\id MAT - Waskia OT Portions and Revised NT; Fay Barker; 14-NOV-2013 \h MATTHEW \toc1 MATTHEW \toc2 MATTHEW \mt1 MATTHEW \ip Matthew ko batoga imi ningi mu kariimet Jesus ko dugu duap ninguru ikimon ale ko nongomang ningi nunguning aruk se te sokel ago bagamonko ko gomang. Nu takis tata kari, se Juda kari tala. Bore te se, nu prophet alo nunga den girakala Kristus ko balman umu tawun biya te sanamikaso. Saonga Kari tairukko Juda alo ko kimi bitawaman mu tairam, mu awiriya mena, Jesus i. Nu ali lilim ko kariimet nunga giokko tairam. \ip Se Juda kariimet saki mu Jesus ko nongomang ningi nunguning aram. Bare Juda nunga kagin ko supuling alo me ko nongomang ningi nunguning aram se ilak den tagikasan. Se Jesus nunga kilek kawel mu ko wetang te nongoma pagarukaso. Pharisee alo nongota nunga ikia te munan sang law ago biguwuman ale te kariimet ikup nungarukasan. Se Jesus munan owore ko iki se balam, “Ni awiriya ikup gi lagerem ale kimik titimam mu, ani agate tair ale neman saparko.” \ip Jesus mu kausa kari yawara. Se noko kausa bibiya sang mu chapter 5 nama 7 mu te aniso (kingdom ko munan sang), chapter 10 (olekem nunga kiti guruga ko den), chapter 13 (kingdom ko den pangan), chapter 18 (ko kingdom karo tua ko munan saki), se chapter 24-25 (tom nukum). \c 1 \s1 Jesus Kristus ko taleng girigir nunga nunup \r (Luke 3:23-38; Ruth 4:18-22) \p \v 1 Imi Jesus Kristus ko taleng usir nononga nunup. Jesus mu David ko gue te tairam, se David mu Abraham ko gue te tairam. \p \v 2 Abraham ko namar mu Isaac. \p Se Isaac ko namar mu Jacob. \p Se Jacob ko namar mu Judah, se ko \q1 kuriang saki ago. \p \v 3 Se Judah ko namar ilagala mu Perez se \p Zerah. Nunga nunam mu Tamar.\f + \fr 1:3 \ft Tamar: Genesis 38.\f* \p Se Perez ko namar mu Hezron. \p Se Hezron ko namar mu Ram. \p \v 4 Se Ram ko namar mu Amminadab. \p Se Amminadab ko namar mu Nahshon. \p Se Nahshon ko namar mu Salmon. \p \v 5 Se Salmon ko namar mu Boaz. Boaz ko nuam mu Rahab. \p Se Boaz ko namar mu Obed. Obed ko nuam mu Ruth. \p Se Obed ko namar mu Jesse. \p \v 6 Se Jesse ko namar mu King David. \q1 Se David ko namar mu Solomon. \q2 Solomon ko nuam mu Bathsheba. \q1 Nu Uriah ko nuwus bagaram bare \q1 aking David nu tam. \b \p \v 7 Se Solomon ko namar mu Rehoboam. \p Se Rehoboam ko namar mu Abijah. \p Se Abijah ko namar mu Asa. \p \v 8 Se Asa ko namar mu Jehoshaphat. \p Se Jehoshaphat ko namar mu Jehoram. \p Se Jehoram ko namar mu Uzziah. \p \v 9 Se Uzziah ko namar mu Jotham. \p Se Jotham ko namar mu Ahaz. \p Se Ahaz ko namar mu Hezekiah. \p \v 10 Se Hezekiah ko namar mu Manasseh. \p Se Manasseh ko namar mu Amon. \p Se Amon ko namar mu Josiah. \p \v 11 Se Josiah ko namar mu Jeconiah, \q1 se ko kuriang saki ago. Se tom mu te \q1 Assyria alo taiman Israel alo nunga \q1 talipaman arungak Babylon namaman. \b \p \v 12 Se tom nuna talipara ningi Babylon bagaman ko tom mu te, tai Jesus te bilangaram, mu nunga nunup mu iwita: \p Se Jeconiah ko namar mu Shealtiel. \p Se Shealtiel ko namar mu Zerubbabel. \p \v 13 Se Zerubbabel ko namar mu Abiud. \p Se Abiud ko namar mu Eliakim. \p Se Eliakim ko namar mu Azor. \p \v 14 Se Azor ko namar mu Zadok. \p Se Zadok ko namar mu Akim. \p Se Akim ko namar mu Eliud. \p \v 15 Se Eliud ko namar mu Eleazar. \p Se Eleazar ko namar mu Matthan. \p Se Matthan ko namar mu Jacob. \p \v 16 Se Jacob ko namar mu Joseph. \p Se Joseph mu Maria ko kuari. \p Se Maria tuagu te Jesus bilangaram. Se ana arusan Kristus masan. \p \v 17 Se Abraham ko tom te, tai David ko tom te, mu ko kari gue mu 14. Se David ko tom te, tai tom Israel alo nunga ilu talipi Babylon nongorak namaman, mu ko kari gue mu 14 tala. Se Israel alo Babylon talipara ningi bagaman tom te, tai Kristus te bilangaram, mu ko kari gue mu 14 tala. \s1 Jesus bilangaram ko den \p \v 18 Jesus Kristus bilangaram ko duap mu iwita. Noko nuam Maria Joseph ilak naukko luan ilu beteman. Bare nuna ilagala nunumi me giman la, Maria numi ko ikiam nu Bur Laili ko sokel te nu kumik ago. \v 19 Noko kuari Joseph mu kari ningo diram, se nu Maria dolara tuokko me ko kueram. Buta se nu tetela la Maria bitirukko ikiam. \p \v 20 Nu uwutata ikiwakaso, bare Kaem ko engel bo ipingira te tairam ale maonam, “Joseph, David ko namar, ni Maria ka imet ko toko me nguangerko. Mu awuk, nu Bur Laili ko sokel te kumik ago bagoso. \v 21 Nu kuriang kari iluwok se ni nup bitar Jesus meko, mu awuk, nu ko kariimet nunga memek siwurok ale nunga sangaru taukko. \p \v 22 Mel suen biya imi maingkala Kari Biya ko prophet kuring te balam wore ko nunguning aratam. Nu iwita balam: \q1 \v 23 “Imet itiwik bo lilim biya, mu tuagu \q2 aratuk se kuriang kari iluwokko. \q2 Se nuna nup betemon ‘Immanuel’ mamonko.”\f + \fr 1:23 \ft Isaiah 7:14.\f* \m Nup mu ko nunguning mu “Kaem ana nangarak bagoso”. \p \v 24 Se Joseph barasam ale Kaem ko engel nu maonam butata beteram ale Maria ko imet ko tam. \v 25 Bare Maria kuriang mena la, Joseph nu ilak katir me taga aniram, mena. Se Maria kuriang kari iluwam, se Joseph nup beteram Jesus i mam. \c 2 \s1 Baras kaura kari alo kuriang arigimonko taiman \p \v 1 Jesus Bethlehem wonong te Judea sor ningi bilangaram, Herod king ko bagakaso ko kam te. Se baras tutera kari alo worem bausa wore Jerusalem taiman, \v 2 ale eseman, “Juda nunga king bilangaram mu apalak bagoso ya?” maman. “Ana ko baras bausam se arigiman ale ko nup patawunakko taiman.” \p \v 3 Se tom Herod den mu ikiam mu nu ninguru ikia moakaso, se Jerusalem kariimet agotala nungamin yenakaso tala. \v 4 Se Herod priest bibiya se law ko kausa kari bibiya mu nunga bolala awuram ale Kristus koma aguwaya mu te bilangarukko mu ko nunga isuam. \v 5 Se nuna balman, “Bethlehem wonong ningi Judea sor te. Prophet ko batoga te iwita aniso: \q1 \v 6 ‘Bare ni Bethlehem, Judah sor te, ni wonong yam bo mena; \q1 nika ningi kari supuling biya bo aratuk \q2 ale aninga kariimet Israel nunga bitua kari bagarukko.’ ”\f + \fr 2:6 \ft Micah 5:2.\f* \p \v 7 Se Herod den umu ikiam ale tetela la baras kaura kari alo mu nunga auram se taiman, se tom amaruya te baras bausam mu ko nunga isuam ale ikiam. \v 8 Asele nunga beteram se Bethlehem namamonko se nunga maonam, “Nina namaral kuriang umu ko ninguru loagaral ale arigal, mu asele tairal ani aga maonal se ani betela namarik ale nup patawurikko,” mam. \p \v 9 Se nuna king ko den mu ikiman ale namakasan. Se baras nuna arigiman umu giri giri namakaso se nuna kowom karoman namakasan. Se baras nama kuriang te bagaram mu te sanamaram. \v 10 Se nuna baras uwuta nama sanamaram se arigiman mu nuna ninguru amilmilakasan. \v 11 Ale kawam kuriang ningi bagaram mu ningi kasu naguman, ale kuriang nuam Maria ilak bagaram mu nungarkaman, ale nubugura kulukurman ale nup patawuman. Asele nunga pulut kuring apu apu ago namaman ale munan mel gold te nunga, se nangimik te sapara ko mel siring yawara, frankincense se myrrh, mu gi kuriang awu tuman.\fig |alt="wisemen on camels" src="CN01628b.tif" size="col" ref="Matthew 2:11" \fig* \v 12 Ale asele ipingira te den taman iwitata, peleman mu Herod kote me namaman, bare lage bo kigilik te nunga sor te namaman. \s1 Yumura la nagu Egypt namaman \p \v 13 Baras kaura kari alo mu namaman, asele Kari Biya ko engel bo ipingira te Joseph kote aratam ale maonam, “Ni bares ale kuriang ko nuam ilak nunga gi ale yumura la arungak Egypt namarko. Ale umu te bager se ani tala aguwaya mu aking balik se ikiko. Herod kuriang moruk se kuerukko kupuwoso,” mam. \p \v 14 Se Joseph barasam kuriang ko nuam ilak nunga giam, ale tirom yumura la nongorak Egypt namaram. \v 15 Nu nongorak umu te bagaram la Herod kueram. Munan umu uwuta aratam mu, Kaem ko den prophet kuring te balam, “Aninga kuriang Egypt bagaram se aurem se tairam.”\f + \fr 2:15 \ft Hosea 11:1.\f* \s1 Bethlehem sor te kuriang kari nunga moman se kueman \p \v 16 Se tom Herod ikiam baras kaura kari alo nu kula iwita beteman, mu nu ninguru gomang magaram. Se baras kaura kari alo baras te bausam ko tom manorman mu ko iki se, balam se Bethlehem, se sor Bethlehem duap te, mu ko kuriang kari nunga yia tom 2 se bowa ningi mu suen la nunga moman se kua sapaman. \v 17 Munan umu te Kaem ko den prophet Jeremiah kuring te balam mu ko nunguning kaparam: \q1 \v 18 “Niara ma nirung bo Ramah wonong \q2 te ikiman, mu Rachel ko kuriang nunga nia mowoso, \q1 se bo noko gomang motam taukko mu \q2 me terong, mu awuk, noko kuriang mu me marak bagasan.”\f + \fr 2:18 \ft Jeremiah 31:15. Rachel maso mu Israel imet alo nunga balso.\f* \s1 Aking peleman Nazareth taiman \p \v 19 Herod kua namaram, asele Biya ko engel ipingira te Joseph kote Egypt aratam, \v 20 ale maonam, “Bares ale kuriang ko nuam ilak nunga gi ale aking Israel peleral ale namaralko. Kari kuriang momon se kuerukko mu kua sapaman,” mam. \p \v 21 Se Joseph barasam, kuriang ko nuam ilak nunga giam ale nongorak Israel peleram namaram. \v 22 Bare tom Joseph king Archelaus nuet Herod kuwim te Judea sor bitaruwaram mu ikiam, mu umu te namarukko nguangakaso. Ale ipingira te den tam iwita dalelaram ale nongorak Galilee namaram. \v 23 Nu nongorak namaram ale Nazareth wonong te bagakaso. Se prophet alo girakala mel umu ko balman uwutata aratam: “Nuna noko balmon Nazareth kari mamonko.” \c 3 \s1 Anuwa marak kari John den apukaso \r (Mark 1:3-8; Luke 3:2-17) \p \v 1 Yia sang namaram asele Anuwa marak kari John barasam ale Judea ko sor garagarayam mu te den balukaso, \v 2 ale makaso, “Giris palagalko! Kaem ko kingdom tai pingi aram.” \v 3 Prophet Isaiah girakala Anuwa marak kari John ko den iwita balu beteram: \q1 “Kari bo sor garagarayam mu te ai \q2 baluwoso, \q1 ‘Kari Biya ko lage te tairukko mu \q2 nungal burangaral ale lage tuang dingumuralko,’ ma baluwoso.”\f + \fr 3:3 \ft Isaiah 40:3.\f* \p \v 4 John ko guang tugukaso mu camel ko mone te nungurman, se let ko luan te kalokaso.\f + \fr 3:4 \ft Prophet Elijah mu guang uwutata tugukaso: 2 Kings 1:8.\f* Se ko inang mu locust se honey nokaso. \v 5 Se kariimet Jerusalem ko, se Judea sor ko, se koma Jordan lilim ko kariimet mu nukote namakasan. \v 6 Ale nunga memek wetang te balu sapakasan se nu yu Jordan ningi anuwa marak nungarukaso. \p \v 7 Bare nu Pharisee se Sadducee suen biya nukote anuwa marak kuwim te taikasan se nungarkam, ale nunga maonam, “Nina mot memek ko gue! Awiri nina Kaem ko gomang magara taiwoso mu ko naguralko ninga maonam? \v 8 Nina nunguningta nengemang motam guruguman agi mu, ko nunguning wetang awuralko. \v 9 Nina ninimi kulal ale balal, ‘Ana Abraham ko gue te ko kariimet, se Kaem ko gomang magara mu me ariginakko,’ ma balal bore ko. Ani ninga manorsam, Kaem manga imi giok ale Abraham ko kariimet gue ko nunga gurugok se aratamonko mu am terong la.\f + \fr 3:9 \ft Jesus se Paul agotala sinar den Juda alo nunga maonam: John 8:33-41; Romans 2:28-29; 4:12; 11:20,23.\f* \v 10 Palangis maingkala tam duap ningi aniso. Se tam aguwaya mu ko nunguning memek kaposo, mu kaurok ale tama ningi saparukko. \p \v 11 “Ani yu te nengemang motam guruga ko anuwa marak ningarsam. Bare kari ani agowom kaoram taiwoso mu nu nup biya se sokel garagar, aninga kiaram. Ani ko suwik tuagu kutuwu giekko me terong, mu awuk, ani nu koma te ningo nuam mena. Nu Bur Laili sokel tama karogo umu te baptais ningarukko. \v 12 Nu inang muguri te guruga patawura ko tam mu kuting te aniso. Ale nu te inang nunguning se ko bune tutuk kaposo mu suen la tuteruk, ale ko nunguning mu gi ko kawam tugumok, ale ko bune tutuk mu tama pempem la kaniwoso mu ningi waruk se kani sapamonko.”\fig |alt="winnowing wheat" src="HK00097B.TIF" size="col" ref="Matthew 3:12" \fig* \s1 Jesus anuwa marak tam \r (Mark 1:9-11; Luke 3:21-22; John 1:31-34) \p \v 13 Se Jesus Galilee sor beteram ale John kuting te anuwa marak taukko yu Jordan te tairam. \p \v 14 Bare John koma siruwukaso ale makaso, “Ni ani anuwa marak aisu mu asele diram, bare ni awuk se aningate tairem?” \p \v 15 Bare Jesus iwita maonam, “Ani balsam uwutata bitarko. Ana uwuta betenak mu ana diram la karo tunakko,” mam. Se John nu balam butata beteram. \p \v 16 Jesus yu ningi anuwa marak te namaram, ale yu beteram aratuwaram mu te duruk wonong kaigam se nu Kaem ko Bur Laili inangnang biton iwita nukote tai kaparam se arigam. \v 17 Se kuring bo duruk wonong te airam ale mam, “Imi aninga Namar, ani ninguru ko kuesam, ale ko ninguru amilmilasam.” \c 4 \s1 Satan Jesus ira ariga te beteram \r (Mark 1:12-13; Luke 4:1-13) \p \v 1 Asele Bur Laili Jesus ilak sor garagarayam mu te namaram, mu awuk, sor mu te Satan Jesus ira ariga te bitirukko.\f + \fr 4:1 \ft Israel kariimet girakala sor garagarayam mu te aolak ilu se, Kaem ko kuring bataguru se gomang maguwukasan: Hebrews 3:8-9. Bare tom Satan sor garagarayam mu te Jesus ira ariga te beteram mu, Jesus Kaem ko kuring diram la karo tuam: Hebrews 2:18; 4:15.\f* \v 2 Se Jesus day tom 40 na bo me nam ale na ko ninguru kueram. \v 3 Se Satan kote tairam ale iwita maonam, “Ni Kaem ko Namar agi mu, manga imi balu se bread ko geragukko,” mam. \p \v 4 Bare Jesus den koma iwita balam, “Kaem ko batoga te iwita aniso: \q1 ‘Kari na inang ko sokel te la me bagoso, bare den aguwaya Kaem ko kuring te arataso mu te sokel ago bagoso.’ ”\f + \fr 4:4 \ft Deuteronomy 8:3.\f* \p \v 5 Asele Satan Jesus ilak wonong laili Jerusalem namaram, ale temple ko gul kalel biya mu te beteram ale maonam, \v 6 “Ni Kaem ko Namar agi mu, ting palageko. Mu awuk, Kaem ko batoga te iwita aniso: \q1 ‘Nu nika ko, ko engel alo nunga manuk \q2 se kiting duap ningi ka ilumon se \q1 manga te siwik motam atum mu me dagulko,’ mam.”\f + \fr 4:6 \ft Psalm 91:11-12.\f* \p \v 7 Bare Jesus nu maonam, “Bare Kaem ko batoga te iwita aniso tala, ‘Ni Kari Biya nika Kaem mu ira ariga te me bitarko.’ ”\f + \fr 4:7 \ft Deuteronomy 6:16. Exodus 17:2,7.\f* \p \v 8 Asele Satan aking Jesus ilak duruk bo kalel biya wore te nama tarigiman, ale ali ewere ko kingdom suen biya se nunga mel ningo ningo karogo kasuru saparam. \v 9 Ale maonam, “Ni bugura kulukuru ale ani aip biya perr tui, mu asele ni mel suen biya ani ka kausem mu kisekko,” mam. \p \v 10 Bare Jesus maonam, “Satan, tagi toko! Kaem ko batoga te iwita aniso, ‘Ni Kari Biya nika Kaem, umutang la perr tui se nup biya patawu se lagerko.’ ”\f + \fr 4:10 \ft Deuteronomy 6:13.\f* \p \v 11 Asele Satan nu beteram. Se engel alo taiman ale karo tuman. \s1 Jesus Galilee sor te ura duap beteram \p \v 12 Jesus John talipaman mu ko den ikiam mu nu peleram Galilee namaram. \v 13 Ale Nazareth beteram ale namaram Capernaum bagakaso. Sor mu Zebulun Naphtali nunga sor, Yu Galilee duap te. \v 14 Munan imi prophet Isaiah ko den balam mu ko nunguning kaparam. Nu iwita balam: \q1 \v 15 “O Zebulun sor, se Naphtali sor, \q1 Yu Jordan ko komasang, koma gagi tua \q2 mu te, Galilee sor, kariimet Kaem ko me ikia wore te anisan: \q1 \v 16 Kariimet tiromorom ningi bagaman \q2 mu nikinang biya bo arigiman; \q1 kariimet kuakoyam tiromorom ningi \q2 bagaman mu nikim nungaram.”\f + \fr 4:16 \ft Isaiah 9:1-2.\f* \p \v 17 Ale tom umu te Jesus eng am ko ura duap beteram ale den balukaso, “Giris palagalko! Kaem ko kingdom tai pingi aram.” \s1 Jesus ko olekem nunga gia duap beteram \r (Mark 1:16-20; Luke 5:2-11; John 1:35-42) \p \v 18 Se Jesus Yu Galilee norogen kaoram ale aolak iluwam nama Simon, ko nup bo Peter, se ko uria Andrew ilak pote sapawaman se nungarkam. Nuna ilagala wal tata kari. \v 19 Se nu nunga maonam, “Nina tairal ani agowom kaoral se ani kariimet nunga gia ko munan ninga kausekko,” mam. \v 20 Se nuna pasak ala nunga pote mel awu beteman ale kowom karoman. \p \v 21 Se namawa Jesus kari launuria ilagala James se John ilak, Zebedee ko kuriang, mu nungarkam. Nuna nonet Zebedee ilak dal ningi baga se nunga pote nunguru burangiwaman se nunga auram. \v 22 Se nuna den ikiman mu te pasak ala nunga nonet se dal mel ago awu beteman, ale Jesus kowom karoman. \s1 Jesus kariimet kuera ikes ago mu nunga nungurukaso \r (Luke 6:17-19) \p \v 23 Jesus Galilee sor ningi geraga se, synagogue\f + \fr 4:23 \ft Synagogue mu Juda alo nunga biguwura kawam ko nup, ningi guranek bita se, Kaem nup patawu se, ko den kaukasan ale nunumi manarukasan.\f* koma koma ningi nunga kasurukaso, ale Kaem ko kingdom ko den yawara mu apukaso, ale kariimet kuera ikes duap duap karogo mu nunga nungurukaso. \v 24 Se noko dugu duap pagam ale Syria sor lilim ningi geragam. Se kariimet kuera ikes duap duap karogo, kuera yaman bibiya, se bur memek ago mu, se kuera pitikpitik barowara ago mu, se nusuwik nuguting tilital, mu nunga gikasan ale arungak kote taikasan, se nu suen la nunga nunguru sapakaso. \v 25 Kariimet ningo memek suen biya mu Galilee ko ta, Decapolis ko ta, Jerusalem ko, Judea ko, se sor yu Jordan komasang ko, mu ninguru taikasan ale kowom karokasan. \c 5 \s1 Jesus duruk motongar kuting bo te daigam ale kingdom ko munan sang kariimet nunga maonam \r (Luke 6:20-23) \p \v 1 Se Jesus kariimet suen biya nunguningkiri nungarkam ale duruk motongar bo te tarigi daigam.\f + \fr 5:1 \ft Moses girakala Duruk Sinai mu te Kaem ko law kariimet nungaram. Mu turantala, tom imi te Jesus duruk motongar bo te daigam ale munan Kaem ko kingdom ningi anirukko mu kariimet nunga kausam: chapter 5 nama 7.\f* Se kariimet nu kowom karoman mu la tai nu kote bolala awuman, \v 2 se nu nunga kausa duap beteram ale iwita balukaso: \q1 \v 3 “Kariimet nongomang motam ningi \q2 ikisan nuna me terong, mu amilmilamonko; \q2 Kaem ko kingdom mu nononga. \q1 \v 4 Kariimet mo niawasan mu amilmilamonko; \q2 nuna nongomang motam sokel taukko. \q1 \v 5 Kariimet nongomang motam lila biya se \q2 kutekam, mu amilmilamonko; \q2 ali lilim la mu nononga ali.\fig |alt="crowd on hillside" src="HK00297B.TIF" size="col" ref="Matthew 5:5" \fig* \p \v 6 Kariimet munan ningo diram umu inang \q2 yu ko kuakoyam ko kua lagasan, mu amilmilamonko; \q2 nuna mel ko kua lagasan mu tamonko. \q1 \v 7 Kariimet kua kapa se saki alo \q2 nongomang nungarsan, mu amilmilamonko; \q2 nuna uwutatala nungumik te aratukko. \q1 \v 8 Kariimet nongomang motam dirkiriyam \q2 se suanta Kaem kote la bita lagasan, mu amilmilamonko; \q2 nuna Kaem arigimonko. \q1 \v 9 Kariimet marolila ko sokel tagi lagasan, mu amilmilamonko; \q2 nuna nunga balmon, Kaem ko kuriang alo, mamonko. \q1 \v 10 Kariimet munan diram betesan ale ko \q2 ikup gisan, mu amilmilamonko; \q2 Kaem ko kingdom mu nononga. \p \v 11 “Bare ikialko. Ani ago ko bala memek ningarmon, ninga bita maguwumon, agi kawel munan te den duap duap nego ko balmon, mu amilmilaralko. \v 12 Munan uwuta ningimik te aratuk, mu neneman nungeruk se amilmilaralko, mu awuk, ko koma yawara aromemek mu duruk wonong te ninip te aniso. Munan imi koma suanta tala prophet alo nungumik te beteman. \s1 Gagi yaman se nikinang \r (Mark 9:50; Luke 14:34-35) \p \v 13 “Nina mu ali ewere ko gagi yaman. Bare gagi yaman mu ko yaman menaso, mu awuk ta mamon se aking yaman gemarukko? Ko yaman menaso mu ta mena. Am waru sapara se nasiwik te ira kalakumu namamonko. \p \v 14 “Nina mu ali ewere ko nikinang.\f + \fr 5:14 \ft Ana nikinang me kaluwunakko: Ephesians 5:8-9; Philippians 2:15-16; 1 Peter 2:12. John 8:12 ago arikko.\f* Wonong bo duruk awote wetang te aniso mu kaluwura koma mena. \v 15 Uwutatala, kariimet lam kasasan mu kani bowa ningi me betesan. Nuna kualala betesan se kariimet kawam te anisan mu suen la nikim nungarso. \v 16 Se koma suanta tala, nikinang nenengate aniso mu me kaluwuralko, wetang te kariimet motam te beteral se nenenga munan ningo mu arigimon, ale nenenga Nenet duruk wonong te bagoso mu nup patawumonko. \s1 Jesus law ko balukaso \p \v 17 “Nina ikial ani law se prophet alo nunga den\f + \fr 5:17 \ft Juda alo nunga bala te law se prophet alo nunga den mu Kaem ko den Old Testament te mu lilim ko balso.\f* menawurikko tairem iwita ikial bore ko. Mena. Ani menawurikko me tairem. Bare ani karo tuek, ko nunguning wetang awurek, ale ko ura bita saparikko tairem. \v 18 Ani nunguningta ninga manorsam, taiti se ali mu menaruk agi wore, den umu ko ponor gotek bo ta me yumurokko, am aniruk laga ko nunguning aratu saparukko. \v 19 Buta se awiriya karo tua ko den mu ponor gotek bo sarumu due ko beteso, ale saki alo me karo tumonko nunga manarso, mu nu duruk wonong ko kingdom ningi nup mena bagarukko. Bare awiriya den mu diram la karo tuso, ale saki alo nunga kasurso, mu nu kingdom mu ningi nup biya bagarukko. \v 20 Nina ninguru ikialko. Nina diram la me karo tual, ale Pharisee alo se law ko kausa kari alo betesan iwita beteral, mu nina kingdom ningi me kasu naguralko. \s1 Nangamang ikup dingumura ko den \r (Luke 12:58-59) \p \v 21 “Girakala la den balu beteman se aniso mu nina ko ikia biya: ‘Ni kari me moar se kuerukko. Awiriya kari moso se kueso mu nu den te sanamarukko.’ \v 22 Bare ani ninga manorsam, awiriya bo ko gomang magoso, mu nu den te sanamarukko. Se awiriya bo den memek manarso, mu nu kari bibiya nomokete sanamarukko. Se awiriya bo manarso, ‘Ni ngualara! Kua namarko!’ mauk, mu nu tama ningi namara ko lage te numi beteso. \p \v 23 “Buta se ni altar duap te Kaem munan tuiko negawa, ka bo bita maguwurem se gomang ikuwawaram mu ko kamin ares mauk, \v 24 mu ni ka munan mel mu altar duap ningi awur, ale kote namar ale ilak den nunguru, asele piler tair ale ka munan Kaem tuiko. \p \v 25 “Aking kari bo ni den ningi ka bitirukko kerak namawuruk, mu lage luan te ta wore yam ilak den nunguruko. Mena mu, nu ni den ariga ko kari kuting te ka bitiruk, se baluk se dirdir kerak nama talipara ningi ka bitirukko. \v 26 Ani nunguningta ka manorsam, ni umu te baga laga, ka ikup suen la kututuwur nunguningkiri bore asele ni aratuko! \s1 Imet-kari numi karogo diram me bagara ko den \p \v 27 “Nina den imi ko ikiman tala, ‘Nika imet agi ka kari bitar ale imet agi kari bo kilitik ilak me no giko.’ \v 28 Bare ani ninga manorsam, awiriya imet bo arigiso ale yumura la motam barasoso se ilak anirukko ikia taso, mu nu maingkala gomang ningi la ilak aniram. \v 29 Sinar toko! Ni ka motam sengam mu memek te ka saparuk agi mu, galuwur ale saparko. Kimik nuamur suanta maga namaruk mu terong. Bare kimik lilim la ago tama ningi ka sapara mu me terong. \v 30 Uwutatala, kiting sengam memek ningi ka saparuk agi mu, bataguru saparko. Kimik nuamur suanta maga namaruk mu terong. Bare kimik lilim la ago tama ningi ka sapara mu me terong. \s1 Nuwus kuari nunumi betera ko den \r (Matthew 19:9; Mark 10:11-12; Luke 16:18) \p \v 31 “Se nina den imi karogo balman se ikiman, ‘Kari bo ko nuwus karuk, mu nu imet umu kaoram ko tam gawa bataguk ale tuokko.’ \v 32 Bare ani ninga manorsam, kari bo nuwus am diram la ilak bagaram, bare duap bo mena, am imet umu kaoram, mu kari mu memek beteram. Bare nu nuwus mu memek te tala beteram. Se kari i bo imet mu tauk, mu nuna wete memek beteman.\f + \fr 5:32 \ft Nuwus kuari nunumi betera ko den: Deuteronomy 24:1; 1 Corinthians 7:10-11.\f* \s1 Mel bo ko nup balu se den me kaloko \p \v 33 “Se den bo tala girakala balu beteman mu iwita: ‘Ni anapeya ko Biya ilak den kalem, mu diram la bita sapar ale me kulukuruko.’ \v 34 Bare ani ninga manorsam, nina anapeya ko den kaolal agi mu, mel bo nup balu se me kaolalko. Duruk wonong mu nup balu se den me kaolalko; mu Kaem ko daiga kuwim. \v 35 Agi ali imi nup balu se den me kaolalko; mu noko suwik te awura kuwim. Agi Jerusalem nup balu se den me kaolalko; mu King Biya ko wonong. \v 36 Se aking nengeta ninimi balu se den me kaolalko; mu awuk, nina ninga nemene gawa bo tal ale gurugal se kaetam agi siraram ko aratukko mu me terong. \v 37 Buta se nina aing malko agi mu, eng am ‘Aing’ malko, mena ko agi mu, eng am ‘Mena’ malko. Den saki saki karogo balsan umutang mu kari memek Satan kote taiso.\f + \fr 5:37 \ft Kaem nup balu se den sokel me tunakko: Matthew 23:16-22; James 5:12.\f* \s1 Kilek memek ko koma me bitarko \r (Luke 6:29-30) \p \v 38 “Nina den imi balman se ikiman, ‘Awiriya bo motam galuwurok, mu nuna koma ko nu motam galuwumonko. Se awiriya bo kore kulukok, mu nuna koma ko nu kore kulukurmonko.’\f + \fr 5:38 \ft Bo kilek memek kete bitiruk, ko moke me bitarko: Romans 12:17-21; 1 Peter 2:23.