko betesan.\f + \fr 1:7 \ft Kariimet nusupuling aora biya alo nunga munan: Proverbs 1:7; 10:14,21; 12:15-16; 13:19; 15:5; 20:3; 24:7; 27:22.\f*   
\s1 Kari kulak node iluwa ko den  
\q1
\v 8 Aga namar, ni ka niet ko kiti guruga ko  
\q2 den ikiko, ale ka niam ko kausa den me biring tuiko.   
\q1
\v 9 Nononga den umu kitigat balayam yawara sipiling te tugu kam,  
\q2 se aking kulolo balayam degetak te tugukoyam anirukko.   
\b  
\q1
\v 10 Se aga namar, kari memek alo gemang  
\q2 kulukurmon mu me arungu kapeterko.   
\q1
\v 11 Nuna balmon, “Nangarak tair se ana  
\q2 namanak yumuwa kari yam bo am monak se kueruk se   
\q1
\v 12 am ngual kasik nunga maguwunak silatanak se kua namamon ale  
\q2 nungumik guang lilim ago mutim ningi kapa nagumonko;   
\q1
\v 13 se nunga mel ningo ningo ginak ago tai nanga kawam tugunakko;   
\q1
\v 14 buta se nangarak tair se mel ginak mu pagaru nanimi tunakko,” mamon.   
\q1
\v 15 Bare aga namar, kari uwuta mu arungak me sorerko,  
\q2 nika bagara ago kelemak bagerko;   
\q1
\v 16 mu awuk, nuna kilek memek  
\q2 betemonko me nguangasan, am betesan;  
\q2 ale kari momon se kuerukko mu am guyak la betesan.   
\q1
\v 17 Ikiko! Inangnang bo karkiwuruk se ni  
\q2 nu te ilupko dagarok bitar, mu te ilup i? Mena!   
\q1
\v 18 Uwutatala, kari uwuta mu ikia mena;  
\q2 se nuna nongota nunga dagarok te soramonko wore bitawasan.   
\q1
\v 19 Buta se tere daong nana ko kari alo mu tere daong ko munan te kuemonko.   
\s1 Ikia Sinar mu imet bo iwita aiwoso  
\p
\v 20 Ikia Sinar aiwoso;  
\q2 nu lage tuang suen la te se,  
\q2 kariimet ningi sor suen la te aiwoso;   
\q1
\v 21 nu diara guruga kuwim te se,  
\q2 bolala awura kuwim te aiso ale balso:   
\q1
\v 22 “Nina kariimet ikia aora biya, nina  
\q2 amaru ikia ngualara sowore bita talko?  
\q1 Ale amaru den alel bita lagasan sumu bita talko?  
\q2 Ale amaru ikia ningo me karo tusan mu karo tualko?   
\q1
\v 23 Nina aninga den sokel karogo  
\q1 ningarukasam mu iki karo tuman le mu,  
\q2 aninga ikia ningo se aninga den ningo mu ninga kausem le.   
\q1
\v 24 Ani agate tairalko ninga manarukasam,  
\q2 bare nina nibiring aisukasan ale agiring me karo tuikasan.   
\q1
\v 25 Nina aninga sangam den nibiring  
\q1 tuman, ale den sokel ago ninga  
\q2 manarukasam mu nede sisikaso.   
\q1
\v 26 Se ko moke, tom nina ikup arigal ale  
\q2 ngualaral sipiral, mu ani nego ko gusirekko.   
\q1
\v 27 Tom ikup yaman mu daula biya bo  
\q2 iwita ninga iluwok ale ninga  
\q1 sarumurok se ko memek biya ninga irok,  
\q2 mu ani ninga gusirekko.   
\b  
\q1
\v 28 “Nina saonga ko aningate airal, bare ani nigiring me iluwekko;  
\q2 nina ani ago ko loagaral, bare me agarkalko.   
\q1
\v 29 Mu awuk, nina ikia ningo me karo  
\q2 tuman, ale Yawe bowa ningi bagaralko me kueman.   
\q1
\v 30 Nina aninga sangam den nibiring  
\q1 tuman, ale den sokel ago ninga  
\q2 manarukasam mu nede sisikaso.   
\q1
\v 31 Buta se ninga betera kaora memek bita  
\q2 karo lagaman mu ko nunguning kaparuk se gi nalko.   
\q1
\v 32 Mu awuk, kariimet nunga ikia aora biya  
\q2 mu nunga ikia memek nunga moruk se kuemonko,  
\q2 nunga ikia kawel nunga kulok ale nunga maguwurokko.   
\q1
\v 33 Bare awiriya aninga den ikiok,  
\q2 mu nu ikup yaman bo me taukko, yawarakala bagarukko;  
\q2 ale nu mel bo ta me ko nguangarukko.”   
\c 2  
\s1 Ikia Sinar karogo bager, mu ningo la lagerko  
\q1
\v 1 Aga namar, aninga den ka kausem mu  
\q2 ninguru ilukuawur ale gemang motam ningi bitarko.   
\q1
\v 2 Ikia sinar ko den ko de gurugu se,  
\q2 ko ikia ningo ko ninguru iki gurugu se lagerko.   
\q1
\v 3 Nunguningta, ikia yumura kupu se  
\q2 ko nunguning ninguru ikiko nia se,   
\q1
\v 4 silver mel ali ningi ko loaga kam,  
\q2 agi manga mel kariimet kaluwu betera se ko loaga kam, loaga lagerko.\f + \fr 2:4 \ft Ikia sinar kua tua: Proverbs 2; 4:1-9; 8; 9:10; 15:16; 23:23.\f*   
\q1
\v 5 Mu asele ni Yawe ko iki ale, nu bowa  
\q2 ningi bagara ko munan mu ninguru ko ikiko.   
\q1
\v 6 Mu awuk, Yawe ikia sinar nangarso;  
\q2 nu kota ikia ningo se ko nunguning ko duap.   
\q1
\v 7 Nu ikia sinar ningo umu kariimet munan diram karosan mu nungarso;  
\q1 nu nunga karem baga se,   
\q1
\v 8 nunga bagara aolak bitarso ale nunga sangarso.   
\b  
\q1
\v 9 Aga namar, ni uwuta bitar mu asele ka  
\q2 ikia sinararuk se ikia ningo diram te la aolak ilu se lagerko.   
\q1
\v 10 Se ikia sinar mu gemang motam ningi  
\q2 kapa daigok, se ikia ningo mu kamin te yawarakala anirukko.   
\q1
\v 11 Sinar la bagara ko munan mu ka bituok  
\q2 se sinar karogo la aolak ilupko.   
\b  
\q1
\v 12 Ikia sinar mu ka sanguk se kariimet  
\q2 memek se munak diram me bala alo mu nomolak me karoko.   
\q1
\v 13 Nuna lage diram mu beteman ale  
\q2 tiromorom ningi aolak ilu se,   
\q1
\v 14 munan memek betemonko kua gilingisan,  
\q2 ale munan memek mu ko amilmilasan.   
\q1
\v 15 Nuna diram me aolak ilusan,  
\q2 ale nunga munan mu kawel karogo la.   
\b  
\q1
\v 16 Ikia sinar mu ka kiti gurugok se imet  
\q2 kari ilak diram me bagara mu ko kawel te se ko den welang te me dagulko.   
\q1
\v 17 Nu kulak la Kaem koma te ko kari ilak  
\q2 numi kuting iluwam mu mel yam ko beteram, ale ko kari beteram.   
\q1
\v 18 Nunguningta, imet umu ilak ko kawam  
\q2 te yumu namara mu, kuera mutim ningi aolak ilu nama kam.   
\q1
\v 19 Kari awiriya imet mu ilak yumu  
\q2 namasan mu, udagi bagara ningo ko lage te me pila tai gilingisan.   
\b  
\q1
\v 20 Buta se ni kari ningo diram alo mu  
\q2 nunga nomolak karo ale lage diram la mu te bagerko.   
\q1
\v 21 Mu awuk, kari munan ningo diram karo  
\q2 tusan, mu ali imi te bagamonko.   
\q1
\v 22 Bare kari munan memek betesan mu  
\q2 ningam ningi sum memek bila warsan iwitatala, Kaem nunga bila warukko.   
\c 3  
\s1 Ikia Sinar mu daiga bagara yawara kisokko  
\q1
\v 1 Aga namar, ani munan den ka kausem  
\q2 mu pempem kamin te anirukko.   
\q1
\v 2 Se ni karo tui mu ni ali imi te kam maiya  
\q2 biya yawarakala lila karogo bagerko.   
\b  
\q1
\v 3 Saki alo kua nungaru se, ningo la  
\q2 nongorak diram la bagara ko munan mu ilukuawurko;  
\q1 kulolo yawara iwita degetak tugum ale  
\q2 gemang motam ningi bitarko.\fig |alt="teeth round necklace" src="BILAS10.TIF" size="col" ref="Proverbs 3:3" \fig*   
\q1
\v 4 Ni uwuta bitar mu Kaem gomang motam kisok,  
\q1 se ali imi te betela kariimet agotala nika  
\q2 kuemon se ni nip yawara toko.   
\b  
\q1
\v 5 Gemang motam lilim la Yawe te ira  
\q2 sanamirko, keta ka ikia te me ira sanamirko;   
\q1
\v 6 munan suen la te mu nu giruwur se  
\q2 nu ka lage suen la dingumurokko.   
\b  
\q1
\v 7 Keta nimi ikia sinar ago ma me baluko;\f + \fr 3:7 \ft Nanimi patawura ko munan: Proverbs 3:7; 6:17; 11:2; 13:10; 15:25; 16:18-19; 18:12; 21:4,24; 27:2; 29:1,23; 30:13,32.\f*  
\q2 munan memek biring tui ale Yawe kuring bowa ningi la bagerko.   
\q1
\v 8 Se munan umu ka kimik lilim ko ikes  
\q2 menawurok ale kimik sokel tuokko.   
\b  
\q1
\v 9 Yawe manga mel ningo ningo kisam mu te nup biya tui se,  
\q2 ka inang ningo sang gi ale ago tuiko.   
\q1
\v 10 Munan umu te ka na inang te bolala  
\q2 awura ko kuwim mu na inang karogo terong mauk,  
\q2 se ka waen mu biya tala kuring aratuk ale kaparukko.   
\b  
\q1
\v 11 Aga namar, Yawe ni te giris meko  
\q2 kiwem bo bu iwita kisok, agi den aora bo ka manuk,  
\q2 mu me ko gemang dagulok se biring tuiko, am iki karo tuiko,   
\q1
\v 12 mu awuk, Yawe ko kariimet nunga kueso mu bu nungarso,  
\q2 kari namar ko kua nanuguso ale nukum tagiso iwita.   
\b  
\q1
\v 13 Kari awiriya ikia sinar kupuso ale  
\q2 arigiso, ale ko nunguning ko ari ikiso, mu amilmilarukko.   
\q1
\v 14 Mu awuk, ikia sinar mu silver se gold  
\q2 kiaram, se ko manga motam mu kalel biya.   
\q1
\v 15 Ikia sinar mu manga diamond nunga  
\q2 diara koma mu am kia saparam;  
\q1 se anapeya mel ni ninguru ko kua  
\q2 lagasam mu ikia sinar mu nunga kia saparam tala.   
\q1
\v 16 Marak tom maiya biya bagara mu  
\q2 noko kuting sengam te aniso,  
\q1 se nup biya se mel ningo ningo ago  
\q2 bagara ko munan mu noko kuting ngas mu te aniso.\f + \fr 3:16 \ft Hebrew alo nunga bala te mu ikia sinar mu imet bo iwita te balsan: Proverbs 8 se 9.\f*   
\q1
\v 17 Ikia sinar ko munan mu am ningo la  
\q2 suen biya, se ko bagara aolak lila ago se yawarakala.   
\q1
\v 18 Ikia sinar mu tam bo marak nangarso wore turan;  
\q2 awiriya ilukuawuso mu marak amilmil ago la bagarukko.   
\b  
\q1
\v 19 Ikia sinar umu te Yawe ali imi nungam,  
\q2 ale ikia sinar ko nunguning mu te taiti gomang lilim beteram.   
\q1
\v 20 Ale noko ikia biya mu te yu ali ningi basu arataso,  
\q2 se yu taiti nuwi ningi mu tuwik ko kaposo.   
\b  
\q1
\v 21 Aga namar, ikia sinar ko munan suen la  
\q2 mu ninguru ilukuawur ale kamili me ta saparukko.   
\q1
\v 22 Munan umu ni daiga bagara ningo  
\q2 kisok, ale kulolo yawara bo degetak te iwita anirukko.   
\q1
\v 23 Se ni apalagaya namar mu ningo la lagerko;   
\q1
\v 24 ale ka anira kuwim te taga anir,  
\q2 mu mel bo ko me nguangerko, yawarakala anirko.   
\q1
\v 25 Ikup tairatela arataso mu ko me nguangerko,  
\q2 ale kariimet memek alo ikup arigisan mu ni me ko nguangerko.   
\q1
\v 26 Mu awuk, Yawe ni kerak pingi baga se  
\q2 ka bituok se me dagulko.   
\b  
\q1
\v 27 Awiriya mel ko tukunangaruk se ni  
\q2 karogo bager, mu ni nu am sangaruko.   
\q1
\v 28 Ni mel ago agi mu, nu manaru ale  
\q2 “Ukirok se asele kisekko,” ma me manaruko.   
\q1
\v 29 Nika singsang kerak bagasan mu ni  
\q2 yumura la lage memek te me nunga bitarko, mu awuk,  
\q2 nuna ni me ka iki paguwusan.   
\q1
\v 30 Kari bo am ipi den te me atumko;  
\q2 nu memek bo ni kimik te me beteram.   
\b  
\q1
\v 31 Ni kari daong alis te melmasak gisan  
\q2 mu arik ale nomolak umu me karoko,   
\q1
\v 32 mu awuk, Yawe kariimet memek nunga  
\q2 bagara aolak memek mu nunga biriruwuso nunguningkiri;  
\q1 bare nu kariimet nunga bagara aolak  
\q2 diram mu noko tiran yawara ko nunga beteso.   
\q1
\v 33 Yawe ko gomang memek mu kariimet  
\q2 munan memek betesan mu nunga kawam digo lilim awote kaposo;  
\q1 bare noko marak ningo mu kariimet  
\q2 munan diram betesan mu nunga kawam digo lilim ningi kaposo.   
\q1
\v 34 Nu suwik sapara ko den bala ko  
\q2 kariimet alo mu nu aguwaya nungumik  
\q1 te bitirukko mu nukote ikup bo iwita mena;  
\q1 bare kua kapara ko kariimet alo mu nu  
\q2 gomang nungarso ale nunga sangarso.   
\q1
\v 35 Awiriya ikia sinar ago mu nup biya taukko;  
\q2 bare nusupuling aora biya alo mu dolomonko.   
\c 4  
\s1 Ikia Sinar mu mel gira nunguningkiri  
\q1
\v 1 Aga namarari alo, kiti guruga den ani  
\q2 nenenga nenet balsam imi ikial ale ko nunguning talko.   
\q1
\v 2 Den ani ninga manorsam mu  
\q2 nunguningta, se ningamili me saparukko.   
\q1
\v 3 Ani gotektir la aga ayam ninguru aga  
\q2 kuakaso; ani aga ait ayam nongorak bagakasam,   
\q1
\v 4 se aga ait iwita aga manarukaso:  
\q2 “Den ka manorsam imi gemang  
\q1 motam lilim ningi bitar ale ilukuawur,  
\q2 ale karo tui mu ni terong la bagerko.   
\q1
\v 5 Ikia sinar ilukuawur ale sinar la lagerko;  
\q2 aninga den kamili me saparuk se lage kigilik me karoko.   
\q1
\v 6 Ni ikia sinar me biring tuiko;  
\q2 kua tui se nu ka bituok ale ka sinar taukko.   
\q1
\v 7 Mu awuk, ikia sinar mu mel biya nunguningkiri;  
\q1 ka melmasak suen la ira kutuwur ale  
\q2 kupu ale to ale ko sinarerko.   
\q1
\v 8 Ikia sinar ko kuar se nup biya kisokko,  
\q2 to ale ilukuawur se nip ningo kisokko.   
\q1
\v 9 Nu mel yawara, kitigat balayam iwita, sipiling te bitirukko.”   
\b  
\q1
\v 10 Aga namar, aninga den iki ale karo tui  
\q2 ale te tom maiya biya ali imi te bagerko.   
\q1
\v 11 Ani ikia sinar ko munan ka kasursam,  
\q2 ale lage ningo te ka betesam;   
\q1
\v 12 se te aolak ilup mu mel bo siwik me  
\q2 siruwurok, se nagur mu mel bo me ka taliparukko.   
\q1
\v 13 Ni kiti guruga ko den imi ilukuawur  
\q2 ale ko sinar to, se daiga bagara ningo kisokko.   
\q1
\v 14 Ni kari memek nunga nomolak me  
\q2 karo tui, ale munan betesan mu ni me bitarko.   
\q1
\v 15 Ni lage umu kia kapar ale me te aolak ilupko;  
\q2 bita to ale lage bo kigilik te namarko.   
\q1
\v 16 Kari memek alo mu memek bo me  
\q2 betemon mu, me ta taga animon ale nonoman sapamonko;  
\q1 kari bo memek te betemon mu asele,  
\q2 taga animon ale animonko.   
\q1
\v 17 Nuna munan memek mu inang nokoyam nasan,  
\q1 ale kager daong mu yu nokoyam nasan.   
\b  
\q1
\v 18 Munan ningo diram kaora ko kariimet  
\q2 alo nunga bagara aolak mu,  
\q1 worem turomola basuso ale nikim  
\q2 kaposo, nama kowarkalal eng am nikim biyala kaposo iwitata.   
\q1
\v 19 Bare munan memek kaora ko kariimet  
\q2 alo nunga bagara aolak mu,  
\q1 sor tiromorom biya ningi baga kam;  
\q2 se mel bo nunga taliparuk mu awuk ko ari ikimonko? Mena.   
\b  
\q1
\v 20 Aga namar, degewa tagir ale  
\q2 den balsam mu ninguru ikiko.   
\q1
\v 21 Ale gemang motam ningi bitar ale  
\q2 ninguru ilukuawurko.   
\q1
\v 22 Mu awuk, ni umu te bagara aolak ningo  
\q2 arik, se nika kimik lilim ko kuera ikes mu menawurokko.   
\q1
\v 23 Mel gira nunguningkiri mu ni ka  
\q2 gemang motam ko sinar toko;  
\q1 mu awuk, borta nika bagara aolak suen la kiti guruguwoso.   
\q1
\v 24 Ni den kawel me ta baluko;  
\q2 ale den memek kiring te me aratukko.   
\q1
\v 25 Lage te namasam mu la arikuawu se  
\q2 ngual ngual me loagerko.   
\q1
\v 26 Tuang te aolak ilupko mu ko ninguru  
\q2 iki gurugu ale ningo mu la karo ale,   
\q1
\v 27 bola pala me nama tairko;  
\q2 kilek memek suen la biring tuiko.   
\c 5  
\s1 Saman katagot ko sinar den  
\q1
\v 1 Aga namar, ikia sinar ko den balsam ewere ikiko,  
\q2 degewa gurugu ale ko sinarerko,   
\q1
\v 2 mu te ni sinar ago la baga se, kiring te  
\q2 ikia ningo ko den pempem aratukko.   
\q1
\v 3 Mu awuk, lage luan imet ko munak mu  
\q2 yaman nuam se welang karogo,   
\q1
\v 4 bare noko munak karo tuata mu,  
\q2 nukum te mel bo kiti seselak ago nana iwita,  
\q2 agi batir kore wuli koma sing sang ago ka moa kam.   
\q1
\v 5 Munan nu karowoso mu mutim ningi kua namara ko munan.   
\q1
\v 6 Nu bagara aolak ningo ko ikia me taso;  
\q2 noko aolak daeldel mu nu kota me ko ikiso.   
\b  
\q1
\v 7 Aga namar, ikiko; ani den ka manorsam mu betegen ko me bitarko.   
\q1
\v 8 Imet uwuta ko kawam kuringi me  
\q2 namar, agi kumik duap te me dagiko.   
\q1
\v 9 Ni uwuta bitar mu ka mel ningo ningo waru saparko;  
\q1 ale nongomang magara ko kariimet  
\q2 nuguting te tom maiya biya maga kuena lagerko.   
\q1
\v 10 Se ka mel ningo ningo mu kariimet iwareng no maguwumonko;  
\q2 se ka ura kowar mu kari bo kigilik ko kawam tugumokko.   
\q1
\v 11 Se kuera memek ka iluwok se kimik  
\q2 sokelel wetang te aratuk se kuera ko tom ka irok se nia kika lagerko.   
\q1
\v 12 Ale keta nimi manaru ale balu,  
\q2 “Ani agata den ningo te ningo la  
\q2 bagarikko aga kasurukasan wore me karo tuem;   
\q1
\v 13 aga kausa se kiti guruga kari alo nuguring me karo nungarem.   
\q1
\v 14 Buta se aitak ani kariimet biya  
\q2 nomotam te dola magawasam,” meko.   
\b  
\q1
\v 15 Ni ka yu kuting ni keta te yu nasam  
\q2 uwutatala, ni ka niwus kota diram ilak bagerko.   
\q1
\v 16 Ka yu kuting mu anape ko gi ale  
\q2 karogo nama ngual ngual waru karogo gerageko?   
\q1
\v 17 Yu kuting mu nika, se nika diram,  
\q2 bo iwareng ilak me nimi tui noko.   
\q1
\v 18 Ni ka imet ilak kulak te la ninimi giman  
\q2 mu ko amilmiler, se nu neman taukko.   
\q1
\v 19 Nika niwus mu nika yawara, se mel balayam ningo bo iwita;  
\q2 nu nika kueso, se ni nu ko kuar se nu neman taukko.   
\q1
\v 20 Se aga namar, ni anape ko kari bo ko imet kowom karo se lagerko?  
\q2 Ale anape ko lage luan imet nika imet iwita ilukuawu lagerko?   
\b  
\q1
\v 21 Ikiko! Kari ko munan suen la mu Yawe  
\q2 ari saposo; ale ko namara taira suen la mu ko iki saposo.   
\q1
\v 22 Kari ikia memek bita lagoso,  
\q2 mu kota ko ikia memek mu dagarok iwita nu kutiso ale taliposo.   
\q1
\v 23 Kari uwuta kota ko bagara aolak me  
\q2 bitarso, ale ko munan umu te nguala  
\q2 sipa laga mutim ningi kua namoso.   
\c 6  
\s1 Munan saki Yawe me ko kueso nunguning  
\q1
\v 1 Aga namar, kari bo ni ninguru me ko  
\q2 ikia, bare bo kote dinau beteram,  
\q1 se ni balem kari mu sangaru ale ko dinau koma kutuwurko balem,   
\q1
\v 2 mu ni keta nimi nu kuting te talipara ningi beterem.   
\q1
\v 3 Aga namar, ni paguwurem ale uwuta  
\q2 beterem agi mu, ani balsam imi karo tui ale iwita bitarko:  
\q1 am tairatela kari ni sangaruko balem umu  
\q2 kote namar ale, kua kapa se, isaru se,  
\q2 den ni ilak kalem mu kutuwurok ale menawurokko.   
\q1
\v 4 Ni anir ale ukirok se bares kote  
\q2 namarko me kimi bitarko, mena.   
\q1
\v 5 Buruk diwang dagarok gulia saposo ale  
\q2 naguso iwita, kote pasak ala namar ale nimi gulia toko.   
\b  
\q1
\v 6 Ni gagor kari, madidir kiwem betesan  
\q2 owore arik ale ka ikia sinar arukko!   
\q1
\v 7 Nuna kariimet bo guguna me nungarso,   
\q1
\v 8 bare nuna amaruya inang mena ko tom  
\q2 mu nuna ikisan, ale inang bolala awu gilingisan.   
\b  
\q1
\v 9 Ni tuawun kari, ni amaru te anira geraga sowore bitarko?  
