\id LUK - Waskia NT and OT Portions; Fay Barker; Janet Lee and Lapan Lavong; 14-NOV-2013 \h LUKE \toc1 LUKE \toc2 LUKE \mt1 LUKE \ip Den gilalong Luke batogam imi ningi mu Jesus ali lilim ko kariimet ninguru nunga kueso mu nanga kasurso. Jesus ko dugu duap sang Luke baluwoso mu ni batoga bo te me arikko; uwutatala den pangan se den saki saki. Bur Laili ko den se, guranek se amilmil mu ko den mu biyala ningi aniso. \ip Luke mu Juda kari mena. Nu kari ikia biya karogo, se nu doctor (Philemon 24). Nu mel kupok ale duap ninguru ikiok ko kari. Acts ko batoga mu nu batogam. \c 1 \s1 Den gira \p \v 1 Kari suen biya melmasak kariimet ningi wetang kapa namaram mu ko dugu duap diram la batagorman. \v 2 Mu awuk, kari saki tom mu te nomotam te arigiman ale den gilalong umu ko ura kari ko arataman, wore aking anananga manaru gilingiman. \v 3 Se ani betela mel umu ko duap te la se tai aitak mu ninguru kupem ale arigem, ale te aratu namaram mu iwita batagik ale ni dom kari Theophilus kisekko mu ikiem ningo se butata beterem, \v 4 se ni te mel suen la nika kasurman mu iki mu diram se nunguning la iwita ikiko. \s1 Anuwa marak kari John mu bilangarukko den giriman balman \p \v 5 Tom King Herod Judea sor bitaruwakaso, mu priest bo bagakaso, ko nup Zechariah. Nu priest motam bo, Abijah masan, mu ko priest bo. Noko nuwus Elizabeth mu Aaron ko gue te ko imet bo tala. \v 6 Nuna ilagala Kaem motam te diram bagakasan. Nuna Kari Biya ko den se kuring suen la karo tuikasan, memek bo mena. \v 7 Bare nuna ilagala mu kuriang mena. Mu awuk, Elizabeth nu kuin sisira, se kuriang bo me ilukaso, am laga nungumik garukaram. \p \v 8 Se tom bo priest motam Zechariah ningi bagakaso mu nunga ura tom, se Zechariah temple ningi Kaem ko priest ura bitakaso. \v 9 Priest nononga munan pempem te bitakasan mu te beteman ale Zechariah atumu kereman,\f + \fr 1:9 \ft Incense: Exodus 30:7-8.\f* se nu Kari Biya ko temple ningi namaruk, mel ningo tama bitiruk se siring yawara barasukko. \v 10 Se tama siring yawara betera ko tomaram se Zechariah temple ningi kasu naguram, se kariimet motam biya mu matangi guranek bitawakasan. \p \v 11 Se Kari Biya ko engel bo tama siring yawara te betera ko kuwim koma sengam mu te aratu sanamaram. \v 12 Se tom Zechariah nu arigam, mu biririkaram ale nguangakaso. \v 13 Bare engel nu maonam, “Zechariah, ni me nguangerko! Kaem nika guranek ikiam. Nika imet Elizabeth nika kuriang iluwok se ni ko nup bitar John i meko. \v 14 Nu ni ka gemang motam amilmil biyala kisok se ninguru neman nungeruk, se kariimet suen biya noko bilangara mu ko amilmilamonko, \v 15 mu awuk, nu Kari Biya motam te nup biya bagarukko. Nu waen se yu aora saki nungursan mu me ta naukko. Noko bilangara tom te la nu Bur Laili kumik karogo lilim bagarukko. \v 16 Nu Israel kariimet suen biya tala nongorak peleruk Kari Biya nononga Kaem kote nongorak tairukko. \v 17 Nu Elijah ko ura se bagara aolak sokel ago beteram iwitatala bita se, Kari Biya koma tata girok ura tauk nama sagarukko. Nu nunam nonet se nunga kuriang ago nongomang gurugok se nongomang suan bagamon se, den me karo tua alo mu nongomang gurugok se ikia sinar se ningo diram bagara ko kariimet bagamonko. Nu munan umu te Kari Biya ko taira mu ko kariimet nunga sinar awurok se sinar la bagamonko.”\f + \fr 1:17 \ft John ko ura: Malachi 4:5-6; Matthew 11:14; 17:11-13.\f* \p \v 18 Se Zechariah aking engel isuam, “Bare ani awuk ikiek mel ni balsam sumu nunguning iwita ikiekko? Ani kari garukara, se aninga imet mu agotala imet garukara.” \p \v 19 Bare engel mam, “Ani Gabriel, ani Kaem koma te sanamara ko kari, se nu kota balam se ani tairem ale den ningo imi ko ni kerak munakasam. \v 20 Buta se aitak mu ni kiring sisirok se papon te la munaker nama mel ani ka manem mu ko tom te nunguning kaparuk asele ko, mu awuk, ni aninga den imi ko gemang ningi me nunguning aram.” \p \v 21 Se kariimet matangi mu Zechariah ko kimi bita se nungamin yenakaso se balukasan, “Anape mel aratam se nu tom maiya biya temple ningi bagoso ya?” makasan. \v 22 Laga udagi aratam, bare nu arungu munakarukko me terong. Nu kuring sisiram, se papon te la arungu munakakaso. Mu te nuna ikiman nu temple ningi mel bo kilimik ta aratam se arigam. \p \v 23 Se udagi noko tom temple ningi ura taukko mu menaram mu nu ko wonong te peleram namaram. \v 24 Se baga udagi noko nuwus Elizabeth tuagu ago, se sige 5 iwita mu kawam ningi la bagaram. \v 25 Ale mam, “Kari Biya gomang aisam ale kilek yawara aninga angimik te beteram, ale ani kuriang mena se ko dolara agate aniram mu kutuwuram.” \s1 Jesus bilangarukko mu ko den giriman balman \p \v 26 Elizabeth tuagu ago bagaram ko sige six mu te, Kaem ko engel Gabriel maonam se Galilee sor te wonong Nazareth mu te namaram. \v 27 Ale imet itiwik samalet bo, David ko gue te kari kulak Joseph ilak naukko luan ilu beteman, mu kote namaram. Imet umu ko nup Maria, nu kari bo ilak katir me aniram. \v 28 Se engel nukote namaram ale maonam, “Amilmil yawara, ni ka ari ikiam! Kari Biya kerak bagoso,” mam. \p \v 29 Se Maria den mu ko ikia ninguru moakaso, se amilmil den owore ko ikia tokaso. \v 30 Bare engel maonam, “Maria, ni me nguangerko. Kaem ni ko ko gomang yawarakala. \v 31 Ni tagu aratuk se kuriang kari ilup ale ko nup bitar Jesus i meko.\f + \fr 1:31 \ft Isaiah 7:14; 9:7.\f* \v 32 Se nu nup biya bagaruk se nuna ko balmon Kaem Kalel Biya ko Namar mamonko. Se Kaem, nu Kari Biya, nu ko girigir David ko kuwim te bitiruk se king ko baga se, \v 33 pempem Jacob ko kariimet gue nunga bituokko; noko kingdom mu kumik menara mena,” mam. \p \v 34 Se Maria engel isuam, “Ani awuk atagu aratukko? Ani kari bo ilak me ani arigem,” mam. \v 35 Se engel nu maonam, “Kaem Kalel Biya ko Bur Laili mu ko nikim sokel nikate tairukko. Se kuriang laili bilangaruk mu ko balmon, Kaem ko Namar, ma balmonko. \v 36 Ni ikiko! Nika gue suan Elizabeth mu garuk ningi ta kuriang taukko; nu kuin sisira lagaram, bare aitak tuagu ago, ko sige 6. \v 37 Mu awuk, mel bo Kaem nu me bitirukko koma iwita mena, nu mu mel suen biya bitirukko terong la.” \p \v 38 Se Maria mam, “Ani Kari Biya ko ura imet. Se anapeya ani angimik te aratukko ni balem uwuta am aratukko,” mam. Se engel nu beteram ale namaram. \s1 Maria Elizabeth arigokko namaram \p \v 39 Se kam me maiyam, Maria barasam numi nungam mu biririkaram duruk sor Judea mu ko wonong bo te namaram ale \v 40 Zechariah ko kawam ningi kasu naguram ale Elizabeth amilmil tuam. \v 41 Se tom Elizabeth Maria ko amilmil den mu ikiam, mu kuriang nu tuagu ningi mu pitigiram ale tingmam. Se Kaem ko Bur Laili mu Elizabeth kumik ago lilimaram. \v 42 Se nu sail ago balam, “Imet suen la nunga ningi amilmil yawara nikate, se kuriang ni ilup mu marak amilmil nukote karogotala! \v 43 Bare ani awuk nunguningkiri se aninga Kari Biya ko nuam agate tairam! \v 44 Tom ani nika den amilmil ikiem mu, kuriang ani atagu ningi mu tingmam ale amilmilaram. \v 45 Se amilmil biya nikate anirukko, mu awuk, ni Kari Biya kiwem kimik te bitirukko mu butata aratukko maem ale ko gemang ningi nunguning aram!”\fig |alt="Mary and Elizabeth hugging" src="CN01609b.tif" size="col" ref="Luke 1:45" \fig* \s1 Maria ko amilmil den balam \p \v 46 Se Maria balam, \q1 “Aninga ikia lilim la te Kari Biya ko nup patawusam, \q1 \v 47 ale aninga angamang motam Kaem, \q2 aninga Saonga Kari, mu ko amilmiloso, \q1 \v 48 mu awuk, ani noko ura dungan imet, \q2 aip mena, bare nu ani ago ko ningo beteram. \q1 Buta se aitak se udagi te ko kariimet \q2 suen la aninga balmon, Kaem amilmil yawara aisam ma balmonkowo. \q1 \v 49 Mu awuk, Kaem Sokel Garagar mu mel bibiya ani ago ko nungam. \q2 Noko nup mu laili! \q1 \v 50 Nu kariimet noko kuring bowa ningi bagasan mu gomang nungarso, \q1 kariimet gue girakala ko ta, \q2 aitak tom imi ko ta, se tom udagi am koma suanta tala. \q1 \v 51 Noko kuting te ura sokel ago bibiya beteram, \q1 ale nu kariimet nunga ikia nongomang \q2 ningi nunumi patawura ago mu nunga parusuwuram. \q1 \v 52 Nu bitua kari supuling bibiya mu nunga menawu nongorak kaparam, \q1 bare kariimet nunumi ago kapasan mu \q2 nunga patatuwu kualala nunga awuram. \q1 \v 53 Nu kariimet na ko kua lagaman mu mel ningo ningo nungaram, \q1 bare kariimet nungumik mel ago mu \q2 nuguting ipi nunga beteram se namaman. \q1 \v 54-55 Nu ko ura kari Israel saongam; \q1 nu anananga girigir Abraham se ko gue \q2 te mu gomang nangarukko mu ko den \q2 balam mu ko kuamin ares mam, se uwutata nanga beteram.”\f + \fr 1:54-55 \ft Kaem ko kariimet Israel nunga sangukko mam: Genesis 17:7; 22:17.\f* \p \v 56 Se Maria sige ilagala suan iwita Elizabeth ilak baga asele peleram ko wonong te namaram. \s1 Anuwa marak kari John bilangaram \p \v 57 Se Elizabeth yusan taukko tom tai aragam, se nu kuriang kari iluwam. \v 58 Se ko bagara suan se ko gue suan Kari Biya gomang tuam se kuriang tam mu ikiman, ale nu ilak amilmilakasan. \p \v 59 Kuriang ko day tom 8 aram se kumik guang batagarmon ale ko nup mu nuet nup te Zechariah mamonko, \v 60 bare ko nuam balam, “Mena! Noko nup mu John,” mam. \p \v 61 Se nuna nu manorman, “Nika gue suan ningi bo ko nup suwuta me bagoso, mena,” maman. \p \v 62 Ale nuna papon te ko nuet, kuriang nup aguwaya bitirukko wore ko isarman. \v 63 Se nu mel bo te garekarukko wore ko balam se tuman se iwita batogam, “Noko nup mu John,” mu batogam, se nuna ninguru tengeman. \v 64 Ale tom mu te la nu kuring pagam se munakakaso ale Kaem nup patawukaso. \v 65 Se noko bagara suan kiwem mu arigiman ale ninguru tinga gilingiman. Se mel suen la umu ko den pagam, Judea ko duruk sor lilim iram. \v 66 Se kariimet den mu ikikasan mu ikia ninguru nunga moakaso se isakasan, “Se kuriang umu maingte kuriang awuk nunguningkiri bagarukko!” makasan. Mu awuk, nuna ikiman, Kari Biya ko sokel nu ilak kapetaram bagakaso. \s1 Zechariah ko amilmil den balam \p \v 67 Se Bur Laili kuriang ko nuet Zechariah kumik ago lilimaram se den iwita balu pagarukaso: \q1 \v 68 “Amilmil biya Kari Biya, Israel ko Kaem, kote namoso, \q2 mu awuk, nu tairam ale ko kariimet nunga saongam. \q1 \v 69 Nu ko ura kari David ko gue te \q2 anananga Sangaru Tata Kari bo balu nangaram; \q1 \v 70 nu girakala ko prophet alo nuguring te balam uwutata beteram. \q1 \v 71 Nu balam nu ana kager memek nuguting te nanga sangaru tauk, \q2 ale me nanga kuera alo mu nuguting te nanga bataguru taukko. \q1 \v 72 Nu uwuta beteram mu anananga girigir alo gomang nungaram, ale den nongorak kaolam mu me kuamili saparam.\f + \fr 1:72 \ft Den nongorak kaolam: Genesis 17:7; 22:16-17; Psalm 105:8-9.\f* \q1 \v 73 Nu den sokel ago anananga girigir \q2 Abraham ilak kaolam ale bitirukko balam uwutata beteram: \q1 \v 74 nu ana kager memek nuguting te \q2 nanga sangaru tauk se ana guyak la nup patawu se, \q1 \v 75 nu motam te munan laili se ningo diram la te pempem la baganakko.” \b \q1 \v 76 Se Zechariah John ko iwita balam: \q1 “Se ni aninga kuriang, ni mu ka balmon \q2 Kaem Kalel Biya mu ko prophet ma ka balmonko, \q1 mu awuk, ni mu gir ale Kari Biya ko lage, te tairukko mu nunguru burangir\f + \fr 1:76 \ft Lage nunga burangara ko den: Isaiah 40:3-5; Malachi 3:1.\f* \q1 \v 77 ale noko kariimet nunga sinar awur se, \q2 giris palagamon ale memek nubiring \q1 tumon, se nu nunga memek siwurok ale \q2 nunga sangaru taukko, mu nunga manaruko. \q1 \v 78 Mu awuk, Kaem ko gomang nangara \q2 ko munan yawara wore te se, \q1 duruk wonong ko nikim mu worem basu kam nanga ningi tairuk, \q1 \v 79 ale awiriya kuera mateng ko tiromorom \q2 nanga iram se kuakoyam dagi bagasan, \q1 mu nikim nangaruk ale lila te bagara ko lage mu nanga kausokko.”\f + \fr 1:79 \ft Nikim ko den: Isaiah 60:1-2; 9:2.\f* \p \v 80 Se kuriang John mu ali imi ko se kualala ko sokel ago la lagaram kari aram. Ale namaram ali sor garagarayam mu te baga laga, asele ko tom te diram Israel kariimet nomotam te numi wetang te beteram. \c 2 \s1 Jesus bilangaram \r (Matthew 1:18-25) \p \v 1 Tom mu te Caesar Augustus munan iru bo beteram se kariimet suen la Rome government nunga bitaruwara mu nunup gi sapamonko.\f + \fr 2:1 \ft Mu census ura bitakasan.\f* \v 2 Kariimet nunup gia ko munan imi am ko iru nuam aratam, tom Quirinius, Syria sor ko governor bagaram se munan imi aratam. \v 3 Se kariimet suen la mu nunga wonong duap ko pila pila namakasan ale nunup nungurukasan. \p \v 4 Se Joseph agotala Nazareth wonong, Galilee sor te mu beteram ale Bethlehem, David ko wonong Judea sor te mu te nama tarigiram. Mu awuk, nu David ko gue te ko kari bo tala. \v 5 Se nu ko imet Maria, luan ilu beteman, se tuagu karogo, mu ilak nunup nungurmonko namaman. \v 6 Nuna umu te bagaman se kuriang bilangarukko tom kaparam, \v 7 se Maria ko kuriang gira, kuriang kari iluwam. Nu guang mel maiya maiya mu te kuriang kaolam, ale bulmakau nunga na nana ko tawir ningi beteram se aniwakaso, mu awuk, kuwim bo nuna te bagamonko mu mena, am kariimet karogo sisi saparam. \s1 Engel alo sipsip bitua kari den nunga manorman \p \v 8 Koma mu te sipsip bitua kari saki tirom wonong buring ko nunga sipsip bitaru se bagakasan. \v 9 Se Kari Biya ko engel bo nongote aratam se Kari Biya ko nikim biya nunga taluru gurugam, se nuna ninguru nguangaman. \v 10 Bare engel nunga maonam, “Me nguangaralko! Ani den gilalong yawara ago nengete tairem, se den umu kariimet lilim amilmil nungarukko. \v 11 Aitakta David ko wonong ningi Saonga Kari nenenga ningi bilangaram, nu Kristus, nu Kari Biya. \v 12 Nina te arigal ale sinararalko mu: Nina kuriang mimili bo guang maiya maiya mu te ira kaloman ale bulmakau nunga tawir ningi beteman se aniwoso se arigalko.” \p \v 13 Se me kam la, Kaem ko engel motam biya taiman ale engel umu ilak Kaem nup patawukasan, ale balukasan: \q1 \v 14 “Nikim nup biya, Kaem kalel biya kote! \q1 Se ali lilim awote mu, lila yawara \q2 kariimet Kaem nunga amilmiloso mu nongote anirukko.” \s1 Sipsip bitua kari namaman Jesus arigiman \p \v 15 Se tom engel nunga beteman ale duruk wonong te peleman namaman, mu sipsip bitua kari alo nunumi manarukasan, “Ario, ana Bethlehem namanak ale mel aratam se Kari Biya nanga kausam wore ariginakko,” maman. \p \v 16 Ale biririka namaman ale Maria se Joseph se kuriang bulmakau te na nana ko tawir ningi aniwaram se arigiman.\fig |alt="Shepherds with Mary, Joseph and baby" src="UBSCL-02C.TIF" size="col" ref="Luke 2:16" \fig* \v 17 Asele namaman ale engel kuriang ko den nunga maonam mu balu balu geragakasan. \v 18 Se kariimet kari umu nuguring te den umu ikikasan ale nungamin yenakaso. \v 19 Bare Maria den se mel suen la aratam mu gomang motam ningi la ko iki guruguwakaso. \v 20 Se sipsip bitua kari peleman Kaem nup patawu se nuguwim te namaman. Nuna mel suen biya engel balam se ikiman butata arigiman, ale Kaem ko ninguru amilmilakasan. \s1 Kuriang nup beteman Jesus i maman \p \v 21 Se day tom 8 mu te mu kuriang kumik guang batoga tom, mu te nup beteman Jesus maman, nup nu nuam kumik te me taira la engel balam wore te beteman. \s1 Nuna Jesus ilak Jerusalem temple ningi namaman \p \v 22 Tom tai aragam se Moses ko law te aniram iwitata, Maria temple ningi namaruk ale yusan ta ko tuawun ko tama bita Kaem tuokko. Se nu Joseph ilak kuriang agotala giman ale ilak nama Jerusalem, Kari Biya koma te wetang sapamonko namaman.\f + \fr 2:22 \ft Juda nunga munan te, imet kuriang iluwok mu nu Kaem koma te “karur ago” makasan. Se nu am bagaruk nama tom 40 mu asele nu temple ningi namaruk ale Kaem tama tuokko, nu kuriang tam ko karur te menawurokko: Leviticus 12:1-8.\f* \v 23 Kari Biya ko law te aniso mu, “Kuriang kari gira bilangara mu ilak nama Kari Biya koma te wetang sapamonko.”\f + \fr 2:23 \ft Exodus 13:2,12,15; Leviticus 12:8.\f* \v 24 Ale Kari Biya ko law te anira iwita: “Inangnang biton ilagala agi, arum kulak ilagala te tama bita tumonko.” \p \v 25 Se Jerusalem kari bo ko nup Simeon. Nu Kaem ko munan karo tua ko kari, se ko bagara diram. Nu Israel akingtala daiga bagara ningo arigokko mu motam bita lagakaso. Se Bur Laili mu nu ilak bagakaso. \v 26 Ale maingkala maonam, nu me kueruk bagaruk se Kaem\f + \fr 2:26 \ft Greek den te “Kurios” (Kari Biya) aniso, bare Nuet ko baluwoso.\f* Kristus bitiruk se tairuk se nu motam te arigokko, mam. \v 27  Bur Laili nu diruwuram se nu temple ningi namaram ale bagaram. Se tom Jesus ko nuamnuet giman ale law balam iwitata, Kaem koma te betemonko ilak taiman mu, \v 28 Simeon kuriang mu nuguting te tam ale kokosa karogo yasaram, ale Kaem nup patawu se balam: \q1 \v 29 “O Kari Biya, mel suen la bitua ko Kaem, \q1 ni balem butata, aitak asele, ani nika \q2 ura kari aga bitar se angamang lila te namarikko. \q1 \v 30 Mu awuk, ani aitak amotam te nika \q2 saonga anananga ko beterem mu arigem, \q1 \v 31 se ni ali lilim ko kariimet nomotam te munan umu beterem. \q1 \v 32 Sor saki ko kariimet nunga galep iwita nungarem, \q1 ale nikim nup biya ka kariimet Israel nungarem.”\f + \fr 2:32 \ft Jesus mu ali lilim ko Nikim: John 8:12.\f* \p \v 33 Kuriang ko nuetnuam kuriang kumik ko den umu ikiman ale ikia nunga moakaso. \v 34 Se Simeon marak den nungaram ale kuriang ko nuam Maria iwita maonam, “Ninguru ikiko! Kuriang imi maingkala ko balam, nu te Israel kariimet sang dagulomon se sang barasamonko.\f + \fr 2:34 \ft Israel kariimet sang Jesus nubiring tuman: Isaiah 8:14; Matthew 21:42; 1 Corinthians 1:23; 1 Peter 2:8.\f* Kaem ko gomang motam mu nu te wetang saparukko, bare kariimet balu maguwumonko. \v 35 Nu te, ikia yumura suen biya nongomang motam ningi mu wetang te aratu saparukko. Se nika gemang motam mu batir te batagurukoyam gemang batagukko,” mam. \p \v 36 Se tom mu te tala prophet imet bo agotala bagakaso, ko nup Anna. Nu Asher ko gue te, kari Phanuel ko nanawus. Nu kari tam ale yia tom 7 ko ilak baga kari kueram, \v 37 se nu gerewa baga laga ko yia tom 84 aram. Nu temple me bita arikaso, nu tirom woremkalal inang yu kalo se guranek bita se kagin bita lagakaso. \v 38 Nu tom nung te la nongote tairam ale Kaem amilmil tuam, ale kariimet awiriya Kaem aking Jerusalem sangaru taukko nomotam bita lagaman mu nunga, kuriang umu ko den balukaso. \p \v 39 Se Joseph Maria ilak mel suen la Kari Biya ko law den te balam iwitata bita sapaman, mu aking peleman Galilee sor te nunga wonong Nazareth namaman. \v 40 Se kuriang umu lagaram ale sokel ago; nu ikia sinar ago terong mam, se Kaem ko gomang lila yawara nu ilak bagakaso. \s1 Kuriang gotek Jesus temple ningi namaram \p \v 41 Yia pempem mu noko nuamnuet Passover ko tom biya mu ko Jerusalem namakasan. \v 42 Se tom nu ko yia tom 12 bagaram mu nuna munan te anira uwuta tom biya mu ko Jerusalem namaman. \v 43 Se tom biya umu ko tom menaram se nuna peleman nunga wonong te namakasan. Se kuriang Jesus mu nu am Jerusalem bagakaso mu nuna me ko ikikasan. \p \v 44 Nuna ikikasan mu nu kariimet biya tala mu arungak taiwakaso i makasan, ale nuna woremkalal suanta ko aolak iluman. Nuna aolak iluman nama asele udagi nuna nunga gue suan se nunga tiran gar suan ningi ko loagakasan. \v 45 Bare me arigiman, ale aking peleman Jerusalem ko sor gimonko namaman. \v 46 Ko sor giman nama woremkalal ilagala suan namaram asele temple ningi, kausa kari nunga ningi daigam ale nuna munakakasan mu iki se isa sang nunga isaruwaram se arigiman. \v 47 Se kasik la noko ikia se den koma balukaso mu ikikasan ale ko ikia ninguru nunga moakaso. \v 48 Se tom ko nuamnuet arigiman mu nuna nungamin tugu turutuwukasan. Se ko nuam maonam, “Aga namar, ni awuk se ana suwuta nanga beterem a? Ani ka niet ilak ni ko ko naneman sisiram se nika loaga lagaman,” mam.\fig |alt="Jesus 12 years, in temple with learned men" src="CN01647B.TIF" size="col" ref="Luke 2:48" \fig* \p \v 49 Se nu mam, “Nina anape ko aninga sor gi lagaman? Nina ani aga Ait ko kawam ningi me bagarikko iwita ikiman ale aninga loaga lagaman e?” mam. \v 50 Bare nuna noko den umu ko me sinarman. \p \v 51 Asele nu nongorak peleram Nazareth namaram, ale tom suen biya nuguring bowa ningi la bagakaso. Bare noko nuam mu munan suen la mu gomang motam ningi la ilu lagakaso. \v 52 Se Jesus Kaem motam te se ali ko kariimet nomotam te ikia sinar ago se ningo la lagakaso se ko amilmilakasan. \c 3 \s1 Anuwa marak kari John den apukaso \r (Matthew 3:1-12; Mark 1:2-8; John 1:19-28) \p \v 1 Tom Tiberius Caesar sor lilim bitaruwakaso ko yia tom 15 mu te, se Pontius Pilate Judea bitaruwakaso ko tom te. Se King Herod mu Galilee bitaruwakaso, ko uria Philip mu Iturea se Traconitas bitaruwakaso, se Lysanias mu Abilene bitaruwakaso. \v 2 Se Annas se Caiaphas mu priest supuling bagakasan. Se tom umu te Zechariah ko namar John sor garagarayam mu te bagaram se Kaem ko den nu kote tairam. \v 3 Se nu yu Jordan ko koma mu te ko sor suen biya te geraga se, kariimet giris palagamon ale anuwa marak tamon se Kaem nunga memek siwurokko den apukaso. \v 4 Den prophet Isaiah ko batoga te aniso uwutata bitakaso. Isaiah iwita balam: \q1 “Kari bo sor garagarayam mu te ai \q2 baluwoso, ‘Kari Biya ko lage te tairukko mu \q1 nungal burangaral ale lage tuang dingumuralko,’ ma baluwoso. \q1 \v 5 ‘Gusong saguwural ale duruk dopang \q2 kaural pakokaral se wolongarukko. \q1 Se lage daldel pukakung mu dingumural, \q2 lage manga tam mutim ago mu palungal nungalko. \q1 \v 6 Se kariimet lilim la Kaem sangaru ta ko munan beteram mu arigimonko.’”