\f* \v 39 Bare ani ninga manorsam, kari bo ka bita maguwurok, mu koma ko ni nu me bita maguwurko. Kari bo kol kuting kulukok, mu komasang gurugu se agotala kulukokko. \v 40 Se kari bo ikup te ka bitiruk ale ko diara ka guang taukko baluk, mu yam tui, ale ka guang ningo bo karogo am tuiko. \v 41 Se kari bo ko melmasak gi ale ilak kilometre suanta namarko ka diruwurok, mu ni kilometre bo agotala ko ilak namarko. \v 42 Se kari bo mel bo ko tukunangaruk ale ka isuok, mu amilmil te am tuiko. Se kari bo ka mel bo tauk ale aking maingte kisokko baluk, mu ni me guramurko, am tuiko. \s1 Kariimet ningo ta memek ta kua nungara ko den \r (Luke 6:27-28,32-36) \p \v 43 “Den imi betela balman se aniso, ‘Nina kariimet ninga kuesan mu kua nungaralko, bare awiriya nengerak ningo mena mu me kua nungaralko.’ \v 44 Bare ani ninga manorsam, kariimet nengerak ningo mena mu am kua nungaralko; ale kariimet ninga bita maguwusan mu nunga guranek beteralko.\f + \fr 5:44 \ft Jesus: Luke 23:34. Stephen: Acts 7:60. Romans 12:14,17-18 ago arikko.\f* \v 45 Mu asele nina ninga Nenet duruk wonong te bagoso mu ko kuriang bagaralko. Nu kari ningo ta, memek ta worem suanta wore nungarso, ale tuwik suanta tala wore nungarso. \v 46 Bare nina kariimet ninga kuesan mu la kua nungarsan, mu nina anape ningo ningi tasan? Mena. Takis tata kari uwutata bitawasan! \v 47 Ale nina ninga sikisaki alo la amilmil den nungarsan, mu kariimet bala ningo awuk nego ko balmonko? Mena. Kaem ko me ikia alo munan soworta bitawasan. \v 48 Buta se, ninga Nenet duruk uningi bagoso mu ningo se yawara nunguningkiri, buta se nina ningo se yawarakala la beteralko. \c 6 \s1 Bo saonga ale mel tua ko munan \p \v 1 “Nina munan imi ko ninguru sinar talko! Nenenga munan yawara yawara kariimet nomotam te beteral se arigimon ale ninga balmonko iki se me beteralko. Nina uwuta beteral mu, Nenet duruk wonong te bagoso mu ko koma yawara bo me ningarukko. \p \v 2 “Bore te se, tom ni kariimet bo sangaru ale mel tui, mu kawel kari ko kiwem me basuko. Nuna trumpet nirung te kariimet nunga aru tagi synagogue ningi agi lage te nunga biguwusan, se loagawasan se nomotam te, te nup biya tamonko, nuguting munan betesan. Ani nunguningta balsam, nuna koma ningo mu ta taman. \v 3-4 Bare ni kariimet bo sangaru ale mel tuiko, mu yumura la bitarko, se ka kiting ngas mu anapeya nika kiting sengam mu beteso mu me ari ikiokko. Se nika Niet, ni munan suen la yumura la betesam se ariwoso, mu koma yawara kisokko. \s1 Guranek ko munan \r (Luke 11:2-4) \p \v 5 “Ale nina guranek beteralko mu kawel kari alo betesan iwita me beteralko. Nuna pempem synagogue ningi agi, lage biya ko sosang te sanamamon ale sail te guranek betemon se kariimet te nungarkamonko kuesan. Ani nunguningta balsam, nuna koma ningo mu ta taman. \v 6 Bare tom ni ngatangerko, mu ni kawam ningi kasu nagur ale songkuring bagur ale asele, ka Niet Kaem, ni koma me arigisam, mu aru ngatangaruko. Se ka Niet, ni munan suen la yumura la betesam se nu ariwoso, mu koma yawara kisokko. \v 7 Se tom ni ngatangerko mu, bala maiya bibiya me balu se lagerko. Kariimet Kaem ko me ikia wore uwutata bitawasan. Nononga ikia mu, den gira udagi la balu lagara umu te asele nuguring ikimonko, iwita ikisan. \v 8 Bare nuna betesan iwita me beteralko. Mu awuk, nina ninga Nenet mu me arusan la, nu anapeya ko balalko mu nu giriso ko ikiso. \p \v 9 “Se nina guranek beteralko mu iwita ko iki se beteralko: \q1 “Anananga Ba, ni duruk wonong te bagasam, \q2 nika nip laili anirukko. \q1 \v 10 Nika kingdom am tairukko, \q1 ali imi te mel aratukko ka gemang aniso, \q2 mu am butata aratukko, duruk wonong te arataso iwitatala.\f + \fr 6:10 \ft Kaem ko kingdom: Matthew 13:40-43; 1 Corinthians 15:24-26; Revelation 11:15.\f* \q1 \v 11 Anananga na inang kam imi ko mu nangaruko. \q1 \v 12 Anananga memek siwu nangaruko, \q2 ana saki alo nunga memek siwu nungarman uwutatala. \q1 \v 13 Motam la nangarkiwer se ira ariga ningi me dagulanakko; \q2 memek suen la ningi nanga bataguru toko.\f + \fr 6:13 \ft Se den sang karogotala iwita aniso: “Ni la King Biya, sokel karogo, nip karogo, pempem la. Nunguning.” Bare batoga sang gira mu te den nukum imi me aniso.\f* \p \v 14 “Ikialko. Nina kariimet saki memek nengete betemon se nunga memek siwu nungaral, mu ninga Nenet duruk wonong te mu ninga memek agotala siwu ningarukko. \v 15 Bare nina kariimet saki nunga memek me siwu nungaral, mu nenenga Nenet ninga memek me siwu ningarukko tala.\f + \fr 6:15 \f* \s1 Guranek te inang kaola ko munan \p \v 16 “Ale tom guranek te inang kaolal, mu nina kawel kari alo betesan iwita nengema motam me garusarukko. Nuna inang kalosan ale munan uwuta betesan mu nunumi wetang te betemon se kariimet te nunga balmonko betesan.\f + \fr 6:16 \ft Juda alo saki, tom nuna na kalokasan mu magi kutuwa se tama nuwi nomokete te sapakasan, kariimet te nunga ikimon ale balmon nuna na kaloman ale bagasan ma balmonko.\f* Ani nunguningta balsam, nuna koma ningo mu ta taman. \v 17 Bare tom ni na ko kiring kalo, mu ni kema motam anup, ale mone pituwur, \v 18 se saki alo ni na ko kiring kalem mu me ko ikimonko. Bare nika Niet, ni koma me arigisam, mu nu kota la ko ikiokko. Nu munan suen la ni yumura la betesam mu ariwoso, ale nu koma yawara kisokko. \s1 Nangamang motam mu duruk wonong ko mel ningo tunakko \r (Luke 12:33-34; 11:34-36; 16:13) \p \v 19 “Ali imi ko mel ningo ningo gemerko gemang me barasu se lagarukko. Ali imi te dagor silale batutumumon maguwumonko bagasan, se tere kari tere namonko bagasan tala. \v 20 Bare duruk wonong ko mel ningo gemang tuiko. Mu kumik magara kuenera se tere daong mena, ka mel ningo la aniruk se giko. \v 21 Mu awuk, kari ko mel ningo apareyate aniso, mu noko gomang motam umu te beteso tala.\f + \fr 6:21 \ft Colossians 3:1-2, 1 Timothy 6:9-10 se James 5:1-3 ago arikko.\f* \p \v 22 “Namotam mu nangimik lilim ko lam. Nika motam ningo, mu nika bagara aolak mu lilim la nikim ago aniso. \v 23 Bare nika motam memek, mu nika bagara aolak mu lilim la tiromorom ningi aniso. Se ni gemang motam tiromorom ago agi mu, ni ta tiromorom memek ka iramuram! \p \v 24 “Kari bo, tom suanta te kari ilagala nunga ura dungan bitirukko me terong. Mu awuk, nu bo gomang tui se ko ura ninguru bitiruk, ale bo gagor karogo ko ura ninguru me bitirukko. Ni Kaem ko ura bita se aking Manga ko ura bitarko me terong. \s1 Kamin yena ikia ka moa se me lagerko \r (Luke 12:22-31) \p \v 25 “Buta se ani ninga manorsam, nenenga bagara aolak ningi inang yu agi, ninga ningimik lilim agi, guang yamel ningimik te iralko mu ko ikia me ninga moa se lagarukko. Anape mu mel biya? Nanga bagara aolak mu mel biya agi, inang mel biya e? Nanga nangimik mu mel biya agi, guang yamel mu mel biya e?\f + \fr 6:25 \ft Kaem kota mel suen la nangara ikiso: Philippians 4:6; Hebrews 13:5; 1 Peter 5:7.\f* \p \v 26 “Inangnang nungarkalko. Nuna na inang me asursan, ale me gi bolala awusan. Bare nenenga Nenet duruk wonong te bagoso mu na inang nungarso. Se nu inangnang ninguru nunga kueso agi, nina kariimet ninguru ninga kueso e? \v 27 Awiri nenenga ningi kuamin yenera te ko mateng tom mu hour suanta te to tuam se pila namaram? Mena. \p \v 28 “Se nina anape ko guang yamel tuguma ko mu ko ikia ninga moa lagoso? Nina sirsir wakala yawara wore arigalko. Nuna nunga wakala mu me birisan agi ko ura kowar me tasan, mena. \v 29 Bare ani ninga manorsam, Solomon ta ko bala mel yawara yawara tugukaso, wore noko bala umu sirsir wakala yawara mu iwita mena nunguningkiri. \v 30 Kaem sirsir wakala yawara umu aitak bagasan ale ukiso mu marakasan se tama ningi warsan wore bala nungarso. Se awuk? Nina kariimet mu guang yamel me ningarukko e? Nina awuk se nengemang ningi nunguning te me sanamasan? \p \v 31 “Bore te se ani iwita balsam, nina nengemang namaruk tairuk se ‘anape na nanakko’ mal, agi ‘yu awuk tanak ale nanakko’ agi, ‘guang awuk wore nagunakko’ ma me balalko. \v 32 Kariimet Kaem ko me ikia mu bala uwuta mu balu laga gilingisan. Bare nenenga Nenet duruk wonong te bagoso mu nina anapeya ko tukunangawasan mu nu ko iki saposo. \v 33 Buta se mel biya mu iwita: Ni Kaem ko kingdom se ko munan ningo diram mu mel gira nunguningkiri bitar, asele anapeya mel ni ko tukunangawasam mu karogo terong ma saparko. \v 34 Bore te se, anapeya ukurukse mu ko me ikia ka moa se lagarukko. Mu awuk, ukurukse ko ikup mu ukurukse ko. Day suan suan ko ikup koma koma karogo. \c 7 \s1 Saki alo nunga bagara aolak me tuterko \r (Luke 6:37-38,41-42) \p \v 1 “Nina saki alo nunga bagara aolak arigal ale ko me nunga balu maguwural, mu nina uwutatala ninga betemonko.\f + \fr 7:1 \ft Ana saki alo nunga bagara ko me nunga balu maguwunakko: Romans 2:1-2; 14:10-13; 1 Corinthians 4:5; James 2:13; 4:11-12.\f* \v 2 Mu awuk, nika munan aguwaya te saki alo nunga bagara arigisam ale balsam, mu ni uwutatala ka betemonko. Ni lage kuring aguwaya te nunga betesam, mu lage koma suanta mu te nika betemonko. \p \v 3 “Ni awuk se ka bo ko motam te tam bune gotek mu arigisam ale ko balsam, bare nika motam te tam luan aromemek motam siruwuwoso mu me ari ikisam? \v 4 Ni awuk uwuta baga se aking ka bo manorsam, ‘Mener se tam bune gotek nika motam te wore to saparikko,’ masam? \v 5 Ni kawel kari! Mu tam luan ni motam siruwuso mu to sapar, ale asele, terong loaga se ka bo ko motam te tam bune gotek aniso mu to saparko. \p \v 6 “Nina mel laili yawara kausik me nungaralko. Mu nuna punga geragamon ale ninga usimon bore ko. Aking nina kulolo yawara buruk nongoma te me saparalko. Nuna nusuwik te eremon kalakamon bore ko.\f + \fr 7:6 \ft Kausik se buruk te nunga balso mu Kaem suwik sapara alo nunga balso: Proverbs 9:8; 23:9. Ana den gilalong me nunga manaru se laganakko: Matthew 10:14; Acts 13:44-46; 18:5-7; Titus 3:10-11; 1 John 4:1-6.\f* \s1 Mel ningo te ta ko lage kuring \r (Luke 11:9-13) \p \v 7 “Mel ko isal, mu ningarmonko; mel kupal, mu arigalko; songkuring bong bong mal, mu songkuring kaiga ningarukko. \v 8 Mu awuk, kari awiriya mel ko iseso mu taso. Se awiriya mel kupuso mu arigiso. Se awiriya songkuring bong bong maso mu kaiga tuso. \p \v 9 “Awiri ko namar inang ko nu isarso se manga taso ale naukko tuso? \v 10 Agi wal ko iseso se mot taso ale tuso? Mena. \v 11 Nina ali ewere ko kariimet memek ta, bare ninga kuriang mel ningo nungara mu nina ikisan. Se awuk? Nenenga Nenet duruk wonong te bagoso mu, mel ningo awiriya ko iseso mu me tuokko e? Mu tuokko! \v 12 Ni munan ningo kariimet kete betemonko kuesam, mu ni gir nungumik te bitar se asele nikate betemonko. Munan imi Law se Prophet alo nunga den ko duap nunguningkiri. \s1 Lage ilagala \r (Luke 13:24) \p \v 13 “Tuang kuring kirikirik gotek umutang ningi nama naguralko. Mu awuk, lage kuring wosesel, se lage biya, mu maga namara ko lage, se kariimet suen biya ningi kasu nagusan. \v 14 Bare kuring kirikirik gotek, se ko tuang gotek, mu marak yawara ko sor te nama aratam, se kariimet am suan suanta lage mu ari ko iki gilingisan.\f + \fr 7:14 \ft Jesus mu lage nunguning: John 10:9; 14:6. Acts 14:22 ago arikko.\f* \s1 Prophet kawel \r (Luke 6:43-46; 13:25-27) \p \v 15 “Prophet kawel mu nunga sinar talko! Nuna sipsip guang nagusan ale nengete taisan. Bare nunga nongomang ningi mu kausik diwang memek iwita. \v 16 Bare nina nononga betera kaora mu te nunga ikialko. Tam we ko nunguning mu tam wus mu kuali arigal i? Se takal nunguning mu dikor mayang awote arigal i?\f + \fr 7:16 \ft Israel nunga tam mu anananga te mena, se anananga tam te iki se balman.\f* Mena. \v 17 Tam ningo mu nunguning ningo kaposo. Se tam memek mu nunguning memek kaposo. \v 18 Tam ningo mu nunguning memek kaparukko me terong. Se tam memek mu nunguning ningo kaparukko me terong. \v 19 Se tam aguwaya nunguning ningo me kaposo, mu kausan batutumusan ale tama ningi warsan se kaniso. \v 20 Se prophet kawel agi mu, nunga munan te la nunga ikialko.\f + \fr 7:20 \ft Prophet kawel: Acts 20:29-31; Galatians 5:19-22; 2 Peter 2:1.\f* \p \v 21 “Kariimet aninga arusan ‘Kari Biya, Kari Biya,’ masan, bare suen la duruk wonong ko kingdom ningi me namamonko. Bare awiriya aninga Ait duruk wonong te bagoso mu ko kuring karo tuso mu asele arigokko. \v 22 Tom kaparuk se suen biya balmon, ‘Kari Biya, Kari Biya, ana ni kiring balu pagarukasan, ale nika nip te bur memek nunga karokasan, ale kiwem duap duap sokel karogo mu bitakasan,’ ma balmonko. \v 23 Bare ani mu diram la nunga manikko, ‘Ani nina me ninga ikisam. Tagi talko! Nina memek betera ko kariimet!’ ma balikko.\f + \fr 7:23 \ft Kari Biya kariimet nunga tuterukko: 2 Cor 5:10. Nu arika noko mu nunga ikiso: 2 Tim 2:19.\f* \s1 Kawam kaola ko kari ilagala \r (Luke 6:47-49) \p \v 24 “Buta se awiriya aninga den imi ikiso ale karo tuso, mu nu kari bo ikia sinar ago, ko kawam manga awote kaolam wore iwita. \v 25 Se tuwik biya kaparam ale lom lairam tarigiram, se daula biya sail karogo tairam kawam mu itugumam, bare kawam mu me parasaram dagulam. Mu awuk, kari mu ko kawam mu manga awote kaolam se aora biya. \p \v 26 “Bare awiriya aninga den imi ikiso ale me karo tuso, mu nu kari ngualara bo, ko kawam saun te kaolam wore iwita. \v 27 Se tuwik kaparam ale lom lairam tarigiram, se daula biya tairam kawam mu itugumam se parasaram ale dagulam.” \p \v 28 Se Jesus den suen la imi balu kutuwuram se kariimet motam biya noko den mu ikiman ale nungamin kiti wira saparam se amilmilakasan. \v 29 Mu awuk, nu sokel ago se duap bo te nunga kasurukaso, nononga law ko kausa kari nunga kasurukasan iwita mena. \c 8 \s1 Jesus kari bo kumik laira posara ago wore nungam \r (Mark 1:40-44; Luke 5:12-14) \p \v 1 Jesus duruk motongar te baga tai kaparam se kariimet motam biya nu kowom karokasan. \v 2 Se kari bo kumik laira posara karogo mu nu kote tairam, koma dugu te bugura kulukam ale maonam, “Kari Biya, ni ka gemang buta aniruk agi mu asele ni aninga nunguru se angimik nungerukko,” mam. \p \v 3 Se Jesus kuting garukam ale kari mu kumik kau tam ale balam, “Aninga angamang butata aniso. Nungerko!” mam. Se tom mu te la kari mu ko kuera laira posara mu menaram. \v 4 Se Jesus nu maonam, “Ikiko,” mam, “ni awiriya kiwem kimik te aratam imi manaru se me ikiokko. Bare dirme ale priest kote namar ale keta nimi kasuru ale Moses te balam uwutata, tama bita Kaem tui se, kariimet nika munan umu te la sinarmonko.” \s1 Kager kari supuling ko gomang motam ningi nunguning \r (Luke 7:1-10) \p \v 5 Se Jesus Capernaum wonong ningi kasu naguwaram se Rome kager supuling bo kote tairam, ale nu sangukko isuam, \v 6 ale balam, “Kari Biya, aninga ura kari kuera ago kawam te aniwoso. Nu katir me pitiga arigiso, am yaman aromemek karogo bagoso,” mam. \p \v 7 Se Jesus nu maonam, “Ani namarik sangikko,” mam. \p \v 8 Bare kager kari supuling mu aking iwita balam, “Kari Biya, ani kari bo ningo se ni aninga kawam ningi tairko mena. Bare ni am den la balu se aninga ura kari nungerukko. \v 9 Aga supuling bowa ningi baga se, abowa ningi aga kager kari karogo tala. Se ani balsam, ‘Ni namar!’ masam mu nu namoso. Ale bo manorsam, ‘Ni tair!’ masam, mu agiring la karoso. Aninga ura kari ‘Ura mu bitar!’ masam, se nu beteso.” \p \v 10 Se Jesus noko den umu ikiam ale gomang motam pitigiram se kariimet kowom karowaman mu nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, Israel ningi kari bo gomang motam ningi nunguning aora biya iwita me arigem. \v 11 Ani ninga manorsam, kariimet suen biya worem bausa te se worem kapara te taimon, ale inang biya duruk wonong ko kingdom ningi mu te dagi namamon ale Abraham Isaac Jacob nongorak na namonko. \v 12 Bare kingdom mu ko kariimet nunguning mu nunga gi watingi tiromorom ningi nunga warmon se nogore gigek ma se nia kika se bagamonko.”\f + \fr 8:12 \ft Israel kariimet: Acts 13:44-46; Romans 9:27-28; 10:16; 11:20.\f* \p \v 13 Asele Jesus kager kari supuling umu maonam, “Buta se namarko. Ni anapeya ko gemang ningi nunguning aram se ko balem mu balem uwutata aratukko,” mam. Se tom umu te la kari mu ko ura kari nungeram. \s1 Jesus kariimet kuera ikes karogo mu suen biya nunga nungam \r (Mark 1:29-34; Luke 4:38-41) \p \v 14 Tom Jesus Peter ko kawam te tairam, mu Peter ko nome kuera kowar karogo aniwaram se arigam. \v 15 Ale nu noko kuting kau tam se ko kuera kowar mu menaram. Se nu barasam ale Jesus ilak sapa gurugukaso. \p \v 16 Se bainga ningi mu kariimet bur memek karogo mu nukote nongorak taikasan se nu den la balukaso se bur memek tagi tokasan, kuera ikes suen biya karogo nunga nungurukaso. \v 17 Munan imi te prophet Isaiah ko den balam mu nunguning kaparam: \q1 “Anananga ikup yaman se nanga kuera ikes nu kututuwu giam.”\f + \fr 8:17 \ft Isaiah 53:4.\f* \s1 Jesus kowom kaora ko munan \r (Luke 9:57-60) \p \v 18 Jesus kariimet motam biya bagaman mu nungarkam ale ko olekem nunga maonam, “Dal te aragal se ana yu komasang te kasu kapanakko,” mam. \v 19 Se law ko kausa kari bo tairam ale mam, “Kausa kari, ni apareyate namar mu ani kerak namarikko,” mam. \p \v 20 Se Jesus mam, “Kausik diwang mu nunga garap gogong karogo. Se inangnang mu nunga singir karogo. Bare Kari ko Namar mu kuwim bo numi te ira baratuwurokko mu mena.”\f + \fr 8:20 \ft Jesus: 2 Corinthians 8:9.\f* \p \v 21 Se nu kowom karowara mu nunga ningi bo nu maonam, “Kari Biya,” mam, “ni iki terong agi mu, ani namarik aga ait ilak bagarik se kueruk se mutim tugumek, asele tairik ni kewom karikko,” mam. \p \v 22 Bare Jesus nu maonam, “Agowom karoko. Kariimet kuera nongota nunumi mutim tugumonko.” \f + \fr 8:22 \ft Kariimet kuera iwita bagasan: Ephesians 2:1; 1 John 5:12.\f* \s1 Jesus yar daula gagi samamer malinawuram \r (Mark 4:36-41; Luke 8:22-25) \p \v 23 Jesus dal ningi aragam se ko olekem kowom karoman. \v 24 Se namawa yar daula samamer bo urukam tairam se gagi biyala barasam ale dal mituwurokko iwita. Se Jesus mu aniwakaso. \v 25 Se ko olekem alo amumurman ale balman, “Kari Biya, nanga sangaruko! Ana sarengasan pa!” maman. \p \v 26 Bare nu nunga maonam, “Nengemang ningi nunguning aora mena alo, nina anape ko nguangasan?” mam. Asele nu barasam ale yar daula se gagi barasuwaram mu den sokel ago maonam se kua kaparam ale malin kauram. \p \v 27 Se kariari umu tengeman ale nunumi isarukasan, “Kari ewere kari duap awuk wore yar daula samamer se gagi kuring ikisan?”\f + \fr 8:27 \ft Jesus sokel karogo: Psalm 93:3-4.\f* \s1 Jesus kari ilagala bur memek karogo wore nunga nungam \r (Mark 5:1-17; Luke 8:26-37) \p \v 28 Se Jesus dal te nama Gadara koma mu te, yu Galilee komasang ko aratam. Se kari ilagala bur memek karogo kari kuera nunga ali motam te baga arataman ale kote taiman. Nuna wuli tamatama daong kager ago, se kariimet nguangakasan ale lage koma mu me karokasan. \v 29 Se nuna aiman ale balman, “Kaem ko Namar, ni awuk anananga bitarko ya? Anananga tom aitak, bare ni awuk se ana yaman memek nangarukko tairem?” maman. \p \v 30 Se nuna te bagaman mu ko awar nuam mu buruk motam biya bo bala guruguwaman. \v 31 Se bur memek mu Jesus manorman, “Ni anananga karo mu, buruk motam biya mu ningi nanga awurko,” maman. \p \v 32 Se nu nunga maonam, “Tagi talko!” mam. Se nuna arataman ale nama buruk nungumik ningi kapaman, se buruk motam mu lilim la naguman nama garap te kapaman ale yu ningi kua sapaman. \v 33 Se buruk bitua kari mu naguman nama wonong te arataman, ale mel aratam mu ko dugu duap singir la balman, ale kari ilagala bur memek nungumik ningi anira mu karogotala nunga balman. \v 34 Se wonong mu ko kariimet suen la Jesus arigimonko arataman. Ale tom arigiman mu nu nononga sor koma mu bitiruk ale namarukko isaru diruwukasan. \c 9 \s1 Jesus kari tilital bo nungam \r (Mark 2:3-12; Luke 5:18-26) \p \v 1 Se Jesus aking dal te aragam ale yu luan batogam ale nama ko wonong Capernaum mu te aratam. \v 2 Se kari sang kari tilital bo pakapang te giman ilak kote taiman. Se Jesus nunga nongomang ningi nunguning arigam, ale nu kari tilital mu maonam, “Aga namar, gemang sokel ago la bagerko. Ani ka memek siwu saperem,” mam. \p \v 3 Mu te law ko kausa kari sang nunumi manarukasan, “Kari imi Kaem koma taso pa!” makasan. \p \v 4 Bare Jesus nononga ikia mu ko ikiam, ale nunga maonam, “Nina awuk se ikia memek sowore nengemang motam ningi betesan? \v 5 Bala awuk mu guyak, ‘Ani nika memek siwu saperem,’ agi, ‘Bares ale aolak ilupko,’ bala mu guyak e? \v 6 Bare ani ninga manorsam, ali imi te Kari ko Namar mu memek siwu warukko nup se sokel mu nu ago tala.” Nu uwuta balu se kari tilital mu maonam, “Bares, ka pakapang gi, ale karogo ka wonong kawam te namarko,” mam. \p \v 7 Se nu barasam ko wonong te namaram. \v 8 Se kariimet mel mu arigiman ale nongomang daung daung makaso se Kaem ali imi te kari bo ura se sokel umu tuso mu ko nup patawukasan. \s1 Jesus takis tata kari Matthew auram \r (Mark 2:14-17; Luke 5:27-32) \p \v 9 Se Jesus sor mu beteram ale aolak iluwam namawa kari bo, ko nup Matthew, mu ko takis tata ko kuwim te dagiwaram se arigam, ale maonam, “Bares agowom karoko,” mam. Se Matthew barasam ale kowom kaoram. \p \v 10 Udagi Jesus Matthew ko kawam te na nowaram se takis tata kari alo, se memek betera ko kari alo, mu suen biya taiman ale nu se ko olekem alo nongorak na yu nokasan. \v 11 Se Pharisee kari sang munan mu arigiman ale ko olekem alo nunga isarman, “Nenenga kari biya nu awuk se takis tata kari se memek betera ko kari alo nongorak na yu no giwoso ya?” maman. \p \v 12 Se Jesus nunga den umu ikiam ale ko iwita balam, “Kariimet kuera ikes mena mu doctor kote me namasan, bare kuera ikes ago mu asele doctor kote namasan. \v 13 Buta se namaral ale den imi ko nunguning ko ikia talko: ‘Ani lila te nanimi nangamang tua ko munan ko kuesam, bare ani tama betera ko munan te tawun biya me loagasam.’ Mu awuk, ani tairem mu kariimet ningo diram mu nunga giekko me tairem, bare ani kariimet memek nunga giekko tairem,” mam.\f + \fr 9:13 \ft Hosea 6:6.\f* \s1 Na kaola ko munan ko Jesus isarman \r (Mark 2:18-22; Luke 5:33-39) \p \v 14 Se John ko olekem saki Jesus kote taiman ale isarman, “Ana Pharisee alo arungak mu inang kaola ko munan mu betesan. Bare nika olekem alo mu awuk se me betesan?” \p \v 15 Se Jesus koma mam, “Imet kari nunumi gisan se kariimet ko amilmil ko aratasan, mu anape ko kari imet tam mu ko nongomang bataga lagarukko? Mena. Bare tom aratuk se kari imet tam mu tamon ilak namamon, asele nuna inang kalomonko.\f + \fr 9:15 \ft Jesus den pangan imi te mu kota numi ko baluwoso: John 3:29; Eph 5:31-32; Rev 19:7; 22:17.\f* \p \v 16 “Kari bo ko guang gigira mu ko gogong kulirokko, mu guang bilik iru mu te me kulirokko, mu awuk, tom nu guang mu anuwok mu guang bilik iru mu kikirangaruk se guang gogong mu eng woselarukko.\f + \fr 9:16 \ft Jesus munan iru ago tairam mu munan giringila ko mu ago me biguwuram: John 1:17; Romans 10:4; 2 Corinthians 3:6.\f* \v 17 Uwutatala, kari yu waen iru mu goat guang gigira mu ningi me langisan. Nuna uwuta betemon, mu tom yu waen iru mu lagaruk ale numi to tuok, mu goat guang gigira mu barakuk se waen kapa palagukko. Bare ko munan nunguning mu, yu waen iru mu goat guang iru tala mu ningi langisan, se lagaruk ale numi to tuok ta wore goat guang iru mu karo karo ulalaruk ale me barakukko.”