\id MRK - Waskia OT Portions and Revised NT; Fay Barker; 26-September-2013 \h MARK \toc1 MARK \toc2 MARK \mt1 MARK \ip Mark ko loagara biya mu Jesus Kaem ko Namar, ali imi te kariimet nunga dia taukko tairam. Ko batoga imi kaur mu Jesus ko nup biya se sokel mu wetang te arikko. \ip Mark mu Jerusalem kari, ko nup bo John. Saki balsan nu Rome baga den imi batogam, yia tom A.D. 65 iwita. Nu Paul, Barnabas, se Peter arungu ura tam tala: Acts 12:25; 13:5-13; 15:37; Colossians 4:10; 2 Timothy 4:11; 1 Peter 13. Kari bo nup Papias mu balam, “Mark mu Peter ko den guruga ko kari. Peter Aramaic den te den apukaso, se Mark den mu aking Greek den te gurugukaso,” mam. \c 1 \s1 Anuwa marak kari John den apuram \r (Matthew 3:1-11; Luke 3:2-16; John 1:19-28) \p \v 1 Imi Jesus Kristus, Kaem ko Namar, ko den gilalong. Duakining te \v 2 prophet Isaiah ko batoga te iwita ko balam: \q1 “Ani kari bo bitirik se girok aninga den \q2 giok ago namaruk ale nika lage nungok burangaruk ale dingumurokko.” \q1 \v 3 “Ali sor garagarayam mu te kari bo ai baluwoso, \q1 ‘Kari Biya ko lage te tairukko mu \q2 nungal burangaral ale lage tuang dingumuralko,’ ma baluwoso.”\f + \fr 1:3 \ft Verse 2: Malachi 3:1. Verse 3: Isaiah 40:3.\f* \m \v 4 Se John tairam, nu koma garagarayam mu te baga se kariimet anuwa marak nungaru se den balukaso, “Giris palagal ale anuwa marak tal se Kaem ninga ikup memek mu siwurokko,” makaso. \v 5 Se Judea sor ko wonong saki wonong biya mu ko buring bagara mu se, Jerusalem ko kariimet kote namakasan. Ale nunga memek wetang te balu sapakasan se nu yu Jordan ningi anuwa marak nungarukaso. \p \v 6 John nu prophet, se guang camel mone te nungurman mu katakaso, ale let biling bo luan kalokaso. Nu locust se honey ko inang ko nokaso.\f + \fr 1:6 \ft John ko guang se ko na inang: 2 Kings 1:8; Zechariah 13:4.\f* \v 7 Ale nu iwita kariimet nunga manarukaso, “Kari bo ani agowom kaoram taiwoso mu nu nup biya se sokel garagar, se aninga kiaram. Ani noko doleng tuagu lakira ko mayang abugura kulukek ale kutuwurekko am me terongtala, mu awuk, ani nu koma te ningo nuam mena. \v 8 Ani yu te anuwa marak ningarsam. Bare nu mu Bur Laili ko sokel te baptais ningarukko.” \s1 Jesus anuwa marak tam se Satan nu ira arigam \r (Matthew 3:13-17; 4:1-11; Luke 3:21-22; 4:1-13) \p \v 9 Se Jesus Nazareth wonong Galilee ningi baga tairam se John yu Jordan ningi anuwa marak tuam. \v 10 Se Jesus yu beteram ale aratu se duruk wonong kaigam se Bur Laili inangnang biton iwita kote kaparam mu arigam. \v 11 Se duruk wonong te kuring bo tai kaparam ale mam, “Ni aninga Namar, ani ninguru ka kuesam, ale ni ko ko ninguru amilmilasam.” \p \v 12 Se Bur Laili tom umu te la Jesus ilak sor garagarayam mu te namaram. \v 13 Nu day tom 40 ko umu te bagakaso se Satan nu ira ariga te bitakaso. Jesus mel daong nunga ningi bagakaso, se engel alo ilak pingi bagakasan. \s1 Me kam la Galilee ura duap beteram \r (Matthew 4:12-17; Luke 4:14-15) \p \v 14 Tom John talipara ningi beteman, mu Jesus Galilee namaram, ale Kaem ko den gilalong balu pagarukaso. \v 15 Nu makaso, “Aitak tom aram. Kaem ko kingdom tai pingi aram. Se giris palagal ale den gilalong ko nengemang ningi nunguning arukko!” \s1 Jesus ko olekem nunga gia duap beteram \r (Matthew 4:18-22; Luke 5:1-11; John 1:35-42) \p \v 16 Jesus Yu Galilee norogen kaoram ale aolak iluwa, nu Simon ko uria Andrew ilak pote sapawaman se nungarkam. Nuna ilagala wal tata kari. \v 17 Se nu nunga maonam, “Nina tairal ani agowom kaoral, se ani kariimet nunga gia ko munan ninga kausekko,” mam. \v 18 Se nuna pasak ala nunga pote mel awu beteman ale kowom karoman. \p \v 19 Nu aolak ilu awar me namaram mu Zebedee ko namar James ko uria John ilak dal te pote nunguru burangiwaman se nungarkam. \v 20 Nu numi me iram, am nunga auram, se nuna nunga nonet Zebedee ko ura kari ago dal ningi nunga awu beteman, ale kowom karoman. \s1 Jesus bur memek bo kaoram \r (Luke 4:31-37) \p \v 21 Nuna Capernaum namaman, se Sabbath tom se Jesus synagogue ningi namaram ale kariimet den nunga kasurukaso. \v 22 Se kariimet noko kausa den mu ko ninguru nongomang pitigiram, mu awuk, nuna arigiman mu nu law ko kausa kari iwita me bitakaso, bare noko ura mu duap bo se sokel ago bitakaso. \v 23 Tom me maiyam mu, kari bo synagogue ningi nongorak bagaram mu nu bur memek ago mu airam, \v 24 “Jesus, Nazareth kari, ni ana awuk nanga bitarko? Ni anananga maguwurko tairem e? Ani ni awiriya mu ka ikisam, ni Kaem ko Kakirip Laili!” \p \v 25 Bare Jesus alis tuam, “Ni kutek me ale kari sowore bitarko!” mam. \v 26 Se bur memek mu kari mu ninguru sisuwuram maguwuram, ale sail ago airam ale kari mu beteram. \p \v 27 Se kariimet suen la ninguru uririkiman ale nunumi isarukasan, “Ewere anape ya? Bala se kausa iru se sokel ago! Nu bur memek ago la balso se kuring karosan,” makasan. \v 28 Se noko dugu duap mu tairate Galilee koma mu lilim la ningi geraga saparam. \s1 Jesus kuera ikes ago mu nunga nungurukaso \r (Matthew 8:14-17; Luke 4:38-41) \p \v 29 Se tom synagogue beteman arataman mu James se John arungak Simon se Andrew nunga kawam te namaman. \v 30 Simon ko nome nu kuera kowar ago aniwaram ko den mu Jesus manorman se ikiam. \v 31 Se nu kote namaram, kuting te iluwam ale saongam se barasam, se noko kuera mu menaram. Se nu nunga inang mel nunguru burangikaso. \p \v 32 Bainga ningi, worem kapa naguram se kariimet kuera ikes ago se bur memek ago mu nongorak Jesus kote taikasan. \v 33 Wonong mu ko kariimet lilim la taiman se kawam kuring mu sisiram. \v 34 Se Jesus kariimet kuera ikes duap duap ago mu nunga nungurukaso, ale bur memek ago mu bur memek nunga karokaso. Bare nu bur memek mu nuguring kaolam se me munakakasan, mu awuk, nuna nu awiriya mu ko ikiman. \s1 Jesus Galilee sor te ura bita geragam \r (Luke 4:42-44) \p \v 35 Tumong biyala sor ninguru me ukiram la Jesus barasam, kawam beteram ale kuwim bo kutekam wore te namaram ale kota baga se guranek bitakaso. \v 36 Se Simon ko kari ago ko loagakasan, \v 37 ale tom ari gilingiman mu manorman, “Kariimet suen biya nika loagawasan!” maman. \p \v 38 Se Jesus mam, “Tairal se namanak wonong pingi pingi wore te namanak se ani den apurek se nuna karogo la ikimonko. Mu awuk, ani borta ko tairem,” mam. \v 39 Se nu Galilee ningi wonong suen la te geraga se, nunga synagogue suen biya ningi den apu se bur memek nunga karokaso. \s1 Jesus kari bo kumik laira posara ago wore nungam \r (Matthew 8:2-4; Luke 5:12-14) \p \v 40 Kari bo kuera laira posara ago mu Jesus kote tairam ale bugura kulukam ale ilak wosengakaso, “Ni ka gemang buta aniruk agi mu asele ni aninga nunguru se angimik nungerukko,” mam. \p \v 41 Se Jesus kari mu ko gomang motam batagam, se kuting garukam ale kari mu kumik kau tam ale mam, “Aninga angamang butata aniso. Nungerko!” mam. \v 42 Se tairanamar kuera mu beteram se nu nungeram. \p \v 43 Se Jesus kari mu den aora biya maonam ale beteram se namaram. \v 44 “Ni ikiko!” mam. “Ni kari bo kiwem kimik te aratam imi manaru se me ikiokko. Bare dirme ale priest kote namar ale, keta nimi kasuru ale Moses te balam uwutata, tama bita Kaem tui se, kariimet nika munan umu te la sinarmonko,” mam. \v 45 Bare mena, kari mu namaram amilmil te balu balu geragakaso mu te den pagam. Se duap umu te Jesus wetang te wonong bo ningi namarukko me terong. Nu wonong buring ko kuwim kariimet mena wore te la bagakaso. Bare mena, kariimet sor suen biya ko wore am kote taiwakasan. \c 2 \s1 Jesus kari tilital bo nungam \r (Matthew 9:2-8; Luke 5:18-26) \p \v 1 Tom saki namaram se Jesus Capernaum aking namaram, se kariimet nu peleram wonong kawam te tairam mu ko den ikiman. \v 2 Ale suen biya arataman ale kawam nu te bagaram mu ninguru sisiram, ningi ta watingi ta, se Jesus den apukaso. \v 3 Se kari ilagala ilagala kari tilital bo pakapang te giman ale ilak kote taiman. \v 4 Bare sor am sisi saparam se Jesus kote ilak namamonko me terong. Se nuna kawam gul te aragaman ale gul kuring beteman, ale kari tilital mu pakapang ago la mayang te kaloman ale beteman se Jesus koma te kaparam. \v 5 Se Jesus nunga nongomang ningi nunguning arigam, ale nu kari tilital mu maonam, “Aga namar, ani ka memek siwu saperem,” mam.\fig |alt="paralyzed man being lowered" src="DN00444b.tif" size="col" ref="Mark 2:5" \fig* \p \v 6 Se law ko kausa kari sang dagiman mu nuna den umu ikiman ale nongota ikia tokasan, \v 7 “Kari ewere awuk se uwuta balso? Nu Kaem iwita numi beteso! Kari bo ta bo ko memek siwu sapara me ikiso, mena. Mu Kaem kota kariimet nunga memek siwura ikiso!” makasan. \p \v 8 Bare Jesus maingkala gomang motam te nononga ikia mu ari ikiam ale nunga maonam, “Nina anape ko ikia suwutata nengemang ningi la iki lagasan a?” mam. \v 9 Ale mam, “Bala awuk mu kari tilital imi manaruko guyak, ‘Ani nika memek siwu saperem,’ agi ‘Bares ka pakapang gi ago aolak ilupko’ bala mu guyak e? \v 10 Bare ani ninga manorsam, ali imi te Kari ko Namar mu memek siwu warukko nup se sokel mu nu ago tala.” Nu uwuta balu se kari tilital mu maonam, \v 11 “Ani ka manorsam, bares, ka pakapang gi, ale karogo ka wonong kawam te namarko!” mam. \v 12 Se nu barasam ko pakapang giam ale kariimet suen la nomotam te aolak iluwam ale aratam. Se kariimet suen la ninguru pitigiman ale Kaem nup patawukasan ale balukasan, “Ana girakala mel bo iwita me arigiman!” makasan. \s1 Jesus Levi auram \r (Matthew 9:9-13; Luke 5:27-32) \p \v 13 Jesus akingtala yu Galilee duap te namaram. Se kariimet suen biya nu kote taiman se nu den nunga kasurukaso. \v 14 Nu aolak iluwam namawa Alphaeus ko namar Levi,\f + \fr 2:14 \ft Levi ko nup bo mu Matthew.\f* takis tata ko kuwim te dagiwaram se arigam, ale maonam, “Bares agowom karoko!” mam. Se Levi barasam ale Jesus kowom kaoram. \p \v 15 Se Jesus Levi ko kawam te namaram, se takis tata kari alo se memek betera ko kari alo se ko olekem alo nongorak na yu nokasan. Kari uwuta umu suen biya mu kowom karokasan. \v 16 Se law ko kausa kari, nuna Pharisee tala, mu nuna Jesus takis tata kari se memek betera ko kari alo arungu na nowaram se arigiman, ale ko olekem nunga isarman, “Awuk se nu takis tata kari se memek betera ko kari alo nongorak na yu no giwoso ya?” maman. \p \v 17 Se Jesus nononga den mu ikiam ale nunga maonam, “Kariimet kuera ikes mena mu doctor kote me namasan, bare kuera ikes ago mu asele doctor kote namasan. Uwutatala, ani tairem mu kariimet ningo diram mu nunga giekko me tairem, bare ani kariimet memek nunga giekko tairem,” mam.\f + \fr 2:17 \ft Luke 19:10; 1 Timothy 1:15.\f* \s1 Na kaola ko munan ko Jesus isarman \r (Matthew 9:14-17; Luke 5:33-38) \p \v 18 Se tom bo te John ko olekem se Pharisee alo inang kaloman. Se kariimet saki taiman ale Jesus isarman, “Awuk se John ko olekem se Pharisee alo nunga olekem inang kaola ko munan ningi bagasan, bare nika olekem alo mu mena?” \p \v 19 Se Jesus mam, “Imet kari nunumi gisan se kariimet ko amilmil ko aratasan, mu anape ko kari imet tam mu nongorak bagoso mu ko inang kalomonko? Mena. Kari umu nongorak bagoso mu uwuta me betemonko. \v 20 Bare tom aratuk se kari imet tam mu tamon ilak namamon, asele nuna inang kalomonko.\f + \fr 2:20 \ft Jesus den pangan imi te mu kota numi ko baluwoso: John 3:29; Eph 5:31-32; Rev 19:7; 22:17.\f* \p \v 21 “Kari bo ko guang gigira mu ko gogong kulirokko mu guang bilik iru mu te me kulirokko, mu awuk, tom nu guang mu anuwok mu guang bilik iru mu kikirangaruk se guang gogong mu eng woselarukko. \v 22 Uwutatala, kari bo waen iru mu goat guang gigira mu ningi me langiso. Nu uwuta beteso mu, tom waen iru mu lagaruk ale numi to tuok, mu goat guang gigira mu barukuk se waen kapa palagukko. Bare mena. Nu yu waen iru giso mu goat guang iru mu ningi langiso.”\f + \fr 2:22 \ft Jesus munan iru ago tairam mu munan girakala ko mu ago me biguwuram.\f* \s1 Sabbath ko Kotam \r (Matthew 12:1-8; Luke 6:1-5) \p \v 23 Sabbath tom bo te Jesus aolak iluwam ale inang wheat ko ningam ningi lage kaoram ale namakaso. Se noko olekem nu ilak aolak ilu se wheat ko nunguning sang giman ale nokasan. \v 24 Se Pharisee kari Jesus manorman, “Awuk se nika olekem alo Sabbath tom imi ko munan kulukurman?” maman. \p \v 25 Se nu nunga maonam, “Nina David ko kari sang ago na ko kueman ale kilek beteman mu nina ko duap me kau ikisan e? \v 26 Abaiata priest supuling bagakaso ko tom mu te, nu ko kari ago na ko ninguru kueman ale David Kaem ko kawam sel ningi kasu naguram, ale bread laili kau beteman se aniram mu nam. Bread mu kaola biya. Priest la namonko. Bare David nam ale ko sikisaki karogo nungaram se naman.” \p \v 27 Jesus butata nunga maonam, asele balam, “Kaem giram kariimet nunga beteram, ale udagi Sabbath tom kariimet te nunga sangukko beteram. Nu kariimet Sabbath ko munan karo tumonko me nunga beteram. \v 28 Butatala, Kari ko Namar mu Sabbath ko Kotam,” ma balam. \c 3 \s1 Sabbath tom te Jesus kari bo kuting kuera mu nungam \r (Matthew 12:9-14; Luke 6:6-11) \p \v 1 Tom bo te Jesus aking synagogue ningi kasu naguram, se kari bo kuting komasang kuera gugum mu karogo ningi bagaram. \v 2 Se kari saki nuna lage bo te Jesus den ningi betemonko wore ko loagakasan. Ale nuna nu kari kuting kuera gugum wore Sabbath tom ningi nungok wore ko sinarman ale bagakasan. \p \v 3 Se Jesus kari kuting kuera mu maonam, “Bares tairko, ale kariimet suen la ewere nongoma te sanamirko!” mam. \p \v 4 Asele Jesus nunga isuam, “Munan awuk mu Sabbath tom te nunga mu terong: munan ningo agi munan memek betenakko e? kari sangornakko agi monak se kuerukko?” \p Bare nuna den koma me balukasan, am kutek maman. \p \v 5 Nu gomang magara karogo nungarki gurugam, ale nunga ikia aora biya wore ko ninguru gomang motam dagulam. Se kari kuting kuera mu maonam, “Kiting dingumurko!” mam. Se kari mu kuting dingumuram se nungeram ale dirmam. \v 6 Se Pharisee alo barasaman arataman, ale namaman King Herod ko kari saki arungu biguwuman, ale Jesus momon se kuerukko ko den tutiakasan. \s1 Kariimet suen biya Jesus kowom karoman \p \v 7 Jesus ko olekem arungu wonong mu beteman ale yu Galilee duap te kapaman. Se Galilee kariimet suen tala nu kowom karoman. \v 8 Se kariimet suen biya nu ura bitakaso mu ko den ikiman ale Judea sor ko, Jerusalem wonong ko, Idumea sor ko, yu Jordan komasang te ko, Tyre wonong ko, se Sidon wonong ko mu suen biyala tala tai sapaman.\f + \fr 3:8 \ft Galilee, Judea, se Jerusalem mu Juda alo te bagakasan. Se Idumea sor mu koma south mu te, awar nuam. Se yu Jordan komasang te mu koma east mu te, mu Juda alo se sor saki ko kariimet te bagakasan. Se Tyre se Sidon wonong mu koma northwest mu te, se sor saki ko kariimet te bagakasan.\f* \p \v 9 Se Jesus ko olekem nunga maonam, “Kariimet imi suen biya nunguningkiri se aninga kalakamon bore ko dal bo arigal se ani te aragikko,” mam. \v 10 Mu awuk, nu kariimet suen biya nunga nungam, ewere te se kariimet kuera ikes ago mu am kumik kau tamonko nunguningkiri nunumi diruwukasan. \v 11 Se tom bur memek mu Jesus arikasan mu doleng duap ningi dagulukasan, ale niakasan, “Ni Kaem ko Namar!” makasan. \v 12 Bare nu den aora biya nunga maonam, se nuna nu awiriya mu me ko duap balukasan. \s1 Jesus den gilalong kari 12 nunga balam \r (Matthew 10:2-4; Luke 6:14-16) \p \v 13 Jesus duruk motongar bo te nama tarigiram ale awiriya nu nunga ikiwaram mu nunga auram se kote namaman. \v 14 Se nu kari 12 nunga atumukiram, ale nup apostle mu nungaram, se nuna nu ilak bagamon se nu nunga bitiruk se aratamon ale den gilalong apumon, \v 15 ale nup se sokel bur memek te nunga karomonko mu nungarukko mam. \v 16 Se imi kari 12 wore nunga nunup: Simon, udagi ko nup beteram Peter mam. \v 17 Se Zebedee ko namar ilagala James John ilak. Mu nunup iru beteram, Boanerges mam. Nup mu ko nunguning “Pure ko Namarari”.