\f + \fr 3:6 \ft Isaiah 40:3-5.\f* \p \v 7 Kariimet suen biya John ko kuting te anuwa marak tamonko taikasan. Se nu nunga maonam, “Nina mot memek ko gue! Awiri nina Kaem ko gomang magara taiwoso mu ko naguralko ninga maonam? \v 8 Nina nunguningta nengemang motam guruguman agi mu, ko nunguning wetang awuralko. Nina ninimi kulal ale balal, ‘Ana Abraham ko gue te ko kariimet se Kaem ko gomang magara mu me ariginakko,’ ma balal bore ko.\f + \fr 3:8 \ft John 8:39-41 ago arikko.\f* Ani ninga manorsam, Kaem manga imi giok ale Abraham ko kariimet gue ko nunga gurugok se aratamonko mu am terong la. \v 9 Palangis maingkala tam duap ningi aniso. Se tam aguwaya nunguning memek kaposo, mu kaurok ale tama ningi warukko,” mam. \p \v 10 Se kariimet suen la isarman, “Buta se ana awuk betenakko?” maman. \p \v 11 Se nu nunga den koma mam, “Kari bo ko guang ilagala agi mu, ko guang bo kari guang mena mu bo tuokko. Kari na inang ago agi mu, betela tala bitirukko.” \p \v 12 Se takis manga tata kari saki anuwa marak tamonko karogo tai gilingiman, ale isarukasan, “Kausa kari, ana awuk manakko?” makasan. \p \v 13 Se nu nunga maonam, “Nina kariimet nongote manga ko tom talko wore la talko, bare kawel munan te ilu kia kam me talko,” mam. \p \v 14 Se kager kari sikina karogo nu isarman, “Se ana betela awuk betenakko ya?” maman. \p Se nu nunga maonam, “Nina alis kager te kari nongote manga talko me nunga diruwuralko. Ale kawel munan te am ipi kari den te me nunga beteralko. Bare ninga ura koma tasan, borta la talko,” mam. \p \v 15 Se kariimet mu Kristus tairukko mu ko kimi bita se loagawara, wore te se John ko nongomang ningi la, nu Kristus agi wore ko ikia nunga moakaso. \v 16 Se John nunga maonam, “Ani yu te anuwa marak ningarsam. Bare kari bo ani agowom kaoram taiwoso mu nu nup biya se sokel garagar, se aninga kiaram. Ani noko suwik tuagu lakira ko mayang kutuwurekko am me terongtala, mu awuk, ani nu koma te ningo nuam mena. Nu Bur Laili ko sokel tama karogo umu te baptais ningarukko.\fig |alt="sandals" src="LB00160B.TIF" size="col" ref="Luke 3:16" \fig* \v 17 Nu inang muguri te guruga patawura ko tam kuting te aniso. Ale nu te inang nunguning se ko bune tutuk kaposo mu suen la tuteruk, ale ko nunguning mu gi ko kawam tugumok, ale ko bune tutuk mu tama pempem la kaniwoso mu ningi waruk se kani sapamonko.” \v 18 John kariimet nungamin kiti te sinar wirokko den suen biya nunga manaru se den gilalong agotala apukaso. \p \v 19 Bare Herod ko uria ko nuwus Herodias punguru iram mu se, memek sang beteram mu ko John nu sail ago maonam,\f + \fr 3:19 \ft Mark 6:17-18 ago arikko.\f* \v 20 se Herod munan memek nunguningkiri tala aking beteram ale John talipara ningi beteram. \s1 Jesus anuwa marak tam \r (Matthew 3:13-17; Mark 1:9-11) \p \v 21 Kariimet suen biya anuwa marak taman, se Jesus karogo anuwa marak tam. Ale kam nu guranek bitawaram mu duruk wonong kuring kaigam, \v 22 se Bur Laili mu inangnang biton iwita kote tai kaparam. Se kuring bo duruk wonong te airam balam, “Ni aninga Namar, ani ninguru ka kuesam, ale nika ninguru amilmilasam.” \s1 Jesus ko usir taleng te tairam nunga nunup \r (Matthew 1:1-17) \p \v 23 Kam Jesus ura te duap beteram mu noko yia tom 30 iwita. Se kariimet ikikasan mu Joseph ko namar ma balukasan, wore te \p se Joseph mu Heli ko namar. \p \v 24 Se Heli mu Matthat ko namar. \p Se Matthat mu Levi ko namar. \p Se Levi mu Melki ko namar. \p Se Melki mu Jannai ko namar. \p Se Jannai mu Joseph ko namar. \p \v 25 Se Joseph mu Mattathias ko namar. \p Se Mattathias mu Amos ko namar. \p Se Amos mu Nahum ko namar. \p Se Nahum mu Esli ko namar. \p Se Esli mu Naggai ko namar. \p \v 26 Se Naggai mu Maath ko namar. \p Se Maath mu Mattathias ko namar. \p Se Mattathias mu Semein ko namar. \p Se Semein mu Josech ko namar. \p Se Josech mu Joda ko namar. \p \v 27 Se Joda mu Joanan ko namar. \p Se Joanan mu Rhesa ko namar. \p Se Rhesa mu Zerubbabel ko namar. \p Se Zerubbabel mu Shealtiel ko namar. \p Se Shealtiel mu Neri ko namar. \p \v 28 Se Neri mu Melki ko namar. \p Se Melki mu Addi ko namar. \p Se Addi mu Cosam ko namar. \p Se Cosam mu Elmadam ko namar. \p Se Elmadam mu Er ko namar. \p \v 29 Se Er mu Joshua ko namar. \p Se Joshua mu Eliezer ko namar. \p Se Eliezer mu Jorim ko namar. \p Se Jorim mu Matthat ko namar. \p Se Matthat mu Levi ko namar. \p \v 30 Se Levi mu Simeon ko namar. \p Se Simeon mu Judah ko namar. \p Se Judah mu Joseph ko namar. \p Se Joseph mu Jonam ko namar. \p Se Jonam mu Eliakim ko namar. \p \v 31 Se Eliakim mu Melea ko namar. \p Se Melea mu Menna ko namar. \p Se Menna mu Mattatha ko namar. \p Se Mattatha mu Nathan ko namar. \p Se Nathan mu David ko namar. \p \v 32 Se David mu Jesse ko namar. \p Se Jesse mu Obed ko namar. \p Se Obed mu Boaz ko namar. \p Se Boaz mu Salmon ko namar. \p Se Salmon mu Nahshon ko namar. \p \v 33 Se Nahshon mu Amminadab ko namar. \p Se Amminadab mu Admin ko namar. \p Se Admin mu Ram ko namar. \p Se Ram mu Hezron ko namar. \p Se Hezron mu Perez ko namar. \p Se Perez mu Judah ko namar. \p \v 34 Se Judah mu Jacob ko namar. \p Se Jacob mu Isaac ko namar. \p Se Isaac mu Abraham ko namar. \p Se Abraham mu Terah ko namar. \p Se Terah mu Nahor ko namar. \p \v 35 Se Nahor mu Serug ko namar. \p Se Serug mu Reu ko namar. \p Se Reu mu Peleg ko namar. \p Se Peleg mu Eber ko namar. \p Se Eber mu Shelah ko namar. \p \v 36 Se Shelah mu Cainan ko namar. \p Se Cainan mu Arphaxad ko namar. \p Se Arphaxad mu Shem ko namar. \p Se Shem mu Noah ko namar. \p Se Noah mu Lamech ko namar. \p \v 37 Se Lamech mu Methuselah ko namar. \p Se Methuselah mu Enoch ko namar. \p Se Enoch mu Jared ko namar. \p Se Jared mu Mahalalel ko namar. \p Se Mahalalel mu Kenan ko namar. \p \v 38 Se Kenan mu Enosh ko namar. \p Se Enosh mu Seth ko namar. \p Se Seth mu Adam ko namar. \p Se Adam mu Kaem ko namar. \c 4 \s1 Satan Jesus ira ariga te beteram \r (Matthew 4:1-11; Mark 1:12-13) \p \v 1 Jesus Bur Laili kumik ago lilimaram, se nu yu Jordan beteram pilawaram se Bur ilak sor garagarayam mu te namaram. \v 2 Se umu te day tom 40 ko, Satan ira ariga te bitakaso. Jesus tom 40 mu ningi na bo me no arigam, ale tom umu nukum te mu na ko kueram. \p \v 3 Se Satan nu maonam, “Ni Kaem ko Namar agi mu, manga imi balu se bread ko geragukko,” mam. \p \v 4 Bare Jesus balam, “Kaem ko batoga te iwita aniso,” mam: “ ‘Kari na inang ko sokel te la me bagoso.’”\f + \fr 4:4 \ft Deuteronomy 8:3.\f* \p \v 5 Se Satan ilak kuwim bo kualala nuam mu te ilak nama tarigiram, ale tom mu te la ali imi ko kingdom lilim la kasuru saparam, \v 6 ale maonam, “Mel imi lilim la ani ni kisek se ni ko kotam baga se nip biya toko. Mel imi suen la ani aisiman se aninga, se ani awiriya tuekko mu aninga angamang te la. \v 7 Bore te se, ni ani perr aisu ale aip biya patawur mu, ani mel imi mu lilim la kisek se nika arukko,” ma balam. \p \v 8 Bare Jesus nu maonam, “Kaem ko batoga te iwita aniso, ‘Ni Kari Biya nika Kaem, umutang la perr tui se nup biya patawu se lagerko.”\f + \fr 4:8 \ft Deuteronomy 6:13-14.\f* \p \v 9 Se Satan nu ilak aking Jerusalem namaram, ale temple ko gul kalel biya mu te beteram ale maonam, “Ni Kaem ko Namar agi mu, ni ting palageko. \v 10 Mu awuk, Kaem ko batoga te iwita aniso: \q1 ‘Nu nika ko, ko engel nunga manuk se \q2 ni ninguru ka sinar tamonko. \q1 \v 11 Nuna kiting duap ningi ka ilumon se \q2 manga te siwik motam atum mu me dagulko,’ mam.”\f + \fr 4:11 \ft Psalm 91:11-12.\f* \p \v 12 Bare Jesus nu maonam, “Kaem ko batoga te iwita aniso, ‘Ni Kari Biya nika Kaem mu ira ariga te me bitarko.’”\f + \fr 4:12 \ft Deuteronomy 6:16.\f* \p \v 13 Se Satan ko ira ariga suen la beteram mu nunguning mena la, se tom udagi kuring bo i kapa tuok agi mu ko iki se nu beteram ale namaram.\f + \fr 4:13 \ft Satan Jesus ira arigam: Hebrews 2:18; 4:15.\f* \s1 Nazareth alo Jesus nubiring tuman \r (Matthew 13:53-58; Mark 6:1-6) \p \v 14 Jesus Bur Laili ko sokel kumik ago lilimaram se peleram Galilee namaram. Se ko dugu duap pagam Galilee wonong suen la ningi geraga saparam. \v 15 Nu synagogue ningi kausa den balu balu geragakaso se suen la nup patawukasan. \p \v 16 Nu ko wonong duap te kariaram Nazareth namaram, ale pempem te bitakaso iwita, Sabbath tom te synagogue ningi namaram ale den kaurokko barasu sanamaram. \v 17 Se nuna prophet Isaiah ko den scroll te batoga mu taman ale tuman, se urukam nama den bo iwita baluwoso umu te aragam: \q1 \v 18 “Kari Biya ko Bur Laili ani agarak bagoso, \q1 mu awuk, nu ani marak sokel aisam, \q2 te den gilalong yawara kariimet kituwura guat nunga manikko. \q1 Nu aga beteram se tairem mu kariimet \q2 talipara ningi anisan owore nunga manik se aratu namamon, \q1 ale kariimet nomotam sisira mu nunga nungek se aking loagamon, \q1 ale kariimet saki alo nuguting te ikup \q2 memek giwasan wore nunga sangik se gopa namamonko, \q1 \v 19 ale balik, ‘Aitak tom imi, Kaem te \q2 ninga sangukko tom tai aratam,’ ma balikko tairem.”\f + \fr 4:19 \ft Isaiah 61:1-2.\f* \p \v 20 Jesus den umu kau kutuwuram mu batoga scroll ago mu aking moram, ale kari scroll bitaruwara mu tuam, ale daigam. Se kariimet suen la synagogue ningi mu nomotam am nu kote la bitakasan. \v 21 Asele nu den apura duap beteram, ale mam, “Den batoga te ani kaurem se nina ikiman mu aitakta ko nunguning kaparam,” mam. \p \v 22 Se nuna nu ko ko den ningo ningo balukasan, ale den welang welang kuring te aratam wore ko ikia nunga moakaso. Se makasan, “Auo, agi imi Joseph ko namar mena agila!” makasan. \p \v 23 Se Jesus nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, nina den pangan imi aninga maonalko, ‘Doctor, ni keta nimi nunguru ale nungerko! Munan ni Capernaum beterem se ana ikiman, uwutatala ka wonong duap te bitarko!’ malko. \p \v 24 Ale den kunasaram ale mam, “Ani nunguningta ninga manorsam, prophet alo nongota nunga wonong duap te mu mel yam ko nunga betesan. \v 25 Ikialko. Girakala, Elijah ko tom te, mu imet gerewa suen biya Israel ningi bagakasan. Tom mu te mu yia tom 3 se ko nukum sige 6, tuwik bugulik bo ali me ta kau to arigam se karak biya ali lilim iram.\f + \fr 4:25 \ft Elijah: 1 Kings 17:1-18:1; 2 Kings 5:1-14.\f* \v 26 Bare Kaem Elijah maonam se imet umu bo kote me namaram, mena. Nu maonam se Sidon koma mu ko wonong gotek Zarephath mu ko imet gerewa bo sangukko kote namaram. \v 27 Se aking uwutatala, prophet Elisha ko tom te, kariimet kuera laira posara ago mu suen biya Israel bagakasan. Bare Elisha kari suanta diram Naaman, mu Syria kari umu nungam se nungeram,” mam.\f + \fr 4:27 \ft Naaman mu kager kari nunga supuling bo. Elisha nu maonam, “Ni namar ale yu Jordan ningi tom 7 guruko,” mam, se butata beteram se kumik nungeram: 2 Kings 5:1-14.\f* \p \v 28 Nu uwuta balam, se kariimet synagogue ningi bagaman mu ikiman ale suen la nongomang ninguru magaram. \v 29 Se barasaman iluman ale tagiman ilak wonong buring ko arataman, ale duruk te wonong nungurman mu te ilak tarigiman. Ale te sapamon se dagulok ale kuerukko ilak namaman. \v 30 Bare nu aguwaya nunga ningi aolak iluwam ale eng am namaram. \s1 Jesus bur memek bo kaoram \r (Mark 1:21-28) \p \v 31 Jesus Galilee ko wonong Capernaum te nama kaparam, ale Sabbath tom te kariimet nunga kasurukaso. \v 32 Se nuna noko den ikiman ale ikia ninguru nunga moakaso, mu awuk, noko den mu sokel ago. \p \v 33 Se synagogue umu ningi mu kari bo bur memek ago mu sail ago airam ale balam, \v 34 “Ha! Nazareth kari Jesus, ni ana awuk nanga bitarko? Agi ni anananga maguwurko tairem e? Ani nika ikisam, ni Kaem ko Kari Laili!” mam. \p \v 35 Bare Jesus bur memek alis ago maonam, “Ni kutek me ale kari sowore bitar ale aratuko!” mam. Se bur memek mu kari mu sisupuram se nomokete dagulam se beteram aratam, bare memek bo me kumik te beteram. \p \v 36 Se kariimet suen biya biririkaman ale nongota nunumi isarukasan, “Kausa imi ko duap awuk ta? Nu marak sokel ago bur memek alis ago guguna nungarso se aratu nama gilingisan!” makasan. \v 37 Se ko nirung mu pagam sor wonong pingi pingi anira mu te geraga saparam. \s1 Jesus kariimet kuera ikes karogo suen biya nunga nungam \r (Matthew 8:14-17; Mark 1:29-34) \p \v 38 Jesus synagogue beteram ale Simon ko kawam te namaram. Simon ko nome mu kuera kumik kowar ago aniwakaso, se Jesus nu sangukko isarman. \v 39 Se nu nama kumik kuali tararam ale alis ago kuera kowar mu maonam se beteram aratam. Se nu tairate la nungeram ale barasam, ale nunga inang mel nunguru burangikaso. \p \v 40 Worem geragam bainga ningi mu kariimet kuera ikes duap duap karogo mu nongorak Jesus kote taikasan. Se nu suan suan kuting nungumik te bitakaso se nungiakasan. \v 41 Se bur memek karogotala kariimet ningi mu aratukasan ale ai balukasan, “Ni mu Kaem ko Namar!” makasan. Bare nu ining nungarukaso ale uwuta me balmonko nuguring kalokaso, mu awuk, nuna nu Kristus mu nuna ikia. \s1 Jesus synagogue ningi den apu apu geragakaso \r (Mark 1:35-39) \p \v 42 Se aniram ukiram, tumongola la Jesus kuwim bo kariimet mena mu te namaram. Se kariimet ko loaga laga tai arigiman, ale sor bo te me namarukko guramukasan. \v 43 Bare nu nunga maonam, “Ani wonong sang te Kaem ko kingdom ko den gilalong yawara karogo tala apurekkowo, mu borta ko aninga beteram se tairem,” mam. \v 44 Ale nu ura kunasaram ale Judea ningi synagogue koma koma ningi den am apu apu geragawakaso. \c 5 \s1 Jesus ko olekem nunga gia duap beteram \r (Matthew 4:18-22; Mark 1:16-20) \p \v 1 Tom bo Jesus Yu Gennesaret\f + \fr 5:1 \ft Yu Gennesaret mu Yu Galilee ko nup bo.\f* norogen te sanamaram se kariimet suen biya Kaem den ikimonko nu taluru guruguman. \v 2 Se nu dal ilagala yu norogen ko pataman se nungarkam, ko wal tata kari mu kalo beteman ale pote anu se animan. \v 3 Se nu dal bo te aragam, dal umu Simon ko dal, se nu maonam, “Ni dal atumu diruwur se katirta yu tuagu te kasu namarukko,” mam. Asele nu dal te daigam baga se kariimet nunga kasurukaso. \p \v 4 Tom nu den balu kutuwuram mu Simon maonam, “Wos iluwal yu tuagu te kausal ale ninga pote beteral se kaparuk se wal sang iluwalko,” mam. \p \v 5 Se Simon mam, “Dom, ana tirom luan maiya ura kowar beteman bare wal bo ta me taman. Bare ni balem bore te se, ani aking am bita arigekko,” mam. \p \v 6 Ale nuna butata beteman, bare aitak mu wal suen biya pote te soraman se pote duap beteram batuwutuk makaso.\f + \fr 5:6 \ft Wal suen biya giman: John 21:3-6.\f* \v 7 Se nuna nunga sikisaki dal bo te mu taimon nunga sangarmonko kiwa nungarukasan. Se taiman ale dal ilagala la wal tuguman se kuring arataman, se dal sarengayam bitakasan. \p \v 8 Se tom Simon-Peter mel mu arigam mu nu Jesus ko suwik duap ningi dagulam ale mam, “O Kari Biya, ni aninga bitar ale namarko! Ani kari bo ningo mena, ani memek,” mam. \v 9 Nu uwuta balam, mu awuk, nu ko kari ago nunga iru nuam wal uwuta taman ale nunga ikia am parasa saparam se nguangakasan. \v 10 Se Zebedee ko namarari ilagala, Simon ko saonga, James se John mu am koma suanta tala. \p Se Jesus Simon maonam, “Ni me nguangerko,” mam. “Aitak se tom udagi mu ni wal taem turan tala kariimet nunga giko.” \v 11 Se nuna nunga dal tagiman karogo saun te tarigiman, ale mel suen la awu beteman ale Jesus kowom karoman. \s1 Jesus kari kumik laira posara ago wore nungam \p (Matthew 8:2-4; Mark 1:40-44) \p \v 12 Jesus wonong bo te bagaram se kari bo kumik lilim la kuera laira posara ago, karogo bagaram mu kote tairam. Nu tai Jesus arigam mu koma kaparam se koma dugu te dagulam ale wosengam, “Kari Biya, ni ka gemang buta aniruk agi mu asele ni aninga nunguru se angimik nungerukko,” mam. \p \v 13 Se Jesus kuting garukam ale kari mu kumik kau tam ale balam, “Aninga angamang butata aniso. Nungerko!” mam. Se tairanamar la laira posara kuera mu menaram. \p \v 14 Se Jesus den aora tala maonam, “Ni kari bo kiwem kimik te aratam imi manaru se me ikiokko. Bare dirme ale priest kote namar ale keta nimi kasuru ale Moses te balam uwutata, tama bita Kaem tui se, kariimet nika munan umu te la sinarmonko,” mam.\f + \fr 5:14 \ft Leviticus 14:1-4.\f* \p \v 15 Bare mena, Jesus mel bitawakaso mu ko dugu duap am parasa namawakaso. Se kariimet kore motam ago ko den ikimon ale nunga kuera ikes ko ningo arigimonko am taiwakasan. \v 16 Bare tom sang mu Jesus sor kariimet mena mu te numi kaluwu namakaso ale guranek bitakaso. \s1 Jesus kari tilital bo nungam \r (Matthew 9:2-8; Mark 2:3-12) \p \v 17 Ale tom bo nu kariimet nunga kasuruwaram se Pharisee alo se law ko kausa kari alo Galilee wonong suen biya te taiman mu se, Judea se Jerusalem ko taiman mu dagiwaman. Se Kari Biya\f + \fr 5:17 \ft Nup Lord agi Kari Biya mu Greek den te mu Kurios. New Testament ningi nup Kurios umu Nuet, Namar se Bur te nunga balu sapasan.\f* ko sokel kuera ikes te nungokko nu kumik ningi mu te, kariimet kuera ikes ago nunga nungurukaso. \p \v 18 Se kari saki nunga bo pakapang te giman ilak taiman, kari mu tilital, sokel kua muruwura. Nuna ilak kawam ningi kasu nagumon ale Jesus koma te betemonko karogo kaeyakasan. \v 19 Bare kariimet sor sisi sapaman, se nuna lage bo te ilak namamonko loagaman bare mena, se nuna ilak kawam gul te aragaman ale kawam gul kuring beteman, ale kari pakapang ago mu garukuman se kariimet nunga kusumuri Jesus koma dugu te nama kaparam. \p \v 20 Se Jesus kari umu nunga nongomang ningi nunguning arigam, ale kari tilital umu maonam, “Aga bo, ani nika memek siwu saperem,” mam. \p \v 21 Se Pharisee alo se law ko kausa kari den mu ikiman, ale nongota ikia tokasan, “Kari ewere nu awiriya nunguningkiri se munak uwuta balso ya? Kari bo ta, bo ko memek siwu sapara me ikiso, mena. Mu Kaem kota kariimet nunga memek siwura ikiso!” makasan. \p \v 22 Bare Jesus maingkala nunga ikia ari ikiam, ale nunga maonam, “Nina anape ko ikia suwutata nengemang ningi la iki lagasan a? \v 23 Bala awuk mu guyak, ‘Ani nika memek siwu saperem,’ agi, ‘Bares ale aolak ilupko,’ bala mu guyak? \v 24 Bare ani ninga manorsam, ali imi te Kari ko Namar mu memek siwu warukko nup se sokel mu nu ago tala.” Nu uwuta balu se kari tilital mu maonam, “Ani ka manorsam, bares, ka pakapang gi ale karogo ka wonong kawam te namarko!” mam. \v 25 Se tairatela imikiri nomotam te kari mu barasam, ko pakapang giam ago ko sor te nama se Kaem nup patawu patawu namakaso. \v 26 Se kariimet suen la ninguru pitigiman ale Kaem nup patawukasan ale balukasan, “Ana munan imi kilimik ta aitakta arigiman pa!” makasan. \s1 Jesus Levi auram \r (Matthew 9:9-13; Mark 2:14-17) \p \v 27 Se umu te mu Jesus aking aolak iluwam aratam namawa se takis tata kari bo, ko nup Levi, mu ko takis tata ko kuwim te dagiwaram se arigam, ale maonam, “Bares agowom karoko!” mam. \v 28 Se Levi barasam ale mel suen la awu beteram ale Jesus kowom kaoram. \p \v 29 Ale udagi te Levi ko kawam te Jesus ko na biya beteram. Se takis tata kari suen biya, se kari sang karogo tala taiman ale nongorak na nowaman. \v 30 Se Pharisee alo, se nunga law ko kausa kari, mu noko olekem ining nungarman ale maman, “Awuk se nina takis tata kari se memek betera ko kari alo arungu na nasan a?” maman. \p \v 31 Se Jesus nononga den koma iwita balam, “Kariimet kuera ikes mena mu doctor kote me namasan, bare kuera ikes ago mu asele doctor kote namasan. \v 32 Uwutatala, ani tairem mu, kariimet ningo diram mu nunga manik se giris palagamonko me tairem, bare ani kariimet memek nunga manik se giris palagamonko tairem,” mam. \s1 Na kaola ko munan ko Jesus isarman \r (Matthew 9:14-17; Mark 2:18-22) \p \v 33 Se nuna Jesus iwita manorman, “John ko olekem pempem inang kaola ko munan betesan. Se Pharisee nunga olekem betela iwitatala betesan. Bare nika olekem mu nuna na no gi se yu no se yam anisan!” \p \v 34 Se Jesus koma mam, “Imet kari nunumi gisan se kariimet ko amilmil ko aratasan, mu anape ko kari imet tam mu ko inang kalomonko?\f + \fr 5:34 \ft Kari imet tam ko den: John 3:29.\f* Mena. \v 35 Bare tom aratuk se kari imet tam mu tamon ilak namamon, asele nuna na kalomonko.” \p \v 36 Jesus den pangan bo karogo nunga maonam, “Kari ko guang iru mu ko kinikan sang barukuso ale guang gigira ko barakam mu te me biriso, mena. Nu uwuta bitiruk mu nu guang iru mu maguwurokko. Se betelatala, guang bilik iru mu se guang gigira mu nunga ariga me koma suanta arukko. \v 37 Uwutatala, kari bo yu waen iru mu goat guang gigira mu ningi me langiso. Nu buta bitiruk mu, tom waen iru mu lagaruk ale numi to tuok, mu goat guang gigira mu barukuk se waen kapa palagukko. \v 38 Bare mena. Waen iru mu goat guang iru mu ningi diram langira mu terong.\f + \fr 5:38 \ft Jesus munan iru ago tairam mu munan giringila ko mu ago me biguwuram. Munan iru: John 1:17; Romans 10:4; 2 Corinthians 3:6.\f* \v 39 Bare ikialko. Kari waen gigira no lagara, mu nu waen iru me ko kuerukkowo! Mu nu baluk, ‘Waen gigira mu yawarakala,’ maukko.” \c 6 \s1 Sabbath ko Kotam \r (Matthew 12:1-8; Mark 2:23-28) \p \v 1 Sabbath tom bo te Jesus aolak iluwam ale wheat ko ningam ningi lage kaoram ale namakaso. Se ko olekem wheat ko nunguning sang giman ale nuguting te irikasan se kui kapakaso se nokasan. \v 2 Se Pharisee kari saki nunga isarman, “Nina anape ko Sabbath tom imi ko munan kulukurman?” maman. \p \v 3 Se Jesus Pharisee alo nunga maonam, “Nina David ko kari sang ago na ko kueman ale kilek beteman mu nina ko duap me kau ikisan e?\f + \fr 6:3 \ft 1 Samuel 21:1-6.