\fig |alt="wineskin" src="LK3WIN 1.tif" size="col" ref="Matthew 9:17" \fig* \s1 Imet Jesus ko guang kopana kau tam mu se Jairus ko nanawus nunga dugu duap \r (Mark 5:22-43; Luke 8:41-56) \p \v 18 Jesus den mu baluwaram se kari supuling bo tairam ale koma dugu te bugura kulukam ale maonam, “Aninga nanawus aitakta diram kueram. Bare ni tair ale ka kiting kumik te bitar se maragarukko,” mam. \v 19 Se Jesus barasam ale ko olekem arungak ilak namakasan. \p \v 20 Se imet bo, yia 12 ningi gue sapa lagakaso, mu nu Jesus buring ko la tairam ale ko guang kinikan kau tam. \v 21 Nu kuamin ningi la balukaso, “Ani ikisam ani ko guang kopa la kau taik mu ani nungerikko pa,” mam. \p \v 22 Se Jesus punga geragam ale arigam ale mam, “Imet,” mam, “me nguangerko. Nika gemang ningi nunguning te ni ningo arigem,” mam. Se tom mu te la imet mu nungeram. \p \v 23 Asele Jesus kari supuling umu ko kawam ningi kasu naguram. Ale birak ituguma ale kuera ko yagowom guruga kari se ma niara ko kariimet nirung biya bitawaman umu nungarkam, \v 24 ale nunga maonam, “Nina tagi talko! Kuriang itiwik imi me kueram, am aniwoso,” mam. Se kariimet den mu ikiman ale ko den ko gusikasan. \v 25 Bare kam kariimet umu guguna nungarman se aratu sapaman mu nu kasu naguram ale kuriang itiwik mu kuting te iluwam, se nu barasu daigam. \v 26 Se kiwem beteram imi ko den pagam ale sor umu lilim la geraga saparam. \s1 Jesus kari ilagala nomotam posara wore nunga nungam \p \v 27 Jesus sor umu beteram ale aolak iluwam namawaram se kari ilagala nomotam posara mu kowom karoman ale aikasan, “David ko Namar, ana nago ko gemang batagukko!” makasan. \p \v 28 Se nu kawam ningi kasu naguram mu kari ilagala umu nukote taiman. Se nu nunga isuam, “Nina ilagala ikisan ani am ninga nungekko iwita ikisan e?” \p Se nuna balman, “Kari Biya, ana butata ikisan,” maman. \p \v 29 Asele nu nunga nomotam kau tam ale mam, “Mel nengemang te aniram mu butata aratukko,” mam, \v 30 se eng am nomotam pagam se sor arikasan. Se Jesus den sokel ago nunga maonam, “Munan aratam imi mu kari bo me maonalko,” mam. \v 31 Bare nuna arataman namaman ale noko dugu duap koma mu lilim la ningi balu sapaman. \s1 Jesus kari bo kuring sisira mu nungam \p \v 32 Kari ilagala arataman namawaman se kari bo bur memek ago se kuring sisira mu ilak Jesus kote taiman. \v 33 Se Jesus bur memek mu kaoram se kari mu munak duap beteram munakakaso. Se kariimet kiwem mu arigiman ale biririkaman, ale balukasan, “Girakala kilek bo iwita Israel sor ningi aratam se ana me katir arigiman!” makasan. \p \v 34 Bare Pharisee alo balman, “Mu bur memek nunga supuling nu sail tuso se nu te bur memek nunga karoso,” makasan. \s1 Jesus kariimet nunga noman batagam \p \v 35 Se Jesus wonong bibiya ta, gotektek ta, ningi geraga se, synagogue ningi kariimet nunga kasuru se, ale kingdom ko den gilalong apu se kuera ikes duap duap nungurukaso se nungiakasan. \v 36 Se nu kariimet suen biya mu nungarkam ale nunga gomang batagakaso. Mu awuk, nuna sipsip nungumik bitua kari mena, yaman ikup kua bagara wore iwita nungarkikaso. \v 37 Ale ko olekem alo nunga maonam, “Na inang suen biya mu yopa muruwuram, bare ura kariimet gi bolala awumonko wore suen biya mena. \v 38 Se nina Kari Biya, inang garukara se gia ko kotam, mu isual se ura kariimet nunga bitiruk se ningam ningi kapamon ale inang garukaram ale yoparam mu gimonko.” \c 10 \s1 Jesus ko olekem 12 mu nunga nunup \r (Mark 3:13-19; Luke 6:12-16) \p \v 1 Jesus ko olekem 12 nunga auram se kote taiman, se sokel bur memek te nunga karomonko mu se, kuera ikes duap duap te nungurmonko mu nungaram. \v 2 Imi mu ko olekem 12 umu nunga nunup: motam motam mu Simon, nup bo Peter mu, se ko uria Andrew; se Zebedee ko namar ilagala James John ilak; \v 3 se Philip, se Bartholomew, se Thomas, se takis tata kari Matthew, se Alphaeus namar James, se Thaddaeus; \v 4 se Simon Zealot; se Judas Iscariot, olekem Jesus kager kari nuguting te beteram umutang nukum kitiram. \s1 Jesus ko olekem 12 ura nungaram \r (Mark 6:7-13; Luke 9:1-6) \p \v 5 Jesus ko olekem 12 umu ura nungaram, se namamonko se sinar den imi nungaram, “Nina sor saki ko kariimet nunga ningi se, Samaria alo nunga wonong sor bo te me namaralko,” mam. \v 6 “Bare nina Israel kariimet sipsip iwita maga namaman owore nunga ningi namaralko.\f + \fr 10:6 \ft Acts 13:46 ago arikko. Sipsip ko den: Isaiah 53:6; Jeremiah 50:6-7.\f* \v 7 Se nina namaral geraga se mu, den imi apuralko, ‘Duruk wonong ko kingdom tai pingi aram!’ mu ko balalko. \v 8 Ale kuera ikes ago mu nunga nunguru se, kari kuera umu nunga maraguwural, kuera nungumik laira posara ago mu nunga nungal, ale bur memek ago mu bur memek nunga kaoral se tagi tamonko. Nina ura ko sokel sangam imi ipi taman, uwutatala amilmil te ura beteral ale koma me talko. \p \v 9 “Aolak iluwalko mu, manga gold se silver bo nigiriwim ningi me gialko. \v 10 Agi karar se guang mel se nisiwik lakira agi, ninga sikir tam me ago gialko tala, mu awuk, kari ura taso mu ko ura koma taukko. \p \v 11 “Nina wonong biya agi gotek bo ningi kasu nagural mu, nina kari bo, ko munan ningo mu arigal ale ko kawam te ilak baga, namaralko asele beteralko. \v 12 Nina noko kawam ningi kasu nagural, mu giral amilmil den nungaralko. \v 13 Se kawam mu ko kariimet ninga aru tagimon, asele ninga den amilmil balman mu nongote am anirukko. Bare nengerak me amilmilamon agi mu, nenenga den amilmil mu aking talko. \v 14 Se awiriya me ninga aru tagirok, agi nina den balman mu buring tuok mu, ko kawam agi ko wonong mu bita se, nisiwik gege mu siwu se namaralko. \v 15 Ani nunguningta ninga manorsam, tom nukum te Sodom se Gomorrah ikup tamon mu buta nuam tamonko, bare wonong bo uwuta beteso mu eng am memek ko memek arigokko. \s1 Jesus ko olekem alo ikup duap duap gimonko mu ko den balam \r (Mark 13:9-13; Luke 21:12-17) \p \v 16 “Ikialko! Ani nina sipsip iwita ninga beterem se kausik diwang nunga ningi namasan. Bore te se, nina mot wis sinar la lagoso iwita laga se, ningo yawarakala la inangnang biton iwita lagaralko. \v 17 Ninguru sinar talko! Nuna ninga ilumon ale supuling nuguting te synagogue ningi den te ninga betemon ale ninga momonko. \v 18 Ani ago ko ninga ilumon ale king se kari supuling bibiya nomokete ninga awumon, se ani ago ko balal se sor saki ko kariimet agotala ikimonko. \v 19 Bare tom ninga ilumon mu nina den anapeya balalko agi aguwaya balalko mu ko me neneman sisirokko. Tom umu te aguwaya nina balalko mu ningamin te tai saparukko, \v 20 mu awuk, mu nina me munakawasan, mena, mu ninga Nenet Kaem ko Bur nenenga ningi munakawoso. \p \v 21 “Kari launuria mateng lage te nunumi betemonko. Se kuriang nuet mu namar uwutatala bitiruk, se kuriang betelatala nunga nonet nunam alo mu nongorak betemon kaumon ale mateng lage te nunga betemonko. \v 22 Se kariimet suen la mu ani ago ko memek se nina ningarki maguwumonko. Bare kari awiriya sokel ago la sanamaruk nama tom nukum te, mu daiga bagara ningo arigokko. \v 23 Se wonong bo te ninga bita maguwumon, mu nagural nama wonong bo te aratalko. Ani nunguningta ninga manorsam, nina Israel wonong suen la ningi ura me menawural la, Kari ko Namar aking tairukko.\f + \fr 10:23 \ft Kariimet Jesus kowom karosan mu ikup gimonko: Matthew 24:9; John 15:18-21. Revelation 2:10,17,26 ago arikko.\f* \p \v 24 “Ikia ta ko kari mu ko kausa kari me kiaso. Uwutatala, ura kari mu ko kari dom me kiaso. Mena. \v 25 Se ikia ta ko kari mu ko kausa kari iwita aratuk mu terong. Agi ura kari mu ko kari dom iwita aratuk mu terong tala. Bare digo ko kari gira mu Beelzebul ko ma balu maguwuman, mu nina digo mu ko kariimet mu eng am ninguru ninga bita maguwumonko!\f + \fr 10:25 \ft Pharisee alo Jesus ko balman Beelzebul ko balman, se nu ko olekem alo te sinar tamonko den imi nunga manaruwoso.\f* \s1 Jesus ko olekem alo me nguangamonko balam \r (Luke 12:2-9,51-53; 14:26-27) \p \v 26 “Bare nina me nunga nguangaralko! Anapeya mel kaluwusan mu yumura te me ani lagoso, mena, mu wetangaso. \v 27 Buta se den ani yumura la ninga manorsam, mu wetang te balalko. Se den ani nede ningi nina kasikasi te ninga manorsam, mu nina wetang te sanamaral ale balu paogalko. \v 28 Nina awiriya kari moso se kueso bare ko dora moruk se kuerukko me terong, mu ko me nguangaralko. Bare Kakirip kari kumik guang se ko dora ago lilim maguwurok ale tama ningi warukko ko sokel ago, umutang bowa ningi la bagaralko.\f + \fr 10:28 \ft James 4:12.\f* \v 29 Ikialko. Manga gotek suanta ten toea te inangnang gotektek ilagala am diamonko. Bare ninga Nenet me ko ikiok se bo ta dagulok ale kuerukko iwita mena. \v 30 Uwutatala, nu nemene awilaya nisipiling te mu suen la kau saposo. \v 31 Buta se nina me nguangaralko. Nina mu inangnang gotektek mu iwita mena, nina nunga kiaman ale nu koma te mel biya. \p \v 32 “Awiriya ali kari ko me nguangoso ale ani ago ko wetang te balso, mu ani agotala aninga Ait duruk wonong te bagoso mu moke te nu aninga ma balikko. \v 33 Bare awiriya ali kari ko nguangoso ale aninga aip kaluwuso, mu ani agotala aninga Ait duruk wonong te bagoso mu moke te nu aninga ma me balikko. \p \v 34 “Nina bo la ikial ale ani ali ewere te kager menawurik ale marolila kariimet nungarikko tairem i mal bore ko! Mena! Ani kager menawurikko me tairem, ani baenat giem ago tairem. \v 35 Aninga taira mu \q1 ‘Kuriang kulak nuet ilak numi moruk, \q2 se kuriang itiwik nuam ilak kageraruk, \q1 se imet iton nome ilak numi kore batagukko. \q1 \v 36 Se kari kota ko kawam ningi mu ko \q2 gue suan nunguning mu nu ilak nunumi sagarmonko.’\f + \fr 10:36 \ft Micah 7:6.\f* \p \v 37 “Awiriya ko nuam nuet mel gira ko nunga beteso, ale ani mel gotek ko aga beteso, mu nu aninga bo iwita me bagarukko. Se awiriya ko namar nanawus ninguru nunga kueso, ale ani ninguru me aga kueso, mu betela aninga bo iwita me bagarukko tala. \v 38 Se awiriya ko tam kangono me giso, ale ani agowom me karoso, mu aninga bo ko me bagarukko. \v 39 Awiriya kota ko ningo ko ikia bita lagoso, mu ko ningo bo me arigokko. Bare awiriya ani ago ko kota ko ningo buring tuso, mu bagara aolak ningo mu arigokko. \p \v 40 “Se awiriya nina aninga ura kari nigiring iki karo ningarso ale ninga aru taso, mu uwutatala aninga te beteso. Ale koma suanta tala Kakirip aninga beteram se tairem mu kote beteso. \v 41 Se awiriya prophet mu aninga prophet iwita iki karo tuso, mu ko koma ningo prophet towoso uwutatala taukko. Se awiriya kari ningo diram mu aninga ura kari ningo iwita iki karo tuso, mu ko koma kari ningo diram mu towoso uwutatala taukko. \v 42 Se awiriya aninga ura kari kituwura bo arigiso, ale ikiso nu aninga olekem bo se sangarso ale yu ipi ta agi mel i tuso, mu ani nunguningta ninga manorsam, nu nunguningta ko koma ningo mu taukko.” \c 11 \s1 Anuwa marak kari John Jesus ko isa beteram \r (Luke 7:18-35) \p \v 1 Jesus ko olekem 12 den imi nunga manaru saparam mu nu barasam ale Galilee ningi wonong suen la te kausa ura bita se den balu balu geragakaso. \p \v 2 Se Anuwa marak kari John talipara kawam ningi baga se Kristus ura bitakaso mu ko den ikiam, ale ko olekem nunga maonam se Jesus kote namaman \v 3 ale iwita isarman, “Ni kari tairukko balman borta agi mena?”\f + \fr 11:3 \ft Juda kariimet ikikasan Kristus tairuk ale miracle sokel ago bitirukko balu se ko kimi bitakasan.\f* \p \v 4 Se Jesus nunga maonam, “Peleral namaral ale den nina ikiman ale kiwem nina arigiman imi John maonal se ikiokko: \v 5 Kariimet nomotam posara mu aitak loagasan, se nusuwik tilital mu aolak ilusan. Se kariimet nungumik laira posara ago mu aitak nungumik nungeram, se nodogawa sisiram mu aitak den ikisan. Se kariimet kueso mu aking barasu sanamoso, se kariimet kituwura alo mu aitak den gilalong mu ikisan. Imi suen la maonal se ikiokko. \v 6 Awiriya aninga den se munan imi ari ikiso ale gomang motam me bum bam maso, mu amilmilarukko.” \p \v 7 Se tom John ko olekem namawaman mu Jesus John ko dugu duap kariimet nunga manarukaso, ale balukaso, “Tom nina ali sor garagarayam mu te namakasan mu anape arigalko namakasan? Agi ara duap bo daula sisiwuwakaso wore arigalko namakasan e? \v 8 Umu mena agi mu, anape arigalko namakasan? Agi kari bo guang yawara yawara naguram ale karogo bagakaso wore arigalko namakasan e? Ikialko. Kari guang uwuta nagusan mu king nunga kawam bibiya mu ningi baga gilingisan. \v 9 Buta se nina anape mel arigalko namakasan? Agi prophet bo? Mu diram, bare prophet imi prophet duap bo. \v 10 Ani ninga manorsam, prophet imi ko, batoga te iwita balman se aniso: \q1 ‘Aninga taling kari bitirik se girok \q2 namaruk ale nika lage nungok burangarukko.’\f + \fr 11:10 \ft Malachi 3:1.\f* \q1 Uwuta bataguru beteman. \m \v 11 Ani nunguningta ninga manorsam, imet nutagu te kuriang bilangaman mu bo kualala Anuwa marak kari John iwita mena. Bare awiriya duruk wonong ko kingdom ningi bagoso, nup mena ta agi wore, noko nup mu John ko nup biya kiaram. \v 12 Tom John ura duap beteram te se tai aitak mu, duruk wonong ko kingdom mu kager daong biriruwura ningi tairam. Se kager ko kari memek alo nunga nosokel te menawumonko ago kaeyakasan. \v 13 Mu awuk, law se prophet alo kingdom imi ko balman tai aitak John ko tom ningi kapaman. \v 14 Se nina ko amilmilasan agi mena agi wore, nu mu Elijah tairukko balman borta tairam. \v 15 Awiriya dogowa ago te den ikiso agi mu, den imi ikiokko! \p \v 16 “Nina aitak ko kariimet gue imi ani awuk ninga balikko? Nina kuriang gotektek iwita. Nina diara guruga kuwim te dagisan ale ninga sikisaki nunga arusan ale masan, \q1 \v 17 ‘Ana bawe moakasan, bare nina me irukasan; \q1 aking nangamang bataga ko wur \q2 ilukasan, bare nina me nia mokasan!’ \m \v 18 Mu awuk, John tairam mu nu tom suen biya na yu ko kuring kalokaso, se arigiman ale balman, ‘Nu bur memek ago!’ makasan. \v 19 Se aking Kari ko Namar tairam mu na yu am naso mu ko aking balsan, ‘Kakirip imi inang na ko kari, se waen no ngualara ko kari, se takis tata se kari memek nunga bo,’ masan. Bare iwita ikialko. Kaem ko ura kari alo mu nu kota ko ikia sinar te ura betesan, se ura mu ko nunguning te arigal ale ko ikialko.” \s1 Wonong saki me giris palagaman mu ikup arigimonko \r (Luke 10:13-15) \p \v 20 Jesus wonong te miracle suen biya bitakaso bare me ko giris palagakasan mu ko ining nungaram, ale nunga maonam, \v 21 “O Chorazin se ni Bethsaida, nina ikup ninguru ninga iramurokko! Mu awuk, ani miracle sokel ago bitakasam se nina arikasan, bare nina me giris palagaman. Miracle imi sor Tyre se Sidon ningi uwutata beteman se nuna arigiman le mu, nuna maingkala guang memek nagu muruwuman ale tama nuwi nungumik te warman ale giris palagaman le. \v 22 Buta se ani ninga manorsam, tom nukum te ikup Tyre se Sidon gimonko mu buta nuam, bare ikup ninga gialko mu am ikup biya nunguningkiri kowo! \v 23 Se ni Capernaum, nika patawumon se taiti ningi tarigir ko i masam e? Mena. Nika sapamon se gagi nukum te du biya kaparkowo! Mu awuk, ani miracle sokel ago nika ningi bitakasam se ni arikasam, bare ni me giris palagem. Miracle imi Sodom ningi uwutata beteman se arigiman le mu, Sodom giris palagam ale ko wonong am aniso le. \v 24 Buta se ani ninga manorsam, tom nukum te mu ikup Sodom giokko mu buta nuam, bare ni giko mu am ikup biya nunguning gikowo!” \s1 Jesus balam, “Aningate tairal ale neneman saparalko.” \r (Luke 10:21-22) \p \v 25 Ale tom mu te la Jesus ko Nuet aru maonam, ale mam, “Ani amilmil kisisam, aninga Ait, duruk wonong se ali lilim ko Kari Biya. Ani nip patawusam, mu awuk, ni kariimet ikia bibiya se ikia sinar ago masan mu nunga, mel suen la imi kaluwurem, bare ni kuriang gotektek wore nunga kausem se ikiman. \v 26 Se Ba, ni ka gemang uwutata aniram se te beterem,” mam. \p \v 27 Asele “Ikialko!” mam. “Aninga Ait mel suen la ani agiting te bita saparam.\f + \fr 11:27 \ft Jesus mel suen biya iluwoso: Matthew 28:18; Philippians 2:9.\f* Awiriya bo Namar ko me ikiso, bare Nuet kota suanta ko Namar ko ikiso. Se koma suanta tala, kari bo Nuet ko me ikiso, bare ko Namar kota mu Nuet ko ikiso; se arikaya Namar kota nunga balso mu ko Nuet nunga kasurso se ko ikisan. \p \v 28 “Ni awiriya ikup gi lagerem ale kimik titimam mu, ani agate tair ale neman saparko.\f + \fr 11:28 \ft Pharisee alo munan duap duap kariimet karo tumonko nungarukasan, umutang mel ikup iwita: Matthew 23:2-4; Acts 15:10.\f* \v 29-30 Ani anapeya kisek se giko mu ikup mena, am guyak gotek. Mu awuk, aninga munan mu kua kapa se lila ago nunguningkiri, se ni aninga ningi neman saparko.”\f + \fr 11:29-30 \ft 1 John 5:3 ago arikko.\f* \c 12 \s1 Sabbath ko Kotam \r (Mark 2:23-28; Luke 6:1-5) \p \v 1 Se Sabbath tom te, Jesus inang wheat ko ningam ningi lage kaoram ale namakaso. Se ko olekem alo ilak nama se, na ko kueman ale wheat ko nunguning sang giman ale nokasan. \v 2 Se Pharisee alo nungarkaman ale nu manorman, “Arikko! Nika olekem alo Sabbath tom imi ko munan kulukurman!” maman. \p \v 3 Se nu nunga maonam, “Nina David ko kari sang ago na ko kueman ale kilek beteman mu nina ko duap me kau ikisan e? \v 4 Nu Kaem ko kawam sel ningi kasu naguram, ale ko kari ago bread laili kau beteman se aniram mu giman ale naman. Nuna uwuta betemonko mena, mu priest la uwuta betemonko wore nuna beteman.\f + \fr 12:4 \ft David priest arigam se bread mu nungaram: 1 Samuel 21:1-6; Leviticus 24:5-9.\f* \v 5 Se nina law me kau ikisan e? Priest alo Sabbath tom te temple ningi ura betesan mu nuna tom umu ko munan kulukursan, bare nuna nungumik den mena, mu nina ko ikisan e? \v 6 Ani ninga manorsam, awiriya temple kiaram ale kualala biya bagoso mu aitak nengerak bagoso. \v 7 Nina batoga iwita balam, ‘Ani lila te nanimi nangamang tua ko munan ko kuesam, bare ani tama betera ko munan te tawun biya me loagasam,’\f + \fr 12:7 \ft Hosea 6:6.\f* nina den umu ko nunguning ninguru ko ikiman le mu, nina kari nungumik memek bo mena mu memek kari ko me nunga balman le. \v 8 Ikialko. Kari ko Namar mu Sabbath ko Kotam.” \s1 Sabbath kam te Jesus kari bo kuting kuera mu nungam \r (Mark 3:1-6; Luke 6:6-11) \p \v 9 Jesus kuwim umu beteram ale nama nunga synagogue ningi kasu naguram. \v 10 Se kari bo kuting komasang kuera gugum mu karogo ningi bagaram. Se Pharisee alo lage bo te Jesus den ningi betemonko wore ko loagakasan ale iwita isarman, “Sabbath kam ningi kari kuera ikes ago mu dingumura se dirma mu munan te terong agi awuk?” maman. \p \v 11 Se Jesus nunga maonam, “Se nenenga ningi bo ko sipsip bo Sabbath tom te mutim ningi dagulok, mu nina me iluwal patawural se bausok i? Mena, mu nina patawuralko. \v 12 Buta se kari saonga mu mel biya, agi sipsip saonga mu mel biya e? Owore te se, munan ningo Sabbath tom te betera mu ningo se diram.” \p \v 13 Asele nu kari mu maonam, “Kiting dingumurko,” mam. Se kari mu kuting dingumuram se dirmam, ale kuwim kuwim te ko kuting komasang ningo wore iwita aratam. \v 14 Bare Pharisee alo arataman namaman ale lage aguwaya te Jesus momon se kuerukko wore ko den tuatikasan. \s1 Kaem ko Ura Kari atumukiram se Isaiah ko balam \p \v 15 Jesus maingkala sinararam ale sor umu beteram. Kariimet suen biya nu kowom karokasan, se nu kuera ikes ago mu suen la nunga nungurukaso se nungiakasan, \v 16 ale nunga manarukaso, “Nina aninga dugu duap saki alo me nunga maonalko,” makaso. \v 17 Nu uwuta bitakaso mu prophet Isaiah nu den balam wore ko nunguning wetang awukaso. Den mu iwita baluwoso: \q1 \v 18 “Imi mu aninga ura kari ani ko balem wore; \q2 ani ko kuesam ale ko ninguru amilmilasam. \q1 Ani aga Bur nu tuek, se nu ali lilim ko \q2 kariimet aninga munan diram mu ko den nunga manukko. \q1 \v 19 Nu den alis ago me baluk, ale kuring biyala me airukko; \q2 se ko kuring lage biya te kaparuk se me ikimonko. \q1 \v 20 Nu kasimom yerawuruk agi mu, tairuk me kuluku saparukko, \q1 ale tama katirta buluwuluk mawuruk agi mu, me iruwu saparukko; \q1 nu ura bitiruk nama munan ningo diram \q2 mu ko nunguning ali imi lilim te terong ma saparukko. \q1 \v 21 Se ali imi ko kariimet nu ko \q2 nongomang ningi nunguning aruk se \q2 nu te la ira sanami se lagamonko.”\f + \fr 12:21 \ft Isaiah 42:1-4.\f* \s1 Pharisee alo balukasan, Jesus Beelzebul ko sokel te ura beteso makasan \r (Mark 3:23-27; Luke 11:17-22; 12:10; 6:43-45) \p \v 22 Se nuna kari bo bur memek ago, motam kuring sisira, mu ilak Jesus kote taiman, se nungam se munaka se sor arikaso. \v 23 Se kariimet mel umu arigiman ale ninguru nongomang pitigiram, se makasan, “Kakirip ewerta David ko Namar agila pa!” makasan. \p \v 24 Bare Pharisee alo den umu ikiman ale balukasan, “Imi bur memek nunga supuling Beelzebul ko sokel te bur memek nunga karoso!” makasan. \p \v 25 Bare Jesus nunga ikia mu arigam ale iwita nunga maonam, “Kingdom suanta ningi kariimet nunumi pagorsan ale koma koma bagasan, mu kingdom mu magoso kueneso. Se wonong bo agi, kawam suanta nunumi nogore batagorsan, mu betela dagulu magoso. \v 26 Uwutatala, Satan ko bur memek nongota nunumi ago betemon ale motam bo barasuk motam bo karuk, mu noko kingdom mu sokel karogo bagaruk i? Mena. \p \v 27 “Se nina balsan, ani Beelzebul ko sokel te bur memek nunga karosam masan. Se nenenga kari sang mu awiri ko sokel te bur memek mu nunga karosan? Nuna nenenga den sumu kawel agi mu ninga manarmon se ikialko! \v 28 Bare ani Kaem ko Bur ko sokel te bur memek mu nunga karosam, bore te se, iwita ikialko, Kaem ko kingdom mu aitak nengete tai aratam. \p \v 29 “Akingtala ikialko, kari bo awuk ta kari sokel ago mu ko kawam barukuk ningi kasu nagurok ale ko melmasak giokko? Mu me terong. Mu nu girok kari sokel ago mu mayang te talipa bitiruk se bagaruk, se asele nu noko kawam ningi mel suen la giokko.\f + \fr 12:29 \ft Satan mu kari sokel ago iwita, bare Jesus noko sokel menawurokko tairam: Acts 10:38; 1 John 3:8.\f* \p \v 30 “Awiriya ani agarak koma suanta mena, mu ani agarak dun kopa iluwa ko kari. Se awiriya ani agarak kariimet me nunga ilu biguwuso, mu nu nunga parusuwuso. \v 31 Buta se ani ninga manorsam, memek suen biya, se balu maguwura ko den, mu am siwu ningarukko. Bare Kaem ko Bur balu maguwura mu nu me ta siwu ningarukko, mena. \v 32 Awiriya Kari ko Namar balu maguwurok, mu ko ikup mu nu am siwu saparukko. Bare awiriya Bur Laili mu ko ura balu maguwurok, mu kumik siwu tuata bo mena, aitak se tom udagi te koma suanta.”\f + \fr 12:32 \ft Jesus Bur Laili ko sokel te ura tokaso, bare nuna balukasan, nu Beelzebul ko sokel te ura tokaso, umutang mu Bur Laili balu maguwura ko den.\f* \p \v 33 Ale mam, “Tam ningo mu ko nunguning ningo kaposo. Se tam memek mu ko nunguning memek kaposo. Se tam memek agi ningo mu ko nunguning te la ari ko ikiko. \v 34 Nina mot memek ko gue! Nina kari memek alo! Se awuk ta den ningo bo balalko? Mu awuk, kari gomang tuagu ningi anapeya biyala aniso, mu kuring te arataso. \v 35 Kari ningo mu, mel ningo gomang tuagu ningi biyala aniso mu kuring te taiso arataso. Bare kari memek mu, mel memek gomang tuagu ningi biyala aniso mu kuring te taiso arataso. \v 36 Bare ani ninga manorsam, tom nukum te kariimet suen la munak memek balu lagaman mu ko nunumi duap balmonko. \v 37 Nika den balu lagerem mu te la, ni kari ningo ko ka baluk, agi kari memek ko ka balukko.” \s1 Kausa Jonah kumik te aratam \r (Mark 8:12; Luke 24; 11:29-32) \p \v 38 Se tom mu te law ko kausa kari sang, se Pharisee kari sang ago Jesus manorman, “Kausa kari, ni kausa bo bitar se ana ariginakko!” maman. \p \v 39 Bare Jesus mam, “Nina tom imi ko kariimet memek, Kaem suanta ilak bagara mena, nina kausa bo ko esesan e? Bare kausa bo me arigalko, mena. Mu nina prophet Jonah kumik te aratam mu la arigalko. \v 40 Jonah woremkalal ilagala suan se tirom ilagala suan wal biya tuagu ningi bagaram, uwutatala Kari ko Namar mu woremkalal ilagala suan se tirom ilagala suan ali ningi bagarukko. \v 41 Tom nukum te Nineveh kariimet barasamon ale nina tom imi ko kariimet den te ninga betemonkowo! Mu awuk, nuna Jonah ko den apuram se nuna giris palagaman. Bare Kakirip Jonah kiaram ale kualala biya bagoso mu aitak tairam nengerak bagoso. \v 42 Aking tom nukum te ali sor Sheba ko queen barasuk ale den te ninga bitirukkowo! Mu awuk, nu ali dun sang awar biya, koma south mu te, wore nu Solomon ko ikia sinar arigok ikiokko tairam. Bare Kakirip Solomon kiaram ale kualala biya bagoso mu aitak tairam nengerak bagoso. \p \v 43 “Sinar talko. Bur memek kari bo kumik ningi baga arataso, mu nu sor garagarayam mu te namoso ale kuwim bo te noman saparukko wore ko loagoso. Bare bo me arigiso mu \v 44 balso, ‘Ani pelerik nama aga agiwim mungkala te bagerem mu te aking bagarikko,’ maso. Ale taiso ale kawam mu ipi ungi nunguru beteman se aniso se arigiso, \v 45 mu nu peleso ale bur memek 7 tala, memek nunguningkiri nu kiaman, mu nunga giso ale nongorak taiso ale kawam digo mu puenesan. Se kari mu ulengkala terong nuam bagakaso, bare aitak mu am memek nunguningkiri bagarukko. Munan uwutata tom imi ko kariimet nungumik te aratukko, mu awuk, nuna kariimet memek.”\f + \fr 12:45 \ft Jesus kariimet ningi bur memek nunga karokaso, mu kawam digo ungi pituwura iwita. Bare kariimet me giris palagamon mu eng memek biya bagamonko.