\q2 Kua anira sowore amaru bitar ale baresko?\fig |alt="person sleeping" src="Action064.tif" size="col" ref="Proverbs 6:9" \fig*   
\q1
\v 10 Ni motam kilikilok ma katir la, aking anira katir la,  
\q1 kiting patutumura ale nimi ira barutuwura  
\q2 katir la ko munan umu te,   
\q1
\v 11 ni kari kimik mel mena lagerko, tere kari ka melmasak gi karogo nama sapara iwita lagerko.\f + \fr 6:11 \ft Ura kowar tata se gagor ko kilek: Proverbs 6:6-11; 10:4-5,26; 12:11,24,27; 13:4; 14:23; 15:19; 18:9; 19:15,24; 20:4,13; 21:25; 22:13; 24:30-34; 26:13-16; 28:19; 2 Thessalonians 3:6-12.\f*   
\b  
\q1
\v 12 Kari memek mu den kawel munaka munaka geragoso.   
\q1
\v 13 Nu den kawel nika manaru se mu,  
\q2 nu ko bo motam kui te agi kuting te ira ituwokko.   
\q1
\v 14 Noko gomang motam ningi mu ikia  
\q2 memek bitirukko iki guruguwoso;  
\q1 nu apareyate namoso mu ikup arataso.   
\q1
\v 15 Buta se nu tairate ikup memek arigokko,  
\q2 se lage bo aking te ningo arigokko mu mena.   
\b  
\q1
\v 16 Munan 6 agi 7 imi se saki saki karogo,  
\q2 imitang Yawe me ko kueso nunguningkiri:   
\q2
\v 17 nanimi patawura ko munan,  
\q2 den kawel bala ko munan,  
\q2 kari mora se kuera ko munan,   
\q2
\v 18 ikia memek iki gurugu lagara ko munan,  
\q2 guyak la memek betera ko nagu namara ko munan,   
\q2
\v 19 den kawel te bo atumu saonga ko munan,  
\q2 launuria bagara suanta nunga kula se nunumi nongomang maguwura ko munan;  
\q2 munan imitang se saki saki karogo imitang Yawe me ko kueso nunguningkiri.   
\s1 Bo ko imet ilak tere daong nana ko sinar den  
\q1
\v 20 Aga namar, ni ka niet ko den ilukuawur  
\q2 ale niam ko kausa den agotala karo tuiko.   
\q1
\v 21 Nononga den umu gemang motam ningi bitar ale  
\q2 bala yawara iwita degetak tugum se pempem anirukko.   
\q1
\v 22 Nika bagara aolak te ka kiti gurugokko, ka anira te ka sinar taukko,  
\q2 se aniwa bares mu kerak munakarukko.   
\q1
\v 23 Mu awuk, nononga den mu nika galep iwita,  
\q1 se nunga kausa mu nikinang kisok ale ka  
\q2 bagara aolak te ka memek ka kausok ale ningo ko lage te ka bitirukko.   
\q1
\v 24 Nononga den mu ka sanguk se bo ko imet ko kawel te me dagulko,  
\q2 ale lage luan imet ko den welang me ikiko.   
\b  
\q1
\v 25 Ni noko kumik koma motam balayam  
\q2 mu ko me motam barasukko;  
\q2 ale ko motam ko me dagulko.   
\q1
\v 26 Mu awuk, ni lage luan imet ilak anir,  
\q2 mu ni ka ariga mu mel yam bo iwita;  
\q1 se bo ko imet ilak anira mu kua namara ko lage te ka beteso.   
\q1
\v 27-28 Ni tam giturum ko kaok kaniwara mu am yasir i?  
\q2 Agi ni tama kurugu kaok kaniwara mu awote aolak ilup i?  
\q2 Mena. Mu ni kokosa se siwik turupurok ale yoparukko.   
\q1
\v 29 Uwutatala, ni kari bo ko nuwus yasir, mu ni me namarko,  
\q2 ni kurakor kuring nagurem.   
\b  
\q1
\v 30 Kari bo na ko kueruk ale inang tere  
\q2 nauk, mu ko ikup mu katir buta nuam.   
\q1
\v 31 Nuna ilumon mu, nu tom 7 ko mel koma am diarukko,  
\q1 agi ko kawam te ko melmasak am  
\q2 gimonko, mu terong, mel bo mena.   
\q1
\v 32 Bare awiriya imet kuari ago mu ilak tere  
\q2 naso, mu nu kumik ikia sinar mena nunguningkiri;  
\q2 nu kota numi maguwuso.   
\q1
\v 33 Nuna moa maguwumon ale dolara  
\q2 tumon, se pempem dola se lagarukko.   
\b  
\q1
\v 34 Imet uwuta mu ko kuari mu gomang maga kaparuk se koma bitirukko mu ikia gira awom me ta taukko.   
\q1
\v 35 Se ikup mu ko diara manga aromemek  
\q2 te ta diamonko balmon, bare nu me ta taukko.   
\c 7  
\s1 Ikia Sinar ko den ningo, se saman katagot imet ko den kawel  
\q1
\v 1 Aga namar, aninga den imi ilukuawur ale nika mel ningo bo iwita ko iki se lagerko.   
\q1
\v 2 Aninga munan den karo tui mu ni te terong la lagerko; nika motam mu mel aromemek se ni ninguru ko sinar tasam iwitatala, aninga den ko ninguru sinar toko.   
\q1
\v 3 Den mu gemang motam ningi bitar, ale kiting sengam te ilupko.   
\q1
\v 4 Ikia sinar se ko nunguning mu nika koras agi ka yawara bo iwita ninguru ko kuarko.   
\q1
\v 5 Nuna nika bitarmon se lage luan imet agi, kari bo ko imet nunga den welang te me dagulko.   
\b  
\q1
\v 6 Ani kawam ko kuring gotek te marir tasan mu te loagawa,   
\q1
\v 7 kari kulak sang nungarkem, ale nunga ningi bo borara biya, ningo memek kaura tutera mena, mu arigem.   
\q1
\v 8 Nu aolak iluwam ale lage tuang imet bo ko kawam duap te namara umu kaoram.   
\q1
\v 9 Mu bainga ningi, sor tirom batagam taiwaram se.   
\b  
\q1
\v 10 Se imet umu lage luan imet ko munan te numi nungam,  
\q2 ale den aguwaya te gomang kulukokko mu iki se kote aratam.   
\q1
\v 11 Imet umu numi ira mena, palalak imet,  
\q2 kawam te me dagi kulukuso,   
\q1
\v 12 aitak la tuang suen la te, aitak la diara guruga kuwim te,  
\q2 aitak la sor suen la te kari ko loaga gurugu geragawara.   
\q1
\v 13 Nu kari kulak mu iluwam yasaram ale  
\q2 kol misikiram, ale diram la maonam ale mam:   
\b  
\q1
\v 14 “Ani aitakta diram mel ningo bo te  
\q2 tama bita tuem, ale ko nukum giem  
\q2 karogo tai kawam te awurem se aniso.   
\q1
\v 15 Se tairem nika loaga gurugu laga asele aitak karkem!   
\q1
\v 16 Aninga anira kuwim mu guang bala  
\q2 yawara karogo, Egypt tairam, wore te muru nunguru beterem,   
\q1
\v 17 ale mel siring yawara yawara, myrrh,  
\q2 aloes, se cinnamon, mu awote warem se aniso.   
\q1
\v 18 Tair se namanak ale tirom awote ani se  
\q2 kola gusi se laganak la ukirokko.   
\q1
\v 19 Aninga agari kawam te me bagoso;  
\q2 nu awar biya nunguningkiri namaram.   
\q1
\v 20 Nu manga biya giam ale ago namaram,  
\q2 ewere te se nu tairate me tairukko,  
\q2 sige imi nukum te asele tairukko.”   
\b  
\q1
\v 21 Nu ko gomang kuluka den mu, se ko  
\q1 den welang yawara umu te kari gomang  
\q2 kuluku lage memek te beteram.   
\q1
\v 22 Se kari kulak mu tairatela kowom karo ilak namaram;  
\q1 nu bulmakau mora se kuerukko tagi ilak nama kam namaram;  
\q1 ale buruk dagarok ko me ikia, am ngual kasik nagu nama te sorara   
\q1
\v 23 se gatu te gangarukam iwita namaram;  
\q1 ale aking inangnang binga nama kalilok te sora kam namaram.  
\q1 Kari kulak imi nu kua namarukko lage te  
\q2 namakaso, bare nu kota me ari ko ikikaso.   
\b  
\q1
\v 24 Se aga namar, aninga den imi ninguru iki ale karo tuiko!   
\q1
\v 25 Imet uwuta mu ko kiwem me gemang tui ale karo tuiko.   
\q1
\v 26 Mu awuk, imet umu kari suen biya nunga maguwuram se kapa maga sapaman.   
\q1
\v 27 Noko kawam mu kuera mutim ko  
\q2 korang iwita, ningi kasu nagu nama kua namarko.   
\c 8  
\s1 Ikia Sinar aiwoso  
\q1
\v 1 Ikialko! Ikia Sinar aiwoso;  
\q2 nina ninguru ko ikialko aiwoso.   
\q1
\v 2 Nu lage luan te, kualala ko baga se  
\q2 aiwoso, lage sorang numi iluwa te aiwoso,   
\q1
\v 3 wonong ko lage motam beta ko baga se  
\q2 sail karogo balso:   
\q1
\v 4 “O kariimet, nina suen la aninga aira nengete betesam;  
\q1 ali lilim la ko kariimet, ani ninga arusam.   
\q1
\v 5 Nina kariimet me sinarara mu sinararalko;  
\q2 nina kariimet ikia aora biya mu, ninga ikia sinararukko.   
\q1
\v 6 Ikialko, ani den ningo ninga manikko;  
\q2 ani den diram la balsam.   
\q1
\v 7 Aninga agiring te den nunguning la balsam;  
\q1 ani den kawel bo agiring te me arataso.   
\q1
\v 8 Den angamili te arataso mu am diram la,  
\q2 bo paguwukam mena.   
\q1
\v 9 Kariimet ikia sinar ago mu ko ikisan mu  
\q2 diram la se kumik paguwura bo mena.   
\q1
\v 10 Buta se aninga kiti guruga den  
\q2 ilukuawural ale silver nibiring tualko,  
\q1 ikia ningo ilukuawural ale gold nibiring tualko,   
\q1
\v 11 mu awuk, ikia sinar mu manga  
\q2 diamond nunga diara koma mu am kia saparam,  
\q1 se anapeya mel ni ninguru ko kuesam mu ikia sinar nunga kia saparam.   
\b  
\q1
\v 12 “Ani Ikia Sinar; ani tutera ningo mu ilak bagasam;  
\q2 ikia ningo se sinar la bagara mu aninga ningi aniso.   
\q1
\v 13 Kariimet Yawe bowa ningi bagasan, mu  
\q2 nuna ikia memek suen la mesan ale nubiring tusan;  
\q1 ani nusupuling lagara ko munan se  
\q1 nunumi patawura ko munan mu mesam;  
\q2 ale kilek memek betera se den kawel bala mu ani mesam tala.   
\q1
\v 14 Sangam den se kiti guruga ko den  
\q2 yawara mu aninga ningi aniso,  
\q1 se ikia yumura ko nunguning,  
\q2 se sokel agotala.   
\q1
\v 15 King alo se ali sor supuling alo mu ani  
\q2 te nunga ali terong la bitarsan,  
\q2 ale munan ningo diram la kalosan;   
\q1
\v 16 kari bibiya nunup ago mu ani te ali imi terong la bitarsan.\f + \fr 8:16 \ft King se ali sor supuling alo nunga den: Proverbs 8:15-16; 14:28,35; 16:10-15; 19:12; 20:2,8,26,28; 21:1; 22:11,29; 24:21-22; 25:2-6; 30:22,28,31.\f*   
\b  
\q1
\v 17 “Kariimet aninga kuesan, mu ani betela nunga kuesam;  
\q2 ale aninga kupusan, mu ani agarkasan.   
\q1
\v 18 Kariimet ani te mel suen biya gemasan ale nunup biya kaposo;  
\q2 ale ani te daiga bagara ningo diram te dagi baga lagasan.   
\q1
\v 19 Aninga ningo kariimet nungarsam mu  
\q2 gold se silver ningo kia saparam.   
\q1
\v 20 Ani munan ningo diram la te laga se,   
\q1
\v 21 kariimet aga kuesan mu mel ningo  
\q2 ningo nungarsam se karogo terong masan.   
\q1
\v 22 “Ani Yawe ko, se tom nu taiti ali mel  
\q2 suen la me nungurukaso la, ani noko ningi bagakasam.   
\q1
\v 23 Nu kumik duap se kopa mena iwitatala,  
\q1 ani noko ningi angimik duap se kopa  
\q2 mena bagerem se mel suen biya udagi aratam.   
\q1
\v 24 Gagi se yu me arata tom te,   
\q1
\v 25 duruk bibiya se motongar gotektek kuwim me ta ta la,   
\q1
\v 26 nu ali se tammanga mel awote mu me  
\q2 nungam la, ani noko ningi bagerem.   
\q1
\v 27 Ani bagerem se nu taiti gomang nungam,  
\q2 ale taiti tagi ago kapa gagi karogo numi kuting iluwam;   
\q1
\v 28 ale taiti nuwi taiti gomang te awuram,  
\q2 ale yu ali ningi nungam;   
\q1
\v 29 ale gagi ko tom bita bita karogo  
\q2 namaram ale ali me mituwurokko balam;  
\q2 ale ali ko nukuri awu awu karogo namaram.   
\q1
\v 30 Nu ani noko ikia sinar te mel suen la imi nunguruwakaso,  
\q1 ale pempem ago ko amilmil kelagakaso;  
\q1 se ani noko ningi betela amilmilakasam,   
\q1
\v 31 ale ali mel se kariimet suen la nunga nungam mu ko ninguru amilmilakasam.   
\b  
\q1
\v 32 “Se aga kuriang alo, aninga den ninguru ikialko;  
\q2 ani balsam turan beteral, mu amilmilaralko.   
\q1
\v 33 Aninga karo tua ko den ikial ale ikia sinar ago bagaralko;  
\q2 me nibiring tualko.   
\q1
\v 34 Awiriya pempem taiso aningate den  
\q2 ikiso ale karo tuso, mu amilmilarukko.   
\q1
\v 35 Mu awuk, awiriya aninga kupuso ale  
\q2 agarkoso, mu nu bagara ningo arigiso,  
\q2 ale Yawe motam te ningo la lagoso.   
\q1
\v 36 Bare awiriya ani ago ko doleng  
\q2 saposo, mu kota numi maguwuso;  
\q2 kariimet ani ago ko me negesan mu kua namara ko lage ko kuesan.”   
\c 9  
\s1 Ikia Sinar se Ikia Ngualara aiwasan  
\q1
\v 1 Ikia Sinar ko kawam yawara kaolam,  
\q2 ale ngatalek 7 bala ago kisiram mu  
\q1 kawam koma ko bangaru ago namaram.   
\q1
\v 2 Nu na ningo ningo nungam, ale waen  
\q2 gurugu beteram, ale na inang te awura ko kuwim mu nunguru beteram.   
\q1
\v 3 Nu ko ura imet itiwik alo den nungaram  
\q2 se namaman, se nu duruk dopang te kualala sanamaram ale aiwoso:   
\q1
\v 4 “Nina kariimet ikia sinar ko tukunangasan mu tairalko!”  
\q1 Nu kariimet nunga ikia aora biya mu nunga manarso,   
\q1
\v 5 “Tairal ale na inang se yu waen nunguru beterem ewere nalko.   
\q1
\v 6 Bagara ngualara sumu beteral ale ikia ago la bagaralko,  
\q2 mu asele nina bagara aolak ningo arigalko,” maso.   
\b  
\q1
\v 7 Ikia sinar suwik sapara ko kari agi,  
\q2 memek betera ko kari mu ko memek  
\q1 mu kasuruko mu, ni ko sinar to se ko;  
\q2 mu awuk, nu koma ko den memek ka manukko.\f + \fr 9:7 \ft Suwik sapara ko munan: Psalm 1:1; Proverbs 3:34; 8:36; 9:7-8,12; 11:12; 14:9; 15:12; 17:5; 19:28-29; 22:10; 24:9; 29:8; 30:17.\f*   
\q1
\v 8 Buta se ikia sinar suwik sapara ko kari, ko memek me manaruko;  
\q2 ni manaru mu kerak dun kopa iluwokko;  
\q1 bare ikia sinar ko kari, ko paguwura kasuru mu nu amilmilarukko.   
\q1
\v 9 Mu awuk, kari ikia sinar ago mu kiti  
\q2 gurugusam, mu eng am nu ningo nuam ko arataso;  
\q1 uwutatala, ningo diram betera ko kari mu ikia ningo kasursam,  
\q2 mu ni noko ikia ningo mu kunasi tusam.   
\b  
\q1
\v 10 Yawe ko kua bowa ningi la bagara ko  
\q2 munan mu ikia sinar te ta ko lage kuring;  
\q1 Kaem Laili mu ko ninguru iki, mu ni ikia  
\q2 sinar ko nunguning karogo terong meko.   
\q1
\v 11 Ikia sinar ilukuawur, mu ni tom maiya  
\q2 biya, yia suen biya ali imi te bagerko.   
\q1
\v 12 Ni ikia sinar karogo, mu ikia sinar mu koma ningo kisokko;  
\q1 bare ni ikia sinar suwik sapar, mu ni  
\q2 keta nimi ikup ningi betesam.   
\b  
\q1
\v 13 Ikia Ngualara mu imet bo numi ira mena, kuring nirung gurum;  
\q2 ikia ningo bo nukote me aniso.   
\q1
\v 14 Nu noko kawam kuring ko daigam, ale  
\q2 kualala biya baga se loagaram se wonong te kaparam   
\q1
\v 15 se kariimet lage karo nama taiwasan mu aiso ale nunga manarso:   
\q1
\v 16 “Nina kariimet ninga ikia me sinar aso,  
\q2 mu aninga kawam te tairalko.”  
\q1 Ale kariimet nunga ikia aora biya mu nunga manarso:   
\q1
\v 17 “Yu tere te gisan ale nasan mu ko na yawara nunguningkiri;  
\q2 inang tere te gisan ale yumura la nasan mu yaman nuam!” maso.   
\q1
\v 18 Noko kawam mu, te kua namara ko  
\q2 kawam, bare kariimet me ko ikisan;  
\q1 se kariimet noko kawam te giriman  
\q2 namaman, mu aitak kueman ale mutim ningi anisan.   
\c 10  
\s1 Solomon ko proverb sang  
\q1
\v 1 Imi Solomon ko ikia sinar ko den:\f + \fr 10:1 \ft Solomon ko ikia sinar ko den mu chapter 10:1 nama 22:16 mu te aniso.\f*  
\b  
\q2 Kuriang ikia sinar karogo mu, nuet gomang motam amilmil tuso;  
\q1 bare supuling lagara ko kuriang mu, nuam gomang motam batagarso.   
\b  
\q1
\v 2 Munan memek te mel ningo ningo gia  
\q2 mu kumik ningo bo mena;  
\q1 bare munan ningo diram mu memek ko lage te ka bataguru taukko.   
\b  
\q1
\v 3 Yawe kariimet ningo diram mu  
\q2 nungarkiwoso se inang ko me kuesan;  
\q1 bare memek betera ko kariimet mu nu  
\q2 nongoma siruwuso se mel ko kuesan mu me gisan.   
\b  
\q1
\v 4 Gagor ko munan te kimik mel mena lagerko;  
\q1 bare ura kowar ko munan te mu mel ago lagerko.   
\b  
\q1
\v 5 Kari sinar mu inang gia kam te na inang gi bolala awuso;  
\q1 bare awiriya na inang gia kam te ani  
\q2 geraga lagoso mu kota numi dolara tuso.   
\b  
\q1
\v 6 Kariimet munan diram karo lagasan,  
\q1 mu marak ningo tuwik musiring  
\q2 kapakoyam nungumik kuali kaposo;  
\q1 bare kariimet memek nuguring te mu kager ko den aratu lagoso.   
\b  
\q1
\v 7 Kariimet ningo diram mu kuesan  
\q2 mu nunga munan ningo mu mel yawara bo iwita ani lagoso;  
\q1 bare kariimet memek alo kuesan  
\q2 mu nunga nunup mena namoso.   
\b  
\q1
\v 8 Kariimet ikia sinar ago, mu amilmil te iki karo tusan;  
\q1 bare awiriya munak ngualara kuring te aratu lagoso mu maga namoso.   
\b  
\q1
\v 9 Kari ko ikia, ko gomang motam se  
\q2 aolak ko sinar to lagoso, mu sokel ago la lagoso;  
\q1 bare awiriya ikia memek karo lagoso, mu me yumuso.   
\b  
\q1
\v 10 Awiriya memek ereso ale te  
\q2 kaluwurokko motam kui parang maso, mu ikup tagiso;  
\q1 bare kari mel memek wetang saposo, mu bagara ningo lila sokel tuso.\f + \fr 10:10 \ft Bala bo mu iwita: “Bare awiriya munak ngualara kuring te aratu lagoso mu maga namoso.”\f*   
\b  
\q1
\v 11 Kariimet ningo diram mu ko kuring mu  
\q2 tam bo marak nangarso wore turan;  
\q1 bare kariimet memek nuguring te mu, kager ko den aratu lagoso.   
\b  
\q1
\v 12 Nanimi ko me kuera ko munan mu ikup duap duap tagiso;  
\q1 bare nanimi ko kuera ko munan mu  
\q2 memek suen la ko sokel karogo kaposo.   
\b  
\q1
\v 13 Kariimet sinar mu nuguring te ikia  
\q2 sinar ko den arataso;  
\q1 bare awiriya sinar mena mu bu taukko.   
\b  
\q1
\v 14 Kari ikia sinar ago, mu ikia ningo ningo ilu biguwuso;  
\q2 bare awiriya sinar mena mu munak te ikup tagiso.\f + \fr 10:14 \ft James 3:13-18 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 15 Kari kumik mel ago mu ko mel ningo ningo mu nu bituokko;\f + \fr 10:15 \ft Nangimik mel ago bagara ko munan: Proverbs 10:15; 13:7-8,11; 14:20-21,31; 18:11,23; 19:4,7,17; 21:13,17; 22:1-2,7,16,22-23; 23:4-5; 28:6,11,20,22; 30:8-9.\f*  
\q2 bare kari kumik mel mena mu awuk saonga taukko?   
\b  
\q1
\v 16 Kari ningo diram, ko bagara aolak  
\q2 ningo mu ko koma, bagara ningo arigiso;  
\q1 bare kari memek, ko kilek memek mu ko koma, ikup memek arigiso.   
\b  
\q1
\v 17 Awiriya ko memek ko kausa den ningo  
\q2 ilukuawuso, mu bagara ningo ko lage arigiso;  
\q1 bare awiriya ko memek ko kausa den  
\q2 buring tuso, mu lage memek karoso.   
\b  
\q1
\v 18 Awiriya gomang ningi la bo ko me  
\q2 kueso bare kuring guang te den ningo ilak balso, mu kawel kari;  
\q1 se awiriya saki alo nubiring ko balu balu  
\q2 geragoso, mu nu kari borara.   
\b  
\q1
\v 19 Munak tawun biya bala ningi mu memek arataso;  
\q2 bare awiriya ko munak ko sinar taso, mu nu sinar kari.   
\b  
\q1
\v 20 Kari ningo diram ko munak mu silver ningo iwita;  
\q1 bare kari memek ko gomang motam mu ningi mel ningo bo me aniso.   
\b  
\q1
\v 21 Kari ningo diram ko den mu inang  
\q2 ningo iwita, kariimet suen biya nunga sangarso;  
\q1 bare kari supuling aora biya mu kumik  
\q2 ikia ningo bo mena se kua namoso.   
\b  
\q1
\v 22 Yawe ko marak mu yawarakala se mel ningo ningo nangarso;  
\q2 se memek bo ningi nanga maguwurokko me aniso, mena.   
\b  
\q1
\v 23 Kari ngualara mu memek bitirukko mu amilmil te la beteso;  
\q1 bare kari sinar mu ikia sinar ko munan bitirukko ninguru amilmiloso.   
\b  
\q1
\v 24 Kari memek mu mel memek nu me ko  
\q2 kueso ale nguangawoso mu tairuk maguwurokko;  
\q1 bare kari ningo diram mu mel ningo  
\q2 gomang motam te aniso mu taukko.   
\b  
\q1
\v 25 Tuwik lom kaparuk mu kariimet  
\q2 memek nunga sarumu warukko;  
\q1 bare kariimet ningo diram mu aora biya bagamonko.   