\f* \v 4 Nu Kaem ko kawam sel ningi kasu naguram, ale bread laili kau beteman se aniram mu nam. Bread umu kaola biya. Priest la namonko. Bare David nam ale ko sikisaki karogo nungaram se naman,” mam. \v 5 Ale nunga maonam, “Kari ko Namar mu Sabbath ko Kotam,” mam. \s1 Sabbath kam te Jesus kari bo kuting kuera mu nungam \r (Matthew 12:9-14; Mark 3:1-6) \p \v 6 Sabbath bo te tala Jesus synagogue ningi namaram ale den kariimet nunga manaruwaram se kari bo, ko kuting sengam kuera gugum mu karogo ningi bagaram. \v 7 Se Pharisee kari se law ko kausa kari mu lage bo te Jesus den ningi betemonko wore ko nongomang anikaso. Se nuna nu kari kuting kuera gugum wore Sabbath tom ningi nungok wore ko sinarman ale bagakasan. \v 8 Bare nuna aguwaya ikiwakasan mu Jesus kota mu ko ikiam. Ale kari kuting kuera mu maonam, “Ni bares tai kariimet suen la nongoma te sanamirko,” mam. Se nu barasam tairam nomokete sanamaram. \p \v 9 Se Jesus nunga maonam, “Ani isa bo ningarsam,” mam. “Munan awuk mu Sabbath tom te betera mu ko ikia terong: munan ningo agi munan memek betenakko e, kari bo sangornak agi kari bo memek te betenak se kuerukko e?” mam. \p \v 10 Ale nu kariimet suen la nungarki gurugam, asele kari umu maonam, “Kiting dingumurko!” mam. Se nu kuting dingumuram se kuting mu nungeram ale dirmam. \v 11 Bare nuna nongomang ninguru magaram, se Jesus aguwaya betemonko wore ko nongota nunumi manarukasan. \s1 Jesus ko apostle 12 nunga giam \r (Matthew 10:2-4; Mark 3:16-19) \p \v 12 Tom mu ningi tom bo Jesus duruk gotek bo te guranek bitirukko namaram, ale tirom suanta umu nu Kaem kote guranek bita lagakaso. \v 13 Se sor ukiram turomola mu nu ko olekem nunga auram se kote taiman, se nunga ningi 12 nunga atumukiram ale nup apostle nungaram: \v 14 Nunga nunup mu, Simon (udagi nup beteram Peter mam) mu, se ko uria Andrew mu, se James se John, se Philip, se Bartholomew, \v 15 se Matthew, se Thomas, se Alphaeus namar James, se Simon, Zealot masan mu,\fig |alt="Tax collector and payer" src="LB00309B.TIF" size="col" ref="Luke 6:15" \fig* \v 16 se James namar Judas, se nukum kitira Judas Iscariot, nu udagi Jesus memek nuguting te beteram. \s1 Jesus kariimet biya den nunga kasuru se kuera ikes karogo mu nunga nungurukaso \p \v 17 Nu ko olekem 12 mu nongorak duruk te mu tai kapa sor palunga diram mu te kapaman. Umu te mu noko olekem motam biya bagaman, se kariimet suen biya Judea ko, se Jerusalem ko, se koma lang kaora Tyre se Sidon ko. \v 18 Nuna noko den ikimonko se saki nunga kuera ikes nungokko taiman. Se kariimet saki bur memek ngual nungaruwara mu karogo tala taiman, se nunga nungam se nungeman. \v 19 Se noko kumik ningi sokel aratukaso ale nunga nungurukaso se arikasan, ale kariimet suen la am kumik kau tamonko karogo kaeyakasan. \p \v 20 Se Jesus ko olekem nungarkam gurugam ale nunga maonam, \q1 “Nina kariimet ningimik mel mena, mu nina amilmilaralko, \q2 mu awuk, Kaem ko kingdom mu nenenga. \q1 \v 21 Se nina kariimet na inang ko kuawasan, mu nina amilmilaralko, \q2 mu awuk, nina na ko me kueralko. \q1 Se nina kariimet nia mowasan, mu nina amilmilaralko, \q2 mu awuk, nina niara ma beteral ale gusiralko.\f + \fr 6:21 \ft Ana yawarakala amilmil te baganakko: Psalm 126:5-6; Isaiah 61:3; Revelation 7:16-17.\f* \q1 \v 22 Se nina awiriya Kari ko Namar ko nup \q2 nina gisan se ko ninga biriruwusan, \q1 agi nubiring ningarsan ale ninga balu maguwusan, mu nina amilmilaralko.\f + \fr 6:22 \ft Nanga bita maguwumonko agi, bare am amilmilanakko: John 15:19-21; 1 Peter 4:14.\f* \p \v 23 “Tom umu kaparuk mu nina tingal tarigiral ale ninguru amilmilaralko, mu awuk, ko koma yawara aromemek mu duruk wonong te ninip te aniso. Nononga taleng girigir alo munan prophet alo nungumik te bita lagaman wore koma suanta tala aking nuna nina ningimik te betesan. \q1 \v 24 “Bare nina kariimet ningimik mel suen biya, mu sinar talko, \q2 mu awuk, nenenga ningo nuam mu nina ta arigiman ale taman.\f + \fr 6:24 \ft Kariimet nungumik mel ago: James 5:1-6.\f* \q1 \v 25 Se nina kariimet no nungiawasan, mu sinar talko, \q2 mu awuk, tom mu te mu nina karak memek arigalko. \q1 Se nina kariimet amilmil te gusia niawasan, mu sinar talko, \q2 mu awuk, tom mu te mu nina niara ma te la bagaralko. \q1 \v 26 Se ni awiriya, kariimet den ningo ningo \q2 kimik ko baluwasan mu, sinar toko, \q1 mu awuk, nononga taleng girigir alo \q2 munan prophet kawel alo nongote \q1 bitakasan ale nunup patawu lagaman \q2 wore aitak nuna ni kimik te bitawasan. \s1 Kariimet ningo memek nunga kua se lagaralko \r (Matthew 5:38-48) \p \v 27 “Bare nina aninga den ikialko nede gurugu lagasan, mu den imi ninguru ikialko: Kariimet nengerak memek mu kua nungaru se, kariimet me ninga kuesan mu nungumik te ningo beteralko. \v 28 Kariimet den memek nego ko balsan mu amilmil nungaru se, kariimet ninga bita maguwusan mu nunga guranek beteralko. \v 29 Kari bo kol kuting kulukok, mu komasang gurugu se agotala kulukokko. Kari bo nika guang bo tauk, mu bo karogotala am tuiko. \v 30 Se awiriya nika mel ko ka isuok, mu am tuiko, se awiriya nika mel bo tauk, mu karogo tai kisokko me baluko. \v 31 Ni munan ningo kariimet kete betemonko kuesam, mu ni gir nononga te bitar, asele nikate betemonko. \p \v 32 “Nina kariimet ninga kuesan mu la nunga kua nungarsan agi mu, koma ningo awuk bare talko? Ikialko, ‘kariimet memek’ mu betela awiriya nunga kua nungarso wore kua tusan tala. \v 33 Se kariimet munan ningo ningimik te betesan umu la nina munan ningo nungumik te beteral agi mu, koma mel ningo awuk bare talko? Ikialko, ‘kariimet memek’ mu munan uwutatala betesan tala. \v 34 Se nina aking kariimet mel koma ningarmonko mu ko iki se mel nungarsan agi mu, koma mel ningo awuk bare talko? Ikialko, ‘kariimet memek’ mu nunga mel koma tamonko iki se nunga saki alo mel nungarsan tala. \v 35 Bare mena, nina iwita beteralko: kariimet nengerak memek mu nunga kua nungaru se, munan ningo nungumik te beteralko. Ale mel nungaral agi mu, koma talko me iki se nungaralko. Umu te asele koma aromemek nina talko, ale Kaem Kalel Biya ko kuriang bagaralko. Mu awuk, nu kariimet nu me ko amilmilasan mu ta se kariimet memek mu am gomang nungaru saposo. \v 36 Buta se ninga Nenet kariimet gomang nungaru saposo uwutatala, nina kariimet suen la nengemang nungaralko. \s1 Ana saki alo nunga bagara aolak me tutenakko \r (Matthew 7:1-5) \p \v 37 “Nina saki alo nunga bagara aolak arigal ale ko me nunga balu maguwuralko; nina uwuta beteral, mu Kaem nenenga bagara aolak mu karogo ko nengerak balukko. Nina saki alo nunga memek siwu nungaral, mu Kaem nenenga memek siwu ningarukko. \v 38 Nina kariimet mel nungaral, mu Kaem mel ningarukko. Mu nu biyala nunguning ningarukko, inang mel ira ira tugu lagasan se titikiriyam tarigi kuring arataso ale kapawoso se kariimet tusan iwita Kaem mel ningarukko. Mu awuk, nina lage kuring aguwaya te kariimet saki nunga betesan, mu lage koma suanta mu te tala Kaem ninga bitirukko.” \p \v 39 Ale akingtala Jesus den pangan bo nunga maonam, “Kari bo motam posara mu awuk ko bo motam posara tala mu lage kausokko? Mu nuna wete nama mutim ningi me dagulomon i? \v 40 Kari iru ikia towoso mu ko kausa kari kasuruwoso mu me kiarukko. Bare awiriya ikia karogo terong ma saposo, mu asele nu ko kausa kari iwitatala bagarukko. \p \v 41 “Ni awuk se ka bo ko motam te tam bune gotek mu arigisam ale ko balsam, bare nika motam te tam luan aromemek motam siruwuwoso mu me ari ikisam? \v 42 Ni awuk uwuta baga se aking ka bo manorsam, ‘Aga bo, mener se tam bune gotek nika motam te wore to saparikko’ masam? Ni kawel kari! Mu tam luan ni motam siruwuso mu to sapar ale asele, terong loaga se ka bo ko motam te tam bune gotek aniso mu to saparko. \s1 Tam se ko nunguning \r (Matthew 7:16-20; 12:33-35) \p \v 43 “Tam ningo mu nunguning memek me kaposo. Se butatala tam memek mu nunguning ningo me kaposo. \v 44 Tam mu ko nunguning te la ari ko ikisan. Kariimet tam fig ko nunguning mu tam kore ago mu kuali me gisan, ale mayang waen ko nunguning mu dikor mayang kore ago mu kuali me gisan tala, mena. \v 45 Kari ningo mu ko gomang motam ningi mel ningo ningo ilu biguwuram se aniso mu ningi mel ningo ningo arataso. Se kari memek mu ko gomang motam ningi mel memek memek ilu biguwuram se aniso mu ningi mel memek memek arataso. Mu awuk, ikia aguwaya, ningo agi memek agi, kari gomang motam ningi biyala aniso, mu kuring te taiso arataso.\f + \fr 6:45 \ft Ikia nangamang ningi mu nagiring te arataso: James 3:9-12.\f* \s1 Kawam kaola kari ilagala nunga den pangan \r (Matthew 7:24-27) \p \v 46 “Nina anape ko yam aninga arusan, ‘Kari Biya, Kari Biya,’ masan, bare ani mel beteralko balsam mu me betesan?\f + \fr 6:46 \ft Ana den ipi me ikinakko: Matthew 7:21; James 1:22.\f* \v 47 Kari aningate taiso ale aninga den ikiso ale karo tuso mu ko tuaturum ninga kausekko. \v 48 Mu nu kari ikia sinar ago kawam kaolam imi iwita: nu kawam kalokko se mutim iram ago kaparam ale ali kalakalok mu kiaram, ale ali aora mu arigam, asele ngatalek ningi waru waru ago namaram ale te kawam kaolam. Se udagi te yu lom biya kaparam kawam mu te tairam, bare parusuwurokko me terong. Mu awuk, kari mu kawam gek am nunguningkiri kaolam se. \v 49 Bare awiriya aninga den ikiso bare me karo tuso, mu nu kawam ngatalek mutim kuringita iram ale ningi waram ale kawam te kaolam wore turan. Se yu lom biya kaparam tairam ale kawam mu tairatela parusuwu waram.” \c 7 \s1 Kager kari supuling ko gomang motam ningi nunguning \r (Matthew 8:5-13) \p \v 1 Jesus den kariimet nunga manaru se ikiman mu nu Capernaum namaram. \v 2 Se umu te mu, kager kari supuling bo ko ura kari bo kuera karogo kuerukko pingi aram. Kari dom umu ko ura kari mu ninguru ko kuakaso. \v 3 Nu Jesus ko dugu duap ikia, wore te se nu Juda kari supuling saki nunga maonam se namamon ale isarmon se tairuk ale noko ura kari owore nungokko. \v 4 Se tom nuna Jesus kote taiman mu nuna sokel karogo tala ilak wosengakasan, ale maman, “Kari dom umu kari terong, ni am sangaru, \v 5 mu awuk, nu anananga kariimet nunga kua nungaram, ale anananga synagogue kalo nangaram.” \v 6 Se Jesus nongorak namaram. \p Ale nama kawam te aratuwaram mu kari dom mu ko tiran sang nunga maonam se namaman ko kuring manorman: “Kari biya, ni me ura kowar bitarko, mu awuk, ani kari bo ningo se ni aninga kawam ningi tairko mena,” maman. \v 7 “Borta te se ani agata tairik karkikko mu aimi darup tuem. Bare kiring la balu se aninga ura kari nungerukko. \v 8 Ani betela aga biya nuam bowa ningi bagasam, se kager kari ani abowa ningi bagasan. Se ani bo manorsam, ‘Namarko!’ masam mu, am diram la karo tuso. Aking bo manorsam, ‘Tairko!’ masam mu, am diram la karo tuso. Se aga ura kari manorsam, ‘Imi bitarko!’ masam mu, diram la beteso.” Se nuna ko kuring uwutata Jesus manorman. \p \v 9 Se Jesus den mu ikiam ale gomang motam pitigiram, se giris palagam ale kariimet kowom karowaman mu nunga maonam, “Ani ninga manorsam, ani Israel ningi ta kari bo gomang motam ningi nunguning aora biya bo uwuta me arigem.” \v 10 Se kari, kari dom mu nunga beteram se taiman mu peleman kawam te namaman, ale ura kari mu nungeram ale bagaram se arigiman. \s1 Jesus imet gerewa bo ko namar kueram mu maraguwuram se barasam \p \v 11 Tom me maiyam mu Jesus wonong bo ko nup Nain mu te namaram. Se ko olekem alo se kariimet suen biya ilak namaman. \v 12 Nu wonong ko lage korang biya mu ningi tai aratuwaram mu nuna kari kuera bo giman ilak arataman. Nu imet gerewa bo ko namar am suanta diram, bare kueram. Wonong umu ko kariimet suen biya tala imet gerewa mu ilak aolak iluman arataman. \v 13 Se Kari Biya nu arigam mu ko gomang motam ninguru batagam se maonam, “Me mo nierko,” mam. \p \v 14 Ale nu pingi nuam namaram, ale kuriang kueram mu ko pakapang kau tam se kari pakapang giwaman mu sanamaman. Se nu mam, “Kuriang kulak, ani ka manorsam, baresko!” mam. \v 15 Se kari kulak kueram mu barasu daigam, ale munakakaso, se Jesus kuriang mu aking ko nuam tuam. \p \v 16 Se kariimet suen la mel mu arigiman ale nguangakasan ale Kaem nup patawukasan, ale balukasan, “Prophet biya bo anananga ningi aratam,” makasan. “Kaem ko kariimet nunga sangukko tairam,” makasan. \v 17 Se Jesus ko nirung imi Judea sor te se sor sang pingi bagara mu ningi pagam nama saparam. \s1 Jesus se Anuwa marak kari John \r (Matthew 11:2-6) \p \v 18 John ko olekem alo mel aratam mu ko nu manorman. Se nu ilagala nunga auram, \v 19 ale namamon Kari Biya iwita isarmonko nunga maonam, “Ni kari tairukko balman borta agi mena?” \p \v 20 Se nuna nama Jesus kote arataman ale maman, “Anuwa marak kari John nika te tainak ale iwita ka isarnakko balam se kete taiman: ‘Ni kari tairukko balman borta agi mena?’” maman. \p \v 21 Tom mu te mu Jesus kariimet suen biya kuera ikes duap duap ago bagaman mu nunga nungam se nungeman. Saki bur memek ago mu bur memek nunga beteman arataman, se kariimet nomotam posara mu nunga nungam se loagakasan. \v 22 Se nu John ko den koma olekem ilagala mu iwita nunga maonam, “Nina peleral namaral ale kiwem nina arigiman ale den nina ikiman imi John maonal se ikiokko: Kariimet nomotam posara mu aitak loagasan, se nusuwik tilital mu aolak ilusan. Se kariimet nungumik laira posara ago mu aitak nungumik nungeram, se nodogawa sisiram mu aitak den ikisan. Se kariimet kueso mu aking barasu sanamoso, se kariimet kituwura alo mu aitak den gilalong mu ikisan.\f + \fr 7:22 \ft Isaiah giram balam iwitata, Messiah mu tairuk kariimet uwutata nunga sangukko: Isaiah 29:18-19; 35:5-6; 42:18; 43:8; 61:1.\f* \v 23 Awiriya aninga den se munan imi ari ikiso ale gomang motam me bum bam maso, mu amilmilarukko.” \s1 Jesus Anuwa marak kari John ko nup patawuram \r (Matthew 11:7-19) \p \v 24 Kari ilagala John kote peleman namakasan, se Jesus John ko dugu duap kariimet nunga manarukaso, ale balukaso, “Tom nina ali sor garagarayam mu te namakasan mu anape arigalko namakasan? Agi ara duap bo daula sisiwuwakaso wore arigalko namakasan e? \v 25 Umu mena agi mu, anape arigalko namakasan? Agi kari bo guang yawara yawara naguram ale karogo bagakaso wore arigalko namakasan e? Ikialko. Kari guang uwuta nagusan ale mel ningo ningo la karogo bagasan mu king nunga kawam bibiya mu ningi baga gilingisan. \v 26 Bare nina anape mel arigalko namakasan e? Agi prophet bo? Mu diram, bare prophet imi prophet duap bo. \v 27 Ani ninga manorsam, prophet imi ko, batoga te iwita balman se aniso: \q1 ‘Aninga taling kari bitirik se girok \q2 namaruk ale nika lage nungok burangarukko.’\f + \fr 7:27 \ft Malachi 3:1. Luke 3:2-6 ago arikko.\f* \m \v 28 Ani ninga manorsam, imet nutagu te kuriang bilangaman mu bo kualala Anuwa marak kari John iwita mena. Bare awiriya Kaem ko kingdom ningi bagoso, nup mena ta agi wore, noko nup mu John ko nup biya kiaram.” \p \v 29 Kariimet suen la, takis tata kari agotala, mu Jesus ko den mu ikiman ale balukasan, “Kaem ko munan mu ningo diram,” makasan, mu awuk, nuna John kuting te anuwa marak taman. \v 30 Bare Pharisee alo se law ko kausa kari alo mu nuna lage yawara Kaem nungaram mu nubiring tuman, ale John kuting te anuwa marak tamonko meman. \p \v 31 Se Jesus aking balam, “Nina aitak ko kariimet gue imi, ani anape iwita ninga balikko? Nina anape turan a? \v 32 Nina kuriang gotektek iwita. Nina diara guruga kuwim te dagisan ale ninga sikisaki nunga arusan ale masan, \q1 ‘Ana bawe moakasan, bare nina me irukasan; \q1 aking nangamang bataga ko wur \q2 ilukasan, bare nina me nia mokasan!’ \m \v 33 Mu awuk, John tairam mu nu tom suen biya na se yu waen ko kuring kalokaso, se arigiman ale balman, ‘Nu bur memek ago!’ makasan.\f + \fr 7:33 \ft John ko bagara aolak: Luke 1:15. Jesus ko bagara aolak: Luke 5:30; 15:2.\f* \v 34 Se aking Kari ko Namar tairam mu na yu am naso mu ko aking balsan, ‘Kakirip imi inang na ko kari, se waen no ngualara ko kari, se takis tata se kari memek nunga bo,’ masan. \v 35 Bare iwita ikialko. Kaem ko ura kari alo mu nu kota ko ikia sinar te ura betesan, se ura mu ko nunguning te arigal ale ko ikialko.” \s1 Jesus Pharisee kari Simon ko kawam te namaram \p \v 36 Pharisee kari bo Jesus kote kawam te namaruk ale ilak na naukko den beteram. Se nu namaram kasu naguram ale daigam na nowaram. \v 37 Se imet bo wonong mu te bagaram mu nu lage luan imet. Nu Jesus Pharisee kari mu ko kawam te na naukko namaram mu ko den ikiam, ale namaram ko yu kuting bo, manga alabaster te nungurman ale oil siring yawara mu ningi langi beteman se aniram mu giam ago tairam. \v 38 Nu nama Jesus suwik duap te daigam, ale mononge kapakaso. Se ko mononge mu Jesus suwik te kapakaso, se ko mone maiya mu te siwuram ale Jesus ko suwik musuk tuam ale oil umu suwik te bilunguram. \p \v 39 Se Pharisee Jesus auram umu mel mu arigam ale gomang ningi la balam, “Kari imi prophet agi mu, imet nu suwik iluso mu am ko ikiokko, imet umu lage luan imet se karur ago!” \p \v 40 Se Jesus mam, “Simon, ani den bo ka manikko,” mam. \p Se Simon mam, “Kausa kari, aga manaruko,” mam. \p \v 41 Se Jesus duap beteram, ale mam, “Kari ilagala nunga dinau kari bo suanta kote aniram. Kari bo ko dinau mu manga silver 500, se bo ko dinau mu manga silver 50. \v 42 Nuna ilagala dinau kutuwumonko me terong. Se kari mu nuna ilagala la nunga dinau umu menawuram. Se ni awuk ikisam? Nunga ningi kari awuk wore kari dinau kotam umu am ninguru gomang tuok ale kua tuokko?” \p \v 43 Se Simon mam, “Ani ikisam mu, kari ko dinau manga biya bare menawuram wore,” mam. \p Se Jesus balam, “Ni diram balem,” mam. \p \v 44 Asele nu koma gurugu imet mu tuam ale Simon maonam, “Ni imet imi arigisam? Ani nika kawam ningi utu nagurem, bare ni ani yu asiwik te anuwekko mu me aisem. Bare nu ko mononge te aninga asiwik anuwam, ale ko mone te kaogam. \v 45 Ni ani musuk me aisem, bare tom ani utu nagurem mu te la nu aninga asiwik musuk tua wore me bita arigiso. \v 46 Ni ani oil asupuling te me warem, bare nu mu aninga asiwik oil awote waram. \v 47 Buta se ani ka manorsam, noko memek suen biya mu ani maingkala siwu saperem, bore te se nu gomang ninguru aisam ale kua aisam. Bare awiriya ko memek siwu tuata umu ninguru me ko sinarso, mu nu awiriya ko memek siwu tuam mu tawun biya me kua tuso.” \p \v 48 Asele Jesus imet mu maonam, “Ani nika memek suen la siwu saperem,” mam. \p \v 49 Se kari nu ilak wete na nowaman mu nongota nunumi manarukasan, “Kari imi nu awiri se nu bo ko memek siwurokko terong?” makasan. \p \v 50 Se Jesus imet umu maonam, “Nika gemang ningi nunguning te Kaem ka sangaru tam. Se gemang lila te namarko.” \c 8 \s1 Imet sang agotala Jesus kowom karoman \p \v 1 Udagi te mu Jesus wonong wonong Kaem ko kingdom ko den gilalong balu balu geragakaso. Noko olekem 12 mu arungu tala. \v 2 Se imet saki, bur memek se kuera ikes ago bagaman se nu nunga nungam se nungeman mu karogo tala nu ilak geragakasan. Bo mu Maria, Magdala imet, nu bur memek 7 ago bare nungeram mu, \v 3 bo Joanna, noko kuari ko nup Chuza, nu Herod ko kawam ko ura kariimet nunga supuling bagaram mu, se bo Susanna se imet sang suen biya tala. Imetari imi mu nuna Jesus ko olekem arungu, na inang se nongota nunga manga mel te nunga sangarukasan. \s1 Kari bo na muguri ningam ningi waram wore ko den pangan \r (Matthew 13:1-9; Mark 4:1-9) \p \v 4 Se kariimet wonong wonong Jesus kote taikasan, nuna biguwuman ale suen biya nunguningkiri, asele Jesus den pangan bo iwita balam: \p \v 5 “Ningam ura ko kari bo ko ningam te inang muguri warukko namaram. Ale ningam ningi na muguri mu warukaso se inang muguri saki lage te kapaman. Se kariimet lage kaora namara taira mu ira parusuwuman, se saki mu inangnang taiman ale naman. \v 6 Se na muguri saki ali karakarang te kapaman, gurek papak maman, bare ali yu mena se aking marakaman. \v 7 Se na muguri saki mayang kore karogo mu ningi kapaman ale papak maman, bare mayang mu tarigiman ale nunga ereman. \v 8 Se inang muguri saki mu ali ningo mu te kapaman, ale aragaman, kalelaman ale nunguning kapaman. Nunga muguri mu iru la nunga aguman mu kiaman ale ko tom 100 iwita suen biya kapaman.” Tom nu uwuta balam mu nu sail te airam ale mam, “Awiriya dogowa ago te den ikiso agi mu, den imi ikiokko!” \s1 Jesus na muguri ko den pangan wore ko duap apuram \r (Matthew 13:10-23; Mark 4:10-20) \p \v 9 Jesus ko olekem den pangan balam wore ko nunguning ko isarman. \v 10 Se nu nunga maonam, “Kaem ko kingdom ko ikia yumura mu nina ningaram, bare kariimet saki mu ani den pangan te la munakasam se ikisan, bore te se, \q1 ‘Nuna nomotam ago, bare mel bo te me arigimonko; \q2 nuna ikia ikimon, bare ko nunguning ko me sinarmonko.’\f + \fr 8:10 \ft Isaiah 6:9.\f* \p \v 11 “Se den pangan imi ko duap iwita: na muguri te balem mu Kaem ko den. \v 12 Na muguri lage te kapaman mu, kariimet sang Kaem den ikisan, bare Satan taiso den nongomang ningi beteman mu kutuwu taso, nuna den umu ko nongomang ningi nunguning aruk se Kaem nunga giok bore ko, nu taiso kutuwu taso. \v 13 Se na muguri ali manga ago mu te kapaman mu, kariimet sang den ikisan ale ago amilmilasan. Bare den mu ninguru me ilukuawusan. Nuna tom katirta ko nongomang ningi nunguning aso, se karogo baga se, nononga ira ariga bo taiso mu nuna te dagulasan, ale den taman mu sapasan. \v 14 Se na muguri mayang kore ago wore ningi kapaman mu, kariimet sang nuna den ikisan, bare aolak ilu nama ali mel ko bagara, ko ikia, ko ikup, ko amilmil barasoso den nunguning taman mu kaluwuso menawuso. Butata se nononga nongomang ningi nunguning sokel ago me arataso, am menaso.