\f* \s1 Jesus ko nuam se ko uriamitak \r (Mark 3:31-35; Luke 8:19-21) \p \v 46 Se tom Jesus kariimet den nungaruwaram mu ko nuam se ko uriamitak taiman, matangi sanami se ilak munakamonko bagakasan. \v 47 Se kari bo Jesus maonam, “Nika niam se ka uriamitak taiman ale matangi ni kerak munakamonko sanami se anisan,” mam. \p \v 48 Bare Jesus mam, “Awiri aninga ayam?” mam. “Se arika aninga uriamitak a?” mam. \v 49 Ale nu ko olekem alo nunga atumukira se mam, “Aninga ayam se aninga uriamitak alo mu eta ani agarak bagasan imitang,” mam. \v 50 “Kariimet aninga Ait duruk wonong te bagoso mu ko kuring karo tusan, umutang aninga uriamitak, se aga agorasari, se aninga ayam alo,” mam. \c 13 \s1 Kari bo na muguri ko ningam ningi waram wore ko den pangan \r (Mark 4:1-9; Luke 8:4-8) \p \v 1 Se worem suanta mu te la Jesus kawam mu beteram ale nama yu Galilee norogen te daigam. \v 2 Bare kariimet suen biya nukote taiman, se nu uwuta ari bita ko mu dal bo te nama aragam ale daigam. Se kariimet yu norogen te sanami muruwuman. \v 3 Se nu den suen biya mu den pangan te nunga manarukaso, ale mam, “Ningam ura ko kari bo ko ningam te inang muguri warukko namaram. \v 4 Ale ningam ningi na muguri mu warukaso se inang muguri saki ko molak te kapaman se inangnang taiman ale no gilingiman. \v 5 Se na muguri saki mu ali karakarang te kapaman. Se ali mu memek, manga la, se tairate papak maman ale tarigiman. \v 6 Bare ko yager mu kuringita, se worem bausam ale kaiyam se marakaman. \v 7 Se na muguri sang mayang kore karogo mu ningi kapaman ale papak maman, se mayang mu tarigiman ale nunga ereman. \v 8 Bare inang muguri sang mu ali ningo te kapaman, ale aragaman ale nunguning kapaman, ale inang muguri motam motam la warman mu kiaman, ale saki 100, se saki 60, se saki 30 iwita nunguning kapaman. \v 9 Awiriya dogowa ago te den ikiso agi mu, den imi ikiokko!”\fig |alt="man sowing seed" src="LB00094B.TIF" size="col" ref="Matthew 13:9" \fig* \s1 Jesus den pangan te munakakaso ko duap \r (Mark 4:10-12; Luke 8:9-10) \p \v 10 Bare ko olekem kote taiman ale isarman, “Ni awuk se den pangan te kariimet nunga manorsam?” maman. \m \v 11 Se nu nunga maonam, “Duruk wonong ko kingdom ko ikia yumura mu nina ningaram, bare nuna mu mena. \v 12 Awiriya ikia mu karogo mu bo bo karogo taukko, ale ikia mu karogo terong maukko. Bare awiriya ikia mu mena, mu noko ikia nuamur karogo bagoso mu mena namarukko. \v 13 Duap owore te se ani den pangan te nunga manorsam. ‘Nuna nomotam ago, bare mel bo te me arigisan; nuna ikia ikimon, bare ko nunguning ko me sinarsan.’ \v 14 Se borta te prophet Isaiah ko den balam mu ko nunguning kaparam. Isaiah iwita balam, \q1 ‘Nina den ikia iki lagaral, \q2 bare ko nunguning me ikialko; \q1 nina ariga mu ari lagaral, \q2 bare mel bo me arigal ale ko sinararalko. \q1 \v 15 Mu awuk, kariimet imi nunga \q2 nongomang nutagu kaola biya; \q1 nodogawa den ikiokko mu ikup biya, \q2 ale nomotam kaloman se sisiram. \q1 Uwuta mena le mu, nuna nomotam sor \q2 arigiso, se nodogawa den ikiso, \q1 se nongomang nunga ikia sinarso, \q2 se giris palagasan se ani nunga nungursam le, bare mena.’\f + \fr 13:15 \ft Isaiah 6:9-10.\f* \m \v 16 Bare nina mu ninga nemetam sor arigiso, se ninga nedegawa den ikiso, se nina mu ko amilmilaralko. \v 17 Ani nunguningta ninga manorsam, prophet alo, se kariimet nongomang diram mu suen biyala mel nina ariwasan ewere arigimonko nongomang biya, bare me ari gilingiman, ale den nina ikiwasan ewere ikimonko nongomang biya, bare me iki gilingiman.\f + \fr 13:17 \ft 1 Peter 1:10-12 ago arikko.\f* \s1 Jesus na muguri ko den pangan wore ko duap apuram \r (Mark 4:13-20; Luke 8:11-15) \p \v 18 “Buta se nede gurugal ale kari na muguri ko ningam te waram wore ko den pangan ko nunguning wetang te balik se ikialko. \v 19 Mu iwita: Kariimet kingdom ko den ikisan, bare ko nunguning ko me sinarsan mu, den inang muguri iwita lage te kapaman se Satan taiso ale tagi batutumu giso wore iwita. \v 20 Se awiriya na muguri ali karakarang te kapaman mu iwita mu, kari den ikiso ale amilmil te taso. \v 21 Bare nu kumik nukuri yager mena, se tom tukunangta baga, tom den umu ko kager daong ikup taiso, mu nu pasak ala den umu buring tuso. \v 22 Se awiriya den mu na muguri mayang kore karogo mu ningi kapaman mu iwita mu, kari den ikiso, bare ali ewere ko bagara ko ikia moso, ale manga taukko ko ikia kawel mu tawun biya kote taiso, se den tam mu ko nunguning ko bagara aolak ningi me kaposo.\f + \fr 13:22 \ft Kariimet sang manga tamonko ikia biyala nongote aniso: 1 Timothy 6:9-10.\f* \v 23 Bare awiriya na muguri ali ningo mu te kapaman mu iwita mu, kari den ikiso ale gomang ningi beteso. Se noko bagara aolak mu te den umu ko nunguning kaposo, ale inang muguri motam motam la warman mu kiaso ale ko tom 100 agi, 60 agi, 30 ko iwita nunguning kaposo. Se den pangan umu ko nunguning mu uwutata.” \s1 Sum memek ningam ningi tarigiram ko den pangan \p \v 24 Jesus den pangan bo tala kariimet nunga maonam, mu iwita: “Duruk wonong ko kingdom mu, kari bo na muguri ningo ko ningam te waram wore iwita. \v 25 Bare tirom kariimet suen la ani sapaman mu, kari ilak bitawara mu tairam ale sum memek ko muguri mu na muguri ningo mu ningi waru waru ago namaram, ale namaram. \v 26 Se udagi te na muguri papak maman tarigiman mu sum memek mu karogotala papak maman ale tarigiman. \p \v 27 “Se ningam kotam ko ura kari alo kote taiman ale manorman, ‘Kari Biya,’ maman, ‘ana ko ikisan mu ni na muguri ningo wore la ka ningam ningi warem. Bare sum memek mu aparete taiman?’ \p \v 28 “Se nu mam, ‘Mu kari ani agarak memek wore munan umu beteram,’ mam. \p “Se ko ura kari maman, ‘Awuk, ana namanak sum memek mu barurumu warnak e?’ maman. \p \v 29 “Bare nu mam, ‘Mena. Mu awuk, nina sum memek bila se na muguri ningo karogo bilal bore ko,’ mam. \v 30 ‘Buta se am awural se suen la aragamon se nunguning gia ko tom te asele tutenakko. Tom umu te ani inang nunguning bolala awura ko kari iwita nunga manikko: Nina giral sum memek mu bilal ale tama te kaiya ko sikipi bolala awural se anirukko. Bare inang nunguning mu asele gial ale aninga inang ko kawam ningi tugumalko.’ ” \s1 Tam mustard ko den pangan \r (Mark 4:30-32; Luke 13:18-19) \p \v 31 Jesus den pangan bo tala nunga maonam, ale mam, “Duruk wonong ko kingdom mu kari bo tam mustard ko muguri bo tam ale ko ningam ningi aguwam wore turan. \v 32 Mustard muguri mu mel muguri suen la nunga ningi kituwura gotek nunguningkiri. Bare tom aragoso tarigiso mu ningam ko inang mel nunga kia saposo, ale tam iwita sanamoso, se inangnang binga taisan ale ko kower te singir kalosan.” \s1 Yeast ko den pangan \r (Luke 13:20-21) \p \v 33 Ale aking den pangan bo tala nunga maonam, “Duruk wonong ko kingdom mu imet bo yeast tam ale plaua bag 3 karogo gurugam se plaua lagaram aromemek aram wore iwita.” \p \v 34 Jesus mel imi suen la den pangan te la kariimet nunga manarukaso. Nu den bo diram la wetang te me nunga manarukaso, am den pangan te la den balukaso. \v 35 Munan umu te prophet ko den balam mu ko nunguning kaparam: \q1 “Ani den pangan te munakarikko; \q1 ani ikia saki, tom ali te aratam te la \q2 yumura la aniram, mu ko balikko.”\f + \fr 13:35 \ft Psalm 78:2.\f* \s1 Jesus sum memek ko den pangan wore ko duap balam \p \v 36 Asele nu kariimet lilim biya nunga awu beteram ale kawam ningi kasu naguram. Se ko olekem alo kote taiman ale manorman, “Ni den pangan bo sum diwang ko balem wore ko nunguning balu se ana ikinakko,” maman. \p \v 37 Se nu mam, “Kari na muguri ningo waram mu Kari ko Namar. \v 38 Se ningam mu ali lilim la imitang. Se na inang ningo mu kingdom ko kariimet, se sum memek mu Satan ko kariimet memek alo. \v 39 Se kari diwang sum memek mu ko muguri waram mu Satan. Se inang gia ko tom mu tom nukum te ko baluwoso. Se inang gia ko ura kari mu engel alo. \p \v 40 “Ale sum memek gisan ale tama ningi warsan se kani namasan, uwutatala tom nukum te kariimet memek mu memek tamonko. \v 41 Kari ko Namar mu ko engel alo nunga awurok se namamon ale noko kingdom ningi anapeya memek tagiwoso, se kariimet memek munan kulukursan, mu suen la nunga sugu barurumumonko. \v 42 Ale tama kowar tamatama mu ningi nunga warmon se nogore maraka se nia kika se bagamonko. \v 43 Se kariimet ningo diram mu nunga Nonet ko kingdom ningi worem iwita nikinang kapa se ilak bagamonko. Awiriya dogowa ago te den ikiso agi mu, den imi ikiokko!\f + \fr 13:43 \ft Tom nukum: Matthew 24:31; 2 Thessalonians 1:5-10; Jude 1:14-15; Daniel 12:2-3.\f* \s1 Kari mel ningo arigam ale giam ko den pangan ilagala \p \v 44 “Duruk wonong ko kingdom mu mel yawarakala nunguningkiri bo ali bilik bo ningi kaluwu beteman se aniram wore iwita. Se kari bo arigam ale amilmil te aking kaluwu beteram, ale namaram ko melmasak suen la dia saparam, ale ko manga tam ale ali umu dia tam.\f + \fr 13:44 \ft Jesus kowom kaora ko munan: Luke 14:33; Philippians 3:7-8.\f* \p \v 45 “Se aking duruk wonong ko kingdom mu diara guruga kari bo nu kulolo yawara yawara ko loagakaso wore turan. \v 46 Se nu kulolo bo am yawarakala nunguningkiri mu arigam, ale namaram ko melmasak suen la diaram, ko manga tam, ale kulolo umu dia tam. \s1 Wal ko pote ko den pangan \p \v 47 “Se akingtala duruk wonong ko kingdom mu wal ko pote gagi ningi sapaman ale wal duap duap te iluman wore iwita. \v 48 Se wal ningi nama suen kelagaman mu, wal tata kari pote wal ago tagiman karogo saun te arataman. Asele dagiman ale wal tutia gilingikasan. Se wal ningo mu korokem tugukasan, bare wal memek mu waru sapakasan. \v 49 Munan imi tom nukum te uwutata aratukko. Engel alo taimon ale kariimet ningo diram mu tutia awu se, memek mu nunga gimon ale \v 50 tama kowar tamatama mu ningi nunga warmon se nogore maraka se nia kika se bagamonko.” \p \v 51 Se Jesus ko olekem alo nunga isuam, “Nina den pangan ani balukasam ko duap suen la ikiman ale ko sinarman e?” Se nuna aing maman. \p \v 52 Se nu den pangan bo tala nunga maonam, “Buta se den laun ko kausa kari mu duruk wonong ko kingdom ko ninguru kiti guruguman se ko ikiam, mu nu kawam ko kotam iwita, se ko kawam ningi mel ningo ningo iru mu ta, se laun mu ta, gi karogo aratu wetang awuso.”\f + \fr 13:52 \ft Kausa ningo mu Kaem ko den ningi aniso: 1 Corinthians 10:11; 2 Timothy 3:15-17.\f* \s1 Nazareth alo Jesus nubiring tuman \r (Mark 6:1-6; Luke 4:16-30) \p \v 53 Se Jesus den pangan suen la imi balu kutuwuram mu sor umu beteram. \v 54 Tai ko wonong duap te aratam mu synagogue ningi kausa ura duap beteram. Se kariimet nongomang motam ninguru pitigiram se balukasan, “Kari ewere ikia sinar se sokel duap bo ewere aparete tam?” makasan. \v 55 “Bare ewere carpenter ko namar wore ye? Se ko nuam nup Maria, se ko uriamitak James, Joseph, Simon, se Judas alo wore ye? \v 56 Se ko korasari suen la ana nangarak imi te bagasan! Kari ewere aparete mel duap duap ewere giam?” makasan. \v 57 Ale ko nongomang magakaso. \p Bare Jesus nunga maonam, “Prophet mu nup ago, bare kota ko wonong te se ko gue suan ningi mu mel yam ko betesan!” \p \v 58 Se nu miracle suen biya umu te me beteram, mu awuk, nuna ko ko nongomang ningi me nunguning aram. \c 14 \s1 Anuwa marak kari John dogotak batagorman \r (Mark 6:14-29; Luke 3:19-20; 9:7-9) \p \v 1 Ale tom mu te Herod\f + \fr 14:1 \ft Herod imi mu Herod Antipas. Nu mu Herod Biya wore ko namar bo.\f* Galilee koma umu bitaruwakaso ale nu Jesus ko den ikiam. \v 2 Nu ko ura kari iwita nunga maonam, “Imi mu Anuwa marak kari John kueram bare aking barasam agila pa! Buta se nu miracle bitirukko sokel ago se te beteso,” mam. \p \v 3 Herod balam uwuta, Anuwa marak kari John te moram se kueram ko dugu duap mu iwita. Tom umu te mu Herod ko uria Philip ko nuwus Herodias kumik te, Herod balam se John talipara kawam ningi beteman. \v 4 Mu awuk, John Herod iwita manarukaso, “Munan te aniso mu ni imet sumu taem mu me terong!” makaso. \v 5 Se borta ko Herod John moruk se kuerukko, bare nu Juda alo nunga nguangakaso, mu awuk, nuna John mu prophet iwita arikasan. \p \v 6 Se Herod ko bilangara tom ko amilmil te se, Herodias ko nanawus daup nomotam gurugukaso ale iru sisikakaso. Se Herod gomang motam ninguru amilmilaram, \v 7 se maonam, “Ani balsam mu balsam,” mam, “ni aitakta mel bo ko kuar ale balu mu ani am kisekko,” mam. \v 8 Bare nuam maonam iwita nu mam, “Anuwa marak kari John ko supuling tawir awote bitar ale karogo tai aisuko!” mam. \v 9 Se king den mu ikiam ale gomang motam kaparam. Bare nu awuk bitirukko? Nu mungkala ko bala mu balam, ale betela kariimet nunga auram se taiman mu nunga negeram, ale mam, “Mel ko balso uwutata beteralko,” mam. \v 10 Se talipara kawam ningi John ko dogotak batagorman. \v 11 Ale ko supuling tawir te giman karogo tai imet itiwik umu tuman, se nu karogo nama ko nuam tuam. \p \v 12 Se John ko olekem alo taiman ale ko kumik guang giman karogo nama mutim tuguman. Ale namaman Jesus manorman. \s1 Jesus 5000 na nungaram \r (Mark 6:32-34; Luke 9:10-17; John 6:1-13) \p \v 13 Se Jesus John kueram mu ko den ikiam, mu nu kuwim umu beteram, ale dal tam sor ipi bo kariimet mena mu te kota namaram. Bare kariimet ko ikiman, ale nusuwik te nunga wonong bita bita sor te namaram mu te nama arataman. \v 14 Se Jesus dal te nama saun te aratam mu kariimet suen biya bolala awuman bagakasan se nungarkam, ale nunga gomang batagam, se saki kuera ikes ago mu nunga nungurukaso. \p \v 15 Se sor baingam se ko olekem kote taiman ale maman, “Sor imi batoga te biya, se sor tirom batagoso. Se ni kariimet imi nunga manaru se wonong wonong namamon ale nongota nunga na diamonko,” maman. \p \v 16 Bare Jesus mam, “Nuna anape ko namamonko? Mu nina na nungaral se namonko,” mam. \p \v 17 Bare nuna balman, “Ana bread 5 pela se wal ilagala karogo diram bagasan,” maman. \p \v 18 Se nu balam, “Gial ago aningate tairalko,” mam. \v 19 Ale nu kariimet nunga maonam se dagi muruwuman. Se nu bread 5 pela se wal ilagala mu giam, ale motam taiti ningi loaga se Kaem aru maonam. Asele nu bread pakakumuram se kapaman se ko olekem alo nungaru gurugam. Se nuna giman ale kariimet nungaru gurugu karogo namaman. \v 20 Se kariimet na mu naman ale nungumik karogo terong ma saparam. Se olekem alo na nukum wogaram mu giman ale korokem 12 ningi tuguman se kuring aratu namaram. \v 21 Se kari na naman umu nunga tom 5000 iwita. Se imet kuriang mu karogotala, bare me nunga kauman. \s1 Jesus yu awote aolak iluwam \r (Mark 6:45-52; John 6:15-21) \p \v 22 Se kam me maiyam mu Jesus ko olekem nunga maonam se dal aragaman, nu beteman ale giriman yu komasang te namakasan. Se nu kariimet nunga maonam se nunga wonong wonong parasa namaman. \v 23 Nu kariimet nunga parusuwuram mu nu kota duruk bo te guranek bitirukko nama tarigiram. \p Ale kota bagaram la sor awuru iluwam, \v 24 se dal mu mungkala gagi batoga te kasu kaparam, ale marir barasam se gagi koma ko taikaso wore itam bilam ale namawakaso. \v 25 Se ukira karogo mu Jesus yu guang awote aolak iluwam ale nongote namakaso. \v 26 Se olekem alo nu yu guang awote aolak iluwam taiwakaso se arigiman ale ninguru nguangakasan, ale “Imi wit mairap bo!” makasan. Ale ninguru tala niakasan. \p \v 27 Bare Jesus pasak ala nunga maonam, “Nengemang kua kaparukko! Imi anigita! Me nguangaralko!” mam. \p \v 28 Se Peter mam, “Kari Biya, nigita agi mu, balu se ani yu awote aolak iluwek ale kete tairikko,” mam. \p \v 29 Se Jesus balam, “Tairko!” mam. \p Se Peter dal beteram ale yu guang awote aolak iluwam ale Jesus kote namakaso. \v 30 Bare nu marir daula biya mu arigam ale nguangaram, ale yu barukam ningi kapa se airam, “Kari Biya, aninga sangaruko!” mam. \p \v 31 Se tairatela Jesus kuting garukam ale Peter iluwam ale maonam, “Ni gemang ningi nunguning aora mena. Ni anape ko gemang nama tai lagoso ya?” mam. \p \v 32 Asele nuna wete dal ningi aragaman se marir daula kueram kaparam. \v 33 Se olekem dal awote bagaman mu nuna noko nup patawukasan ale balukasan, “Nunguningta! Ni Kaem ko Namar!” makasan. \s1 Jesus Gennesaret kariimet kuera ikes karogo mu suen biya nunga nungam \r (Mark 6:53-56) \p \v 34 Nuna komasang ko kasu kapaman ale Gennesaret sor te arataman. \v 35 Se sor mu ko kariimet mu Jesus ko ari ikiman mu nuna den beteman se sor pingi pingi mu te geraga saparam. Se kariimet nunga saki alo kuera ikes karogo mu arungak Jesus kote taikasan, \v 36 ale nu isarukasan, aing mauk se kariimet kuera ikes karogo mu noko guang norogen la kau tamonko makasan. Se suen la ko guang norogen kau tokasan mu nungiakasan. \c 15 \s1 Pharisee alo nuguting anuwa ko munan ko Jesus ilak den tagikasan \r (Mark 7:1-13) \p \v 1 Pharisee sang se law ko kausa kari sang Jerusalem beteman ale Jesus kote taiman ale isarman, \v 2 “Awuk se nika olekem alo anananga tiwun taleng nunga munan girakala bitakasan wore kulukursan? Nuna nuguting me anusan ale asele na nasan, mena,” maman. \p \v 3 Se Jesus nunga maonam, “Se nina awuk se nengeta ninga munan ko la negesan, ale Kaem ko munan den mu am kulukursan?” mam. \v 4 “Kaem iwita balam, ‘Ni ka niam niet nuguring karo tui se nobowa ningi la bagerko,’ mam, ale ‘Awiriya ko nuet nuam bita maguwura ko den balso, mu moral se kuerukko,’ mam. \v 5 Bare nina balsan: Kari bo ko nuet nuam nunga manarso, ‘Aninga saonga anapeya nina talko mu ani maingkala Kaem tuekko balem bore te se, ani me ninga sangikko,’ maso, \v 6 mu nina balsan, ‘Mu terong, ni ka niam niet uwuta nunga betesam mu terong,’ ma balsan. Ale munan umu te nina nengeta ninga munan ko negesan, ale Kaem ko den mel yam ko betesan. \v 7 Nina sumu kawel kari alo! Prophet Isaiah mu Kaem kuring tam ale diram tala ninga balukaso: \q1 \v 8 ‘Kariimet imi nuguring guang te nup biya aisisan, \q2 bare nongomang motam mu ani ago ko mena. \q1 \v 9 Nuna aninga aip patawura mu betera \q2 diwang betesan, se mu me nunga sangukko; \q2 nuna kari ko ikia se munan wore la kariimet nunga kasursan.’\f + \fr 15:9 \ft Isaiah 29:13.\f* \s1 Munan kariimet beteso ale Kaem koma te karur naguso \r (Mark 7:14-23) \p \v 10 Se Jesus kariimet suen la nunga auram se nukote tai biguwuman, se nunga maonam, “Den imi ikial ale ko nunguning ko ninguru sinararalko. \v 11 Mel kari kuring te no lakuso mu Kaem koma te nu me karur tuso. Bare anapeya kuring te arataso mu nu karur tuso,” mam. \p \v 12 Se ko olekem alo kote taiman ale manorman, “Ni den balem mu Pharisee alo ninguru nunga moram mu ni ko ikisam e?” maman. \p \v 13 Se nu mam, “Tam bisek aninga Ait duruk wonong te bagoso mu me aguwam, mu duap yager karogo baruku sapamonko. \v 14 Owore te se, me nunga ikia talko! Nuna nongota nomotam posara wore turan, se kari motam posara mu awuk ta bo motam sisira tala mu kiti gurugok ale lage kausokko? Mu me terong, mu nuna wete la mutim ningi dagulamonko.” \p \v 15 Se Peter Jesus maonam, “Den pangan balem mu ko nunguning balu se ana ikinakko,” mam. \p \v 16 Se Jesus mam, “Nina awuk se ninga ikia ikup biya? \v 17 Nina me ikisan e? Anapeya kari naso mu ko tuagu ningi kaposo ale iwi kusat ko namoso. \v 18 Bare anapeya kari kuring te arataso mu ko gomang motam ningi wore arataso, se mel borta kari memek ningi beteso ale karur tuso. \v 19 Mu awuk, ikia memek duap duap mu kari gomang motam ningi wore arataso: kari mora se kuera, imet kari numi ago diram bagara mena, saman katagot ko munan, tere daong munan, bala duap duap kawel bala, se sikina nunga balu maguwura ko munan. \v 20 Munan duap duap imitang kari memek te beteso se karur pagoso. Bare nagiting me anuwa ale na nana, mu kari memek te me beteso ale karur tuso, mena.” \s1 Canaan imet bo Jesus ko gomang ningi nunguning aram \r (Mark 7:24-30) \p \v 21 Asele Jesus wonong umu beteram ale Tyre se Sidon sor koma namara mu te namaram. \v 22 Se Canaan imet bo sor mu te bagakaso mu kote tairam ale nia wosenga se makaso, “O Kari Biya, David ko Namar, ago ko gemang batagukko! Aninga nanawus bur memek bo kumik ningi se ko bagara memek biya bagoso.” \p \v 23 Bare Jesus den bo me balukaso. Se noko olekem alo kote taiman ale manaru diruwuman, “Imet ewere ai nia nia ana nagowom karo lagoso ewere karo se namarukko,” makasan. \p \v 24 Se Jesus mam, “Ani Israel kariimet, sipsip iwita maga yumu namaman, wore nunga diram tairem,” mam. \p \v 25 Se imet mu tairam ale koma te bugura kulukam, ale mam, “Kari Biya, ni aninga sangaruko!” mam. \p \v 26 Se Jesus balam, “Kuriang nunga na mu gia ale kausik nungara mu me terong,”\f + \fr 15:26 \ft Kuriang te balam mu Juda kariimet, se kausik te balam mu sor saki ko kariimet.\f* mam. \p \v 27 Se imet mu aking balam, “Kari Biya, ni nunguningta balsam, bare kausik mu nunga nokotam nunga na bune tutuk aliti kaposo mu am no gilingisan tala,” mam. \p \v 28 Asele Jesus ko den koma mam, “O imet, nika gemang ningi nunguning sokel ago,” mam. “Buta se mel ni ko balem mu ko balem uwutata aratukko,” mam. Se tom umu te la imet mu ko nanawus kumik terong mam. \s1 Jesus kariimet kuera ikes karogo mu suen biya nunga nungam \r (Mark 7:31-37) \p \v 29 Jesus sor mu beteram ale yu Galilee luan kaoram ale nama duruk motongar bo te tarigi daigam. \v 30 Se kariimet suen biya kote taiman, nunga nusuwik memek, nomotam sisira, nungumik nuguting kuera, nuguring sisira, se kuera duap duap karogo mu nongorak taikasan, ale Jesus koma dugu te nunga awukasan, se nu nunga nungurukaso. \v 31 Se kariimet nuguring sisira mu munakakasan, nusuwik memek tilital mu aolak ilukasan, nomotam mena mu sor arikasan. Se kariimet mel mu arikasan ale ninguru nongomang pitigakaso. Se Israel ko Kaem nup patawukasan. \s1 Jesus 4000 na nungaram \r (Mark 8:1-10) \p \v 32 Jesus ko olekem nunga auram se kote taiman se nunga maonam, “Ani kariimet ewere nunga aeman batagoso. Nuna ani agarak worem ilagala suan bagaman ale aitak na inang ito namonko mu mena. Se aninga angamang mu nunga bitirik se ipi namawa lage luan te nomotam bingok se dagulamonko me aniso,” mam. \p \v 33 Se ko olekem alo maman, “Ana sor batoga te biya iwita mu te inang terong la ariginak se kariimet biya iwita mu suen la namonko?” maman. \p \v 34 Se Jesus nunga isuam, “Nina bread awila karogo bagasan?” mam. Se nuna balman, “Ana bread 7 pela se wal gotektek suen mena,” maman. \p \v 35 Se nu kariimet nunga maonam se dagiman. \v 36 Asele nu bread 7 pela wal karogo giam ale Kaem Biya amilmil tuam, ale pakokaram se kaparam, ko olekem alo nungaram, se nuna kariimet nungaru guruguman. \v 37 Se nuna suen la na naman nungumik karogo terong ma sapaman. Asele olekem alo na nukum wogaram mu bolala awuman ale korokem 7 tuguman se kuring aratu namaram. \v 38 Se kari na naman mu ko tom mu 4000, se imet kuriang mu karogo me nunga kauman. \v 39 Asele Jesus kariimet nunga maonam se pila pila namakasan, se nu dal te aragam, ale Magadan koma mu te namaram. \c 16 \s1 Pharisee se Sadducee kari Jesus kausa bo bitiruk se arigimonko manorman \r (Mark 8:11-13; Luke 12:54-56) \p \v 1 Pharisee se Sadducee alo Jesus ira arigimonko kote taiman ale manorman, “Ni duruk wonong ko kausa bo bitar se ana ariginakko,” maman. \p \v 2 Bare nu nunga maonam, “Baingoso se taiti nuwi dirimaso mu nina balsan, ‘Tuwik mena, tom ningo kowo,’ masan. \v 3 Ale aking tumong biyala nina barasasan ale taiti nuwi diriyam bare tiromorom karogo arigisan, mu nina balsan, ‘Mu tuwik marir daula karogo tairukkowo,’ ma balsan. Nina taiti gomang te aguwaya arigisan mu ko balalko mu nina ko ikisan. Bare aitak tom imi te ko kausa duap duap arataso mu ko ko duap balalko me terong. \v 4 Nina tom imi ko kariimet, nina kariimet memek, nina Kaem suanta la bowa ningi bagara me ikisan, nina miracle bo arigalko loagasan bare nina bo me ta arigalko, mena, bare prophet Jonah ko suanta mu la ko ikialko!” Jesus uwuta balu se nunga beteram ale namaram. \s1 Jesus olekem alo Pharisee se Sadducee nunga yeast ko sinar tamonko balam \r (Mark 8:14-21) \p \v 5 Nuna yu komasang ko kasu kapaman ale asele olekem alo ikiman mu nuna bread gimonko nungamili saparam. \v 6 Se Jesus nunga maonam, “Pharisee se Sadducee alo nunga yeast ko sinar talko,” mam. \p \v 7 Se olekem alo nongota den mu ko balu guruguman ale maman, “Ana bread me giman wore te se nu uwutata balam agila pa?” makasan. \p \v 8 Se nuna uwuta nunumi manaruwakasan mu Jesus maingkala ko ikiam, ale ko iwita nunga maonam, “Nenenga nengemang ningi nunguning ko sokel aliti biya, nina anape ko bread me giman mu ko den tagi gurungumu lagasan? \v 9 Nina me sinarsan e? Bread 5 pela se kari 5000 naman se na nukum wogaram se korokem 12 ningi tuguman mu ko ningamin me taiso e? \v 10 Agi bread 7 pela se kari 4000 naman se ko na nukum wogaram se korokem 7 ningi tuguman mu ko ningamin me ares maso e? \v 11 Nina awuk se ninga ikia me sinarso? Awuk, ani bread ko nengerak balem e? Ani nina Pharisee se Sadducee alo nunga yeast ko sinar talko balem!” mam. \p \v 12 Asele nuna nungamin ares mam se ko ikiman, mu nu yeast bread ningi mu ko sinar tamonko me balukaso, bare Pharisee se Sadducee alo nunga den ko sinar tamonko balukaso.\f + \fr 16:12 \ft Pharisee nunga kawel kilek: Luke 12:1; Matthew 23:1-33.