\f + \fr 3:17 \ft Nuna ilagala nunga nongomang magara tairate agila, pure paga kam, se Jesus nunup iru beteram “Pure ko Namarari” mam. Mark 9:38; Luke 9:54 ago arikko.\f* \v 18 Se Andrew, Philip, Bartholomew, Matthew, Thomas. Se Alphaeus namar James, se Thaddaeus, se Simon Zealot.\f + \fr 3:18 \ft Nup Zealot mu ko nunguning mu iwita: tom mu te kari saki Rome nunga menawumon se Israel kota numi bituokko sail tagikasan, se nuna nup Zealot mu te nunga arukasan.\f* \v 19 Se Judas Iscariot, kari nu memek te beteram, mu nukum kitiram. \s1 Nuna balukasan Jesus Beelzebul ko sokel te ura beteso makasan \r (Matthew 12:25-29; Luke 11:17-22; 12:10) \p \v 20 Jesus kawam bo te namaram. Se akingtala kariimet kore motam ago aratu biguwuman, se nu ko olekem nongorak na namonko lage bo mena. \v 21 Se ko gue suan nu kiwem suen la bitakaso mu ko den ikiman ale bitarmonko namaman, mu awuk, nuna ikikasan mu nu ngualoso makasan. \v 22 Se law ko kausa kari Jerusalem beteman ale tai kapaman mu noko balukasan, “Nu bur memek nunga supuling Beelzebul nu kumik ningi baga se, borta ko sokel te nu bur memek nunga karoso,” makasan.\f + \fr 3:22 \ft Satan ko nup bo Beelzebul.\f* \p \v 23 Se Jesus nunga auram se den pangan te nunga manarukaso: “Satan awuk ta Satan karukko? Mena! \v 24 Kingdom suanta ningi kariimet nunumi pagorsan ale koma koma bagasan, mu kingdom mu magoso kueneso. \v 25 Se kawam suanta nunumi nogore batagorsan, mu betela dagulu magoso. \v 26 Uwutatala, Satan ko bur memek nongota nunumi ago betemon ale motam bo barasuk motam bo karuk, mu noko kingdom mu sokel karogo bagaruk i? Mena. \p \v 27 “Akingtala den nunguning imi ikialko, kari bo awuk ta kari sokel ago mu ko kawam ningi kasu nagurok ale ko melmasak giokko? Mu me terong. Mu nu girok kari sokel ago mu mayang te talipa bitiruk se bagaruk, se asele nu noko kawam ningi mel suen la giokko.”\f + \fr 3:27 \ft “Kari sokel ago” maso umutang Satan. Bare Jesus noko sokel kiaram. Nu Satan talipa beteram iwita, ale ko bur memek nunga karokaso.\f* \p \v 28 “Ani nunguningta ninga manorsam, Kaem kariimet nunga den memek se nunga memek duap duap betesan mu siwurokko. \v 29 Bare awiriya Bur Laili mu ko ura doleng saposo, mu ko memek mu kumik siwu tuata bo mena. Memek mu tom suen biya kari mu kumik te butata anirukko.” \v 30 Jesus buta balam mu ko duap mu iwita: nuna balukasan, “Nu bur memek ago,” makasan.\f + \fr 3:30 \ft Jesus Bur Laili ko sokel te ura tokaso.\f* \s1 Jesus ko nuam se ko uriamitak \r (Matthew 12:46-50; Luke 8:19-21) \p \v 31 Se Jesus ko nuam se ko uriamitak taiman kawam duap te sanamiwa se Jesus nongote tairukko kote den beteman. \v 32 Kariimet suen biya kawam ningi laturman ale ilak dagiman ale baga se bo nu maonam, “Nika niam, se ka uriamitak taiman matangi sanami se nika arusan,” mam. \p \v 33 Se Jesus isuam, “Arika aninga ayam aninga uriamitak a?” mam. \p \v 34 Ale nu kariimet laturman ale ilak dagiman mu nungarkam gurugam ale balam, “Aninga ayam se aninga uriamitak alo mu eta ani agarak bagasan imitang,” mam. \v 35 “Awiriya Kaem ko kuring karo tusan, mu nuna aninga uriamitak, se aga agorasari, se aninga ayam alo,” mam. \c 4 \s1 Kari bo na muguri ningam ningi waram wore ko den pangan \r (Matthew 13:1-9; Luke 8:4-8) \p \v 1 Jesus aking yu Galilee norogen te kariimet den nunga kausa duap beteram. Bare kariimet suen biya nukote taiman se sor sisi saparam. Se nu uwuta ari bita ko mu dal bo te araga daigam ale patawakaso se, kariimet matangi saun te sanami muruwuman bagakasan. \v 2 Se nu den suen biya mu den pangan te nunga manaru se mam, \v 3 “Ikialko! Ningam ura ko kari bo ko ningam te inang muguri warukko namaram. \v 4 Ale ningam ningi na muguri mu warukaso se inang muguri saki ko molak te kapaman se inangnang taiman ale no gilingiman. \v 5 Se na muguri saki mu ali karakarang te kapaman. Se ali mu memek, manga la, se tairate papak maman ale tarigiman. \v 6 Bare ko yager mu kuringita, se worem bausam ale kaiyam se marakaman. \v 7 Se na muguri sang mayang kore karogo mu ningi kapaman ale papak maman, se mayang mu tarigiman ale nunga ereman se nunguning me kapaman. \v 8 Bare inang muguri sang mu ali ningo te kapaman, ale aragaman, kalelaman ale nunguning kapaman. Saki nunguning ilagala nuam 30 iwita, saki nunguning suen nuam 60 iwita, saki nunguning suen biya 100 iwita.” \p \v 9 Asele Jesus nunga maonam, “Awiriya dogowa ago te den ikiso agi mu, den imi ikiokko!” \s1 Jesus den pangan te munakakaso ko duap \r (Matthew 13:10-17; Luke 8:9-10) \p \v 10 Kariimet biya parasaman, tom nu kota bagaram mu te ko olekem 12 se kari saki agotala nuna den pangan ko isarukasan. \v 11 Se nu nunga maonam, “Kaem ko kingdom ko ikia yumura mu nina ningaram. Bare kariimet saki buring ko bagasan mu ani den pangan te la balsam, \v 12 bore te se, \q1 ‘Nuna nomotam ago, bare mel bo te me arigimonko; \q2 nuna ikia ikimon, bare ko nunguning ko me sinarmonko. \q1 Uwuta mena le mu nuna giris palagasan, \q2 se Kaem nunga memek siwu nungarso le, bare mena.’ ”\f + \fr 4:12 \ft Isaiah 6:9-10.\f* \s1 Jesus na muguri ko den pangan balam wore ko duap apuram \r (Matthew 13:18-23; Luke 8:11-15) \p \v 13 Asele Jesus nunga maonam, “Nina den pangan imi ko duap ko sinarman? Nina me ko sinararal mu nina awuk ta den pangan suen la mu ko duap ko ikialko? \v 14 Ningam ura kari na muguri waram mu, den kariimet nunga maona wore ko balam. \v 15 Na muguri lage te kapaman mu, kariimet saki den ikisan, bare Satan tairate taiso nunga nongomang ningi den aguman mu sugu baruku warso. \v 16 Se na muguri ali manga ago mu te kapaman mu, kariimet saki den ikisan ale tairate tasan ale ago amilmilasan. \v 17 Bare den mu ninguru me ilukuawusan, am tom katirta ago baga, den mu ko nunga bita maguwusan agi ikup nungarsan mu tairatela nubiring tusan. \v 18 Se na muguri mayang kore ago mu ningi kapaman mu, kariimet saki den ikisan, \v 19 bare ali ewere ko bagara ko ikia nunga moso, ale nungumik manga mel ago bagamonko ko ikia tawun biya nongote aniso, se ikia duap duap agotala tagisan. Se nononga ikia umutang sail tagiso ale mayang kore ago mu iwita den ningo taman mu ereso menawuso. Buta se den nuna taman mu ko nunguning me kaposo.\f + \fr 4:19 \ft Nangimik manga mel ago bagara: 1 Timothy 6:9-10.\f* \v 20 Bare na muguri ali ningo nuam mu te kapaman mu, kariimet den ikisan ale tasan ilukuawusan se nunguning kaposo, ale inang muguri motam motam la warman mu kiaso ale ko tom 30 agi, 60 agi, 100 ko iwita nunguning kaposo. Se den pangan umu ko nunguning mu uwutata.” \s1 Lam wetang te ituwura ko den \r (Luke 8:16-18) \p \v 21 Jesus aking nunga maonam, “Kari bo lam kasoso mu anape ko kani ningi agi barim bowa ningi bitirukko? Mena. Mu nu lam mu kualala wetang te ituwurokko. \v 22 Mu awuk, anapeya kaluwura te aniso mu wetang te aratukko, se den mel yumura la aniso mu wetangaruk se kariimet ko ikimonko. \v 23 Awiriya dogowa ago te den ikiso agi mu, den imi ikiokko!” \p \v 24 Ale nu munak kunasaram, “Den ikisan mu ninguru ko iki gurugalko! Nina den ko nunguning talko sail tagiral, mu nina den mu ko sinararal ale ikia bo agotala talko. \v 25 Mu awuk, kariimet Kaem ikia nungarso se ilukuawusan, mu Kaem ikia sang udagi agotala nungarukko. Bare kariimet Kaem ko ikia nungaram mu me ilukuawusan, mu ikia katirta nongote aniso mu mena saparukko.” \s1 Na muguri aragawoso wore ko den pangan \p \v 26 Jesus aking mam, “Kaem ko kingdom mu kari bo ningam ningi na muguri warso wore iwita. \v 27 Tirom woremkalal, ani barasu se ari guruguwoso la, papak maso ale aragoso, bare aguwaya inang muguri uwuta papak maso ale aragoso mu nu me ninguru ko ikiso. \v 28 Mu ali kota ura beteso, se na muguri mu tarigiso nama nunguning kaposo. Motam motam gurek butuk pagoso, ale tarigiso luan gawa beteso, ale nama kalelaso ale garukaso mu gurek te nunguning beteso. \v 29 Se nunguning nama garukaso mu batir te batutumu giso, mu awuk, nunguning garukaram se gia ko kam.” \s1 Tam mustard ko muguri ko den pangan \r (Matthew 13:31-35; Luke 13:18-19) \p \v 30 Jesus aking nunga maonam, “Kaem ko kingdom mu ana anape mel te balnak agi den pangan awuk mu te ko balnakko? \v 31 Kaem ko kingdom mu tam mustard ko muguri iwita, se tam saki mu biya nuam bare mustard ko muguri mu kota suanta am gotektir nunguningkiri agusan. \v 32 Bare tom aragoso tarigiso mu ningam ko inang mel nunga kia saposo, ale tam iwita sanamoso, ale kower garurumuso se inangnang binga taisan ale tam mu ko kower tamarum te nunga singir kalosan.” \p \v 33 Se Jesus den pangan uwuta uwutata te den balukaso, nunga ikia ko sokel te iki se balukaso. \v 34 Nu den bo bala bo kilimik te me nunga manarukaso, am den pangan te la balukaso. Bare tom nu olekem nongorak nongota baga se, mu nu den pangan suen biya ko nunguning wetang te nunga manarukaso. \s1 Jesus yar daula gagi samamer malinawuram \r (Matthew 8:23-27; Luke 8:22-25) \p \v 35 Se day umu te ko bainga ningi nu ko olekem nunga maonam, “Ana yu batagornak ale norogen komasang te nama aratanakko,” mam. \v 36 Se nuna kariimet biya mu nunga awu beteman, ale dal nu maingkala ningi dagiwaram mu te aragaman, ale Jesus ilak namakasan. Kari sang dal saki te ago arungak namakasan. \v 37 Se daula biya urukam ale gagi biyala barasam ale dal mituwurayam bitakaso. \v 38 Jesus maingkala dal nukum ko peleram supuling saen te beteram ale aniwakaso. Se ko olekem alo amumurman ale manorman, “Kausa kari, ana sarenganakko katirtaman bare ni me ikisam e?” \p \v 39 Se Jesus barasam ale daula sail karogo maonam ale gagi barasuwaram mu maonam, “Kawus me! Malin kaur!” mam. Se daula kueram ale gagi kutek mam ale ninguru malin kauram. \p \v 40 Se nu ko olekem nunga maonam, “Nina anape ko nedera bengeso? Nina nengemang ningi me nunguning aso agila pa?” \p \v 41 Se nuna nuguring menaram se nunumi kasikasi tuikasan, “Kakirip imi awuk nunguningkiri se gagi yar nu kuring karo tusan a?” makasan. \c 5 \s1 Jesus kari bur memek ago wore nungam \r (Matthew 8:28-34; Luke 8:26-39) \p \v 1 Nuna yu komasang ko Gerasa kariimet nunga koma te nama arataman. \v 2 Se tom Jesus dal beteram ale aratuwaram mu kari bo bur memek ago mu kuera nunga ali motam te baga nu arigokko taikaso. \v 3 Kari umu ko bagara kuwim mu kari kuera nunga ali motam, se kari bo ta nu ilu taliparukko me terong, sen te ta wore mu am batutumu warukko tala. \v 4 Tom suen biya sen te kuting suwik talipakasan, bare mu tairate batutumu warukaso, ale ain mu suwik te batutumu warukaso. Se kari bo ta noko sokel te nu te ilu taliparukko mu me terong nunguningkiri, mena. \v 5 Nu tirom woremkalal garap gogong mu ningi se duruk kulupik ningi nia ai ai geraga dalela se, manga te kumik guang batutumu se lagakaso. \p \v 6 Nu awar la Jesus arigam ale naguram tairam ale suwik bugura te koma dugu te dagulam. \v 7 Ale sail karogo kuring kalel biya aikaso, “Ni awuk aga bitarko, Jesus, ni Kaem Kalel Biya ko Namar? Kaem nup te balu ni ani me aga bita maguwurko!” makaso. \v 8 Mu awuk, Jesus maingkala nu maonam, “Ni bur memek, ni kari sumu bitar ale aratuko!” mam. \p \v 9 Se Jesus aking isuam, “Nika nip awiri ya?” mam. \p Se nu balam, “Aninga aip mu Legion,” mam, “mu awuk, ana suen biya.” \v 10 Ale nu gira awom la Jesus bur memek umu nunga karuk se sor kuwim umu me betemonko wosengakaso. \p \v 11 Duruk gotek bo pingita mu te mu buruk motam biya bo bala guruguwaman. \v 12 Se bur memek umu Jesus kote wosengaman, ale maman, “Ni terong iwita iki agi mu, anananga karo buruk umu nungumik ningi nanga awurko,” makasan. \v 13 Se nu aing au nungaram se bur memek mu kari mu beteman ale nama buruk nungumik ningi kapaman. Se buruk motam mu lilim la, mu 2000 iwita, mu naguman nama garap te kapaman ale yu ningi yu naman ale kua sapaman. \p \v 14 Se kari buruk bitaruwaman mu naguman wonong bibiya se wonong gotektek te den balu balu geragaman. Se kariimet kilek aratam mu arigimonko wonong bita bita namakasan. \v 15 Ale tom tai Jesus kote arataman, mu kari ulengkala bur memek kager motam biya bo iwita ago bagaram mu guang naguram ale ikia ningo nuam karogo dagiwaram se arigiman, ale nguangakasan. \v 16 Se saki munan umu nomotam te arigiman mu ko dugu duap kariimet nunga manarukasan, kari bur memek ago bagaram mu se, buruk nunga duap agotala balukasan. \v 17 Se kariimet Jesus nononga sor koma umu bitiruk ale am namarukko isaru diruwukasan. \p \v 18 Se Jesus dal te aragawaram mu kari ulengkala bur memek ago bagaram mu tairam Jesus ilak namarukko wosengakaso. \v 19 Bare Jesus mena mam, ale maonam, “Piler ale ka kawam se ka gue suan nongote namar ale anapeya Kari Biya ko gomang bataga te ni kimik te nungam mu nunga manaru se ikimonko,” mam. \v 20 Se kari mu peleram namaram ale mel suen biya Jesus nu kumik te beteram mu ko dugu duap Decapolis sor te balukaso. Se kariimet suen la den umu ikiman ale nuguring menaram se ikia nunga moakaso. \s1 Imet Jesus ko guang kopana kau tam mu se Jairus ko nanawus nunga dugu duap \r (Matthew 9:18-26; Luke 8:41-56) \p \v 21 Se tom Jesus aking yu batogam komasang ko namaram, mu kariimet suen biya tai langi nu kote biguwuman. \v 22 Se wonong mu te synagogue ko kari supuling bo, ko nup Jairus, mu umu te tairam ale Jesus arigam, ale suwik duap ningi bugura kulukam, \v 23 gomang motam nia se Jesus ilak wosenga se mam, “Aninga nanawus gotek kuerukko lage te bagoso. Se ni tair kiting ko kumik te bitar se kuera menaruk se yawarakala marak bagarukko,” mam. \v 24 Se Jesus ilak namaram. \p Se kariimet kore motam karogo ilak namakasan. \v 25 Se imet bo yia 12 ningi gue sapa lagakaso mu nu ago kariimet ningi bagakaso. \v 26 Nu ko manga mel suen la doctor duap duap te menawuram, bare ningo bo me arikaso se ko kuera mu ikuwa saparam. \v 27 Se tom nu Jesus ko dugu duap ikiam, mu nu kariimet ningi ningi tairam ale ko guang buring ko mu kinikan kau tam, \v 28 mu awuk, nu iwita ikiam, “Ani noko guang la kau taik mu ani nungerikko,” iwita ikiam. \v 29 Se tom umutang te la noko gue naguwaram mu bataga namaram, se nu kumik ko ikiam mu nu kumik gopa palagam. \p \v 30 Se Jesus ikiam mu marak bo noko kumik ningi mu aratam. Se nu kariimet ningi punga geragam ale isam, “Awiri aninga guang kau tam a?” mam. \p \v 31 Se noko olekem maman, “Kariimet kore motam ago ni kimik te sora gurungumuwasan ewere ni awuk arigisam bare isa suwuta isem?” maman. \p \v 32 Bare Jesus awiriya kau tam wore arigokko am loaga guruguwakaso. \v 33 Se imet mu kiwem kumik te aratam mu maingkala ko ikiam, ale nguanga se gomang daung daung tairam nu suwik duap ningi bugura kulukam ale numi duap wetang te la maonam. \v 34 Se nu mam, “Aga nanawus, nika gemang ningi nunguning te ni ningo arigem. Kuera mu ta menaram, gemang lila te namarko!” mam. \p \v 35 Se Jesus uwuta baluwaram mu kari saki Jairus ko kawam te wore taiman ale Jairus manorman, “Nika nanawus kueram,” maman. “Anape ko kausa kari ura kowar tuiko ya?” maman. \p \v 36 Bare Jesus nuna den balman mu iki sapa se synagogue ko kari supuling mu maonam, “Ni me nguangerko, gemang ningi nunguning te la bagerko!” \v 37 Ale nu kariimet bo bo nu ilak me namamonko balam, ale nu Peter, James, se John, nu James ko uria, umu la nunga giam se nu ilak namakasan. \p \v 38 Se tom nuna tai synagogue ko kari supuling mu ko kawam te arataman, mu nu kariimet niara ma nirung la bagaman mu nungarkam. \v 39 Ale nu kasu naguram ale nunga maonam, “Niara ma nirung ewere anapeya ko? Kuriang itiwik imi me kueram, bare aniwoso,” mam. \v 40 Se nuna ko den mu ko gusikasan. \p Bare nu balam se suen la matangi aratu sapaman, se nu kuriang ko nuam nuet, se ko olekem ilagala suan nu ilak namaman mu nunga giam, ale galung kuriang te bagaram mu ningi kasu naguman. \v 41 Ale nu kuting te iluwam ale maonam, “Talitha koum!” mam. Ko nunguning mu, “Kuriang itiwik gotek, ani balsam ni baresko!”