\f + \fr 8:14 \ft Nangimik mel ago bagara: Luke 18:18,22-24. Ali imi ko munan: 1 John 2:15-17.\f* \v 15 Bare na muguri ali ningo mu te kapaman mu, kariimet sang den ikisan, nononga nongomang ningi yawarakala se den ninguru ilukuawusan ale karo tusan. Se den mu ikia ningo ko lage nunga kasurso se te namasan, umutang mu den mu ko nunguning mu iwitata kaposo. \s1 Lam wetang te ituwura ko den \r (Mark 4:21-25) \p \v 16 “Kari bo lam kasoso mu kani ningi agi barim bowa ningi me beteso, mena. Nu kualala wetang te ituwuso, se kariimet kasu nagusan mu nikim nungarso. \v 17 Mu awuk, anapeya kaluwura te aniso mu wetang te aratukko, se den mel yumura la aniso mu wetangaruk se kariimet ko ikimonko. \v 18 Buta se den ikisan mu ko ninguru sinar talko. Mu awuk, awiriya Kaem ikia tuso se ko sinar taso, mu Kaem ko ikia mu kunasoso; bare awiriya ikia mu me ko sinar taso, ale balso nu ikia karogo maso, bare ko ikia mu mena saparukko.” \s1 Jesus ko nuam se ko uriamitak \r (Matthew 12:46-50; Mark 3:31-35) \p \v 19 Jesus ko nuam se ko uriamitak nu arigimonko kote taiman. Bare kariimet suen biya, se nuna kote pingi namamonko mu me terong. \v 20 Se kari bo nu maonam, “Nika niam se ka uriamitak taiman ale matangi ni karkamonko sanami se anisan,” mam. \p \v 21 Bare nu mam, “Aninga ayam se aninga uriamitak alo mu kariimet Kaem ko den ikisan ale karo tusan, umutang aninga ayam alo, aninga uriamitak,” mam. \s1 Jesus daula yar gagi samamer malin kauram \r (Matthew 8:23-27; Mark 4:36-41) \p \v 22 Tom bo te Jesus ko olekem nunga maonam, “Ana dal te araganak ale yu komasang te kasu kapanakko,” mam. Se nuna dal te aragaman ale namakasan.\fig |alt="Jesus sleeping in boat in storm" src="WA03850b.tif" size="col" ref="Luke 8:22" \fig* \v 23 Ale namawa mu Jesus aniram. Se daula biya tairam ale gagi magaram, se gagi dal ningi kapakaso ale dal mituwurayam bitakaso. \p \v 24 Se olekem suen la ninguru nguangaman, ale namaman Jesus amumurman ale manorman, “Kari Biya,” maman, “ana sarengasan pa!” maman. \p Asele nu barasam ale yar daula se gagi barasuwaram mu den sokel ago maonam se kawus maman, se malin kauram. \v 25 Asele nu nunga maonam, “Nenenga nengemang ningi nunguning aparete beteman a?” \p Bare nuna nguangakasan, ale nunumi isarukasan, “Kari ewere awiri se nu gagi yar samamer nunga manarso se kuring karosan?” makasan. \s1 Jesus kari ngualara bur memek ago wore nungam \r (Matthew 8:28-34; Mark 5:1-20) \p \v 26 Jesus ko olekem arungu dal te yu Galilee batagorman ale nama Gerasa sor te arataman. Galilee sor mu yu Galilee komasang te, se Gerasa sor mu komasang te. \v 27 Se nuna nama arataman ale Jesus dal beteram kapawaram se sor mu ko kari bo kote tairam, nu bur memek ago. Se nu tom maiya biya nunguning la bagakaso, ale wonong kawam beteram ale kari kuera nunga ali motam te bagakaso. \v 28 Bare nu Jesus arigam mu nu biyala niaram ale koma dugu te dagulam, ale sail te balam, “Ni awuk aga bitarko, Jesus, ni Kaem Kalel Biya ko Namar?” mam. “Ani nika te wosengasam ni yaman me aisuko!” mam. \v 29 Nu uwuta balam, mu awuk, Jesus bur memek kari mu bitirukko baluwaram ewere te se. Tom suen biya nuna suwik kuting mayang sen te ninguru talipakasan, bare bur memek nu ilukasan ngual tuikasan, se sen mayang am batutumu warukaso, ale nagukaso sor kariimet mena mu te namakaso. \p \v 30 Se Jesus nu isuam, “Nika nip awiri ya?” \p Se nu balam, “Aninga aip mu Legion,” mam. Mu awuk, bur memek suen biya nu kumik ningi anikasan. \v 31 Se nuna gira awom la Jesus woseng tuikasan, ale nunga karo mutim du biya mu ningi me nunga bitirukko manarukasan.\f + \fr 8:31 \ft Mutim du biya: Revelation 20:3.\f* \p \v 32 Duruk gotek bo pingita mu te mu buruk motam biya bo bala guruguwaman. Se bur memek sail te Jesus isarman, “Ni anananga awur se nama buruk mu nungumik ningi kapanakko,” maman. Se nu aing au nungaram. \v 33 Se bur memek kari mu beteman ale nama buruk nungumik ningi nagu gilingiman. Se buruk motam mu lilim la naguman nama garap te kapaman ale yu ningi yu naman ale kua sapaman. \p \v 34 Se kari buruk bitaruwaman mu mel mu arigiman ale naguman wonong bibiya se wonong gotektek te den balu balu geragaman, \v 35 se kariimet arigimonko taikasan. Ale tom tai Jesus kote arataman, mu kari ulengkala bur memek kager motam biya bo iwita ago bagaram mu guang naguram, ale ikia ningo nuam karogo dagiwaram se arigiman, ale nguangakasan. \v 36 Se kari mel nomotam te arigiman mu nuna kari ngualara aguwaya nungeram mu ko dugu duap kariimet nunga manorman. \v 37 Se Gerasa kariimet tawun biya nguangaman, ale Jesus manorman, “Ni anananga bitar ale namarko,” maman. Se Jesus dal te aragam namakaso. \p \v 38  Se namarukko negawaram se kari bur memek nu beteman mu nu auram ale maonam, “Ani ni kerak namarikko,” mam. Bare Jesus nu maonam, \v 39 “Piler ka wonong te namar ale Kaem mel yawara ni kimik te beteram mu baluko,” mam. Se nu peleram namaram ale Jesus mel biya nu kumik te beteram mu balu balu geragam. \s1 Imet Jesus ko guang kopana kau tam mu se Jairus ko nanawus nunga dugu duap \r (Matthew 9:18-26; Mark 5:22-43) \p \v 40 Se tom Jesus aking yu batogam komasang ko namaram mu kariimet nu tairukko noko kimi bitawaman mu ilak amilmilakasan. \v 41 Ilak amilmilawaman se kari bo ko nup Jairus, nu synagogue ko kari supuling bo, wore tairam Jesus soleng duap ningi bugura kulukam, ale maonam, “Ni ani agarak aga kawam te tairko,” mam. \v 42 “Aninga nanawus kuerukko kaeso.” Kari mu ko kuriang imet suanta, noko yia 12 iwita. \p Se Jesus den mu ikiam ale ilak aolak iluwam namakaso, se kariimet motam biya nu talurman se nu kusumuri aolak iluwakaso. \v 43 Se imet bo kariimet ningi agotala bagakaso, mu nu yia 12 ningi gue sapa lagakaso, bare nungurmonko me terong.\f + \fr 8:43 \ft Batoga saki girakala ko mu te den imi ago aniso: “Nu ko manga doctor nongote menawu saparam.”\f* \v 44 Se nu Jesus buring ko la tairam ale ko guang buring ko mu kinikan kau tam, se tom umutang te la noko gue naguwaram mu bataga namaram. \p \v 45 Se Jesus isam, “Awiri aninga guang kau tam a?” mam. \p Se suen biya balukasan, “Ana mena,” makasan. Se Peter mam, “Kari Biya, kariimet kore motam ago nama tai ni kimik te sora gurungumuwasan sowore, ni awuk isa suwuta esesam?” \p \v 46 Bare Jesus mam, “Kariimet bo aninga kau tam. Se marak sokel bo aninga angimik ningi wore aratam se ko ikiem,” mam. \p \v 47 Se imet mu numi ikiam nu numi kaluwurokko me terong. Se nguanga se gomang daung daung tairam ale Jesus suwik duap ningi bugura kulukam. Ale kariimet nomotam te nu anapeya duap ko Jesus kau tam mu se, tom mu te la ko ningo nuam arigam mu balam. \v 48 Se Jesus nu maonam, “Aga nanawus, nika gemang ningi nunguning te ni ningo arigem. Buta se ka gemang lila te namarko,” mam. \p \v 49 Se Jesus am munakawaram mu Jairus, synagogue supuling, mu ko ura kari bo Jairus ko kawam te wore tairam ale Jairus maonam, “Nika nanawus kueram,” mam. “Se ni kausa kari ura kowar bo karogo me tuiko,” mam. \p \v 50 Se Jesus den mu ikiam ale Jairus maonam, “Ni me nguangerko, gemang ningi nunguning te la bager se ka kuriang ningo arigokko,” mam. \p \v 51 Ale tom nu tai Jairus ko kawam te aratam, mu nu Peter, John se James, se kuriang ko nuet nuam la ilak kasu nagumonko balam, ale suen biya mu am matangi bagamonko mam. \v 52 Ale kariimet suen biya nia mo se bagaman mu nunga maonam, “Nina me niaralko,” mam. “Itiwik imi me kueram, nu am aniwoso pa,” mam. \p \v 53 Se nuna ko den mu ko gusikasan. Mu awuk, nuna maingkala ikiman mu itiwik gotek mu kueram. \v 54 Bare Jesus itiwik mu kuting te iluwam ale auram ale mam, “Aga kuriang, ni baresko!” mam. \v 55 Se itiwik mu ko dora aking kumik ningi peleram se maragaram ale barasu sanamaram. Se Jesus na tumon se naukko nunga maonam. \v 56 Kuriang ko nuamnuet ninguru tengeman. Bare Jesus nuguring kaolam, ale mel aratam umu ko kariimet bo me ta manarmonko mam. \c 9 \s1 Jesus olekem 12 ura nungaram \r (Matthew 10:5-15; 14:1-2; Mark 6:7-16) \p \v 1 Jesus ko olekem 12 nunga auram se kote taiman, se marak sokel bur memek duap duap te nunga karomonko, ale kuera ikes te nungurmonko mu nungaram. \v 2 Ale nu nunga beteram se Kaem ko den gilalong balu se kariimet kuera ikes ago wore nunga nungurmonko namakasan. \v 3 Nu nunga maonam, “Aolak iluwalko mu mel bo me gialko. Nina sikir, karar, na inang, manga, se ningimik guang bo ta me gialko. \v 4 Ale tom kawam bo ko ikial terong se pueneral, mu umutang la te baga wonong umu beteralko. \v 5 Ale wonong bo me ninga aru tamon mu, ilu kiaral ale nisiwik gege siwu se namaral, se nuna te ikimon mu nuna bita paguwuman.” \v 6 Buta se olekem namaman ale wonong suen biya te geraga geraga den gilalong balu se, kariimet kuera ikes ago mu nunga nungurukasan se nungiakasan. \p \v 7 Kari sor bitaruwara Herod\f + \fr 9:7 \ft Mu Herod Antipas, Herod Biya ko kuriang.\f* mel suen biya aratukaso wore ko den ikiam, ale ikia moakaso, mu awuk, kariimet sang balukasan, “Anuwa marak kari John kueram bare aking barasam,” makasan. \v 8 Se sikina balukasan, “Mu Elijah, aking barasam,” makasan. Se sikina balukasan, “Mena. Mu girakala ko prophet bo wore barasam,” makasan. \v 9 Bare Herod balam, “Ani Anuwa marak kari John ulengkala dogotak batagem se kueram!” mam. “Bare imi kari awuk bare ani aitak ko den nirung suen biya ikisam?” mam. Ale lage aguwaya wore te nu arigokko wore ko loagakaso. \s1 Jesus 5000 na nungaram \r (Matthew 14:13-21; Mark 6:30-44; John 6:1-13) \p \v 10 Se tom apostle alo peleman taiman mu mel suen biya beteman mu Jesus koma te balman. Se nu nunga giam ale nuna la nongorak tagi batogam ale wonong bo ko nup Bethsaida mu te namaman. \v 11 Bare kariimet ko ikiman ale kowom karoman. Se nu nunga aru tagiram ale Kaem ko kingdom ko nunga manarukaso, ale kariimet kuera ikes ago mu nunga nungurukaso se nungiakasan. \p \v 12 Se sor baingam se olekem 12 mu nukote taiman ale manorman, “Ni kariimet nunga manaru se wonong pingi pingi wore te namamon ale na yu ko loagamon, ale kuwim te animonko mu arigimonko. Mu awuk, sor kuwim imi batoga te biya.” \p \v 13 Bare Jesus mam, “Mena, mu nina na nungaral se namonko,” mam. Se nuna balman, “Ana bread 5 se wal ilagala karogo diram, bare ana namanak na inang bo karogo dianakko mu asele kariimet biya imi ago terong maukko.” \v 14 Kari tom umu te bagakasan mu 5000 iwita bagakasan. Bare nu ko olekem nunga maonam, “Ario, nunga maonal se biguwura motam gotektek te kariimet 50 iwitata dagi dagi namamonko,” mam. \v 15 Se olekem butata nunga manorman se dagiman. \v 16 Se Jesus bread 5 wal ilagala mu ago giam ale motam patawuram kualala loaga se Kaem amilmil tuam. Asele pakakumuram se kapaman se ko olekem alo nungaru gurugam se giman ale kariimet nungaru gurugu ago namaman. \v 17 Se kariimet na mu naman nungumik karogo terong ma saparam. Se olekem alo na nukum wogaram mu korokem 12 ningi tuguman se kuring aratu namaram. \s1 Peter wetang te balam Jesus mu Kristus mam \r (Matthew 16:13-21,24-28; Mark 8:27-31,34-38) \p \v 18 Tom bo Jesus ko olekem nongorak tagi batogam ale kota guranek beteram, ale nu nunga isuam, “Kariimet pa ani awiri ko aga balsan a?” mam. \p \v 19 Se nuna balman, “Saki Anuwa marak kari John ko ka balsan, se saki ni Elijah ko ka balsan, se saki ka balsan mu ni girakala ko prophet bo bare aking marak barasem ma balsan,” maman. \p \v 20 Se nu nunga isuam, “Se nina nengeta mu ani awiri ko iwita aga balsan?” mam. \p Se Peter mam, “Ni mu ni Kristus, ni Kaem kote wore tairem.” \s1 Jesus ilak tam kangono ginak mu asele bagara aolak ningo mu ariginakko \p \v 21 Se Jesus sokel ago mel imi ko me kariimet bo manarmonko nuguring kaolam. \v 22 Nu nunga maonam, “Kari ko Namar ikup suen biya giok se kari bibiya, priest bibiya, se law ko kausa kari bibiya mu biriruwumonko; ale nama momon se kueruk se mutim tugumon, bare day tom 3 mu te aking barasukko.” \p \v 23 Ale ko olekem nunga se awiriya ko karogo iwita balam, “Awiriya ani agowom karukko mu nu kota numi karogo kaparuk, ale kota ko tam kangono pempem la giok ale ani agowom karukko. \v 24 Mu awuk, awiriya kota ko daiga bagara ningo ko ikia bita lagoso, mu ko ningo bo me arigok, maga namarukko. Bare awiriya ani ago ko kota ko ningo buring tuok, mu bagara aolak ningo mu arigokko. \v 25 Kari bo ali imi ko mel ningo suen biya giok, bare marak ningo ko lage me arigok, mu awuk nu sangukko? \v 26 Ikialko. Awiriya nguangaruk ale ani se aga den gilalong balukko kuring kalok, mu Kari ko Namar betelatala, tom noko nup biya se Nuet ko nikim biya ningi ko engel laili arungak peleruk tairuk, mu nu kari mu ko balukko mu kuring kalokko. \p \v 27 “Bare ani nunguningta ninga manorsam, saki imi te aitak sanamiwasan mu me kuemon bagamon se Kaem ko kingdom tairuk se arigimonko.” \s1 Jesus ko kumik koma lilim la nikim pagam \r (Matthew 17:1-8; Mark 9:2-8) \p \v 28 Jesus den imi balam ale udagi day tom 8 iwita namaram se nu Peter, James se John nunga giam ale nongorak duruk bo te guranek bitirukko nama tarigiram. \v 29 Ale guranek bitawaram se ko koma motam ariga geragam, ale ko guang nikim pagam ale pure nikim iwita kapakaso. \v 30 Se kari ilagala, Moses se Elijah, \v 31 nungumik nikim biya karogo arataman ale Jesus ilak munakakasan. Nuna nu Jerusalem ko ura suen la menawurok ale peleruk nama tarigirukko wore ko ilak munakakasan. \p \v 32 Peter ko sikisaki mu nongorak nomotam ninguru aniram, se aniwa nungumik maraga taiwaram se ko kumik nikim se kari ilagala ilak sanamiwaman mu nungarkaman. \v 33 Se tom kariari Jesus bitawaman namawaman mu Peter nu maonam, “Kari Biya,” mam, “ana imi te yawarakala bagasan. Se ana kawam sasal ilagala suan kalonakko, bo nika, bo Moses ko, se bo Elijah ko,” mam. Bare nu ninguru ko ikia to se den mu me balam. \p \v 34 Nu den mu am baluwaram se taiti nuwi bo tairam ale nunga iramuram, se nuna nguanga se ningi kasu naguman. \v 35 Se taiti nuwi mu ningi kuring bo iwita balam, “Imi aninga Namar, ani nu atumukirem; nina ko kuring ikialko!” mam. \p \v 36 Tom kuring umu den balu kutuwuram mu nuna loagaman mu Jesus kota bagaram se arigiman. Ale nuna kariimet bo ta mel aratam se arigiman mu ko me ta manorman.\f + \fr 9:36 \ft 2 Peter 1:16-18 ago arikko.\f* \s1 Jesus kuriang bo bur memek karogo wore nungam \r (Matthew 17:14-18; Mark 9:14-27) \p \v 37 Ukiram se tom nuna duruk beteman ale tai kapaman mu kariimet suen biya Jesus arigimonko taiman. \v 38 Se kari bo kariimet biya mu ningi baga airam balam, “Kausa kari, ni aninga namar ewere arikko, nu aninga kuriang suanta diram. \v 39 Tom suen biya bur memek maguwuso se aira ngata te numi maguwuso, se saposo se dagulu titimaso ale kuagili ngisuk kuring baguso. Nu katir me bita to arigiso ale ninguru maguwuso. \v 40 Ani ka olekem alo bur memek mu karomonko nongorak wosengem, bare nuna me terong,” mam. \p \v 41 Se Jesus mam, “O nina tom imi ko kariimet gue, nina nengemang ningi me nunguning aso, se nengemang aora biya! Ani tom awila nina nengerak bagerem ale tom awila nenenga ikup giekko bare nina am aora biya suwuta ya?” mam. Ale kari mu maonam, “Ka namar nung mu ilak tairko,” mam. \p \v 42 Se kuriang mu aolak iluwam taiwakaso ta wore, bur memek mu akingtala saparam se ali te dagulam, ale girigirik makaso. Bare Jesus bur memek mu guguna tuam se aratam, se kuriang mu nungeram se aking ko nuet tuam. \v 43 Se kariimet suen la Kaem ko sokel aora garagar mu arigiman ale ikia ninguru nunga moakaso. \s1 Jesus kueruk ale barasukko den akingtala balam \r (Matthew 17:22-23; Mark 9:30-32) \p Se kariimet Jesus mel bitakaso mu ko iki turutuwu se bagaman, mu nu ko olekem nunga maonam, \v 44 “Nina nedegawa ninguru tagiral ale den ani balik imi ninguru ikialko: Kari ko Namar mu kari nuguting te memek te betemonko,” mam. \v 45 Bare nuna den umu ko nungamin yenakaso. Den umu ko nunguning nunga ikia te me taikaso, se nuna ko ikimonko me terong, bare isarmonko mu miakasan. \s1 Awiri kingdom ningi nup biya bagoso? \r (Matthew 18:1-5; Mark 9:33-40) \p \v 46 Se olekem alo, nunga ningi awiriya nunguningkiri gira nup biya bagaruk agi wore ko den tagikasan. \v 47 Se Jesus nunga ikia mu mungkala ko ikiam, ale kuriang gotek bo tam beta dugu te beteram se sanamaram. \v 48 Se nunga maonam, “Awiriya aninga aip te kuriang gotek imi amilmil te aru taso, mu nu ani agotala amilmil te aga aru taso. Se awiriya ani amilmil te aga aru taso, mu nu Awiriya aninga beteram se tairem mu karogo la amilmil te aru taso. Mu awuk, awiriya nenenga ningi kua kaposo ale nenenga ura kari ko bagoso, kari umutang nup biya se gira bagarukko.” \p \v 49 Se John maonam, “Kari biya,” mam, “ana kari bo nika nip te bur memek nunga karokaso se arigiman, ale ura umu me bitirukko manorman. Ana uwuta beteman, mu awuk, nu anananga bo mena,” mam. \p \v 50 Se Jesus mam, “Ura kari uwuta, koma me kaolalko,” mam. “Awiriya nina nengerak dun kopa me iluso mu nenenga bo.” \s1 Samaria wonong bo Jesus nubiring tuman \p \v 51 Jesus duruk wonong te namarukko tom pingi aram, se nu Jerusalem namarukko ko ikia suanawuram ale namakaso. \v 52 Ale nu olekem saki nunga maonam se giriman Samaria wonong bo te, kawam nuna te bagamonko mu se, melmasak sang ago nunguru bita se bagamonko namaman. \v 53 Bare wonong mu ko kariimet biriruwu gilingiman, mu awuk, nuna ikiman nu Jerusalem namawakaso. \v 54 Se olekem ilagala, James se John, munan umu arigiman ale maman, “Kari Biya,” maman, “ni awuk ikisam, ana Kaem duruk wonong te ainak se tama tai kaparuk nunga menawurokko e?” \v 55 Bare Jesus giris palagam ale ining nungaram, \v 56 ale nongorak wonong bo kigilik te namaman. \s1 Kari sang Jesus ilak namamonko balman \r (Matthew 8:19-22) \p \v 57 Nuna lage karoman ale namawaman, se kari bo nu maonam, “Ni apareyate ta namar mu ani am kerak la namarikko,” mam. \p \v 58 Se Jesus mam, “Kausik diwang mu nunga garap gogong karogo. Se inangnang mu nunga singir karogo. Bare Kari ko Namar mu kuwim bo numi te ira baratuwurokko mu mena.” \p \v 59 Ale nu kari bo tala maonam, “Ni tair agowom karoko,” mam. Bare kari mu mam, “Kari Biya, me neger se ani namarik aga ait mutim tugumek ale asele ko,” mam. \p \v 60 Se Jesus nu maonam, “Kariimet kuera nongota nunumi mutim tugumonko, bare ni namar ale Kaem ko kingdom ko den baluko,” mam. \p \v 61 Aking kari bo tala mu mam, “Kari Biya, ani ni kewom karikko, bare me neger se ani namarik aga gue suan nuguting iluwek ale asele ko,” mam. \p \v 62 Bare Jesus nu maonam, “Kari ura bo duap beteso ale giris palagoso buring ko loaga lagoso, mu Kaem ko kingdom ko ura bitirukko me terong.”\f + \fr 9:62 \ft Ikia suanta te Jesus kowom karonakko: Philippians 3:10,13-14; Luke 14:25,33; Matthew 6:33.\f* \c 10 \s1 Jesus kari 72 ura nungaram se wonong wonong namaman \p \v 1 Udagi te Kari Biya kari saki 72 tala\f + \fr 10:1 \ft Mu 70 agi 72.\f* ura nungaram ale ilagala ilagala nunga beteram se namakasan. Nunga beteram se wonong sor nu te namarukko wore te nuna giriman ale namakasan. \v 2 Se nu nunga maonam, “Na inang suen biya ningam te mu yopa sapaman, bare ko ura kari gi bolala awumonko wore suen mena. Buta se nina inang yopara mu ko Kari Biya isual se ura kari suen biya ningam ningi nunga bitiruk se taimon ale inang yoparam owore gi bolala awumonko. \v 3 Namaralko! Ani nina sipsip gotektek iwita kausik diwang nunga ningi ninga beterem se namasan. \v 4 Nina manga agi, ninga nigiriwim agi, nisiwik gomang bo me gialko. Ale nama se awiriya bo lage te arigal, mu me munak amilmil tualko. \p \v 5 “Tom nina kawam bo ningi kasu nagural agi mu, giral ‘Lila yawara’ kawam mu ko kariimet nungaralko. \v 6 Se lila ko kari bagaruk, mu nenenga den lila taukko; bare kari den lila me tauk agi mu, nenenga den lila mu peleruk nengete tairukko. \v 7 Se kariimet ninga aru tagimon umu nongorak baga se, anapeya na yu ko nalko ningarmon mu am nalko, mu awuk, ura kari mu ko ura koma mu taso. Ale kawam kawam me ani ani geragalko. \p \v 8 “Se tom wonong bo ningi kasu nagural se amilmil te ninga aru tamon, mu anapeya nalko ningarmon mu am nalko. \v 9 Ale sang kuera ikes ago bagamon agi mu, nunga nungal ale nunga maonalko, ‘Kaem ko kingdom nenengate tai pingi aram,’ malko. \v 10 Bare nina wonong bo ningi namaral se me amilmil te ninga aru tamon agi mu, wonong umu ko lage tuang suen la te namaral ale iwita nunga maonalko, \v 11 ‘Ninga wonong imi ko ali gege nadeleng tuagu iluwam mu siwu waru nenengate la awusan bo. Bare nina ninguru ikialko, Kaem ko kingdom mu aitak tai nenengate pingi aram,’ malko. \v 12 Ani ninga manorsam, tom nukum te Sodom ikup tauk mu buta nuam taukko, bare wonong bo uwuta beteso mu eng am memek ko memek arigokko.\f + \fr 10:12 \ft Genesis 19:24-25.