\f* \s1 Peter wetang te balam Jesus mu Kristus mam \r (Mark 8:27-30; Luke 9:18-21) \p \v 13 Se tom Jesus koma Caesarea Philippi mu te tai aratam mu nu ko olekem alo nunga isuam, “Kariimet pa Kari ko Namar mu awiri ko iwita balsan?” mam. \p \v 14 Se nuna balman, “Saki Anuwa marak kari John ma balsan, se saki Elijah masan, se saki Jeremiah agi prophet saki te ko iwita balsan.” \p \v 15 Se Jesus nunga isuam, “Bare nina nengeta mu ani awiri ko iwita aga balsan?” \p \v 16 Se Simon-Peter mam, “Ni mu ni Kristus, ni Kaem marak pempem bagoso wore ko Namar,” mam. \p \v 17 Se Jesus koma ko maonam, “Amilmil yawara kerak pempem anirukko, Simon, Jonah ko namar,” mam, “mu awuk, ali kari bo ikia imi me kisam, mena, mu aninga Ait duruk wonong te bagoso wore ikia imi kisam. \v 18 Se ani ka manorsam, ni mu Peter, manga ani te aga sios kalikko wore, se Satan ko sokel sios umu menawurokko me terong. \v 19 Ani duruk wonong ko kingdom ko key kisekko; ni anapeya ali imi te bagur, mu duruk wonong te agotala bagumonko, se ni anapeya ali imi te kagaru, mu duruk wonong te agotala kagarmonko.”\f + \fr 16:19 \ft Jesus ko kariimet sokel nungaram: Matthew 18:19-20; John 20:23.\f* \v 20 Nu uwuta balam, ale asele sokel ago ko olekem alo nunga maonam, “Nina ani Kristus mu kariimet bo me ta maonalko,” mam. \s1 Jesus kueruk ale aking barasukko den balam \r (Mark 8:31-33; Luke 9:22-23) \p \v 21 Se tom mu te mu Jesus duap beteram ale nu Jerusalem namaruk se kari supuling alo se priest bibiya se law ko kausa kari alo nuguting te ikup yaman giokko; se momon se kueruk se mutim tugumon, bare day tom 3 mu te aking barasukko mu nunga manarukaso. \p \v 22 Se Peter Jesus tam ilak due ko namaram ale ining tuikaso. “Kari Biya, mena! Kilek bo suwuta ni kimik te me ta aratukko!” mam. \p \v 23 Se Jesus punga geragam ale Peter maonam, “Satan, ni tagi to ale namarko,” mam. “Ni aninga lage siruwusam. Nika ikia balsam sumu mu Kaem ko ikia te mena, mu kari ko ikia te aninga manorsam.” \s1 Jesus kowom kaora ko den balam \r (Mark 8:34—9:1; Luke 9:24-27) \p \v 24 Asele Jesus ko olekem alo aking nunga maonam, “Awiriya ani agowom karukko mu nu kota numi karogo kaparuk, ale kota ko tam kangono giok ale ani agowom karukko. \v 25 Mu awuk, awiriya kota ko daiga bagara ningo ko ikia bita lagoso, mu ko ningo bo me arigok, maga namarukko. Bare awiriya ani ago ko kota ko ningo buring tuso, mu bagara aolak ningo mu arigokko. \v 26 Kari bo ali imi ko mel ningo suen biya giok, bare marak ningo ko lage me arigok, mu ko ningo apoko? Ko mel suen biya mu awuk ta nu sangukko? Mena. \v 27 Mu awuk, Kari ko Namar mu ko Nuet ko nikinang biya mu ningi ko engel alo arungu tairuk ale kariimet suan suan nunga bagara aolak te nunga tuteruk ale ko koma nungarukko.\f + \fr 16:27 \ft Jesus anananga bagara aolak te nanga tuterukko: Romans 2:6; 1 John 2:28; Rev 22:12.\f* \p \v 28 “Se ani nunguningta ninga manorsam, saki imi te aitak sanamiwasan mu saki me kuemon bagamon se Kari ko Namar king iwita tairuk se arigimonko.” \c 17 \s1 Jesus ko kumik lilim la nikim pagam \r (Mark 9:2-13; Luke 9:28-36) \p \v 1 Se tom 6 namaram mu te Jesus Peter, se John ko uria James ilak, nunga giam ale duruk bo kalel biya wore te nongota arungak nama tarigiram. \v 2 Se umu te nu nongoma te ko kumik ariga geragam, se ko koma motam worem iwita kanikaso se ko guang mel mu sirarma saparam ale nikinang kapakaso. \v 3 Se me kam la, nuna nongoma te mu Moses se Elijah ilak taiman ale Jesus ilak munakawakasan se nungarkaman. \p \v 4 Se Peter Jesus maonam, “Kari Biya, ana imi te yawarakala bagasan. Se ni balu mu, ani kawam sasal ilagala suan imi te kalikko, bo nika, bo Moses ko, se bo Elijah ko,” mam. \p \v 5 Se nu uwuta baluwaram mu taiti nuwi bo nikinang kapawara mu tairam nunga iramuram. Se taiti nuwi mu ningi kuring bo iwita balam, “Imi mu aninga Namar, ani ninguru ko kuesam, ale ko ninguru amilmilasam. Nina ko kuring ikialko!” mam.\f + \fr 17:5 \ft Jesus mu Kaem ko Namar, se Prophet tala, Moses nu tairukko giram balam: Acts 3:22; Deuteronomy 18:15.\f* \p \v 6 Tom olekem alo den mu ikiman mu ninguru nguangaman, ale nongoma kaparam se ali te dagulaman. \v 7 Bare Jesus tairam nunga kau kau tam ale “Barasalko,” mam. “Nina me nguangaralko,” mam. \v 8 Se nomotam patawuman ale loagaman bare kakirip bo me arigiman, Jesus la ari gilingiman. \p \v 9 Se nuna duruk luan la kapa se mu Jesus nunga kiti gurugam ale mam, “Nina mel arigiman mu bo ta me maonal se ikiokko, eng am nama Kari ko Namar kuera mutim ningi barasuk mu asele nina mel arigiman mu ko balu gurugalko,” mam. \p \v 10 Se olekem alo nu isarman, “Awuk se law ko kausa kari alo balsan mu Elijah girok tairukko masan?”\f + \fr 17:10 \ft Prophet Malachi nu Elijah aking tairukko ko den sang balam: Malachi 4:5-6.\f* \p \v 11 Se Jesus nunga maonam, “Elijah nu girok tairuk mel suen biya kuwim kuwim te nungokko den mu nunguning. \v 12 Bare ani ninga manorsam, Elijah maingkala tairam, bare nuna me ari ko ikikasan, ale am ngual kasik kiwem duap duap kumik te beteman. Se munan koma suanta tala te Kari ko Namar nuguting te memek taukko.” \v 13 Asele olekem alo Jesus balukaso mu ko sinarman, mu nu Anuwa marak kari John ko balukaso maman. \s1 Jesus kuriang bo bur memek karogo wore nungam \r (Mark 9:14-29; Luke 9:37-42) \p \v 14 Se tom nuna tai kariimet biguwura biya mu ningi kapaman mu kari bo tairam ale Jesus koma te bugura kulukam, \v 15 ale balam, “Kari Biya, ni aninga namar ko neman batagukko. Tom suen biya nu ngualoso ale ali awote daguloso ale barowara karu karu maso. Se tom saki mu tama ningi se yu ningi daguloso. \v 16 Se ani ilak nika olekem alo nongote namerem, bare nuna nungurmonko me terong.” \p \v 17 Se Jesus mam, “O nina tom imi ko kariimet gue, nengemang ningi nunguning mena, se nengemang aora biya! Ani tom awila nina nengerak bagerem ale tom awila nego ko sanamerem bare nina am aora biya suwuta ya? Ario, kuriang nung mu ilak aningate tairalko.” \v 18 Se ilak taiman se Jesus bur memek kumik ningi mu guguna tuam se aratam, se kuriang umu tom umu nungeram. \p \v 19 Se udagi, olekem alo Jesus kote taiman ale ekes te maman, “Awuk se ana bur memek owore karonakko me terong?” maman. \p \v 20 Se nu nunga maonam, “Mu duap nenenga nengemang ningi nunguning ko sokel mu am aliti biya. Bare ani nunguningta ninga manorsam, nenenga nengemang ningi nunguning mu tam mustard ko muguri iwita ta agi wore, nina duruk imi maonal, ‘Bares owola kasu namarko,’ mal, mu nu am namarukko. Se nina mel bo me beteralko koma iwita mena.” \v 21 \f + \fr 17:21 \ft Batoga saki girakala ko mu te den imi ago aniso: “Lage bo ta bur memek iwita mu te kaora ko mu mena, bare guranek te se na inang ko nigiring kaola te mu asele.”\f* \s1 Jesus kueruk ale barasukko den akingtala balam \r (Mark 9:30-32; Luke 9:43-45) \p \v 22 Tom nuna tai Galilee biguwuman mu nu nunga maonam, “Nuna Kari ko Namar mu memek nuguting te betemonko. \v 23 Se momon se kuerukko. Bare day 3 mu te aking marak barasukko.” Se ko olekem alo den mu ikiman ale ninguru nongomang batagakaso. \s1 Jesus mu Kaem ko Namar, bare temple ko takis diaram \p \v 24 Se Jesus ko olekem alo nongorak tai Capernaum arataman mu temple ko takis tata kari Peter kote taiman ale isarman, “Nenenga kari biya temple ko takis me beteso agila?” maman. \p \v 25 Se Peter mam, “Se, nu beteso pa!” mam. \p Se tom Peter kawam ningi kasu naguram, mu kakirip giram munakaram mu Jesus. Nu mam, “Simon, ni awuk ikisam? Ali ko king alo mu nongota nunga kuriang nongote takis tasan agi, kariimet saki alo nongote takis tasan e?” mam. \p \v 26 Se Peter balam, “Mena. Mu kariimet saki la nongote takis tasan,” mam. \p Se Jesus balam, “Butata se king nunga kuriang alo takis me diasan,” mam.\f + \fr 17:26 \ft Jesus mu King, se Kaem ko Namar. Se nu takis diarukko iwita mena. Takis diara ko munan: Romans 14:19,21.\f* \v 27 “Bare ana temple takis me dianak mu nongomang ikuwurok bore ko se, ni yu ningi namar ale aul sapar ale wal girem tagirem mu, kuring pagaru, ale manga bo kuring ningi bagaruk se arik umutang to ale karogo nama nungaruko. Mu aninga takis manga se nika takis manga.” \c 18 \s1 Awiri kingdom ningi nup biya bagoso? \r (Mark 9:33-37,42; Luke 9:46-48; 17:1-2) \p \v 1 Tom mu te olekem alo Jesus kote taiman ale isarman, “Duruk wonong ko kingdom ningi mu awiri nup biya bagoso ya?” \p \v 2 Se Jesus kuriang gotek bo auram se tai nongorak sanamaram, \v 3 se balam, “Ani nunguningta ninga manorsam, nina kuriang gotektek iwita ninimi me beteral, mu nina duruk wonong ko kingdom ningi me kasu naguralko. \v 4 Bore te se awiriya kota numi karogo kaposo ale kuriang gotek imi tuar numi beteso, mu nu duruk wonong ko kingdom ningi mu nup biya bagarukko. \v 5 Se awiriya aninga aip te kuriang gotek bo es imi iwita amilmil te aru taso, mu ani agotala amilmil te aga aru taso. \s1 Kilek memek mu kariimet nunga nongomang ningi nunguning maguwuso \r (Mark 9:43-47; Luke 17:1-2) \p \v 6 “Bare awiriya kuriang gotektek ani ago ko nongomang ningi nunguning mu ningi bo memek te saparuk se dagulok, mu kari umu mayang dogotak tugumon ale manga ikup biya wore ago kalomon ale gagi ningi sapamon se nukum te du biya kaparukko. \v 7 O kawel o, ali imi ko kariimet anapeya mel ninga tagirok se memek ningi kaparalko mu suen biya. Mel memek mu taimonko se taisan, bare awiriya memek mu kumik ningi arataso mu sinar taukko! \v 8 Se nika deleng agi ka kiting memek te ka bitiruk mu, bataguru saparko. Kiting suanta agi deleng suanta ago marak pempem te bagara ko wonong arik mu terong, bare siwik se kiting ilagala terong la karogo ago tama pempem la kaniwoso mu ningi ka sapamon, mu me terong nunguningkiri. \v 9 Se aking ka motam memek te ka saparuk se dagul mu, galuwu saparko. Motam suanta ago marak pempem te bagara ko wonong arik mu terong, bare motam ilagala terong la karogo tama pempem la kaniwoso mu ningi ka sapamonko, mu me terong nunguningkiri. \s1 Sipsip yumuram ko den pangan \r (Luke 15:5-6) \p \v 10 “Nina sinar talko! Nina kuriang gotektek imi nunga ningi bo mel yam ko iwita me nungarki pateralko. Ani ninga manorsam, nononga engel duruk wonong te mu Ait koma motam pempem la ari gilingisan. \v 11 \f + \fr 18:11 \ft Batoga sang girakala Greek den te batagorman mu te den imi ago aniso: “Ani Kari ko Namar kariimet maga namara ko lage te bagasan mu nunga sangaru taikko tairem.” Den imi Luke 19:10 mu te ago aniso.\f* \p \v 12 “Nina awuk ikisan? Kari bo ko sipsip 100 se bo aolak ilu nama yumu namaram, mu nu 99 mu duruk luan te nunga awu bitiruk ale me namaruk bo yumuram mu ko loagaruk i? \v 13 Ale arigok agi mu, ani nunguningta ninga manorsam, noko amilmil sipsip yumuram se arigam mu ko mu, sipsip 99 bagasan mu nunga mu kiaram. \v 14 Uwutatala, nenenga Nenet duruk wonong te bagoso mu ko gomang motam mu kuriang gotektek bo iwita mu me ta yumu namarukko kueso.” \s1 Ka bo kimik te memek betera se aking ilak nengemang motam nunga ko munan \p \v 15 “Nika launuria bo nika te memek bitiruk, mu ni kote namar ale nengeta ilagala asele ko memek kasuruko. Se nu nika den ikiok, mu nina launuria ningo ko aking bagaralko. \v 16 Bare ka den me ikiok, mu kari suanta agi ilagala iwita nunga gi arungak kote namarko, se nu den aguwaya baluk, mu nina suen la ikialko.\f + \fr 18:16 \ft Deuteronomy 19:15.\f* \v 17 Bare nu nononga den mu karogo me ikiok agi mu, namaral Kaem ko kariimet biguwura motam te balal se ikimon ale ilak munakamon, se nu nunga den betelatala me ikiok, mu nina nu kari Kaem ko me ikia agi, takis tata kari iwita ko beteral ale nibiring tualko.\f + \fr 18:17 \ft Ikup bo ilak nunga ko den: Galatians 6:1; 1 Corinthians 6:6,10.\f* \p \v 18 “Ani nunguningta ninga manorsam, nina ali imi te anapeya ko lage kalosan, mu duruk wonong te agotala kalokko. Aking nina ali imi te anapeya ko lage kuring kagorsan, mu duruk wonong te agotala kagukko. \p \v 19 “Se ani akingtala ninga manorsam, nina ningi ilagala agi, ali imi te mel bo ko nengemang suan awural ale ko isal, mu aninga Ait duruk wonong te bagoso mu ningarukko. \v 20 Mu awuk, ilagala agi, ilagala suan, aninga aip te bolala awusan, mu ani nunga kusumuri nongorak bagasam.” \s1 Ura kari bo, ko bo ko ikup me kutuwuram, wore ko den pangan \p \v 21 Se Peter Jesus kote tairam ale isuam, “Kari Biya, aninga bo memek agate beteso mu ani tom awila ko memek umu siwu tuekko? Agi tom seven iwita mu terong i?” \p \v 22 Se Jesus nu maonam, “Ani ka manorsam, tom 7 ko mena, bare tom suen biya ni kimik te memek bitiruk agi, bare ni am pempem la ko memek siwu tui se lagerko.\f + \fr 18:22 \ft Memek siwura ko munan: Psalm 103:12; Ephesians 4:32; Colossians 3:13.\f* \p \v 23 “Bore te se, duruk wonong ko kingdom mu king bo ko dinau ko ura kari alo kote beteman wore ilak nungurmonko wore iwita. \v 24 Se king mu ko ura duap beteram, se ura kari bo 10 million kina nu kote dinau beteram mu ilak kote taiman. \v 25 Bare ura kari mu dinau mu kutuwurokko me terong, se king mu balam, ura kari mu ko imet kuriang ago, se ko mel tutuk lilim ago nunga diamon ale ko koma manga tamon mu te king umu ko dinau kutuwumonko mam. \p \v 26 “Se ura kari mu king koma dugu te bugura te dagulam ale ilak wosengam, ale mam, ‘Ni gemang aisu ale tom aisu se aninga ikup nikate aniso mu kutuwu saparikko,’ mam. \v 27 Se king ko ura kari mu gomang tuam ale ko ikup mu siwu saparam ale balam, ‘Am namarko,’ mam. \p \v 28 “Bare tom ura kari mu aratam mu nu ko ura suan bo nukote dinau 100 kina beteram mu arigam, ale namaram iluwam ale sisuwuram ale maonam, ‘Aninga dinau nikate aniso mu aisuko!’ mam. \p \v 29 “Se ko ura suan mu nu koma te bugura te dagulam ale ilak wosengam, ale mam, ‘Ni gemang aisu ale tom aisu se aninga ikup nikate aniso mu kutuwu saparikko,’ mam. \p \v 30 “Bare nu me ikiam, ale ko ura suan mu am talipara ningi beteram, ale umu te baga dinau mu kutuwu saparuk asele aratukko mam. \v 31 Se ura kari saki munan ura kari umu beteram mu arigiman ale nongomang ikuwaram se namaman ale king manorman. \p \v 32 “Se king akingtala ura kari mu auram se kote tairam se maonam, ‘Ni ura kari memek!’ mam. ‘Ni aningate wosenga lagerem se ani ka ikup menawu saperem. \v 33 Se ni awuk se ka ura suan ani angamang kisem uwuta me gemang tuem?’ \v 34 Ale king gomang memek te ura kari mu talipara ningi betemon ale kumik guang yaman tumonko balam, ale umu te baga se ko dinau kutuwu saparuk asele aratukko mam.” \p \v 35 Jesus den pangan imi ko olekem nunga maonam, asele mam, “Aninga Ait duruk wonong te bagoso mu, nina ninga bo ko memek nengemang motam te me siwu tual mu, uwutata ninga bitirukko,” mam. \c 19 \s1 Nuwus kuari nunumi betera ko den \r (Mark 10:1-12; Luke 16:18) \p \v 1 Jesus den umu balu kutuwuram mu nu Galilee beteram ale Judea sor te yu Jordan komasang mu te namaram bagakaso. \v 2 Kariimet suen biya arataman, se nu umu te kuera ikes karogo mu nunga nungurukaso. \p \v 3 Se Pharisee kari saki kote taiman ale ira arigimonko iwita isarman, “Anananga law te aniso mu kari bo ko nuwus karukko gomang aniso agi mu, am karuk agi awuk?” \p \v 4 Se nu mam, “Nina me kau tutia ikisan e? Mel kasik biya ko duap te nunguningkiri mu, mel suen biya nunga ko Kotam mu nuna ‘kari se imet nunga nungam’, \v 5 ale mam, ‘Duap bore te se, kari nuamnuet bitiruk ale imet ilak wete bagara suanta bagamonko.’ \v 6 Se nuna ilagala iwita me bagamonko, mena, bare suanta bagamonko. Bore te se, anapeya Kaem karogo tai suanta awuram, mu ali kari bo me pagaru ilagala awurokko, mena,” mam. \p \v 7 Se nuna maman, “Bare awuk se Moses munan nangaram ale mam, kari bo ko nuwus karuk, mu nu imet umu kaoram ko tam gawa bataguk ale tuokko ale asele karukko mam?” \p \v 8 Se Jesus mam, “Moses uwuta balam mu ko duap mu nina nengemang motam aora biya se, bare duap te nunguningkiri mu munan bo uwuta me aniram. \v 9 Bare ani ninga manorsam, awiriya ko nuwus am diram la ilak bagaram, bare duap bo mena, am imet umu kaoram, ale imet bo iru tam, mu memek beteram.”\f + \fr 19:9 \ft Nuwus kuari nunumi betera ko den: Genesis 1:27; 2:24; Malachi 2:16; Matthew 5:32; 1 Corinthians 7:10-11. Kari imet me gisan nunga den: 1 Corinthians 7:1-2,7-9.\f* \p \v 10 Se ko olekem alo manorman, “Kiwem uwuta nuwus kuari ningi aniruk agi mu, kari imet nunumi gia mu bola am anirukko,” maman. \p \v 11 Bare Jesus nunga maonam, “Kariimet suen la kausa den imi karo tumonko me terong, bare awiriya kausa den imi nononga mu asele tamonko. \v 12 Kari saki mimili la ikes saki te se imet gimonko me terong; se kari saki mu kari kuting te batir te namaman; se aking kari saki samalet baga se duruk wonong ko kingdom ko ura tamonko ikia betesan ale imet me gisan. Se awiriya den imi gomang tuok mu tauk ale ilukuawurukko.” \s1 Jesus kuriang gotektek marak nungaram \r (Mark 10:13-16; Luke 18:15-17) \p \v 13 Se kariimet kuriang gotektek Jesus kuting nusupuling te bitiruk ale nongorak guranek bitirukko kote nongorak taikasan. Bare olekem alo kariimet uwuta bitakasan bore ko ining nungarukasan. \p \v 14 Se Jesus mam, “Nina kuriang gotektek me nunga kaoralko, am nunga awural se aningate taimonko. Mu awuk, duruk wonong ko kingdom mu kariimet kuriang gotektek iwita wore nunga,” mam. \v 15 Ale kuting patawuram nungumik te beteram ale marak nungaru se sor umu beteram ale namakaso. \s1 Kari kulak bo kumik mel suen biya karogo wore Jesus isa bo tuam \r (Mark 10:17-22; Luke 18:18-23) \p \v 16 Se kari bo Jesus kote tairam ale isuam, “Kausa kari,” mam, “ani kiwem ningo awuk wore bitirik mu marak yawara tom pempem aniso mu arigekko?” mam. \p \v 17 Se Jesus mam, “Ni awuk se kiwem ningo wore ko aninga isarsam? Kakirip suanta diram mu nu ningo. Se ni marak ningo te baga lagerko mu toko mu, munan den suen la karo tuiko,” mam. \p \v 18 Se kari mu mam, “Munan den awuk wore?” mam. \p Se Jesus nu maonam, “Ni kari bo me moar se kuerukko, saman katagot te nuwus kuari ko munan me maguwurko, me tere noko, bo kumik ko den kawel me baluko, \v 19 ale niet niam nuguring bowa ningi la bagerko, ale ni keta nimi ko kuesam iwitatala ka bo ko kua tuiko,” mam. \p \v 20 Se kari mu mam, “Munan sumu ani karo tui saperem. Bare ani anape mel nunguningkiri me betesam?” mam. \p \v 21 Se Jesus mam, “Ni diram nunguningkiri bagerko ko kuar agi mu, namar ale ka melmasak suen la dia sapar, ale ko manga to ale kariimet kituwura guat mu nungaruko. Ni uwuta bitar mu, nika mel yawara yawara duruk wonong te anirukko. Asele tair ani agowom karoko,” mam.\f + \fr 19:21 \ft Mel dianak, ko manga tanak ale saki alo nungarnakko: Matthew 6:20; Acts 2:45; 4:34-37.\f* \p \v 22 Se kari umu den mu ikiam ale gomang ikup biya namakaso, mu awuk, nu kari kumik manga mel suen biya karogo. \s1 Mel suen biya ago bagara ko ikup \r (Mark 10:23-27; Luke 18:24-27) \p \v 23 Asele Jesus ko olekem nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, kari kumik mel suen biya ago mu nu duruk wonong ko kingdom ningi kasu nagurokko mu ikup biya nunguningkiri. \v 24 Ale akingtala ninga manorsam, camel mu nil ko gogong gotek mu ningi kasu nagurokko mu ikup biya. Bare kari kumik manga mel suen biya ago mu Kaem ko kingdom ningi kasu nagurokko mu eng am ikup biya nunguningkiri!” \p \v 25 Se olekem alo den mu ikiman mu ikia ninguru nunga moakaso se eseman, “Buta awiriya nunguningkiri mu daiga bagara ningo nunguningkiri mu arigokko terong?” maman. \p \v 26 Se Jesus nungarkam ale nunga maonam, “Ali kari mel umu bitirukko mu me terong. Bare Kaem kota mu mel suen la mu bitirukko mu am terong la.” \s1 Olekem alo koma yawara tamonko \r (Mark 10:28-31; Luke 18:28-30) \p \v 27 Se Peter nu kuring te bausam, “Ana nanga mel suen la awu beteman ale ni kewom karowasan. Se ana anape mel ningo koma ko tanakko?” mam. \p \v 28 Se Jesus nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, tom mel suen biya iru aratukko tom mu te, Kari ko Namar ko daiga kuwim nikim garagar mu te daigok, se nina aninga olekem alo mu king ko daiga kuwim 12 tala mu te daigal, ale Israel kariimet motam 12 mu nunga tuteralko.\f + \fr 19:28 \ft Acts 3:21 arikko. Tutera ura: Matthew 25:31; Luke 22:30; Revelation 3:21.\f* \v 29 Se arikaya nunga kawam, nunga launuria, nogorasari, nunam nonet, nunga kuriang alo agi, ali mel ani ago ko nubiring tuman, mu nunga mel suen la mu gi se awote ko tom 100 ko gimon ale marak ningo tom suen anirukko mu tamonko. \v 30 Bare kariimet suen biya aitak giriman, mu nuna nukum te udagi pelemon, se kariimet suen biya nukum te udagi biya mu, taimon gira namamonko.” \c 20 \s1 Ura kari nunga ura koma taman wore ko den pangan \p \v 1 Jesus akingtala den pangan bo balam ale mam, “Duruk wonong ko kingdom mu iwita: Tom bo ali ko kotam bo tumong biyala kaparam ale kari sang nunga giok se ko waen ningam ningi ura ilumonko namaram. \v 2 Nu nuna suan suan silver biling suan suan te nunga diarukko balam, ale ko waen ningam ningi nunga awuram se namaman ura tokasan. \p \v 3 “Se udagi, 9 o'clock te iwita, namaram ale kari sang diara guruga kuwim te am ipi bagaman se nungarkam. \v 4 Ale nunga maonam, ‘Nina karogo namaral aninga waen ningam ningi ura tal se ani koma diram te ninga diarikko,’ mam. \v 5 Se nuna ura tamonko namaman. \p “Se udagi 12 o'clock te namaram ale koma suanta tala beteram, aking 3 o'clock te am koma suanta tala ura kari nunga giam. \v 6 Se bainga ningi, 5 o'clock iwita, nu akingtala namaram ale kari sikina am ipi bagaman mu nungarkam. Ale nunga maonam, ‘Nina awuk se woremkalal maiya am ewere te ura mena baga lagaman a?’ mam. \p \v 7 “Se nuna maman, ‘Ana kari bo ura me nangarukaso se baga lagaman,’ maman. \p “Se nu nunga maonam, ‘Buta nina agotala namaral aninga waen ningam ningi ura talko,’ mam. \p \v 8 “Se sor baingam se ningam kotam ko ura bitua kari maonam, ‘Ura kari nunga aru se taimon se nunga dierko,’ mam. ‘Ura kari udagi biya taiman mu te duap bitar, ale ago nama ura kari giriman taiman mu te nungaru kutuwurko,’ mam. \p \v 9 “Se kari udagi biya bainga ningi 5 o'clock te ura duap beteman mu nuna giriman taiman, ale manga silver biling suan suan giman. \v 10 Se tom ura kari giriman ura duap beteman mu taiman mu, nuna ikikasan mu nuna gira ura duap betera se manga biya tamonko i maman. Bare am koma suanta nuna suen la manga biling am suan suan la giman. \v 11 Kam ura koma uwuta taman mu ningam kotam ko nging ngung kitikituk makasan. \v 12 Ale maman, ‘Ura kari bainga ningi taiman mu hour suanta diram ko ura to gilingiman, se ni manga nungarem mu ana taman iwitatala ni nungarem. Bare ana worem ningi ura aora garagar taman ale worem ninguru kaniman!’ maman. \p \v 13 “Bare nu nunga ningi bo iwita maonam, ‘Aga bo, ani me ka bita maguwurem. Ni manga silver biling suanta toko ani agarak gemang suanta beterem. \v 14 Buta se ka ura koma to ale namarko. Ani ura kari bainga ningi nunga giem wore ura koma suanta tala nungarikko se nungarem. \v 15 Awuk, ani aga manga aga ikia te la aguwaya bitirikko mu me bitirikko e? Agi ani kari sang angamang nungarem bare ko ni gemang magoso e?’ ” \p \v 16 Jesus den pangan umu balu saparam ale asele mam, “Ikial ale sinararalko! Kari nukum te mu am girokkowo, se kari gira mu am nukum te pelerukko tala, mu ko sinar talko!” mam. \s1 Jesus akingtala balam nu kueruk ale barasukko ma balam \r (Mark 10:32-34; Luke 18:31-33) \p \v 17 Se Jesus Jerusalem nama tarigiwa se ko olekem 12 mu nongorak due ko namaram ale iwita nunga maonam, \v 18 “Ikialko, ana Jerusalem nama tariginak se Kari ko Namar priest bibiya se law ko kausa kari bibiya nuguting te betemonko. Se nuna ‘Am kuerukko,’ mamon, \v 19 ale sor saki ko kari Kaem ko me ikia mu nuguting te betemon se den alel kumik ko balmon, ale wip te momon ale tam kangono te tagimon se kuerukko. Se mutim tugumon bare day tom 3 mu te kumik guang karogo lilim barasukko,” mam. \s1 James John nunga nunam kari bibiya bagamonko Jesus isuam \r (Mark 10:35-45) \p \v 20 Se tom mu te Zebedee ko kuriang ilagala mu nunga nunam mu namarari nongorak Jesus kote tairam, ale Jesus koma dugu te bugura kulukuru se mam, “Ni mel ani ko balik mu am agiring ilup i?” mam. \p \v 21 Se Jesus nu isuam, “Anape mel ko kuesam a?” mam. \p Se nu balam, “Tom ni ka kingdom ningi King Biya ko aratu mu, aninga namarari ilagala imi bo ka sengam ko bitar se daigok, se bo ka ngas ko daigokko,” mam. \p \v 22 Se Jesus nunga maonam, “Nina mel ko aninga isarman mu ko duap ninguru me ko ikisan. Nina ikup ani giekko negawasam mu nina am gial i?” mam.