\fig |alt="raising Jairus' daughter" src="UBSD-03D.TIF" size="col" ref="Mark 5:41" \fig* \v 42 Se kuring kaora tom umu te la, kuriang itiwik gotek mu barasam ale aolak ilu nama taikaso. Noko yia tom mu 12. Se nuna kilek mu arigiman ale ninguru tengeman ale ikia nunga moakaso. \v 43 Se Jesus den aora biya nunga maonam, “Nina mel imi kari bo me maonal se ikiokko,” ma se na tumon se naukko balam. \c 6 \s1 Nazareth alo Jesus nubiring tuman \r (Matthew 13:54-58; Luke 4:16-30) \p \v 1 Jesus sor umu beteram ale ko olekem nongorak noko wonong duap te Nazareth peleram. \v 2 Se tom Sabbath tom tai aragam, mu nu synagogue ningi kausa ura duap beteram, se kariimet ikiman mu ninguru pitigiman, ale “Kakirip ewere ikia ewere aparete tam?” makasan. “Ikia sinar nu karogo bagoso mu ikia duap awuk wore se nu miracle te karogo la beteso? \v 3 Agi imi carpenter kari umu mena agila? Agi imi Maria ko namar se James, Joseph, Judas se Simon nunga laun mena agila? Agi ko korasari aitak ana nangarak ewela me bagasan agila?” makasan ale ko nongomang magakaso.\f + \fr 6:3 \ft Nuna ali imi ko munan te Jesus ko ura tutiakasan: John 6:42; 7:15; 2 Corinthians 5:16.\f* \p \v 4 Se Jesus nunga maonam, “Prophet mu nup ago, bare kota ko wonong te se ko gue suan ningi mu mel yam ko betesan!” mam. \v 5 Ale nu umu te miracle bo me beteram, bare kariimet kuera karogo mu suan suan ta kuting nusupuling te bitakaso se nungiakasan. \v 6 Se nu kariimet umu te mu nuna nongomang ningi nunguning mu mena mu arikaso ale ikia ninguru moakaso. \s1 Jesus ko olekem 12 ura nungaram \r (Matthew 10:1,9-14; Luke 9:1,3-5) \p Se Jesus koma mu te wonong wonong geraga geraga kausa ura bitakaso. \v 7 Nu olekem 12 umu nunga auram se kote taiman. Se ura ko nup se ko sokel te bur memek nunga karomonko mu nungaram, ale ilagala ilagala nunga bitakaso se namakasan. \p \v 8 Nu iwita nunga kiti gurugam, “Aolak umu iluwalko mu, ninga tam sikir la iluwalko, na inang mena, aolak ko karar mena, se manga mel bo nigiriwim ningi me gialko. \v 9 Ninga nisiwik gomang mu la tugumal ale guang bo ago me talko. \v 10 Ale tom kawam bo ko ikial terong se pueneral, mu umutang la te baga wonong umu beteralko. \v 11 Ale wonong bo me ninga aru tamon agi ninga den me ikimonko nongomang aniruk mu, beteral ale nisiwik gege siwu se namaral, se nuna te ikimon mu nuna bita paguwuman.” \p \v 12 Se olekem alo wonong wonong namaman ale kariimet giris palagamonko den mu apukasan. \v 13 Ale bur memek suen biya nunga karokasan. Ale oil kariimet kuera ago mu nungumik te bilungurukasan se nungiakasan.\f + \fr 6:13 \ft James 5:14.\f* \s1 Anuwa marak kari John dogotak batagorman \r (Matthew 14:1-12; Luke 3:19-20; Luke 9:7-9) \p \v 14 Se king Herod den mu ikiam, mu awuk, Jesus ura bitakaso mu ko nup wonong wonong geragam se iki sapaman.\f + \fr 6:14 \ft Herod imi mu Herod Antipas. Nu mu Herod Biya wore ko namar bo.\f* Kariimet saki Jesus balukasan, “Mu Anuwa marak kari John, kueram wore aking barasam. Buta se nu miracle bitirukko sokel ago se te beteso,” makasan. \v 15 Se kariimet saki balukasan, “Mu prophet Elijah,” makasan. Se saki balukasan, “Mena, mu girakala ko prophet wore iwita,” makasan. \v 16 Bare Herod den mu ikiam mu balam, “Mu Anuwa marak kari John. Anigita dogotak batagem se kueram, bare aking barasam!” mam. \p \v 17 Herod balam uwuta, Anuwa marak kari John te moram se kueram ko dugu duap mu iwita. Tom umu te mu Herod ko uria Philip ko nuwus Herodias kumik te, Herod balam se John talipara kawam ningi beteman. \v 18 Mu awuk, John Herod iwita manarukaso, “Munan te aniso mu nika uria ko nuwus sumu taem mu me terong!” makaso. \v 19 Se Herodias John ko gomang ninguru magakaso. Se nu John moruk se kuerukko ko gomang biyala anikaso, bare lage mena. \v 20 Mu awuk, Herod mu John ko nguangakaso, ale ninguru bitarukaso. Mu awuk, nu ko ikiam John mu kari ningo diram, se kari laili. Tom Herod John kuring te den ikikaso mu ninguru ikia moa lagakaso, bare kuring te den ikiokko kua lagakaso. \p \v 21 Asele Herodias kuring ningo bo kapa tuam: Herod ko bilangara tom te tai aragam ale ko amilmil inang biya bo beteram, ale ali sor bitaru se anira ko kari bibiya, se kager kari nunga supuling, se Galilee ningi wonong wonong ko kari bibiya suen biya nunga auram se taiman. \v 22 Se Herodias ko nanawus tairam ale iru sesekakaso. Se Herod ko daup karogo ninguru ko amilmilakasan. Se king imet itiwik mu maonam, “Ni anapeya mel aitakta imi te ko kuar, ale balu mu ani am kisekko,” mam. \v 23 “Ani balsam mu balsam, nunguningta nunguning, ni anapeya ko balu mu ani am kisekko, aninga kingdom pagik sang kisekko balu mu ani am butata bitirikko,” mam. \p \v 24 Se imet itiwik mu aratam namaram ale nuam isuam, “Ani anape mel nunguningkiri ko isuekko?” mam. Se nuam mam, “Anuwa marak kari John ko supuling tawir te karogo tai kisimonko baluko,” mam. \p \v 25 Se imet itiwik mu tairate peleram king kote nama kasu naguram ale mam, “Ani mel ko kuesam mu Anuwa marak kari John dogotak bataguru ale ko supuling tawir awote bitar ale karogo tai aisuko,” mam. \p \v 26 Se king gomang motam ninguru kaparam. Bare ko daup nunga negeram ale ko bala balam mu ko negeram ale itiwik mu am karo tuam. \v 27 Ale ko kari bo ura umu bitirukko umu maonam, ale mam, “John dogotak bataguru ale supuling karogo tairko,” mam, se kari mu namaram talipara kawam ningi John dogotak batogam, \v 28 ale ko supuling tawir te giam ago tai imet itiwik mu tuam, se nu karogo nama ko nuam tuam. \v 29 Se John ko olekem alo den umu ikiman, ale taiman John ko kumik guang giman karogo nama mutim tuguman. \s1 Jesus 5000 na nungaram \r (Matthew 14:13-21; Luke 9:10-17; John 6:1-13) \p \v 30 Se olekem alo taiman Jesus laturman ale ura beteman ale kausa beteman mu ko manarukasan. \v 31 Bare kariimet namara taira tawun biya se nuna kuring bo te na namonko wore mena, se nu nunga maonam, “Nengeta ilukuawura la ani agarak tairal se nama kuwim bo kutekam te, se neneman saparalko,” mam. \p \v 32 Se nuna ilak dal te aragaman ale sor bo kariimet mena ipi wore te namaman. \v 33 Bare kariimet suen biya tala nuna ari ikiman, ale nunga wonong bita bita nagu nagu giriman ale kuwim nuna te namamonko mu te namaman bagakasan. \v 34 Se nuna nama arataman mu, Jesus kariimet suen biya bolala awuman bagakasan se nungarkam, ale nogo ko gomang batagam, mu awuk, nuna sipsip nungumik bitua kari mena wore iwita. Se nu aking kausa duap ura nongorak bitakaso, ale mel suen biya ko nunga kasurukaso. \p \v 35 Bare sor maingkala baingam, se ko olekem taiman Jesus maman, “Sor imi batoga te biya, se sor tirom batagoso. \v 36 Se ni kariimet imi nunga manaru se wonong pingi pingi wore te namamon ale nomoke nomoke nunga na yu diamon ale namonko,” maman. \p \v 37 Bare nu mam, “Mena, mu nina inang nungaral se namonko,” mam. \p Bare nuna balman, “Kariimet suwuta mu sige tom 8 ko ura ta ale ko ura koma manga ta ale te inang diara mu nongorak terong maukko. Se ana namanak ale manga uwuta te na dianak ale karogo tai nungarnak se namonko e?” maman. \p \v 38 Se nu nunga isuam, “Nina bread awila karogo bagasan? Namaral arigalko,” mam. Se namaman arigiman, mu maman, “Bread 5, se wal ilagala karogo aniso,” maman. \p \v 39 Se Jesus ko olekem nunga maonam, se kariimet nunga manorman se ilu biguwura motam gotektek te sirsir yawara mu ningi dagi muruwuman. \v 40 Se kariimet nunumi pagaru pagaru sika 100 se saki 50 ko dagi dagi namaman. \v 41 Se Jesus bread 5 se wal ilagala mu giam, ale motam patawuram ale Kaem aru maonam. Ale bread pakakumuram se kaparam se ko olekem alo nungaru gurugam, se giman ale nama kariimet nungaru gurugu karogo namaman. Se wal ilagala mu butatala beteram. \v 42 Se kariimet na mu naman ale nungumik ago terong ma saparam. \v 43 Se olekem alo na nukum wogaram mu korokem 12 ningi tuguman se kuring aratu namaram. \v 44 Kari tom mu te na naman mu nunga tom 5000. \s1 Jesus yu awote aolak iluwam \r (Matthew 14:22-32; John 6:15-21) \p \v 45 Se kam me maiyam mu Jesus ko olekem nunga maonam se dal aragaman, nu beteman ale giriman yu komasang te Bethsaida namakasan. Se nu kariimet nunga maonam se nunga wonong wonong parasa namaman. \v 46 Se kariimet parasa namaman mu nu duruk bo te guranek bitirukko nama tarigiram. \p \v 47 Se tirom batagam tairam mu dal mu yu luan kusumuri namawakaso, se Jesus mu betela kota duruk te guranek bitawakaso. \v 48 Se nu olekem alo wos karogo dangal pagakasan mu nungarkam, mu awuk, daula biyala nongoma ko taikaso. Se ukira karogo, 3 o'clock mel iwita, mu nu yu guang awote aolak iluwam nongote namakaso. Ale nunga kia kaparukko pingi awaram, \v 49 se nuna arigiman, ale wit mairap bo i maman, ale nia aikasan, \v 50 mu awuk, nuna ninguru nguangakasan. Bare nu tairate nongorak munakaram ale mam, “Nengemang kua kaparukko! Imi anigita. Me nguangaralko.” mam. \v 51 Ale nu nongote dal te aragam se daula tairate kueram. Se nuna am nuguring mena saparam se nungamin tugu turutuwukasan. \v 52 Mu awuk, Jesus bread 5 se wal ilagala wore te la nuna nunga ikia me sinarakaso. Nuna nongomang motam am sisira biya anikaso. \s1 Jesus Gennesaret kariimet suen biya nunga nungam \r (Matthew 14:34-36) \p \v 53 Nuna komasang ko kasu kapaman ale Gennesaret sor te arataman ale dal kalo beteman. \v 54 Ale nuna dal bitawaman ale arataman mu kariimet Jesus ko ari ikiman. \v 55 Ale tairate namaman sor mu te kariimet kuera ago ani se animan mu pakapang te nunga gi gi arungu taikasan, koma aguwaya nu te namaram bagakaso se ko den ikikasan mu te kote taikasan. \v 56 Se Jesus koma suen biya te geragakaso, wonong gotektek, wonong bibiya, se kuera ikes ago anira mu nunga gi gi arungu nama diara guruga kuwim te la nunga awukasan, ale Jesus kote wosengakasan, kariimet kuera ikes karogo mu noko guang kinikan la kau tamonko makasan. Se suen la ko guang kinikan kau tokasan mu nungiakasan. \c 7 \s1 Pharisee alo nuguting anuwa ko munan ko Jesus ilak den tagikasan \r (Matthew 15:1-9) \p \v 1 Pharisee se law ko kausa kari Jerusalem wore taiman ale Jesus laturman ale \v 2 noko olekem alo nuguting me anuman ale te na nokasan se nungarkaman. Nononga munan te mu munan uwuta mu munan karur ago masan. \v 3 Pharisee arika, se Juda alo lilim mu nuguting anumon nunguningkiri wore asele na namonko, mu nononga tiwun taleng nunga munan karo tusan. \v 4 Tom diara guruga kuwim te baga taimon mu, nuguting se anapeya mel mu anuwa munan te namaruk nunguningkiri wore asele na namonko. Nuna nunga munan saki saki karogo karo tusan mu nunga bagun, tawir mel mu karogo la anuwa munan te nama saposo. \p \v 5 Buta se Pharisee alo se law ko kausa kari Jesus isarman, “Awuk se nika olekem alo anananga tiwun taleng ko munan me karosan, nuguting karur ago na nowasan?” \p \v 6 Se nu mam, “Prophet Isaiah nu me paguwuram, nu diram la nina kawel kari ninga balam. Noko batoga mam: \q1 ‘Kariimet imi nuguring guang te nup biya aisisan, \q2 bare nongomang motam mu ani ago ko mena. \q1 \v 7 Nuna aninga aip patawura umu betera \q2 diwang betesan, se mu me nunga sangukko; nuna kari ko ikia se munan wore la kariimet nunga kasursan.’\f + \fr 7:7 \ft Isaiah 29:13.\f* \m \v 8 Ikialko. Nina Kaem ko munan nibiring tuman ale kari ko munan ninguru karo tuiwasan.” \p \v 9 Ale nu nunga maonam, “Nina ninga tiwun taleng ko munan karo tualko nengemang soragoso se nisiwik kore te sanamiwasan, ale Kaem ko den mu sarumu due ko betesan! \v 10 Mu awuk, Moses iwita balam, ‘Ni ka niam niet nuguring karo tui se nobowa ningi la bagerko,’ mam, ale ‘Awiriya ko nuet nuam nunga bita maguwura ko den balso, mu moral se kuerukko,’ mam. \v 11 Bare nina balsan: Kari bo ko nuet nuam nunga manarso, ‘Aninga saonga anapeya nina talko mu ani maingkala Kaem tuekko balem bore te se, ani me ninga sangikko,’ maso, \v 12 mu nina atumu sangorsan se nu nuam nuet uwutata nunga beteso ale me nunga sangarso. \v 13 Ale munan umu te nina Kaem ko den mu mel yam ko betesan, ale nengeta ninga kari ko ikia munan mu kariimet karo tumonko sokel tusan. Ale nina munan suen biya uwuta uwutata betesan.” \s1 Mel kariimet karur nungarso \r (Matthew 15:10-20) \p \v 14 Jesus aking kariimet suen la nunga auram se nukote tai biguwuman se nunga maonam, “Nina suen la ani balsam ewere ikial ale ko nunguning talko! \v 15 Anapeya mel kari taso ale naso mu nu karur me tuso, mena. Bare anapeya kari gomang motam ningi bare kuring te arataso mu nu karur tuso,” mam. \v 16 \f + \fr 7:16 \ft Batoga sang girakala ko mu te den imi agotala aniso: “Awiriya dogowa ago te den ikiso agi mu, den imi ikiokko!”\f* \p \v 17 Tom nu kariimet biya nunga beteram ale kawam ningi kasu naguram, mu ko olekem alo den pangan mu ko isarman. \v 18 Se nu nunga maonam, “Agi nina karogo la ninga ikia ikup biya e? Nina me ikisan e? Mel bo kari taso ale naso mu me karur tuso, mena. \v 19 Mu awuk, anapeya mel kari naso mu gomang motam ningi me namoso, mena, mu tuagu ningi kaposo ale iwi kusat ko namoso.” Jesus bala imi te wetang awuram mu, na inang suen la mu karur mena, ningo la. \p \v 20 Nu akingtala mam, “Anapeya kari gomang motam ningi wore kuring te arataso, borta kari karur tuso. \v 21 Mu awuk, ikia memek duap duap mu kari gomang motam ningi wore arataso mu: saman katagot ko munan, tere daong munan, kari mora se kuera ko munan, \v 22 nuwus kuari numi karogo diram bagara mena ko munan, namotam barasa ale bo karogo gia ko munan, gemang ningi saki nunga bita maguwura ko munan, se kariimet saki nunga kula ko munan. Ale kilek memek kariimet nomotam te betera bare ko dolara bo mena ko munan. Se bo ko gemang magara, bo nup balu maguwura, nimi patawura, se ikia memek duap duap betera. \v 23 Munan memek suen la umutang mu kariimet nongomang ningi aniso se arataso se karo tusan borta kari karur tuso.” \s1 Phoenicia imet gomang ningi nunguning aram \r (Matthew 15:21-28) \p \v 24 Jesus sor mu beteram ale wonong Tyre koma mu te namaram. Ale nu kawam bo ningi kasu naguram, ale ko gomang mu kariimet nu umu te bagakaso mu bo me ta ikiokko anikaso. Bare mena, nu numi kaluwurokko me terong. \v 25 Tom imet ko nanawus gotek bur memek karogo mu Jesus tairam ko den ikiam, mu nu tairam ale noko doleng duap ningi dagulam. \v 26 Imet sumu Greek imet, bare Syria Phoenicia sor te bilangaram. Nu bur memek ko nanawus kumik ningi wore Jesus karukko ilak wosengakaso. \p \v 27 Se Jesus iwita maonam, “Ikiko! Munan diram mu iwita: Kuriang nunga nongomang te na namon nama nungumik ago ninguru terong maukko. Bare kuriang nunga na me nana se gira ale nunga kausik nungara mu munan memek.”