\b  
\q1
\v 26 We barare nasam se kere birigiso,  
\q2 se tama bur motam kaiso se motam yu kaposo iwita,  
\q1 kari gagor ura te bitar mu, nu uwutata gemang yaman tuokko.   
\b  
\q1
\v 27 Yawe kuring bowa ningi bagara ko  
\q2 munan te, ali imi te tom maiya biya bagasan;  
\q1 bare kari memek alo mu, nunga ali imi  
\q2 te bagara ko tom mu batagam, tukunangta.   
\b  
\q1
\v 28 Kariimet ningo diram mu, mel ko kimi  
\q2 bitawasan mu arigimon ale ago amilmilamonko;  
\q1 bare kariimet memek alo mu, mel ningo  
\q2 nuam me arigimonko, am ipi kimi bita lagamonko.   
\b  
\q1
\v 29 Kariimet ningo diram mu, Yawe ko  
\q2 munan bowa ningi baga se te ningo la lagasan;  
\q1 bare kariimet memek alo mu, noko  
\q2 munan ningo umu bowa ningi memek arigimonko.   
\b  
\q1
\v 30 Kariimet ningo diram mu nukuri yager  
\q2 ago se nunga baruka ko me terong;  
\q1 bare kariimet memek alo mu ali te me bagamonko.   
\b  
\q1
\v 31 Kari ningo diram kuring te ikia sinar ko den arataso;  
\q1 bare awiriya kuring ningi den memek  
\q2 arataso mu memek tauk ale kuring sisirokko.   
\b  
\q1
\v 32 Kariimet ningo diram mu anapeya  
\q2 balukko mu ko iki se balso;  
\q1 bare kariimet memek nunga den mu am  
\q2 kawel la se kariimet nunga maguwuso.   
\c 11  
\s1 Kari ningo diram se kari memek nunga bala sang  
\q1
\v 1 Kariimet skel ko nuamur sang  
\q2 gurugusan se mel ko ikup diram me  
\q1 balso, mu Yawe munan umu me ko kueso nunguningkiri;  
\q1 bare nu kariimet mel ko ikup ko tom  
\q2 diram la balsan mu nunga amilmiloso.   
\b  
\q1
\v 2 Nanimi patawura ko munan taiso mu, buring ko dolara taiso; bare nanimi karogo kapara ko munan mu ikia sinar nangarso.\f + \fr 11:2 \ft Nanimi karogo kapara ko munan: Proverbs 3:34; 10:8; 13:10; 16:9; 17:10; 22:4; 29:23.\f*   
\b  
\q1
\v 3 Kawel mena diram la bagara ko munan  
\q1 mu, kariimet ningo nunga kiti guruguso;  
\q1 bare kawel munan mu, kariimet ikia  
\q2 suanta la me kaora mu nunga maguwuso.   
\b  
\q1
\v 4 Mel ningo ningo ago bagara ko munan  
\q2 mu, tom memek ningi me ka sangukko;  
\q1 bare ningo diram la bagara ko munan mu,  
\q2 maga namara ko lage te ka bataguru taukko.   
\b  
\q1
\v 5 Kariimet nungumik den mena alo mu,  
\q2 nunga munan ningo diram mu lage ningo nunga kasurso;  
\q1 bare kariimet memek mu nongota nunga memek nunga maguwuso.   
\b  
\q1
\v 6 Diram la bagara ko kariimet alo mu,  
\q2 nunga munan ningo diram mu nunga sangaru taso;  
\q1 bare ikia suanta la me kaora alo mu,  
\q2 nunga ikia memek mu nunga taliposo.   
\b  
\q1
\v 7 Tom kari memek bo kueso, mu mel  
\q2 taukko ko gomang ikia bita lagoso mu mena namoso;  
\q2 anapeya taukko ko sail tagi lagaram mu ta mena.\f + \fr 11:7 \ft Psalm 49 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 8 Kari ningo diram mu ikup kam ningi saonga taso;  
\q2 bare ikup mu geragoso kari memek mu maguwuso.   
\b  
\q1
\v 9 Kaem ko me kuruwa ko kari mu, ko  
\q2 munak memek mu te ko saki alo nunga maguwuso;  
\q1 bare kari ningo diram mu ikia ningo te numi bataguru taso.   
\b  
\q1
\v 10 Tom kariimet ningo diram mu mel  
\q2 betesan se ningo la arataso, mu wonong lilim la amilmilasan;  
\q1 se tom kariimet memek alo kua gilingisan,  
\q2 uwutatala kariimet aisan ale nuguting mosan.   
\b  
\q1
\v 11 Kariimet ningo nuam wonong bo te  
\q2 bagasan, mu wonong mu nup yawara taso;  
\q1 bare kariimet memek wonong bo te  
\q2 bagasan, mu nunga bala memek te wonong mu ko nup magoso.   
\b  
\q1
\v 12 Awiriya ko bo doleng sapara den manarso mu nu kari ngualara;  
\q1 bare kari ikia nunguning ago mu uwuta me bitirukko.   
\b  
\q1
\v 13 Munak gi ago geraga ko munan te den yumura pagorsan;\f + \fr 11:13 \ft Saki alo nubiring ko den bala: Proverbs 10:18-19; 11:13; 16:28; 18:8; 26:20.\f*  
\q1 bare kari gomang motam ko sinar taso,  
\q2 mu mel me bala ko mu me wetang te balso.   
\b  
\q1
\v 14 Kari supuling alo wosagam me kiti  
\q2 guruguwomon, mu kariimet memek tamonko;  
\q1 bare kari supuling wosagam ninguru  
\q2 kiti guruguwomon, mu kariimet yawarakala bagamonko.   
\b  
\q1
\v 15 Bo saonga ale ko dinau bo kote  
\q2 beteram umu kutuwura ko bala ni me baluko, mu awuk,  
\q2 ni keta nimi ikup ningi betesam;  
\q1 kari munan umu biriruwuso,  
\q2 mu nu ningo la lagoso.   
\b  
\q1
\v 16 Imet gomang motam ningo se welang  
\q2 ago, mu kariimet nup biya tusan;  
\q1 bare kari darangara alis munumuning te  
\q2 mel ningo ningo giso, mu kumik nup mena.   
\b  
\q1
\v 17 Kari gomang motam ningo se welang  
\q2 ago mu ningo la lagoso;  
\q1 bare ining singi alis daong ko kari mu  
\q2 ikup tagi kota kumik te beteso.\f + \fr 11:17 \ft Ining singi alis daong ko munan: Proverbs 11:17; 15:18; 17:1,19; 20:3; 21:9,19; 22:10; 25:24; 26:20-21; 27:15; 28:25; 29:22; Galatians 5:15.\f*   
\b  
\q1
\v 18 Kari memek mu ko ura koma mel  
\q2 nunguning taso i maso, bare mena,  
\q2 ko ura koma mu dora se kawel;  
\q1 bare kari munan ningo diram bita lagoso,  
\q2 mu ko koma mel nunguning taso.\f + \fr 11:18 \ft 2 Corinthians 9:6; Galatians 6:9-10; James 3:18 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 19 Kari munan ningo diram ko sail tagiso,  
\q2 mu bagara ningo arigiso;  
\q1 bare kari munan memek karo tui lagoso,  
\q2 mu kua namara ko lage te namoso.   
\b  
\q1
\v 20 Kariimet ikia memek tom suen biya to  
\q2 lagasan, mu Yawe me nunga kueso;  
\q1 bare kariimet diram la lagasan,  
\q2 mu Yawe nunga amilmiloso.   
\b  
\q1
\v 21 Ninguru ikialko: memek betera ko  
\q1 kariimet alo mu me ipi namamonkowo,  
\q2 nunga memek koma tamonko;  
\q1 bare kariimet ningo diram mu ikup mena,  
\q2 ningo la namamonko.   
\b  
\q1
\v 22 Gold ring balayam yawara buruk  
\q2 kuamuru tuguma mu me terong;  
\q1 se imet koma motam balayam yawara,  
\q2 wore munan memek beteso, mu me terong tala.   
\b  
\q1
\v 23 Kariimet munan ningo la ko kua  
\q2 lagasan, mu bagara ningo arigimonko;  
\q1 bare kariimet kilek ikia memek ko kua  
\q2 lagasan, mu Yawe ko gomang magara arigimonko.   
\b  
\q1
\v 24 Kari amilmil te ko melmasak kariimet  
\q2 sang nungarso guruguso mu, me ta  
\q1 tukunangaso, bo bo karogo am giwoso;\f + \fr 11:24 \ft Kariimet kituwura alo nunga saonga: Proverbs 11:24-26; 14:31; 19:17; 22:9; 28:27.\f*  
\q1 bare kari ko melmasak ko dogotak  
\q2 soroso, mu nama eng am kumik mel mena ko arataso.   
\b  
\q1
\v 25 Amilmil te kariimet mel nungara ko  
\q2 kari mu pempem mel karogo la lagarukko;  
\q1 awiriya kariimet sang yu te nunga  
\q2 sangarso, mu ko koma nu betela yu te sangarmonko.   
\b  
\q1
\v 26 Kari ko na inang guramoso mu,  
\q2 kariimet kumik ko bala memek balu gilingisan;  
\q1 bare kari kuting urukuso se kote na  
\q2 inang diasan mu, bala ningo kumik ko balsan.   
\b  
\q1
\v 27 Awiriya munan ningo karo tui lagoso,  
\q2 mu nuna koma munan ningo kote betemonko;  
\q1 bare awiriya munan memek bita karo  
\q2 lagoso, mu koma munan memek arigiso.   
\b  
\q1
\v 28 Awiriya ko mel ningo ningo te ira  
\q2 sanamoso mu dagulokko;  
\q1 bare kari ningo diram mu, tam gawa  
\q2 maramarak iwita marak bagarukko.   
\b  
\q1
\v 29 Kari ikup memek tagi ko imet kuriang  
\q2 nungumik te beteso, mu mel ningo bo me taso;  
\q1 ikia sinar mena alo mu, kari ikia sinar  
\q1 ago mu nunga dungan kari bagamonko.   
\b  
\q1
\v 30 Munan ningo diram ko nunguning mu  
\q2 tam marak nangarso wore turan;  
\q1 awiriya kariimet saki lage ningo te nunga  
\q2 awuso, mu nu ikia sinar kari.   
\b  
\q1
\v 31 Kariimet ningo diram alo nunga munan koma ali imi te tasan.  
\q1 Se awuk? Kariimet memek Kaem  
\q2 nubiring tusan mu nunga munan koma me tamonko e?   
\c 12  
\s1 Nade iluwa ko bala saki  
\q1
\v 1 Awiriya due iluwa ko den ko amilmiloso, mu ikia ningo karogo gek maso;  
\q1 bare awiriya due iluwa ko den mu dulurso, mu nu kari ngualara.   
\b  
\q1
\v 2 Yawe kari ningo mu ko kueso;  
\q2 bare nu kawel kari mu memek te nunga beteso.   
\b  
\q1
\v 3 Nukuri betera ale gek am daiga bagara  
\q2 ko munan mu kilek memek ningi me arataso ale taiso, mena;  
\q1 bare kari ningo diram bitawoso mu ni me baruku sapar i.   
\b  
\q1
\v 4 Kiwem ningo betera ko imet mu ko  
\q2 kiwem mu te kuari nup yawara taso;\f + \fr 12:4 \ft Imet nunga den: Proverbs 12:4; 18:22; 19:13-14; 21:9,19; 25:24; 31:10-31.\f*  
\q1 bare imet ko kiwem memek mu ko kiwem  
\q2 umu kuera memek bo iwita, kuari kumik sail menawuso.   
\b  
\q1
\v 5 Kari ningo diram mu awiriya kote  
\q2 anapeya ningo bitirukko balso mu diram la beteso;  
\q1 bare kari memek nunga bala mu am kawel la.   
\b  
\q1
\v 6 Kari memek ko den mu kari te iluwa ko dagarok iwita;  
\q2 bare kari ningo kuring te den arataso mu kari bataguru taso.\f + \fr 12:6 \ft Anananga munak munakasan: Proverbs 12:6,14,16-19,22; 17:27.\f*   
\b  
\q1
\v 7 Kariimet memek mu ikup arigisan ale maga namasan;  
\q1 bare kari ningo mu ko kawam digo  
\q2 lilim karogo sokel karogo la lagoso.   
\b  
\q1
\v 8 Kari ikia sinar ago mu nup biya taso;  
\q2 bare kari ko ikia daeldel pukakung mu mel yam ko betesan.   
\b  
\q1
\v 9 Munan nunguning mu iwita:  
\q2 kari kituwura ko baga se ke kimik ko ura bitar mu terong;  
\q1 bare kimik mel mena wore nimi  
\q2 kaluwura ale mel suen biya ago iwita  
\q2 baga se inang ko kua lagara mu munan kawel.   
\b  
\q1
\v 10 Munan diram ko kari mu ko buruk  
\q2 kausik mel ninguru nunga bitarso;  
\q1 bare kari memek mu ko buruk kausik  
\q2 mel ningo nungumik te beteso ma se,  
\q2 wore ninguru nunga bita maguwuso.   
\b  
\q1
\v 11 Awiriya ko ali te kuting gege naguso,  
\q1 mu nu na inang mel terong la kapa tuso;  
\q1 bare awiriya ikia kawel karo karo bola  
\q2 pala lagara, mu nu kumik ikia ningo mena.\f + \fr 12:11 \ft Ura kowar tata se gagor ko kilek: Proverbs 12:11-12,24,27. Den saki tala nunga reference mu Proverbs 6:6 te aniso.\f*   
\b  
\q1
\v 12 Kari memek alo mu, lage memek te  
\q2 melmur gisan mu ninguru nongomang tusan;  
\q1 bare kari ningo diram mu, nunga ura  
\q2 kowar te mel yager beteso ale nunguning kapa nungarso.   
\b  
\q1
\v 13 Kari memek mu kota ko munak memek giris palagoso ale taliposo;  
\q2 bare kari ningo diram mu ikup memek uwuta mu kia kaposo.   
\b  
\q1
\v 14 Kari ko munak ningo te mel ningo ningo kumik kauso;  
\q2 se ura kowar bitar, mu koma yawara kapa kisokko.\fig |alt="two men working on blain" src="Man24.tif" size="col" ref="Proverbs 12:14" \fig*   
\b  
\q1
\v 15 Kari supuling aora biya mu anapeya beteso mu ningo la ko iwita balso;  
\q2 bare kari sinar mu kiti guruga den ikiokko due sapa lagoso.   
\b  
\q1
\v 16 Kari supuling aora biya mu pasak gomang magaruk se arikko;  
\q2 bare kari sinar mu bita maguwur, wore me pasak koma bitirukko.   
\b  
\q1
\v 17 Den nunguning bala ko kari mu  
\q2 biguwura motam te den nunguning la balso;  
\q2 bare den kawel bala ko kari mu kawel gurugokko.   
\b  
\q1
\v 18 Munak memek ngual kasik sapara mu batir iwita kari atumuso;  
\q1 bare kari sinar ko den welang mu kari gomang motam lilumuso.   
\b  
\q1
\v 19 Den nunguning balu mu, tom maiya biya ani lagarukko;  
\q1 bare den kawel balu mu, tom tukunangta  
\q2 baga nungamili sapa namarukko.   
\b  
\q1
\v 20 Kariimet memek betemonko den  
\q2 kalosan, mu nongomang motam kawel karogo terong mam;  
\q1 bare kariimet bagara lila sokel tusan mu amilmilamonko.   
\b  
\q1
\v 21 Kariimet ningo diram mu memek bo me nunga maguwuso;  
\q2 bare kariimet memek mu memek suen biya arigisan.   
\b  
\q1
\v 22 Yawe den kawel bala ko kariimet mu nunga biriruwuso;  
\q2 bare den nunguning bala ko kariimet mu nu nunga amilmiloso.   
\b  
\q1
\v 23 Kari sinar mu ko ikia ningo mu ninguru bitarso;  
\q1 bare kariimet ikia aora biya mu nunga  
\q1 kawel mu am ngual ngual balu sapasan.   
\b  
\q1
\v 24 Ura kowar betera ko kari mu kari supuling ko arataso;  
\q2 bare kari gagor mu diruwumon se ura dungan bitirukko.   
\b  
\q1
\v 25 Gemang namara taira bataga iluwa se  
\q2 nguangara mu kimik sokel karogo kaparukko;  
\q2 bare sangam den ningo mu gemang motam sokel tuokko.   
\b  
\q1
\v 26 Kari ningo diram mu ninguru ari ikiso ale asele bo ilak numi giso;  
\q1 bare kari memek nunga munan mu  
\q2 lage memek te nongorak namoso.   
\b  
\q1
\v 27 Kari gagor mu bulamurok bare mel bo me ta morukko;  
\q2 bare ura kowar betera ko kari mu mel ningo ningo giso.   
\b  
\q1
\v 28 Ningo diram la bagara ko munan mu bagara ningo nangarso;  
\q2 se lage mu karo mu kuera mateng me arikko.   
\c 13  
\s1 Ikia Sinar ilukuawur ale kari ningo ko lagerko  
\q1
\v 1 Kuriang ikia sinar ago, mu ko nuet ko kiti guruga den ilukuawuso;  
\q1 bare ikia sinar suwik sapara ko kuriang  
\q2 mu ko memek manaru, mu me ikiokko.\f + \fr 13:1 \ft Nuamnuet se kuriang nunga den: 10:1; 13:1,22,24; 14:26; 17:21,25; 19:13,18,27; 20:11,20; 22:6,15; 23:13-16,19-28; 28:7,24; 29:15,17; 30:11,17; Ephesians 5:22-24; 6:1-3; Col 3:18-21.\f*   
\b  
\q1
\v 2 Kari ko munak ningo te mel ningo ningo kumik kauso;  
\q1 bare kawel kari memek mu, kager ko  
\q2 munan mu na nokoyam ko kua nanuguso.   
\b  
\q1
\v 3 Kari ko kuring ko sinar taso, mu ko  
\q2 bagara aolak ko bitua ningo beteso;  
\q1 bare awiriya munak ngual kasik  
\q2 munakoso, mu nu ikup ningi maga namoso.   
\b  
\q1
\v 4 Kari gagor mu melmasak suen biya ko kueso, bare bo me taso;  
\q1 bare ura kowar iluwa ko kari mu  
\q2 melmasak suen biya ago terong maso.   
\b  
\q1
\v 5 Kari ningo diram mu, munan kawel mu me ko kueso nunguningkiri; bare kari memek mu, munan memek dolara ago mu kumik siring kaiyam.   
\b  
\q1
\v 6 Ningo diram la bagara ko munan mu,  
\q2 kari ningo mu lage kasurso se te ningo la lagoso;  
\q1 bare memek betera ko kari mu kota ko memek mu saposo se daguloso.   
\b  
\q1
\v 7 Kariimet saki manga mel ningo ningo  
\q2 karogo iwita nunumi betesan,  
\q1 bare nunguning mu nuna nungumik mel mena.  
\q1 Bare saki mu nuna nungumik manga mel  
\q1 mena iwita nunumi betesan ale bagasan,  
\q2 bare nuna nunga melmasak mu suen biya.   
\b  
\q1
\v 8 Kari kumik manga mel suen biya ago,  
\q2 mu ikup kam ningi te numi bataguru taukko;  
\q1 bare kari kumik mel mena mu  
\q2 anape ko ikup uwuta mu kumik te aratukko? Mena.   
\b  
\q1
\v 9 Kari ko bagara ningo diram mu,  
\q2 galep nikim biya bo iwita;  
\q1 bare kari memek mu,  
\q2 galep iri namoso wore iwita.   
\b  
\q1
\v 10 Nanimi patawura ko nunguning mu  
\q1 nanimi karogo tagisan gurungumusan;\f + \fr 13:10 \ft Nanimi patawura ko munan: Proverbs 3:7; 6:17; 11:2; 13:10; 15:25; 16:18-19; 18:12; 21:4,24; 27:2; 29:1,23; 30:13,32.\f*  
\q2 bare awiriya ikia sinar ago mu,  
\q1 kiti guruga ko den ilukuawuso.   
\b  
\q1
\v 11 Kari lage memek te manga tagiso,  
\q1 mu manga mu tairate yumu namoso;  
\q2 bare kari ko manga taso ale katir katir  
\q1 bolala awuso, mu manga mu laga tuso.   
\b  
\q1
\v 12 Awiriya anapeya gomang te mu taukko  
\q2 tom maiya biya kimi bita lagoso,  
\q2 mu gomang motam ninguru kaposo;  
\q1 bare tom nu taso mu marak iru kumik te taikoyam amilmiloso.   
\b  
\q1
\v 13 Awiriya karo tua ko den balu  
\q2 maguwuso, mu koma arigokko;  
\q1 bare awiriya ko amilmiloso, mu koma ningo taukko.   
\b  
\q1
\v 14 Kari sinar ko kausa den mu bagara aolak sangarso,  
\q2 ale kari kua namara ko lage te mu sangaru taso.   
\b  
\q1
\v 15 Ikia ningo mu kari nup ningo tuso;  
\q2 bare kawel ko munan mu kari lage memek te beteso.   
\b  
\q1
\v 16 Kari ikia ningo ago mu ko munan mu ikia sinar karogo la beteso;  
\q2 bare kari ko ikia aora biya mu wetang te numi saposo.   
\b  
\q1
\v 17 Den ta ale karogo namara ale diram la me bala mu ikup tagiso;  
\q2 bare den karogo nama diram la bala mu marasin ningo iwita.   
\b  
\q1
\v 18 Awiriya due ta ko den buring tuso,  
\q2 mu kumik mel mena baga se dola lagarukko;  
\q2 bare awiriya kawus maso ale iki karo tuso, mu amilmil taso.   
\b  
\q1
\v 19 Mel ko gemang motam nia laga tata mu  
\q2 gemang motam lila arukko;  
\q1 bare kariimet nusupuling aora biya mu,  
\q2 nunga munan memek umu me bita tamonko nongomang aniso.   
\b  
\q1
\v 20 Awiriya ikia sinar ko kari ilak kapetoso,  
\q1 mu nu agotala ikia sinar kari ko arataso;  
\q1 bare kari, kari ngualara nongorak sorara mu ikup yaman arigiso.   
\b  
\q1
\v 21 Kariimet memek alo mu ikup memek nunga maguwuso;  
\q1 bare kariimet ningo diram alo mu mel  
\q2 ningo ningo karogo terong masan.   
\q1
\v 22 Kari ningo mu ko mel ningo ningo mu  
\q2 ko kuriang imas nunga awu beteso;  
\q1 bare kari memek ko mel ningo ningo mu  
\q2 geragoso ale kari ningo diram mu nongote namoso.   
\q1
\v 23 Giarum ningi inang kue paga mu sor  
\q2 magaram ale aniso, kariimet kituwura te to namonko;  
\q2 bare munan kawel ningi arataso se nuna me gi nasan.   
\q1
\v 24 Awiriya ko kuriang nukum me tagiso, mu ko kuriang ko me kueso;  
\q1 bare awiriya ko kuriang ko kueso mu  
\q2 tom memek bitawoso mu te la dingumuso.\f + \fr 13:24 \ft Kuriang nunga kiti guruga ko munan: Proverbs 1:3-4,10-11; 13:24; 19:18; 22:6,15; 23:13-16; 29:15,17; Ephesians 6:4; Hebrews 12:5-11.\f*   
\q1
\v 25 Kariimet ningo diram mu nunga na inang terong la no gilingisan; bare kariimet memek mu karak kua se lagasan.   
\c 14  
\s1 Ikia Sinar mu ninguru ka sangukko  
\q1
\v 1 Imet ikia sinar ago, mu ko kuari se  
\q2 kuriang se ko kawam digo lilim ninguru ilukuawuso;  
\q1 bare imet sinar mena, mu kota ko  
\q2 kawam digo lilim parusuwuso se kaposo.   
\q1
\v 2 Kari ko bagara aolak diram mu Yawe bowa ningi la lagoso; bare kari ko aolak memek mu Yawe mel yam ko beteso.   
\q1
\v 3 Kari ngualara numi patawura ko munak balso, mu ko koma taukko;  
\q2 bare kari ikia sinar ago ko munak mu nu bitarso.   
\q1
\v 4 Inang bulmakau naukko mu mena mu,  
\q2 ni anape ko bulmakau karogo bagerko?  