\f + \fr 20:22 \ft Bala bo mu iwita: “Nina ani bagun te yu nasam mu nina karogo te nal i?” Jesus bagun te balam mu ko nunguning mu nu ikup giokko.\f* \p Se nuna balman, “Ana am ginakko terong,” maman. \p \v 23 Se Jesus nunga maonam, “Nunguningta ikup ani giekko mu nina am gialko tala mu nunguning. Bare awiriya agiting sengam mu te se agiting ngas mu te daigokko mu aninga mel mena. Kuwim umu aninga Ait arikaya nunga balam mu diram te dagimonko.” \p \v 24 Se olekem l0 mu mel mu ko den ikiman ale launuria ilagala mu nogo ko nongomang ninguru ikuwaram. \v 25 Se Jesus olekem suen la nunga auram se taiman se nunga maonam, “Nina ikialko, ali sor saki ko kariimet nunga supuling mu kariimet ninguru nunga ira kutuwu nongorak kapasan, ale nononga ikia te la nunga bitarsan. \v 26 Bare ninga ningi munan umu me ta anirukko, mena. Awiriya ninga ningi nu biya bagarukko kueruk, mu nu girok ale nenenga ura kari yam iwita bagarukko mu asele ko. \v 27 Se awiriya nu gira nup biya ago bagarukko kueruk, mu nu ninga ura dungan kari iwita bagarukko. \v 28 Mu awuk, Kari ko Namar betela tairam mu, kariimet noko ningo se ura dungan betemonko me tairam, mena. Bare nu kariimet nunga ningo se ura bitirukko tairam, ale kueruk ale ko gue te kariimet suen biya nunga dia taukko tairam.”\f + \fr 20:28 \ft Jesus kota numi ago kaparam: Philippians 2:3-8.\f* \s1 Jesus kari ilagala nomotam sisira mu nunga nungam \r (Mark 10:46-52; Luke 18:35-43) \p \v 29 Jesus ko olekem arungu Jericho wonong beteman ale namakasan, se kariimet motam biya Jesus kowom karokasan. \v 30 Se kari ilagala nomotam sisira lage te dagiwaman, se Jesus taikaso ko den ikiman mu aikasan ale balukasan, “Kari Biya, David ko Namar, ni gemang ana nangaruko!” makasan. \p \v 31 Se kariimet ining nungarman ale kutek mamonko nunga manarukasan, bare nuna am sail karogo nunguningkiri aikasan, “Kari Biya, David ko Namar,” makasan, “ni gemang ana nangaruko!” makasan. \p \v 32 Se Jesus sanamaram ale nunga auram ale nunga isuam, “Ani awuk ninga bitirikko ai lagasan a?” mam. \p \v 33 Se nuna balman, “Kari Biya, ana namotam paguk se sor ariginakko nangamang aniso,” maman. \p \v 34 Se Jesus nunga gomang batagam se nomotam kau tam. Se tom mu te la nomotam nungeram se sor arikasan ale Jesus kowom karoman. \c 21 \s1 Jesus king iwita Jerusalem ningi kasu naguram \r (Mark 11:1-10; Luke 19:28-40; John 12:12-19) \p \v 1 Se tom tai Jerusalem aratu se, giriman Bethphage wonong, Duruk Olive te mu te arataman. Se Jesus ko olekem ilagala nunga maonam, \v 2 “Nina ilagala giral wonong nemeke ko aniso mu te namaral ale kasu nagu se mu, donkey bo, ko gotek ilak, nunga kalo beteman se bagasan, mu nungarkalko. Mayang kututuwural ale nongorak aningate tairalko,” mam. \v 3 “Se awiriya bo den i ninga manuk agi mu maonalko, ‘Kari Biya ura te nunga bitirukko balam se karogo namasan,’ malko. Se nu donkey eng am nunga bitiruk se nongorak tairalko.” \p \v 4 Munan aratam imi mu prophet Zechariah te balam wore kaoram ale aratam. Nu iwita balam: \q1 \v 5 “Zion wonong ko kariimet iwita nunga maonal se ikimonko: \q2 ‘Arigalko, ninga King nengete taiwoso! \q1 Nu kua kapara ko munan te donkey aragam ale taiwoso, \q2 donkey gotek wore te aragam ale taiwoso.’ ” \p \v 6 Se olekem ilagala mu namaman ale Jesus te balam butata beteman. \v 7 Ale nuna donkey se ko gotek nunga giman ale arungu taiman, ale nunga guang kututuwu awote awuman, se Jesus araga te daigam.\fig |alt="entry to Jerusalem" src="DN00487b.tif" size="col" ref="Matthew 21:7" \fig* \v 8 Se kariimet suen biya nunga guang sang lage tuagu te muru muru karogo namakasan. Se sang mu pator gawa batutumu lage te murukasan. \v 9 Se kariimet saki Jesus ko gira namakasan se saki udagi taikasan, mu suen la aikasan ale balukasan, \q1 “Hosiana! David ko Namar amilmil tunakko! \q1 Marak se amilmil yawara awiriya Yawe nup te taiso mu kote kaparukko!\f + \fr 21:9 \ft Psalm 118:26.\f* \q1 Hosiana! Kaem Kalel Biya!” \p \v 10 Se tom Jesus Jerusalem ningi kasu naguram, mu wonong mu ko kariimet ninguru tengeman ale isa paonga nirung bitakasan, “Ewere awiri ya?” makasan. \p \v 11 Se kariimet biya ilak aolak iluwaman mu nunga manarukasan, “Imi Jesus, Galilee sor te wonong Nazareth ko prophet,” makasan. \s1 Jesus temple ningi kasu naguram \r (Mark 11:15-19; Luke 19:45-48; John 2:13-22) \p \v 12 Se Jesus temple ningi kasu naguram ale kari dia gurugu se animan mu suen la nunga kaoram parusuwuram se matangi arataman. Ale nunga moni te guruga ko kuwim se inangnang biton te diara guruga nunga kuwim mu gurugu waram se koma geraga saparam. \v 13 Se nu nunga maonam, “Batoga te aniso: ‘Aninga temple mu nuna balmon guranek ko kawam mamonko,’ bare nina guruguman ale ‘tere kari nunga kawam’ iwita ko betesan!”\f + \fr 21:13 \ft Isaiah 56:7; Jeremiah 7:11.\f* \p \v 14 Se kariimet nomotam sisira se nusuwik memek mu Jesus kote temple ningi taiman se nu nunga nungam se nungeman. \v 15 Bare priest bibiya se law ko kausa kari nuna Jesus kilek yawara yawara mu bitakaso se arigiman, se kuriang gotektek temple ningi mu aikasan ale “David ko Namar amilmil tunakko,” makasan mu karogo arigiman, ale Jesus ko nongomang magakaso. \p \v 16 Se nuna nu manorman, “Kuriang den balsan mu ni ikisam e?” \p Se Jesus mam, “Se, ani ikiwasam! Bare nina batoga imi me kau ikiman agila? Mu iwita baluwoso, ‘Kuriang gotektek nuguring te ni nup biya toko.’ ”\f + \fr 21:16 \ft Psalm 8:2.\f* \p \v 17 Jesus uwuta balu nungaru se wonong biya mu beteram, ale Bethany namaram, ale umu te tirom suanta bagaram. \s1 Jesus balam se tam fig marakam \r (Mark 11:12-14,20-24) \p \v 18 Se ukiram tumong biyala Jesus peleram wonong biya nama se nu na ko kueram. \v 19 Ale tam fig bo lage norogen ko aniram se arigam ale nama duap ningi sanamaram, bare nunguning bo me arigam, am gawa la arigam. Ale tam fig mu maonam, “Ni udagi nunguning bo me bitarko,” mam. Se tairatela tam fig mu marakam. \p \v 20 Se tom olekem alo kilek mu arigiman mu nongomang motam pitigiram se isarman, “Awuk se tam fig ewere tairatela marakam a?” maman. \p \v 21 Se Jesus nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, nina nengemang ningi nunguningkiri mu aora biya se me namaruk tairuk, mu nina ani tam fig te beterem uwuta la me beteralko, bare nina duruk imi maonal ‘Ni bares ale gagi ningi nama dagulko,’ mal, mu duruk mu uwutata aratukko. \v 22 Nina nengemang ningi nunguning te, nina anapeya mel ko guranek beteral mu uwutata talko.”\f + \fr 21:22 \ft John 14:12-14 ago arikko.\f* \s1 Jesus ko ura ko nup se ko sokel ko isa beteman \r (Mark 11:27-33; Luke 20:1-8) \p \v 23 Jesus temple ko por ningi kaparam ale kariimet nunga kasuruwaram se priest bibiya, se kari supuling bibiya kote taiman ale isarman, “Awiri ura ko nup se ko sokel kisam se ni ura mel suen biya imi betesam a?” maman. \p \v 24 Se Jesus nunga maonam, “Ani betela isa bo ningarik se nina koma balu aisal, asele awiriya ani ura ko nup se ko sokel aisam se te ura imi betesam mu ninga manikko,” mam. \v 25 “Ario, John ko anuwa marak mu ura ko nup se ko sokel mu aparete tairam? Duruk wonong te agi ali kari kote e?” \p Se nuna nongota nunumi karogo balu guruguman ale maman, “Ana balnak ‘Duruk wonong te,’ manak, mu nu baluk, ‘Se awuk se nina John ko me nengemang ningi nunguning aram?’ ma balukko. \v 26 Se aking ana balnak, ‘ali kari kote,’ manakko, bare ana kariimet nunga nguangasan, mu awuk, nuna suen la ikikasan mu John mu prophet bo ko ma balukasan.” \p \v 27 Buta se nuna Jesus ko den koma iwita balman, “Ana me ko ikisan,” maman. \p Se Jesus nunga maonam, “Buta se ani betela kari awiriya ura ko nup se ko sokel aisam mu me balik se nina ikialko.” \s1 Kuriang kari ilagala wore nunga den pangan \p \v 28 Jesus nunga maonam, “Nina awuk ikisan? Kari bo ko namarari ilagala. Se nu kuriang laun mu kote namaram ale maonam, ‘Kuriang, ni aitakta namar ale waen ningam ningi ura toko,’ mam. \p \v 29 “Se nu mam, ‘Ani me namarikko,’ mam. Bare udagi ko ikia gurugam ale namaram. \p \v 30 “Se kari mu namaram ale namar laun mu maonam iwitatala namar uria mu maonam. Se nu balam, ‘Dom,’ mam, ‘ani namarikkowo,’ mam. Bare nu me namaram. \p \v 31 “Uwutata! Se nina awuk ikisan? Kuriang ilagala mu nunga ningi awuk wore nuet ko kuring karo tuam?” \p Se nuna balman, “Laun wore,” maman. \p Se Jesus nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, takis tata kari se lage luan imet mu ninga kiaman ale giriman Kaem ko kingdom ningi kasu naguwasan. \v 32 Mu awuk, John tairam ale ningo diram la bagara ko lage nunguning nina kaoralko mu ninga kausam, bare nina ko nengemang ningi me nunguning aram. Bare takis tata kari se lage luan imet mu ko nongomang ningi nunguning aram. Se nina mel mu arigiman tala, bare nina me giris palagaman, ale ko nengemang ningi me nunguning aram.\f + \fr 21:32 \ft Takis tata kari giris palagaman: Luke 3:12; 7:29-30.\f* \s1 Kari memek waen ningam bitarukasan wore nunga den pangan \r (Mark 12:1-12; Luke 20:9-19) \p \v 33 “Nedegewa tagiral ale den pangan bo tala imi ikialko. Ali kotam bo ko waen ningam aguwam. Nu ko kar kaolam, waen nunguning te ira kalakumura ko kuwim bo nungam, ale pitang kari te loagarukko kawam gotek bo kalel biya kaolam.\f + \fr 21:33 \ft Waen ningam mu Israel kariimet nunga balso: Isaiah 5:1-7; Psalm 80:8-19.\f* Asele nu ningam mu kari sang nuguting te beteram, nuna te ura to se manga nunguru se bagamonko beteram. Ale nu kota mu sor awar bo te namaram. \p \v 34 “Se waen nunguning gia ko tom tai aratam, se nu ko ura kari nunga maonam, namamon ale ko waen bitua kari nongote waen nunguning sang gimon ale karogo taimonko mam. \v 35 Se nama aratuwaman mu ningam bitua kari arataman ale ura kari umu nunga iluman ale bo moa maguwuman, bo moman se kueram, se bo mu manga tam tuman. \p \v 36 “Se akingtala motam motam mu nunga ilu kia kam ta nunga beteram se namaman. Bare ningam ko bitua kari alo mu am kilek koma suanta tala nungumik te bita gilingiman.\f + \fr 21:36 \ft Israel alo prophet nunga moman se kueman: Matthew 23:34-37; Hebrews 11:36-37.\f* \p \v 37 “Se nukum kitira mu nu kota ko namar beteram se namaram. Nu ikikaso mu, ‘Aninga kuriang namaruk mu asele kuring ikimonko,’ makaso. \p \v 38 “Bare tom ningam bitua kari alo ko namar taikaso mu arigiman, mu nuna nunumi manorman ale balman, ‘Ko namar imi maingte nuet ko mel suen la giokkowo!’ maman. ‘Ario, monak se kueruk, se ana ko mel suen la nabowa tugunakko!’ maman. \v 39 Ale iluman, ningam buring ko sapaman, ale moman se kueram.” \p \v 40 Jesus buta balam asele nunga isuam, “Se nina awuk ikisan? Tom waen ningam kotam tairuk mu, nu ningam ko bitua kari umu awuk nunga bitiruk i?” \p \v 41 Se nuna balman, “Mu nu kari memek umutang nunga moruk se kuemonkowo! Ale nu ko waen ningam mu aking kari sang nuguting te bitiruk se ko sinar tamonko. Se tom waen nunguning gia ko tom te, mu nuna ko nunguning sang diram la nu tumonko,” maman. \p \v 42 Se Jesus nunga maonam, “Nina den imi Kaem ko batoga ningi aniso mu katir kausan agi mena e? \q1 ‘Kawam te kaola ko manga bo, kawam kaola kari alo \q2 ari meman, bare mu manga borta aitak kawam giwoso. \q1 Kari Biya mel imi beteram, se ana \q2 arigiman mu yawarakala, se ko amilmilasan!’\f + \fr 21:42 \ft Psalm 118:22-23. Jesus kawam giwoso: Acts 4:11-12; 1 Peter 2:7-8.\f* \p \v 43 “Buta se ani ninga manorsam, “Kaem ko kingdom nenengate aniram mu kutuwu tamon ale kariimet saki nungarmon se kingdom ko nunguning kapa tuokko.\f + \fr 21:43 \ft Kaem kariimet saki nunga giam: Acts 13:44-48.\f* \v 44 Bore te se kari manga mu te dagulomon mu batuwutuk ma sapamonko. Se manga mu kari bo awote dagulok, mu kari mu parasarukko.”\f + \fr 21:44 \ft Juda alo manga te nosowek atumuman dagulaman: Romans 9:30-33; 1 Peter 2:6-8.\f* \p \v 45 Se priest bibiya se Pharisee alo Jesus ko den pangan mu ikiman, mu nononga balukaso mu ikiman. \v 46 Nuna lage bo te ilumonko wore ko loagakasan, bare kariimet nunga nguangakasan, mu awuk, kariimet balukasan Jesus mu nu prophet makasan. \c 22 \s1 King bo ko namar imet taukko se ko na biya beteman wore ko den pangan \r (Luke 14:16-24) \p \v 1 Jesus aking den pangan te nunga manarukaso, ale mam, \v 2 “Duruk wonong ko kingdom mu king bo ko namar imet taukko se ko na biya nungam iwita. \v 3 Nu ko ura kari nunga maonam se namaman ale kariimet nunga auram mu nunga manorman, bare nuna taimonko meman. \p \v 4 “Se akingtala nu ko ura kari saki karogo nunga maonam se namaman ale kariimet nu nunga auram mu nunga manorman ale noko balman: ‘Dom kari bulmakau se mel borok nungumik ningo ningo mu isi batutumu nungam ale na mel suen biya mu am nunguru saparam. Se nina imet kari numi gia ko inang biya nungam wore ko tairalko mam.’ \p \v 5 “Bare nuna den me ikia iwita nongoma nongoma, bo ko ningam ningi namakaso, se bo manga ura ko namakaso. \v 6 Se nunga sang mu suen la ura kari mu nunga iluman ale nunga moman se kua gilingiman. \v 7 Se king gomang ninguru magaram, se ko kager kari nunga maonam se namaman ale kari mora se kuera kariari mu nunga menawuman, ale nunga wonong karogo kaiman. \p \v 8 “Asele nu ko ura kari nunga maonam, ‘Imet kari numi gia ko inang biya umu nungem se aniso, bare kariimet ani nunga aurem mu nuna nunga munan wetang te aratam, nuna kariimet memek se taimonko me terong. \v 9 Buta se nina lage tuang singir biya te namaral ale awiriya mu maonal se inang biya imi ko tairukko.’ \v 10 Se ura kari lage tuang suen biya te namaman ale kariimet nongorak taiman, ningo ta, memek ta, suen la nongorak taiman. Se imet kari te nunumi gimonko biguwura kuwim mu sisi saparam. \p \v 11 “Se tom king utu naguram mu kari bo tom biya wore ko guang ningo me naguram mu arigam, \v 12 ale isuam, ‘Kari,’ mam, ‘ni tom ewere ko guang ningo me nagurem, bare awuk ta utu nagurem?’ Se kari mu kuring menaram. \p \v 13 “Se king ko ura kari nunga maonam, ‘Nina kari ewere iluwal, suwik kuting taliparal, ale watingi saparal se aratuk ale tiromorom ningi baga se, kore gigek ma se nia kika se bagarukko.’\f + \fr 22:13 \ft Guang ningo nagura ko den: Colossians 3:12; Revelation 3:4; 19:8.\f* \p \v 14 “Mu awuk, kariimet suen biya nunga aruman, bare ilagalata nunga atumu kereman.”\f + \fr 22:14 \ft Kariimet sang la Jesus ko kariimet nunguning: Matthew 7:21-23; 25:10-12; James 2:24; 1 John 3:3.\f* \s1 Caesar takis tua ko munan \r (Mark 12:13-17; Luke 20:20-26) \p \v 15 Se Pharisee alo Jesus beteman namaman biguwuman ale nu kulurmon se te den saparuk se ilumonko ko den nungurman. \v 16 Ale nuna nunga olekem se Herod ko kari sang nunga awuman se Jesus kote namaman ale manorman, “Kausa kari,” maman, “ana nika ikisan ni kari diram, se Kaem ko munan se ko den mu diram la kariimet nunga kasursam. Ale ni kari bo ko me soror masam, ale nuna awiriya mu ni me nunga nguangasam, mena. \v 17 Buta se nanga manaruko. Ana ali supuling Caesar takis manga tuata mu terong agi memek? Ni awuk ikisam?” maman. \p \v 18 Bare Jesus nononga ikia memek mu maingkala ko ikiam, ale mam, “Nina kawel kari! Nina anape ko ani te aga iluwalko isa kawel aisisan? \v 19 Manga bilik takis te diasan wore bo aga kausal se arigekko,” mam. Se nuna manga bo ago tai tuman. Se nu tam, \v 20 ale nunga isuam, “Se manga kumik te mu awiri ko dora se ko nup aniso ya?” mam. \p \v 21 Se nuna balman, “Caesar ko,” maman. \p Se Jesus balam, “Buta mu Caesar ko mel mu eng Caesar tual, ale Kaem ko mel mu eng Kaem tualko.”\f + \fr 22:21 \ft Nononga iluwa ko den kawel mu ko nunguning iwita: Rome Judea bitaruwakaso. Se Jesus takis me diaral mauk mu, government kuring kulukok se nuna ilumonko. Nu diaral mauk mu, Juda nuna takis diara ko miawara se ilak den tawun biya balmonko. Romans 13:7 arikko.\f* \p \v 22 Se nuna den mu ikiman mu pitigiman, ale eng am beteman ale namakasan. \s1 Nuna kuera ale barasa ko munan ko Jesus isarman \r (Mark 12:18-27; Luke 20:27-40) \p \v 23 Worem suanta mu te tala, Sadducee alo, nunga ikia biya bo mu, nuna balsan kari kueso mu me barasukko masan, mu Jesus kote taiman ale isarman, \v 24 “Kausa kari,” maman, “Moses iwita nanga maonam, tom kari bo kuriang mena kueso, mu ko launuria bo ko nuwus mu tauk se kari kueram mu ko kuriang ilu tuokko, mam. \v 25 Anananga ningi kari launuria 7 ko bagaman. Se kari laun mu imet tam, bare kuriang mena la kueram. Se uria kowom kaora mu ko imet gerewa mu aking tam. \v 26 Bare munan koma suanta kari uria 2 se 3 mu nungumik te aratam nama kari nukum kopa 7 mu te aratam. \v 27 Se udagi te imet mu betela kueram. \v 28 Buta se tom nukum te, kariimet kuera mu barasamonko tom te, mu kari 7 mu nunga ningi, kari awuk mu imet umu ko kuari nunguningkiri bagarukko, mu awuk, kari 7 mu suen la imet mu ilak no gilingiman?” maman. \p \v 29 Se Jesus mam, “Nina paguwuwasan, mu awuk, nina Kaem ko den se ko sokel me ko ikisan. \v 30 Tom nukum te kariimet kuera mu barasamonko tom mu te, mu kari imet nunumi me gimon ale nuwus kuari iwita bagamonko, mena. Bare nuna engel alo duruk wonong te bagasan wore iwita bagamonko. \p \v 31 “Bare kariimet kuera ale barasa ko den, mu nina den Kaem ninga maonam mu me kau ikisan e? Nu mam, \v 32 ‘Ani Abraham ko Kaem, ani Isaac ko Kaem, se ani Jacob ko Kaem,’ mam. Se umu ko ninguru ikialko, Kaem mu kariimet kuera nunga Kaem mena, bare kariimet marak bagara wore nunga Kaem.”\f + \fr 22:32 \ft Kaem nunga wonong biya nunguru beteram se aniso: Hebrews 11:16. Luke 20:38 ago arikko.\f* \p \v 33 Se kariimet den mu ikiman ale kausa mu ko ikia nunga moakaso. \s1 Law gira nunguningkiri \r (Mark 12:28-31; Luke 10:25-28) \p \v 34 Pharisee alo Jesus den te Sadducee alo nunga moram se nuguring sisiram mu ikiman, ale nama ilu biguwuman. \v 35 Ale nunga ningi bo law ago gekma mu Jesus ira arigokko isa imi isuam, \v 36 “Kausa kari,” mam, “Law lilim la ningi law awuk wore gira nunguningkiri aniso?” \p \v 37 Se Jesus mam, “‘Kari Biya nika Kaem mu gemang motam lilim la ka dera se ka ikia lilim la te kua tuiko.’\f + \fr 22:37 \ft Deuteronomy 6:5.\f* \v 38 Law imitang gira se mel biya nunguningkiri. \v 39 Se ko kowom kaora mu gira mu toroman tala: ‘Ni keta nimi ko kuesam iwitatala ka tiran bo kua tuiko.’\f + \fr 22:39 \ft Leviticus 19:18.\f* \v 40 Munan den ilagala imi munan gira nunguningkiri aniso, kawam ko ngatalek iwita, se munan suen la law ningi se prophet nunga den ningi mu iramurso,” mam. \s1 Kristus mu awiri ko Namar? \r (Mark 12:35-37; Luke 20:41-44) \p \v 41 Se Pharisee alo bolala awuman bagaman se Jesus nunga isuam, \v 42 “Nina Kristus ko awuk ikisan a? Nu awiri ko namar?” mam. \p Se nuna balman, “Nu David ko namar pa!” maman. \p \v 43 Se Jesus nunga isuam, “Se awuk se David Bur ko sokel te noko balam ‘aninga Kari Biya’ mam? Mu awuk, nu balam, \q1 \v 44 ‘Yawe aninga Kari Biya iwita maonam: \q2 Ni kuwim nup ago agiting sengam mu te bager se, \q1 ani nika kari memek mu nunga menawu siwik duap ningi nunga awurekko, mam.’\f + \fr 22:44 \ft Psalm 110:1. Hebrew den te nup Yawe aniso, se Greek den te nup Kurios tom ilagala aniso: bo gira mu Nuet ko balso, bo kowom kaora mu Namar ko balso.\f* \m \v 45 Se David uwuta noko Kari Biya mam, mu awuk ta nu aking David ko namar ko?”\f + \fr 22:45 \ft Jesus mu King David ko gue te aratam, buta se nu David ko namar: John 7:42. Bare nu David ko Kari Biya tala, mu awuk, Jesus nu King Biya: Matthew 26:64.\f* \p \v 46 Se kari bo ta den koma balukko me terong. Se day umu te kaparam namaram mu ko isa bo nu me isarukasan. \c 23 \s1 Jesus Pharisee se kausa kari nunga kawel ko sinar den balam \r (Mark 12:38-40; Luke 11:39-52; 20:45-47) \p \v 1 Se Jesus kariimet biya se ko olekem alo nunga maonam, \v 2 “Law ko kausa kari se Pharisee alo mu nuna Moses ko kuwim te den ninga kasursan. \v 3 Bore te se nina nunga den ikial ale karo tualko. Bare kilek munan nuna betesan mu nina me beteralko! Mu awuk, nuna den kasik biya balsan mu uwuta me karo tusan. \v 4 Nuna munan den mel ikup bibiya iwita sikipisan ale kariimet alo nubiwinang te awusan. Bare nuna nongota nuguting bo garukusan ale kariimet me ta nunga sangorsan. \p \v 5 “Nuna munan kasik biyala betesan mu kariimet te arigimonko la betesan. Nuna mel Kaem ko batoga gotektek ago ulal biya mu nomoke sengem te se nuguting te paspas iwita kalosan, ale nunga guang ko buranong mu maiya maiya nungursan se kapa kekeso.\f + \fr 23:5 \ft Singir gotektek: Exodus 13:9; Numbers 15:38-39.\f* \fig |alt="phylactery" src="HK00274B.TIF" size="col" ref="Matthew 23:5" \fig* \v 6 Nuna inang biya betera ko kam te, mu kuwim nup karogo wore te la dagimonko kuesan, ale synagogue ningi mu daiga kuwim nup ago gira nunguningkiri wore te dagimonko kua gilingisan. \v 7 Nuna biguwura kuwim bibiya te kariimet den amilmil nungarmon ale ‘Rabbi’ ko nunga arumonko kua gilingisan. \p \v 8 “Bare nina mu anape ko kariimet ninga arumon ‘Rabbi’ mamonko, mu awuk, kari suanta diram nenenga Dom Kari, se nina suen la mu launuria iwita. \v 9 Se ali imi te kari bo aural ale nenenga ‘nenet’ ko me auralko, mu awuk, nenenga Nenet suanta mu duruk wonong te bagoso. \v 10 Agi kariimet nenenga arumon ale ‘kausa kari’ mamonko mena tala, mu awuk, nenenga Kausa kari suanta diram, mu Kristus. \v 11 Awiriya ninga ningi nu biya se supuling bagarukko mu, nu nenenga ura kari bagarukko. \v 12 Mu awuk, awiriya kota numi nup patawuso, mu ira kutuwumon se kaparukko. Se awiriya kota numi ira kutuwuso ale kaposo, nu patawumon se nup biya taukko. \s1 Jesus Pharisee se kausa kari nunga kawel munan ko ining nungaram \p \v 13 “Boteko, nina law ko kausa kari se Pharisee alo, nina sinar talko! Nina kawel gurum! Nina sumu kariimet duruk wonong ko kingdom ningi kasu naguwasan wore nomoke iluwa ko kari. Bare nina nengeta mu me ningi kasu nagusan. Ale kariimet kasu naguwasan mu nina nomoke kalosan. \v 14 \f + \fr 23:14 \ft Batoga saki girakala ko mu te den imi ago aniso: “Boteko, nina law ko kausa kari se Pharisee alo, nina sinar talko! Nina kawel gurum! Nina sumu imet nugari kueman wore nunga kulursan ale ninga kawel te nunga kawam se melmasak tere gisan. Ale kariimet te ningarkamonko guranek kopa maiya biya betesan. Umutang ko nina memek biyala talko!”\f* \p \v 15 “Boteko, nina law ko kausa kari se Pharisee alo, nina sinar talko! Nina kawel gurum! Nina kari bo arigal ale tal ninga olekem ko beteralko nengemang pagoso se ali sor se gagi luan biya etesan geragasan. Ale tom nama kari suanta agi arigisan ale ninga olekem ko tasan, mu nenenga ngualara se kawel, karogo tama ningi namaralko mu kasursan, se nu nenenga ngualara mu kiaso ale eng am nguala kaposo ale tama ningi namara ko lage te namoso. \p \v 16 “O kawel o, nina kariimet lage nunga kausalko, bare nina nengeta nemetam posara, nina sinar talko! Nina balsan, ‘Awiriya temple nup te ko den sokel tuso bare me karo tuso mu mel gotektir, bare awiriya gold temple ningi mu nup balu se ko den sokel tuso, mu eng am ko den mu diram la karo tuokko,’ ma balsan. \v 17 Bare nina ngualara nemetam posara! Mel awuk mu mel biya, gold agi, temple te gold laili kauso wore mel biya e? \p \v 18 “Nina akingtala balsan, ‘Awiriya altar nup te ko den sokel tuso, bare me karo tuso, mu mel gotektir, bare awiriya bulamu nana mel altar awote aniso mu nup te ko den sokel tuso, mu eng am ko den mu diram la karo tuokko,’ ma balsan. \v 19 Nina nemetam posara alo! Mel awuk mu mel biya, bulamu nana mel mu mel biya agi, altar bulamu nana ko mel mu awote betesan se laili kauso mu mel biya e? \p \v 20 “Ikialko. Awiriya altar nup te ko den sokel tuso, mu altar la mena, wore bulamu nana mel altar awote aniso mu karogo la nup te ko den sokel tuso. \v 21 Se awiriya temple ko nup te ko den sokel tuso, mu nu temple se Kakirip temple ningi bagoso mu karogo ko nup te ko den sokel tuso. \v 22 Se awiriya duruk wonong ko nup te ko den sokel tuso, mu nu Kaem ko daiga kuwim biya mu se Kotam kota awote dagiwoso mu karogo tala ko nup te ko den sokel tuso. \p \v 23 “O kawel o, nina law ko kausa kari se Pharisee alo, nina sinar talko! Nina kawel gurum! Nina tam gawa siring yawara yawara oil te nungursan ale sika bread ago nunguru nasan mu, mint, dill se cummin gisan mu pagaru motam 10 ko awusan ale suanta mu Kaem tusan. Se mu terong. Bare nina munan bibiya law ko baluwoso mu ningamili saposo, mu iwita: munan diram te la saki arungu bagara, gemang bataga te saki alo nunga saonga, se gemang ningi nunguning te mel betera, mu munan bibiya umutang mu karo tualko nunguningkiri. Mu munan gotektek mu bita karo se wore, munan bibiya mu me mel yam ko iwita beteralko. \v 24 Nina kariimet lage nunga kasursan masan, bare nina nengeta mu nemetam posara! Nina ninguru sinarsan ale munan gotektek suen la ninguru karo tusan, bare munan gira se bibiya nunguningkiri mu nina me ari ikisan ale me karo tusan.