\f + \fr 7:27 \ft Jesus kuriang te balam mu Juda kariimet, se kausik te balam mu ali sor saki ko kariimet.\f* \p \v 28 Se imet mu mam, “Kari Biya, ni munan sumu diram bare balsam. Bare kuriang nunga na nasan mu ko bune tutuk atope kaposo mu kausik am nasan tala!” \p \v 29 Se Jesus nu maonam, “Ni munak koma suwuta balem bore te se am namarko, bur memek nika nanawus kumik ningi mu beteram aratam.” \v 30 Se imet mu peleram ko kawam te namaram mu ko nanawus bur memek beteram namaram se nu yawarakala ko anira kuwim te aniwaram se arigam. \s1 Kari dogowa sisira se kuring mena wore ko ningo arigam \p \v 31 Jesus Tyre ko sor koma mu beteram ale aolak iluwam nama Sidon wonong te, se nama kapa yu Galilee aratam, ale asele nama Decapolis sor koma mu te aratam. \v 32 Se kariimet saki kari bo dogowa sisira, se munak ko kuamili kuring ikup biya, mu ilak Jesus kote taiman, ale kuting kumik te bitiruk se nungerukko ilak wosengakasan. \p \v 33 Se Jesus kari mu tam ilak due ko namaram, ale kuting peperek kari mu dogowa ilagala ningi garukam. Ale aking kota ko kuting te katingiram ale kari mu kuamili te kau tam. \v 34 Ale motam patawuram kualala loaga se gomang motam niara karogo kari umu maonam, “Epata!” mam. Den umu ko nunguning mu, “Kaigukko!” \v 35 Se mu te, kari mu ko dogowa kaigam, se kuamili goparam se munak yawarakala munakakaso. \p \v 36 Se Jesus sokel ago nunga maonam, “Nina mel imi kari bo me maonal se ikiokko,” mam. Nu uwuta nunga manaruwakaso mu mena, nuna eng am bo karogo, bo karogo balu pagarukasan. \v 37 Kariimet ningurutala nongomang motam pitigakaso se ko balukasan, ale makasan, “Nu munan suen biya am terong la beteram!” maman. “Nu negeram se kari node sisira mu node kaigam se den ikisan, se aking kari nungamili nuguring ikup mu aking guyak la terong munakasan!” makasan. \c 8 \s1 Jesus 4000 na nungaram \r (Matthew 15:32-39) \p \v 1 Tom maiya mena kariimet biya aking tai Jesus kote biguwuman se den nunga manaruwakaso. Tom ilagala suan se kariimet na menaram, se Jesus ko olekem nunga auram se kote taiman se nunga maonam, \v 2 “Ani kariimet ewere nunga aeman batagoso. Nuna ani agarak worem ilagala suan bagaman ale aitak na inang ito namonko mu mena. \v 3 Se aninga angamang mu nunga bitirik se ipi namawa lage luan te nomotam bingok se dagulamonko me aniso, mu awuk, saki wonong awar bibiya wore taiman.” \p \v 4 Se olekem alo maman, “Ana sor batoga te biya iwita mu, awuk ta inang terong la ariginak se kariimet biya iwita mu suen la namonko?” maman. \p \v 5 Se Jesus nunga isuam, “Nina bread awila karogo bagasan?” Se nuna balman, “Ana bread 7 pela karogo,” maman. \p \v 6 Se nu kariimet nunga maonam se dagiman. Asele nu bread 7 pela mu giam ale Kaem Biya amilmil tuam, ale pakokaram se kaparam, ko olekem alo nungaram. Se nuna kariimet nungaru guruguman. \v 7 Ale nuna wal gotektek saki ago Jesus tuman, se giam ale Kaem aru maonam ale ko olekem nungaram se kariimet nungaru guruguman. \v 8 Se nuna suen la na naman nungumik karogo terong ma sapaman. Asele olekem alo na nukum wogaram mu bolala awuman ale korokem 7 pela tuguman se kuring aratu namaram. \v 9 Kari na naman mu ko tom mu 4000. Se Jesus kariimet nunga maonam se pila pila namakasan, \v 10 asele nu ko olekem arungu dal te aragaman ale Dalmanutha koma mu te namakasan. \s1 Pharisee kari Jesus kilek bo bitiruk se arigimonko isarman \r (Matthew 16:1-4) \p \v 11 Se Pharisee kari saki Jesus kote taiman ale isaru gilingikasan. Nuna te ilumonko se manorman, “Ni duruk wonong ko kausa bo bitar se ana ariginakko,” maman. \p \v 12 Se Jesus gomang motam ninguru kaparam se mam, “Nina tom imi ko kariimet, awuk se kausa bo ko esesan? Ani nunguningta ninga manorsam, ani kausa bo me ta ninga kausekko, mena,” mam. \v 13 Ale nunga beteram ale dal te aragam ale ko olekem arungu yu komasang ko namaman. \s1 Jesus olekem alo Pharisee nunga yeast se King Herod ko yeast ko sinar tamonko balam \r (Matthew 16:5-12) \p \v 14 Olekem alo nungamili saparam se bread me giman. Bare nuna bread suanta diram dal te ago bagakasan. \v 15 Se Jesus nunga maonam, “Pharisee nunga se Herod ko yeast mu ko sinar talko,” mam.\f + \fr 8:15 \ft Pharisee nunga yeast: Matthew 16:12 se Luke 12:1 ago arikko.\f* \p \v 16 Se olekem alo nongota den mu ko balu guruguman ale maman, “Ana bread me giman wore te se nu uwutata balam agila pa?” makasan. \p \v 17 Se nuna den uwuta nunumi manaruwakasan mu Jesus maingkala ko ikiam, ale ko iwita nunga maonam, “Nina anape ko bread me giman mu ko den tagi gurungumu lagasan? Nina me ari ikisan agila pa? Nina nengemang motam aora biya agila pa? \v 18 Nina nemetam ago bare me te arigisan agi, nedegawa ago bare me te den ikisan agila pa? Ale munan ani beterem mu ko ningamili saparam agila? \v 19 Tom ani bread 5 pakakerem ale kariimet 5000 nungarem, mu inang nukum wogaram mu korokem awila tuguman?” mam. \p Se nuna balman, “Korokem 12 pela tuguman,” maman. \p \v 20 Se aking nunga isuam, “Se tom ani bread 7 mu pakakerem ale kariimet 4000 nungarem, mu nina na nukum wogaram mu korokem awila tuguman?” mam. \p Se nuna balman, “Korokem 7 pela tuguman,” maman. \p \v 21 Se nu nunga maonam, “Se awuk se nina am me sinar woresan a?” mam. \s1 Jesus Bethsaida kari bo motam sisira wore nungam \p \v 22 Nuna nama Bethsaida wonong te arataman. Se kariimet saki kari bo motam sisira wore ilak Jesus kote taiman, ale kumik kau tauk se nungerukko ilak wosengakasan. \v 23 Se nu kari motam sisira mu kuting te iluwam ilak wonong buring ko aratam. Asele ko motam te katingiram ale kuting te motam kau tam, ale isuam, “Ni mel i arigisam e?” mam. \p \v 24 Se kari mu motam patawuram ale mam, “Ani kariimet nungarkasam, nuna tam iwita aolak iluwasan se nungarkasam,” mam. \p \v 25 Se akingtala Jesus kuting kari umu motam te beteram. Se kari mu motam tuang palagam se motam nama ninguru dirmaman se ninguru sor arikaso. \p \v 26 Se Jesus nu maonam, “Ni piler wonong ningi kariimet biya nongote me namarko. Bare dirme ka kawam te namarko,” mam. \s1 Peter wetang te balam Jesus mu Kristus mam \r (Matthew 16:13-16; Luke 9:18-20) \p \v 27 Jesus ko olekem ago sor umu beteman ale Caesarea Philippi wonong gotektek mu te nama se nu ko olekem nunga isuam, “Kariimet pa ani awiri ko aga balsan a?” mam. \p \v 28 Se nuna balman, “Saki Anuwa marak kari John ko ka balsan, se saki ni Elijah ko ka balsan, se saki mu ni prophet bo tala ko ka balsan,” maman. \p \v 29 Se Jesus nunga isuam, “Bare nina nengeta mu ani awiri ko iwita aga balsan?” mam. \p Se Peter mam, “Ni mu ni Kristus,” mam.\f + \fr 8:29 \ft Nup Kristus mu Hebrew den te Messiah masan. Se nup ilagala ko nunguning mu koma suanta.\f* \p \v 30 Se Jesus node iluwam ale kota numi ko kariimet bo me manarmonko mam. \s1 Jesus kueruk ale aking barasukko den balam \r (Matthew 16:21-23; Luke 9:22-27) \p \v 31 Asele nu akingtala duap beteram ale nunga manarukaso, Kari ko Namar ikup suen biya giok se kari bibiya, priest bibiya, se law ko kausa kari bibiya mu biriruwumonko; ale nama mu momon se kueruk se mutim tugumon, bare day tom 3 mu te aking barasukko mu nunga manarukaso. \v 32 Nu wetang te se diram la nunga manarukaso. Se Peter Jesus tam ilak due ko namaram ale ining tuikaso. \p \v 33 Bare Jesus koma gurugu ko olekem nungarki se, Peter ining tuam, “Satan, ni tagi toko ale namarko,” mam. “Nika ikia balsam sumu mu Kaem ko ikia te mena, mu kari ko ikia te aninga manorsam.” \s1 Jesus kowom kaora ko den balam \r (Matthew 16:24-28; Luke 9:23-27) \p \v 34 Asele Jesus kariimet se ko olekem ago nunga auram, se kote taiman, se iwita nunga maonam, “Awiriya ani agowom karukko mu, nu kota numi karogo kaparuk, ale kota ko tam kangono giok ale ani agowom karukko. \v 35 Mu awuk, awiriya kota ko daiga bagara ningo ko ikia bita lagoso, mu ko ningo bo me arigok, maga namarukko. Bare awiriya ani ago ko se, den gilalong ko ningo ko, kota ko ningo buring tuso, mu bagara aolak ningo mu arigokko. \v 36 Kari bo ali imi ko mel ningo suen biya giok, bare marak ningo ko lage me arigok, mu ko ningo apoko? \v 37 Ko mel suen biya mu awuk ta nu sangukko? Mena. \v 38 Ikialko. Awiriya tom imi ko kariimet, nunga kiwem memek se Kaem suanta la ilak me bagasan mu nunga nguangaruk, ale ani se aga den gilalong balukko kuring kalok, mu Kari ko Namar betelatala, ko Nuet ko nikim biya mu te engel laili alo arungu tairuk mu, kari mu ko balukko mu kuring kalokko.” \c 9 \p \v 1 Ale nu nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, saki imi te aitak sanamiwasan, mu me kuemon bagamon se Kaem ko kingdom sokel ago mu tairuk se arigalko.” \s1 Jesus ko kumik koma motam ariga geragam \r (Matthew 17:1-13; Luke 9:28-36) \p \v 2 Se tom 6 namaram mu te Jesus Peter James John nunga giam, ale duruk bo kalel biya wore te arungak nama tarigiram, se nongota diram bagaman. Se umu te nongoma te nu ko kumik koma motam ariga geragam, \v 3 se noko guang nikim pagam ale siraram nunguningkiri. Ali imi te kariimet bo ko guang anu lagaruk se uwuta me sirarmaukko koma, mena. \v 4 Se me kam la, nuna nongoma te mu Elijah se Moses ilak taiman ale Jesus ilak munakawakasan se nungarkaman. \p \v 5 Se Peter Jesus maonam, “Kausa kari, ana imi te taiman mu yawarakala bagasan. Se ana kawam sasal ilagala suan kalonakko, bo nika, bo Moses ko, se bo Elijah ko,” mam. \v 6 Bare mu nononga nguangara ningi, nu den umu ninguru ko ikia to se me balam. \p \v 7 Se taiti nuwi bo tairam nunga iramuram, se taiti nuwi mu ningi kuring bo iwita balam, “Imi aninga Namar, ani ninguru ko kuesam. Nina ko kuring ikialko!” mam. \p \v 8 Se aking olekem loagaman guruguman mu kakirip bo me arigiman, Jesus la ari gilingiman. \p \v 9 Se nuna duruk luan la kapa se mu, Jesus nunga kiti gurugam ale mam, “Nina mel arigiman mu bo ta me maonal se ikiokko, eng am nama Kari ko Namar kuera mutim ningi barasuk mu asele nina mel arigiman mu ko balu gurugalko,” mam. \p \v 10 Se nuna kiwem umu ilukuawura te nungumik ningi la anikaso, bare nuna “kueruk ale barasa” ko den balam wore ko duap ko nunumi karogo balu gurungumukasan. \p \v 11 Ale nuna Jesus isarman, “Awuk se law ko kausa kari alo balsan, Elijah girok tairukko masan?” \p \v 12 Se Jesus nunga maonam, “Elijah girok tairuk ale mel suen biya nungok burangaruk ko den mu nunguningta. Bare batoga te den bo iwita aniso tala, Kari ko Namar mu nubiring tumon ale ikup yaman ninguru tumonko mu awuk se uwuta baluwoso? \v 13 Bare ani ninga manorsam, Elijah maingkala tairam, se batoga te baluwoso uwuta nuna am ngual kasik kiwem duap duap nu kumik te, te ikiwaman, mu bita sapaman.”\f + \fr 9:13 \ft Mu Anuwa marak kari John: Matthew 11:14; 17:13.\f* \s1 Jesus kuriang bo bur memek karogo wore nungam \r (Matthew 17:14-21; Luke 9:37-43) \p \v 14 Se nuna tai olekem alo saki nongote mu, nuna kariimet biguwura biya nunga laturman se law ko kausa kari nongorak den tagi guruguwaman mu nungarkaman. \v 15 Se tom kariimet Jesus arigiman, mu nuna ninguru pitik maman ale naguman amilmil tumonko namaman. \p \v 16 Se nu nunga isuam, “Nina anape mel ko nongorak den tagi gurungumuwaman a?” mam. \p \v 17 Se kariimet mu ningi kari bo mam, “Kausa kari, ani aga namar ilak nikate tairem, nu bur memek ninguru ilukuawuram se munakarukko me terong,” mam. \v 18 “Bur memek mu iluso ale saposo se ali te daguloso, kore kuring sisiso se kumik titimaso ale kuagili ngisuk te la numi maguwuso. Se ani ka olekem alo bur memek mu karomonko nunga manem, bare nuna me terong,” mam. \p \v 19 Se Jesus mam, “O nina tom imi ko kariimet gue, nina nengemang ningi me nunguning aso! Ani tom awila nina nengerak bagerem, ale tom awila nego ko sanamerem, bare nina am aora biya suwuta ya? Ario, kuriang nung mu ilak aningate tairalko.” \p \v 20 Se nuna kuriang mu ilak Jesus kote taiman. Se bur memek umu Jesus arigam ale tom mu te la kuriang mu sisupu saparam se dagulam, ale girik girik makaso, ale kuagili ngisuk kuring ko aratukaso. \p \v 21 Se Jesus kuriang mu ko nuet isuam, “Tom awila nu kiwem imi kumik te anikaso?” mam. \p Se nuet balam, “Tom nu gotektir la kiwem imi duap beteram. \v 22 Tom suen biya bur memek nu moruk se kuerukko tama ningi agi yu ningi sapakaso se dagulukaso. Bare ni aguwaya bitarko terong agi mu, gemang nangaru ale nanga sangaruko.” \p \v 23 Se Jesus nu maonam, “Ni awuk se isa suwuta esesam, ‘ni terong agi’ masam? Kari gomang ningi nunguning mu, nu mel suen biya bitirukko am terong la,” mam. \p \v 24 Se kuriang mu ko nuet tairate la mam, “Ani angamang ningi nunguning, bare angamang ningi me nunguning aruk mu ko aga sangaruko!” mam. \p \v 25 Se Jesus kariimet suen biya tai ira kalomonko negeman, se nungarkam ale den sail ago bur memek mu maonam, “Ni due kuring sisira ko bur memek,” mam, “ani sokel karogo ka manorsam, ni kuriang sumu bitar aratu, ale udagi kumik ningi me kaparko!” \p \v 26 Se bur memek mu biyala airam ale kuriang mu itam bilam sisupuram, ale aratam namaram. Se kuriang mu dagulu sor kutek mam, se kariimet kuera iwita bagakaso. Se kariimet suen biya balukasan, “Nu kueram,” makasan. \v 27 Bare Jesus kuriang kuting iluwam ale saongam, se barasam sanamaram. \p \v 28 Se udagi Jesus kawam ningi kasu naguram, se ko olekem alo ekes te isarman, “Awuk se ana bur memek owore karonakko me terong?” maman. \p \v 29 Se Jesus nunga maonam, “Bur memek duap uwuta mu guranek te la diram kaoralko,” mam. \s1 Jesus kueruk ale barasukko den akingtala balam \r (Matthew 17:22-23; Luke 9:43-45) \p \v 30 Nuna wonong koma umu beteman ale namakasan, bare Galilee ningi ningi arataman ale namakasan. Jesus ko gomang mu koma nuna te bagakasan mu kariimet bo me ikimonko ko gomang anikaso. \v 31 Mu awuk, nu ko olekem alo nunga kasurukaso. Nu nunga maonam, “Nuna Kari ko Namar mu memek nuguting te betemonko. Se momon se kuerukko. Bare kueruk se mutim tugumon se day tom 3 mu te aking marak barasukko,” mam. \v 32 Bare ko olekem alo den umu ko nunguning ko nungamin yenakaso, bare isarmonko miakasan. \s1 Awiri kingdom ningi nup biya bagoso? \r (Matthew 18:1-5; Luke 9:46-48) \p \v 33 Nuna tai Capernaum arataman. Ale kawam ningi baga se Jesus ko olekem nunga isuam, “Nina anape den lage te tagi gurungumukasan a?” mam. \p \v 34 Bare nuna am kutek maman. Mu awuk, nuna tai se mu, awiriya nup biya bagoso wore ko den tagi gurungumu gurungumu taikasan. \p \v 35 Se Jesus daigam ale olekem 12 mu nunga auram ale nunga maonam, “Awiriya gira bagarukko kueruk, mu nu kota numi irok ale nukum te peleruk, ale suen la nunga ura kari bagarukko.” \p \v 36 Ale nu kuriang gotek bo auram se tai nongorak sanamaram, se ilak tai yasaram ale iwita balam: \v 37 “Awiriya aninga aip te kuriang gotek bo es imi iwita amilmil te aru taso, mu ani agotala amilmil te aga aru taso. Bare ani la mena. Nu Awiriya ani aga beteram se tairem mu karogo la amilmil te aru taso.” \s1 Awiriya ana nangarak me dun kopa iluso mu anananga bo \r (Luke 9:49-50) \p \v 38 Se John mam, “Kausa kari, ana kari bo nika nip te bur memek nunga karokaso se arigiman, ale ura umu me bitirukko manorman, mu awuk, nu anananga bo mena.” \p \v 39 Bare Jesus mam, “Me koma kaolalko. Kari bo aninga aip te miracle beteso, mu aking giris palaguk ale ani aip me balu maguwurokko. \v 40 Mu awuk, awiriya ana nangarak me dun kopa iluso, mu nu anananga bo.