\q1 Bare aking bulmakau mena mu,  
\q2 ni awuk inang sor maga kisokko?\f + \fr 14:4 \ft Bulmakau ko inang karogo, mu nu no se ali pagarso. Se nu ali pagarso mu kari te inang aguso ale inang karogo terong la bagoso.\f*   
\q1
\v 5 Den nunguning bala ko kari mu biguwura motam te den bo me kaluwuso;  
\q2 bare den kawel bala ko kari mu kawel gurugokko.\f + \fr 14:5 \ft Den nunguning la bala ko munan: Proverbs 5:5,25; 12:17,19; 17:7; 19:5,9.\f*   
\q1
\v 6 Ikia sinar suwik sapara ko kari mu ikia  
\q2 sinar kupok, bare bo me arigokko;  
\q1 bare kariimet ikia nunguning ko ikia, mu guyak la sinarsan.   
\q1
\v 7 Kari ngualara ilak me kapeterko;  
\q2 mu awuk, ni den sinar bo kuring te me ta ikiko.   
\q1
\v 8 Kari sinar mu, ikia sinar lage tuso;  
\q2 bare kari sinar mena mu, kota ko ngualara mu te numi kulurso.   
\q1
\v 9 Nusupuling aora biya alo mu, memek mu mel gotek ko balsan;  
\q2 bare nanimi nangamang tui se bagara suanta ko munan mu,  
\q2 kariimet diram alo mu nunga ningi aniso.   
\q1
\v 10 Kariimet suan suan kota ko  
\q2 gomang motam yaman ikup mu ninguru ko ikiso;  
\q1 uwutatala, noko amilmil ko sokel mu ko iki saparko me terong.\f + \fr 14:10 \ft Kari ko gomang motam ningi biya ko bala sang: Proverbs 12:25; 13:12,19; 14:10,13; 15:13,30; 17:22; 18:14; 25:20; 27:9.\f*   
\q1
\v 11 Kari diram ko kawam mu am sanamiwurukko;  
\q2 bare kari memek ko kawam mu dagulok ale parasarukko.   
\b  
\q1
\v 12 Kariimet sang ikisan nuna munan lage  
\q2 karo tusan mu diram la ma balsan.  
\q1 Bare mena. Nuna karosan nama eng  
\q2 memek arigisan ale kua namasan.   
\b  
\q1
\v 13 Gusira amilmil ko munan am  
\q2 betenakko, bare naneman bataga ko munan mu tom sang am aniso;  
\q1 se amilmil gusira niara mu menaruk,  
\q2 bare mu nangamang bataga mu aking am nangate anirukko.   
\b  
\q1
\v 14 Kariimet memek mu nunga betera  
\q2 kaora memek mu ko nunguning la tamonko;  
\q1 se kariimet ningo mu betelatala, nunga  
\q2 betera kaora ningo mu la ko nunguning tamonko.   
\b  
\q1
\v 15 Kariimet nunga ikia ninguru me  
\q2 sinarara alo mu, anapeya balu mu am iki karo tumonko;  
\q1 bare kariimet ikia ago, mu nuna nunga  
\q2 bagara aolak ko ninguru sinar tasan.\f + \fr 14:15 \ft Matthew 10:16 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 16 Kariimet ikia sinar ago, mu nuna  
\q2 munan memek ko ninguru nguangasan ale nubiring tusan;  
\q1 bare kariimet ikia sinar mena, mu nuna  
\q2 anapeya betemonko mu ninguru me  
\q1 ko ikia tasan, mu am tairatela betesan.   
\b  
\q1
\v 17 Kariimet nunga nongomang magara  
\q1 tairate, mu ngualara ko kilek memek tairatela betesan;  
\q1 se aking kariimet saki nunga kawel mu  
\q1 yumura te la, bare kariimet nunga iki  
\q1 gilingisan mu me nunga kua gilingisan.   
\b  
\q1
\v 18 Kariimet nunga ikia tukunangta, mu  
\q2 nunga kilek ngualara mu ko koma diram tasan;  
\q1 bare kariimet ikia ningo nuam ago,  
\q2 mu ko koma nuna ikia ningo nuam biya tala tasan.   
\b  
\q1
\v 19 Kariimet kilek memek bita lagasan mu  
\q1 maingte kariimet munan diram betesan  
\q2 mu nunga nobowa ningi karangamon  
\q1 taimon ale nubugura kulukurmonko.   
\b  
\q1
\v 20 Kariimet nunup mena, nungumik mel  
\q2 mena, mu kariimet sang nungarkasan  
\q1 mu me nunga ikia iwita nungarki patesan;  
\q2 nunga singsang nunguning tala wore am uwutata nungumik te betesan.  
\q1 Bare kariimet nunup ago, nungumik mel  
\q2 suen biya ago, mu kariimet suen la  
\q2 nunga sikisaki ko iwita nunga balsan ale nunga kuesan!   
\b  
\q1
\v 21 Awiriya ko bo mel yam ko beteso,  
\q2 mu nu memek beteso;  
\q1 bare awiriya kariimet ikup ago mu  
\q2 nunga sangarso, mu amilmilarukko.   
\b  
\q1
\v 22 Ni kilek memek bitarko ikia to lager,  
\q2 mu ni lage ningo supurem ale lage memek karosam;  
\q1 bare ni pempem kilek ningo bitarko ikia to lager,  
\q1 mu kariimet nongomang kisimon ale  
\q2 tom suen biya te kerak bagamonko.   
\b  
\q1
\v 23 Ni ura kowar ilup, mu ni ko koma yawara toko;  
\q2 bare ni yam dagi munaka lager, mu ni kimik mel mena bagerko.   
\b  
\q1
\v 24 Kariimet ikia nunguning nongote ago,  
\q2 mu koma mel yawara yawara gisan;  
\q1 bare kariimet ikia nunguning nongote  
\q2 mena, mu nunga ngualara kilek mu eng am butata aniso.   
\b  
\q1
\v 25 Kari den ariga te den nunguning la  
\q2 balso, mu kari sangarso;  
\q1 bare kari den kawel balso mu saki alo  
\q2 memek te nunga beteso.   
\b  
\q1
\v 26 Awiriya Yawe bowa ningi bagoso mu terong la lagoso;  
\q1 se mu noko kuriang nunga yumura kuwim tala.   
\q1
\v 27 Yawe bowa ningi bagara mu kari ko bagara aolak sangarso,  
\q2 ale kari kua namara ko lage te mu sangaru taso.   
\b  
\q1
\v 28 King ko kariimet biya te nup biya taso;  
\q2 bare kariimet mena, mu king nup mena tala.   
\b  
\q1
\v 29 Awiriya ikia ningo karogo mu numi ira ko kari;  
\q1 bare kari gomang motam tama ko  
\q2 kaniwara mu ngualara munan beteso.   
\b  
\q1
\v 30 Nangamang motam lila te bagara mu nangimik lilim sokel tuso;  
\q1 bare nangamang magara mu nangimik lilim maguwuso.   
\b  
\q1
\v 31 Awiriya kituwura alo nunga bita  
\q2 maguwuso mu Awiriya nunga nungam mu mel yam ko beteso;  
\q1 bare awiriya kariimet mel mena mu  
\q2 nunga sangarso, mu nu Kaem nup biya tuso.\f + \fr 14:31 \ft Kariimet kituwura alo nunga saonga: Proverbs 11:24-26; 14:20-21,31; 19:17; 22:9; 28:27.\f*   
\b  
\q1
\v 32 Tom ikup memek arataso, mu memek  
\q1 betera ko kariimet umu maga namasan;  
\q1 bare kariimet ningo diram mu kuemon  
\q2 agi ta wore, nunga kuwim yumura karogo.   
\b  
\q1
\v 33 Ikia sinar ko kari mu gomang motam ningi Ikia Sinar ago;  
\q1 se Ikia Sinar mu kariimet ngualara nunga ningi munakawoso tala.   
\b  
\q1
\v 34 Munan ningo diram mu sor sokel se nup biya tuso;  
\q1 bare munan memek mu sor lilim ko kariimet nup memek nungarso.   
\b  
\q1
\v 35 Ura kari ikia sinar ago mu king amilmil tuso;  
\q1 bare ura kari ngualara mu dolara king  
\q2 tuso se gomang magara mu kumik te beteso.   
\c 15  
\s1 Kaem mel suen biya arigiso ale ko ikiwoso  
\q1
\v 1 Bo gomang memek te munakawara se  
\q2 lila welang te koma balu tua mu, noko tama iruwuso;\f + \fr 15:1 \ft Munak ningo te saki alo nunga saonga: Proverbs 12:6,18; 15:1-2,4,23,30; 16:23-24; 27:9. Judges 8:1-3 se 12:1-6 ago arikko.\f*  
\q1 bare alis ago den koma balu tua umu,  
\q2 tama bo karogo kasi gomang motam ningi bita kam.   
\b  
\q1
\v 2 Ikia sinar kari munakoso, mu ikia ningo ningo kuring te arataso;  
\q1 bare supuling lagara ko kari munakoso,  
\q2 mu bala memek duap duap kuring te arataso.   
\b  
\q1
\v 3 Yawe sor suen la ari kutuwuwoso,  
\q2 kariimet memek se kariimet ningo  
\q1 aguwaya betesan mu am ari sapawoso.   
\b  
\q1
\v 4 Den welang lila ago mu kariimet ninguru nunga sangarso;  
\q1 bare kari kuamili kuring den memek ago,  
\q2 mu kariimet nongomang motam parusuwuso.   
\b  
\q1
\v 5 Kuriang supuling aora biya mu,  
\q2 nuet due iluwa ko den manarso mu tuer pateso ale buring tuso;  
\q1 bare kuriang iki karo tuso, mu nu kuriang sinar.   
\b  
\q1
\v 6 Kariimet ningo diram nunga kawam te,  
\q2 mu mel yawara yawara suen biya aniso;  
\q1 bare kariimet munan kawel te meltutuk  
\q2 gisan, mu meltutuk mu ikup ningi nunga awurokko.   
\b  
\q1
\v 7 Kariimet ikia sinar ago mu, ikia ningo  
\q2 ningo kariimet saki nunga kasursan;  
\q1 bare nusupuling lagara alo mu uwuta me betesan.   
\b  
\q1
\v 8 Yawe kariimet memek nunga tama betera mu biriruwuso;  
\q1 bare nu kariimet ningo nunga guranek mu ko amilmiloso.   
\b  
\q1
\v 9 Yawe kariimet memek mu nunga bagara aolak biriruwuso;  
\q1 bare nu kariimet munan ningo diram karo tui lagasan mu nunga kueso.   
\b  
\q1
\v 10 Awiriya lage ningo buring tuso, mu ikup yaman arigiso;  
\q1 awiriya ko memek kasursan mu ko gomang ikuwoso, mu kuerukko.   
\b  
\q1
\v 11 Kariimet kuera nunga nuguwim mu  
\q2 wetang te Yawe koma te aniso;  
\p ewere te se, kari gomang motam mu, awuk  
\q2 Yawe motam te yumurokko?   
\b  
\q1
\v 12 Ikia sinar doleng sapara ko kari mu ko  
\q2 memek kasuru, mu gomang magarukko;  
\q2 nu kariimet sinar mu nunga dulokko.   
\b  
\q1
\v 13 Kari gomang ningi amilmil ago,  
\q2 mu ko koma motam amilmil ago;  
\q1 bare kari gomang motam ikup yaman  
\q2 ago, mu kumik sokel kapa saposo.   
\b  
\q1
\v 14 Kari sinar mu ikia ningo ko ninguru kua lagoso;  
\q1 bare supuling lagara ko kari mu  
\q2 munan memek mu na ko kuakoyam ko kua lagoso.   
\b  
\q1
\v 15 Awiriya ikup yaman memek ningi  
\q2 lagoso, mu ikup biya se maga kuena lagoso;  
\q1 bare awiriya gomang motam amilmil  
\q2 karogo, mu amilmil te no nungia se lagoso.   
\b  
\q1
\v 16 Mel katirta ago baga se Yawe bowa  
\q2 ningi la baga lagara ko munan mu,  
\q1 kari kumik mel suen biya karogo se  
\q2 gomang motam daung daung lagara ko munan kiaram.   
\b  
\q1
\v 17 Na inang mamis memek nimi tui no se  
\q2 nimi ko kua se lagara mu, munan yawara nunguning;  
\q1 bare bulmakau gotek moa kaiya ale  
\q2 inang yawara karogo no se,  
\q1 nimi kore bataguru se nimi ko me kuera  
\q2 mu, munan memek nunguningkiri.   
\b  
\q1
\v 18 Kari ko gomang motam magara tairate,  
\q1 mu ining singi tagi kariimet ningi beteso;  
\q2 bare kari gomang motam lila ago, mu daiga bagara nungurso burangoso.   
\b  
\q1
\v 19 Kari gagor ko lage mu mayang singir  
\q2 ereso; bare kari ningo ko lage mu wetang biya.   
\b  
\q1
\v 20 Kuriang ikia sinar ago mu, nuet gomang motam amilmil tuso;  
\q2 bare kuriang ikia aora biya, mu ko nuam mel yam ko beteso.   
\b  
\q1
\v 21 Kari ikia ningo mena, mu munan memek ko amilmiloso;  
\q2 bare kari ikia sinar ago, mu diram la aolak iluso.   
\b  
\q1
\v 22 Saki alo nunga den sinar yawara biring  
\q2 tua, mu ka ura bitar mu nama dagulokko;  
\q1 bare nunga den sinar te sanamir,  
\q2 mu ka ura nunguning kaparukko.   
\b  
\q1
\v 23 Den ninguru ko iki gurugu laga koma bala, mu amilmil kisokko;  
\q1 ale tom te bala ko mu te iki guruguwa  
\q1 te diram bala, mu ningo nunguningkiri!   
\b  
\q1
\v 24 Kari ikia sinar ago mu, bagara aolak  
\q2 diram ko lage karoso ale ningo nuam ningi nama tarigiso,  
\q2 ale mutim ningi dagulu namara ko lage memek mu kia kaposo.   
\b  
\q1
\v 25 Yawe kari numi patawura ago mu, ko kawam digo mu parusuwu warso;  
\q2 bare nu imet gerewa ko por, mu sokel tuso.   
\b  
\q1
\v 26 Yawe kariimet memek alo nunga ikia memek biriruwuso nunguningkiri;  
\q2 bare munak welang lila ago mu nu ko amilmiloso.   
\b  
\q1
\v 27 Kari guing talal mu nuwus kuriang ikup ningi nunga beteso;\f + \fr 15:27 \ft Kausa bo mu Achan ko dugu duap te ko ikiko: Joshua 7:1,25.\f*  
\q1 bare kari memek bitirukko dia gilingisan  
\q2 bare biriruwuso, mu ningo la bagarukko.   
\b  
\q1
\v 28 Kariimet ningo diram mu, den koma  
\q2 aguwaya balmonko mu, ninguru ko iki gurugu se balsan;  
\q1 bare kariimet memek mu, den memek se  
\q2 bala memek nuguring te aratu lagoso.   
\b  
\q1
\v 29 Yawe kariimet memek alo mu nunga  
\q2 nuguring me ta ikiso;  
\q1 bare nu kariimet ningo diram alo nunga  
\q2 guranek ikiso ale nuguring iluso.   
\b  
\q1
\v 30 Den gilalong gia ko kari koma motam  
\q2 gusira amilmil ago kete tairuk, mu gemang motam amilmil tuokko;  
\q1 ale den ningo mu degewa kaura mu,  
\q2 kimik sokel ko ikes menawu kam.   
\b  
\q1
\v 31 Ni kari saki ka bagara aolak ningo la te  
\q2 pempem lagerko de ilumon se ko  
\q2 amilmiler, mu ni kari ikia sinar bo ko iwita lagerko.   
\b  
\q1
\v 32 Awiriya dogowa ta ko den buring tuso,  
\q2 mu kota numi mel yam ko beteso;  
\q1 bare awiriya iki karo tuso, mu ikia nunguning taso.   
\b  
\q1
\v 33 Ikia sinar ko den mu Yawe bowa ningi  
\q2 la bagara ko munan nanga kasurso;  
\q1 ale nanimi karogo kapara ko munan  
\q2 giriso, asele nanga tagi patawu kualala nanga betera ko munan mu kowom karoso.   
\c 16  
\s1 Yawe ko aing au bowa ningi mu mel suen la ningo la arataso  
\q1
\v 1 Ana anapeya betenakko nanga ikia  
\q2 kalonak, bare Yawe aing au mauk mu asele uwutata aratukko.   
\b  
\q1
\v 2 Kari ko munan suen la beteso mu nu ningo la iwita ikiso;  
\q2 bare Yawe munan umu ko ikia yumura mu am iki saposo.   
\b  
\q1
\v 3 Ni anapeya bitarko mu,  
\q2 Yawe kuting te la awu sapar se  
\q2 nu ka sanguk se yawarakala aratukko.   
\b  
\q1
\v 4 Yawe ikia mel suen la ariwoso se nama nukum te arataso;  
\q1 kariimet memek alo nunga tom nukum  
\q1 te memek tamonko mu agotala ariwoso.   
\b  
\q1
\v 5 Yawe nunumi patawura ko kariimet alo  
\q2 mu nunga biriruwuso nunguningkiri.  
\q1 Ninguru ikialko: nuna nunga memek koma tamonko.   
\b  
\q1
\v 6 Ana Yawe ko ninguru kua se pempem  
\q2 den diram la karo tui se laganak, mu nanga memek siwu nangarukko;  
\q1 ana Yawe bowa ningi baganak, mu ana munan memek mu kia kapanakko.   
\b  
\q1
\v 7 Yawe nika bagara aolak ko amilmilaruk,  
\q2 mu awiriya ni kerak dun kopa  
\q1 iluwasan mu karogo la kerak lila te bagamonko.   
\b  
\q1
\v 8 Manga mel suen biya ago baga se,  
\q2 kiwem memek betera mu me terong;  
\q1 bare manga mel katirta karogo baga se,  
\q2 munan ningo diram la karo tua umutang mel biya.   
\b  
\q1
\v 9 Kari ko bagara aolak te anapeya  
\q2 bitirukko agi aguwaya bitirukko,  
\q2 ale amaruya bitirukko mu ko ikia nungurso,  
\q1 bare Yawe aing au mauk mu asele uwutata aratukko.\f + \fr 16:9 \ft Kaem mel suen la bitaruwoso: Proverbs 16:1,9; 19:21; 20:24; Luke 12:16-21; Ephesians 1:9,11; James 4:15; Revelation 3:7.\f*   
\b  
\q1
\v 10 King den balso mu sokel ago se aora biya; owore te se nu sinar la se diram la kariimet nunga bituokko.   
\b  
\q1
\v 11 Mel ko ikup guyak se ko maiya  
\q2 tukunang am diram la tata ko munan mu Yawe ko munan;  
\q2 nu munan diram la beteso.\f + \fr 16:11 \ft Kariimet sang mel ko ikup te diram me diasan.\f*   
\b  
\q1
\v 12 King alo munan memek mu am me ko kuesan nunguningkiri,  
\q1 mu awuk, king ko ura mu munan  
\q2 ningo diram te sokel ago la aniso.   
\b  
\q1
\v 13 King alo kariimet den diram se den  
\q2 nunguning la balsan mu nunga amilmilasan.   
\b  
\q1
\v 14 King gomang magaruk mu, kuera mateng am aratukko tala;  
\q1 buta se ikia sinar kari mu tairate king  
\q2 gomang motam lila tuokko karogo kaerukko.   
\b  
\q1
\v 15 Tom king ko koma motam gusira  
\q2 amilmil ago arik, mu bagara ningo ko tom iwita ikiko;  
\q1 noko gomang amilmil mu worem aora  
\q2 biya ningi yu bugulik ka kautokoyam.   
\b  
\q1
\v 16 Ni ikia sinar toko mu yawarakala, mu gold kiaram;  
\q1 uwutatala, ni ikia ningo tuterko mu yawarakala, mu silver kiaram!   
\b  
\q1
\v 17 Kariimet diram nunga lage biya mu munan memek me te aniso;  
\q2 awiriya ko munan ko sinar taso, mu yawarakala bagarukko.   
\b  
\q1
\v 18 Nanimi patawura ko munan buring ko mu, magara kuenera ko munan taiso;  
\q1 kualala namara ko munan buring ko mu,  
\q2 dagulu parasa namara ko munan taiso.   
\b  
\q1
\v 19 Kua kapara ale kariimet kituwura  
\q2 nongorak bagara ko munan mu, munan yawara;  
\q1 bare nunumi patawura alo nunga sail te  
\q2 kariimet saki nunga melmasak gia mu  
\q1 nongorak nimi tui nana ko munan mu memek.   
\b  
\q1
\v 20 Awiriya kiti guruga ko den iki karo  
\q2 tuso, mu daiga bagara yawara arigiso;  
\q1 uwutatala, awiriya Yawe te ira sanami  
\q2 lagoso, mu amilmilarukko.   
\b  
\q1
\v 21 Kari ikia sinar ago, mu balsan sinar kari  
\q2 masan; se den welang ningo mu kausa  
\q1 ningo sokel tuso, se kariimet karo tusan.   
\b  
\q1
\v 22 Awiriya ikia sinar ago, mu ko ikia sinar  
\q2 mu marak ningo ko yu iwita nu sangaru lagoso;  
\q1 bare nusupuling lagara alo mu nunga  
\q2 munan memek mu te, memek tagi nongota nungumik te betesan.   
\b  
\q1
\v 23 Kari ikia sinar ago mu, kuring te ikia sinar ko den arataso;  
\q2 se kariimet ko den ikimon ale karo tumonko kuesan.   
\b  
\q1
\v 24 Den welang ningo mu honey iwita,  
\q2 kamili te yaman nuam, se kimik lilim sokel tuokko.   
\b  
\q1
\v 25 Kari bo ikiso lage nu karowoso mu diram iwita ikiso;  
\q1 bare karo nama nukum te mu, kuera mateng arigiso.   
\b  
\q1
\v 26 Inang ko kuera ko munan mu kari ura te diruwuso;  
\q2 noko na ko kuera eng am bo karogo ura te diruwuso.   
\b  
\q1
\v 27 Kari memek mu munan memek  
\q2 bitirukko ikia nungurso burangoso;  
\q1 noko munak mu tama kuamili buluwuluk makam.\f + \fr 16:27 \ft Saki alo nubiring ko den bala: Proverbs 11:13; 16:27-28; 18:8; 20:19; 26:20.\f*   
\b  
\q1
\v 28 Kari memek kawel kuruwim mu ikup duap duap tagiso;  
\q2 bo buring ko bala mu, tiran ningo nunga parusuwuso.   
\b  
\q1
\v 29 Daong kager ko kari mu ko bo  
\q2 gomang kulukurso ale ilak kager daong memek ko lage te namoso.   
\b  
\q1
\v 30 Kari bo sumulak dun pateso ale motam daleloso, mu ikia memek karogo.   
\b  
\q1
\v 31 Ningo diram la laga nomone yak maso,  
\q2 mu mel yawara bo balayam nusupuling tugu kam.   
\b  
\q1
\v 32 Kager kari tamatama mu ko sokel mu  
\q2 te wonong bo am moa mituwurokko;  
\q1 bare numi ira ko kari mu ko bagara ko  
\q2 sinar taso, mu nu kager kari mu kiaram.   
\b  
\q1
\v 33 Ana anapeya duap duap betenakko ikia am kalonakko,  
\q2 bare Yawe anapeya aratukko agi mena mu nu balso se arataso.\f + \fr 16:33 \ft Israel alo nunga munan bo te Kaem gomang motam ikimonko mu kiwem sang bitakasan: Proverbs 18:18; Acts 1:23-26\f*   
\c 17  
\s1 Saki alo arungu lila te yawarakala bagara ko bala saki  
\q1
\v 1 Inang gotek bo nirung mena, lila te to nana, mu yawarakala;  
\q1 bare inang ningo kawam digo karogo terong ma se no nguala se,  
\q2 nanimi ining singi tua mu awuk nanga sangukko?   
\b  
\q1
\v 2 Kari bo ko namar dolara munan nuet  
\q2 kote bita lagoso, mu nuet baluk se  
\q1 ura kari yam bo, ikia sinar ago, mu  
\q2 noko kuwim am taukko tala;  
\q1 ale ko namar bo iwita mel kasik biya  
\q2 karogo terong la bagarukko.   