\f + \fr 23:24 \ft Juda alo mel gotektek kuwuling kasim iwita se mel aromemek camel iwita mu me nasan, mu awuk, nuna balsan mu laili mena masan: Leviticus 11:4,23.\f* \p \v 25 “Boteko, nina law ko kausa kari se Pharisee alo, sinar talko! Nina kawel gurum! Nina ninga tawir se bagun mel kumik guang la anusan, bare ko naung ningi mu nina mel ko igek, se nengeta la ninimi ko ikia ko munan mu karogo ninguru karur pagam. \v 26 Pharisee, ni motam posara! Ni gir ale tawir se bagun ko naung ningi mu anup nunguru se asele ko kumik guang mu karogotala nikinang pagukko! \p \v 27 “O kawel o, nina law ko kausa kari se Pharisee alo, sinar talko! Nina kawel gurum! Nina sumu kari kuera ko ali motam gurugu beteman wore iwita. Watingi mu anu nungurman se nikim kapawoso, bare ningi mu kariimet sokelel se mel memek karur ago mu karogo terong mam. \v 28 Uwutatala, nina kariimet nomotam te mu ninga munan mu ningo se diram ko betesan, bare nenenga nengemang ningi mu kawel aromemek se memek duap duap ago terong mam. \p \v 29 “Boteko, nina law ko kausa kari se Pharisee alo, sinar talko! Nina kawel gurum! Nina prophet alo nunga ali motam gurugusan, ale kariimet ningo diram mu nunga ali motam ninguru bala tusan tala. \v 30 Ale nina balsan, ‘Ana nanga taleng girigir alo nunga tom te karogo bagakasan le mu, ana nuna nongorak prophet alo me nunga moakasan se kuakasan le,’ masan. \v 31 Se tom nina ninga taleng girigir alo prophet alo nunga moman se kueman umu balsan mu, nina nengeta ninimi wetang te balsan, nina kariimet umu nunga gue masan. \v 32 Buta se am namaral ale ninga taleng girigir alo nunga ura bitawa kueman wore ko nukum kunasaral ale ago nama menawuralko!\f + \fr 23:32 \ft Kari bibiya maingkala Jesus momon se kuerukko den nungurman: Matthew 21:38‑39,46. Acts 7:51-53 ago arikko.\f* \p \v 33 “Nina mot! Nina mot memek ko gue! Agi nina tama memek mu ko yaman memek mu kiaral i? \v 34 Se ani prophet alo, se ikia sinar kari saki, se kausa kari alo nunga bitirik se nenenga ningi namamonko. Se nina saki nunga moral se kuemon, saki mu tam kangono te nunga tagiral, se saki mu ninga synagogue ningi wip te nunga moral, ale wonong wonong nunga karo gurungumu geragalko.\f + \fr 23:34 \ft Jesus ko den balam mu butata aratam: 1 Thessalonians 2:15-16 se den saki agotala.\f* \v 35 Ninga munan umu te ninga nigiting mu kari ningo diram mu nunga gue ali imi te kaparam mu karogo terong maukko, kari ningo diram Abel ko gue te duap beteram ale te nama Berekiah namar Zechariah mu nina temple se altar ko kusumuri moman se kueram. \v 36 Ani nunguningta ninga manorsam, nina tom imi ko kariimet gue mu memek suen la umu ko koma talko. \s1 Jesus Jerusalem ko mo niakaso \r (Luke 13:34-35) \p \v 37 “O Jerusalem, Jerusalem! Nina prophet alo nunga mosan se kuesan, se ura kari nina nego ko nunga betesan se taisan mu nina manga tam nungarsan! Ani tom suen biya nika kuriang nunga ilu biguwurek ale, tarak nuam ko gotek nunga gi luman bowa tuguso iwita karogo kaeya lagakasam, bare nina nibiring aisukasan. \v 38 Buta se ikialko, nenenga temple mu ipirokko.\f + \fr 23:38 \ft Kaem Jerusalem alo nunga meruk ale Jerusalem wonong se ko temple karogo bitirukko: 1 Kings 9:6-9; Jeremiah 12:7; Matthew 24:1-2.\f* \v 39 Mu awuk, ani iwita ninga manorsam, nina ani bo karogo me agarkal nama tom nukum te asele agarkal ale balal, ‘Amilmil yawara awiriya Kari Biya ko nup te taiso mu kote kaparukko!’ ma balalko.” \c 24 \s1 Ikup duap duap aratukko \r (Mark 13:1-13; Luke 21:5-19) \p \v 1 Jesus temple beteram ale namakaso se ko olekem alo kote taiman ale temple kawam nu kasurukasan. \v 2 Se nu nunga maonam, “Nina mel imi suen la arigisan e? Ani nunguningta ninga manorsam, maingte manga temple te kaloman imi mu bo ta numi awote gek am aniso iwita me anirukko, mena, mu suen la pakaku warmon se kapa saparukko,” mam.\fig |alt="temple" src="LB00250B.TIF" size="col" ref="Matthew 24:2" \fig* \p \v 3 Se Jesus Duruk Olive te dagiwaram se ko olekem alo kote taiman. Ale nongota baga se asele manorman, “Mel mu tom amaruya te aratukko mu nanga manaruko terong i? Se tom nukum te ni piler tairko mu kausa awuk wore ana te ari ikinakko, tom nukumasowo manakko?” \p \v 4 Se Jesus nunga maonam, “Ninga kulurmon mu ko ninguru sinar talko! \v 5 Kasik biya taimon ale aninga aip te nunumi balmon, ‘Anigita Kristus,’ mamon ale kariimet suen biya nunga kulurmonko. \v 6 Nina kager den ikial ale ko nirung ikialko, bare nina mu ko me biririkaralko. Mel singir biya imi aratukko, bare tom nukum me tai arataso, aitak. \p \v 7 “Sor bo, sor bo ilak agi kingdom bo, kingdom bo ilak kagerarukko. Karak biya wonong saki nunga morukko, se wanara bibiya sor saki te kaparukko. \v 8 Mel suen la imi mu imet kuriang iluwokko se kumik yaman ikia duap beteso wore iwitakowo. \p \v 9 “Se nina mu, ani ago ko sor suen biya mu me ninga kuemon, ale ninga momon maguwumon se sikina kueralko.\f + \fr 24:9 \ft Nuna Jesus ko olekem nunga bita maguwumonko: Matthew 5:10-11; 10:16-20; John 15:18-21\f* \v 10 Se tom mu te mu kariimet suen biya nongomang ningi nunguning mu nubiring tumon ale kager kari nuguting te nunumi betemon ale nunumi ko me kuemonko. \v 11 Se prophet kawel suen biya aratamon ale kariimet suen biya nunga kulurmonko. \v 12 Se munan memek memek sor irok mu te kariimet suen biya nunumi ko kuera mu bita tamonko. \v 13 Bare awiriya sokel ago la sanami se lagaruk nama ko nukum te mu, daiga bagara ningo pempem aniso mu arigokko. \v 14 Se nuna kingdom ko den gilalong imi apumon karogo ali lilim te geragamon se kariimet ikimonko, asele tom nukum kaparukko. \s1 Ikup aromemek Jerusalem wonong irokko \r (Mark 13:14-23; Luke 21:20-24) \p \v 15 “Se maingte nina mel memek nunguningkiri prophet Daniel ko balam mu temple ningi bangaru betemon se arigalko.\f + \fr 24:15 \ft Mel Daniel ko balam: Daniel 9:25-27; 11:31-32; 12:11. Den imi ago arikko: Mark 13:14; Luke 21:20; 2 Thessalonians 2:4; Revelation 13:14-15.\f* Awiriya den imi kaurok mu ninguru ko ikia taukko. \v 16 Se kariimet Judea sor te bagasan mu nagumon duruk duap ningi tarigi sapamonko. \v 17 Se awiriya ko kawam gul te bagoso agi mu, nu kaparuk ko melmasak kawam ningi aniso mu giokko me ikia taukko. \v 18 Se awiriya ko ningam te bagoso agi mu, nu peleruk ko guang bo taukko ikia me taukko tala. \p \v 19 “Se imet nutagu ago se imet kuriang amin tui se anira, mu tom mu nononga tom bo ningo mena ko, memek biya. \v 20 Se nina te nagu parasaralko tom mu ko guranek beteral se daula marir tom te agi, Sabbath tom te me aratukko.\f + \fr 24:20 \ft Juda nunga munan mu nuna Sabbath tom te awar biya me aolak ilumonko. Ale wonong ko songkuring bibiya mu bagu kutuwukasan.\f* \v 21 Mu awuk, tom mu te ko ikup aratukko mu am memek biya nunguningkiri, tom ali lilim la aratam tom te ikup bo uwuta me aratam tai aitak bare aratukko, ale udagi aking ikup bo uwuta me aratukko.\f + \fr 24:21 \ft Tom memek nunguningkiri: Daniel 12:1; Joel 2:1-2; Revelation 7:14.\f* \p \v 22 “Se tom memek mu me tukunang awurok, mu kariimet bo marak me bagarukko, suen biya kuemon parangamonko. Bare nu ko kariimet noko ma balam mu nunga ningo ko, tom tukunang awurokko. \v 23 Se tom mu te bo baluk, ‘Arigalko, Kristus iweya,’ mauk, agi bo baluk, ‘Arigalko, Kristus uwa,’ mauk, bare nina kawel mu ko me nengemang ningi nunguning arukko. \v 24 Mu awuk, Kristus buawen se prophet kawel suen biya aratamon, ale kariimet te nongomang kulukurmonko miracle se kausa bibiya suen biya tala betemonko, ale te kariimet biya, se kariimet Kaem noko ma nunga balam mu ago la, nunga kulurmon ale nunga gimonko agi, wore ko karogo kaemonko. \v 25 Ikialko, tom umu me tai arataso la, ani girem ale tom umu ko ninga manorsam. \p \v 26 “Buta se awiriya ninga manuk, ‘Nu uwoya, sor garagarayam te bagoso,’ mauk, bare nina umu te me namaralko; agi, ‘Iweya, e galung ningi bagoso,’ mauk, bare mu ko me nengemang ningi nunguning arukko. \v 27 Mu awuk, Kari ko Namar peleruk tairukko mu, pure biliwilik maso se worem bausa te arigisan se worem kapara te agotala arigisan uwutatala, Kari ko Namar tairuk se arigalko. \v 28 Kuwim mel te kueso ale iwiwoso umutang te mu inangnang gaogao tai tai ilu biguwusan. \s1 Kari ko Namar peleruk tairukko \r (Mark 13:24-27; Luke 21:25-28) \p \v 29 “Tom mu te ko ikup biya mu menaruk, me kam la buring ko mu, \q1 ‘Worem motam tiromorom paguk, \q2 se sige me nikim kaparuk, \q2 se baras mu kutukutuk mamon kapamonko. \q1 Se mel aora aora taiti kuali anisan mu uririkimonko.’\f + \fr 24:29 \ft Worem se sige se baras: Isaiah 13:10, 34:4; 2 Peter 3:10; Revelation 6:12-14.\f* \p \v 30 “Se tom mu te kausa bo nuna te ikimon, Kari ko Namar taiso mamonko, mu taiti ningi aratuk, se ali lilim la ko kariimet arigimon ale mamon niamonko.\f + \fr 24:30 \ft Kari ko Namar: Daniel 7:13. Zechariah 12:10 se Revelation 1:7 ago arikko.\f* Se Kari ko Namar sokel se nikinang biya karogo taiti nuwi ningi tai kapawuruk se arigimonko. \v 31 Biugel ko niara karogo karogo nu ko engel alo nunga bitiruk se ali sor suen biya te namamon geragamon, ale ko kariimet maingkala noko ma nunga balam mu nunga gi gi arungak taimon ale nunga bolala awumonko.\f + \fr 24:31 \ft Biugel niaruk se Kris alo barasamonko: 1 Corinthians 15:52; 1 Thessalonians 4:16-17.\f* \s1 Tam fig ko kausa \r (Mark 13:28-31; Luke 21:29-33) \p \v 32 “Ario! Nina aitak tam fig te kausa sang ari ikialko: Tom tam fig ko kower awote gurek gawa iru diruwuso, mu nina umu te ko ikisan, nunguning kaparukko tom pingi aram masan. \v 33 Se uwutata, tom nina mel ani ko ninga manem imi suen la aratamon se arigal, mu nina te ikial, tom pingi aram ale nangimik aram malko. \v 34 Ani nunguningta ninga manorsam, tom imi ko kariimet gue mu me kuemon la, mel imi suen la aratu saparukko. \v 35 Taiti se ali mu mena namaruk, bare aninga den mu me ta menarukkowo. \s1 Sinar ago bagara ko den \r (Mark 13:32-37; Luke 17:26-30,34-36) \p \v 36 “Bare kariimet bo ko day tom umu, se ko worem motam nunguning, te mel suen la imi aratukko mu me ikiso. Engel alo duruk wonong te ta wore me ikisan tala. Se Namar betela me ikiso tala. Mu Nuet kota diram day tom mu ko ikiwoso. \v 37 Munan Noah ko tom te aratam uwutatala Kari ko Namar ko taira kam te aratukko. \v 38 Tom yu lom biya me taikaso la mu, kariimet na yu no gi se, kari imet gi se, imet kari gi se, bagaman se nama Noah dal te aragam ale ningi kasu naguram. \v 39 Mu nuna mel bo aratukko mu me ko sinarakasan tala, se tom yu lom biya tairukko negeram mu am nunga sarumu saparam.\f + \fr 24:39 \ft Noah ko tom: Genesis 6:5-8; 7:21-23. Kariimet saki ikia sinar mena: 1 Thessalonians 5:1-4; 2 Peter 3:6.\f* \p “Se Kari ko Namar tairukko tom mu am uwutata aratukko. \v 40 Kari ilagala ningam ningi ura iluwomon mu, bo tamon se bo am bagarukko. \v 41 Se imet ilagala wete na iri moa nunguruwomon mu, bo mu tamon se bo bagarukko. \v 42 Bore ko se, nina sinar ago loaga se bagaralko, mu awuk, nenenga Kari Biya tairukko day tom mu nina me ko ikisan. \p \v 43 “Buta se den ewere ikialko: Kawam kotam bo tirom tom aguwaya mu te tere kari tairuk ko kawam barukukko mu nu ko ikia le mu, sinar la bagaram se tere kari mu tairam ko kawam me barukam la le. \v 44 Uwutatala, nina betela sinar karogo la bagaralko. Mu awuk, Kari ko Namar tom nina te me ikiwaral umu te tairuk mu ko sinar la bagaralko.\f + \fr 24:44 \ft Kris alo sinar ago bagamonko: 1 Thessalonians 5:5-9; Revelation 3:3; 16:15; 22:12.\f* \s1 Ura kari ningo se ura kari memek nunga den pangan \r (Luke 12:42-46) \p \v 45 “Se ura kari awuk mu ura kari ningo? Ura kari ningo mu ura diram la se ikia sinar ago beteso. Se ko kari dom ura tuso se noko kawam digo lilim bitaru se inang ko tom te diram ko ura kariimet alo nungaruwoso se nu namoso. \v 46 Ale tom ko kari dom mu peleruk tairuk ale ko ura kari mu ura yawarakala bitawuruk se arigok, mu ura kari mu ko ningo nuam arigokko. \v 47 Ani nunguningta ninga manorsam, mu nu ko kari dom noko kawam digo melmasak suen la bituokko ura mu kuting te bitirukko. \p \v 48 “Bare ura kari ko munan memek se baluk, ‘Aninga kari dom mu tom maiya biya lagarukko pa!’ mauk, \v 49 ale ko ura suan nunga moruk maguwurok, ale yu nana ngualara kari arungak na yu no se bagarukko. \v 50 Se ko kari dom mu, day tom se worem motam nu me te ikiwoso mu te tairuk mu, \v 51 iluwok moruk maguwurok, ale baluk se kawel kari alo nongorak biguwurok ale kore motam no se, mo nia se bagarukko. \c 25 \s1 Imet itiwik nunga den pangan \p \v 1 “Tom mu te duruk wonong ko kingdom mu imet itiwik 10 pela nunga lam giman, ale kari bo imet taukko tairukko wore arigimonko namakasan wore turan. \v 2 Se nunga ningi 5 pela mu nunga ikia ngualara ago, se 5 tala mu ikia sinar ago. \v 3 Se ikia ngualara ago mu nunga lam giman, bare karasin sang me giman. \v 4 Se imet ikia sinar ago mu nunga lam se karasin sang ago giman. \v 5 Bare kari imet taukko mu pasak me taikaso, se nuna kimi bita laga nomotam aniram se aniwaman. \p \v 6 “Se tirom uriluan aira bo tairam, ‘Kari imet taukko mu tai aratam iweya! Aratal ale arigalko!’ mam. \p \v 7 “Se imet itiwik mu suen la barasaman nunga lam giman ale kasaman ale motam nunguru burangikasan. \v 8 Se 5 pela ikia ngualara ago mu 5 tala ikia sinar ago mu nunga manarukasan, ‘Nengete karasin sang nangaralko. Anananga lam irisan pa!’ maman. \p \v 9 “Bare 5 pela ikia sinar ago mu balukasan, ‘Mena,’ makasan. ‘Karasin imi ana sang ningarnakko me terong, anananga lam ko la terong mam. Nina diara kawam te namaral ale nemeke kala ninga lam ko karasin diaralko.’ \p \v 10 “Se imet itiwik ngualara ago mu karasin diamonko namawaman, se nubiring ko kari imet taukko mu tai aratam. Se imet itiwik sinar bagaman mu kari imet numi giokko mu ilak inang biya mu ko kasu nagu gilingiman. Se songkuring baguman. \p \v 11 “Se udagi imet itiwik ikia ngualara ago mu taiman ale aikasan, ‘Kari dom! Kari dom!’ makasan. ‘Ana nago ko songkuring kaguruko!’ makasan. \p \v 12 “Bare nu nunga maonam, ‘Ani nunguningta ninga manorsam, ani nina me ninga ikisam,’ mam. \p \v 13 “Bore te se, nina pempem sinar la lagaralko, nina Kari ko Namar ko day tom agi ko worem motam awilaya mu te tairukko, mu nina me ko ikisan.\f + \fr 25:13 \ft Sipsip imet taukko ko den: Revelation 19:6-19.\f* \s1 Kari dom se ko ura kari ilagala suan nunga den pangan \r (Luke 19:11-27) \p \v 14 “Se aking duruk wonong ko kingdom mu, kari dom bo aolak bo awar iluwokko se, nu ko ura kari nunga auram se taiman, se ko melmasak suen la bitaru se bagamonko nuguting te bita bita ago namaram. \v 15 Nu ura kari suan suan nunga ikia nunga nosokel te iki iki manga nungaru nungaru ago namaram. Bo 5000 kina tuam, bo 2000 kina tuam, se bo mu 1000 kina tuam. Asele nu barasam namakaso. \v 16 Se ura kari 5000 kina tam, mu nu tairate namaram ale manga mu ura te beteram, ale ko marir manga 5000 kina tala awote tam. \v 17 Se ura kari 2000 kina tam mu nu koma suanta tala ura te beteram, ale ko marir manga 2000 kina tala awote tam. \v 18 Bare ura kari 1000 kina tam, mu giam karogo namaram mutim bo iram, ale ko kari dom mu ko manga ningi kaluwu beteram. \p \v 19 “Se kari dom mu lagaram tom sapa laga asele peleram tairam, ale manga nungaram mu nongorak nunguru burangikaso. \v 20 Se ura kari 5000 kina tam mu nu tairam, ale 5000 kina bo tala awote tam mu karogo ko kari dom mu kausam ale balam, ‘Kari dom, arikko,’ mam. ‘Ni ani 5000 kina aisem mu ani ura te beterem, ale 5000 kina bo tala awote taem, ale biguwurem 10,000 iwo,’ mam ale tuam. \p \v 21 “Se ko kari dom mu maonam, ‘Ni ura kari ningo, ni yawarakala nunguningkiri beterem!’ mam. ‘Ni ura gotek imi gemang ningi nunguningkiri te ko sinar taem. Se ani melmasak singir biya kiting te bitirik se ko sinar to se, tair ale aninga amilmil ningi agarak bagerko.’ \p \v 22 “Asele kari 2000 kina tam mu betelatala tairam ale mam, ‘Kari dom,’ mam, ‘ni 2000 kina ani aisem mu ani ura te beterem, ale 2000 kina bo tala awote taem ale biguwurem 4000 kina mu iweya,’ mam. \p \v 23 “Se ko kari dom mu maonam, ‘Ni ura kari ningo, ni yawarakala nunguningkiri beterem!’ mam. ‘Ni ura gotek imi gemang ningi nunguningkiri te ko sinar taem. Se ani melmasak singir biya kiting te bitirik se ko sinar to se, tair ale aninga amilmil ningi agarak bagerko,’ mam. \p \v 24 “Asele ura kari 1000 kina tam mu tairam ale mam, ‘Kari dom, ani ikisam mu ni kari aora biya, ni awiriya ko ningam wore am ningi gi nasam, ni ningam bo ningi inang muguri me warem bare mu betelatala ningi ko nunguning am gi ilu biguwusam tala. \v 25 Bore te se ani nguangerem, ale manga 1000 kina ni ani aisem mu karogo namerem mutim irem, ale ningi kaluwurem. Se aitak nika manga mu diram la karogo tairem iweya,’ mam. \p \v 26 “Se ko kari dom mu iwita maonam, ‘Ni ura kari memek, gagor gurum! Ni aga balem ani kari sang nunga ningam te am gi nasam, maem e? Aking kari sang ningam te na muguri agusan mu ani ko nunguning am gi ilu biguwusam, maem e? \v 27 Ni uwuta ikiem agi mu, awuk se ni aninga manga bank te me beterem? Ni uwuta beterem le mu, ani pelerem tairem ale manga mu to se ko marir manga karogo taem le.’ \p \v 28 “‘Buta se tairal manga kuting te tal ale ura kari manga 10,000 tam mu kuting te beteralko,’ mam. \v 29 Mu awuk, awiriya mel karogo mu, nuna sang karogotala tumon se nu mel terong ma la ago bagarukko. Bare awiriya mel mena mu, katirta gotek kumik te aniso mu kumik te gi sapamon se kumik mel mena biya bagarukko. \v 30 Butata se kari memek sumu tal ale matangi sor tiromorom ningi saparal se mu te baga se, kore gigek ma se nia kika se bagarukko. \s1 Sipsip se goat \p \v 31 “Tom Kari ko Namar mu ko nikinang biya mu ningi ko engel alo nongorak tairuk, mu nu ko daiga kuwim nup ago nikim biya mu te daigokko. \v 32 Se ali sor suen biya ko kariimet tai koma dugu te bolala awumon, se nu sipsip se goat bolala bagasan se nunga pagaru kirker nunga awusan iwitatala, kariimet nunga pagaru kirker motam ilagala nunga awurokko. \v 33 Ale sipsip mu ko kuting sengam mu te nunga awurok, ale goat mu kuting ngas mu te nunga awurokko. \p \v 34 “Asele King mu kariimet ko kuting sengam mu te anisan mu iwita nunga manuk, ‘Nina kariimet aninga Ait ninga amilmiloso mu tairal ale kingdom, ali mel suen la me arata la nenenga balu se nunguru beteram, mu talko. \v 35 Mu awuk, ani na ko kuerem mu nina ani na aisiman se naem, se ani yu ko kuerem mu nina yu aisiman se naem. Se ani kari iwareng bo iwita tairem mu nina ani aga aru tagiman ale kuwim aisiman. \v 36 Se ani guang yamel ko tukunangarem se nina ani guang yamel te aga angimik ereman. Se ani kuera karogo bagerem, mu nina aninga sinar taman. Se ani talipara ningi bagerem mu nina tai agarkaman,’ maukko. \p \v 37 “Se kariimet ningo diram mu iwita nu isarmonko, ‘Kari Biya, tom awuk wore te ni na ko kuerem se ana karkaman ale na kisiman? Ale yu ko kuerem se ana yu kisiman? \v 38 Se ana tom awuk wore te ni kari iwareng ko iwita tairem se ana ka aru tagi kuwim kisiman? Agi guang ko tukunangarem se ana guang yamel te kimik ereman? \v 39 Ale aking tom awuk wore te ni kuera karogo bagerem se ana nika sinar taman? Agi talipara kawam ningi bagerem se ana tai karkaman?’ mamon. \p \v 40 “Se King mu mauk, ‘Ani nunguningta ninga manorsam, nina anapeya aninga launuria kituwura bo kumik te beteman, mu nina ani angimik te beteman,’ ma balukko.\f + \fr 25:40 \ft Saonga ningo saki alo nungumik te betera: Proverbs 19:17; Matthew 10:42; Hebrews 6:10; 13:3.\f* \p \v 41 “Asele nu kariimet kuting ngas mu te anisan mu iwita nunga manuk, ‘Nina kariimet memek alo, se ani amakete tagi tal, ale nama tama, Satan se ko engel alo nunga nunguru beteman se pempem la kani lagoso, mu ningi kapa saparalko. \v 42 Mu awuk, ani na ko kuakasam, bare nina ani na me aisukasan, yu ko kuakasam mu yu me aisukasan. \v 43 Ani kari iwareng ko iwita taikasam, bare nina me aga aru tagikasan ale kuwim aisukasan. Ani guang yamel ko tukunangakasam, bare nina guang yamel bo te angimik me irakasan. Se aking kuera karogo bagakasam agi talipara kawam ningi bagakasam mu nina tai me agarkikasan,’ maukko. \p \v 44 “Se nuna betela iwita balmon, ‘Kari Biya, ni amaru na inang ko kuakasam agi yu ko kuakasam agi, kari iwareng ko iwita taikasam agi, kuera karogo bagakasam agi talipara kawam ningi bagakasam se ana me ka sangarukasan?’ mamon. \p \v 45 “Se King mu iwita nunga manukko, ‘Ani nunguningta ninga manorsam, tom nina munan ningo bo aninga launuria kituwura bo kumik te me beteman, mu nina ani angimik te koma suanta tala beteman,’ ma nunga manukko. \p \v 46 “Se nuna namamon ale kuwim memek mu ningi yaman memek tom suen biya to se lagamonko. Bare kariimet ningo diram mu namamon ale kuwim marak ningo yawara tom suen biya te bagamonko mu ningi amilmil te baga se lagamonko.”\f + \fr 25:46 \ft John 5:28-29 ago arikko.\f* \c 26 \s1 Jesus momon se kuerukko ko den taling beteman \r (Mark 14:1-2; Luke 22:1-2; John 11:45-53) \p \v 1 Se tom Jesus den imi suen la balu saparam mu nu ko olekem alo nunga maonam, \v 2 “Nina ko ikisan iwitata, day tom ilagala aniso imi buring ko mu Passover ko tom biya tai aratuk, se tom umutang te Kari ko Namar kager kari nuguting te betemon se tam kangono te itugumonko.” \p \v 3 Tom mu te priest bibiya se kari supuling alo namaman priest supuling ko nup Caiaphas mu ko kawam biya mu ningi biguwuman, \v 4 ale kawel munan sang te Jesus ilumon ale momon se kuerukko ko den kaloman. \v 5 Bare maman, “Ana mel imi Passover ko tom te me betenakko, mu awuk, kariimet ningi kager biya barasuk bore ko,” maman. \s1 Imet bo Bethany sor te oil siring yawara Jesus supuling te waram \r (Mark 14:3-9; John 12:1-8) \p \v 6 Se Jesus Bethany wonong te kari bo ko balsan Simon kuera laira posara ago bare aitak nungeram masan, mu ko kawam te na nowaram, \v 7 se imet bo oil siring yawara manga biya te diasan mu yu kuting alabaster te nungurman mu ningi giam karogo supuling te waram. \p \v 8 Se olekem alo kilek mu arigiman ale nongomang magakaso se balman, “Anape ko oil owore am waru te kolasan? \v 9 Oil yawara sumu manga biya te diara ale ko manga mu kariimet kituwura guat nungara ko koma wore,” maman. \p \v 10 Bare Jesus ko ikiam ale nunga maonam, “Nina anape ko imet ewere gomang ikup tusan a? Nu munan yawara nunguningkiri wore ani angimik te beteram,” mam. \p \v 11 “Kariimet kituwura guat mu nengerak pempem baga lagamonko, bare ani mu nengerak me baga lagarikko. \v 12 Ani me aga mutim tugusan la, imet imi giram ale mutim ningi namarikko oil te angimik guang nunguru beteram. \v 13 Ani nunguningta ninga manorsam, sor koma suen la te den gilalong imi balu se mu, munan imet imi beteram mu agotala ko balmon se ko iki gurugu se lagamonko.” \s1 Judas nu Jesus kager kari nuguting te bitirukko balam \r (Mark 14:10-11; Luke 22:3-6) \p \v 14 Asele olekem 12 mu nunga bo, ko nup Judas Iscariot, mu priest bibiya nongote namaram, \v 15 ale mam, “Ani Jesus nigiting te bitirik mu nina anape mel ani aisalko?” mam. Se nuna manga silver bilik 30 kauman ale nu tuman. \v 16 Se tom umu te se namaram mu Judas lage kuring bo Jesus kager kari nuguting te bitirukko wore ko sinar la bagakaso.\f + \fr 26:16 \ft Judas: Matthew 26:14-15,24-25; 27:3-5; John 12:4-6; 13:27,30; 17:12,15; Acts 1:16-20.\f* \s1 Ko olekem arungu Passover na nam \r (Mark 14:12-26; Luke 22:7-23; John 13:21-30; 1 Corinthians 11:23-25) \p \v 17 Bread Yeast Mena Nana, ko day tom 1 mu te, olekem alo Jesus kote taiman ale isarman, “Nika gemang ana aparete namanak ale Passover ko inang nunguru buranganak se noko ya?”\f + \fr 26:17 \ft Passover ko den: Exodus 12:14-20.\f* maman. \p \v 18 Se nu nunga maonam, “Nina wonong biya mu ningi kasu nagural ale kari bo ko nup ninga manem mu kote namaral ale iwita maonalko, ‘Kausa kari iwita balam: Aninga tom tai pingi aram, se ani aga olekem arungak nika kawam te Passover nanakko, ma maonalko,’ ” mam. \v 19 Se olekem alo Jesus nunga kiti gurugam uwutata beteman, ale Passover na nunguru burangi beteman. \p \v 20 Se sor baingam tairam mu Jesus ko olekem 12 mu arungak na nana kuwim te dagiman.