\f + \fr 9:40 \ft Luke 11:23.\f* \v 41 Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya aninga aip te yu ningaruk ale mauk, ‘Mu Kristus ko ura kari alo se ani nunga sangorsam,’ mauk mu, nunguningta, maingte koma yawara taukko.” \s1 Ikia memek mu kariimet nunga nongomang ningi nunguning maguwuso \r (Matthew 18:6-9; Luke 17:1-2) \p \v 42 “Bare awiriya kuriang gotektek ani ago ko nongomang ningi nunguning mu ningi bo memek te saparuk se dagulok, mu kari umu mayang dogotak tugumon ale manga ikup biya wore ago kalomon ale gagi ningi sapamon se nukum te du biya kaparukko. \v 43 Nika kiting memek lage te ka bitiruk mu, bataguru saparko. Kiting suanta ago marak pempem te bagara ko wonong arik mu terong, bare kiting ilagala terong la karogo tama pempem la kaniwoso mu ningi ka sapamon, mu me terong nunguningkiri. \v 44 \f + \fr 9:44 \ft Batoga saki girakala ko mu te verse 44 mu me aniso. Ko den mu verse 48 mu te arikko.\f* \v 45 Se aking nika deleng bo memek te ka saparuk se dagul mu, bataguru saparko. Deleng suanta ago agi bare marak yawara pempem te bagara ko wonong arik mu terong. Bare ni deleng ilagala karogo baga se tama tom suen biya kaniwoso mu ningi ka sapamonko mu me terong nunguningkiri. \v 46 \f + \fr 9:46 \ft Batoga saki girakala ko mu te verse 46 mu me aniso. Ko den mu verse 48 mu te arikko.\f* \v 47 Se aking ka motam memek te ka saparuk se dagul mu, galuwu saparko. Motam suanta ago Kaem ko kingdom ningi kasu nagurko mu terong, bare motam ilagala terong la karogo tama tom pempem la kaniwoso mu ningi ka sapamonko mu me terong nunguningkiri. \v 48 Kuwim memek mu te \q1 “yes malalok mel iwiwara naso mu pempem aniso; \q2 se tama me iriso, tom suen biya kaniwoso, mu am aniso tala.”\f + \fr 9:48 \ft Isaiah 6:24.\f* \p \v 49 “Nina suen la ira ariga nengete aratukko, tama iwita. Se ira ariga mu ningi sail ago bagaralko. \p \v 50 “Gagi na inang te kamasan mu mel yawara, bare ko yaman menaso, mu awuk ta mamon nungurmon se aking yaman gemarukko? Ko yaman menaso mu ta mena. Se nina sinar talko, ninimi nengemang tua ko munan gagi ningo iwita wore saparal bore ko, nengemang suanta bagaralko.”\f + \fr 9:50 \ft Juda alo nunga munan bo mu iwita: Nuna nongomang suanta agi mu, dagikasan bread salt karogo nokasan ale mu te nunumi wetang te bitakasan nuna nongomang suanta bagakasan. Leviticus 2:13 ago arikko.\f* \c 10 \s1 Nuwus kuari nunumi betera ko den \r (Matthew 19:1-12; Luke 16:18) \p \v 1 Jesus wonong umu beteram ale Judea sor te namaram ale aking yu Jordan batogam komasang te namaram bagakaso. Se kariimet suen biya tala aking kote taiman, se nu pempem beteso uwutata nunga kasurukaso. \p \v 2 Se Pharisee kari saki nu kote taiman ale ira arigimonko iwita isarman: “Anananga law te aniso mu kari bo ko nuwus karukko gomang aniso agi mu, am karuk agi awuk?” \p \v 3 Se Jesus nunga isuam, “Se Moses awuk balam se aniso?” mam. \p \v 4 Se nuna balman, “Moses balam kari ko imet karukko mu, nu tam gawa bataguk ale ‘Ani imet imi karosam,’ mauk, ale tam gawa mu kuting te bitiruk ale asele karukko mam,” maman.\f + \fr 10:4 \ft Deuteronomy 24:1-4. \f* \p \v 5 Se Jesus nunga maonam, “Mu ko duap mu nina nengemang motam aora biya se ko Moses munan den umu ningaram. \v 6 Bare mel kasik biya ko duap te nunguningkiri mu, Kaem nunga nungam mu ‘kari se imet nunga nungam’. \v 7 “Duap bore te se, kari nuamnuet bitiruk ale imet ilak \v 8 wete bagara suanta bagamonko.”\f + \fr 10:8 \ft Genesis 1:27; 5:2; 2:24.\f* Se nuna ilagala iwita me bagamonko, mena, bare suanta bagamonko. \v 9 Bore te se, anapeya Kaem karogo tai suanta awuram, mu ali kari bo me pagaru ilagala awurokko, mena,” mam. \p \v 10 Udagi Jesus ko olekem arungu kawam te peleman namaman ale olekem alo nu den balam mu ko isarukasan. \v 11 Se nu nunga maonam, “Awiriya ko nuwus beteso ale imet bo iru taso, mu nu nuwus ilak diram bagara ko munan maguwuso. \v 12 Se koma suanta tala, imet awiriya noko kuari beteso ale kari bo iru taso, mu nu betela kuari ilak diram bagara ko munan maguwuso.”\f + \fr 10:12 \ft Nuwus kuari nunumi betera ko den: Matthew 5:32; 1 Corinthians 7:10-11.\f* \s1 Jesus kuriang gotektek marak nungaram \r (Matthew 19:13-15; Luke 18:15-17) \p \v 13 Se kariimet kuriang gotektek arungu Jesus kote taikasan. Nononga nongomang mu Jesus ko kuting kuriang nungumik te bitirukko. Bare olekem alo kariimet ining nungarukasan. \v 14 Se Jesus munan mu arigam ale gomang ikuwaram, se ko nunga maonam, “Nina kuriang gotektek me nunga kaoralko, am nunga beteral se aningate taimonko. Mu awuk, Kaem ko kingdom mu kariimet kuriang gotektek iwita wore nunga. \v 15 Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya numi karogo kaparuk ale kuriang gotektek imi iwita numi me bitiruk, mu nu Kaem ko kingdom ningi me ta kasu nagurokko.” \v 16 Jesus buta balam asele nu kuriang gotektek mu nunga tagi gurugu koma te nunga awuram, ale kuting nungumik te beteram ale marak nungaram. \s1 Kari kulak bo kumik mel suen biya karogo wore Jesus isa bo tuam \r (Matthew 19:16-22; Luke 18:18-23) \p \v 17 Jesus duap beteram aolak iluwaram se kari bo naguram kote tairam, ale koma te doleng bugura te dagulam ale mam, “Kausa kari ningo, ani awuk maik ale marak yawara tom suen biya te bagarikko wore arigekko?” mam. \p \v 18 Se Jesus nu maonam, “Ni anape ko ani ningo ko aga balsam? Kari bo ali imi te ningo mena, Kaem kota suanta ningo. \v 19 Ni law ko ikisam: ‘Kari bo me moar se kuerukko, saman katagot te nuwus kuari ko munan me maguwurko, me tere noko, bo kumik ko den kawel me baluko, kawel munan te bo ko mel me gi, ale niet niam nuguring bowa ningi la bagerko,’ mam.”\f + \fr 10:19 \ft Exodus 20:12-17.\f* \p \v 20 Se kari mu mam, “Kausa kari, aninga kuriang gotek la tai aitak, mu ani munan sumu suen la karo tui lagakasam,” mam. \p \v 21 Se Jesus kari mu arigam ale gomang motam tuam ale maonam, “Mel suanta ni me beterem. Ni namar ka melmasak suen la dia sapar, ale ko manga to ale kariimet kituwura guat nungaruko. Ni uwuta bitar, mu nika mel yawara yawara duruk wonong te anirukko. Asele tair ani agowom karoko.” \p \v 22 Se kari mu den umu ikiam mu koma motam garusaram se gomang batagam se namakaso, mu awuk, nu kari kumik manga mel suen biya karogo. \s1 Mel suen biya ago bagara ko ikup \r (Matthew 19:23-30; Luke 18:24-30) \p \v 23 Se Jesus loagaram gurugam ale ko olekem nunga maonam, “Kari kumik mel suen biya ago mu nu Kaem ko kingdom ningi kasu nagurokko mu ikup biya nunguningkiri.” \p \v 24 Se olekem alo den umu ikiman ale pitik maman. \p Bare Jesus akingtala nunga maonam, “Kuriang alo,” mam, “Kaem ko kingdom ningi kasu nagumonko mu mel ikup bo! \v 25 Camel mu nil ko gogong gotek mu ningi kasu nagurokko mu ikup biya. Bare kari kumik manga mel suen biya ago mu Kaem ko kingdom ningi kasu nagurokko mu eng am ikup biya nunguningkiri!” \p \v 26 Se olekem alo den umu ikiman ale ninguru pitik maman, ale ikia nunga moakaso se nunumi isarukasan, “Buta awiriya nunguningkiri mu daiga bagara ningo nunguningkiri mu arigokko terong?” makasan, \p \v 27 Se Jesus nungarkam ale nunga maonam, “Ali kari mel umu bitirukko mu me terong. Bare Kaem kota mu mel suen la bitirukko mu am terong la,” mam. \p \v 28 Se Peter nu maonam, “Ana nanga mel suen la awu beteman ale ni kewom karoman.” \p \v 29 Se Jesus mam, “Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya ani ago ko se den gilalong ko ningo ko, ko wonong kawam agi, ko launuria korasari agi, nuet nuam agi, ko kuriang alo se ko ali sor beteram agi, \v 30 mu ngual ipi me namarukko, mena. Mu tom imi te, noko melmasak suen la mu awote ko koma 100 ko giokko, ko wonong kawam ta, ko launuria korasari ta, nuam aro ta, ko kuriang alo ta se ko ali sor suen la ko taukko. Se kariimet saki nu bita maguwumonko tala! Bare tom bo tai lagoso mu te nu marak yawara tom suen biya te bagarukko mu taukko. \v 31 Bare ikialko. Kariimet suen biya aitak giriman, mu nuna nukum te udagi pelemon, se kariimet suen biya nukum te udagi biya mu, taimon gira namamonko.” \s1 Jesus akingtala balam nu kueruk ale aking barasukko mam \r (Matthew 20:17-19; Luke 18:31-34) \p \v 32 Nuna Jerusalem nama tarigimonko lage karoman ale namakasan. Jesus giram namakaso, se ko olekem alo mu ikia nunga moa se kowom karokasan. Se kariimet saki nuna nogowom karoman mu nuna ago nguangakasan. Se Jesus ko olekem 12 mu nunga giam ale arungu tagi tam, ale ikup mel nu kumik te aratukko wore aking nunga manarukaso. \v 33 Ale mam, “Ikialko, ana Jerusalem nama tarigisan, se umu te Kari ko Namar mu priest bibiya se law ko kausa kari bibiya nuguting te betemonko,” mam. “Se nuna ‘Am kuerukko’ mamon, ale sor saki ko kari nuguting te betemonko. \v 34 Se nuna den memek manarmon, ale katingurmon, ale wip te batutumumon, ale momon se kuerukko. Bare day tom 3 mu te mutim ningi baga aking barasukko.” \s1 Launuria James se John nunga isa \r (Matthew 20:20-28) \p \v 35 Se Zebedee ko kuriang ilagala James se John ilak Jesus kote taiman ale manorman, “Kausa kari,” maman, “anananga nangamang mu ana mel bo ko ikiwasan owore bita nangaruko,” maman. \p \v 36 Se Jesus nunga isuam, “Nina anape mel ani bita ningarikko kuesan a?” mam. \p \v 37 Se nuna balman, “Tom ni ka nikim biya mu ningi dagi, mu ananga bo nika sengam ko bitar se daigok, se bo nika ngas ko bitar se daigokko,” maman. \p \v 38 Bare Jesus nunga maonam, “Nina mel ko aninga isarman mu ko duap ninguru me ko ikisan. Nina ikup ani giekko mu nina am gial i? Ani ikup yaman giek ale kuerikko mu uwutatala am gial i?”\f + \fr 10:38 \ft Den tuaturum ilagala Jesus bagun se anuwa tata ko balam mu ikup gia ko munan ko balso.\f* \p \v 39 Se nuna balman, “Ana am ginakko tala,” maman. \p Se Jesus nunga maonam, “Mu diram, ikup ani giekko mu nina am gialko, yaman ani aisimon mu nina ago am ningarmonko. \v 40 Bare awiriya ani agiting sengam agi ngas ko daigokko mu aninga ura mena. Mel mu Kaem ko mel. Nu maingkala kari kuwim mu te dagimonko mu nunga balu beteram.” \p \v 41 Se olekem 10 mu James John ilak munan beteman mu ko den ikiman, ale nongomang ninguru magaram. \p \v 42 Se Jesus suen la nunga ilu biguwuram ale nunga maonam, “Nina ikisan, ali sor saki ko kariimet nunga supuling mu kariimet ninguru nunga ira kutuwu nongorak kapasan, ale nononga ikia te la nunga bitarsan. \v 43 Bare nenenga ningi munan umu me ta anirukko, mena. Bare awiriya nenenga ningi nu biya bagarukko kueruk, mu nu girok ale nenenga ura kari yam iwita bagarukko mu asele ko. \v 44 Se awiriya nu gira nup biya ago bagarukko kueruk, mu nu suen la nunga ura dungan kari iwita bagarukko. \v 45 Mu awuk, Kari ko Namar betela tairam mu, kariimet noko ningo se ura dungan betemonko me tairam, mena. Bare nu kariimet nunga ningo se ura bitirukko tairam, ale kueruk ale ko gue te kariimet suen biya nunga dia taukko tairam.”\f + \fr 10:45 \ft Jesus nanga dia taukko tairam: 1 Timothy 2:5-6.\f* \s1 Jesus Bartimaeus motam nungam \r (Matthew 20:29-34; Luke 18:35-43) \p \v 46 Asele nuna Jericho taiman. Ale tom Jesus ko olekem arungu se kariimet biya ago wonong mu beteman ale aolak ilu se mu, kari bo motam sisira, Timaeus ko namar Bartimaeus, lage kinikan ko daigam baga se, manga mel ko kariimet nunga ngatangaruwakaso. \v 47 Se tom nu Jesus Nazareth kari mu taikaso se ko den ikiam, mu nu duap beteram ale aikaso, ale makaso, “Jesus, David ko Namar, ni gemang aisuko!” makaso. \p \v 48 Se kariimet saki nu ining tuikasan ale kutek maukko manarukasan, bare nu eng am sail karogo aikaso, “David ko Namar, ni gemang aisuko!” makaso. \p \v 49 Se Jesus tai sanamaram ale balam, “Aural se tairukko,” mam. \p Se nuna kari motam sisira mu manorman, “Gemang amilmil ago baresko! Jesus nika aruso.” \v 50 Se nu tairate noko guang due ko saparam, ale tingam barasam Jesus kote tairam. \p \v 51 Se Jesus nu maonam, “Nika gemang ani awuk ka bitirikko kuesam?” mam. \p Se kari motam sisira nu mam, “Kausa kari, ani loagarik ale sor arigekko angamang aniso,” mam. \p \v 52 Se Jesus nu maonam, “Namarko!” mam. “Nika gemang ningi nunguning te ningo arigem.” Se tairate la kari mu motam nungeram se sor arikaso. Ale nu Jesus kowom kaoram ale namakaso. \c 11 \s1 Jesus king iwita Jerusalem ningi kasu naguram \r (Matthew 21:1-9; Luke 19:29-38; John 12:12-15) \p \v 1 Se tom tai Jerusalem aratu se, giriman Bethphage se Bethany wonong, Duruk Olive te mu te arataman. Se Jesus ko olekem ilagala nunga maonam, \v 2 “Nina ilagala giral wonong nemeke ko aniso mu te namaral ale kasu nagu se, mu donkey kulak gotek bo kalo beteman se bagoso mu arigalko, donkey gotek mu kari bo me gi arigam, mena, kumik lilim biya bagoso. Ko mayang kutuwural ale ilak aningate tairalko. \v 3 Se kari bo nenenga isuok, 'Nina anape ko donkey kutuwusan a?' mauk, mu nina maonalko, 'Kari Biya ura te bitirukko balam se,' malko. 'Ura menaruk mu tairate bitiruk se peleruk tairukko,' malko.” \p \v 4 Se ilagala namaman donkey kulak bo kawam bo duap te lage kuringi kalo beteman se arigiman, ale kutuwuwaman, \v 5 se kari saki baga nunga isarman, “Nina anape ko donkey kutuwusan a?” maman. \v 6 Se nuna Jesus nunga maonam uwutata balman. Se kariari mu balman, “Mu terong,” maman. \v 7 Se nuna ilagala donkey mu taman ale Jesus kote ago taiman. Ale nunga guang saki kututuwu donkey awote awuman se Jesus araga te daigam. \v 8 Se kariimet suen biya nunga guang sang lage tuagu te muru muru karogo namakasan. Se saki pator gawa batutumu lage te murukasan. \v 9 Se kariimet saki Jesus ko gira namakasan se saki udagi taikasan mu suen la aikasan ale balukasan: \q1 “Hosiana!” \q1 “Marak se amilmil yawara awiriya Yawe nup te taiso mu kote kaparukko!”\f + \fr 11:9 \ft Psalm 118:25.\f* \q1 \v 10 “Amilmil yawara, ananga nainet David ko kingdom taiso mu te aniso!” \q1 “Hosiana! Kaem Kalel Biya!” \p \v 11 Se Jesus Jerusalem kasu naguram ale temple ningi namaram ale mel suen biya arigam gurugam. Bare sor maingkala baingam, se ko olekem 12 mu nongorak arataman Bethany namaman. \s1 Tam fig marakam \r (Matthew 21:18-19) \p \v 12 Ukiram se nuna Bethany wonong beteman aking peleman Jerusalem taikasan se Jesus na ko kueram. \v 13 Nu awar la tam fig bo gawa iru bitawaram se arigam, ale nunguning i bo karogo kaparuk agi wore arigokko pingi namaram. Nu nama aratam mu ko nunguning bo me arigam, bare gawa la arigam, mu awuk, tom mu tam fig te nunguning kaparukko tom nunguning iwita mena.\f + \fr 11:13 \ft Israel alo mu tom saki tam fig te ko iwita nunga balukasan: Micah 7:1-6; Jeremiah 8:13. Bare tom imi te nuna am gawa la iwita bagakasan.\f* \v 14 Se nu tam mu maonam, “Maraka namar se udagi kariimet bo ka nunguning me naukko!” mam. Ko olekem alo nu den balam mu nuna iki gilingiman. \s1 Jesus temple ningi kasu naguram \r (Matthew 21:12-17; Luke 19:45-48; John 2:13-22) \p \v 15 Nuna nama Jerusalem arataman, se Jesus temple ningi kasu naguram ale kari dia gurugu se animan mu suen la nunga kaoram parusuwuram se matangi arataman. Ale nunga moni te guruga ko kuwim se, inangnang biton te diara guruga nunga kuwim mu gurungumu waram se koma geraga saparam.