\b  
\q1
\v 3 Gold se silver nunguning agi buawen mu ko ikia ko mu,  
\q2 tama kowar biya wore ningi kaisan ale asele ko ikisan;  
\q2 bare kari ko gomang motam mu Yawe kota gurugu patawu ko ikiso.   
\b  
\q1
\v 4 Kari memek mu ikia memek ikiokko ninguru due tagiso;  
\q2 uwutatala, kawel kari mu den kawel ikiokko ninguru kueso.   
\b  
\q1
\v 5 Awiriya kariimet kituwura nunga  
\q2 doleng saposo, mu nu Awiriya  
\q1 nunga nungam mu agotala ko doleng saposo;  
\q1 uwutatala, awiriya kariimet sang ikup  
\q2 arigisan se nu ko amilmiloso, mu nu me yumu namarukko.   
\b  
\q1
\v 6 Kariimet garuk mu nunga nunumasari te nunup biya kaposo;  
\q1 iwitatala, kuriang alo mu nunam nonet mu nunup biya nungarsan.   
\b  
\q1
\v 7 Ikia sinar ko den mu numi patawura ko kari kuring te me arataso, mena;  
\q1 bare tom bo te aratuk agi mu, ni ninguru ko sinar toko!  
\q1 Uwutatala, kari supuling kuring te den kawel mu me arataso, mena;  
\q1 bare tom bo te aratuk agi mu, ni ninguru ko sinar toko!   
\b  
\q1
\v 8 Manga mel kari tua ale diruwura se  
\q2 mel ningo tere gi karogo tai kisa ko munan mu,  
\q1 kari sika nunga mel ningo, te to no laga gilingisan.   
\b  
\q1
\v 9 Awiriya bo ko memek siwu saposo, mu  
\q2 nu nanimi ko kuera ko munan sokel tuso;  
\q1 bare awiriya bo ko memek umu balu  
\q2 balu geragoso, mu nu tiran ningo nunga parusuwuso.\f + \fr 17:9 \ft Bo ko ikup siwura ko munan: Matthew 18:21,35; Mark 11:25; Colossians 3:13.\f*   
\b  
\q1
\v 10 Kari ikia ningo ago mu ko memek tom  
\q2 suanta ko manaru, mu nu pasak ala ari ko ikiokko;  
\q1 bare kari supuling lagara karogo mu  
\q2 tom 100 iwita moa maguwur, bare am me ta ikiokko!   
\b  
\q1
\v 11 Kari memek mu supuling lagara se dun  
\q2 kopa iluwa ko kiwem mu ko kua lagoso;  
\q1 bare kari bo wuli karogo mu betemon  
\q2 se namaruk ale ikup yaman tuokko.   
\b  
\q1
\v 12 Bear nuam ko gotek tere namon se  
\q2 gomang magawuruk mu koma te aratuko mu, sinar toko;  
\q1 bare kari ko ikia munan memek  
\q2 nunguningkiri mu memek bitawuruk  
\q1 se koma te aratuko mu, eng am ninguru  
\q2 ko sinar toko! Umu asele memek ko memek arikko!   
\b  
\q1
\v 13 Awiriya munan ningo mu ko koma munan memek bitiruk,  
\q2 mu memek mu ko kawam digo lilim me ta bita taukko.   
\b  
\q1
\v 14 Kari bo ilak tagira gurungumura ko munan me duap bitarko:  
\q2 duap betera mu kausik daong ko mayang kutuwu kam;  
\q1 se ka gemang memek mu am ira se  
\q2 kaparuk se memek biya bo me aratukko.   
\b  
\q1
\v 15 Kari kumik den mena, yam ipi ikup te betera ko munan,  
\q1 se kari ikup karogo, bare am betera se amilmil te namara ko munan,  
\q2 mu ilagala la Yawe am biriruwuso nunguningkiri.   
\b  
\q1
\v 16 Anape ko kari supulingkiri mena mu  
\q2 ikia ningo te diarukko manga kuting te bitarko?  
\q1 Mu me terong, mu awuk, nu ikia sinar taukko gomang me aniso.   
\b  
\q1
\v 17 Tiran yawara mu pempem ka kua lagarukko;\f + \fr 17:17 \ft Ka singsang yawara arungu welang te bagara ko kilek: Proverbs 17:9,17; 18:24; 25:18; 26:18-19; 27:6,10.\f*  
\q2 se ka launuria mu ka ikup dun sika giokko bagoso.   
\b  
\q1
\v 18 Ni ikia sinar mena wore asele,  
\q2 kari bo, bo kote dinau bitiruk mu ni sangaru ale kutuwurko baluko.   
\b  
\q1
\v 19 Awiriya ining singi tagira gurungumura bitirukko kua lagoso,  
\q2 koma suanta nu memek tagi kumik te bitirukko kua lagoso;  
\q1 supuling lagara se nimi patawura ko  
\q2 munan mu, memek tagirok se tairuk ka maguwurokko.   
\b  
\q1
\v 20 Kari gomang motam daeldel pukakung  
\q1 mu, munan mu te molak me maiso;  
\q2 awiriya kuamili kawel munan karogo mu ikup ningi daguloso.   
\b  
\q1
\v 21 Kuriang supulingkiri aora biya mu  
\q2 nuet gomang motam batagarso,  
\q2 se amilmil bo kote mena se gomang ikup biya.   
\b  
\q1
\v 22 Nangamang motam amilmil ago bagara mu marasin ningo iwita;  
\q2 bare nangamang ikup ago bagara mu nangimik sokel karogo kaposo.   
\b  
\q1
\v 23 Manga yumura la kariimet kuting te  
\q2 tata ko munan te, mel bo diram la me arataso.   
\b  
\q1
\v 24 Kari sinar mu ikia sinar moke sengem ko beteso;  
\q2 bare kari ikia mena, mu ngual kasik beteso.   
\b  
\q1
\v 25 Kuriang bo ikia memek karo tui lagoso,  
\q2 mu noko nuamnuet nongomang ikup biya lagasan.   
\b  
\q1
\v 26 Kari kumik den mena mu, memek yam  
\q2 ipi kumik te betera mu memek;  
\q1 se kari ningo bo, ko munan ningo ko  
\q2 yam ipi memek te betera mu me terong tala.   
\b  
\q1
\v 27 Kari ikia ningo ago, mu munak ko iki iki munakoso;  
\q2 se kari sinar nunguningkiri mu gomang magara me ikiso.   
\b  
\q1
\v 28 Kari ikia mena mu tom saki kuring kalok ale baga lagaruk,  
\q2 se ni iki mu ikia sinar ko kari bo bagoso i meko!   
\c 18  
\s1 Ikia sinar ago la pempem munaka se laganakko  
\q1
\v 1 Kari bo kota ko bagara te baga se saki  
\q2 alo arungu me ilu biguwuso,  
\q1 mu nu kota ko ningo mu mel biya ko  
\q2 beteso, ale nu ikia ningo suen la mu mel yam ko beteso.   
\q1
\v 2 Kari ngualara mu mel ko duap ikiokko me kueso, mena;  
\q2 nu kota ko ikia la balukko kueso.   
\q1
\v 3 Memek betera ko kari mu bala memek ko lage kuring kagarso;  
\q2 dolara ko munan mu dolara kisokko.   
\q1
\v 4 Ikia sinar ko den kari kuring te arataso mu gagi du biya wore turan,  
\q1 ale aking yu bulowolok ma ale palenga kapawara wore toroman.   
\q1
\v 5 Kilek memek bitawara ko kari nunga atumu saonga,  
\q1 ale kari kumik den mena mu ipi den te betera se ikup memek ipi ta,  
\q2 mu kilek memek nunguningkiri.   
\b  
\q1
\v 6 Kari sinar mena mu kota ko munak  
\q2 ngualara munakoso umu ikup yaman tagi kumik te beteso.   
\b  
\q1
\v 7 Kari ngualara mu kota ko munak te numi maguwuso;  
\q2 se ko den mu dagarok iwita taliposo.   
\b  
\q1
\v 8 Kari buring ko bala ko den mu inang yaman yaman iwita;  
\q2 se kariimet amilmil te nasan se nutagu ningi kaposo.   
\b  
\q1
\v 9 Kari kua ani ani lagara mu melmasak maguwura ko kari iwitatala.   
\b  
\q1
\v 10 Yawe mu kawam aora bo kalel biya sanamiwoso wore toroman;  
\q2 se kariimet ningo diram mu te nagu nama yumusan.   
\b  
\q1
\v 11 Kariimet nungumik manga mel suen biya ago mu,  
\q1 nunga melmasak umu kar aora bo nunga  
\q2 lautam nongorak bagoso iwita ikisan.   
\b  
\q1
\v 12 Kari bo me dagula la, mu nu numi patawura ko kari;  
\q2 bare nanimi karogo kapara ko munan mu te nup ningo tasan.   
\b  
\q1
\v 13 Den ninguru me ikia ale tairate koma  
\q2 bala mu memek se dolara karogo.   
\b  
\q1
\v 14 Kuera ikes memek ningi baga se wore  
\q2 ka gemang motam sokel karogo la bager, mu am baga lagerko;  
\q1 bare gemang motam sokel menaruk,  
\q2 mu tom maiya biya me bagerko.\f + \fr 18:14 \ft Proverbs 17:22 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 15 Ikia sinar kari mu guyak la ikia ningo  
\q2 taso, ale bo karogo ikiokko due gurugu lagoso.   
\b  
\q1
\v 16 Kariimet mel tua ko mel mu,  
\q1 nika lage kuring am kaguk se kari nup  
\q2 biya ta wore am kote nama aratuko.   
\b  
\q1
\v 17 Den ariga tom te, kari giriso munakoso  
\q2 mu ni ko den ko gemang ningi am nunguning arukko tala;  
\q1 bare aking kari bo tala aratuk ale isaru gurungumurok,  
\q2 mu te ni kamin biya gotek yenerukko.   
\b  
\q1
\v 18 Tom kari ilagala munak te nunumi ilumon nama gek mamon,  
\q1 mu munan sang te awiriya nunguning  
\q2 se awiriya kawel mu te ikiko mu bitar ale Yawe kuting te bitarko.\f + \fr 18:18 \ft Israel alo nunga munan bo: Joshua 7:14-18; 1 Samuel 14:40-43; Proverbs 16:33; Acts 1:23-26.\f*   
\b  
\q1
\v 19 Tiran yawara bo bita maguwura ale  
\q2 aking gomang ta ko karogo kaera mu mel ikup;  
\q1 mu songkuring ain te nunga, agi por  
\q2 aora bo ninga kusumuri anira iwita.   
\b  
\q1
\v 20 Munak aguwaya kiring te arataso mu  
\q2 ko koma uwutatala peleruk se no ale tagu lagarukko;  
\q1 se ka kiring ko koma mu eng am diram la toko.\f + \fr 18:20 \ft Anananga munak munakasan: Proverbs 18:4,6,13,20-21.\f*   
\b  
\q1
\v 21 Marak bagara ko den se kuera ko den mu nangamili kopa te aniso;  
\q2 se ni aguwaya mu ko kuar ale balu mu ko koma uwutata toko.   
\b  
\q1
\v 22 Kari imet bo, ko nuwus ko taso,  
\q2 mu mel yawara bo arigam,  
\q2 se Yawe ko amilmiloso.   
\b  
\q1
\v 23 Kari kituwura mu numi karogo kapa se  
\q2 saonga ko wosenga kira lagarukko;  
\q1 bare kari kumik mel suen biya ago mu  
\q2 den koma sail ago am balukko.   
\b  
\q1
\v 24 Kari bo kari duap duap nongorak numi  
\q2 giso, mu memek ningi am dagulokko;  
\q1 bare noko ilup se isirek mu noko  
\q2 launuria nunga kiaram ale am noko yawara nunguningkiri.   
\c 19  
\s1 Bagara aolak ko kiti guruga den saki  
\q1
\v 1 Kari kimik mel mena ko baga se kimik  
\q2 te den mena bager mu yawarakala;  
\q1 bare kimik mel suen biya ago baga se  
\q2 kawela lager mu memek.   
\b  
\q1
\v 2 Nimi ira mena, gemang gemang ura ni  
\q2 me ninguru ko ikia mu kau tata,  
\q2 ale ko nunguning ura umu maguwura, mu me terong.   
\b  
\q1
\v 3 Kari kota ko munan memek te ko  
\q2 bagara aolak ikup tuso,  
\q2 ale ipi ko Yawe ko gomang magoso.   
\b  
\q1
\v 4 Mel ningo ningo karogo bager,  
\q2 mu daup ka tugumokko;  
\q2 bare kari kituwura mu ari mia gilingisan.   
\b  
\q1
\v 5 Den kawel te bo atumu saonga mu ko memek toko;  
\q2 den kawel kiring te arata mu betela ko ikup arikko.   
\b  
\q1
\v 6 Kariimet suen biya mu, kariimet bibiya  
\q2 nungumik mel karogo se nunga mel  
\q2 ningo saki, saki alo nungarsan owore,  
\q1 nongorak tiran betemonko kua gilingisan.   
\b  
\q1
\v 7 Kari kituwura mu kota ko kotamari ari  
\q2 mia gilingisan; se ko tiran alo eng am  
\q2 kumik duap te mena, awar biya bagasan.  
\q1 Nu nuna sangarmonko nogowom  
\q2 karoso bare nuna nu me sangorsan.   
\b  
\q1
\v 8 Awiriya ikia sinar taso, mu kota ko daiga bagara sangarso;  
\q1 ale awiriya ikia nunguning ilukuawuso mu te yawarakala lagoso.   
\b  
\q1
\v 9 Den kawel te bo atumu saonga mu ko memek toko;  
\q2 den kawel kiring te arata mu betela ko ikup arikko.   
\b  
\q1
\v 10 Kari ngualara bo kawam digo  
\q2 melmasak manga bibiya awote dagiwuruk mu ko ariga terong e?  
\q1 Agi ura kari dungan bo, ko dom biya mu  
\q2 bowa tugumok ale ko melmasak suen  
\q2 la bitaruwuruk mu ko ariga diram e?   
\b  
\q1
\v 11 Kari ikia sinar ago mu tairatela me gomang magoso;  
\q1 nu ko nup yawara mu ilukuawuso ale  
\q2 saki alo bita maguwusan mu mel yam iwita arigiso.   
\b  
\q1
\v 12 King ko gomang magara mu lion nia kam;  
\q2 bare ko amilmil mu baras nuwi kusat sirsir yu tui kam.   
\b  
\q1
\v 13 Supuling lagara ko kuriang mu nuet ko daiga bagara maguwuso;  
\q1 se kari bo ko nuwus iningara munakara  
\q2 ko imet, mu buwung tam irikoyam bita lagoso.   
\b  
\q1
\v 14 Kawam digo se melmasak suen la  
\q2 nanga nainet nainam nangaru gilingisan;  
\q2 bare imet sinar ningo mu Yawe nangarso.   
\b  
\q1
\v 15 Ani geraga lagara mu gagor ko munan;  
\q2 kari nukum nuam te dagi lagara mu na ko kuerukko.   
\b  
\q1
\v 16 Awiriya kiti guruga den karo tuso mu ko daiga bagara ko sinar taso;  
\q2 bare awiriya ko munan ko me sinar taso mu kuerukko.   
\b  
\q1
\v 17 Awiriya kariimet kituwura nunga  
\q2 saonga beteso, mu munan mu Yawe kote bita kam, se Yawe munan  
\q2 nu beteram mu koma tuokko.   
\b  
\q1
\v 18 Ka namar gotektir bagoso la,  
\q2 dingumur se ko tom maiya taiwoso mu ningi ningo la bagarukko;  
\q2 ni uwuta me bitar mu ni karogotala nu kua namarukko lage te betesam.   
\b  
\q1
\v 19 Gomang magara ko kari memek, mu koma memek am arigokko.  
\q2 Ni nu me ta sangaruko; ni sangaru mu ni uwutata sangaru se lagerko.   
\b  
\q1
\v 20 Munan den kisimon mu iki ale kiti  
\q2 guruga ko den mu ilukuawur, mu udagi te ikia sinar kari bagerko.   
\b  
\q1
\v 21 Kari gomang motam ningi mu aguwaya  
\q2 bitirukko mu ko ikia duap duap aniso tala;  
\q1 bare anapeya Yawe ko gomang motam te aniso mu giriso arataso.\f + \fr 19:21 \ft Romans 8:28 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 22 Saki alo kua nungara ko munan mu mel gira nunguningkiri.  
\q1 Kimik mel mena kituwura bagara mu mel bo mena;  
\q2 bare kawel munan te lagara mu memek biya nunguningkiri.   
\b  
\q1
\v 23 Kua Yawe bowa ningi bagara mu  
\q2 bagara aolak ningo nangarso;  
\q1 ale munan umu te ana nangamang kua  
\q2 kaposo se terong la baga se memek me nanga maguwuso.   
\b  
\q1
\v 24 Kari gagor mu tawir ningi inang  
\q2 taukko kuting garukuso;  
\q1 bare inang patawuruk kuring te  
\q2 bitirukko mu ninguru gagorso!   
\b  
\q1
\v 25 Ikia sinar suwik sapara ko kari moar se  
\q2 ninguru me sinarara alo mu sinarmonko;  
\q1 ikia ningo ko kari bo due to, mu nu ikia  
\q2 ningo nunguningkiri karogo terong maukko.   
\b  
\q1
\v 26 Awiriya nuet moso maguwuso,  
\q2 ale nuam kawam te karo pituwuso,  
\q2 mu kuriang mu nguangara dolara memek tagi wonong tuagu ningi beteso.   
\b  
\q1
\v 27 Aga namar, kiti guruga ko den ko de  
\q1 bagur mu ikia ningo ko lage paguwurko.   
\b  
\q1
\v 28 Kawel den te kari atumu saonga ko  
\q2 kari memek mu, munan diram doleng saposo;  
\q1 se kari memek mu munan memek na ningo no kam naso.   
\b  
\q1
\v 29 Ikia sinar doleng sapara ko kari alo  
\q2 nunga memek tamonko mu nunguru beteman se aniso;  
\q2 uwutatala nusupuling lagara alo nunga bu memek mu nunguru beteman se aniso.   
\c 20  
\s1 Gold mu gold, bare Ikia Sinar mu gold kiaram  
\q1
\v 1 Yu aora no ngualer, mu kari ngualara  
\q2 iwita aratu ale den ngual ngual te kager duap bitarko;  
\q1 ni kari ikia sinar mena, mu uwutata bitarko.\f + \fr 20:1 \ft Yu nana ngualara ko munan: Proverbs 20:1; 21:17; 23:20-21, 29-35; 31:4-7; Ephesians 5:18.\f*   
\b  
\q1
\v 2 King ko gomang magara mu lion nia kam;  
\q2 awiriya nu gomang motam maguwuso mu numi pani te beteso.   
\b  
\q1
\v 3 Awiriya ining singi kager ko munan ko  
\q2 me kueso ale biriruwuso, mu nup ningo taso;  
\q1 bare kari ngualara mu tairate ining singi kager duap beteso.   
\b  
\q1
\v 4 Inang aguwa kam te gagora laga inang bo me asuru,  
\q2 mu inang gia kam te anape ko namar ale inang ko loaga se lagerko?   
\b  
\q1
\v 5 Kari ko ikia yumura sang mu gagi du biya iwita,  
\q2 bare kari sinar mu asele karogo kaeyawa ko ikiokko.   
\b  
\q1
\v 6 Kariimet suen biya balsan,  
\q1 “Ikup arigal mu aningate tairalko.  
\q2 Ani ninga saonga ikisam,” masan;  
\q1 bare kariimet nunguningta ka sangarmonko mu suen mena.   
\b  
\q1
\v 7 Kari ningo diram la,  
\q2 mu ko bagara aolak ningo diram la;  
\q1 noko kuriang gue mu yawarakala la bagamonko.   
\b  
\q1
\v 8 Tom king ko daiga kuwim te ikup  
\q2 guyak tuterukko dagiso, mu nu memek mu pasak ko motam sinarso.   
\b  
\q1
\v 9 Awiri baluk, “Aninga angamang motam  
\q2 ko ninguru sinar taem, ale ningo la, memek bo me beterem,” maukko?   
\b  
\q1
\v 10 Skel te ikup guyak diram la me tata,  
\q2 agi mel ko maiya tukunang diram la  
\q1 me ilu ariga ko munan, mu Yawe biriruwuso nunguningkiri.   
\b  
\q1
\v 11 Kuriang ko gomang motam ningi  
\q2 ningo se diram la agi mu ko ikiko mu, ko munan te arikko.   
\b  
\q1
\v 12 Nadogowa te den ikinakko,  
\q2 se namotam te sor ariginakko,  
\q2 Yawe ilagala la bita nangaram.   
\b  
\q1
\v 13 Ni anira ko kua lager, mu ni kari kituwura ko aratuko;  
\q1 loaga se ura iluwer, mu ni inang suen biya karogo bagerko.   
\b  
\q1
\v 14 “Diara tom sumu kalel biya!” ma  
\q2 lagaram, se mel kotam diara tom kutuwuram se kaparam,  
\q1 se diara kari mu koma aliti te diaram,  
\q2 ale namaram munan mu ko numi patawukaso.   
\b  
\q1
\v 15 Gold mu gold, se diamond mel mu diamond mel;  
\q1 bare kari kuring ningi ikia ningo ko den  
\q2 arataso mu, ali imi ko mel ningo nunguningkiri mu kiaram.   
\b  
\q1
\v 16 Kari bo ni ninguru me ko ikia agi mu,  
\q2 nika manga mel agi mu yam ngual me tuiko;  
\q1 ni gir ale noko guang ningo bo to ilup  
\q2 asele mel ko balso mu tuiko;  
\q1 se nu ko guang mu ko negeruk ale  
\q2 pasak tairuk ko ikup kutuwurokko.   
\b  
\q1
\v 17 Kawel kilek te inang gia mu yaman  
\q2 nuam, bare ninguru iki, mu ni saun  
\q2 sakar kiring tuguman se nowasam iwita.   
\b  
\q1
\v 18 Ikia sangam awote ikia kaloko;  
\q2 kiti guruga den to ale asele kager ko namarko.   
\b  
\q1
\v 19 Munak gi ago geraga ko munan te den yumura pagorsan;  
\q1 buta se munak ko kari ilak me sorerko.   
\b  
\q1
\v 20 Awiriya nuamnuet kua namamonko nunga manuk,  
\q2 mu nu galep bo sor tiromorom biya kaniwa iri palagoso iwita.\f + \fr 20:20 \ft Exodus 21:17; Leviticus 20:9; Deuteronomy 27:16.\f*   
\b  
\q1
\v 21 Lage guyak te mel ko tom aitak bare  
\q2 sail te gia, mu kerak tom maiya biya me anirukko.   
\b  
\q1
\v 22 Bo ko memek koma bitarko me baluko;  
\q2 Yawe te ira sanami sager se nu ka sangukko.   
\b  
\q1
\v 23 Mel ko ikup guyak diram la me tata ko munan mu Yawe biriruwuso;  
\q1 ale skel karogo kaera birikara ko munan mu me ko amilmiloso.   
\b  
\q1
\v 24 Yawe kari ko aolak kiti guruguwoso;  
\q2 se ko aolak ko ninguru iki saparukko mu me terong.\f + \fr 20:24 \ft Genesis 50:26 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 25 Ikia ninguru me ta ale, tairate mel balu  
\q2 Yawe tua ale aking udagi ikia ka moa lagara, mu me terong.   
\b  
\q1
\v 26 King ikia sinar ago mu kariimet memek  
\q2 mu nunga tuteso ale memek ninguru nungarso.   
\b  
\q1
\v 27 Yawe kari ko marak mu galep bo iwita  
\q2 tuam, se te anapeya ko gomang  
\q2 motam ningi aniso mu te ari guruguso.   
\b  
\q1
\v 28 King ko kariimet nunga kua nungara se  
\q2 diram la nunga bitua ko munan mu  
\q2 nu sangarso, se tom maiya biya nunga king ko bagarukko.   
\b  
\q1
\v 29 Kari kulak nunga nokokosa barim am biya mu te nunup kaposo;  
\q2 se kariimet garuk mu nokokone te kariimet nunga kua kapa gilingisan.   
\b  
\q1
\v 30 Kari memek bita lagara mu, tom bo  
\q2 iluwa ale moa maguwu gue tua mu am sangukko tala,  
\q2 ale mu te gomang motam gurugok ale munan ningo karoko.   