\fig |alt="last supper" src="DN00489b.tif" size="col" ref="Matthew 26:20" \fig* \v 21 Ale nuna na nowaman se Jesus mam, “Ani nunguningta ninga manorsam, nenenga ningi bo ani memek te aga bitirukkowo,” mam. \p \v 22 Se nuna ninguru nongomang batagakaso. Se nunumi nogowom kaora la isarukasan, “Kari Biya, ni aninga iki se me balsam agila?” makasan. \p \v 23 Se Jesus nunga maonam, “Kakirip ani agarak tawir ningi bread kumin ningi mituwuwoso imitang memek te aga bitirukko. \v 24 Kari ko Namar mu batoga te ko balam uwutata kumik te aratukko. Bare kakirip Kari ko Namar mu memek te beteso mu am bote ko! Nu ali imi te me bilangaram le mu, am ningo nunguningkiri le.” \p \v 25 Se Judas, kari Jesus memek te bitirukko, mu mam, “Rabbi, ni aninga iki se me balsam agila?” mam. \p Se Jesus mam, “Se! mu nigita,” mam. \p \v 26 Se nuna na nowaman se Jesus bread tam, Kaem amilmil tuam, ale paogam, ale ko olekem nungaru se mam, “Tal ale nalko; imi aninga angimik nunguning.” \p \v 27 Ale aking waen bagun ago mu tam, Kaem amilmil tuam, ale nungaru se mam, “Nina singir la bagun ningi nalko. \v 28 Imi aninga angimik gue, borta te Kaem ko kariimet nongorak numi gomang suan awurokko balam, se gue mu kariimet suen biya nunga memek siwurokko wore ningarsam.\f + \fr 26:28 \ft Jeremiah 31:31.\f* \v 29 Ani aitak ninga manorsam iwita, ani udagi waen muguri ko yu imi me naik nama, tom aninga Ait ko kingdom ningi biguwunak asele ani nengerak waen iru mu nanakko,” mam. \p \v 30 Ale wur bo ilu sapaman, ale arataman Duruk Olive te namaman. \s1 Jesus Peter nu buring tuokko mu balam \r (Mark 14:27-31; Luke 22:31-34; John 13:36-38) \p \v 31 Se Jesus nunga maonam, “Aitak tirom imi nina ikup ani angimik te aratuk mu arigal ale nina suen la parasaral nagu saparalkowo. Ikialko. Batoga bo te iwita baluwoso: \q1 ‘Ani bitua kari bataguru saparik se dagulok, se sipsip suen la parasamon ale nagu sapamonko.’\f + \fr 26:31 \ft Zechariah 13:7.\f* \p \v 32 Bare kam ani kuera mutim bitirik ale barasik mu ani girek Galilee sor te namarik bagarik se tai agarkalko.” \p \v 33 Se Peter mam, “Suen la ni kimik te arigimon ale nagu sapamon, bare ani mu mena kowo.” \p \v 34 Se Jesus mam, “Ani nunguningta nika manorsam, aitak ta tirom imi, tarak me niaruk la, ni nimi duap saguwur ale tom ilagala suan ko balu, ni ani me aga ikisam ma balukowo.” \p \v 35 Bare Peter wetang te mam, “Ani aimi duap me saguwurikko, mena, ani am ni kerak kuerikko,” mam. Se olekem alo suen la den koma suantala balman. \s1 Gethsemane ningam ningi \r (Mark 14:32-42; Luke 22:40-46) \p \v 36 Se Jesus ko olekem alo nongorak kuwim bo ko nup Gethsemane masan mu te namaram, ale nunga maonam, “Iwita dagi sagaral se ani owore te namarik ale guranek bitirikko,” mam. \v 37 Ale nu Peter, se Zebedee ko namar ilagala mu nunga giam ale nongorak namaram, ale ikup biya ikikaso ale gomang ninguru batagakaso. \v 38 Se nu nunga maonam, “Ani angamang bataga ninguru aga ira saparam se am kuerikko iwita ikisam. Nina ani agarak iwita baga se sinar la bagaralko,” mam. \p \v 39 Ale nu katir aolak ilu namaram ale koma kaparam se ali awote dagulam ale baga se guranek bita se mam, “O aninga Ba, terong agi mu, aninga angamang ni ikup memek yu bagun ago iwita taiwoso ewere to saparko. Bare bo la namarukko, aninga angamang me karo tuiko, mena, ni nika ikia gemang la karo tuiko,” mam. \p \v 40 Ale peleram ko olekem ilagala suan umu nongote namaram mu aniwaman se nungarkam. Ale Peter isuam, “Nina anira beteral ale hour suanta ko iwita agarak marak bagaralko terong agi awuk? \v 41 Sinar la baga se guranek bita se bagaral se ira ariga taiso mu me ninga saparuk se dagulalko. Nenenga nedera, marak mu uwutata ko gomang aniso, bare ninga ningimik sokel mena.” \p \v 42 Ale akingtala guranek bitirukko peleram namaram ale mam, “O aninga Ba, bare memek yu bagun ago iwita ani naikko taiwoso mu to saparko mena se am naikko agi mu asele nika gemang te aniso mu, iwitata aratukko,” mam. \p \v 43 Ale akingtala peleram tairam mu ko olekem nomotam ikuwaram se akingtala aniwaman se nungarkam. \v 44 Ale nungarki bita se aking peleram tom 3 ko namaram, ale guranek koma suanta giram tom ilagala ko beteram uwutatala akingtala beteram. \p \v 45 Asele peleram ko olekem alo nongote tairam ale nunga maonam, “Au! agi am ani se neneman sapawasan e? Arigalko, tom tai aratam, se Kari ko Namar kari memek nuguting te betemonko. \p \v 46 Barasal se namanakko! Kari ani memek te aga bitirukko mu taiso!” mam. \s1 Jesus ilu talipa gilingiman \r (Mark 14:43-50; Luke 22:47-53; John 18:3-12) \p \v 47 Ale uwuta baluwaram mu, Judas, ko olekem 12 mu nunga bo, mu tai aratam. Priest bibiya se kari supuling bibiya alo balman se kager kari motam biya mu baenat se saenang mel giman ale nu ilak taiman. \v 48 Nu maingkala aguwaya bitirukko mu nunga kiti gurugam, “Ani kakirip iluwek ale musuk tuek, mu nina kakirip borta ilu taliparalko.” \p \v 49 Ale dirmam Jesus kote namaram ale, “Amilmil yawara, Rabbi,” ma se iluwam ale musuk tuam. \p \v 50 Se Jesus nu maonam, “Aga bo, anapeya bitarko tairem mu bitarko,” mam. Se kager kari kasuman Jesus iluman ale talipaman. \v 51 Umu te kari Jesus ilak bagara mu bo ko baenat woyam, ale priest supuling ko ura kari te dogowa bataguru saparam. \p \v 52 Se Jesus nu maonam, “Baenat ko kuwim te tugumko!” mam. “Awiriya baenat te daongaso, mu batir te kuerukko. \v 53 Ni ani aga Ait aurik se nu pasak ala engel suen biya nunguningkiri nunga bitiruk se taimon ale aga sangarmonko iwita me ikisam e? \v 54 Bare ani uwuta bitirik mu, mel aratukko batoga te aniso mu awuk ta aratukko?” \p \v 55 Asele Jesus kager kari motam biya mu iwita nunga maonam, “Ani tere daong kari se nina aga iluwalko baenat se saenang mel ago giman ale taiman e? Tom kasik biya ani temple ningi dagikasam ale kariimet nunga kasurukasam, bare nina awuk se ani me aga ilukasan? \v 56 Bare mel suen la aratuwoso imi mu prophet alo nunga den batoga te aniso wore ko nunguning kaparukko se aratuwoso.” \p Se tom mu te ko olekem alo suen la mu nu beteman ale nagu sapaman. \s1 Jesus Sanhedrin ko kari bibiya nomokete sanamaram \r (Mark 14:53-65; Luke 22:54-55,63-71; John 18:12-14,19-24) \p \v 57 Kari Jesus iluman mu ilak priest supuling Caiaphas kote ilak namaman. law ko kausa kari se kari supuling alo mu umu te biguwuman ale bagaman. \v 58 Bare Peter ilak namakasan mu kowom kaoram ale awar nuam taiwakaso. Nuna priest supuling ko kawam ko por ningi kasu naguman, se nu karogotala kasu naguram ale bitua kari nongorak daigam, ale kumik te aguwaya betemon wore ari ikiokko bagakaso. \p \v 59 Se priest bibiya, se Sanhedrin ko kari bibiya suen la mu nuna kari saki Jesus den kawel te atumumon se ikimon ale te momon se kuerukko wore ko den ikiwakasan. \v 60 Se kari suen biya bala kawel ago tai balukasan, bare den bo nu te momon se kuerukko mu me arigiman, mena. \p Nukum kitira mu kari ilagala barasaman \v 61 ale balman, “Kari sumu iwita balam, ‘Ani Kaem ko temple mu am parusuwurik ale aking tom ilagala suan ningi am kalikko terong,’ ma balam.”\f + \fr 26:61 \ft Jesus temple ko den balam: John 2:19-21. Jesus kutek mam: Isaiah 53:7; Matthew 27:12.\f* \p \v 62 Se priest supuling barasu sanamaram ale Jesus maonam, “Ni kimik ko den balsan ewere awuk, koma me baluko e? Se den ito kari imi ni kimik ko balsan imi?” \v 63 Bare Jesus den bo ta me balam. \p Se priest supuling mam, “Ani Kaem marak bagoso wore ko nup te ka manorsam, ni nu koma te den nunguning la nanga manaruko: Ni Kristus Kaem ko Namar agi mu diram la nanga manaruko,” mam. \p \v 64 Se Jesus mam, “Se, ni balem suwutata. Bare ani nina suen la ninga manorsam, tom udagi nina Kari ko Namar Kaem Sokel Garagar mu ko kuting sengam mu te dagiwuruk se arigalko, se taiti nuwi te taiwuruk se arigalko!”\f + \fr 26:64 \ft Daniel ko den: Daniel 7:13.\f* mam. \p \v 65 Se priest supuling den umu ikiam ale kota ko guang iluwam barukam ale mam, “Nu Kaem mel yam ko beteram! Ana anape den bo karogo ko kimi bita se laganakko? Nina ikiman, nu Kaem mel yam ko beteso. \v 66 Se nina awuk balsan a?” \p Se nuna balman, “Nu memek beteram mu ko koma mu lage suanta, am kuerukko,” maman. \p \v 67 Ale koma motam ningi katingakasan ale nuguting te moakasan. Se saki mu kol kuting te kulukuru se \v 68 balukasan, “Kristus, ni prophet agi mu awiriya ka moso mu nanga manaruko!” makasan.\f + \fr 26:68 \ft Jesus bita maguwuman: Isaiah 50:6; 53:5.\f* \s1 Peter numi duap saguwuram ale “Ani Jesus me ko ikisam,” mam. \r (Mark 14:66-72; Luke 22:55-62; John 18:16-18,25-27) \p \v 69 Peter kawam ko por ningi dagiwaram se priest supuling ko ura imet bo kote tairam, ale mam, “Ni agotala Jesus Galilee kari wore ilak geragakasam,” mam. \p \v 70 Bare Peter nuna suen la nomokete numi duap saguwuram ale mam, “Ani ni anapeya balsam sumu karogo ngualawasam,” mam. \p \v 71 Ale por ko songkuring biya mu te namaram, se ura imet bo tala nu arigam, ale kariimet sang mu te bagaman mu nunga maonam, “Kari imi Jesus Nazareth kari wore ko kari bo,” mam. \p \v 72 Se Peter akingtala numi duap saguwuram ale mam, “Ani Kaem Biya bagoso se koma te nunguningta balsam, ani kari sumu me ko ikisam!” mam. \p \v 73 Se kam me maiyam, kari sanamiwaman mu Peter kote taiman ale manorman, “Nunguningta ni nunga bo! Ana nika munak nirung te la ikisan,” maman. \p \v 74 Se Peter den sail karogotala balam, “Ani kawelarik mu Kaem am ikup aisuokko. Nunguningta nunguningkiri, ani kari sumu me ko ikisam!” mam. \p Se tom umutang te la tarak niaram. \v 75 Se Peter den Jesus nu maonam umu kuamin te tairam, “Tarak me niaruk la, ni tom ilagala suan ko nimi duap saguwur ale ni ani me aga ikisam iwita ma baluko.” Se Peter watingi aratam ale ninguru niakaso. \c 27 \s1 Nuna Jesus Pilate kuting te beteman \r (Mark 15:1; Luke 23:1-2; John 18:28-32) \p \v 1 Ukiram tumong biyala priest bibiya se kari supuling suen la nongomang suan awuman mu Jesus momon se kuerukko balman. \v 2 Ale kuting kaloman, ale diruwuman ilak nama Pilate kuting te beteman. Nu Rome koma tata Judea sor ko governor. \s1 Judas numi dogotak paogam \r (Acts 1:18-19) \p \v 3 Judas memek te Jesus beteram se nuna momon se kuerukko balman se ikiam, mu aking ningurutala numi ko iki maguwuram, ale ko manga silver biling 30 tuman mu giam karogo peleram priest bibiya se kari supuling nongote ago namaram, \v 4 ale “Ani memek beterem! Ani kari kumik den mena wore memek te kuerukko beterem!” mam. \p Se nuna manorman, “Mu anananga mel mena! Mel mu nika la!” maman. \p \v 5 Se Judas manga iluwaram mu temple ningi waram ale aratam namaram ale mayang te numi dogotak paogam. \p \v 6 Se priest bibiya alo manga kaparam aniram mu giman ale balman, “Manga imi gue ago, se munan te aniso mu ana temple ko manga ago me biguwunakko,” maman. \v 7 Ale balman ale manga umu te kari kani nungurso mu kote ali bilik bo kariimet iwareng te nunga mutim tugumonko mu diaman. \v 8 Se eng am tai aitak mu ali mu ko nup “Ali Bilik Gue Ago” masan. \p \v 9 Se den prophet Jeremiah ko batoga te aniram mu ko nunguning kaparam. Batoga mu iwita balam: “Kari Biya iwita aga maonam, Israel kariimet manga silver biling 30 te nu diamonko balman, \v 10 ale manga umu te kani nunga ko kari kote ali bilik diaman.”\f + \fr 27:10 \ft Zechariah 11:12-13; Jeremiah 19:1-13; 32:6-9.\f* \s1 Pilate Jesus isarukaso \r (Mark 15:2-5; Luke 23:3-5; John 18:33-38) \p \v 11 Jesus governor biya Pilate koma te sanamaram se Pilate nu isuam, “Ni Juda nunga king e?” mam. \p Se Jesus mam, “Se mu diram, ni balsam butata,” mam. \p \v 12 Bare priest bibiya se law ko kausa kari den te atumukasan mu nu nononga den mu ko koma me balukaso. \p \v 13 Aking Pilate nu isuam, “Ni den te ka atumusan wore me ikisam e?” mam. \p \v 14 Bare Jesus den koma bo me ta balu arigam, mu te Pilate ninguru tala ikia moakaso.\f + \fr 27:14 \ft Jesus sipsip iwita kutek mam ale den bo me balukaso: Isaiah 53:7.\f* \s1 Pilate Jesus tam kangono te tagimonko balam \r (Mark 15:6-15; Luke 23:13-25; John 18:39—19:16) \p \v 15 Rome ko munan bo mu, Passover tom taikaso mu kariimet nunga nongomang te talipara kari awiriya ko balukasan mu Pilate balukaso se nu talipara bitakaso ale aratukaso. \v 16 Se tom mu te talipara kari memek bo, kariimet ko ikia biya, ko nup Barabbas mu talipara ningi bagakaso. \v 17 Se tom kariimet tai bolala awuman mu Pilate nunga isuam, “Kari awuk bore ani kutuwu ningarikko nengemang aniso? Barabbas ko agi, kari Jesus, balsan ‘Kristus’ masan, wore ko ye?” mam. \v 18 Mu nu mungkala ko ikiam, Jesus mu duap bo te mena, am nongomang memek te ilak tai nu kuting te bita gilingiman.\f + \fr 27:18 \ft Juda kari bibiya Jesus ko nongomang magaram: John 11:47-48; 12:18-19.\f* \p \v 19 Se Pilate ko den ariga ko kuwim te dagiwaram mu ko nuwus den bo beteram se kote tairam, se mam: “Ni mel bo kari kumik den mena sumu kumik te me bitarko! Ani nu kumik ko ipingira bo arigem, ale ko ikia ninguru aga moawoso,” mam. \p \v 20 Bare priest bibiya alo se kari supuling bibiya mu kariimet nongomang atumukasan, ale nunga manarukasan, “Nina Pilate maonal se nu Barabbas kutuwu nangaruk, ale baluk se Jesus mu momon se kuerukko,” makasan. \p \v 21 Se Pilate nunga isuam, “Ilagala ewere nunga ningi awuk mu ani kutuwu ningarikko?” mam, mu nuna balman, “Barabbas kutuwu nangaruko,” makasan. \p \v 22 Se aking Pilate nunga isuam, “Se Jesus, balsan Kristus masan, mu ani awuk bitirikko?” mam. \p Se nuna suen la balman, “Tam kangono te tagiralko!” makasan. \p \v 23 Se Pilate nunga isuam, “Nu anape memek beteram?” mam. \p Bare nuna am sail karogo la balukasan, “Am tam kangono te tagiralko,” makasan. \p \v 24 Se Pilate ikiam, mu nu mel bo bitirukko me terong iwita arigam. Ale betela nu arigam mu kariimet ningi kager biya barasukko iwita arigam. Ale kariimet biya nomotam te yu tam, ale kuting anuwam, ale balam, “Kari imi ko kumik gue ani agiting me magarukko, ani angimik den mena. Mu nenenga mel la,” mam. \p \v 25 Se kariimet suen la balukasan, “Mu terong, ana se nanga kuriang ago mu noko gue am nagiting magarukko,” maman.\f + \fr 27:25 \ft Nuna nuguting gue ago: Matthew 23:35.\f* \p \v 26 Se Pilate Barabbas kutuwu nungaram. Ale balam, se Jesus wip te moa gilingiman, asele tam kangono te tagimonko ko kager kari nuguting te beteram. \s1 Kager kari alo Jesus kumik ko alel munak balukasan \r (Mark 15:16-20; John 19:2-3) \p \v 27 Se Pilate ko kager kari Jesus diruwuman ilak kawam biya mu ningi kager kari nunga bagara kuwim te ilak namaman se kager kari suen la tai biguwuman ale laturman. \v 28 Ale ko guang mu kutuwu sapaman, ale guang bo diriyam kataru tuman. \v 29 Ale mayang kore karogo mu taman ale kitigat iwita nungurman ale supuling tuguman. Ale tam bo taman, ale king ko sikir iwita kuting sengam mu te beteman. Ale koma dugu te nubugura kulukurukasan ale den dolara iwita manarukasan, “O Juda nunga king, nup biya!” makasan. \v 30 Ale kumik kuali katingikasan, ale tam kuting te mu tokasan ale gira awom la supuling te moakasan. \v 31 Nuna dolara munan umu bita sapaman ale guang diriyam mu kutuwu taman ale kota ko guang aking kataru tuman. Asele taman ale tam kangono te tagimonko ilak namakasan.\f + \fr 27:31 \ft Isaiah giram mel imi ko balam: Isaiah 50:6; 53:3,7.\f* \s1 Jesus tam kangono te tagiman \r (Mark 15:21-32; Luke 23:26-43; John 19:17-27) \p \v 32 Nuna diruwuman ilak nama se Cyrene kari bo\f + \fr 27:32 \ft Cyrene mu Africa sor te, Libya ali sor mu te ko wonong bo.\f*, ko nup Simon, mu arigiman, ale Jesus ko tam kangono giokko iluman ale guguna tuman. \v 33 Nuna tai kuwim bo ko nup Golgotha, ko nunguning mu “Supuling Sokel ko Sor” masan, mu te arataman. \v 34 Ale umu te, nuna waen mel seselak ago guruga mu tuikasan; se kau to arigam mu me nokaso. \v 35 Ale tom nuna tam kangono te tagiman, mu ko guang kututuwuman ale nunumi tumonko se ko kolara kola gilingikasan.\f + \fr 27:35 \ft David den balam mu ko nunguning aratam: Psalm 22:18.\f*\fig |alt="cricifixion" src="UBSCl-22c.tif" size="col" ref="Matthew 27:35" \fig* \v 36 Nuna dagiman ale ari se bitaruwakasan. \v 37 Se tam kangono te kualala supuling ko mu, anapeya duap ko tam kangono te tagiman mu batagorman ale moman se anikaso. Se den mu iwita batagorman, IMI JESUS, JUDA NUNGA KING. \p \v 38 Se tere daong kari ilagala karogo la tam kangono te nunga tagi gilingiman, bo Jesus kuting sengam ko, se bo ko kuting ngas ko.\f + \fr 27:38 \ft Isaiah den balam mu ko nunguning aratam: Isaiah 53:12.\f* \v 39 Se kariimet nama taikasan mu nuna ari se nusupuling sisuwuwakasan ale den dolara tuikasan, \v 40 ale makasan, “Ni temple parusuwur ale tom ilagala suan ningi aking iru kaloko balem, buta keta nimi sangaruko! Ni Kaem ko Namar agi mu, tam kangono bitar ale tai kaparko!” makasan. \p \v 41 Se priest bibiya, se law ko kausa kari bibiya, se kari supuling munan koma suanta te den dolara tuikasan ale balukasan, \v 42 “Nu saki alo nunga sangarukaso, bare nu kota numi sangukko me terong!” makasan. “Nu ana Israel nanga King agi mu, tam kangono bitiruk ale tai kaparuk se ana ariginak ale ko nangamang ningi nunguning arukko!” makasan. \v 43 “Nu Kaem te la ira sanami lagaram. Se Kaem gomang tuok agi mu sangukko, mu awuk, nu numi balukaso, ‘Ani Kaem ko Namar,’ makaso.” \v 44 Se tere daong kari ilagala Jesus kumik duap te nunga tagiman mu nuna karogotala den dolara memek manarukasan.\f + \fr 27:44 \ft Nuna den dolara tuikasan: Psalm 22:7-8.\f* \s1 Jesus kueram \r (Mark 15:33-41; Luke 23:44-49; John 19:29-30) \p \v 45 Se worem motam tai dirmam, 12 o'clock, mu worem motam tirom iluwam nama 3 o'clock, mu tiromorom ali lilim la iramuram. \v 46 Se 3 o'clock bainga ningi iwita mu Jesus sail karogo airam, “Eli, Eli, lema sabachthani?” mam, ko nunguning mu, “Aninga Kaem, aninga Kaem, ni awuk se biring gurugu aisem?”\f + \fr 27:46 \ft Jesus ko den balam mu Psalm 22:1 te aniso.\f* \p \v 47 Se kariimet saki sanamiwaman mu ikiman ale balukasan, “Mu Elijah aruso!” makasan. \v 48 Se nunga bo pasak ala naguram namaram ale mel bilik bo tam, ale waen aora seselak mu ningi mituwuram, ale tam te ko kopa te atumam ale Jesus misikirokko garukam. \p \v 49 Bare suen biya bagaman mu maman, “Me neger se ana Elijah tairuk sangaru taukko agi wore ariginakko,” maman. \p \v 50 Se Jesus akingtala sail ago niaram ale kueram. \p \v 51 Se temple ningi guang biya mu kualala barakam kapa kopa te paga ilagalaram. Se ali wanara ko kapakaso se manga papak maman, \v 52 se ali motam betelatala barewareng makasan ale kuring kaigakasan. Se Kaem ko kariimet suen biya kueman mu aking maragakasan \v 53 ale nunga kuera mutim bita bita aratukasan. Se udagi, tom Jesus barasam mu te, nuna wonong laili Jerusalem ningi kasu naguman se kariimet suen biya nungarkaman. \p \v 54 Se kager kari supuling ko kari arungak Jesus tam kangono te bitaruwaman mu, wanara kaparam se mel kasik biya aratam mu arigiman, ale ninguru nguangaman ale balukasan, “Nunguningta kakirip imi Kaem ko Namar!” makasan. \p \v 55 Se imet suen biya awar nuam sanamaman ale ariwakasan. Nuna Galilee la Jesus kowom karoman ale mel ko kueruk ale baluk bare te sangarmonko kowom karoman. \p \v 56 Imet umu nunga ningi mu Maria Magdalene, Maria bo tala, nu James se Joses nunga nunam mu se, Zebedee ko namarari mu nunga nunam agotala bagakasan. \s1 Jesus mutim tuguman \r (Mark 15:42-47; Luke 23:50-56; John 19:38-42) \p \v 57 Sor baingam taikaso se Arimathea kari bo, ko nup Joseph, nu kari kumik mel suen biya ago, nu kota mu betela Jesus ko olekem bo, mu tairam. \v 58 Nu Pilate kote namaram ale Jesus ko kumik guang taukko isuam. Se Pilate balam mu ko kumik guang mu am tumonko mam. \v 59 Se Jesus ko kumik guang tam mu kutuwu Joseph tuman se guang bo iru siraram wore te kaolam, \v 60 ale ilak nama kota ko ali motam, manga ningi pagaru nungam mu ningi beteram. Asele manga aromemek bo gurugam ale kuring te baguram, ale namaram.\f + \fr 27:60 \ft Isaiah giram mel imi ko balam: Isaiah 53:9.\f* \v 61 Se Maria Magdalene se Maria bo tala, mu ali motam duap te dagiman ale bagakasan. \s1 Kager kari ali motam bitarman bagakasan \p \v 62 Se Passover ko nunga burangara ko tom mu menaram se Sabbath duap bitawaram mu priest bibiya alo se Pharisee alo biguwuman ale Pilate kote namaman \v 63 ale, “Dom kari,” maman, “kawel kari nung mu marak baga se la iwita balukaso, ‘Ani kuerik ale tom ilagala suan mu te aking barasikko,’ makaso, ko den balam mu ana ikiman. \v 64 Buta se ni sokel karogo la balu se ali motam wore day tom ilagala suan mu ningi ninguru ko sinar tamonko. Noko olekem alo namamon kumik guang tetela la tamon ale kaluwumon ale kariimet nunga kulurmon, ale ‘nu kueram bare aking maragaram,’ mamon bore ko. Kawel nukum imitang mu nama au kaparuk ale kawel motam motam bitakaso mu am nunga kia saparukko,” maman. \p \v 65 Se Pilate nunga maonam, “Bitua kari sang nunga gial arungak namaral ale ali motam ninguru lautal ale ko sinar talko,” mam. \p \v 66 Se nuna ali motam te namaman ale te ikimonko mayang bo tareng iwita tagi beteman. Ale bitua kari nunga awuman se ko sinar bagakasan. \c 28 \s1 Jesus barasam \r (Mark 16:1-8; Luke 24:1-10; John 20:1-8) \p \v 1 Sabbath tom menaram se aniram ukiram, tumong biyala day tom 1 mu te, Maria Magdalene se Maria bo tala mu ali motam arigimonko namaman. \v 2 Se wanara biya kaparam se Kari Biya ko engel bo duruk wonong te wore tai kaparam, ale manga biya ali motam kuring te baguman mu gurugu karogo nama due ko beteram, ale awote daigam. \v 3 Noko kumik nikim mu pure nikim iwita, se ko guang mu siraram nunguningkiri. \v 4 Se kari ali motam bitaruwaman mu ninguru nguangaman, ale nungumik barowara makaso, se dagulaman ale kua titimaman. \p \v 5 Se engel nu imet mu nunga maonam, “Nina me nguangaralko,” mam. “Ani ikisam, nina Jesus tam kangono te tagiman wore ko loagawasan,” mam. \v 6 “Bare nu ewela me bagoso. Nu kota balam butata nu maingkala barasam. Iweya, ewela tairal ale kuwim te aniwaram mu arigalko. \v 7 Asele pasak ala namaral ale ko olekem alo nunga maonalko, nu maingkala barasam ale aitak mu giram Galilee namaram, se nuna Galilee namamon ale arigimonko. Ani den aitak ninga manem butata beteralko.” \p \v 8 Se imet ilagala mu ali motam beteman, ale nguanga se wore aking amilmil te biririka nama se nagu nagu namamon ale ko olekem alo nunga manarmonko namakasan. \v 9 Se Jesus nongoma te aratam, ale “Amilmil yawara,” mam. Se nuna kote namaman ale suwik duap ningi dagulaman, ale suwik iluman ale nup patawukasan. \v 10 Se Jesus nunga maonam, “Me nguangaralko. Namaral ale aninga launuria alo nunga maonal se Galilee namamon ale mu te asele ani agarkamonko.” \s1 Priest se supuling bibiya nunga kawel \p \v 11 Se tom imet mu namawaman mu kari ali motam bitaruwaman mu nunga sang peleman wonong biya ningi kasu naguman, ale mel singir la aratam mu ko duap priest bibiya alo nunga manorman. \v 12 Se priest bibiya mu kari bibiya arungu biguwuman ale ikia bo kaloman. Ale manga biyala kari ali motam bitaruwaman mu nungarman, \v 13 ale nunga manorman, “Nina iwita balalko, ‘Noko olekem alo tirom ana aniwaman se taiman ale ko kumik guang tere taman,’ malko. \v 14 Se den imi governor biya, Pilate, dogowa nagurok se ikiok, mu ana ilak munakanak se nina ikup bo ningimik te me aratukko.” \v 15 Se bitua kari alo manga mu taman ale namaman priest alo balman butata balu gilingiman. Se tom umutang te se tai aitak mu Juda alo den imi am balu se iki lagasan. \s1 Olekem alo ura ko sokel taman \r (Mark 16:14-18; Luke 24:36-49; John 20:19-23) \p \v 16 Se tom olekem 11 mu Galilee namaman mu, duruk gotek bo Jesus te namamonko nunga maonam mu te namaman. \v 17 Ale tom nu arigiman mu ko nup patawukasan; bare sang nungamin yenakaso. \v 18 Se Jesus nongote pingi tairam ale mam, “Nup biya se sokel biya duruk wonong te se ali imi te ta, mu Kaem ani aisu saparam. \v 19 Buta se, nina sor suen biya te namaral ale aninga olekem ko nunga gial, ale Nuet ko nup te, Namar nup te, se Bur Laili nup te anuwa marak nungaralko, \v 20 ale munan suen la ani ninga manem mu nunga kausal se ikimon ale karo tumonko. Ale ikialko, ani me ta ninga bitirik, nengerak la bagarik nama tom nukum arukko,” mam.\f + \fr 28:20 \ft Kari Biya Jesus pempem ko kariimet arungu bagarukko: Deuteronomy 31:6.\f*