\fig |alt="Jesus overturning tables" src="Dn00429b.tif" size="col" ref="Mark 11:15" \fig* \v 16 Ale nunga mel tutuk gimon ale karogo lage temple ningi la namara ale komasang te arata mu me karomonko nunga maonam. \v 17 Ale nunga kasurukaso ale mam, “Kaem ko batoga iwita balam se aniso: ‘Aninga temple mu nuna balmon ali sor suen la ko kariimet nunga guranek ko kawam mamonko’.\f + \fr 11:17 \ft Isaiah 56:7; Jeremiah 7:11.\f* Bare nina guruguman ale ‘tere kari nunga kawam’ iwita ko betesan.” \p \v 18 Se priest bibiya, se law ko kausa kari nuna den umu ikiman, ale lage bo arigimon ale Jesus te momon se kuerukko wore ko loagakasan. Mu awuk, kariimet Jesus ko kausa yawara mu ko ninguru kuakasan borta ko nuna momon se kuerukko. \p \v 19 Worem kaparam ale sor baingam se nu ko olekem arungu Jerusalem beteman ale namaman. \s1 Tam fig maraka kutuwuram \r (Matthew 21:20-22) \p \v 20 Ukiram se tumongola nuna aking lage karoman nama se mu tam fig mu yager te duap beteram ale marakam tarigiwakaso mu arigiman. \v 21 Se Peter kuamin ares mam se Jesus maonam, “Kausa kari, arikko!” mam. “Tam fig ekelako ni den ikup tuem mu maraka saparam,” mam. \p \v 22 Se Jesus nunga maonam, “Nina Kaem ko nengemang ningi nunguning arukko! \v 23 Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya duruk imi manuk, ‘Ni bares ale gagi ningi nama dagulko,’ ma baluk, ale kuamin me namaruk tairuk ale gomang motam ningi balam uwutata ikikuawuruk mu, nu balam uwutata aratu tuokko. \v 24 Bore te se, ani iwita ninga manorsam, ni anapeya ko guranek te isa, mu gemang ningi nunguning te ni maingkala taem iwita ikiko, se mu uwutata aratukko. \p \v 25 “Ale tom sanamir ale guranek bitarko mu, awiriya ni nu ilak memek agi mu ko memek siwu tuiko, asele nika Niet duruk wonong te bagoso mu nika memek siwu kisokko.” \v 26 \f + \fr 11:26 \ft Mark 11:26 ko ariga mu Matthew 6:15 iwitatala, bare girakala ko batoga sang la te aniso.\f* \s1 Kari bibiya Jesus isarman, “Awiri ura ni kisam a?” maman \r (Matthew 21:23-27; Luke 20:1-8) \p \v 27 Nuna aking Jerusalem peleman namaman, ale Jesus temple ko por ningi geraga dalelawaram se priest bibiya, se law ko kausa kari, se kari bibiya kote taiman ale isarman, \v 28 “Awiri ura ko nup se ko sokel ni kisam se ni te ura mel suen biya imi betesam? Awiri aing au ni kisam?” maman. \p \v 29 Se Jesus nunga maonam, “Ani betela isa bo ningarik se nina koma balu aisal, asele awiriya ani ura ko nup se ko sokel aisam se te ura imi betesam mu ninga manikko,” mam. \v 30 “Ario, John ko anuwa marak mu duruk wonong te tairam agi ali kari kote tairam e? Balal se ikiekko!” mam. \p \v 31 Se nuna nongota nunumi karogo balu guruguman ale maman, “Ana balnak ‘Duruk wonong te,’ manak, mu nu baluk, ‘Se awuk se nina John ko me nengemang ningi nunguning aram?’ ma balukko. \v 32 Bare ana balnak, ‘Ali kari kote,’ manakko mu me terong.” Nuna uwuta balmonko mu kariimet nunga nguangakasan, mu awuk, kariimet suen biya balukasan John mu prophet bo makasan. \p \v 33 Buta se nuna Jesus ko den koma balman, “Ana me ko ikisan,” maman. \p Se Jesus nunga maonam, “Buta se ani betela kari awiriya ura ko nup se ko sokel aisam mu me balik se nina ikialko,” mam. \c 12 \s1 Kari memek waen ningam bitarukasan wore nunga den pangan \r (Matthew 21:33-46; Luke 20:9-19) \p \v 1 Asele Jesus den pangan saki nunga manarukaso. “Kari bo ko waen ningam aguwam. Nu ko kar kaolam, waen nunguning te ira kalakumura ko kuwim bo nungam, ale pitang kari te loagarukko kawam gotek bo kalel biya kaolam.\f + \fr 12:1 \ft Israel mu waen ningam iwita: Isaiah 5:1-7.\f* Asele nu ningam mu kari sang nuguting te beteram, nuna te ura to se manga nunguru se bagamonko beteram. Ale nu kota mu sor awar bo te namaram. \p \v 2 “Se waen nunguning gia ko tom tai aratam mu nu ko ura kari bo maonam se kari ningam bitaruwaman mu nongote namaram, waen nunguning saki gi tumon se karogo tai nu tuokko. \v 3 Bare nuna ura kari mu iluman moa maguwuman, ale karoman, se ipi peleram namaram. \v 4 Se akingtala ura kari bo tala beteram se namaram, mu betelatala, nuna iluman ale supuling pagorman ale memek te beteman. \v 5 Se akingtala ura kari bo beteram se namaram, umutang mu moman se kueram. Betela betela makaso, se saki namakasan mu am nunga moa maguwukasan, ale saki nunga moakasan se kuakasan. \p \v 6 “Se kari nukum kaola suanta diram, mu noko namar nunguning noko gomang motam. Nu nukum kitira beteram se namakaso se mam, ‘Aninga namar namaruk mu asele kuring ikimonko,’ mam. \p \v 7 “Bare kari ningam bitaruwaman mu arigiman ale nunumi manarukasan, ‘Arigalko! Imitang maingte nuet ko mel suen biya bowa tugumokko. Tairalko! Monak se kueruk se ko mel suen la mu ana kotam awunakko!’ maman. \v 8 Ale iluman moman se kueram, se kumik guang mu ningam ko kar buring ko sapaman.” \p \v 9 Jesus buta balam asele nunga isuam, “Se nina awuk ikisan, waen ningam ko kotam mu awuk bitiruk i? Mu nu tairuk waen ningam ko bitua kari suen la nunga moruk se kua sapamonko. Se ningam mu kari saki nuguting te bitirukko. \v 10 Nina den imi Kaem ko batoga ningi aniso mu katir kausan agi mena e? \q1 ‘Kawam te kaola ko manga bo, kawam kaola kari alo ari meman, \q1 bare mu manga borta aitak kawam giwoso. \q1 \v 11 Kari Biya mel imi beteram, se ana \q2 arigiman mu yawarakala, se ko amilmilasan!’ ”\f + \fr 12:11 \ft Psalm 118:22-23.\f* \p \v 12 Se nuna Jesus ilumonko lage kupukasan, mu awuk, nuna ikiman, nu nuna ta nunga atumukiram ale den pangan umu balam. Bare nuna kariimet nunga nguangaman, ale nu beteman ale nama gilingiman. \s1 Caesar takis tua ko munan \r (Matthew 22:15-22; Luke 20:20-26) \p \v 13 Udagi te nuna Pharisee kari saki, se Herod ko kari saki ago nunga manorman se Jesus den i bo balu paguwurok se te ilumonko taiman. \v 14 Ale maman, “Kausa kari, ana ikisan ni munak se munan diram la karo tua ko kari. Ni ali kari bo ko me soror masam, se ali kari bo ni me ka balawu saposo, mena. Ni Kaem ko munan am diram la kariimet nunga kasursam. Buta se ni awuk ikisam, Caesar takis tuata mu terong agi memek? \v 15 Ana takis manga dianak agi mena ko e?”\f + \fr 12:15 \ft Matthew 22:21 ko footnote arikko.\f* \p Bare Jesus nononga kawel mu ikiam, ale nunga maonam, “Nina anape ko ani te aga iluwalko isa kawel aisisan a? Manga silver bo ago tairal se arigekko,” mam. \v 16 Se nuna manga bo ago tai tuman, se nu tam ale nunga isuam, “Manga kumik te mu awiri ko dora se ko nup aniso ya?” mam. \p Se nuna balman, “Caesar ko,” maman. \p \v 17 Se Jesus nunga maonam, “Buta mu Caesar ko mel mu eng Caesar tual, ale Kaem ko mel mu eng Kaem tualko.” \p Se nuna noko den mu ikiman ale pitigiman. \s1 Nuna kuera ale barasa ko munan wore ko Jesus isarman \r (Matthew 22:23-33; Luke 20:27-40) \p \v 18 Se Sadducee kari alo, nunga ikia biya bo mu, nuna balsan kari kueso mu me barasukko masan, mu Jesus kote taiman ale isarman, \v 19 “Kausa kari,” maman, “Moses munan den bo iwita bataguru nangaram: Kari bo imet taso ale kuriang mena kueso, mu noko uria bo ko imet gerewa mu am tauk, se ko laun kueram mu ko kuriang ilu tuokko, mam. \v 20 Buta se launuria 7 bagaman. Se kari laun mu imet tam ale nuwus ilak baga kuriang mena kueram. \v 21 Se ko kowom kaora kari uria 2 mu imet gerewa umu aking tam, bare betela kuriang mena baga nu kueram. Se aking nunga nogowom kaora 3 mu akingtala imet gerewa mu tam. \v 22 Nu betela am koma suanta baga kueram, se uwutatala kari uria 4 se 5 se 6 mu kiwem koma suanta tala nungumik te aratam, se uria 7 nukum kopa mu betela ko launari nunga imet gerewa mu ilak no turutuwu kuriang mena am kueram tala. Asele udagi imet mu kueram. \v 23 Buta se tom nukum te, kariimet kuera mu barasamonko tom te, mu imet umu kari 7 nongorak nam ewere te se, kari awuk mu noko kuari nunguning ko ilak sanamarukko?” \p \v 24 Se Jesus nunga maonam, “Nina paguwuwasan, mu awuk, nina Den ko me ikisan ale Kaem ko sokel ko me ikisan tala. \v 25 Tom nukum te, kariimet kuera mu barasamon mu te, mu kari imet nunumi me gimon ale nuwus kuari iwita me bagamonko, mena. Bare nuna engel alo duruk wonong te bagasan wore iwita bagamonko. \p \v 26 “Bare kariimet kuera barasa ko den mu, awuk, nina Moses ko batoga te me kausan e, tom tama bo tam mayang tual gotek bo ningi kaniwaram tom mu te Kaem iwita Moses maonam, ‘Ani Abraham ko Kaem, se Isaac ko Kaem, se Jacob ko Kaem,’\f + \fr 12:26 \ft Exodus 3:6\f* mam, mu nina me kau ikisan e? \v 27 Nina ikialko, Kaem mu kariimet kuera nunga Kaem mena, bare kariimet marak bagara wore nunga Kaem.\f + \fr 12:27 \ft Luke 20:38 arikko. Matthew 8:11 se 1 Corinthians 15:26, 54 ago arikko. \f* Buta se nina am supuman nunguningkiri!” \s1 Munan gira nunguningkiri \r (Matthew 22:34-40; Luke 10:25-28) \p \v 28 Se law ko kausa kari bo tairam, ale nuna den tagikasan mu ikiam. Ale Jesus den koma yawarakala balu nungaram mu ikiam, ale Jesus isuam, “Law den suen la ningi law awuk mu gira nunguning aniso?” mam. \p \v 29 Se Jesus mam, “Law den gira nunguningkiri mu iwita: ‘O Israel, Kari Biya nenenga Kaem mu nu kota suanta Kari Biya. \v 30 Buta se, ‘Kari Biya nika Kaem mu gemang motam lilim la te, ka dera lilim la te, ka ikia lilim la te, se ka sokel lilim la te kua tuiko.’ \v 31 Se ko atumukira mu: ‘Ni keta nimi ko kuesam iwitatala ka tiran bo kua tuiko.’ Munan ilagala imitang mu munan suen biya nunga gira nunguningkiri.”\f + \fr 12:31 \ft Munan gira bibiya: Deuteronomy 6:5; Leviticus 19:18. Luke 10:37 ago arikko. \f* \p \v 32 Se kausa kari mu mam, “Kausa kari, ni isa koma am yawarakala balem. Ni diram balem, Kaem mu kota suanta nu Kaem se bo bo mena. \v 33 Se gemang motam lilim la te, ka ikia nunguning lilim la te, ka sokel lilim la te, kua tui ale keta nimi ko kuesam iwitatala ka tiran bo ko kuarko. Imitang munan gira nunguningkiri se tama bita tuata ko munan suen la nunga kiaram.” \p \v 34 Se Jesus arigam nu isa koma sinar ago yawarakala balam, mu nu kari umu maonam, “Ni Kaem ko kingdom ningi nama nagurko pingita bagasam,” mam. Se tom umu te kaparam namaram mu kariimet isa bo isarmonko miakasan. \s1 Kristus mu awiri ko Namar? \r (Matthew 22:41-46; Luke 20:41-44) \p \v 35 Se Jesus temple ningi kariimet den nunga kasuruwa, iwita isam: “Law den ko kausa kari awuk se balsan Kristus mu David ko namar ma balsan? \v 36 David kota Bur Laili ko sokel te iwita balu paogam: \q1 “ ‘Yawe aninga Kari Biya iwita maonam: Ni kuwim nup ago agiting sengam mu te bager se, ani nika kari memek mu nunga menawu siwik duap ningi nunga awurekko, mam.’ ”\f + \fr 12:36 \ft Psalm 110:1.\f* \p \v 37 “Se David mu nu auram noko Kari Biya mam. Se awuk ta nu aking balnak nu David ko namar manakko?” \p Se kariimet biya mu noko den umu nongomang barasa amilmil ago ikikasan.\f + \fr 12:37 \ft Nunguningta Kristus mu King David ko gue te. Bare Jesus Kaem ko den te kariimet nunga kasurukaso mu nu David ko Kari Biya tala, mu awuk, Jesus nu King Biya.\f* \s1 Law ko kausa kari nunga munan \r (Matthew 23:1-36; Luke 11:37-54; 20:4) \p \v 38 Se Jesus kariimet den nunga kasuru se mu makaso, “Nina law ko kausa kari nunga sinar talko! Nuna guang maiya maiya katamon ale diara guruga kuwim bibiya te geragamon se kariimet amilmil den nunga manarmonko kua gilingisan. \v 39 Ale synagogue ningi mu daiga kuwim nup ago gira nunguningkiri wore te dagimonko kuesan, ale inang biya betera ko kam te mu betela kuwim nup ago mu te la dagimonko kuesan. \v 40 Nuna imet gerewa nugari kueman wore nunga kulursan ale kawel te nononga kawam melmasak tere gisan. Ale kariimet te nungarkamonko guranek kopa maiya biya betesan. Kari uwuta mu nuna koma memek biyala nunguningkiri tamonko.” \s1 Imet gerewa kuting munan beteram \r (Luke 21:1-4) \p \v 41 Jesus temple ningi manga te betera ko tawir duap te daigam baga se, kariimet temple ko manga bitakasan wore nungarkiwakaso. Se kariimet nungumik mel ago mu suen biya taikasan ale manga biya tala bitakasan. \v 42 Bare imet gerewa bo, kumik mel mena, mu tairam manga penny bilik ilagala beteram, ko ariga 2 toea iwita, mu beteram.\fig |alt="rich man and widow giving money" src="WA03903b.tif" size="col" ref="Mark 12:42" \fig* \p \v 43 Se Jesus ko olekem nunga auram se kote taiman se nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, imet gerewa kumik mel mena mu ko kuting munan manga beteram mu manga aromemek, kariimet suen biya nunga manga beteman mu kia saparam. \v 44 Nuna suen la nunga manga suen biya ningi sang la karogo tai awuman. Bare imet umu kumik mel mena ningi, katirta gotek udagi numi te sangukko mu lilim la ago tai beteram.” \c 13 \s1 Tom nukum ko kausa bibiya sang \r (Matthew 24:1-2; Luke 21:5-6) \p \v 1 Jesus temple beteram aratuwaram se noko olekem bo nu maonam, “Kausa kari, arikko! Temple kawam imi yawarakala kaloman! Manga bibiya wore te kaloman!” \p \v 2 Se Jesus mam, “Ni temple kawam arigisam imi mu udagi te parusuwumonko. Se manga bo ta numi awote gek am aniso iwita me anirukko, mena, mu suen la pakaku warmon se kapa saparukko,” mam.\f + \fr 13:2 \ft Temple ko den: Luke 19:44.\f* \s1 Ikup duap duap aratukko \r (Matthew 24:3-14; Luke 21:7-19) \p \v 3 Jesus namaram Duruk Olive te dagiwaram. Duruk Olive mu gamung koma saki te se temple mu koma saki te. Se Peter, James, John se Andrew nukote taiman ale yumura la isarman, \v 4 “Tom amaruya te mel imi aratukko mu nanga manaruko terong i? Ale kausa awuk mu ariginak ale tom ni balem mu tai aratam bo manakko?” maman. \p \v 5 Se Jesus nunga maonam, “Ninga kulurmon mu ko ninguru sinar talko! \v 6 Kasik biya taimon ale aninga aip te nunumi balmon, ‘Anigita Kristus,’ mamon, ale kariimet suen biya nunga kulurmonko. \v 7 Tom nina kager den ikial ale ko den nirung ikialko, mu nina mu ko me biririkaralko. Mel singir biya imi aratukko, bare tom nukum me tai arataso, aitak. \v 8 Sor bo, sor bo ilak agi kingdom bo, kingdom bo ilak kagerarukko. Se sor saki te wanara bibiya kaparukko, se karak biya wonong saki nunga morukko. Mel suen la imi mu imet kuriang iluwokko se kumik yaman ikia duap beteso wore iwitakowo. \p \v 9 “Buta se nina sinar ago la bagaralko. Ninga ilumon ale supuling nuguting te synagogue ningi den te ninga betemon ale te ninga momonko. Nina ani ago ko, kari dom bibiya se king arika nomokete ninga awumon ale ani ago ko ninga isarmon se balalko. \v 10 Bare den gilalong mu sor suen la te girok nama saparuk asele ko. \v 11 Se tom nuna ninga ilumon ale munak te ninga betemon, mu nina anapeya balalko mu ko me giral ale ikia to se lagaralko, mena. Anapeya den nigiring te taiso umutang balalko, mu awuk, mu nina nengeta me munakawasan, mena, mu Bur Laili munakawoso. \p \v 12 “Kari launuria mateng lage te nunumi betemonko. Se kuriang nuet mu ko kuriang uwutatala bitirukko. Se kuriang betelatala nunga nonet nunam alo mu nongorak betemon kaumon ale mateng lage te nunga betemonko. \v 13 Se kariimet suen la mu ani ago ko memek se nina ningarki maguwumonko. Bare awiriya sokel ago la sanami se lagaruk nama ko nukum te mu, daiga bagara ningo pempem aniso mu arigokko. \s1 Ikup aromemek Jerusalem wonong irokko \r (Matthew 24:15-28; Luke 21:20-24) \p \v 14 “Se maingte nina mel memek nunguningkiri bo nu te me bagarukko mu te bangaru betemon se arigalko.