\c 21  
\s1 Yawe te la mel suen biya terong la arataso  
\q1
\v 1 King ko ikia se ko gomang motam  
\q2 mu Yawe kuting te aniso;  
\q1 kari ali kauso ale yu lage tuso se te nagu namoso iwita,  
\q2 Yawe king aguwaya bitirukko ikiwoso mu nu uwutata beteso.   
\b  
\q1
\v 2 Kari ko munan suen la beteso mu nu ningo la iwita ikiso;  
\q2 bare Yawe munan umu ko ikia yumura mu am iki saposo.   
\b  
\q1
\v 3 Tama bita Yawe tua mu ningo; bare munan ningo diram la betera mu Yawe ninguru ko kueso.\f + \fr 21:3 \ft Tama bita Yawe tua ko munan: 1 Samuel 15:22, Psalm 40:6-8; Proverbs 15:8; Isaiah 1:11-17.\f*   
\b  
\q1
\v 4 Kari memek mu numi patawu se  
\q2 supuling laga lagoso, ale kiwem memek ago terong mam.   
\b  
\q1
\v 5 Kari ninguru iki guruguso asele ura  
\q2 beteso, mu noko ura yawarakala arataso ale nunguning karogo;  
\q1 bare lage guyak se tukunang te mel tata  
\q2 ko nunguning mu, kimik mel mena, kituwura lagerko.   
\b  
\q1
\v 6 Kawel ko munan te mel suen biya gia  
\q2 mu tama bur iwita pasak mena namarukko,  
\q2 ale dagarok iwita ka taliparukko.   
\b  
\q1
\v 7 Kari memek nunga kager daong ko  
\q2 munan mu nunga sarumu warukko,  
\q1 mu awuk, nuna munan ningo diram betemonko me kuesan.   
\b  
\q1
\v 8 Kari ikup ago mu ko bagara aolak mu daeldel pukakung;  
\q1 bare awiriya ko bagara aolak ko sinar  
\q2 taso mu munan ningo diram la beteso.   
\b  
\q1
\v 9 Nika imet ining singi bitiruk mu ilak kawam ningi bager i? Mena.  
\q2 Aratu ale matangi siwik motam atumu bager mu terong.   
\b  
\q1
\v 10 Kari memek mu inang ko kuakoyam  
\q2 memek bitirukko kua lagoso;  
\q2 ale nu bo gomang tua me ikiso.   
\b  
\q1
\v 11 Ikia sinar suwik sapara ko kari moar se  
\q1 ninguru me sinarara alo mu sinarmonko;  
\q2 ikia ningo ko kari bo due to,  
\q1 mu nu ikia ningo nunguningkiri karogo terong maukko.   
\b  
\q1
\v 12 Yawe mu ningo se diram nunguningkiri;  
\q2 se nu kariimet memek nunga bagara aolak mu ari iki saposo,  
\q2 ale memek te nunga bitirukko.   
\b  
\q1
\v 13 Awiriya kariimet kituwura nunga niara ko dogowa baguso,  
\q2 mu nu tom bo uwutatala niaruk bare kuring me ilumonko.\f + \fr 21:13 \ft Luke 16:19-31 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 14 Kari bo ni ko ko gomang magawuruk  
\q2 mu kariimet saki me karkamon la,  
\q1 munan ningo bo tui ale gomang te  
\q2 kulukuru se gomang kua kaparukko.   
\b  
\q1
\v 15 Tom munan ningo mu sor ereso, mu  
\q2 kariimet ningo diram mu amilmilasan;  
\q1 bare memek betera ko kariimet alo mu nguangasan.   
\b  
\q1
\v 16 Awiriya ikia ningo ko lage karowa bita  
\q2 taso, mu nu nama kua namoso.   
\b  
\q1
\v 17 Awiriya na ningo se waen ningo no se,  
\q2 oil kumik palunguru se bagara amilmil mu ko kua lagoso,  
\q2 mu ko manga mel menaruk se nu kari kituwura ko bagarukko.   
\b  
\q1
\v 18 Kariimet ningo diram mu ningo la namamon,  
\q2 bare kariimet diram la me bagara mu nunga memek koma tamonko.   
\b  
\q1
\v 19 Kutek am sor garagarayam memek te  
\q2 keta bagara lagara mu terong nuam;  
\q1 bare gomang magara se ining singi ko  
\q2 imet mu ilak bagara mu mel ikup.   
\b  
\q1
\v 20 Kari ikia sinar ago mu inang ningo  
\q2 ningo ko kawam digo tuguso;  
\q1 bare kari sinar mena mu ko mel ningo am no maguwu lagoso.   
\b  
\q1
\v 21 Awiriya munan ningo diram se bo kua tua ko munan mu ko kua lagoso, mu daiga bagara ningo arigiso ale nup ningo karogo lagoso.   
\b  
\q1
\v 22 Ikia sinar kari mu wonong aora bo  
\q2 nongorak kageraruk ale nunga sokel  
\q1 te ira sanamiwasan mu parusuwurok menawurokko terong mam.\f + \fr 21:22 \ft Ana Kris alo nanga kager: 2 Corinthians 10:3-5; Ephesians 6:10-18.\f*   
\b  
\q1
\v 23 Awiriya kuring kuamili ko sinar taso mu ikup bo me arigiso.   
\b  
\q1
\v 24 Numi patawura ale supuling lagara ko  
\q2 kari mu numi patawura ko munan me bita arigiso;  
\q2 noko nup mu “Patawura”.   
\b  
\q1
\v 25 Kari gagor gurum, kuting kua anira,  
\q2 mu kota ko daiga bagara maguwuso.   
\q1
\v 26 Nu pempem la melmasak bo karogo  
\q2 gemarukko gomang soraga lagoso;  
\q1 bare kariimet ningo diram mu gomang  
\q2 sorara iluwa bo mena kariimet saki mel nungaru lagoso.   
\b  
\q1
\v 27 Kari memek tama beteso, mu Yawe biriruwuso nunguningkiri;  
\q2 mu awuk, nu ikia ningo bo te munan mu me beteso.   
\b  
\q1
\v 28 Den kawel te bo atumu saonga mu mena namarukko;  
\q2 bare den nunguning la bala mu pempem ani lagarukko.   
\b  
\q1
\v 29 Kari memek mu nu numi terong iwita  
\q1 ikiso ale ko memek mu am bita lagoso,  
\q2 bare kari diram mu anapeya bitirukko mu ko iki iki beteso.   
\b  
\q1
\v 30 Ali imi ko ikia biya, ko ikia nunguning,  
\q1 se ko kiti guruga mu ningo agila wore,  
\q2 Yawe me karo tua mu me ta ka sangukko.   
\b  
\q1
\v 31 Kager ko horse se kager ko melmasak  
\q2 mu am nunguru burangi saparko,  
\q1 bare ni kager moa mituwur agi kager ka  
\q2 moa mituwurokko mu Yawe kuting te aniso.\f + \fr 21:31 \ft Kager kam te: Psalm 33:16-17; 44:6.\f*   
\c 22  
\s1 Ka munan ningo te nup ningo toko  
\q1
\v 1 Kariimet nomotam te nip ningo ago  
\q2 bagara mu, mel ningo ningo suen la  
\q1 se manga mel ko sokel kia saparam.\f + \fr 22:1 \ft Nangimik mel ago bagara ko munan: Proverbs 22:1-2,7,16,22-23 se 10:15 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 2 Kari bo kumik mel suen biya ago agi,  
\q2 se kari bo mu kumik mel mena, kituwura agi,  
\q1 bare mel biya nunguning mu Yawe nuna wete nunga nungam.   
\b  
\q1
\v 3 Kari sinar mu ikup ari se mu, numi tagi batagarso ale kia kaposo;  
\q1 bare kari sinar mena mu ngual kasik  
\q2 geraga nama ningi kaposo ale memek arigiso.   
\b  
\q1
\v 4 Nanimi karogo kapara ko munan se,  
\q1 Yawe bowa ningi bagara ko munan mu  
\q2 mel ningo ningo, bagara aolak ningo, se nup biya nangarso.   
\b  
\q1
\v 5 Kari memek ko tuang te mu mutim ilu  
\q2 beteman ale dagarok kira beteman se aniso;  
\q1 bare kari ko aolak ko sinar taso mu  
\q2 memek mu duap te me namoso.   
\b  
\q1
\v 6 Kuriang gotek bo munan ningo nu te  
\q2 pempem lagarukko mu gotek la kasuru mu,  
\q1 tom nu garukaruk mu nu pempem la karo tui se lagarukko.\f + \fr 22:6 \ft Kuriang nunga kiti guruga ko munan: reference saki Proverbs 13:24 mu te aniso.\f*   
\b  
\q1
\v 7 Kari kumik mel mena, kituwura mu,  
\q2 kari kumik mel ago mu bowa ningi dungan bagoso;  
\q1 se kari bo, bo isarso se mel tuso mu,  
\q2 kari mel tuso umu bowa ningi dungan bagoso.   
\b  
\q1
\v 8 Awiriya kiwem memek mu tam bo iwita  
\q2 aguso, mu ko nunguning mu memek tagi kumik te beteso;  
\q1 ale ko bu, kariimet saki te nunga bita  
\q2 maguwu lagaram, mu kilikilik maukko.   
\b  
\q1
\v 9 Kari ko munan yawara mu, nup ningo se  
\q2 marak ningo kumik ko kaparukko,  
\q1 mu awuk, nu ko mel suen la mu kituwura  
\q2 alo nongorak numi tui no lagoso.   
\b  
\q1
\v 10 Ikia ningo suwik sapara ko kari mu  
\q2 karo sapara mu te, ining singi se  
\q1 tagira gurungumura ko kiwem memek mu menarukko.   
\b  
\q1
\v 11 Awiriya munan diram la ko kueso ale  
\q2 ko munak mu welang yawara la, mu  
\q2 king ko tiran yawara ko bagarukko.   
\b  
\q1
\v 12 Ikia ningo mu Yawe ko motam se ko bitua bowa ningi aniso;  
\q2 bare nu diram la me kaora ko den mu sokel menawuso.   
\b  
\q1
\v 13 Gagor kari nu kawam ningi baga se,  
\q2 “Lion bo watingi bagoso,” maso.  
\q2 “Ani aratik bare aga nauk bore ko!” maso.   
\b  
\q1
\v 14 Imet ko kuari ilak diram bagara mena  
\q2 mu ko den welang mu, mutim bo du biya wore iwita,  
\q1 se kari Yawe ko gomang magara bowa  
\q2 ningi bagoso, mu mutim umu ningi daguloso.   
\b  
\q1
\v 15 Ikia ngualara mu kuriang gomang motam ningi aniso;  
\q2 bare bu te nukum tagira mu ikia mu karo saposo.   
\b  
\q1
\v 16 Awiriya kituwura alo nunga melmasak  
\q2 giso ale noko melmasak mu karogo laguwuso,  
\q1 se awiriya kari melmasak suen biya ago  
\q2 wore gomang te kulukokko mel ningo ningo tuso,  
\q2 mu wete nunga melmasak mu mena  
\q1 namaruk se kari kituwura ko bagamonko.   
\s1 Ikia sinar ko bala tuku tuku 30  
\q1
\v 17 Degewa gurugu ale ikia sinar ko kari  
\q2 kuring te den aratuwoso wore iki ale,  
\q1 anapeya ka kasursam imi gemang motam ningi ilukuawurko,   
\q1
\v 18 ale gemang motam te se kiring te mel  
\q2 yawara iwita amilmil te balu se lagerko.   
\q1
\v 19 Mu awuk, ani ni Yawe te la ira sanami  
\q2 se lagerko owore te se, ani aitak ka kasursam.   
\q1
\v 20 Arikko! Ani nika bala ningo ningo 30  
\q2 batagem, mu kiti guruga ko den se ikia ningo ko den.   
\q1
\v 21 Se den nunguning ni te sanamirko mu  
\q2 ilukuawu se, awiriya nika isuok mu ko den koma ningo la balu tuiko.   
\b  
\q1
\v 22 Kariimet kituwura alo mu kituwura se  
\q2 ni me nunga bita maguwur ale nunga melmasak giko;  
\q1 ale biguwura motam te me nunga bitarko,   
\q1
\v 23 mu awuk, mu Yawe nunga ikup mu te  
\q2 nunga sanguk ale awiriya nunga bita  
\q2 maguwuso mu nu nunga bita maguwurokko.   
\b  
\q1
\v 24 Kari gomang motam tama ko kaniwara mu ilak me tiran bitar,  
\q1 ale kari gomang pasak ala magawara mu ilak me nimi giko.   
\q1
\v 25 Ni uwuta bitar ale noko kiwem memek  
\q2 mu arik ale keta nimi talipara ningi bitar bore ko.   
\b  
\q1
\v 26 Kari saki kari bo, bo kote dinau  
\q2 beteram umu sangarmon ale ko dinau kutuwumonko balmon, ale  
\q2 nunumi nuguting ilumon, mu ni nunga ningi me bagerko;   
\q1
\v 27 mu awuk, ni uwuta balu ale aking ikup  
\q2 bo arik ale dinau mu me dier mu,  
\q1 taimon ka melmasak suen la gimon ale  
\q2 ka anira kuwim ago gimon ago namamon bore ko.   
\b  
\q1
\v 28 Girakala taleng girigir alo ali ko tom  
\q2 beteman umu ni me baruku ale  
\q1 karogo kasu namar agi karogo utu tairko.   
\b  
\q1
\v 29 Kari ko ura ningo se guyak la beteso  
\q2 mu king ko ura kari ko aratukko;  
\q1 bare kari bo nup mena mu ko ura kari ko me aratukko.   
\b  
\c 23  
\q1
\v 1 Tom ni kari nup biya bo ilak na noko  
\q2 dagi mu, ka na nana ko munan ko ninguru sinar toko.   
\q1
\v 2 Ni na tawun biya nana ko kari agi mu,  
\q2 nimi ko sinar to ale na ko iki se noko.   
\q1
\v 3 Ni noko inang yawara se yaman nuam mu ko me dera bingokko,  
\q1 mu awuk, inang mu bowa ningi kawel  
\q2 munan aguwaya aniso agi mu ni me ko ikisam.   
\b  
\q1
\v 4 Mel ago bagerko neger ale ura te nimi me maguwurko;  
\q2 ikia sinar ago baga se munan mu me bitarko.   
\q1
\v 5 Mu awuk, tom bo loager mu melmasak mu me arikko;  
\q2 mu luman gemaram ale taraga iwita binga namaram.\f + \fr 23:5 \ft Nangimik mel ago bagara ko munan: reference saki Proverbs 10:15 mu te ago aniso.\f*   
\b  
\q1
\v 6 Kari kaluwu nana mu ko inang yawara  
\q2 yaman nuam mu ko dera bingok se ilak dagi ale me noko;   
\q1
\v 7 mu awuk, nu “Na yu aniso, am noko,”  
\q2 ma se wore, ko manga na yu ko  
\q1 saparam mu ko dogotak sora se kuring guang la ka kuluruwoso.   
\q1
\v 8 Se udagi ko ari iki, mu ni inang gotek  
\q2 naem mu awuk kapi waru,  
\q1 ale ka munak ningo ilak munaka  
\q2 lagerem mu awuk ko baluko? Mena.   
\b  
\q1
\v 9 Kari ngualara mu ka den ningo me manaruko, mu awuk,  
\q1 nu nika ikia sinar yawara ko den mu tauk ale den kolara te bitirukko.   
\b  
\q1
\v 10 Girakala girigir alo ali ko tom beteman umu me baruku ale sarumur,  
\q2 agi kuriang nungumik bitua mena mu nunga ali me iramuruko,   
\q1
\v 11 mu awuk, nunga Bitua Kari bo bagoso tala, mu sokel aora biya;  
\q2 se nunga atumu sanguk ale tawun biya kerak baluko.   
\b  
\q1
\v 12 Kiti guruga ko den gemang tui ale ikia  
\q2 sinar ko den ko degewa gurugu se lagerko.   
\b  
\q1
\v 13 Bu te kuriang nukum tagira ko munan mu me to ilupko;  
\q2 memek bitiruk se nukum tagir mu me kuerukko pa!\f + \fr 23:13 \ft Kuriang nunga kiti guruga ko munan: reference saki Proverbs 13:24 mu te aniso.\f*   
\q1
\v 14 Bu te nukum tagir mu ni kuera mateng ko lage te bataguru toko.   
\b  
\q1
\v 15 Aga namar, ni ikia sinar ago lager,  
\q2 mu ani ni ko ko angamang amilmil ago lagarikko;   
\q1
\v 16 tom den ningo se diram mu kiring te  
\q2 aratuk mu, ani angamang motam lilim la te amilmilarikko.   
\b  
\q1
\v 17 Ni memek betera alo nunga kiwem  
\q2 memek umu arik ale ko motam welang  
\q1 me tairukko; ni pempem la Yawe bowa ningi la bagerko.   
\q1
\v 18 Nunguningta, ni uwuta bita lager mu  
\q2 ni tom pempem daiga bagara ningo mu arik ale ningo la lagerko.   
\b  
\q1
\v 19 Aga namar, degewa gurugu ale ikia  
\q2 sinar ago la baga se, munan lage diram mu la karo tui se lagerko.   
\q1
\v 20 Yu aora tawun biya nana ko kari alo,  
\q2 se mel ko nunguning nana ko  
\q1 nodogotak ko talalam, mu nongorak me kapeterko,\f + \fr 23:20 \ft Yu nana ngualara ko kilek: Proverbs 20:1; 21:17; 23:20-21,29-35; 31:4-7.\f*   
\q1
\v 21 mu awuk, nuna anira geraga te nama  
\q2 kituwura amon, ale nungumik mel  
\q1 mena ko baga se guang karur ago se  
\q2 batuwutukam mu nagumonko.   
\b  
\q1
\v 22 Ni ka niet, ka bulamaram, mu ko  
\q2 kuring iki ale ka niam garukaruk ta wore me mel yam ko bitarko.   
\q1
\v 23 Den nunguning mu mel yawara, se  
\q2 ninguru sail tagi laga to ale ilukuawurko;  
\q2 uwutatala ikia sinar, kiti guruga ningo, se ikia ningo mu koma suanta tala.   
\q1
\v 24 Kari ningo diram mu ko nuet mu  
\q2 amilmil te lagoso.   
\q1
\v 25 Buta se ni ka niamniet nongomang  
\q2 amilmil nungaruko; ka niam mu amilmil biya tuiko.   
\b  
\q1
\v 26 Aga namar, aga den ninguru iki ale amolak la karoko,   
\q1
\v 27 mu awuk, lage luan imet mu mutim bo du biya wore toroman,  
\q1 se imet ko kari ilak diram me bagara mu  
\q2 yu ko mutim bo kirikirik se du biya wore iwita.   
\q1
\v 28 Nuna tere kari lage luan te yumuram  
\q2 baga se, imet ilak me diram bagara ko  
\q1 munan te kari suen biya nunga maguwuwoso se kapawasan.   
\b  
\q1
\v 29 Awiri ikup ago? Awiri noman bataga ago?  
\q1 Awiri den tagi gurungumu lagoso? Awiri ininga munaka lagoso?  
\q1 Awiri lot gawir ago lagoso? Awiri  
\q2 motam kuagi guar kiriyam lagoso?   
\q1
\v 30 Mu awiriya mena, kari yu aora tawun  
\q2 biya nasan ale yu aora duap duap no  
\q2 ari ari geragasan, kari ari borta.   
\q1
\v 31 Yu waen ko diriyam mu agi,  
\q2 bagun ningi musuk pagoso mu se,  
\q1 degetak luan ningi palenga kaposo mu  
\q2 arik ale me motam barasukko!   
\q1
\v 32 Mu awuk, nukum te mu yu mu mot  
\q2 memek kuating memek karogo wore iwita daongaso.   
\q1
\v 33 Se motam bingok ale taratarong  
\q2 kelaguk se dora duap duap arik,  
\q1 ale ka ikia ngualaruk se ikia kawel kamin te tairukko.   
\q1
\v 34 Agi ni nimi ko iki mu ni gagi tuagu biya  
\q2 te dal biya bo ko gul te taga anirem ale aniwasam iwita ikiko.   
\q1
\v 35 Ale iwita baluko, “Nuna aninga  
\q2 usagaman bare ani me memek taem!  
\q1 Nuna aninga moman bare ani yaman me ikiem!  
\q1 Se ani amaru te barasik ale yu bo karogo arigek ale naikko ya!” meko.   
\c 24  
\q1
\v 1 Kari memek nunga kiwem memek  
\q2 mu ko me gemang barasuk se nongorak nimi giko negerko;   
\q1
\v 2 mu awuk, nononga nongomang mu kager ko la aniso;  
\q2 se nuguring mu ikup ko munak karogo terong mam.   
\b  
\q1
\v 3 Ikia sinar te kawam bo kalo ale ko  
\q1 ngatalek aora bibiya mu ikia nunguning  
\q2 te bangaru bangaru karogo namarko;   
\q1
\v 4 ale ikia ningo te meltutuk balayam  
\q2 yawara yawara mu ko galung tugu tugu karogo namarko.   
\b  
\q1
\v 5 Ikia sinar ko kari mu ko sokel aora  
\q2 biya, se kari ikia ningo ago mu sokel iru iru giso.   
\q1
\v 6 Buta se kager ko namar ale marirerko  
\q2 mu, ni kiti guruga ko den se den  
\q2 sangam kari sinar nongote gi ale asele kager ko namarko.   
\b  
\q1
\v 7 Kari ngualara mu ikia sinar taukko ikup biya;  
\q2 buta se kariimet biguwura biya ningi den bo ta me balukko.   
\b  
\q1
\v 8 Ikia memek balu nunga ko kari mu nup  
\q2 betemon ikup memek ko kari supuling mamonko.   
\q1
\v 9 Ikia memek kari supuling aora biya mu  
\q2 balu nungurso mu memek;  
\q1 se kariimet mu awiriya ikia sinar ko  
\q2 den ko doleng saposo mu ninguru biriruwusan.   
\b  
\q1
\v 10 Ni ikup kam ningi durdur lager, mu ni kituwura se sokel mena!   
\q1
\v 11 Kariimet nungumik den mena nunga  
\q2 momon se kuemonko nongorak namawomon mu,  
\q1 nunga bataguru to ale nunga ilup se me  
\q2 nunga momon se kuemonko.   
\q1
\v 12 Bare ni balu, “Arikko, ana mel umu me ko ikiman,” ma balu, bare Kaem  
\q1 kariimet gomang motam tuati ikiwara mu ka kawel mu me ikiok i?  
\q2 Nu nika bitaruwara mu am kuluru i?  
\q1 Se nu kariimet suen la nunga munan  
\q2 betesan mu koma diram la me nungaruk i?   
\b  
\q1
\v 13 Aga namar, ni honey sang noko;  
\q2 mu mel ningo, ni kamili te kau to mu yaman nuam ko ikiko.   
\q1
\v 14 Uwutatala, ikia sinar mu gemang motam ningi bitar mu yaman nuam;  
\q2 ni to ale ilup mu, maingte ko ningo ari se lager se uwutata ka sangaru se lagarukko.   
\b  
\q1
\v 15 Kari memek bo kari ningo diram bo  
\q2 memek tuokko, ko kawam duap te yumuwoso uwuta me bitar,  
\q1 ale ko kawam digo lilim me maguwurko.   
\q1
\v 16 Mu awuk, kari ningo diram mu tom 7  
\q2 ko ta dagulok bare am barasuwurukko,  
\q1 bare kari memek ikup te daguloso mu dagula biya daguloso.   
\b  
\q1
\v 17 Kari ni kerak bitawara mu dagulok mu  
\q2 ni me gusir agi, suwik motam atumok  
\q2 ale taguruk mu ni me amilmilerko.   
\q1
\v 18 Ni uwuta bitar mu Yawe ni kerak me  
\q2 amilmilaruk, ale noko gomang memek  
\q1 kari mu kumik te mu kutuwu saparukko.   
\b  
\q1
\v 19 Ni kariimet memek mu ningo la bagasan  
\q2 mu ko me gemang dagulokko,  
\q1 ale nunga mel ningo ningo karogo  
\q2 bagasan mu ko me ikia ka morukko,   
\q1
\v 20 mu awuk, kari memek mu nunga  
\q2 bagara aolak bo maiya biya mena,  
\q1 se nunga galep mu tairate la iri palagukko.   