\f* \m \v 13 “Chorazin se ni Bethsaida, nina ikup ninguru ninga iramurokko! Mu awuk, ani miracle sokel ago bitakasam se nina arikasan, bare nina me giris palagaman. Miracle imi sor Tyre se Sidon ningi uwutata beteman se nuna arigiman le mu, nuna maingkala guang memek nagu muruwuman, ale dagiman ale tama nuwi nungumik te warman ale giris palagaman le. \v 14 Buta se ikialko, tom nukum te ikup Tyre se Sidon gimonko mu buta nuam, bare ikup nina gialko mu am ikup biya nunguningkiri kowo! \v 15 Se ni Capernaum, nika patawumon se taiti ningi tarigirko i masam e? Mena. Nika sapamon se gagi nukum te du biya kaparkowo! \p \v 16 “Kari nina nigiring iki karo tuso, mu ani aninga agiring iki karo tuso; bare awiriya nenenga biriruwuso, mu nu aninga biriruwuso; se awiriya aninga biriruwuso, mu Kakirip aninga beteram se tairem mu biriruwuso.” \s1 Kari 72 mu aking peleman taiman \p \v 17 Kari 72 mu amilmil ago peleman taiman ale balukasan, “Kari Biya, ana nika nip te ura ilukasan, se bur memek karogo la anananga nagiring karo tuikasan,” maman. \p \v 18 Se nu nunga maonam, “Ani Satan taiti ningi pure nikim iwita bilik mam ale tai kaparam se arigem.\f + \fr 10:18 \ft Satan: Revelation 12:7-9.\f* \v 19 Ikialko, ani nup sokel ago mu ningarem, se nina te mot memek se maruwan nulis te nunga ira parusuwural, ale memek ko sokel suen la te menawuralko. Se mel memek bo me nenenga maguwurokko. \v 20 Bare nina bur memek nenenga nigiring karo tuman mu ko me amilmilaralko, mena. Bare ninip duruk wonong te batagorman se aniso mu ko amilmilaralko.”\f + \fr 10:20 \ft Nunup duruk wonong te batagorman se aniso: Revelation 21:27.\f* \s1 Jesus Kaem ko munan ko amilmilaram \r (Matthew 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Ale tom mu te Jesus Bur Laili ningi amilmil aromemek tam ale mam, “O Ba, duruk wonong se ali lilim ko Kari Biya, ani amilmil kisisam, mu awuk, ni kariimet ikia bibiya se ikia sinar ago masan mu nunga, mel suen la imi kaluwurem, bare ni kuriang gotektek wore nunga kausem se ikiman. Se mu diram, aga Ba, nika gemang uwutata aniram se te beterem.” \p \v 22 Ale mam, “Ikialko! Aninga Ait melmasak suen la ani agiting te bita saparam. Awiriya bo Namar ko me ikiso, bare Nuet kota suanta ko Namar ko ikiso. Se koma suanta tala, kari bo Nuet ko me ikiso, bare ko Namar kota mu Nuet ko ikiso; se arikaya Namar kota nunga balso mu ko Nuet nunga kasurso se ko ikisan.” \p \v 23 Jesus uwuta balam ale moa gurugam ko olekem ekes te nunga maonam, “Nina nemetam mel yawara yawara imi ariwasan mu ko amilmilaralko! \v 24 Mu awuk, ani ninga manorsam, prophet se king alo suen biya mel suen la nina ariwasan ewere arigimonko nongomang biya, bare me ari gilingiman, ale den nina ikiwasan ewere ikimonko nongomang biya, bare me iki gilingiman.”\f + \fr 10:24 \ft Prophet alo mel ko ikimonko kuakasan: 1 Peter 1:10.\f* \s1 Samaria kari mu Juda kari bo gomang tuam ko den pangan \p \v 25 Se law ko kausa kari bo Jesus ira arigokko barasam ale isuam, “Kausa kari,” mam, “ani awuk maik ale bagara ningo pempem la te bagarikko wore taikko ya?” \p \v 26 Se Jesus nu isuam, “Law den te awuk batagorman se aniso? Ni awuk kau ikisam?” \p \v 27 Se nu mam, “ ‘Kari Biya nika Kaem mu gemang motam lilim la te, ka dera lilim la te, ka sokel lilim la te, se ka ikia lilim la te kua tuiko; ale ni keta nimi ko kuesam iwitatala ka tiran bo kua tuiko.’ ”\f + \fr 10:27 \ft Deuteronomy 6:5.\f* \p \v 28 Se Jesus mam, “Se, mu ni diram la koma balem. Ni suwuta bitar mu asele marak yawara arikko,” mam. \p \v 29 Bare law ko kausa kari mu numi te bataguru taukko Jesus isuam, “Se ni aninga tiran ko balsam mu awiri nunguningkiri ko balsam?” mam. \p \v 30 Se ko isa koma mu Jesus iwita balam, “Kari bo Jerusalem beteram ale aolak iluwam Jericho namawaram, se tere daong kari lage luan te arigiman, ale iluman moa maguwuman, ko guang melmasak kumik te mu kututuwu giman ale ago naguman. Se kari mu lage te kua goraram ale aniwaram. \v 31 Se tom mu te priest bo lage umu tala kaoram namawa kari mu arigam, ale lage due kaoram ale kiaram namakaso. \v 32 Se butatala Levi kari bo namawa arigam, ale betelatala lage due kaoram ale kiaram namakaso. \v 33 Bare Samaria kari bo\f + \fr 10:33 \ft Juda alo mu Samaria kariimet nunga ikikasan mu Kaem ko kariimet mena makasan: John 4:9.\f* lage kaoram tai kari aniwaram mu arigam ale noman batagam. \v 34 Se kote pingi namaram, ale oil se waen te kumik batuwutuk mam mu palungam nungam ale kaolam. Ale patawuram ko donkey te beteram ale ilak nama daup kawam bo te beteram ale bitarukaso.\fig |alt="Good Samaritanwith traveller on donkey" src="CN01749B.TIF" size="col" ref="Luke 10:34" \fig* \v 35 Se animan ukiram mu nu manga silver ilagala daup kawam mu ko kotam tuam, ale maonam, ‘Ni kari imi ninguru bitaru se ilak bager, se ani pelerik tairik mu ka manga bo agotala te bituem agi mu ko koma kisekko,’ mam.” \p \v 36 Jesus den pangan umu balam asele mam, “Se ni awuk ikisam? Kari ilagala suan umu nunga ningi awuk mu kari tere kari nuguting te memek tam mu ko tiran yawara?” \p \v 37 Se law ko kausa kari mu den koma balam, “Kari gomang motam batagam se saongam wore,” mam. \p Se Jesus nu maonam, “Namar ale munan uwutata bita se bagerko,” mam. \s1 Martha Maria ilak \p \v 38 Se Jesus ko olekem arungu aolak iluman namawa wonong bo te arataman, se imet bo ko nup Martha mu arigam ale ko kawam te aru tagiram se namaram. \v 39 Se Martha ko uria Maria mu Kari Biya ko doleng duap ningi daigam ale ko den ikiwakaso. \v 40 Bare Martha nama tai na inang mel nunguru se noman ninguru sisikaso. Buta se nu Jesus kote tairam ale maonam, “Kari Biya, aninga uria me aga sangarso ewere ni awuk ko ikisam a?” mam. “Ni manaru se tairuk aninga sangukko!” \p \v 41 Se Kari Biya mam, “Martha, Martha, ni mel suen biya ko neman sisiso se gemang daguloso, \v 42 bare mel suanta mu mel biya nunguningkiri. Se Maria mu mel suanta umutang ko gomang ikia beteram. Se awiriya bo mel umu nukote kutuwu taukko me terong.” \c 11 \s1 Guranek ko munan \r (Matthew 6:9-15; 7:7-11) \p \v 1 Tom bo Jesus kuwim bo te guranek bitawaram. Ale tom nu guranek bita saparam, mu ko olekem bo nu isuam, “Kari Biya, ni ana guranek betera nanga kasuruko, o John ko olekem alo nunga kausam iwitata,” mam. \p \v 2 Se Jesus nunga maonam, “Tom nina guranek beteral mu iwita balalko: \q1 ‘Anananga Nainet, \q2 nika nip laili anirukko, \q2 nika kingdom am tairukko. \q1 \v 3 Day tom suan suan ko na inang nangaruko. \q1 \v 4 Anananga memek siwu nangaruko, \q2 ana awiriya memek nangimik te \q2 beteman mu nunga memek siwu nungarman uwutatala. \q1 Motam la nangarkiwer se ira ariga ningi me dagulanakko.’ ”\f + \fr 11:4 \ft Batoga saki girakala ko mu te den imi ago aniso: “Memek suen la ningi nanga bataguru toko.”\f* \p \v 5 Asele nunga maonam, “Aria, nenenga ningi bo ko tiran yawara bo karogo. Se tirom uriluan kote namaruk ale manuk, ‘Kari, kete bread ilagala suan aisuko. \v 6 Ani aga tiran bo agate tai aratam, se ani mel bo tuek se naukko mu mena. \v 7 Se ko tiran kawam ningi mu mauk, ‘Ura kowar me aisuko! Ani songkuring maingkala bagurem, ale betela kuriang maingkala agarak aniwasan tala. Se ani barasik ale mel bo ni kisekko me terong,’ mauk. \v 8 Ani ninga manorsam, nu noko tiran yawara iwita iki se barasuk bread mu me tuok; bare kari mung luan nguangara dolara mena mel ko ngatanga lagara wore ko gagoraruk, ale barasuk melmasak suen la ko isawoso mu gi tuokko. \p \v 9 “Se ko ani iwita ninga manorsam: Mel ko isal, mu ningarmonko; mel kupal, mu arigalko; songkuring bong bong mal, mu songkuring kaiga ningarukko. \v 10 Mu awuk, kari awiriya mel ko iseso mu taso. Se awiriya mel kupuso mu arigiso. Se awiriya songkuring bong bong maso mu kaiga tuso. \p \v 11 “Se nina kuriang nonet alo, awiri nenenga ningi ninga namar wal ko eseso, se wal tuata mena mot taso ale tuso? \v 12 Agi tarak ningo ko balso, mu maruwan nulis taso ale tuso? Mena. \v 13 Nina ali ewere ko kariimet memek ta, bare nina ninga kuriang mel ningo nungara mu nina ko ikisan. Bore te se, nenenga Nenet duruk wonong te bagoso mu awiriya Bur Laili ko isarsan, mu me nungaruk i? Mu nungarukko!”\f + \fr 11:13 \ft Anananga Nainet yawara mu mel ningo nangarukko: John 14:13-16.\f* \s1 Nuna balukasan Jesus Beelzebul ko sokel te ura beteso makasan \r (Matthew 12:22-30; Mark 3:20-27) \p \v 14 Jesus kuring sisira ko bur memek bo kaoram se aratam. Se tom bur memek mu aratam mu, kari kuring sisira nu kumik ningi baga aratam mu munakaram se kariimet nungamin yenakaso. \v 15 Bare saki mu balukasan, “Mu Beelzebul, bur memek nunga supuling, wore ko sokel te bur memek nunga karoso,” makasan. \v 16 Se sikina nu ira arikasan ale duruk wonong ko kausa bo bitiruk se arigimonko balukasan. \p \v 17 Bare Jesus nunga ikia mu arigam ale iwita nunga maonam, “Kingdom suanta ningi kariimet nunumi pagorsan ale koma koma bagasan, mu kingdom mu magoso kueneso. Se kawam suanta nunumi nogore batagorsan, mu betela dagulu magoso. \v 18 Uwutatala, Satan ko bur memek nongota nunumi ago bita karomon, mu noko kingdom sokel karogo bagaruk i? Mena. Ani iwita ninga manorsam, mu awuk, nina balsan, ani Beelzebul sail aisiso se te bur memek nunga karosam ma balsan. \v 19 Se ani Beelzebul ko sokel te bur memek nunga karosam agi mu, nenenga kari sang bur memek nunga karosan mu awiri ko sokel te nunga karosan? Ninga kari alo mu nenenga den sumu kawel agi mu ninga manarmon se ikialko! \v 20 Ani Kaem ko sokel te bur memek mu nunga karosam, bore te se iwita ikialko, Kaem ko kingdom mu aitak nengete tai aratam. \p \v 21 “Tom kari bo sokel ago ko gatu karem iluwok ale ko kawam bituokko, mu noko melmasak suen la yawarakala anirukko. \v 22 Bare kari bo tala ko sokel kualala mu tairuk, ilak kageraruk ale ko sokel menawurok, mu nu kari mu ko gatu karem te ira sanamiwaram mu giok ale ko melmasak suen la nungaru parusuwurokko.” \p \v 23 “Kari ani agarak ningo mena, mu ani agarak barimara ko kari. Kari ani agarak sipsip me bolala awuso, mu nu nunga parusuwuso. \s1 Bur memek peleso ale taiso ko den \r (Matthew 12:43-45) \p \v 24 “Sinar talko. Bur memek kari bo kumik ningi baga arataso, mu nu sor garagarayam mu te namoso ale kuwim bo te noman saparukko wore ko loagoso. Bare bo me arigiso mu balso, ‘Ani pelerik nama aga agiwim mungkala te bagerem mu te aking bagarikko,’ maso. \v 25 Ale taiso ale kawam mu ipi ungi nunguru beteman se aniso se arigiso, \v 26 mu nu peleso ale bur memek 7 tala, memek nunguningkiri nu kiaman, mu nunga giso ale nongorak taiso ale kawam digo mu puenesan. Se kari mu ulengkala terong nuam bagakaso, bare aitak mu am memek nunguningkiri bagarukko.” \s1 Amilmil nunguning \p \v 27 Jesus den imi baluwaram se imet bo kariimet ningi baga airam ale mam, “Imet ka iluwam ale amin te ka bituam se lagerem, mu amilmilarukko!” mam. \v 28 Se Jesus balam, “Mena. Kariimet Kaem ko den ikisan ale karo tusan, mu umutang amilmilamonko,” mam. \s1 Kausa Jonah kumik te aratam \r (Matthew 12:38-42) \p \v 29 Kariimet suen biya am kote taiwakasan, se mam, “Nina tom imi ko kariimet gue, nina kariimet memek! Nina kausa bo ko isa lagasan, bare bo me arigalko. Mu nina Jonah kumik te aratam mu te la ikialko. \v 30 Kilek Jonah kumik te aratam mu Nineveh kariimet te ikimon ale giris palagamonko. Mu turantala, kilek Kari ko Namar kumik te aratukko mu nina tom imi ko kariimet te ikial ale giris palagalko. \p \v 31 “Tom nukum te ali sor Sheba ko queen barasuk ale den te ninga bitirukkowo! Mu awuk, nu ali dun sang awar biya koma south mu te wore nu Solomon ko ikia sinar arigok ikiokko tairam. Bare kakirip Solomon kiaram ale kualala biya bagoso mu aitak tairam nengerak bagoso. \v 32 Se aking Nineveh kariimet betelatala tom nukum te barasamon ale den te ninga betemonkowo! Mu awuk, nuna Jonah ko den apuram mu te giris palagaman. Bare kakirip Jonah kiaram ale kualala biya bagoso mu aitak tairam nengerak bagoso.\f + \fr 11:32 \ft Ali sor Sheba ko imet supuling: 1 Kings 10:1-10. Jonah: 3:5-10.\f* \s1 Namotam mu nangimik ko lam \r (Matthew 5:15; 6:22-23) \p \v 33 “Kari bo lam kasoso ale karara te me beteso, agi kani ningi me beteso, mena. Nu kualala wetang te beteso se kariimet kasu nagusan mu nikim nungarso. \v 34 Nika motam mu nika kimik ko lam. Nika motam ningo mu, nika bagara aolak mu lilim la nikim ago aniso. Bare nika motam memek mu, nika bagara aolak mu lilim la tiromorom ningi aniso. \v 35 Butata se nikim nenenga ningi mu ko ninguru sinar tal, se me tirom iluwokko. \v 36 Mu awuk, ningimik lilim la nikim ago terong aniso se kulupik bo tiromorom ago me aniso, mu nikim biya ningi bagaralko, lam nikim ningaruwoso iwita.”\f + \fr 11:36 \ft Nikim te yawarakala baganakko: John 1:9; 3:19-21; 8:12; 2 Corinthians 4:6; 1 John 1:5-7.\f* \s1 Pharisee se law ko kausa kari nunga munan kawel \r (Matthew 23:1-36; Mark 12:38-40; Luke 20:45-47) \p \v 37 Se Jesus den balu kutuwuram mu Pharisee kari bo tairuk ilak Pharisee nung ko kawam te na naukko maonam. Se nu namaram daigam ale na yu nowaram. \v 38 Se Pharisee mu Jesus giram kuting me anuwam wore na nowaram se arigam ale biririkaram. \p \v 39 Bare Kari Biya maonam, “Nina Pharisee alo mu tawir se bagun mel kumik guang la anusan, bare ko naung ningi mu nina mel ko igek, se munan memek ago terong maman. \v 40 Nina kari ngualara! Kakirip mel kumik guang watingi mu nungam mu naung ningi mu agotala me nungam e? \v 41 Buta se nengemang ningi nunguning te kituwura guat alo mel nungaral, mu asele nina lilim la karur mena bagaralko. \p \v 42 “O kawel o, nina Pharisee alo, sinar talko! Mu awuk, nina ningam ko tam gawa siring yawara yawara gisan mu pagaru motam 10 ko awusan ale suanta gira mu Kaem tusan. Bare nina diram la kariimet saki arungu bagara ko munan, se Kaem ko kua tua ko munan, mu nibiring tusan. Ikialko, munan gotektek mu bita karo se wore, munan bibiya mu mel yam ko iwita me beteralko. \p \v 43 “Nina Pharisee alo, sinar talko! Mu awuk, nina synagogue ningi daiga kuwim nup ago gira nunguningkiri wore te daigalko ninguru giri tagasan. Nenenga nengemang motam mu, diara guruga kuwim bibiya te namaral se kariimet amilmil den ninga manarmonko ninguru soragoso. \p \v 44 “Nina sinar talko! Nina kari kuera ko ali motam kumik kausa bo mena se kariimet sor yam i masan ale awote aolak ilu nama taiwasan wore iwita,” mam. \p \v 45 Se law ko kausa kari bo mam, “Kausa kari, ni suwuta balsam mu ni ana law ko kausa kari alo mu ni ana nanga balu maguwusam tala!” mam. \p \v 46 Se Jesus mam, “Se nina law ko kausa kari alo, nina karogotala sinar talko, mu awuk, nina mel ikup ikup kariimet gimonko koma mena wore nungarsan se nuna gi turutuwuwasan, bare ninga nigiting bo garukusan ale me ta nunga sangorsan, mena. \p \v 47 “Nina sinar talko! Nina prophet alo nunga ali motam gurugusan, bare mu nenenga nenet nenengetak alo nunga moman se kua gilingiman. \v 48 Bare nina munan umu te balsan, munan ninga taleng girigir alo beteman mu munan terong ko iwita balsan. Ninga taleng girigir alo prophet alo nunga moman se kueman, se nina mu nunga ali motam gurugusan! \v 49  Munan sumutang ko, Kaem ko ikia sinar ningi balam, ‘Ani prophet se apostle alo nunga bitirik se nunga ningi namamon, se saki mu nunga momon se kuemon, se saki mu ikup yaman ninguru nungarmonko,’ mam. \v 50 Bore te se, aitak ko kariimet gue mu, ali iru la bilangaram tom se tai aitak, prophet nunga gue kapa lagaram mu ko ikup gimonko, \v 51 tom Abel ko gue kaparam tom te se tai Zechariah ko tom te, nu temple ningi altar se kuwim laili mu ko kusumuri bagaram se moman se kueram. Nunguningta, ani ninga manorsam, aitak ko kariimet gue imi, memek umu suen la ko koma ikup memek gialko. \p \v 52 “Boteko, nina law ko kausa kari alo, sinar talko! Mu awuk, nina ikia ningo te ta ko key mu nina nengeta tagi bataguru tasan ale kaluwusan. Bare nina nengeta mu me ningi kasu nagusan, ale kariimet kasu nagumon bore ko nongoma kalosan.” \p \v 53 Se tom Jesus kawam mu beteram ale namawaram, mu law ko kausa kari alo se Pharisee alo nu ko nongomang ninguru magaram, se nongomang memek te isaru diruwukasan ale isa suen biya tuikasan, \v 54 mu awuk, nuna nu den i bo baluk wore te den ningi betemonko kiwemakasan. \c 12 \s1 Sinar den se sangam den \r (Matthew 10:25-31) \p \v 1 Tom mu te la kariimet tausen suen biya nunguningkiri tai biguwuman, ale nunumi kitituwu gurungumu se nunumi kalakumuwakasan. Se Jesus aking munak duap bitirukko se giram ko olekem nunga maonam, “Nina Pharisee nunga yeast ko sinar talko! Ani nunga kawel kilek ko balsam. \v 2 Anapeya mel kaluwusan mu yumura te me ani lagoso, mena, mu wetangaso. \v 3 Ni anapeya den yumura te balem, mu udagi te kariimet wetang te ikimonko. Se anapeya den ni kasikasi ningi bo dogowa ningi galung ningi balem mu, udagi te wetang te sanami se balu pagarmonko. \p \v 4 “Aga sikisaki, ani iwita ninga manorsam, nina awiriya kari moso se kueso bare ko dora moruk se kuerukko me terong, mu ko me nguangaralko, mena. \v 5 Bare ani awiriya nina ko nguangaralko mu ninga kausekko: Kakirip ninga moruk se kueral se aking tama ningi ninga warukko sokel karogo umutang ko nguangaralko. Se ani ninga manorsam, nu bowa ningi la bagaralko!\f + \fr 12:5 \ft Proverbs 1:7 se James 4:12 ago arikko.\f* \v 6 Ikialko, inangnang gotektek 5 ta mu toea ilagala te am dianakko. Bare Kaem bo ta ko me kuamili saposo, mena. \v 7 Nunguningta, nu nemene awilaya nisipiling te mu suen la kau saposo. Buta se nina me nguangaralko. Nina mu inangnang gotektek mu iwita mena, nina nunga kiaman ale nu koma te mel biya. \s1 Jesus ko nup wetang te balnakko, me nguanganakko \r (Matthew 10:32-33; 12:32; 10:19-20) \p \v 8 “Ani ninga manorsam, awiriya ali kari ko me nguangoso ale ani ago ko wetang te balso, mu ani Kari ko Namar agotala mu Kaem ko engel alo nomokete kari mu aninga ma balikko. \v 9 Bare awiriya ali kari ko nguangoso ale aninga aip kaluwuso, mu ani agotala Kaem ko engel alo nomokete kari mu aninga bo mena ma balikko. \v 10 Awiriya Kari ko Namar balu maguwurok mu, noko ikup mu am siwu tuokko. Bare awiriya Bur Laili ko ura doleng saparuk, mu kumik siwu tuata bo mena. \p \v 11 “Ale tom ninga ilumon ale synagogue ko kari bibiya se kari supuling bibiya nomokete nengerak aratamon, mu den koma aguwaya balalko mu ko ikia me ninga morukko. \v 12 Mu awuk, Bur Laili tom mu te anapeya balalko mu nigiring te bitirukko.” \s1 Kari ngualara ko mel singir biya ago, wore ko den pangan \p \v 13 Kari bo kariimet ningi baga nu maonam, “Kausa kari,” mam, “ni aninga laun manaru se anananga nainet ko melmasak suen la wore kusumuri paguk ale sang aisuokko,” mam. \p \v 14 Se Jesus koma ko mam, “Kari, ikiko, awiri ani tutera ura sowore nenenga kusumuri bitirikko balam se ni suwuta balsam?” \v 15 Asele nu kariimet suen la nunga maonam, “Ninguru sinar talko! Mel suen biya ko nengemang me barasukko! Kari ko mel suen biya umu ningi bagara yawara me arigiso, mena,” mam. \p \v 16 Ale nu den pangan imi nunga maonam, “Kari bo ko melmasak suen biya karogo wore ko ningam na inang ningo ninguru kapa tuam. \v 17 Se nu kuamin tugukaso, ‘Ani pa awuk bitirik? Ani kawam ito na inang umu te gi tugumekko mena,’ mam. \p \v 18 “Ale mam, ‘Ani iwita bitirikko. Ani aga na inang ko kawam mu nunga parusuwurik ale aking bibiya kalikko,’ mam. ‘Ale aga na inang mel suen la se aga mel ningo mu ningi awurekko. \v 19 Asele agata aimi manik, “Ni ka mel ningo ningo suen biya mu yia suen biya ko nunguru awurem se aniso. Ario, gemang kua kaparuk se, no nungia se, amilmil te bagerko!” maikko.’ \p \v 20 “Bare Kaem nu maonam, ‘Ni kari ngualara!’ mam. ‘Aitakta tirom imitang te mu ni kuarko! Se awiri nika mel suen biya ke kimik ko nunguru burangi beterem sumu koma suagi bitirukko?’ ma balam. \p \v 21 “Se awiriya kue kumik ko melmasak ningo ningo gi tugu nunguru lagoso, bare uwutatala Kaem kote me beteso, mu uwutata kumik te aratukko.”\f + \fr 12:21 \ft Nangimik mel ago bagara: Matthew 6:19-21; 1 Timothy 6:9-10,17; James 4:13-15.\f* \s1 Kamin yena ikia ka moa se me lagerko \r (Matthew 6:25-34) \p \v 22 Asele Jesus ko olekem nunga maonam, “Buta se ani ninga manorsam, nina ningimik lilim ko bagara aolak ko ikia me ninga moa se lagarukko; anapeya nalko, agi anapeya ningimik guang ko naguralko mu ko ikia me ninga moa se lagarukko. \v 23 Inang yu mu mel gotek, bare nanga nadera mu asele mel biya. Guang yamel ana nangimik te eresan mu mel gotek, bare nangimik mu mel biya. \v 24 Inangnang sengkasik nungarkalko: Nuna inang me asursan, agi bolala awusan. Nuna nungumik inang te tuguma ko kawam mu mena tala, bare arigalko, Kaem na nungarso. Bare nina kariimet mu duap bo, nina inangnang nunga kiaman! Se Kaem ninguru ninga sinar taukko. \v 25 Awiri nenenga ningi kuamin yenera te ko mateng tom mu hour suanta te to tuam se pila namaram? Mena. \v 26 Arigalko, nina mel gotek bo kituwura uwuta betera ko me terong. Buta se awuk se nina mel suen biya ko ikia ninga moa lagoso? \p \v 27 “Nina sirsir wakala yawara wore arigalko. Nuna nunga wakala mu me birisan agi ko ura kowar me tasan, mena. Bare ani ninga manorsam, Solomon ta ko bala mel yawara yawara tugukaso, wore noko bala umu sirsir wakala yawara mu iwita mena nunguningkiri. \v 28 Se Kaem sirsir wakala yawara umu aitak bagasan ale ukiso mu marakasan se tama ningi warsan wore bala nungarso. Se awuk? Nina kariimet mu guang yamel me ningarukko e? Nina awuk se nengemang ningi nunguning te me sanamasan? \p \v 29 “Bore te se anapeya nalko mu te nengemang motam me beteralko, ale ko ikia me ninga moa se lagarukko. \v 30 Mu awuk, kariimet Kaem ko me ikia mu, mel mu ko ikia nunga moso se ko sor gi lagasan. Bare nenenga Nenet nina mel umu ko tukunang awasan mu nu ko iki saposo. \v 31 Bare nina noko kingdom mel gira ko beteral, mu asele nina mel singir la umu ningaru saparukko. \s1 Kaem ko kingdom mu mel gira ko beteralko \r (Matthew 6:19-21) \p \v 32 “Nina sipsip motam gotek, nina me nguangaralko, mu awuk, ninga Nenet kingdom ningarukko maingkala balam se aniso.