\f + \fr 13:14 \ft Daniel 9:27; 11:31; 12:11. Jesus me tairam la, yia tom B.C. 168 mu te, Syria nunga kager supuling, ko nup Antiochus Epiphanes, balam se Jerusalem temple ningi kasu naguman ale nunga kaem kawel Zeus wore ko altar kaloman ale te tama kawel buruk pagar wore te tama beteman. Kilek umu te nuna Kaem ko nup balu maguwukasan ale Juda alo nunga balu maguwukasan tala. Aking tala Jesus kueram ale barasam mu ko buring ko, ikia memek mu tala Juda alo nungumik te aratam. Kariimet saki ikisan udagi ikup bo uwuta aking aratukko: 2 Thessalonians 2:1-12.\f* Awiriya den imi kaurok mu ninguru ko ikia taukko. Se kariimet Judea sor te bagasan mu nagumon duruk duap ningi tarigi sapamonko. \v 15 Se awiriya ko kawam gul te bagoso agi mu, nu kaparuk ko melmasak kawam ningi aniso mu giokko me ikia taukko. \v 16 Se awiriya ko ningam te bagoso agi mu, nu peleruk ko guang bo taukko ikia me taukko tala. \v 17 Se imet nutagu ago se imet kuriang amin tui se anira, mu tom mu nononga tom bo ningo mena ko, memek biya. \v 18 Ikup imi daula marir tom te aratuk bore ko, ko guranek beteralko. \v 19 Mu awuk, tom mu te ko ikup aratukko mu am memek biya nunguningkiri, tom Kaem ali se mel singir biya nungokko duap beteram tom te, ikup bo uwuta me aratam tai aitak bare aratukko, ale udagi aking ikup bo uwuta me aratukko. \p \v 20 “Bare Kari Biya tom memek mu me tukunang awurok mu, kariimet bo marak me bagarukko, suen biya kuemon parangamonko. Bare nu ko kariimet noko ma balam mu nunga ningo ko, tom tukunang awurokko. \v 21 Se tom mu te bo baluk, ‘Arigalko, Kristus iweya,’ mauk, agi bo baluk, ‘Arigalko, Kristus uwa,’ mauk, bare nina kawel mu ko me nengemang ningi nunguning arukko. \v 22 Mu awuk, Kristus buawen, se prophet kawel suen biya aratamon, ale kariimet te nongomang kulukurmonko miracle se kausa suen biya tala betemonko. Ale te kariimet biya se kariimet Kaem noko ma nunga balam mu ago la nunga kulurmon ale nunga gimon agi, wore ko karogo kaemonko.\f + \fr 13:22 \ft Kilek kawel te kariimet nongomang kulukurmonko: Deuteronomy 13:6-7,11,14; 2 Thessalonians 2:9-10; Revelation 13:13.\f* \v 23 Buta se nina sinar ago bagaralko. Tom umu me tai arataso la, ani girem ale tom umu ko ikup suen la ninga manorsam. \s1 Kari ko Namar peleruk tairukko \r (Matthew 24:29-31; Luke 21:25-28) \p \v 24 “Se ikup yaman mu ko tom menaruk mu, \q1 ‘Worem motam tiromorom paguk, \q2 se sige me nikim kaparuk, \q1 \v 25 se baras mu kutukutuk mamon kapamonko. Se mel aora aora taiti kuali anisan mu uririkimonko.’\f + \fr 13:25 \ft Isaiah 13:10; 34:4. Revelation 6:12-14 ago arikko. Kari ko Namar tairukko: Daniel 7:13.\f* \p \v 26 “Asele tom mu te kariimet Kari ko Namar taiti nuwi ningi nikim biya sokel ago tai kapawuruk se arigimonko. \v 27 Se nu ko engel alo nunga bitiruk se sor suen biya te namamon geragamon, ale ko kariimet maingkala noko ma nunga balam mu nunga gi gi arungak taimon ale nunga bolala awumonko.\f + \fr 13:27 \ft Engel alo Kaem ko kariimet nunga bolala awumonko: 1 Thessalonians 4:16-17.\f* \s1 Tam fig ko kausa \r (Matthew 24:32-35; Luke 21:29-33) \p \v 28 “Ario, nina aitak tam fig te kausa sang ari ikialko: Tom tam fig ko kower awote gurek gawa iru diruwuso mu nina umu te ko ikisan, nunguning kaparukko tom pingi aram masan. \v 29 Koma suanta tala, nina mel ani ko ninga manem imi suen la aratamon se arigal mu, nina te ikial, tom pingi aram ale nangimik aram malko. \v 30 Ani nunguningta ninga manorsam, tom imi ko kariimet gue mu me kuemon la, mel imi suen la aratu saparukko. \v 31 Taiti se ali mu mena namaruk, bare aninga den mu me ta menarukkowo. \s1 Sinar ago bagara ko den \r (Matthew 24:36-44; Luke 17:26-30,34-36) \p \v 32 “Bare kariimet bo ko day tom umu, se ko worem motam nunguning, te mel suen la imi aratukko mu me ikiso. Engel alo duruk wonong te ta wore me ikisan tala. Se Namar betela me ikiso tala. Mu Nuet kota diram day tom mu ko ikiwoso. \v 33 Se nina ninguru sinar ago bagaralko! Mu awuk, tom mu amaruya aratukko mu nina me ikisan. \v 34 Se den mu ko nunguning te ikialko mu iwita: Kari bo sor bo awar mu te namarukko se noko kawam ko ura kariimet nuguting te beteram, ale ura nomoke nomoke balu balu nungaram. Ale kari lage kuring bituokko mu maonam, ‘Ni lage kuring bitaru ale loaga se bager se ani pelerik tairikko,’ ma balam. \p \v 35 “Bore ko se, nina sinar ago loaga se bagaralko! Mu awuk, kawam ko kotam amaruya tairukko mu nina me ikisan. Nu tirom bainga ningi tairuk agi, uriluan agi, tarak niarukko tom ago agi, ukirok turomola agi, mu nina me ko ikisan. \v 36 Se nu tairate tairuk ale nina aniwaral se ningarkuk bore ko sinar ago bagaralko. \v 37 Den ani ninga manorsam imi mu kariimet suen la nunga manorsam, ‘Loaga se bagaralko!’ ” \c 14 \s1 Jesus momon se kuerukko ko lage kupukasan \r (Matthew 26:1-5; Luke 22:1-2; John 11:45-53) \p \v 1 Day tom ilagala aniso imi buring ko mu Passover ko tom biya se Bread Yeast Mena Nana ko tom tai aratukko, se priest bibiya, se law ko kausa kari alo mu nunga kawel munan sang te Jesus ilumon ale momon se kuerukko loagakasan. \v 2 “Bare ana mel imi Passover ko tom ningi me betenakko, mu awuk, kariimet ningi kager biya barasuk bore ko,” maman. \s1 Imet bo Bethany sor te oil siring yawara Jesus supuling te waram \r (Matthew 26:6-13; John 12:1-8) \p \v 3 Se Jesus Bethany wonong te kari bo kuera kumik laira posara ago bare aitak menaram, Simon i masan, wore ko kawam te na nowaram se imet bo oil siring yawara mu yu kuting manga alabaster te nungurman mu ningi giam ago tairam, ale kuring duap kau kulukam ale Jesus supuling te waram. Oil mu tam bo “nard” masan mu ko yager te nungursan se manga biya te diasan. \p \v 4 Se kari saki umu te baga munan umu arigiman ale nongomang magaram se nunumi manarukasan, “Anape ko oil owore am waru te kolasan? \v 5 Oil yawara sumu manga biya 300 silver manga ko awote te diara ale ko manga mu kariimet kituwura guat nungara ko koma wore,” maman. Ale nuna nongomang maga se imet mu manorman. \p \v 6 Bare Jesus nunga maonam, “Beteralko! Nina anape ko nu gomang ikup tusan a? Nu munan yawara nunguningkiri wore ani angimik te beteram. \v 7 Kariimet kituwura guat mu nengerak pempem baga lagamonko, se nina nunga sangaru lagaralko. Bare ani mu nengerak me baga lagarikko. \v 8 Munan imi nu bitirukko terong se beteram. Ani me aga mutim tugusan la, nu giram ale mutim ningi namarikko oil te angimik guang nunguru beteram. \v 9 Ani nunguningta ninga manorsam, sor koma suen la te den gilalong balu se mu, munan imet imi beteram mu agotala ko balmon se ko iki gurugu se lagamonko.” \s1 Judas nu Jesus memek kuting te bitirukko gomang suanawuram \r (Matthew 26:14-16; Luke 22:3-6) \p \v 10 Asele olekem 12 mu nunga bo, Judas Iscariot, mu priest bibiya nongote namaram ale Jesus nuna nuguting te bitirukko mu ko nunga maonam. \v 11 Se nuna ko ninguru amilmilaman, ale manga nu tumonko balman. Se nu lage kuring bo Jesus memek nuguting te bitirukko wore ko sinar la bagakaso. \s1 Jesus ko olekem arungu Passover na naman \r (Matthew 26:17-25; Luke 22:7-14,21-23; John 13:21-30) \p \v 12 Bread Yeast Mena Nana, ko day tom 1 mu te, se nononga munan te mu Passover ko sipsip gotektek nunga momon ale tama betemonko tom, mu te Jesus ko olekem nu isarman, “Nika gemang ana aparete namanak ale Passover ko inang nunguru buranganak se noko ya?” maman. \p \v 13 Se nu ko olekem ilagala nunga balam ale mam, “Nina ilagala giral wonong biya ningi kasu nagural ale kari bo yu kuting ago giok ale tai ningarkuk, umutang mu kowom kaoralko. \v 14 Ale kawam nu ningi kasu nagurok mu ko kotam aninga den imi maonalko, 'Kausa kari iwita nika isarnakko balam: Daup ko galung awuk wore ani aga olekem arungak Passover inang te nanakko?' \v 15 Se nu kuwim biya bo kualala nunguru beteman se ko daiga kuwim terong la, mu ninga kausok se arigalko. Ale kuwim umu te anananga na yu nunguru se bagaralko,” mam. \p \v 16 Se olekem ilagala mu namaman, nama Jerusalem arataman, ale mel suen la Jesus te nunga maonam uwutatala aratu saparam se eng te Passover na nunguru burangi beteman. \p \v 17 Se sor baingam tairam mu Jesus olekem 12 mu nongorak tairam. \v 18 Ale tom nuna dagiman na nowa se nu nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, nenenga ningi kari bo ani memek te aga bitirukkowo. Nu ani agarak na nowoso imitang.”\f + \fr 14:18 \ft Psalm 41:9.\f* \p \v 19 Se nuna ninguru nongomang batagakaso, se suan suan nu isarukasan, “Ni aninga iki se me balsam agila?” makasan. \p \v 20 Se Jesus nunga maonam, “Mena, mu 12 wore ninga ningi bo,” mam. “Nu ani agarak bread kumin ningi mituwu mituwu nowoso borta. \v 21 Kari ko Namar mu batoga te ko balam uwutata kumik te aratukko. Bare kakirip Kari ko Namar mu memek te beteso mu am bote ko! Nu ali imi te me bilangaram le mu, am ningo nunguningkiri le.” \s1 Jesus bread waen ago ko olekem nongorak nam \r (Matthew 26:26-30; Luke 22:14-20; 1 Corinthians 11:23-25) \p \v 22 Nuna na nowaman se Jesus bread tam Kaem amilmil tuam, ale paogam, ale ko olekem nungaru se mam, “Tal ale nalko; imi aninga angimik nunguning.” \v 23 Ale aking waen bagun ago mu tam, Kaem amilmil tuam, ale nungaram, se nuna suen biya waen mu naman. \v 24 Se nunga maonam, “Simi aninga angimik gue, borta te Kaem ko kariimet nongorak numi gomang suan awurokko balam, se gue mu kariimet suen biya nogo ko kaparam.\f + \fr 14:24 \ft Kaem ko law Israel alo nungaram ale arungu den kaolam, mu den gira. Bare aking udagi Jeremiah kuring te nu den iru ko kariimet arungu kalokko balam (Jeremiah 31:31-33), se Jesus te den mu suen la ko nunguning aratu saparam.\f* \v 25 Ani nunguningta ninga manorsam, ani udagi waen muguri ko yu imi me naik nama, Kaem ko kingdom ningi asele aking iru naikkowo.” \p \v 26 Ale wur bo ilu sapaman, ale arataman Duruk Olive te namaman. \s1 Jesus maingte Peter numi duap saguwurok ale nu Jesus ko me ikiso maukko mu balam \r (Matthew 26:31-35; Luke 22:31-34; John 13:36-38) \p \v 27 Se Jesus nunga maonam, “Nina suen la parasaral ale nagu saparalkowo. Ikialko! Batoga bo te iwita baluwoso: \q1 ‘Ani bitua kari bataguru saparik se \q2 dagulok se sipsip suen la parasamon ale nagu sapamonko.’\f + \fr 14:27 \ft Zechariah 13:7.\f* \m \v 28 Bare kam ani kuera mutim bitirik ale barasik mu, ani girek Galilee sor te namarik bagarik se tai agarkalko.” \p \v 29 Se Peter mam, “Suen la nagu sapamon agi, bare ani mu mena kowo.” \p \v 30 Se Jesus Peter maonam, “Ani nunguningta nika manorsam, aitakta tirom imitang te tarak tom ilagala ko me niaruk la, ni nimi duap saguwur ale tom ilagala suan ko balu, ni ani me aga ikisam ma balukowo.” \p \v 31 Bare Peter den koma aora biya tala balukaso, “Ani aimi duap me saguwurikko, mena, ani am ni kerak kuerikko,” mam. Se olekem alo suen la den koma suantala balman. \s1 Gethsemane ningam ningi \r (Matthew 26:36-46; Luke 22:40-46) \p \v 32 Nuna nama sor kuwim bo ko nup Gethsemane masan mu te arataman, se Jesus ko olekem alo nunga maonam, “Iwita dagi sagaral se ani guranek bitirikko,” mam. \v 33 Ale nu Peter, James, John nunga giam se ilak namaman. Nu ikup biya nunguningkiri iram, se ikia ninguru moakaso, ale gomang kumik ikuwa saparam. \v 34 Se nu nunga maonam, “Ani angamang bataga ninguru aga ira saparam, se am kuerikko iwita ikisam. Nina iwita baga se sinar la bagaralko,” mam. \p \v 35 Ale nu katir aolak ilu namaram ale ali awote dagulam ale guranek bita se balukaso, aguwa mu tom memek umu am nu kia kaparukko mu ko balukaso. \v 36 “Ba, aninga Ba,” makaso, “ni mel suen biya bitarko mu am terong la. Ikup memek ani ago ko, yu bagun ago iwita taiwoso ewere, kutuwu saparko. Bare mena, bo la namarukko, aninga angamang me karo tuiko, mena, ni nika ikia gemang la karo tuiko,” mam. \p \v 37 Ale peleram ko olekem ilagala suan umu nongote namaram mu aniwaman se nungarkam. Ale Peter isuam, “Simon, ni aniwasam e? Ni anira bitar ale hour suanta ko iwita marak bagerko terong agi awuk? \v 38 Sinar la baga se guranek bita se bagaral se, ira ariga taiso mu me ninga saparuk se dagulalko. Nenenga nedera, marak mu uwutata ko gomang aniso, bare ninga ningimik sokel mena.” \p \v 39 Ale akingtala peleram namaram ale maingkala guranek beteram uwutatala aking guranek beteram. \v 40 Ale akingtala peleram tairam mu ko olekem nomotam ikuwaram se akingtala aniwaman se nungarkam. Se nuna den bo nu manarmonko mena. \p \v 41 Se nu akingtala namaram ale guranek beteram, ale peleram tairam mu nuna aking tala aniwaman se nungarkam, ale balam, “Au! agi am ani se neneman sapawasan e? Mu terong mam! Arigalko, tom aram, se Kari ko Namar kari memek nuguting te betemonko. \v 42 Barasal se namanakko! Kari ani memek te aga bitirukko mu taiso!” mam. \s1 Jesus ilu talipa gilingiman \r (Matthew 26:47-56; Luke 22:47-53; John 18:3-12) \p \v 43 Nu uwuta baluwaram mu, Judas, ko olekem 12 mu nunga bo, mu tai aratam. Priest bibiya, se law ko kausa kari bibiya, se kari supuling bibiya alo balman se kager kari motam biya mu baenat se saenang mel giman ale nu ilak taiman. \p \v 44 Judas nu maingkala aguwaya bitirukko mu nunga kiti gurugam, “Ani kakirip iluwek ale musuk tuek, mu nina kakirip borta ilu taliparalko, ale bitua aora biya bowa ningi ilak namaralko.” \v 45 Ale dirmam Jesus kote namaram ale, “Kausa kari!” ma se, iluwam ale musuk tuam. \v 46 Se kari Judas ilak taiman mu kasuman Jesus iluman ale talipaman. \v 47 Se olekem bo ko baenat woyam ale priest supuling ko ura kari bo ko dogowa bataguru saparam. \p \v 48 Se Jesus nunga isuam, “Ani tere daong kari se nina aga iluwalko baenat saenang mel ago giman ale taiman e? \v 49 Tom suen biya ani temple ningi kariimet nunga kasurukasam, bare nina awuk se ani me aga ilukasan? Bare prophet girakala den balman wore ko nunguning te aratukko se mel imi iwitata arataso.” \p \v 50 Se umutang te olekem suen la nu beteman ale nagu sapaman. \p \v 51 Se kari kulak bo guang bilik la kataram ale Jesus kowom karowaram, mu agotala ilumonko negeman, \v 52 bare ko guang la kutuwuman se nu nunguning la naguram. \s1 Jesus Sanhedrin ko kari bibiya nomokete sanamaram \r (Matthew 26:57-68; Luke 22:54-55,63-71; John 18:13-14,19-24) \p \v 53 Se nuna Jesus ilak priest supuling mu kote ilak namaman. Se priest bibiya, se kari supuling bibiya, se law ko kausa kari suen la tai biguwuman. \v 54 Bare Peter ilak namakasan mu kowom kaoram awar nuam taiwakaso, ale priest supuling ko kawam ko por ningi kaparam, ale kawam bitua kari arungu daigam ale tama kowar gi se bagakaso. \p \v 55 Se kawam ningi mu priest bibiya, se Sanhedrin ko kari bibiya suen la, mu nuna kari saki Jesus den kawel te atumumon se ikimon ale te momon se kuerukko wore ko den ikiwakasan. Bare den bo me arigiman. \v 56 Kari suen biya barasukasan ale den kawel te Jesus atumukasan, bare nunga den koma suanta mena, den ngual ngual balukasan.\f + \fr 14:56 \ft Deuteronomy 17:6 se 19:15 arikko.