\b  
\q1
\v 21 Aga namar, Yawe se king nobowa ningi bagerko,  
\q1 ale awiriya nongorak barimawoso mu nongorak me kapeterko.   
\q1
\v 22 Mu awuk, Yawe se king ilak memek  
\q2 biya bo nungumik te betemonko,  
\q1 se ikup nuna tamonko mu ko memek  
\q2 aguwaya mu awiri ko ikiokko?   
\s1 Ikia sinar ko bala saki  
\p
\v 23 Bala imi betela ikia sinar ko bala saki:  
\b  
\q1 Den ariga kam te nimi kema ko me  
\q2 nguangerko, diram la baluko.   
\q1
\v 24 Awiriya kari bo memek beteram ta  
\q2 wore manarso, “Ni kari ningo diram,” maso,  
\q1 mu kariimet kumik ko bala memek balmon,  
\q2 se sor suen biya mu nubiring tumonko.   
\q1
\v 25 Bare awiriya kari memek beteso mu  
\q2 diram la ko memek koma ikup tuso,  
\q1 mu nup ningo se den ningo kumik ko kaparukko.   
\b  
\q1
\v 26 Tiran yawara ilu yasara ale gemang kua  
\q2 kapara iwita, den koma nunguning la se diram la balu kisa mu ni  
\q1 gemang kua kaparukko.   
\b  
\q1
\v 27 Matangi ko ura gek am tala nunguru  
\q2 sapar, ningam asuru asele, kawam kaloko.   
\b  
\q1
\v 28 Kawel ko munan te ka bo den te ipi  
\q2 me bitar, agi kiring te den kawel bo me ta aratukko.   
\q1
\v 29 Ni balu ale “Kari umu munan agate  
\q2 beteram uwutatala kote bitirikko,” ma me baluko.\f + \fr 24:29 \ft Proverbs 20:22, Matthew 5:43-45, se Romans 12:17-19 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 30 Ani kari gagor mu ko ningam duap  
\q2 karem ale arigem, ale ko waen ningam mu karogo arigem,  
\q2 kari mu kumik ikia bo ningo mena.\f + \fr 24:30 \ft Gagor munan: reference saki mu Proverbs 6:11 te aniso.\f*   
\q1
\v 31 Mayang kore ago mu se sum barasam sor ira saparam;  
\q2 se ko ningam ko kar mu parasaram ale kaparam aniram se arigem.   
\q1
\v 32 Ani anapeya arigem mu ko iki gurugem  
\q2 ale mel arigem mu munan bo aga kausam:   
\q1
\v 33 Mu iwita, katir la anira ko munan,  
\q2 namotam kilikilok ma ko munan,  
\q2 se nagiting patutumu saen ko betera ko munan mu te,   
\q1
\v 34 kimik mel mena, kituwura bagara ko  
\q2 munan mu tere kari iwita tairuk ka maguwurokko.   
\c 25  
\s1 Solomon ko proverb saki  
\q1
\v 1 Imi Solomon ko ikia sinar ko den saki, Judah ko king Hezekiah ko kari den imi ilu biguwuman ale batagorman.\f + \fr 25:1 \ft Solomon ko ikia sinar ko den imi mu chapters 25 nama 29 mu te aniso.\f*   
\b  
\q1
\v 2 Kaem kota ko ikia te ko mel yumura mu  
\q2 bo to iluso ale bo wetang saposo mu ko nup biya taso;  
\q1 bare king alo mu mel yumura umu  
\q2 kupusan ale duap ikisan mu ko nup biya tasan.   
\q1
\v 3 Taiti kalel biya se gagi naung du biya  
\q2 iwita, king alo nunga ikia ni me iki saparko.   
\b  
\q1
\v 4 Silver ko manga kai mu asele, silver kota nama kererpuruk,  
\q2 asele ura mel ningo ningo te bitarko;   
\q1
\v 5 uwutatala, king ko kari dom memek alo  
\q2 umu nunga gi waru se asele, king ko ura mu nama kererpuruk se  
\q2 munan ningo diram te karukko.   
\b  
\q1
\v 6 King koma te keta nimi nip me patawur  
\q1 ale ka sail te noko kari bibiya nunga  
\q2 kulupik ningi kuwim bo toko me karogo kaerko.   
\q1
\v 7 Nu kota nika manuk, “Iwita tai basuko mauk mu asele ko;  
\q1 bare ni noko dom bibiya nongoma te nu  
\q2 aliti biya ka bitiruk mu dolara ago.  
\b  
\q1 Anapeya motam te arigem mu kawel agi wore ko,   
\q1
\v 8 gemang gemang pasak ala biguwura te  
\q2 me bitarko, mu awuk, den kotam umu  
\q1 den te ka kiaruk ale dolara kisok, mu ni awuk bitarko?   
\b  
\q1
\v 9 Iki paguwura kari bo kote betera mu,  
\q2 kote namar ale wete yumura la balu aruruwuralko; ni noko dugu duap  
\q2 kariimet ningi me balu pagaruko.   
\q1
\v 10 Kariimet ka bo wetang saperem mu ko  
\q2 dolara kisimon se ka nip mu magara biya magarukko.   
\b  
\q1
\v 11 Kari munak iki kuawuwa ko tom te  
\q2 diram bala mu, kariimet sangam yawara se lila yawara nungarso.   
\q1
\v 12 Ikia sinar kari awiriya due iluso se nu iki karo tuso,  
\q1 mu kulolo yawara bo gold te nungurman  
\q2 wore dogotak tugumam iwita.   
\b  
\q1
\v 13 Worem biya ningi inang gi laga,  
\q2 degetak garagara ma se yu ipi nana ale gemang kua kapara iwita,  
\q1 dom kari biya mu ko taling kari kumik  
\q2 gagor mena, diram la bita saposo, mu ko gomang motam kua kaposo.   
\b  
\q1
\v 14 Awiriya ko mel ningo ningo ko numi  
\q2 patawuso, ale ko mel sang saki alo nungaruk maso bare me nungarso,  
\q1 mu nu taiti nuwi marir karogo taiso bare tuwik me kaposo wore toroman.   
\b  
\q1
\v 15 Gemang kua kapa se welang karogo munakara ko munan te mu,  
\q1 kari supuling gomang gurugokko me  
\q2 terong ta wore, gomang motam am gurugokko.   
\b  
\q1
\v 16 Honey arik agi mu, ko iki se noko;  
\q2 tawun biya no mu kapirko.   
\q1
\v 17 Uwutatala, tom sapa sapa ka bo ko kawam te namar mu terong;  
\q1 bare am taira tairate nama taiwer mu ko ko gagorarukko.   
\b  
\q1
\v 18 Bo ko kumik ko den kawel bala ko  
\q2 munan mu, kager ko saenang agi  
\q1 baenat agi gatu kore buguyam te daongasan owore toroman.   
\q1
\v 19 Kari kore yaman ago na no turutuwu  
\q2 lagoso, agi kari suwik lot ago se  
\q1 sanamara aolak ko me terong, uwutatala,  
\q2 diram la me betera ko kari mu ikup kam ningi te ira sanamir,  
\q2 bare ka sangaru turutuwurokko.   
\q1
\v 20 Bo gomang ikup karogo bagara se  
\q2 koma te amilmil wur iluwa mu me terong; mu ko ikia,  
\q1 kari bo marir birigira ningi iluwa ale ko  
\q2 kumik guang kutuwu sapara agi,  
\q1 gagi iluwa ale yu welang ningi waru kam, yaman tuso.\f + \fr 25:20 \ft Romans 12:15-16 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 21 Kari kerak memek ta wore na ko kueruk mu inang tui se naukko,  
\q2 ale yu ko kueruk mu yu tui se naukko.   
\q1
\v 22 Uwuta mu, ni tama kaok kaniwara mu  
\q2 nu supuling te awukam yaman tauk ale  
\q1 munan ni kimik te beteram mu ko dolorukko;  
\q2 se Yawe ko koma ningo mu kisokko.\f + \fr 25:22 \ft 1 Samuel 24:18-20, Matthew 5:44 se Romans 12:14,20 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 23 Saki alo nubiring ko balu balu geraga  
\q2 ko munan mu kariimet nongomang motam maguwuso se  
\q1 nongoma motam yar daula samamer  
\q2 tuwik karogo tai kam karkamonko.   
\q1
\v 24 Nika imet ining singi bitiruk mu ilak kawam ningi bager i? Mena.  
\q2 Aratu ale matangi siwik motam atumu bager mu terong!   
\b  
\q1
\v 25 Yu ko degetak garagara maso se yu  
\q2 nasam ale amilmilasam uwutatala,  
\q1 mel bo ko loaga ikia bita lagasam se ko  
\q2 den ningo tai laga tai arataso se ikisam, mu ni amilmilasam.   
\q1
\v 26 Kari ningo diram mu munan ningo bita  
\q2 taso ale kari memek karo tuso mu  
\q2 ko ariga, yu yawara wore lom gege tuguma wore iwita.   
\b  
\q1
\v 27 Honey ko dera binga se tawun biya nana mu kapi lagerko;  
\q1 uwutatala, nip biya ta ko dera binga se  
\q2 karogo kaeya lagara mu dagulu paraserko.   
\b  
\q1
\v 28 Awiriya kota ko kiwem ninguru me  
\q2 bitarso, mu nu ningam bo inang ago  
\q1 lilim aniram se ko kar parasaram kaparam iwita bagoso.   
\c 26  
\s1 Kari ngualara ko munan  
\q1
\v 1 Kari ngualara mu anapeya awuk mam bare ko nup biya taukko?  
\q1 Nup biya tua mu ais muguri worem biya ningi dagulu kam,  
\q1 agi worem tom te tuwik ngual kasik kapara iwita,  
\q2 se munan mu diram mena.   
\q1
\v 2 Kari bo memek bo me betera bare am  
\q2 ipi magara namarukko bala memek bala, mu am balu te kolerko;  
\q1 inangnang daiga kuwim mena se binga  
\q2 lagoso iwita, bala mu binga lagarukko.   
\q1
\v 3 Horse mu wip te moar se lage taukko;  
\q2 se donkey mu mayang sumulak te mu tagir se aolak taukko;  
\q1 bare kari ngualara mu tam te susuru bataguru asele ko ikia sinar taukko.   
\b  
\q1
\v 4 Kari ngualara ko munak ngualara mu te ilak me garerko.  
\q1 Sinar toko! Ni nu iwitatala aratu bore ko!   
\q1
\v 5 Kari ngualara ko bala ngualara mu,  
\q2 koma diram la balu pagaruko;  
\q1 mena, mu nu numi ikiok nu kari sinar bo iwita ikiok ale  
\q2 kota numi kulok bore ko.   
\b  
\q1
\v 6 Kari ngualara den tua se karogo nama  
\q2 saki alo nungara, mu ni kete nimi memek te betera iwita;  
\q1 se ko ikia mu ni keta siwik bataguru  
\q2 saperem, agi mel bo no kuera wore naem iwita.   
\q1
\v 7 Kari ikia mena mu proverb ko den  
\q2 balso, bare awuk ningi saonga taukko?  
\q1 Mu nu kari bo suwik tilital se gurati gurungumu lagoso iwita.   
\q1
\v 8 Kari ngualara nup biya tua mu ko ariga  
\q2 daga wol pisi tagi laga bita ta, bare  
\q1 daga gotek me aratu namoso wore iwita.   
\q1
\v 9 Kari ngualara kuring te proverb arataso mu kumik ningo bo mena;  
\q1 nu ko ariga kari yu naso ngualoso ale  
\q2 tam kore ago wore iluso se kuting atumuso iwita.   
\q1
\v 10 Kari dom biya mu kari ngualara agi,  
\q1 kari murum kuwim karogo geragawara,  
\q2 mu nunga gi ura te nunga awuso,  
\q1 mu ko ariga, kari daga gotek ngual ngual  
\q2 tagiso ale kariimet te ngual ngual nunga moso wore toroman.   
\q1
\v 11 Kausik bo kapso ale aking ko kapara  
\q2 naso iwita, kari ngualara mu ko kiwem memek mu gira awom la beteso.\f + \fr 26:11 \ft 2 Peter 2:22 ago arikko.\f*   
\q1
\v 12 Ikia mena ko kari bo kota numi balam  
\q2 nu ikia sinar ago mam se arigem e?  
\q1 Ikiko! Kari ngualara mu saonga taukko lage katir karogo;  
\q2 bare kari ikia mena mu saonga taukko lage bo mena.   
\s1 Kari gagor ko munan  
\q1
\v 13 Kari gagor mu balso, “Lion bo lage te  
\q1 bagoso, lion mu lage karowoso!” maso,  
\q2 ale ura mena kawam ningi la baga lagoso.\f + \fr 26:13 \ft Kari gagor ko munan: reference saki mu Proverbs 6:6 te aniso.\f*   
\q1
\v 14 Songkuring sapasan se namoso taiso  
\q2 iwita, nu ko anira kuwim te titimam  
\q1 baga se, beta sang guruga katir la, aking  
\q2 sang guruga katir la ma se aniwoso.   
\q1
\v 15 Kari gagor mu tawir ningi inang  
\q2 taukko kuting garukuso;  
\q1 bare inang patawuruk kuring te  
\q2 bitirukko mu ninguru gagorso!   
\q1
\v 16 Kari 7 mu ikia sinar ago isa koma ningo la baluwasan mu,  
\q1 kari gagor mu kota numi ko balso,  
\q2 noko ikia mu nononga mu kiaram ale kalel biya aniso maso.   
\b  
\q1
\v 17 Kari saki den te nunumi iluwasan se  
\q2 kari bo am ngual kasik ningi numi beteso, mu ko ariga,  
\q1 kari bo kausik taiwoso se dogowa te  
\q2 iluso ale memek taso wore iwita, nu memek taukko.   
\s1 Munak ko sinar toko  
\q1
\v 18 Kari ngualara ko munan ngualara mu,  
\q1 kari bo gatu kore daong karogo kariimet ningi ngual ngual tagiso wore iwita.   
\q1
\v 19 Uwutatala, noko munan bo mu, kari bo  
\q1 mel bo nunguning mena wore ko tiran bo  
\q2 kulurso se ko gomang ningi nunguning aso, se udagi aking balso,  
\q1 “Ah, ani den kolara balem pa!” maso.   
\b  
\q1
\v 20 Tama kower mena mu tama iriso;  
\q2 uwutatala, kari buring ko bala ko  
\q1 munan mu mena, mu alis ining ko sokel kua kaposo.   
\q1
\v 21 Tam kaok mu kowar biya, se tama kower iluso ale kaniso;  
\q1 uwutatala, ining munak ko kariimet  
\q2 nungumik te, kager mu tama barasukam barasoso.   
\q1
\v 22 Kari buring ko bala ko den mu inang yaman yaman iwita;  
\q2 se kariimet amilmil te nasan se nutagu ningi kaposo.   
\b  
\q1
\v 23 Munak welang yawara te bo ko  
\q2 gemang memek mu kaluwura mu ko ariga,  
\q1 kani bo ali te nungurman ale mel bo silver  
\q2 iwita, bare silver nunguning mena, wore te palunguru beteman iwita.   
\q1
\v 24 Kari memek mu ko munak welang  
\q2 welang te ko ikia yumura memek gomang motam ningi kaluwuso.   
\q1
\v 25 Buta se kari ni kerak memek mu  
\q2 yawara karogo munakaruk,  
\q1 bare me ko gemang ningi nunguning  
\q2 arukko, mu awuk, nu ikia memek duap duap karogo bagoso.   
\q1
\v 26 Nu ko munak kawel mu te ko gomang memek mu am kaluwurokko,  
\q1 bare noko munan memek mu wetangaruk se kariimet ko ikimonko.   
\q1
\v 27 Kari bo kari te iluwokko mutim iso,  
\q2 mu kota ningi dagulokko;  
\q1 kari bo manga aromemek diruwuso se  
\q2 duruk luan karoso kariimet nunga morukko kaposo,  
\q2 mu manga bo nu irok se kuerukko.   
\q1
\v 28 Kari den nunguning me balso mu  
\q2 kariimet nu me nunga kueso, ale ko munak te nunga maguwuso;  
\q1 Sinar toko! Kari den welang te kaweloso  
\q2 bare ko den mu ikup memek tagirokko.   
\c 27  
\s1 Ikia sinar mu bagara aolak kiti guruguso  
\q1
\v 1 Ni anapeya ukurukse bitarko mu ko me  
\q2 gemang soraguk se kiring kaparukko,  
\q1 mu awuk, ni anapeya aitakta ni kema ko  
\q2 aratukko mu ni me ko ikisam.\f + \fr 27:1 \ft Matthew 6:34, Luke 12:20 se James 4:13-16 ago arikko.\f*   
\b  
\q1
\v 2 Ni keta nimi me patawurko;  
\q2 kariimet saki nip patawumonko.   
\b  
\q1
\v 3 Manga se saun mu mel ikup ikup;  
\q2 bare kari ngualara mu gelegele kisa  
\q2 se gemang magara ko ikup mu, manga se saun ko ikup kiaram.   
\b  
\q1
\v 4 Nangamang magara ko kilek mu  
\q2 kariimet saki nongomang maguwuso ale ikup nungarso;  
\q1 bare kari bo terong se ni mena nimi ikia,  
\q2 ale ko gemang magara, mu ko sokel mu kalel biya nunguningkiri.   
\b  
\q1
\v 5 Bo ko memek wetang te la kua tui se maona mu kiwem ningo;  
\q1 bare kua tui se ko memek kaluwu lagara mu me sangukko.   
\b  
\q1
\v 6 Ka tiran yawara mu ka memek wetang  
\q1 te la ka manuk se lot kisu kam ko yaman ikiko, bare mu ka sangukko;  
\q1 bare kari ni kerak memek mu den  
\q2 amilmil kisok ale gira awom ka yasi lagarukko, bare mu ko sinar toko!   
\b  
\q1
\v 7 Kari na ko me kueso mu, na ningo ta wore am merukko;  
\q1 bare kari na ko kueso mu, na aguwaya ta wore am naukko.   
\b  
\q1
\v 8 Ni ka wonong betesam ale awar  
\q2 lagasam, mu nika ariga inangnang bo ko singir beteram ale lagoso iwita.   
\b  
\q1
\v 9 Mel siring yawara yawara mu gemang motam amilmil tuso;  
\q1 uwutatala, ka tiran yawara gomang  
\q2 motam lilim te den sangam kisiso mu gemang motam patawuso.   
\b  
\q1
\v 10 Ni ka tiran yawara, se ka niet ko tiran  
\q2 yawara, mu me nunga bitarko;  
\q1 tom ikup arik ale ka launuria awar  
\q2 bagamon mu ka tiran pingi bagoso mu am ka sangukko.   
\b  
\q1
\v 11 Aga kuriang, ikia sinar karogo lager se  
\q2 ani angamang motam amilmil te lagarikko;  
\q1 se awiriya aninga balu maguwurok, bare ani amilmil te la koma balikko.   
\b  
\q1
\v 12 Kari sinar mu ikup ari se mu, numi tagi batagarso ale kia kaposo;  
\q1 bare kari sinar mena mu ngual kasik  
\q2 geraga nama ningi kaposo ale memek arigiso.   
\b  
\q1
\v 13 Kari bo ni ninguru me ko ikia agi mu,  
\q2 nika manga mel agi mu yam ngual me tuiko;  
\q1 ni gir ale noko guang ningo bo to ilup asele mel ko balso mu tuiko;  
\q1 se nu ko guang mu ko negeruk ale pasak tairuk ko ikup kutuwurokko.   
\b  
\q1
\v 14 Tumong biyala kari sail ago turomola  
\q2 yawara tua, mu nu iki paguwurok ale  
\q2 ni gemang maga se manem i maukko.   
\b  
\q1
\v 15 Kari bo ko nuwus kore korang ining  
\q2 singi ago mu, tuwik tom te bom  
\q2 gogong te tuwik pok pok ma laga kam.   
\q1
\v 16 Kuring kaloko maona mu, marir kiting  
\q2 te iluwa ko karogo kaeya laga kam,  
\q2 agi oil kiting tuagu ningi iluwa ko karogo kaera iwita.   
\b  
\q1
\v 17 Ain te ain palungursan;  
\q2 uwutatala, kari nunumi kasursan.   
\b  
\q1
\v 18 Awiriya tam fig ko sinar taso,  
\q2 mu ko nunguning sang gi naukko;  
\q1 uwutatala, awiriya ko kari dom ko sinar  
\q2 taso, mu koma nup ningo taukko.   
\b  
\q1
\v 19 Yu ningi tatagasam ale yu ningi kema motam arigisam uwutatala,  
\q2 kari ko munan mu ko gomang motam wetang saposo.   
\b  
\q1
\v 20 Magara kuenera se kuera mateng  
\q2 kariimet kuesan mu nunga lakuso, bare bo karogo ko yam aiwoso;  
\q1 koma suanta tala, kariimet nanga  
\q2 namotam mel suen la ari saposo bare tom bo te me kuring arataso.   
\b  
\q1
\v 21 Gold se silver nunguning agi buawen mu ko ikia ko mu,  
\q2 tama kowar biya wore ningi kaisan ale asele ko ikisan;  
\q1 bare kari bo bala ningo kumik ko balu  
\q2 ale mel tui, se nu aguwaya koma  
\q1 ko bitiruk, umutang te ni kari umu kari aguwaya mu ko kiwem ikiko.   
\b  
\q1
\v 22 Ni supuling lagara ko kari mu kanga ko  
\q2 manga te ita parusuwur, agi tapiok iwita irir,  
\q2 bare ko ngualara mu me ta kutuwu saparko.   
\s1 Ka melmasak suen la bitaru, ura te bitar se ka sangukko  
\q1
\v 23 Ni ka sipsip se ka goat aguwaya  
\q2 bagasan mu ninguru nunga iki ale ninguru nunga bitaruko;   
\q1
\v 24 mu awuk, mel ningo ningo ilu  
\q2 biguwurem mu ura tui se iru me gi, mu nama menarukko;  
\q2 se ka nip ningo mu am menarukko tala.   
\q1
\v 25 Ka sipsip goat nunga na ko, sirsir bataguru bolala awur se iru aragukko.   
\q1
\v 26 Se sipsip mone batutumur gi ale ka guang te nunguruko;  
\q2 ale ka goat sang dier ale manga to ale aking ali iru te dierko.   
\q1
\v 27 Se ka goat sang mu nunga amin itup,  
\q2 ale ni ka imet kuriang ago no se,  
\q2 sang ka ura imet alo nungaru gurugu se namonko.   
\c 28  
\s1 Supuling alo nunga bala saki se den saki karogo  
\q1
\v 1 Kari memek mu kari bo nu me  
\q1 karoso bare am kota nguangoso nagu lagoso;  
\q2 bare kariimet ningo diram mu lion iwita sokel ago bagasan.   
\b  
\q1
\v 2 Ali sor bo ko kariimet nunga supuling  
\q1 nongorak tagi gurungumusan ale nunumi  
\q2 pagorsan mu te supuling iru iru aratasan;  
\q1 bare ikia nunguning se ikia ningo ko  
\q2 kari mu kariimet munan te la nunga bitarso se ningo la bagasan.   
\b  
\q1
\v 3 Kari supuling bo kariimet kituwura nunga bita maguwuso mu,  
\q1 tuwik ikup biya sokel karogo kaposo ale  
\q2 inang sarumu warso wore iwita.   
\b  
\q1
\v 4 Kariimet munan den nubiring tusan,  
\q2 mu nuna kari memek nungumik ko bala ningo balsan;  
\q1 bare awiriya munan den karo tusan,  
\q2 mu nuna kariimet memek nunga memek ko sokel karogo kapasan.   
\b  
\q1
\v 5 Kariimet memek bitawara mu nuna  
\q2 munan diram la betera ko nunguning me ikisan;  
\q1 bare kariimet Yawe karo tui lagasan mu ninguru ko ikisan.   
\b  
\q1
\v 6 Kituwura baga se kimik den mena mu yawarakala;  
\q2 mel suen biya ago baga se diram la me karo tua mu memek.\f + \fr 28:6 \ft Nangimik mel ago bagara: 28:6,8,11,20,22,25,27. Reference saki mu Pro 10:15 te ago aniso.\f*   
\b  
\q1
\v 7 Kuriang munan den karo tuso,  
\q2 mu kuriang ikia sinar ago;  
\q1 bare kuriang kariimet ngual kasik  
\q2 lagasan mu nongorak numi giso,  
\q1 mu nu nuet gomang motam ikup tuso.   