\f + \fr 12:32 \ft Jesus ko sipsip nunga sinar taukko: John 10:11,27-28.\f* \v 33 Ninga melmasak diaral, ko manga tal, ale kituwura guat alo nungaralko. Manga mel te tuguma ko kuwim magara mena wore talko; ninga mel yawara yawara mu duruk wonong te bolala awural se mu te tom suen biya yawarakala anirukko. Sor wonong umu te tere kari pingi namarukko me terong, dagor silale betela me maguwumonko. \v 34 Mu awuk, kari ko mel ningo apareyate aniso, mu noko gomang motam umu te beteso tala. \s1 Loaga se sinar la bagara ko den \p \v 35 “Ura ko ninimi nungalko, guang patungal ale tukunang awural, ale lam kasi muruwural ale sinar ago bagaralko, \v 36 ura kari nunga kari dom, imet kari numi gia ko biguwura inang ko laga peleruk tairuk wore ko sinar bagara iwita bagaralko. Se nu tairuk ale songkuring moruk, mu nuna tairatela ko songkuring kagarmonko bagasan iwita bagaralko. \v 37 Kari dom mu tairuk ale ko ura kari sinar ago bagamon se nungarkuk, mu nuna amilmilamonko. Ani nunguningta ninga manorsam, nu kota inang nungarukko ko guang patunguru tukunang awurok ale nunga manuk se inang nana kuwim te dagimon se inang nungarukko. \v 38 Nu mung luan tairuk agi, ukira luan ago tairuk, ale ura kari awiriya sinar ago bagamon se nungarkuk, mu nuna amilmilamonko. \p \v 39 “Bare den ewere ko sinararalko: Kawam kotam bo tom aguwaya mu te tere kari tairukko ko ikia le mu, nu sinar la bagaram se tere kari mu tairam ko kawam me barukam la le. \v 40 Uwutatala, nina betela sinar karogo la bagaralko. Mu awuk, Kari ko Namar tom nina te me ikiwaral umu te tairuk mu ko sinar la bagaralko.” \s1 Ura kari ningo se ura kari memek nunga den pangan \r (Matthew 24:45-51) \p \v 41 Se Peter mam, “Kari Biya, ni den pangan imi anananga manorsam agi, kariimet suen la nunga balsam e?” mam. \p \v 42 Se Kari Biya mam, “Se awiri mu ura ko bitua kari ningo, se diram la, ikia sinar ago ura beteso? Noko kari dom nu ura tuam se ura kariimet nu bowa ningi wore nunga bitarso, ale nunga inang ko manga, tom tom te la nungarso. \v 43 Se tom ko kari dom mu peleruk tairuk ale ko ura kari mu ura yawarakala bitawuruk se arigok, mu ura bitua kari mu ko ningo nuam arigokko. \v 44 Ani nunguningta ninga manorsam, mu nu ko kari dom noko kawam digo melmasak suen la bituokko ura mu kuting te bitirukko. \p \v 45 “Bare ura bitua kari mu baluk, ‘Aninga kari dom mu tom maiya biya lagarukko pa!’ mauk, ale ko ura kariimet nunga moruk maguwurok, ale na yu no se yu nauk nguala se bagaruk, \v 46 se ko kari dom mu, day tom se worem motam nu me te ikiwoso mu te tairuk ale uwuta arigok mu, iluwok moruk maguwurok, ale nongomang ningi me nunguning alo nunga ningi kuwim bo tuok se te nongorak bagarukko. \p \v 47 “Ura kari uwuta, nu ko kari dom mu ko munan suen la ikia, bare sinar me bagaruk, agi ko kari dom ko den me karo tuok, mu yaman biyala taukko. \v 48 Bare ura kari me ikia se bita paguwurok, mu yaman luan nuam ta taukko. Kari awiriya mel suen biya tusan, mu ko isa suen biya tala tumonko; uwutatala, awiriya ura biya kuting te betesan, mu ko isa am biyala tumonko. \s1 Jesus marolila karogo me tairam, bare pakakumura biluluwura ko tairam \r (Matthew 10:34-36) \p \v 49 “Ani tairem mu ali ewere te tama bitirikko tairem, se aga angamang mu pasak kanirukko aniso! \v 50 Bare ani ikup biyala giekko,\f + \fr 12:50 \ft Juda alo nunga bala te, ikup ta ta ko den mu gurugukasan anuwa marak tata ko den mu te balukasan (baptism).\f* se ani ko aeman sisiso se pasak ala giek se mena namarukko angamang aniso! \v 51 Nina ikisan ani ali ewere te malin lila kaurekko tairem i masan e? Mena. Ani ninga manorsam, ani tairem mu ninimi pakakumura kirker bagara ko munan ago tairem. \v 52 Tom imi se kaparam namaram mu kawam suanta ko kariimet 5 agi mu nunumi pagarmon, ale ilagala barasamon ilagala suan mu nongorak nunumi nogore batagarmon, se ilagala suan mu barasamon ilagala mu nongorak nunumi nogore batagarmonko. \v 53 Nuna nunumi pagarmon ale nuet namar ilak barimaruk, se namar nuet ilak barimarukko. Se nuam nanawus ilak nunumi sagarmon, se nanawus nuam ilak nunumi sagarmonko. Se nome noton ilak sarirok, se noton nome ilak sarirokko.” \s1 Munan aitakta arataso mu munan udagi aratukko mu ko sinar nangarso \r (Matthew 16:2-3) \p \v 54 Se nu kariimet nunga maonam, “Nina taiti nuwi koma worem kapara mu te arigisan mu nina balsan, ‘Tuwik tairukkowo!’ masan. Se diram, tuwik taiso. \v 55 Aking daula biya koma south mu te taiso mu nina balsan, ‘Worem aora biya kaparukkowo!’ masan. Se butata arataso. \v 56 Nina kawel kariimet! Nina kausa ali te se taiti gomang te mu arigisan ale ko duap balsan. Bare awuk se nina aitak tom imi ko me sinarsan ale duap balalko me terong? \s1 Ka bo ilak nengemang suan awuralko \r (Matthew 5:25-26) \p \v 57 “Awuk se nina munan ningo mu ari ko ikialko me terong? \v 58 Ni ikup beterem agi se, kari bo ni den ningi ka bitirukko kerak namawuruk, mu lage luan te ta wore yam ilak den nunguruko. Mena mu, kari umu ni ka gurisiruk kerak den ariga tutera ko kari kuting te ka bitiruk, se kari umutang nu dirdir kuting te ka bitiruk, se nu ni kerak nama talipara ningi ka saparukko. \v 59 Ani nika manorsam, ni umu te baga laga ka ikup suen la kututuwur nunguningkiri bore asele ni aratuko!” \c 13 \s1 Me giris palagal, mu sarenga namaralko \p \v 1 Tom mu te kari sang taiman, ale Galilee kari sikina Kaem tama bita tuiwaman se Pilate balam se nunga moman se kueman se nungumik gue tama betera kuwim te kaparam umu ko Jesus manorman. \v 2 Se Jesus mam, “Nina awuk ikisan, Galilee kariari mu kari memek nunguningkiri, Galilee saki nunga memek mu buta nuam, se ko uwutata ikup arigiman e? \v 3 Ani ninga manorsam, uwuta mena! Bare nina me giris palagal, mu nina agotala kua namaralko. \v 4 Se kari 18, Jerusalem wonong te koma Siloam ko kawam kalel biya mu dagulam nunga iram se kua gilingiman, mu betela, nina awuk ikisan, nononga memek mu Jerusalem saki mu nunga memek kiaram se ko uwuta kua gilingiman? \v 5 Bare ani ninga manorsam, mu uwuta mena! Nina me giris palagal, mu nina suen la uwutatala maga namaralko!” mam. \s1 Tam fig nunguning mena ko den pangan \p \v 6 Asele den pangan imi balam, “Kari bo ko ningam ningi ko tam fig bo aguwam. Ale tom bo nunguning kaparuk bare arigokko namaram, bare nunguning mena. \v 7 Se ko ura kari waen ningam umu bitaruwara mu maonam, ‘Ikiko, ani yia ilagala suan ningi tam fig ewere nunguning kaparuk bare arigekko nama tai lagerem, bare nunguning bo ta me arigem. Buta se kau saparko! Anape ko ali welang yam kumik ko nama lagarukko!’ mam. \p \v 8 “Bare ura kari mu mam, ‘Kari dom, mener se ani duap ningi ali kaurek ale ali welang tuek se yia suanta ko aking ariginakko,’ mam. \v 9 ‘Yia udagi mu te nunguning kaparuk agi mu terong! Bare mena, mu asele kau sapanakko.’”\f + \fr 13:9 \ft Giris palaga ko den: 2 Peter 3:9,15.\f* \s1 Jesus Sabbath tom te imet bo nungam \p \v 10 Sabbath tom bo te Jesus synagogue bo ningi kariimet nunga kasuruwaram. \v 11 Se imet bo bur memek yia 18 ko iluwam ale kuera tui lagakaso mu karogo bagaram. Se imet mu ko susurukuting patangam se dirmaukko me terong. \v 12 Tom Jesus imet mu arigam mu auram se kote tairam se maonam, “Imet, nika kuera sumu aitak menaram,” mam, \v 13 ale kuting kumik te beteram se tairatela ko susuru mu dirmam se Kaem nup patawukaso. \p \v 14 Bare synagogue ko kari supuling mu Jesus Sabbath kam te ura owore beteram bare ko gomang magakaso, se kariimet nunga maonam, “Ura ko tom mu ko day tom 6, se kuera ikes ko ningo arigalko mu tom umu ningi la ko. Bare Sabbath tom te mu mena ko,” mam. \p \v 15 Se Kari Biya nu maonam, “Nina kawel kari! Nina nengeta suan suan mu Sabbath tom ninga bulmakau donkey nunga mayang kututuwusan ale me nongorak nama yu nungarsan e?” mam. \v 16 “Imet imi Abraham ko nanawus tala, bare Satan yia 18 ko kuera memek te taliparam se baga lagaram, mu Sabbath tom te talipara mu ningi me kutuwu sapanakko e?” mam.\f + \fr 13:16 \ft Jesus mu Sabbath kam ko Kari Biya: Luke 6:5.\f* \p \v 17 Nu uwuta balam se kari nu ilak dun kopa iluwara mu dolakasan, bare kariimet mu Jesus kiwem duap duap bitakaso mu ko amilmilakasan. \s1 Tam mustard ko den pangan \r (Matthew 13:31-32; Mark 4:30-32) \p \v 18 Asele Jesus isam, “Kaem ko kingdom mu anape mel iwita? Ani anape iwita balikko? \v 19 Kaem ko kingdom mu tam mustard ko muguri wore kari bo tam ale ko ningam ningi aguwam wore turan. Se lagaram ale tamaram, se inangnang taiman ale ko kower te nunga singir kaloman.” \s1 Yeast ko den pangan \r (Matthew 13:33) \p \v 20 Se akingtala balam, “Kaem ko kingdom mu ani anape te balikko? \v 21 Mu yeast iwita, se imet bo yeast mu tam ale plaua bag 3 karogo gurugam se plaua lagaram aromemek aram wore iwita.” \s1 Lage korang kirikimik gotek \r (Matthew 7:13-14,21-23) \p \v 22 Se Jesus wonong bibiya se wonong gotektek te karo karo, kariimet den nunga kasuru kasuru Jerusalem namakaso. \v 23 Se kakirip bo nu isuam, “Kari biya, Kaem kariimet suen mena, ilagalata, nunga sangaru taukko e?” \p Se Jesus nunga maonam, \v 24 “Sail tagiral ale songkuring gotek mu ningi nama naguralko. Mu awuk, ani ninga manorsam, kariimet suen biya songkuring gotek mu ningi nama nagumonko nongomang aniruk, bare nuna me terong mamonko. \v 25 Se kawam kotam barasuk ale kawam ko songkuring bagurok, se nina matangi sanami se, kawam songkuring moa se, balalko, ‘Kari dom, kawam kuring kagaru nangaruko!’ malko. \p “Bare nu ninga manuk, ‘Ani nina me ninga ikisam, agi nina apalak ko,’ maukko. \p \v 26 “Se nina nu maonalko, ‘Ana ni kerak na yu no gikasan, se anananga lage tuang te nanga kasurukasam.’ \p \v 27 “Bare nu ninga manukko, ‘Ani nina me ninga ikisam, agi nina apalak ko mu betela me ninga ikisam. Nina memek betera ko kariimet!’ maukko.\f + \fr 13:27 \ft Luke 6:46 ago arikko.\f* \p \v 28 “Se nina Abraham, Isaac, Jacob, se prophet suen la Kaem ko kingdom ningi bagamon se nungarkal, bare nina nengeta mu matangi ninga warmon se nia mo se negere no se bagaralko. \v 29 Se kariimet koma east, west, north se south ko mu taimon ale Kaem ko kingdom ningi na inang biya mu ko nuguwim tamon dagimonko. \v 30  Ikialko. Kariimet saki aitak nukum te biya bagasan, mu tom mu te gira bagamonko. Se kariimet saki aitak gira anisan, mu tom mu te nukum te pelemon ale bagamonko.” \s1 Jesus Jerusalem ko mo niakaso \r (Matthew 23:37-39) \p \v 31 Tom mu te Pharisee saki Jesus kote taiman ale manorman, “Ni sor imi bitar ale sor bo te namarko. Herod\f + \fr 13:31 \ft Mu Herod Antipas, Herod Biya ko namar bo.\f* nika moruk se kuarko negawoso!” \v 32  Se Jesus nunga maonam, “Namaral ale kausik diwang umu maonalko, ‘Aitakta se ukurukse mu ani am kariimet bur memek ago mu nunga nunguru burangarik, ale nama agata aga day tom 3 mu te asele ura nukum kalikko.’ Buta maonalko. \v 33 Se aitak nama ukurukse, se ko ukurukse, mu ani am Jerusalem lage karowirikko. Ningamili saposo e? Prophet bo Jerusalem wonong buring ko katir moman se me kua arigam, mena! \p \v 34 “O Jerusalem, Jerusalem! Nina prophet alo nunga mosan se kuesan, se ura kari nina nego ko nunga betesan se taisan mu nina manga tam nungarsan! Ani tom suen biya nika kuriang nunga ilu biguwurek ale, tarak nuam ko gotek nunga gi luman bowa tuguso iwita karogo kaeya lagakasam, bare nina nibiring aisukasan. \v 35 Buta se ikialko, nenenga temple\f + \fr 13:35 \ft Greek den te “kawam” aniso. Kaem Jerusalem alo nunga meruk ale Jerusalem wonong se ko temple bitirukko: 1 Kings 9:6-9; Jeremiah 12:7; Luke 21:5-6.\f* mu ipirokko. Ani ninga manorsam, nina ani bo karogo me agarkal, nama tom nukum te asele agarkal ale balal, ‘Amilmil yawara awiriya Kari Biya nup te taiso mu kote kaparukko!’ ma balalko.” \c 14 \s1 Jesus Pharisee bo ko kawam te namaram \p \v 1 Sabbath tom te Jesus Pharisee supuling bo ko kawam te ilak na naukko namaram. Bare nuna munan i bo kiaruk bore ko arikuawura la ilak bagakasan. \v 2 Se kari bo kuera kumik yu mora ago mu nu koma ko gira daigam bagakaso. \v 3 Se Jesus Pharisee alo, se law ko kausa kari alo mu nunga isuam, “Kariimet kuera ikes ago Sabbath tom te nunga saonga se nungera mu ko munan ago agi mena e?” \v 4 Bare nuna am kawus maman. Se nu kari kuera ago mu iluwam ale nungam, ale beteram se namaram. \p \v 5 Asele nunga maonam, “Nenenga ningi bo ko namar agi ko bulmakau bo Sabbath tom te mutim ningi dagulok, mu nu me barowara karu karu patawuruk se bausok i?” mam. \v 6 Bare nuna den mu koma balmonko iwita mena. \s1 Nanimi karogo kua kapara se nanimi patawura ko munan \p \v 7 Tom nu kari nunga aruman se taiman mu inang nana ko kuwim gira mu gimonko nunumi luan te supukasan se nungarkam, mu nu den pangan imi nunga maonam, \v 8 “Tom kari bo imet kari numi gia ko na inang biya bitiruk ale ka aurok se namar, mu kuwim gira nup ago mu te me dagiko. Ni me ikisam, kari bo nup biya nika kiaram mu ago auram se taiwoso agila mu ko sinar toko. \v 9 Ikiko, kari uwuta mu tai aratuk mu, inang kotam tairuk ale ka manuk, ‘Ka daiga kuwim kari nup biya umu tuiko,’ mauk, se dola se kuwim nup mena mu te dagi mu ko sinar toko. \p \v 10 “Bore ko se, tom inang biya bo ko ka arumon mu, kuwim nup mena mu te gir ale dagi se bager, se inang kotam tairuk ale mauk, ‘Aga bo, ni tai kuwim nup ago gira imi te dagiko!’ mauk. Mu asele ni kari nunga aruman umu nomokete nup biya toko. \v 11 Mu awuk, awiriya numi patawuso mu ilak kapamonko, se awiriya numi karogo kua kaposo mu nup biya tumonko.” \p \v 12 Asele Jesus kari ilak na naukko auram mu maonam, “Tom ni inang gotek ta agi inang biya bitar, mu ka tiran yawara alo, agi ka launuria gue suan alo, agi ka sikisaki nungumik mel ago, mu me nunga aru se taimonko. Mu awuk, nuna aking ka inang koma bita kisimon se mu, ni ta ka ningo nuam ko ta taem. \v 13 Bare tom ni inang biya bitar mu, awiriya kituwura, se suwik kuting memek kuera, se nomotam posara wore nunga aru se inang ko taimonko. \v 14 Ni munan umu bitar mu amilmilerko. Nunguningta, kariimet uwuta mu ka inang koma me kisimonko, bare kariimet ningo diram mu nunga marak barasa kam te mu ni ko koma yawara mu arikko.” \s1 Na inang biya ko den pangan \r (Matthew 22:1-10) \p \v 15 Se kariari nu ilak na nowa mu den mu ikiman, ale bo Jesus maonam, “Awiriya tom umu te Kaem ko kingdom ningi na inang biya umu naukko mu amilmilarukko,” mam.\f + \fr 14:15 \ft Na inang biya: Revelation 19:9.\f* \m \v 16 Se Jesus den pangan bo te mam, “Kari bo inang biya bo bitirukko, se kariimet suen biya nunga auram. \v 17 Se na inang nunguru saparam mu, nu ko ura kari maonam, namar ale kariimet ani taimonko nunga aurem mu nunga manaru se taimonko, ale meko, ‘Tairalko, na inang mel nunguru burangi sapaman se am na ko la aniso.’ \p \v 18 “Bare kariari umu suen la aira mu biriruwukasan ale den den tagikasan. Bo giram mu mam, ‘Ani aga ali bilik bo diarem ale namarik arigekko wore te se, yawarakala bare ani me tairikko,’ mam. \p \v 19 “Se bo tala mu mam, 'Ani bulmakau 10 iru diarem, ale namarik nongorak ura tuaturum saparikko, wore te se me tairikko,’ mam. \p \v 20 “Se aking bo tala mu mam, ‘Ani aitakta imet taem ale tairikko me terong,’ mam.\f + \fr 14:20 \ft Kari imet tam: 1 Corinthians 7:29-33.\f* \m \v 21 “Se ura kari ipi peleram namaram ale ko kari dom mu maonam. Se nu gomang magaram se ko ura kari maonam, ‘Buta pasak ala namar wonong ko lage se tuang te gerage ale, kariimet kituwura guat, se nusuwik nuguting memek se tilital, se nomotam posara mu nunga gi ale nongorak tairko,’ mam. \p \v 22 Se ura kari mu namaram ale arungak tairam ale aking maonam, ‘Kari dom, ani nika den balem butata beterem, bare kuwim biya tala am ipi aniso,’ mam. \p \v 23 “Se kari dom mu aking maonam, ‘Kapar ale lage karo ale ningam ko kar duap karo gerage ale, kariimet nongorak tair se aninga kawam kuring aratukko. \v 24 Ani nunguningta ninga manorsam, kariimet ani nunga aurem mu bo inang biya imi nuamur me ta kau tamonko.’” \s1 Kari Jesus kowom karukko mu ninguru ikia tauk ale asele \r (Matthew 10:37-38) \p \v 25 Kariimet kore motam ago Jesus ilak namakasan, se nu giris palagam ale nunga maonam, \v 26 “Awiriya ani agowom karukko, bare nu ko nuamnuet, ko nuwus kuriang, launuria korasari, se nu kota ko bagara aolak ko ikia, mu suen la me buring tuok, mu nu aninga olekem ko bagarukko me terong.\f + \fr 14:26 \ft Ana Jesus ninguru ko kuenakko: Matthew 10:37; Luke 18:28-30.\f* \v 27 Ale awiriya ko tam kangono giok ale ani agowom karukko me amilmiloso, mu nu aninga olekem ko bagarukko me terong. \p \v 28 “Iwita ikialko, awiriya ko kawam bo kalokko, mu nu giriso ale ko manga kawam umu te kalo kutuwurok agi mena mu me ko iki gurugok i? \v 29 Mu awuk, nu kawam kaola duap bitiruk, ale ngatalek i waruk, bare nama tukunangaruk ale kawam me kalo kutuwurok, mu kariimet arigimon ale balu maguwumon, \v 30 ale balmon, ‘Kari umu kawam ura duap beteram bare me kalo kutuwuram!’ ma balmonko. \p \v 31 “Agi uwutatala, king bo, king bo tala ilak kagerarukko mu ninguru ko iki gurugokko. Mu awuk, king nu ilak kagerarukko taiso mu ko kager kari mu 20 thousand karogo taiso, se noko kager kari mu 10 thousand diram, se am nongorak kagermon agi me terong mu ko iki guruguso. \v 32 Nu iki gurugok ale ikiok me terong, mu nu king bo mu ko kager kari karogo me tai pingi aso la, ko kari sang nunga bitiruk se namamon ale nunumi nongomang suan awumon ale kager menawumonko nunga isarmonko. \v 33 Uwutatala, awiriya aninga olekem bagarukko kueruk, mu nu ko mel suen la buring tui saparuk mu asele agowom karukko. \p \v 34 “Gagi na inang te kamasan mu mel yawara, bare ko yaman menaso, mu awuk ta betemon se aking yaman gemarukko? \v 35 Ko yaman menaso mu ta mena, mu ali sangukko me terong, se mel iwiwara ago iwirok ale ali welang tuokko me terong tala, se am waru sapara ko la. Awiriya dogowa ago te den ikiso agi mu, den imi ikiokko!”\f + \fr 14:35 \ft Olekem gomang ningi nunguning menaram namoso, mu gagi seselak menaram iwitata: Matthew 5:13; Mark 9:50.\f* \c 15 \s1 Sipsip bo yumu namaram ko den pangan \r (Matthew 18:12-14) \p \v 1 Tom bo takis tata kari se kilek memek betera ko kari alo Jesus den baluk se ikimonko taiman ale talulurman bagakasan. \v 2 Se Pharisee kari se law ko kausa kari nging ngung kitikituk makasan ale balukasan, “Kakirip imi kari memek alo nunga aru tagiso ale nongorak na naso!” makasan. \p \v 3 Se Jesus den pangan bo imi nunga maonam, \v 4 “Nenenga ningi kari bo ko sipsip 100, se bo yumu namaruk, mu nu ko sipsip 99 mu sor wolong wosesel mu te nunga awu bitiruk ale suanta yumuso mu me kupu laga arigok i? \v 5 Ale tom kupu laga arigiso, mu nu amilmil te patawu biwinang te beteso, \v 6 ale ilak namoso. Asele ko tiran se ko nam giam suan nunga aru tagiso ale maso, ‘Tairal ani agarak amilmilaralko! Ani aga sipsip yumuram mu aking arigem!’ maso. \v 7 Ani ninga manorsam, munan koma suanta te tala, tom kari memek bo gomang motam guruguso, mu duruk wonong te amilmil biya barasoso. Se 99 ningo diram la bagasan, mu nuna ningo bagasan owore te se, suanta mu ko amilmil mu 99 mu nunga kiaram. \s1 Manga biling yumuram ko den pangan \p \v 8 “Agi imet bo ko manga biling 10 se bo dagulu yumuso, mu nu me lam kasaruk ale kawam ungi pituwu se kupok i? \v 9 Ale tom arigiso ale taso mu, nu ko tiran se nam giam suan nunga aru tagiso ale maso, ‘Tairal agarak amilmilaralko! Ani aga manga bo dagulam yumuram bare aking arigem ale taem,’ maso. \v 10 Ani ninga manorsam, munan koma suanta te tala, tom kari memek bo gomang motam guruguso, mu duruk wonong te Kaem ko engel alo amilmil biya betesan.” \s1 Kuriang kulak nuet beteram awar biya namaram wore ko den pangan \p \v 11 Jesus den pangan bo tala balam, “Kari bo ko namar ilagala. \v 12 Se ko namar gotek mu nuet maonam, ‘Ba, ni ka melmasak pagaru ale aninga wore aisuko,’ mam. Se nunga nonet mu nu ko laun ilak nunga melmasak kusumuri paogam ale noko mu tuam. \p \v 13 “Se kam me maiyam mu, namar gotek mu barasam, ko melmasak umu suen la giam, ale karogo ali sor bo awar biya wore te namaram. Ale ali ewere ko bagara aolak memek te ko melmasak waru saparam. \v 14 Tom ko melmasak mu menakutuwuram, mu karak biya sor mu te kaparam se nu mel suen biya ko kua ekekakaso. \v 15 Ale wonong mu ko kari biya bo ko ura tuokko isuam, se kari biya mu namaruk noko buruk nunga bituokko ura tuam. \v 16 Nu buruk na inang guang nokasan, se nu arikaso ale ko gomang mu am nongote sang gi naukko anikaso. Mu awuk, kariimet bo nu na tuok se naukko mu mena. \p \v 17 “Bare ko kitigot wiram asele mam, ‘Aninga ait ko ura kari mu na inang suen biya nowasan, bare ani imi na inang ko kua maguwuwasan,’ mam. \v 18 ‘Buta se ani am barasik ale pelerik aga ait kote namarik ale maik: Ba, ani duruk wonong koma te se ni kema te ikup memek beterem. \v 19 Ani ningo nuam mena, se ani nika namar iwita me agarkiko; am nika ura kari yam bo iwita agarkiko, ma balikko,’ mam. \v 20 Asele barasam ale ko nuet kote namakaso. “Bare nu awar biya taiwaram la, ko nuet arigam ale ko ninguru gomang batagam, se naguram namaram ale kuting ulaluwuram ale kokosa ningi iluwam ale yasaram, ale ilak amilmilaram.