\f* \p \v 57 Asele kari saki barasaman den kawel iwita Jesus te atumukasan: \v 58 “Nu iwita balam se ana ikiman, ‘Ani,’ mam, ‘temple imi kari nuguting te kaloman wore parusuwurik ale aking tom ilagala suan te bo iru kalikkowo,’ makaso, ‘bare kari nuguting te kalosan iwita me kalikkowo,’ ma balukaso se ana ikiman,” makasan.\f + \fr 14:58 \ft John 2:19-21.\f* \v 59 Bare nononga den balukasan bare betela koma suanta la mena. \p \v 60 Se priest supuling mu nuna suen la nongoma te barasu sanamaram, ale Jesus isuam, “Ni kimik ko den balsan ewere awuk, koma me baluko e? Se den ito kari imi ni kimik ko balsan imi?” \v 61 Bare Jesus am kutek mam, ale den koma bo me balam. \p Se priest supuling aking isa bo tuam, “Nigita Kristus, Kaem nup biya wore ko Namar, agi mena e?” \p \v 62 Se Jesus den koma balam, “Ani agata nu.\f + \fr 14:62 \ft Jesus den imi balso mu nu nup Yawe wore te numi balso. Kaem kota numi nup uwutata Moses maonam: Exodus 3:14.\f* Se ani ninga manorsam, nina Kari ko Namar mu Kaem Sokel Garagar mu ko kuting sengam mu te dagiwuruk se arigalko, ale aking peleruk taiti nuwi te taiwuruk se arigalko!”\f + \fr 14:62 \ft Daniel 7:13.\f* \p \v 63 Se priest supuling den umu ikiam ale kota ko guang iluwam barukam ale mam, “Ana udagi kari saki nunga arunak se taimon kumik ko den saki karogo me balmonko! \v 64 Nina ikiman, nu Kaem balu maguwuram! Se nina awuk balsan a?” \p Se nuna suen la Jesus ko iwita balman, “Nu memek ago, am kuerukko!” maman. \p \v 65 Se nunga ningi saki Jesus kumik kuali katingikasan. Ale ko motam mu guang biling te kaloman, ale moakasan ale isarukasan, “Awiriya nika moso mu nup baluko!” makasan. Se kawam bitua kari taman ale moakasan. \s1 Peter numi duap saguwuram ale “Ani Jesus me ko ikisam,” mam \r (Matthew 26:69-75; Luke 22:56-62; John 18:15-18,25-27) \p \v 66 Se Peter kawam por ningi aliti bagaram. Se priest supuling ko ura imet bo tairam \v 67 ale Peter tama kowar giwaram se arigam, ale ninguru arigam ale mam, “Ni agotala Nazareth kari Jesus ilak geragakasam!” mam. \p \v 68 Bare Peter numi duap saguwuram ale balam, “Mena. Ani nika den balsam sumu me ko ikisam,” mam. Ale nu namaram por ko songkuring ago sanamiwaram se tarak niaram. \p \v 69 Se ura imet mu umu te aking arigam ale kari sang pingi sanamiwaman mu nunga manarukaso, “Kari imi nononga bo,” makaso. \p \v 70 Bare Peter akingtala numi duap saguwuram ale balam, “Mena!” mam. \p Se kam me maiyam, aking kari pingi sanamiwaman mu Peter manarukasan, “Ni me kawelerko! Ni noko bo tala! Mu awuk, ni Galilee kari!” makasan. \p \v 71 Se Peter den sail karogotala balam, “Ani kawelarik mu Kaem am ikup aisuokko. Nunguningta nunguningkiri, ani kari nina balsan sumu me ko ikisam,” mam. \p \v 72 Se tairatela tarak bo aking niaram. Se Peter den Jesus nu maonam umu kuamin te tairam: “Tarak me niaruk la, ni tom ilagala suan ko nimi duap saguwur ale ni ani me aga ikisam iwita ma baluko.” Se Peter den mu kuamin te tairam se ari ikiam ale ninguru niakaso. \c 15 \s1 Jesus ilak Pilate kote taiman \r (Matthew 27:1-2,11-14; Luke 23:1-5; John 18:28-38) \p \v 1 Ukiram tumong biyala priest bibiya, se kari supuling, se law ko kausa kari, se Sanhedrin kari bibiya suen la mu nongomang suan awuman mu Jesus momon se kuerukko balman. Ale kuting kaloman, ale diruwuman ilak nama Pilate kuting te beteman. \p \v 2 Se Pilate Jesus isuam, “Ni Juda nunga king e?” mam. \p Se Jesus balam, “Se mu diram, ni balsam butata,” mam. \p \v 3 Se priest bibiya den suen biya te Jesus atumukasan. \p \v 4 Se Pilate aking nu isuam, “Ni ikiko, ni den suen biya te ka atumusam. Se ni awuk se den koma me balsam a?” mam. \p \v 5 Bare Jesus den koma bo me ta balu arigam,\f + \fr 15:5 \ft Jesus den bo me balam: Isaiah 53:7; Mark 14:61; Luke 23:9.\f* se Pilate ninguru tala ikia moakaso. \s1 Jesus tam kangono te tagimonko Pilate balam \r (Matthew 27:15-26; Luke 23:13-25; John 18:39—19:16) \p \v 6 Rome ko munan bo mu, Passover tom taikaso mu kariimet nunga nongomang te talipara kari awiriya ko balukasan mu Pilate balukaso se nu talipara bitakaso ale aratukaso. \v 7 Se yia mu te kari bo nup Barabbas ko saki ago talipara ningi bagakasan. Nuna sor supuling ilak dun kopa iluman ale kager patawuman ale kari saki nunga moman se kua gilingiman. \v 8 Se kariimet tai Pilate kote biguwuman ale isarukasan, “Ni munan pempem betesam wore aitak aking bitarko,” makasan. \p \v 9 Se Pilate nunga isuam, “Nina ani Juda nunga king kutuwu ningarikko nengemang aniso e?” mam.\fig |alt="Jesus before Pilate with soldier" src="ubscl-20a.tif" size="col" ref="Mark 15:9" \fig* \v 10 Mu nu mungkala ko ikiam, Jesus mu duap bo te mena, am nongomang memek te ilak tai nu kuting te bita gilingiman. \v 11 Bare priest bibiya kariimet nongomang atumuman ale nunga manarukasan, “Barabbas ko la Pilate maonal se kutuwu ningarukko,” makasan. Se nuna butata balukasan. \p \v 12 Se Pilate aking nunga isuam, “Se kari nina balsan Juda nunga king masan mu ani awuk bitirikko?” \v 13 Se nuna aikasan ale balukasan, “Tam kangono te tagiralko!” makasan. \p \v 14 Se Pilate nunga isuam, “Nu anape memek beteram?” mam. Bare nuna am sail karogo la balukasan, “Am tam kangono te tagiralko!” makasan. \p \v 15 Se Pilate kariimet nunga nuguring ko negeram ale Barabbas kutuwu nungaram. Ale balam se Jesus wip te moa gilingiman, asele tam kangono te tagimonko kager kari nuguting te beteram. \s1 Kager kari alo Jesus kumik ko alel munak balukasan \r (Matthew 27:27-31; John 19:2-3) \p \v 16 Se kager kari mu Jesus diruwuman ilak kawam biya mu ningi kager kari nunga bagara kuwim te ilak namaman, ale aiman se kager kari suen biyala taiman. \v 17 Ale nuna guang bo diriyam mu Jesus kataru tuman, ale mayang kore karogo mu taman, ale kitigat iwita nungurman ale supuling tuguman. \v 18 Asele den dolara iwita manarukasan, “O Juda nunga king, nup biya!” makasan. \v 19 Ale gira awom la tam bo king ko sikir iwita mu te supuling moakasan, kumik kuali katingikasan ale koma te nubugura kulukurukasan ale nup patawura ko tuaturum bitakasan. \v 20 Nuna dolara se alel munan umu bita sapaman ale guang diriyam mu kutuwu taman ale kota ko guang aking kataru tuman. Asele taman ale tam kangono te tagimonko ilak namakasan. \s1 Jesus tam kangono te tagiman \r (Matthew 27:32-44; Luke 23:26-43; John 19:17-27) \p \v 21 Se Cyrene kari bo, ko nup Simon, nu Alexander se Rufus nunga nonet, nu Jerusalem ningi namarukko taiwaram se arigiman ale Jesus ko tam kangono giokko iluman ale guguna tuman se giam ago namakaso. \v 22 Se nuna Jesus ilak kuwim bo ko nup Golgotha, ko nunguning mu “Supuling Sokel ko Sor” masan, mu te namaman. \v 23 Ale waen saki marasin myrrh masan mu karogo guruguman ale tuman, bare nu meram. \v 24 Se nuna Jesus tam kangono te tagi gilingiman. Ale ko guang kututuwu giman ale nunumi tumonko se ko kolara kola gilingikasan.\f + \fr 15:24 \ft Psalm 22:18.\f* \p \v 25 Nuna turomola 9 o'clock tam kangono te tagiman. \v 26 Se duap aguwaya se nu moman mu ko den mu iwita batagorman: IMI JUDA NUNGA KING. \p \v 27 Se tere daong kari ilagala karogo la tam kangono te nunga tagi gilingiman, bo Jesus kuting sengam ko, se bo ko kuting ngas ko. \v 28 \f + \fr 15:28 \ft Batoga saki girakala ko mu te den sang Luke 22:37 mu turan te aniso: “Se umu te prophet Isaiah ko den bo ko nunguning aratam. Nu Jesus ko iwita balam: “Nuna nu tere daong kari nunga bo ko iwita beteman.” Isaiah 53:12.\f* \v 29 Se kariimet nama taikasan mu nuna ari se nusupuling sisuwuwakasan ale den dolara tuikasan, “Se! Ni temple parusuwur ale tom ilagala suan ningi aking iru kaloko balem, \v 30 buta keta nimi sangaru to ale tam kangono bitar ale kaparko!” makasan.\f + \fr 15:30 \ft Nuna den dolara tuikasan: Psalm 22:7; John 2:19.\f* \p \v 31 Se priest bibiya, se law ko kausa kari bibiya munan koma suanta te den dolara tuikasan ale nu te ikiokko nongota nunumi manarukasan ale balukasan, “Nu saki alo nunga sangarukaso, bare nu kota numi sangukko me terong!” makasan. \v 32 “Ewere Kristus e? Ewere Israel nunga King e? Buta agi mu, tam kangono bitiruk ale tai kaparuk se ana ariginak ale ko nangamang ningi nunguning arukko!” makasan. Se tere daong kari ilagala Jesus kumik duap te nunga tagiman mu nuna karogotala den dolara memek manarukasan. \s1 Jesus kueram \r (Matthew 27:45-56; Luke 23:44-49; John 19:29-30) \p \v 33 Se worem motam tai dirmam, 12 o'clock, mu worem motam turom iluwam nama 3 o'clock, mu tiromorom ali lilim la iramuram. \v 34 Se 3 o'clock te mu Jesus biyala airam, “Eli, Eli, lema sabachthani?”, ko nunguning mu, “Aninga Kaem, aninga Kaem, ni awuk se biring gurugu aisem?”\f + \fr 15:34 \ft Psalm 22:1.\f* \p \v 35 Se kariimet saki pingi sanamiwaman mu ikiman ale balukasan, “Ikialko, nu Elijah aruso!” makasan. \p \v 36 Se bo naguram namaram ale mel bo tam ale waen aora mu ningi mituwuram, ale tam te ko kopa te atumam ale Jesus misikirokko garukam. “Me negeral se ana Elijah tairuk ale nu kutuwurok agi wore ariginakko,” mam.\f + \fr 15:36 \ft Nuna waen aora tuman: Psalm 69:21.\f* \p \v 37 Bare Jesus biyala nunguningkiri niaram ale dogotak kelagam se kueram. \p \v 38 Se temple ningi guang biya mu kualala barakam kapa kopa te paga ilagala aram.\f + \fr 15:38 \ft Temple ningi guang kekawaram ko den: Exodus 26:31-33; Hebrews 10:19-20.\f* \v 39 Se Rome kager supuling bo tam kangono bituam ago bagaram mu nu Jesus biyala airam ale kueram se arigam ale nu balam, “Nunguningta, kari imi Kaem ko Namar!” mam. \p \v 40 Se imet saki mu awar nuam sanamaman ale ariwakasan. Nunga ningi mu Maria Magdalene, Maria bo tala nu James\f + \fr 15:40 \ft James imi mu James bo kumik kulak wore ko baluwoso. Maria Magdalene: Luke 8:2-3. Maria bo tala mu Clopas ko imet: John 19:25. Salome mu Zebedee ko namarari ilagala mu nunga nunam.\f* Joses ilak nunga nunam mu, se Salome. \v 41 Imet mu nuna tom Jesus Galilee bagakaso mu nuna kowom karo se inang mel te se saonga suen la te sangarukasan. Se imet saki agotala Galilee beteman ale Jesus ilak tai Jerusalem, mu nuna agotala Golgotha taiman ale ariwakasan. \s1 Jesus mutim tuguman \r (Matthew 27:57-61; Luke 23:50-56; John 19:38-42) \p \v 42 Sabbath ko nunumi nunga burangara ko tom se day umutang menaso asele Sabbath tom taiso. Se day umutang ko bainga ningi, \v 43 Arimathea kari Joseph, nu Juda nunga supuling bo tala, Sanhedrin ningi nup ago, se nu agotala Kaem ko kingdom tairukko kimi bitawakaso, mu nguangara bo mena Pilate kote namaram ale Jesus kumik guang tam kangono te kutuwurok taukko isuam. \v 44 Se Pilate Jesus me kam la kueram\f + \fr 15:44 \ft Noko biririkara ko duap mu pempem kari tam kangono te tagisan mu day tom 2 agi 3 ningi kueso.\f* mu ko den ikiam ale biririkaram, ale kager kari nunga supuling tam kangono bitaruwaram mu ko den beteram se tairam se nu Jesus kueram agi mu ko ninguru isuam. \v 45 Se kager supuling kuring te den ninguru ikiam, mu ko kumik guang Joseph tuam. \v 46 Se Joseph guang yawara bo siraram mu diaram, ale giam ago namaram, Jesus ko kumik guang kutuwuram, ale guang mu te kaolam, ale giam ago nama mutim biya bo manga ningi nunguru beteman mu ningi beteram, ale manga bo ikup mu gurugam ago tai kuring te baguram. \v 47 Se Maria Magdalene se Maria bo tala, nu Joses ko nuam, mu kuwim te mutim tuguman mu arigiman. \c 16 \s1 Jesus barasam \r (Matthew 28:1-8; Luke 24:1-10; John 20:1-10) \p \v 1 Sabbath ko tom menaram se tirom bainga ningi Maria Magdalene, se Maria bo tala nu James ko nuam, se Salome mu oil siring yawara bo diaman ale ago namamon Jesus ko kumik guang te sapamonko. \v 2 Ale ukiram tumong biyala, week ko day tom 1 mu te, worem motam diruwuwaram mu te la nuna ali motam te namaman. \v 3 Ale nama se mu nunumi manarukasan, “Ana awiri nanga sanguk ale manga mutim kuring te baguman mu gurugu due ko bitirukko ya?” makasan. Mu awuk, manga mu aromemek, nuna nongota gurugumonko me terong. \p \v 4 Bare nuna nama ali motam te loagaman mu manga aromemek mu maingkala gurugu due ko beteman se arigiman. \v 5 Ale mutim ningi kapaman mu engel bo, ko ariga kari kulak iwita, nu guang siraram maiya biya wore tugumam ale nu kuting koma sengam mu te daigam ale bagaram se arigiman, ale ninguru biririkaman, ale nguangakasan. \p \v 6 Se nu nunga maonam, “Nina me nguangaralko!” mam. “Ani ikisam, nina Jesus, Nazareth kari, nuna tam kangono te tagiman, wore arigalko taiman. Bare nu ewela me bagoso! Nu maingkala barasam! Arigalko, kuwim te beteman mu ipi aniso! \v 7 Bare nina namaral ale ko olekem suen la se Peter karogotala mu iwita nunga maonalko, nu giram Galilee namaram, se nuna Galilee namamon ale nu arigimonko, nu kota nunga maonam uwutata.”\f + \fr 16:7 \ft Mark 14:28.\f* \p \v 8 Se imet mu nguangara ago se ikia parasaram, se mutim beteman arataman ale naguman namakasan. Ale lage te kariimet bo me manorman, mu awuk, nuna nguangakasan. \s1 Jesus Maria Magdalene kote aratam \r (Matthew 28:9-10; John 20:11-18) \p \f + \fr 16:8 \ft Batoga saki girakala ko mu te verse 9 nama 20 mu me te aniso.\f* \v 9 Jesus week ko day 1, ubou tumong biyala barasam. Ale nu Maria Magdalene kote giram aratam, imet bur memek 7 kumik ningi nuguta nunga kaoram wore. \v 10 Se imet umu namaram kariari Jesus ilak geragawara mu mo nia se bagaman mu nongote namaram, ale nunga maonam, \v 11 bare nuna Jesus marak bagoso se nu motam te arigam ko den mu ikiman mu me ko nongomang ningi nunguning akaso. \s1 Jesus olekem ilagala nongote aratam \r (Luke 24:13-15) \p \v 12 Udagi olekem ilagala Jerusalem beteman ale aolak iluman namawaman se Jesus koma kumik kaluwuram ale duap bo te nongote aratam arungu namakaso se arigiman. \v 13 Ale peleman namaman olekem sikina nunga manorman; bare nuna nononga den mu ko me nongomang ningi nunguning aram tala. \s1 Jesus olekem 11 nongote aratam \r (Matthew 28:16-20; Luke 24:36-49; John 20:19-23; Acts 1:6-8) \p \v 14 Udagi olekem 11 dagiman na nowaman se Jesus nongote aratam, ale nuna nongomang ningi nunguning mena wore ko ining nungaram. Ale kariimet saki nu barasam se arikasan ale balukasan bare nuna nongomang ningi me nunguning akaso wore ko nunga maonam. \p \v 15 Ale nunga maonam, “Ali sor lilim la te namaral ale den gilalong apural se kariimet suen la ikimonko. \v 16 Se awiriya ikiok ale gomang ningi nunguning aruk ale anuwa marak tauk, mu Kaem nu sangaru taukko. Bare awiriya ikiok ale gomang ningi me nunguning aruk, mu maga namarukko. \p \v 17 “Se kariimet ani ago ko nongomang ningi nunguning aruk, mu kausa imi betemon se arigalko: Aninga aip te bur memek nunga karomonko; aninga aip te nungamili geraguk se den duap duap iru te munakamonko; \v 18 aninga aip te mot memek daong nuguting te am ilumon, agi yu inang maguwumon ale nungarmon se namon, bare me kuemonko; ale aninga aip te nuguting kariimet kuera ikes ago mu nungumik te betemon ale guranek betemon se ningo arigimonko.”\f + \fr 16:18 \ft Mot ko den: Luke 10:19; Acts 28:3-6.\f* \s1 Jesus barasam duruk wonong te namaram \r (Luke 24:50-53; Acts 1:9-11) \p \v 19 Jesus, anananga Kari Biya, den suen la mu balu saparam mu barasam duruk wonong te nama tarigiram ale Kaem ko kuting sengam te dagiwoso. \v 20 Se olekem alo namaman ale sor suen biya te den apukasan, se Kari Biya nongorak baga se sokel nungarukaso. Ale noko den balukasan owore sokel tuokko kausa kilek se miracle suen la bitakaso se aratukaso.