\b  
\q1
\v 8 Awiriya manga biya te taukko ko marir  
\q2 manga kalel biya beteso ale taso,  
\q1 bare ko memek mu koma, ko manga mu  
\q2 geragoso ale kari bo munan ningo karogo mu kote namoso, se nu  
\q2 kariimet kituwura te nunga sangarso.\f + \fr 28:8 \ft Marir manga betera ko bala saki: Exodus 22:25; Deuteronomy 23:20; Psalm 15:5.\f*   
\b  
\q1
\v 9 Awiriya munan den me karo tuso, mu  
\q2 Yawe noko guranek mu biriruwuso.   
\b  
\q1
\v 10 Awiriya kari te iluwokko mutim i  
\q1 beteso ale kari diram umu kulurso te  
\q2 ilak namoso, mu kota ningi daguloso;  
\q1 bare awiriya kumik den mena mu koma yawara taukko.   
\b  
\q1
\v 11 Kari kumik mel suen biya karogo mu  
\q2 kota numi ikiso mu nu ikia biya karogo iwita ikiso;  
\q1 bare kari kituwura ikia sinar ago mu  
\q2 kari mu ninguru ari kutuwuso.   
\b  
\q1
\v 12 Tom kari ningo diram mu nama  
\q2 sanamasan, mu amilmil biya kaposo;  
\q1 bare tom kari memek alo nama  
\q2 sanamasan mu kariimet nama yumu gilingisan.   
\b  
\q1
\v 13 Awiriya ko memek duap saguwuso,  
\q2 mu molak me maiso;  
\q1 bare awiriya ko memek duap balso ale  
\q2 giris palagoso, mu ko memek mu mena namoso se ningo la lagoso.\f + \fr 28:13 \ft Psalm 32:3-5; Psalm 51; 1 John 1:8-9.\f*   
\b  
\q1
\v 14 Awiriya Yawe bowa ningi baga lagoso, mu amilmilarukko;  
\q2 bare awiriya gomang motam aora biya mu ikup arigokko.   
\b  
\q1
\v 15 Kari supuling ko kiwem memek, mu ko  
\q2 kariimet nunga bita maguwuso se nungumik saonga mena;  
\q1 mu ko ariga lion memek niawoso agi  
\q2 bear daong ko geragawoso mu iwita.   
\b  
\q1
\v 16 Kari supuling kawel munan te se ko  
\q2 sokel te kariimet nongote melmasak  
\q2 giso mu nu kumik ikia ningo bo mena;  
\q1 bare kari supuling lage memek te mel gia mu ko me kueso mu  
\q2 tom maiya biya ningo la bagarukko.   
\b  
\q1
\v 17 Awiriya bo moram se kueram mu  
\q2 butata ikia moa lagaruk se yumu geraga laga kua namarukko;  
\q2 kariimet bo nu me ta sangukko.   
\b  
\q1
\v 18 Awiriya ko bagara aolak diram la mu ningo la lagoso;  
\q1 bare awiriya ko munan daeldel mu tairate maga namarukko.   
\b  
\q1
\v 19 Awiriya ko ali te kuting gege naguso,  
\q1 mu nu na inang mel terong la kapa tuso;  
\q1 bare awiriya ikia kawel karo karo bola  
\q2 pala lagara, mu nu kumik mel mena, kituwura lagarukko.   
\b  
\q1
\v 20 Kari awiriya munan diram karo tuso,  
\q2 mu marak ningo suen la karogo terong bagarukko;  
\q1 bare awiriya mel suen biya gemarukko  
\q2 gomang ani lagoso, mu memek taukko.   
\b  
\q1
\v 21 Ikup guyak ariga kam te, nanimi  
\q2 nangama ko nguangara ale kawel te nanimi saonga mu kiwem memek;  
\q1 bare kariimet sang bread biling te  
\q2 tamonko kiwem umu bita gilingisan.   
\b  
\q1
\v 22 Kari ko mel suen la ko igek se mel  
\q2 suen biya gemarukko gomang ani  
\q1 lagoso, mu kumik mel mena kituwura  
\q2 bagarukko tom kulukumu iram mu me ari ikiso.   
\b  
\q1
\v 23 Awiriya bo ko memek kasurso, mu maingte amilmil biya taukko;  
\q1 bare awiriya den kawel te kari gomang  
\q2 naso, mu maingte nup memek taukko.   
\b  
\q1
\v 24 Awiriya nuamnuet nunga kulurso ale nongote melmasak giso,  
\q1 ale numi por kaloso ale balso, “Munan  
\q2 mu ningi memek bo mena,” maso,  
\q1 mu nu memek ko memek aromemek beteso.   
\b  
\q1
\v 25 Kari mel suen biya ko igek, mu ko  
\q2 munan mu te ining singi kager tagi kariimet ningi beteso;  
\q1 bare awiriya Yawe te la ira sanami lagoso mu ningo la baga lagarukko.   
\b  
\q1
\v 26 Kari kota ko ikia te la ira sanami  
\q2 lagoso, mu kari ngualara;  
\q1 bare awiriya ikia sinar ko munan te  
\q2 lagoso mu memek bo me arigiso.   
\b  
\q1
\v 27 Kari kariimet kituwura mel nungaru  
\q2 lagoso, mu mel bo ko me tukunangarukko;  
\q1 bare awiriya nungarki daleluwu lagoso,  
\q2 mu bala memek kumik ko balmonko.\f + \fr 28:27 \ft Kariimet nungumik mel mena nunga saonga: Pro 11:24-26; 14:20-21,31; 19:17; 22:9; 28:27.\f*   
\b  
\q1
\v 28 Kari memek mu kari supuling ko  
\q2 aratasan, mu kariimet nama yumu gilingisan;  
\p bare tom kua gilingisan, mu kariimet ningo diram mu sor ira gilingisan.   
\c 29  
\s1 Yawe te ikia sinar ago laganakko  
\p
\v 1 Kari ko memek kasuru lagasan bare am dogowa sisi lagoso mu,  
\q1 kam me maiyuk se memek kumik nungera mena mu arigokko.   
\b  
\q1
\v 2 Tom kariimet ningo diram kuwim gi gi  
\q2 namasan, mu amilmil biya kaposo;  
\q1 bare tom kari memek alo nama  
\q2 sanamasan, mu niara kikira biya sor ereso.   
\b  
\q1
\v 3 Kari ikia sinar ko kua lagoso mu nuet amilmil tuso;  
\q1 bare awiriya lage luan imet nongorak  
\q2 nagu aratu lagoso, mu ko manga mel suen biya waru saposo.   
\b  
\q1
\v 4 King diram la betera ko munan te sor  
\q2 bitarso se gek am aora la aniso;  
\q1 bare king kariimet nongote manga gira  
\q2 agowom la gi lagoso, mu sor parusuwuso maguwuso.\f + \fr 29:4 \ft Samuel Israel alo munan imi ko sinar den nunga maonam: 1 Samuel 8:11-18.\f*   
\b  
\q1
\v 5 Munan memek betera ko kari gomang  
\q2 kuluka ko den mu, dagarok memek kira bita kam.\f + \fr 29:5 \ft Gomang kuluka ko den: Proverbs 2:16; 7:5; 26:28; 28:23.\f*   
\b  
\q1
\v 6 Memek betera ko kari mu ko memek umu dagarok iwita taliposo;  
\q1 bare kari ningo diram wur iluwok ale amilmilarukko.   
\b  
\q1
\v 7 Kari ningo diram mu, diram ningo la  
\q2 kariimet kituwura nungumik te betera mu ko sail tagi lagoso;  
\q1 bare kari memek mu uwuta me beteso.   
\b  
\q1
\v 8 Ikia sinar suwik sapara ko kari alo mu  
\q2 kariimet ngual nungarsan se wonong tuagu ningi kager pagoso;  
\q1 bare kari sinar alo mu nongomang  
\q2 memek ko munan biriruwu gilingisan.   
\b  
\q1
\v 9 Kari sinar bo munak te kari ngualara mu ilak aratukko,  
\q1 bare kari ngualara mu gomang magaruk se  
\q2 sail sail te baluk ale bala umu te ningo bo me aratukko.   
\b  
\q1
\v 10 Kari nuguting gue ago mu, kari munan  
\q2 diram la bita lagoso mu me ta ko  
\q1 kuesan ale nunga momon se kuemonko lage kupusan.   
\b  
\q1
\v 11 Kari ngualara mu ko gomang magara  
\q2 mu tama iwita pagoso;  
\q1 bare kari ikia sinar ago mu ko gomang  
\q2 magara mu ninguru kiti guruguso.   
\b  
\q1
\v 12 Kari dom biya pempem la den kawel  
\q2 ko dogowa gurugu lagoso, mu ko  
\q1 supuling alo nu bowa ningi mu kari  
\q2 memek ko aratu sapamonko.   
\q1
\v 13 Kari kituwura ta se kari nu bita  
\q2 maguwuso mu ta, nuna wete mu  
\q1 Yawe nomotam nungaram ale marak nungaram.   
\b  
\q1
\v 14 King bo kariimet suen la ningo la  
\q2 nunga beteso uwutatala kariimet kituwura nunga beteso, mu nu  
\q2 kam maiya biya king ko lagarukko.   
\q1
\v 15 Kuriang ko memek te kausa ko bu mu ikia sinar kuriang tuso;  
\q2 bare kuriang katir me due iluwa mu nuam gomang ikup tuso.   
\b  
\q1
\v 16 Tom kari memek kuwim gi gi namasan,  
\q1 mu kiwem memek karogo la sokel taso;  
\q1 bare tairate kariimet ningo diram mu  
\q2 nomotam te dagulu namamonko.   
\b  
\q1
\v 17 Ka namar kiti gurugu se noko kiwem mu gemang lila kisokko;  
\q2 nu gemang motam amilmil tuokko.   
\b  
\q1
\v 18 Tom prophet alo nunga nuguring te ko den bo me arataso,  
\q1 mu kariimet am ngual kasik namasan;  
\q2 bare awiriya Yawe ko den karo tuso mu amilmilarukko.   
\b  
\q1
\v 19 Ni ka ura kari due toko kiring te la me  
\q2 manaruko; nu nika den ikiok, bare me  
\q2 karo tuokko; bu tua mu nu sangukko.   
\b  
\q1
\v 20 Kari ngualara ma balsan mu saonga taukko lage katir karogo.  
\q1 Bare ikiko! Ngual kasik munakara ko  
\q2 kari munakoso mu saonga taukko lage bo mena.   
\b  
\q1
\v 21 Kari dom bo ko ura kari gotektir la mel  
\q2 kasik biya te kuring la karo tui lagoso,  
\q1 mu munan umu te maguwuram se  
\q2 maingte gomang bataga tuokko.   
\b  
\q1
\v 22 Kari ko gomang motam magara tairate  
\q2 mu, memek suen biya beteso, ale  
\q2 ining singi tagi kariimet ningi beteso.   
\b  
\q1
\v 23 Nanimi patawura ko munan te nup memek tasan;  
\q2 bare nanimi karogo kapara ko munan te nup ningo tasan.   
\b  
\q1
\v 24 Tere kari ilak nimi gi se atumu sangaru, mu ni keta nimi maguwusam;  
\q1 mu awuk, den te ka betemon bare ni ninguru duap saguwurko.   
\b  
\q1
\v 25 Ali imi ko kari ko nguangara mu dagarok iwita ka taliposo;  
\q2 bare awiriya Yawe te la ira sanami lagoso, mu terong la lagoso.   
\b  
\q1
\v 26 Kariimet suen biya mu nunga supuling  
\q2 nongomang motam tamonko karogo kaeya lagasan;  
\q1 bare ninguru ikinakko, Yawe kota  
\q2 suanta kote diram la tutera ko munan taiso.   
\b  
\q1
\v 27 Ningo diram la betera ko kariimet mu  
\q2 memek betera ko kariimet mu ninguru nunga biriruwusan;  
\q1 uwutatala, memek betera ko kariimet mu  
\q2 ningo diram la betera ko kariimet mu ninguru nunga biriruwusan tala.   
\c 30  
\s1 Kari Agur ko bala saki  
\p
\v 1 Imi kari Agur, Jakeh ko namar, ko bala sang. Nu den imi Ithiel se Ucal iwita nunga maonam:   
\q1
\v 2 “Ani am kari ngualara bo nunguningkiri,  
\q2 ani kari ko iwita ikia me taem.   
\q1
\v 3 Ani ikia sinar ko den ko katir me sinarerem,  
\q2 ale Doleng Suan mu ko ikia ningo bo aningate mena.  
\v 4 Kariimet i bo duruk uningi nama tarigiram ale aking tai kaparam?\f + \fr 30:4 \ft John 3:13 ago arikko.\f*  
\q2 Kariimet i bo marir kuting tuagu ningi iluwokko terong?  
\q1 Kariimet i bo gagi lilim la guang bo te ilu kalokko terong?  
\q2 Kariimet i bo ali imi lilim la ko duap ago nungam se aniso?  
\q1 Nina ko nup ikisan agi mu aga maonalko,  
\q2 ale ko namar ko nup ago aga maonalko!   
\b  
\q1
\v 5 “Kaem ko den suen la mu arigiman am nunguning se diram la;  
\q1 awiriya nu kote nagu namasan, mu nu  
\q2 nunga karem se nunga kaluwuso.   
\q1
\v 6 Noko den bo me ta ka ikia te kunasirko;  
\q2 mu awuk, nu ining kisok ale ka kawel mu wetang saparukko.\f + \fr 30:6 \ft 2 Timothy 3:16; 2 Peter 1:20-21; Revelation 22:18-19.\f*   
\b  
\q1
\v 7 “O Yawe, ani me kua namasam la, ni mel ilagala ani aisuko ka isarsam:   
\q1
\v 8 Aga sangaru se den nunguning la balik ale kawel munan mu abiring tuekko;  
\q1 ani aga sangaru se angimik mel ago bagarikko me balsam,  
\q2 agi aga sangaru se angimik mel mena bagarikko me balsam tala,  
\q1 bare aga sangaru se ningo la baga se lagarikko.   
\q1
\v 9 Ani mel suen biya ago baga se mu,  
\q2 ni Yawe abiring kisek ale mel yam ko ka balik bore ko;  
\q1 agi angimik mel mena baga se tere naik  
\q1 ale ni aga Kaem nip maguwurik bore ko.   
\b  
\q1
\v 10 “Ura kari bo ko dom koma te me balu maguwurko,  
\q1 mu awuk, ura kari mu bala ikup kimik  
\q2 ko baluk se ni mel umu nunguruko.   
\b  
\q1
\v 11 “Kuriang saki nunga nonet bala ikup  
\q2 nunga manorsan, ale nunam alo den amilmil me nunga manorsan.   
\q1
\v 12 Kariimet saki nuna nunumi arigisan mu  
\q2 nuna nungumik ikup mena ma balsan,  
\q2 bare nuna memek biya ago bagasan.   
\q1
\v 13 Kariimet saki nuna nunumi patawusan  
\q2 ale nomotam kualala kualala la loagasan.   
\q1
\v 14 Aking kariimet saki mu kausik diwang  
\q2 nogore daong karogo memek iwita,  
\q1 kariimet kituwura nungumik saonga mena  
\q2 mu nunga moa batutumu namonko iwita geragasan.   
\b  
\q1
\v 15 “Mel suen biya ni la bowa tuguma ko munan mu nanawusari ilagala:  
\q2 bo ko nup mu Aisuko, se bo mu ko nup Aisuko tala.  
\q1 Uwutatala, mel 3 agi 4 imi terong mam  
\q2 ma bala me ikisan, bo ago ko bala mu la ikisan:   
\q1
\v 16 Bo mu kuera mutim,  
\q2 bo mu imet kuin sisira se kuriang ko nia lagoso,  
\q2 bo mu ali garagarayam yu ko nia lagoso,  
\q2 se bo mu tama gigip kumik ira mena.  
\q2 Mel 4 imitang mu terong mam bala me ikisan.   
\b  
\q1
\v 17 “Awiriya nuet ari daleluwuso,  
\q2 agi nuam ngata tuso,  
\q1 mu kari uwuta mu ilak nama sapara se  
\q2 taraga sengkasik mel taimon ale  
\q1 motam kuagi atumu namon ale kumik guang batutumu namonko.   
\b  
\q1
\v 18 “Mel 3 agi 4 imi mu am mel duap bo  
\q2 nunguningkiri, se ani ko iki saparikko me terong:   
\q1
\v 19 taraga ko munan taiti gomang te mu,  
\q2 mot ko munan manga awote mu,  
\q2 dal gagi biya awote ko munan mu,  
\q2 se kari imet ilak anira ko munan.   
\b  
\q1
\v 20 “Imet kari ilak diram bagara mena ko  
\q2 munan mu, kari kigilik ilak tere naso  
\q1 ale numi nungurso ale balso, ‘Mel bo  
\q2 ningi memek mena,’ iwita balso.   
\b  
\q1
\v 21 “Munan 3 agi 4 imi arataso mu memek biya se ali wanara ko kaposo:   
\q1
\v 22 Ura kari yam king kuwim taso,  
\q2 kari ngualara wore kumik ko na inang suen biya,   
\q1
\v 23 ari mera imet bo laga, mena ningi kari taso,  
\q2 se ura imet ko dom imet kuwim taso ale ko dom kari mu ilak naso giso.   
\b  
\q1
\v 24 “Ali imi te mel gotektek ilagala ilagala  
\q1 imi anisan, nuna gotektek nunguningkiri, bare ikia sinar ago:   
\q1
\v 25 Madidir mu nosokel gotektir, bare  
\q2 nuna tom udagi inang mena mu ko  
\q2 iki kam inang gi bolala awu gilingisan.\fig |alt="ants and rodent" src="rodentnant.tif" size="col" ref="Proverbs 30:25" \fig*   
\q1
\v 26 Se madar mu betela nosokel gotektir,  
\q2 bare nunga singir mu yumura te  
\q2 nunguningkiri te kalo gilingisan.   
\q1
\v 27 Se locust mu nungumik king mena,  
\q2 bare nunga paoga paoga te nunumi  
\q2 nogowom kaora la binga gilingisan.\f + \fr 30:27 \ft Locust nunga ariga mu kituwurek iwita, bare motam aromemek bengesan ale tai sor bo te dagisan mu tom suanta ningi tam gawa am menawu sapasan.\f*   
\q1
\v 28 Se makina gotektek mu kiting te am  
\q2 ilupko terong, bare nuna king ko  
\q2 kawam ningi agotala baga gilingisan.   
\b  
\q1
\v 29 “Mel 3 agi 4 imi yawarakala se sokel ago aolak ilusan:   
\q1
\v 30 Lion mu mel aora bo tala, mel bo noko aolak me siruwuso;   
\q1
\v 31 se tarak anumang se goat anumang mu  
\q2 nusupuling patawusan ale aolak ilusan;  
\q1 se king mu wuli karogo ko kager kari nongorak namoso.   
\b  
\q1
\v 32 “Ni ngualara kilek beterem ale keta nimi patawurem,  
\q2 agi memek bitarko ikia nungem mu,  
\q1 kiting karogo tarigi usir ale ikia toko!   
\q1
\v 33 Mu awuk, ni bulmakau ko amin kiri  
\q2 guruguwer, mu pakongaruk ale butter ko geragukko;  
\q2 ale kuamuru ita, mu gue kaparukko;  
\q2 uwutatala, ni kari saki nongomang maguwur, mu kager barasukko.”   
\c 31  
\s1 King Lemuel ko bala saki  
\q1
\v 1 Imi King Lemuel ko bala saki ko nuam kausam:   
\b  
\q1
\v 2 “Ikiko, aga namar! Ni ani atagu ningi  
\q2 bilangerem; ni aninga guranek ko nunguning.  
\q2 Ni ninguru ikiko!   
\q1
\v 3 Ni imet nungumik te nimi me saparko,  
\q2 imet uwuta mu king suen biya nunga maguwuman.   
\b  
\q1
\v 4 “O Lemuel, ikiko! Yu aora nana mu  
\q2 king alo nunga munan mena;  
\q1 yu aora nana ko kaera mu  
\q2 supuling alo nunga munan mena.   
\q1
\v 5 Mu awuk, nuna yu aora namon ale  
\q2 munan kaloman wore nungamili saparuk se kariimet kituwura alo  
\q2 nunga bita maguwumon bore ko.   
\q1
\v 6 Yu aora mu, kariimet kuemonko  
\q2 negawasan agi, kariimet ikup bibiya  
\q2 nunga iramuram se anisan wore nunga mel.   
\q1
\v 7 Namon ale nunga yaman se nunga ikup ko nungamili saparukko.   
\b  
\q1
\v 8 “Arikaya kituwura se nongota nunumi  
\q2 sangarmonko me terong mu nunga sangaruko.   
\q1
\v 9 Kituwura alo nunga bitua ko munan  
\q2 diram la ko, sokel karogo balu ale nunga sangaruko.”   
\s1 Imet ningo ko munan  
\q1
\v 10 Imet ningo nunguningkiri ninguru  
\q2 ariga ale ta mu mel yawara nunguningkiri;  
\q2 imet uwuta mu diamond kiaram.   
\q1
\v 11 Se ko kuari ningo diram la ko iki lagoso,  
\q2 ale mel ningo bo ko me tukunangaso.   
\q1
\v 12 Nu pempem kuari kote ningo la bita  
\q2 lagoso, ale memek bo kumik te me beteso.   
\b  
\q1
\v 13 Nu kuting kiwol nuam, se sipsip mone  
\q2 se mel saki karogo giso ale guang mel  
\q2 se siru samer duap duap nungurso.   
\q1
\v 14 Nu dal biya awar inang gi laga karogo taiso, iwita beteso.   
\q1
\v 15 Nu tumong biyala barasoso ale ko  
\q2 kari, ko kuriang, se ko ura imet lilim nunga inang nungurso.   
\q1
\v 16 Nu ali bilik ko iki guruguwa dia taso,  
\q2 ale ko manga nukum mu te waen ningam aguso.   
\q1
\v 17 Nu imet sokel ago, se ko ura suen la sokel ago bita lagoso.   
\q1
\v 18 Noko diara guruga ninguru ko sinar taso ale manga terong taso; ale tirom karogo la ura iluso.   
\q1
\v 19 Noko kuting mayang te irukokko mu guyak.   
\q1
\v 20 Nu kariimet kituwura se mel ko  
\q2 tukunangawara mu nunga sangaru saposo.   
\q1
\v 21 Marir birigira ko kam ningi mu nu me  
\q2 ikia moso, mu awuk, noko kawam  
\q1 digo ko kariimet guang nungumik te eremonko mu terong la.   
\q1
\v 22 Nu guang anira kuwim te irokko mu  
\q2 biriso; ale ko guang nagurokko mu yawarakala nunguningkiri.   
\q1
\v 23 Se ko kuari mu kariimet ko amilmilasan  
\q2 se nu wonong ko supuling bo bagoso.   
\q1
\v 24 Noko imet mu guang yamel se mayang  
\q2 nunulan te kaola ko mu nungurso ale diara kariimet nongorak diaso.   
\q1
\v 25 Noko bagara aolak mu ningo diram se sokel ago;  
\q1 ale tom taiwoso mu ko anapeya mu ko me ikia moso.   
\q1
\v 26 Nu ikia sinar ago munakoso,  
\q2 ale noko kuring te mu diram la kiti guruga ko den arataso.\fig |alt="bilum" src="bilum.pdf" size="col" ref="Proverbs 31:26" \fig*   
\q1
\v 27 Nu ko kawam digo lilim la ninguru  
\q2 bitarso, ale gagor munan me ikiso.   
\q1
\v 28 Se ko kuriang den ningo ningo kumik ko balsan;  
\q2 kuari betela beteso ale amilmil tuso.   
\q1
\v 29 Ale manarso, “Imet suen biya kiwem  
\q2 ningo ningo betesan, bare ni am nunga kia saperem.”   
\q1
\v 30 Imet ko munak welang welang mu kawel te am ka saparukko;  
\q2 se aking koma motam kumik ko bala mu tom maiya biya me aniso;  
\q2 bare imet Yawe bowa ningi lagoso mu nup biya taukko.   
\q1
\v 31 Buta se ko munan ningo suen la mu ko amilmil biya tualko;  
\q2 se biguwura motam te ko kiwem  
\q2 ningo mu ko karogo la nup ningo taukko.