\fig |alt="Father meeting returning repentant son" src="CN01761B.TIF" size="col" ref="Luke 15:20" \fig* \v 21 Se ko namar mu mam, ‘Ba, ani ikup biya duruk wonong koma te se ni kema te beterem. Ani ningo nuam mena, se ani nika namar iwita me aga baluko,’ mam. \p \v 22 “Bare ko nuet ko ura kari nunga maonam, ‘Nina tairate namaral guang ningo nunguningkiri mu tal ago tai tugu tualko. Ale ring bo kuting tugumal, ale suwik gomang bo tugu tualko. \v 23 Ale bulmakau borok bo moral se kueruk se ana no se ilak amilmilanakko. \v 24 Mu awuk, aninga namar imi kua namakoyam, bare aking marak bagoso. Ale yumu namakoyam, bare aking arigiman.’ Se nuna eng am ko amilmil duap beteman.\f + \fr 15:24 \ft Nu kueram bare aking maragaram: Ephesians 2:1,5; Colossians 2:13.\f* \p \v 25 “Se ko namar biya mu ningam ningi wore tairam. Ale tai kawam duap te aratu se mu, wur bawe irua sesekara nirung ikiam. \v 26 Ale ura kari bo auram se tairam se anapeya nirung owore ko isuam. \v 27 Se ura kari mam, ‘Nika uria peleram tairam, se ka niet bulmakau borok kumik titiyam wore iluwam. Mu awuk, nu memek bo arigam ale kueram, bare ningo la peleram tai aratam,’ mam. \p \v 28 “Bare kuriang laun mu gomang magaram, se kawam ningi kasu nagurokko meram. Se ko nuet aratam ale gomang tokaso. \v 29 Bare nu ko nuet maonam, ‘Ikiko! Yia suen la imi ani nika ura dungan bita lagakasam, ale tom bo te kiring me kulukurukasam, mena. Bare ni ani goat gotek bo me aisukasam se aga sikisaki nongorak no se me amilmilakasan. Mena biya. \v 30 Bare tom nika namar sumu nika melmasak suen la ago namaram, lage luan imet nongorak no maguwu laga tairam mu ko ni bulmakau borok titikiriyam me iluwem e?’ \p \v 31 “Bare nuet den koma mam, ‘Aga namar, ni analak tom suen biya baga lagakasan, se aninga mel suen la mu nika la. \v 32 Bare aitak ana na no se amilmil betenakko. Mu awuk, nika uria mu kueram, bare tai aratam. Nu nama yumuram, bare aking ana arigisan.’” \c 16 \s1 Bitua kari kawel ko den pangan \p \v 1 Jesus ko olekem nunga maonam, “Kari dom bo ko kumik manga mel singir biya ago, se nu ko mel bitua kari bo noko melmasak bituokko beteram. Bare kari sang taiman kari dom mu ko mel bitua kari mu noko melmasak ngual kasik waru sisupura wore ko manorman. \v 2 Se nu ko mel bitua kari mu auram se tairam se isuam, ‘Ni awuk betesam se ani ka den ikiem?’ mam. ‘Ario, ni melmasak aguwaya bituem mu ko aga manaruko, mu awuk, ni udagi aninga melmasak bitua kari ko me bagerko,’ mam. \p \v 3 “Se mel bitua kari mu kota numi manarukaso, ‘Ani aitak awuk maik i? Aninga kari dom ura te aga kutuwuso. Ani dungan ura bitirik ale ali kaurekko asokel me terong. Se ngatang te to nana mu ani ko dolasam. \v 4 Aa, ikia bo taem bo, ani te bitirik se ura te aga karuk bare kariimet sang ani nunga kawam ningi aga aru tamonko,’ mam. \p \v 5 “Asele nu kari kasik la, noko dom kote mel tutuk dinau beteman mu suan suan nunga auram se taiman. Se kari giram tairam mu isuam, ‘Nika dinau aninga kari dom kote mu awila aniso?’ mam. \p \v 6 “Se nu mam, ‘Aninga dinau nu kote mu 900 gallon olive oil dinau beterem,’ mam.\f + \fr 16:6 \ft Mu olive oil biyala, 3000 litre iwitata.\f* “ ‘Buta pasak ala ka tam gawa imi to ale dagi ale kutuwur karogo kapa 450 gallon iwita bitarko,’ mam. \p \v 7 “Aking kari bo tala kowom kaora mu isuam, ‘Se nika dinau mu awila?’ mam. \p “Se kari mu mam, ‘Aninga dinau nu kote mu wheat singir 1000 beterem,’ mam.\f + \fr 16:7 \ft Mu wheat biyala, 21,000 kilogram iwitata.\f* \p “Se mel bitua kari mu mam, ‘Buta pasak ala ka tam gawa imi to ale dagi ale kutuwur karogo kapa 800 singir iwita bitarko,’ mam. \p \v 8 “Se udagi te kari dom mu ko mel bitua kari mu ko kawel beteram mu ko ikiam, ale den kolara te mam, ‘Kari imi kawel te to nana te terong la lagoso!’ mam.” \p Se Jesus mam, “Ikialko. Ali imi ko tiromorom ko kariimet gue mu, nongota nunumi kula ko munan te gira bagasan, ale munan memek umu te nikim ko kariimet nunga kiasan. \v 9 Se ani iwita ninga manorsam, nina ali imi ko manga mel mu kariimet nongorak no gi se tiran yawara nungal, se tom manga mel umu mena namarukko tom tai aratuk, mu ninga aru tagimon se bagara kuwim kumik menara mena mu ningi baga se lagaralko. \p \v 10 “Awiriya mel gotektek tusan se ilukuawura la ninguru bitarso mu, uwutatala mel bibiya tumon mu nu ninguru bituokko. Bare awiriya mel gotektek tusan se ninguru me bitarso mu, uwutatala mel bibiya tumon mu ninguru me bituokko. \v 11 Bore te se, ali imi ko manga mel kisimon se ni ninguru me bitaru mu, awiri aking mel nunguningkiri mu kisokko amilmilarukko? Mena. \v 12 Uwutatala, ni kari bo ko mel ko ninguru me sinar to, mu awiri ni mel ningo kisokko? Mena tala. \p \v 13 “Ura kari bo, tom suanta te kari ilagala nunga ura dungan bitirukko me terong. Mu awuk, nu bo gomang tui se ko ura ninguru bitiruk, ale bo gagor karogo ko ura ninguru me bitirukko. Ni Kaem ko ura bita se aking Manga ko ura bitarko me terong.” \p \v 14 Pharisee alo manga ko yawara motam mu, den umu ikiman ale Jesus ko nusumulak dun patakaso. \v 15 Se Jesus nunga maonam, “Awiriya mena, am ninanta soworta kariimet nomotam te ninimi ningo ko betesan, bare Kaem mu nenenga nengemang motam ko ikiso. Anapeya mel kariimet ninguru ko kua gilingisan mu Kaem koma te iwiwara siring ago iwita arigiso. \s1 Kausa den saki \p \v 16 “Law se prophet alo nunga bala ali iluwam tai John ko tom ningi kapaman. Se John ko tom te kaparam tairam mu Kaem ko kingdom ko den gilalong apukasan. Se aitak kariimet kingdom mu ningi kasu nagumonko sail te nunumi diruwu gilingisan. \v 17 Taiti se ali mu mena namarukko mu guyak, bare law mu ko ponor gotek bo kutuwa palaguk ale yumu namarukko mu me terong. \p \v 18 “Kari bo ko nuwus karoso ale imet iru taso, mu nu nuwus ilak diram bagara ko munan maguwuso. Aking kari bo imet karoso mu taso, mu nu betela memek beteso.\f + \fr 16:18 \ft Nuwus kuari numi kaora ko den: 1 Corinthians 7:10-11.\f* \s1 Kari kumik mel suen biya ago se Lazarus \p \v 19 “Kari bo kumik manga se ko melmasak suen biya ago. Se nu pempem kumik guang ningo la nagukaso, ale ko melmasak suen biya mu ningi amilmil te la bagakaso. \v 20 Noko kawam kuringi mu kari kituwura bo ko nup Lazarus, kumik lot gawir ago se nu ngatang te to nokaso wore bagakaso. \v 21 Nu na inang nuamur kari kumik mel ago wore ko inang nana kuwim te dagulok wore tauk naukko, motam bita se baga lagakaso. Se kausik taikasan ko lot gawir kupi se bagakasan. \p \v 22 “Udagi te kari kituwura ngatang te to nana mu kueram, se engel taiman ilak Abraham kote nama beteman se bagakaso. Se kari kumik mel ago mu betela kueram se mutim tuguman. \v 23 Nu tama biya mu ningi, yaman memek ningi baga se, motam patawuram ale loagaram ale Abraham awar biya arigam, se Lazarus ko beta ko dagiwaram se nungarkam. \v 24 Ale auram ale mam, ‘Aninga ait Abraham, ani ago ko neman bataguk se Lazarus manaru se kuting peperek yu ningi mituwurok, ale angamili te kau tauk se angamili ipirokko; ani tama biya imi ningi memek biya ariwasam,’ mam. \p \v 25 “Bare Abraham mam, ‘Aga namar, ni ikiko, nika ningo bagara kam te mu ni mel ningo ningo karogo bagakasam, se Lazarus mu bagara memek ari lagakaso. Bare aitak mu nu noko ningo arigam, se ni mu yaman ikup arigisam. \v 26 Se umu la mena wore, gamung bataga biya mu kusumuri aniso tala, se imi te nina nengete namamonko agi nina ana nangate tairalko mu me terong,’ mam. \p \v 27 “Se kari mu mam, ‘Buta agi mu, aga ait, aninga wosenga mu, ni Lazarus manaru se aninga gue suan nongote namarukko, \v 28 mu awuk, aninga launuria 5 bagasan. Nu namaruk ale den aora biya nunga manuk se munan ningo karomon ale ikup yaman ko kuwim imi te me taimonko.’ \p \v 29 “Bare Abraham mam, ‘Moses ko den, se prophet nunga den mu batoga te aniso, se umu nodogawa gurugumon ale ikimonko.’ \p \v 30 “Bare kari mu mam, ‘Buta mena, aga ait Abraham,’ mam, ‘mu kari kuera bo barasuk ale nongote namaruk ale nunga manuk, mu asele nuna giris palagamonko.’ \v 31 “Bare Abraham nu maonam, ‘Nuna Moses ko den agi prophet alo nunga den ko nongomang ningi me nunguning aruk, mu kari kuera bo ta maragaruk ale namaruk nunga manuk, wore mu ko nongomang ningi me nunguning arukko tala.’ ” \c 17 \s1 Bagara aolak ko sinar to se saki alo nunga memek siwu nungaruko \r (Matthew 18:6-7,21-22; Mark 9:42) \p \v 1 Se Jesus noko olekem nunga maonam, “Kilek se mel memek duap duap kariimet nunga tagirok se memek ningi namamonko mu am taiwurukko. Bare kari awiriya kilek se memek umu kumik ningi arataso mu bote ko, memek biya arigokko. \v 2 Bare awiriya kuriang gotektek\f + \fr 17:2 \ft Kariimet saki ikisan Jesus kuriang gotektek maso mu olekem sang nongomang ningi nunguning sokel mena wore nunga balso.\f* ani ago ko nongomang ningi nunguning mu ningi bo memek te saparuk se dagulok, mu kari umu mayang dogotak tugumon ale manga ikup biya wore ago kalomon ale gagi ningi sapamon se nukum te du biya kaparukko. \v 3 Buta se nina ninga bagara aolak ko ninguru sinar talko! “Nika launuria bo kilek memek bitiruk, mu ni am ko memek kasuruko. Se nu ari ko ikiok ale kua kaparuk, mu ni ko memek mu am siwu tuiko. \v 4 Nu woremkalal suanta ningi tom 7 ko ta memek bitiruk, ale tom 7 ko tala kete namaruk ale mauk, ‘Ani aga memek ko ari ikiem,’ mauk, ale kua kaparuk, mu ko memek umu am siwu tuiko.” \p \v 5 Se apostle alo Kari Biya manorman, “Ni anananga nangamang ningi nunguning ulaluwur se biya arukko!” maman. \p \v 6 Se nu nunga maonam, “Nenenga nengemang ningi nunguning mu gotektir, tam mustard ko muguri iwita ta wore, nina tam sumu maonal, ‘Tam, ni nimi bila ale nama gagi ningi sanamirko,’ mal, mu tam mu nigiring karukko. \s1 Ura kari am ura ilumonko ko den \p \v 7 “Se nenenga ningi bo ko ura dungan ali pagaruwa agi, sipsip bitaruwa peleruk kawam te tairuk, mu manuk, ‘Ni tai dagi ale na noko,’ mauk i? \v 8 Mena. Mu nu manukko, ‘Ni aninga na nunguru, ale nimi nunguru ale na yu gi angama te awur se ani naik; asele ni udagi te na noko,’ maukko. \v 9 Se nu ura dungan uwutata beteram mu ko den amilmil tuok i? Mena. \v 10 Se nina betela, tom nina mel suen la beteralko balman umu bita saparal, mu balal, ‘Ana ura dungan kari ningo nuam mena; anananga ura betenakko wore beteman,’ malko.” \s1 Jesus kari nungumik laira posara 10 mu nunga nungam \p \v 11 Jesus lage kusumuri Samaria se Galilee nunga paogam wore kaoram ale Jerusalem namakaso. \v 12 Nu wonong bo te nama aratuwaram mu kari 10 lepra ago mu arigiman. Nuna awar baga se, \v 13 sail te aru manorman, “Jesus! Kari Biya! Ana nago ko gemang batagukko!” maman.\f + \fr 17:13 \ft Kariimet nungumik laira posara ago: Leviticus 13:45-46; 14:1-4. Munan balam nuna kariimet nunga ningi me bagamonko.\f* \p \v 14 Se nu nungarkam ale nunga maonam, “Nina namaral ale ninga ningimik guang priest alo nunga kausal se arigimonko,” mam. Se nuna aolak iluman nama se lage te nungumik nungeram. \p \v 15 Se nunga ningi bo kumik nungeram mu arigam ale biyala aikaso Kaem nup patawu se peleram tairam. \v 16 Ale nama Jesus suwik duap ningi dagulam ale amilmil tuam. Nu Samaria kari. \p \v 17 Se Jesus nu isuam, “Ani nina kari 10 ko me ninga nungem e? Se kari 9 mu apalak anisan se ni keta tairem? \v 18 Kari iwareng imi kota peleram Kaem nup patawurukko tairam se kari bo bo me taimon nup patawumonko agila?” \v 19 Asele nu Samaria kari mu maonam, “Bares ale namarko; nika gemang ningi nunguning te ningo arigem,” mam. \s1 Kaem ko kingdom tairukko \r (Matthew 24:23-28,37-41) \p \v 20 Se tom bo Pharisee kari sang Jesus isarman, “Kaem ko kingdom amaru te tairukko ya?” maman. Se nu nunga maonam, “Kaem ko kingdom mu nina ko sinar la loaga guruguwa me arigalko; \v 21 agi kariimet balmon, ‘Iweya’ agi ‘Uwoya’ ma me balmonko, mena. Mu awuk, Kaem ko kingdom mu maingkala tairam ale nenenga ningi bagoso.” \p \v 22 Asele ko olekem nunga maonam, “Se tom bo taiwoso mu tai aratuk se nenenga nengemang mu Kari ko Namar ko day tom umu bo arigalko, bare mu bo me arigalkowo. \v 23 Se kariimet saki balmon, ‘Nu uwoya!’ agi ‘Nu iweya!’ mamon, bare den umu ko me biririkaral ale nagural kowom kaoralko. \v 24 Mu awuk, tom Kari ko Namar peleruk tairukko, mu pure biliwilik maso se sor likilim nikim pagoso se kariimet arigisan uwutata tairukko. \v 25 Bare nu girok tom imi ko kariimet nuguting te memek tauk, yaman ninguru arigok se nubiring tumon asele ko. \p \v 26 “Noah ko tom te munan aratam uwutatala, Kari ko Namar ko tom umu te mu uwutatala aratukko. \v 27 Kariimet na yu no gi se, kari imet gi se, imet kari gi se bagaman se nama Noah dal te aragam ale ningi kasu naguram. Se yu lom biya kaparam ale kariimet Noah ko den nubiring tui lagaman mu suen la nunga mituwuram se menaman. \p \v 28 “Se munan koma suanta tala Lot ko tom te kariimet beteman. Nuna na yu tala no gi se, dia gurugu se, ningam ura ilu se, kawam kalo se bita karogo karowaman, \v 29 se Lot Sodom wonong beteram namawaram se tom suanta nukung te la tama pagam ale tuwik iwita kani kani kaparam se kariimet suen la kani namaman. \p \v 30 “Se munan koma suanta tala kariimet bitawomon se Kari ko Namar peleruk tairuk numi wetang te bitirukko. \v 31 Tom mu te awiriya ko kawam gul te bagoso agi mu, nu kaparuk ko melmasak kawam ningi aniso mu me ta giokko. Butatala, awiriya ko ningam te bagoso agi mu, nu peleruk ko mel bo me ta taukko. \v 32 Lot ko nuwus te ko ikialko!\f + \fr 17:32 \ft Lot ko nuwus: Genesis 19:15-17,26.\f* \v 33 Mu awuk, awiriya kota ko ningo ko ikia bita lagoso, mu ko ningo bo me arigokko. Bare awiriya kota ko ningo buring tuso, mu bagara aolak ningo mu arigokko. \v 34 Ani ninga manorsam, tom umu te mu imet kari ilagala nunumi yasamon ale aniwomon se bo tamon se bo am bagarukko. \v 35 Se imet ilagala na muguri iri nunguruwomon se bo tamon se bo bagarukko.” \v 36 \f + \fr 17:36 \ft Batoga sang girakala ko mu te den imi ago aniso: “Aking kari ilagala ningam ningi bagamon se bo mu tamon ale bo betemon se am bagarukko.”\f* \p \v 37 Se nuna den umu ikiman ale isarman, “Kari Biya, mel ni ko balsam sumu aparete aratukko ya?” maman. \p Se Jesus nunga maonam, “Kuwim mel te kueso ale iwiwoso umutang mu inangnang gaogao tai tai ilu biguwusan,” mam. \c 18 \s1 Imet gerewa bo munak tutera kari nu sangukko isa diruwuram ko den pangan \p \v 1 Jesus ko olekem tom suen la Kaem kote guranek bita se lagamonko, den pangan imi nunga maonam.\f + \fr 18:1 \ft Ana Kaem kote guranek bita se laganakko: Luke 11:9; Romans 12:12; Colossians 4:2; 1 Thessalonians 5:17.\f* \v 2 Nu mam: “Wonong bo te munak tutera kari bo bagakaso, nu Kaem ko me soror makaso, ale kariimet mel yam ko nunga bitakaso. \v 3 Se wonong umu ko imet gerewa bo gira awom la nama tai kote wosengakaso, ale makaso, ‘Ni kari ani agarak dun kopa iluso owore ko aga sangaruko,’ makaso. \p \v 4 “Se kam maiya nuam nu imet mu me ta sangarukaso. Bare udagi ta mam, ‘Ani Kaem ko me soror masam, ale kari ko me soror masam tala, \v 5 bare imet gerewa imi nama tai aninga kalakumu lagoso, wore te se ani ko ikup umu ko am arigek ale nunguru tuek, se nu udagi ani me aga kalakumu ikup aisu se lagarukko!’ ” mam. \p \v 6 Se Kari Biya den pangan umu nunga maonam ale asele mam, “Nina munak tutera kari memek ko den balam mu ikiman e? \v 7 Se mu uwutatala, Kaem kariimet noko ma nunga balam mu tirom woremkalal guranek te nu aru nia lagasan, mu nunga ikup diram la me nunguru nungaruk i? Agi yam ikia diwang iki lagaruk i? Mena. \v 8 Ani ninga manorsam, nu pasak ala nunga ikup mu diram la nunguru nungarukko. Bare tom Kari ko Namar peleruk tairuk, mu nu kariimet ali imi te noko nongomang ningi nunguning te bagamon se nungarkuk agi mena?” mam. \s1 Pharisee kari se takis tata kari nunga den pangan \p \v 9 Kariimet saki nongota nunumi kariimet ningo diram ko iwita ikikasan, ale suen biya mu memek ago iwita nungarkikasan, se Jesus den pangan imi nunga maonam: \v 10 “Kari ilagala temple ningi guranek betemonko namaman, bo mu Pharisee, se bo mu takis tata kari. \v 11 Se Pharisee mu barasu sanamaram, ale kota kumik ko guranek bitakaso: 'O Kaem, ani amilmil kisisam, ani kari sikina, tere daong nasan mu, agi memek betera ko kari, agi imet suanta la ilak me bagara ko kari alo, mu nunga iwita mena, se takis tata ko kari imi iwita mena tala. \v 12 Ani week suanta ningi tom ilagala ko na yu kalosam. Ale aga manga mel suen la gisam mu pagorsam 10 ko awusam ale suanta gira mu kutuwusam ni kisisam,’ mam.\f + \fr 18:12 \ft Pharisee alo nunga munan: Matthew 23:23,28; Luke 16:15.\f* \p \v 13 “Bare takis tata ko kari mu awar sanamaram, ale katir motam kau patawu kualala me loagakaso, mena. Nu gomang motam iri se mam, ‘O Kaem, ani ikup ko kari memek, ni gemang ani aisuko,’ mam.” \p \v 14 Se Jesus mam, “Ani ninga manorsam, kari imitang Kaem ko memek siwu tuam se nu aratam amilmil te ko kawam te namaram, bare bo Pharisee umu mena. Mu awuk, kari nu kota numi nup patawuso, mu Kaem nu ira kutuwurok se kaparukko. Bare kari numi ago kua kaposo ale nup mena iwita lagoso, mu Kaem nu patawu kualala bitirukko.” \s1 Jesus kuriang gotektek marak nungaram \r (Matthew 19:13-15; Mark 10:13-16) \p \v 15 Se kariimet saki nunga kuriang gotektek Jesus kau taukko nongorak kote taikasan. Se olekem alo kiwem umu arigiman ale ining nungarukasan. \v 16 Se Jesus kuriang gotektek nunga auram se kote pingi taiman se balam, “Nina kuriang me nunga kaoralko, am nunga beteral se aningate taimonko. Mu awuk, Kaem ko kingdom mu kariimet kuriang gotektek iwita wore nunga. \v 17 Ani nunguningta ninga manorsam, nina ninimi karogo kua kaparal ale kuriang gotektek imi iwita me bagaral, mu nina Kaem ko kingdom ningi me kasu naguralko.” \s1 Kari dom ko kumik mel suen biya ago wore ko den \r (Matthew 19:16-30; Mark 10:17-31) \p \v 18 Se kari dom bo Jesus isuam, “Kausa kari ningo, ani awuk maik ale marak yawara tom suen biya te bagarikko wore taikko ya?” mam. \p \v 19 Se Jesus nu maonam, “Ni anape ko ani ningo ko aga balsam? Kari bo ali imi te ningo mena, Kaem kota suanta ningo. \v 20 Ni law den ko ikisam: ‘Imet suanta la ilak no giko, kari bo moar se me kuerukko, ni me tere noko, den kawel te bo ko nup me maguwurko, ale ka niet niam nuguring bowa ningi la bagerko,’ mam.” \p \v 21 Se kari supuling mu balam, “Ani kuriang gotek la tai aitak, mu ani munan sumu suen la karo tui lagasam,” mam. \p \v 22 Se Jesus den mu ikiam ale mam, “Ni mel bo suanta me betesam. Ni namar ale ka melmasak suen la dia sapar, ale ko manga to ale kariimet kituwura guat nungaruko. Ni uwuta bitar mu asele nika mel yawara yawara duruk wonong te arikko. Asele tair ale ani agowom karoko,” mam. \p \v 23 Bare kari dom umu den mu ikiam ale gomang biyala soraram. Mu awuk, nu kari kumik manga mel suen biya karogo. \p \v 24 Jesus nu arigam ale mam, “Nunguningta, kari kumik mel suen biya ago, mu Kaem ko kingdom ningi kasu nagurokko mu ikup biya nunguningkiri. \v 25 Camel nil ko gogong gotek mu ningi kasu nagurokko mu ta ikup biya. Bare kari kumik manga mel suen biya ago mu Kaem ko kingdom ningi kasu nagurokko mu eng am ikup biya nunguningkiri!”\fig |alt="Camel, man,and door" src="HK00041B.TIF" size="col" ref="Luke 18:25" \fig* \p \v 26 Se kariimet den mu ikiman mu isakasan, “Se buta awiriya nunguningkiri mu daiga bagara ningo nunguningkiri umu arigokko terong?” makasan. \p \v 27 Se Jesus mam, “Mel kariimet betemonko me terong, mu Kaem bitirukko am terong la,” mam. \p \v 28 Se Peter nu maonam, “Ana nanga mel suen la awu beteman ale ni kewom karoman!” mam. \p \v 29 Se Jesus nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya Kaem ko kingdom ko ningo ko, ko wonong kawam agi, ko imet kuriang, ko launuria se ko nuam nuet nunga awu beteman, \v 30 mu ngual ipi me namarukko, mena. Mu tom imi te mel mu ko koma biyala taukko. Ale tom udagi te mu marak ningo nu pempem la te bagarukko mu ago taukko.” \s1 Jesus akingtala balam nu kueruk ale barasukko mam \r (Matthew 20:17-19; Mark 10:32-34) \p \v 31 Se Jesus ko olekem 12 nunga giam ale arungu tagi tam ale nunga maonam, “Ikialko. Ana aitak Jerusalem nama tarigiwasan, se den suen la Kari ko Namar ko prophet girakala balman mu ko nunguning kapa saparukko. \v 32 Nuna sor saki ko kari nuguting te betemonko. Se nuna den memek manarmon, dolara tumon, katingurmon, \v 33 ale wip te batutumumon, ale momon se kuerukko. Bare day tom 3 umu te aking barasukko.” \p \v 34 Se ko olekem alo den mu ikiman, bare ko nunguning me tokasan. Den umu ko nunguning mu nogo ko yumuram, se nuna den nu balukaso mu ikia diwang ikikasan. \s1 Jesus kari bo motam sisira se ngatang te to nowara mu nungam \r (Matthew 20:29-34; Mark 10:46-52) \p \v 35 Jesus tai Jericho aratu se mu, kari bo motam sisira mu lage kinikan ko dagi se kariimet nama taikasan mu manga mel ko nunga aru ngatangaruwakaso. \v 36 Se nu kariimet suen biya aolak iluman ale kia kapakasan se ikiam, ale anapeya aratukaso wore ko nunga isuam. \v 37 Se nuna manorman, “Jesus Nazareth kari wore tairam ale namawoso,” maman. \p \v 38 Se nu biyala airam mam, “Jesus, ni David ko Namar, ni gemang aisuko!” mam. \p \v 39 Se kariimet gira namawara mu ining tuman ale kutek maukko manorman. Bare nu eng am sail ago aikaso ale makaso, “David ko Namar, ni gemang aisuko!” makaso. \p \v 40 Se Jesus sanamaram ale ilak kote taimonko balam. Se ilak tai pingiaman mu Jesus isuam, \v 41 “Nika gemang ani awuk ka bitirikko?” mam. \p Se nu mam, “Kari Biya, ani loagarik ale sor arigekko angamang aniso,” mam. \p \v 42 Se Jesus maonam, “Motam sor arikko; nika gemang ningi nunguning te ningo arigem,” mam. \v 43 Se eng am motam sor ari se Jesus kowom kaoram ale Kaem nup patawukaso. Se kariimet mel mu arigiman ale nuna agotala Kaem nup patawukasan. \c 19 \s1 Takis tata kari Zacchaeus ko dugu duap \p \v 1 Jesus Jericho wonong ningi kasu naguram ale wonong kaoram ale namawaram. \v 2 Se sor mu ko kari bo, ko nup Zacchaeus; nu takis tata kari nunga supuling bo, nu kari kumik manga mel suen biya ago. \v 3 Noko gomang mu Jesus kari aguwaya wore arigokko, bare nu kari tukunang gotek se kariimet suen biya tala, se nu Jesus arigokko me terong. \v 4 Se nu naguram giri giri namaram ale lage Jesus te tairukko mu te tam sycamore masan mu aragam ale kuali bagakaso. \p \v 5 Se Jesus tai tam mu duap te aratam, ale kuali loagaram mu nu arigam ale maonam, “Zacchaeus, ni tairatela tai kaparko. Ani aitakta mu nika kawam te tairikko,” mam.\fig |alt="Zaccheus descending from tree" src="DN00417b.tif" size="col" ref="Luke 19:5" \fig* \v 6 Se Zacchaeus tairatela tai kaparam ale amilmil te Jesus aru tagiram ale ilak ko kawam te namaram. \p \v 7 Se kariimet mel mu arigiman ale nging ngung kitikituk makasan ale balukasan, “Nu kari memek ko tiran yawara iwita ilak namaram!” makasan. \p \v 8 Bare Zacchaeus barasu sanamaram ale Kari Biya maonam, “Arikko, Kari Biya! Aitakta mu ani aga melmasak suen la kusumuri pagik, ale komasang mu kariimet kituwura guat nungarikko. Ale ani kari i bo kawel munan te ko mel i giek agi mu, ani ko moke tom 4 ko gira awom la nungarikkowo,” mam. \p \v 9 Se Jesus nu maonam, “Aitakta imi te Kaem kawam digo imi lilim sangaru tam, mu awuk, kari imi betela Abraham ko namar bo tala. \v 10 Kari ko Namar tairam mu awiriya sarenga yumu namara wore kupok ale arigok ale sangaru taukko tairam,” mam.\f + \fr 19:10 \ft Jesus kariimet nunga sangaru taukko tairam: John 3:17; 1 Timothy 1:15.\f* \s1 Kari dom ko ura kari 10 wore manga nungaram ko den pangan \r (Matthew 25:14-30) \p \v 11 Se nuna den umu ikiwaman, mu nu den kunasaram ale den pangan bo nunga maonam, mu awuk, nu Jerusalem duap te pingi bagara se nu ikiam mu nuna ikikasan, Kaem ko kingdom mu aitakta wetang te aratu saparuk se arigimonko iwita ikikasan. Bare uwuta mena. \v 12 Se nu den pangan umu duap beteram ale mam, “Kari biya bo nu sor bo awar wore te namaruk se king ko betemon se aking peleruk tairukko.\f + \fr 19:12 \ft Den pangan baluwoso iwitatala, tom nukum te Jesus king iwita peleruk tairukko.\f* \v 13 Se nu ko ura kari nunga ningi 10 nunga auram se taiman, se manga paogam ale suan suan nuguting te awu awu ago namaram. Ale nunga maonam, ‘Nina manga imi tal ale ura te bita se bagaral, se ani pelerik tairikko,’ mam. \p \v 14 “Bare noko wonong suan mu nu am me ta ko amilmilaman, ale kari sang nunga manorman, se nu kowom karomon namamon ale balmon, ‘Ana kari imi anananga king bagarukko me ta ko amilmilasan,’ mamonko. \p \v 15 “Bare nuna am king ko beteman, se peleram tairam. Asele nu ko ura kari manga nungaram mu taimon se manga aguwaya ura te beteman wore ko nunga isuokko den beteram. \p \v 16 “Se kari giram tairam mu mam, ‘Kari dom, ani manga suanta aisem\f + \fr 19:16 \ft Biling suanta bare manga biya.\f* mu ani te ura beterem, ale ko marir manga 10 ko awote taem,’ mam. \p \v 17 “Se kari dom mu mam, ‘Ni ura kari ningo, se ura yawarakala beterem! Ni mel gotektir imi gemang ningi nunguning te beterem, bore te se, ni aitak wonong bibiya 10 nunga bitaruko,’ mam. \p \v 18 “Se ura kari bo aking tairam ale mam, ‘Kari dom, ni manga suanta ani aisem mu ura te beterem, ale ko marir manga 5 ko awote taem,’ mam. \p \v 19 Se kari dom mu mam, ‘Ni wonong bibiya 5 nunga bitaruko ka betesam,’ mam. \p \v 20 “Se ura kari bo tala aking tairam ale mam, ‘Kari dom,’ mam, ‘ka manga aisem mu iweya. Ani guang bilik te kalem ale kaluwu beterem se aniram. \v 21 Mu awuk, ni kari aora biya se ani nika nguangerem. Ni mel saki nika mena wore am karogo tasam. Ale mel kari sang agusan bare ni ko nunguning am gisam tala,’ mam. \p \v 22 “Se kari dom mu mam, ‘Ni ura kari memek! Ani ni keta ka den balem sumu karo tuek ale nanamara kisekko,’ mam. ‘Ni balem ani kari aora biya maem. Ale ani mel saki aninga mena bare am karogo gisam maem, mel kari sang agusan bare ko nunguning ani am gisam tala maem. \v 23 Ni uwuta ikiem agi mu, awuk se ni aninga manga bank te me beterem? Ni uwuta beterem le mu, ani pelerem tairem ale manga mu to se, ko marir manga karogo taem le,’ mam. \p \v 24 “Ale kari pipingi sanami se animan mu nunga maonam, ‘Manga kuting te sumu tal, ale karogo nama ura manga 10 karogo bagoso mu tualko,’ mam. \p \v 25 “Bare nuna balman, ‘Kari dom, ura kari umu nu maingkala manga 10 karogo terong ma la bagoso!’ maman. \p \v 26 “Se nu mam, ‘Ani ninga manorsam, awiriya mel karogo mu, nuna sang karogotala tumonko, bare awiriya mel mena mu, katirta gotek kumik te aniso mu kumik te gi sapamon se kumik mel mena biya bagarukko. \v 27 Se kari memek alo, ani nononga king ko me aratik ale nunga bituekko balman, mu nunga gial arungak tairal ale ani amakete nunga moral se kuemonko!’ ” \s1 Jesus king iwita Jerusalem ningi kasu naguram \r (Matthew 21:1-11; Mark 11:1-11; John 12:12-19) \p \v 28 Jesus den umu balu saparam ale giram Jerusalem nama tarigikaso. \v 29 Nu nama Bethphage se Bethany wonong te aratu se, duruk Olive masan mu te ko olekem ilagala nunga maonam, \v 30 “Nina ilagala giral wonong nemeke ko aniso mu te namaral ale kasu nagu se, mu donkey kulak gotek bo kalo beteman se bagoso mu arigalko, donkey gotek mu kari bo me gi arigam, mena, kumik lilim biya bagoso. Ko mayang kutuwural ale ilak aningate tairalko. \v 31 Se kariimet i bo ninga isuok, ‘Nina anape ko donkey sowore kutuwusan?’ mauk, mu nina maonalko, ‘Kari Biya ura te bitirukko balam se,’ malko.” \p \v 32 Se ilagala namaman ale mel suen la nu ko nunga maonam mu butata arigiman. \v 33 Nuna donkey ko mayang kutuwuwaman se ko kotam kotam nunga isarman, “Nina anape ko donkey kutuwusan a?” maman. \p \v 34 Se nuna nunga manorman, “Kari Biya ura te bitirukko balam se,” maman. \p \v 35 Asele donkey mu taman ale Jesus kote karogo namaman. Ale nunga guang saki kututuwu donkey awote awuman ale Jesus sangorman se araga te daigam. \v 36 Ale namawakaso mu, kariimet nunga guang kututuwu lage te murukasan se awote namakaso. \p \v 37 Nu tai Jerusalem aratu se duruk Olive luan kaoram kapawaram mu, kariimet nu kowom karowara, noko olekem ma nunga balsan, mu lilim la amilmil duap beteman, ale sail te aikasan ale ko miracle ari lagaman wore ko Kaem nup patawukasan. \v 38 Ale balukasan: \q1 “Marak se amilmil yawara king Yawe ko \q2 nup te taiso mu kote kaparukko!” \q1 “Duruk wonong te lila yawara se ko \q2 nikim sokel ago kalel biya anirukko!” \p \v 39 Se Pharisee sikina kariimet ningi bagaman mu Jesus manorman, “Kausa kari, nika olekem ining nungaru se nuguring kalomonko!” maman. \p \v 40 Se nu nunga den koma balam, “Ani ninga manorsam, ani nunga manik se nuguring kalomon, mu manga imi amilmilamonkowo!” mam. \s1 Jesus Jerusalem wonong ko mononge kaparam \p \v 41 Se nu tai Jerusalem aratam ale wonong arigam mu mononge kapakaso, \v 42 se balam, “O Jerusalem, am ni day tom aitakta imi, nika marolila ningo karo taiwoso imi ko ari iki mu asele terong ko, bare mena, ni motam kaloman se sisiram se me arikko. \v 43 Bare tom bo taiwoso mu kapa kisok se kager memek utu nagurok, ka lautok ale koma suen la te ka maguwurokko. \v 44 Nuna ka por aora mu ita parusuwu ali karogo betemon ale ka kariimet nunga menawu sapamonko. Se ka manga bibiya te kalo lagerem mu suen la parasaruk kapa ali aruk, ale bo ta me pata se bagaruk se arigalko, mena. Mu awuk, tom Kaem nika ko tairam bare ni me ari ko ikiem.”\f + \fr 19:44 \ft Jerusalem kariimet: Luke 13:34-35; John 1:11.\f* \s1 Jesus temple ningi kasu naguram \r (Matthew 21:12-17; Mark 11:15-19; John 2:13-22) \p \v 45 Se Jesus temple ningi kasu naguram ale kari melmasak dia gurugu se animan mu nunga karo parusuwuram. \v 46 Ale nunga maonam, “Batoga te aniso: ‘Aninga temple mu guranek ko kawam anirukko’, bare nina guruguman ale ‘tere kari nunga kawam’ iwita betesan.” \p \v 47 Jesus tom suen biya temple ningi kariimet den nunga kasurukaso. Se priest bibiya, se law ko kausa kari, se kariimet nunga kari bibiya, nuna lage bo arigimon ale nu te momon se kuerukko wore ko loagakasan. \v 48 Bare kariimet suen biya noko den ikimonko ninguru sail tagikasan. Buta se nuna lage nu te momonko mu me arikasan. \c 20 \s1 Kari bibiya Jesus isarman, “Awiri ura kisam a?” maman \r (Matthew 21:23-27; Mark 11:27-33) \p \v 1 Tom bo Jesus temple ningi den gilalong apu se kariimet nunga kasuruwaram se priest bibiya se law ko kausa kari se kari supuling saki kote taiman ale isarman, \v 2 “Awiri ni ura ko nup se ko sokel kisam se te ura betesam? Awiriya ni ura kisam wore nanga manaruko,” maman. \p \v 3 Se nu nunga maonam, “Se ani betela isa bo ningarsam: Aga maonalko, \v 4 John ko anuwa marak mu duruk wonong te tairam agi ali kari kote tairam e?” mam. \p \v 5 Se nuna nongota nunumi karogo balu guruguman ale maman, “Ana balnak ‘Duruk wonong te,’ manak, mu nu baluk, ‘Se awuk se nina John ko me nengemang ningi nunguning aram?’ ma balukko. \v 6 Se aking ana balnak, ‘Ali kari kote,’ manak, mu kariimet manga te nanga usagamonko, mu awuk, nononga ikia maingkala auram aora biya mu John mu prophet.” \p \v 7 Buta se balman, “Ana apareyate tairam mu me ko ikisan,” maman. \p \v 8 Se Jesus nunga maonam, “Buta se ani betela kari awiriya ura ko nup se ko sokel aisam mu me balik se nina ikialko,” mam. \s1 Kari memek waen ningam bitarukasan wore nunga den pangan \r (Matthew 21:33-46; Mark 12:1-12) \p \v 9 Nu akingtala munak duap beteram ale kariimet den pangan imi nunga maonam: “Kari bo waen ningam nungam, ale nu ningam mu kari sang nuguting te bitarmonko beteram, nuna te ura to se manga nunguru se bagamonko beteram. Ale nu kota sor bo te namaram ale kam maiya biya lagakaso.\fig |alt="Walled vineyard with watchtower and winepress" src="LB00103B.TIF" size="col" ref="Luke 20:9" \fig* \v 10 Se waen nunguning gia ko tom tai aratam, mu nu ko ura kari bo maonam se kari ningam bitaruwaman mu nongote namaram, waen nunguning sang gi tumon se karogo tai nu tuokko. Bare nuna ura kari mu iluman moa maguwuman, ale karoman se ipi peleram namaram. \v 11 Se aking ura kari bo beteram se namaram, mu betelatala moa maguwuman ale karoman se ipi peleram namaram. \v 12 Se akingtala ura kari bo beteram se namaram. Bare betelatala nuna ninguru moa maguwuman ale patawuman ningam ko kar buring ko sapaman. \p \v 13 “Se ningam kotam balam, ‘Ani awuk bitirikko?’ mam. Ale ikiam, ‘Au, aninga namar angamang motam mu bitirik se namarukko; mu asele nuna noko kuring ikimonko agi?’ \p \v 14 “Bare ningam bitua kari alo, noko namar umu taiwaram se arigiman, ale nunumi manorman, ‘Imitang maingte nuet ko mel suen biya bowa tugumokko!’ aman. ‘Ario, monak se kueruk se ko mel suen la mu ana kotam awunakko!’ maman. \v 15 Ale iluman ningam buring ko sapaman ale moman se kueram.” \p Jesus buta balam asele nunga isuam, “Se nina awuk ikisan, waen ningam ko kotam mu awuk nunga bitiruk i? \v 16  Mu nu tairuk ale waen ningam ko bitua kari suen la nunga moruk se kua sapamonko! Se ningam mu kari sang nuguting te bitirukko.” \p Se kariimet den mu ikiman ale balman, “Ana munan sumu me ta aratukko kuesan!” \p \v 17 Bare Jesus nungarki gurugam ale mam, “Se den Kaem ko batoga te aniso imi ko nunguning awuk? Den umu iwita baluwoso: \q1 ‘Kawam te kaola ko manga bo, kawam kaola kari alo ari meman, \q2 bare mu manga borta aitak kawam giwoso.’\f + \fr 20:17 \ft Psalm 118:22.\f* \m \v 18 Se awiriya manga mu te dagulomon, mu batuwutuk ma sapamonko. Se manga mu kari bo awote dagulok, mu kari mu parasaruk ale tawenangarukko.” \p \v 19 Se law ko kausa kari se priest bibiya Jesus ilumonko lage bo arigimon ale tom owore te la ilumonko, mu awuk, nuna ikiman, nu den pangan umu nononga iki se balam. Bare nuna kariimet nunga nguangakasan ale uwuta me beteman. \s1 Caesar takis tua ko munan \r (Matthew 22:15-22; Mark 12:13-17) \p \v 20 Nuna ninguru nomotam sinararam se nu arikuawu se, taling kari sang nunga beteman se nunumi kari ningo diram ko beteman ale nu tugurukasan. Nuna Jesus den ponor i baluk wore tamon ale te sanamamon ale nu governor kuting te den ningi betemonko. \v 21 Se taling kari nung mu nu isarman, “Kausa kari, ana ikisan, ni den nunguning wore kariimet nunga kasursam, ale ni kari bo me ari daleluwusam, mena, ni Kaem ko munan mu nunguning la kariimet suen la nunga kasursam,” maman. \v 22 “Buta se ni awuk ikisam, Caesar takis tuata mu terong agi memek?” maman. \p \v 23 Bare nu nunga ikia yumura kawel mu maingkala ko ikiam ale mam, \v 24 “Manga silver bo tal ale tai aga kausal se arigekko. Se manga kumik te imi awiri ko dora se ko nup aniso ya?” mam. \p Se nuna balman, “Caesar ko,” maman. \p \v 25 Se Jesus nunga maonam, “Buta mu Caesar ko mel mu eng Caesar tual, ale Kaem ko mel mu eng Kaem tualko,” mam. \p \v 26 Nu den kariimet biya nomotam te balam umu te ilumon ko ponor bo me arigiman. Ale noko den koma umu ko ikia nunga moakaso se nuguring menaram se kutek maman. \s1 Nuna kuera ale barasa ko munan wore ko Jesus isarman \r (Matthew 22:23-33; Mark 12:18-27) \p \v 27 Se Sadducee kari saki, nunga ikia biya bo mu, nuna balsan kari kueso mu me barasukko masan, mu Jesus kote taiman ale isarman, \v 28 “Kausa kari,” maman, “Moses munan den bo iwita bataguru nangaram: Kari bo imet taso ale kuriang mena kueso, mu noko uria bo ko imet gerewa mu am tauk, se ko laun kueram mu ko kuriang ilu tuokko, mam. \v 29 Butata se launuria 7 bagaman. Se kari laun mu imet tam ale kuriang mena baga nu kueram. \v 30 Se ko kowom kaora kari uria 2 mu, \v 31 se aking kari uria 3 mu imet gerewa mu ilak naman giman, se eng uwutata nama kari nukum kopa 7 mu imet mu tam, bare kuriang gue bo me beteman kua sapaman. \v 32 Se udagi imet mu betela kueram. \v 33 Buta se tom kariimet kuera mu barasamonko tom te, mu imet umu kari 7 nongorak nam ewere te se, kari awuk mu noko kuari nunguning ko ilak sanamarukko?” maman. \p \v 34 Se Jesus nunga maonam, “Tom imi ko kariimet gue, mu nina imet kari ninimi gisan. \v 35 Bare ikialko. Kariimet kuera mu barasamonko tom mu te, Kaem kariimet tom mu te barasamonko nunga atumukiram ale noko ma nunga balam mu barasamon, ale munan imet kari numi gia mu ningi me namamonko, mena. \v 36 Nuna aking udagi me kuemonko, nuna engel alo bagasan iwita baga se udagi me kuemonko. Nuna kueman wore barasa se Kaem ko kuriang ko bagamonko. \v 37 Moses ko batoga te kariimet kueman mu barasamonko mu karogo baluwoso tala. Tom tama bo, tam mayang tual gotek bo ningi kaniwakaso mu ko tom te, nu Kari Biya ko balam, ‘Abraham ko Kaem, Isaac ko Kaem, se Jacob ko Kaem,’ mam.”\f + \fr 20:37 \ft Exodus 3:6.\f* \v 38 Se Jesus mam, “Nu kariimet kuera nunga Kaem mena, bare kariimet marak bagara wore nunga Kaem. Kariimet kueman wore Kaem mu nuna kueman iwita me nunga ikiwoso, nuna suen la marak bagasan wore iwita nunga ikiwoso,” mam. \p \v 39 Se law ko kausa kari saki maman, “Kausa kari, ni yawarakala diram la balem!” maman. \v 40 Ale nuna aking isa bo isarmonko miakasan. \s1 Kristus mu awiri ko Namar? \r (Matthew 22:41-46; Mark 12:35-37) \p \v 41 Se Jesus nunga maonam, “Awuk se nuna balsan Kristus mu David ko namar ma balsan? \v 42 David kota Psalm ko batoga te iwita balam: \q1 ‘Yawe aninga Kari Biya iwita maonam: \q1 Ni kuwim nup ago agiting sengam mu te bager se, \q1 \v 43 ani nika kari memek nunga menawu siwik duap ningi nunga awurekko, mam.’\f + \fr 20:43 \ft David ko den: Psalm 110:1.\f* \m \v 44 David nu auram ‘Kari Biya’ mam. Se awuk ta nu ko balnak nu David ko namar manakko?” mam. \s1 Law ko kausa kari nunga bagara aolak \r (Matthew 23:1-36; Mark 12:38-40; Luke 11:37-54) \p \v 45 Se kariimet suen la node gurugu se ikiwaman mu, nu ko olekem nunga maonam, \v 46 “Law ko kausa kari nunga sinar talko! Nuna guang maiya maiya katamon ale diara guruga kuwim te geragamon se kariimet amilmil den nunga manarmonko kua gilingisan. Ale synagogue ningi mu daiga kuwim nup ago gira nunguningkiri wore te dagimonko kuesan, ale inang biya betera ko kam te mu betela kuwim nup ago mu te la dagimonko kuesan. \v 47 Ale imet gerewa nugari kueman wore nunga kulursan ale kawel te nononga kawam melmasak tere gisan. Ale kariimet te nungarkamonko guranek kopa maiya biya betesan. Kari uwuta mu nuna koma memek biyala nunguningkiri tamonko.” \c 21 \s1 Imet gerewa kuting munan beteram \r (Mark 12:41-44) \p \v 1 Jesus motam patawu loagaram, ale kariimet nungumik mel suen biya ago mu taikasan ale nuguting munan temple ko manga te betera ko tawir ningi awukasan. \v 2 Ale imet gerewa bo kumik mel mena, wore manga penny bilik ilagala mu ago tai tawir ningi beteram mu ago arigam. \v 3 Ale mam, “Ani nunguningta ninga manorsam, imet gerewa kumik mel mena imi ko kuting munan manga beteram mu manga aromemek, kariimet suen biya nunga manga beteman mu kia saparam,” mam. \v 4 “Kariimet suen la imi nunga manga suen biya ningi sang la karogo tai awuman. Bare imet imi kumik mel mena ningi katirta gotek udagi numi te sangukko mu lilim la ago tai beteram.”\f + \fr 21:4 \ft Kaem munan tua: 2 Corinthians 8:12.\f* \s1 Temple ko den \r (Matthew 24:1-2; Mark 13:1-2) \p \v 5 Se ko olekem biya ningi saki temple ari gurugukasan ale nomotam welang taikaso se ko balu gurugukasan: manga bibiya ningo ningo wore te kaloman ale mel suen biya yawara yawara te Kaem munan tuikasan wore te yawarakala kumik nungurman mu ko balukasan. Bare Jesus nunga maonam, \v 6 “Nina manga bibiya yawara yawara ariwasan imi, tom bo taiwoso mu te, pakaku warmon se kapa ali arukko, se bo ta me pata se bagaruk se arigalko,” mam. \s1 Ikup duap duap aratukko \r (Matthew 24:3-14; Mark 13:3-13) \p \v 7 Se nuna “Kausa kari,” maman, “tom amaru te mel imi aratukko? Ale kausa awuk mu ariginak ale tom ni balem mu tai aratam bo manakko?” maman. \p \v 8 Se nu nunga maonam, “Ninga kulurmon mu ko ninguru sinar talko! Kasik biya taimon ale aninga aip te nunumi balmon, ‘Anigita Kristus!’ mamon, aking ‘Tom tai aratam bo!’ mamonko. Bare nina nogowom me kaoralko. \v 9 Nina kager bibiya barasuk se kari supuling nunga gi warmon ale iru nunga awumon se ko nirung ikialko, bare nina me nguangaralko. Mel singir biya imi girimon aratamonko. Bare tom nukum mu pasak ala me tairukko.” \p \v 10 Asele nunga maonam, “Sor bo, sor bo ilak agi, kingdom bo kingdom bo ilak kagerarukko. \v 11 Sor saki te wanara bibiya kaparukko. Wonong saki te na menaruk se karak biya nunga morukko. Kariimet nuna kuera ikes bibiya gimonko. Taiti bowa ko mel koma kirker nunguningkiri aratuk se arigal ale ko nguangaralkowo. \p \v 12 “Bare mel mu suen biyala me arataso la, nuna girimon ninga ilumon ale ninga bita maguwumonko. Nuna synagogue ningi nengerak namamon se isa ningarmon, ale talipara ningi ninga warmonko. Nina aninga aip gisan wore te se, nuna ninga gimon nengerak king arika se governor arika nongote nengerak namamonko. \v 13 Se umu kuring ningo kapa ningarso, se aninga ko nunga maonal se ikimonko. \v 14 Bare mel umu me arataso la, ninga nengemang sokel tualko, ale tom umu kaparuk mu nina den koma aguwaya balalko mu ko ikia me ninga morukko. \v 15 Mu awuk, tom mu te ani den balalko mu nigiring te bitirik ale ikia sinar ningarik se balal, se kari ninga bita maguwuwasan mu me ta koma balmonko terong. \v 16 Tom umu te mu nengeta ninga ninam nenet, ninga launuria gue suan, se ninga tiran ningo, memek nuguting te ninga betemon se saki mu ninga momon se kueralko. \v 17 Se kariimet suen la mu ani ago ko ninga dulurmonko ale ningarki maguwumonko. \v 18 Bare ninga nisipiling mone bo ta me yumurokko, mena. \v 19 Sokel ago la sanamara mu te bagara aolak ningo mu arigalko.\f + \fr 21:19 \ft Sail ago baganakko den: Hebrews 10:35-36.\f* \s1 Ikup aromemek Jerusalem wonong irokko \r (Matthew 24:15-21; Mark 13:14-19) \p \v 20 “Tom kager motam bibiya Jerusalem ira bagumon se arigal mu ko ikialko, noko magara kuenera tom tai pingi aram, malko. \v 21 Se kariimet Judea sor te bagasan mu nagumon duruk duap ningi tarigi sapamonko. Se wonong biya mu ningi bagasan mu, wonong biya mu betemon ale aratamonko. Se wonong buring ko bagasan mu, wonong biya mu ningi me kasu nagumonko. \v 22 Mu awuk, batoga te batagorman se aniso uwutata, tom umu memek bita lagaman mu ko koma memek ariga ko tom. \v 23 Se imet nutagu ago se imet kuriang amin tui se anira, mu tom mu nononga tom bo ningo mena ko, memek biya! Ikup yaman biyala ali sor koma imi te kaparuk ale kariimet imi nunga maguwurokko. \v 24 Nuna baenat kore te memek arigimon, se saki mu talipara ningi sor suen biya nunga gi parusuwumonko. Se ali sor saki ko kariimet mu Jerusalem wonong eremon ale te karogo bagamon, nama nunga tom te balam mu te aratukko.\f + \fr 21:24 \ft Ali sor saki ko kariimet Jerusalem eremon karogo bagamonko: Romans 11:25; Revelation 11:2.\f* \s1 Kari ko Namar peleruk tairukko \r (Matthew 24:29-31; Mark 13:24-27) \p \v 25 “Kausa kilek duap duap worem, sige se baras te aratukko. Se ali imi te gagi kelaguk namaruk tairuk ale nirung biyala barasuk, se kariimet nguangamon ale ngualamon sipimonko.\f + \fr 21:25 \ft Ana me nguanganakko: Psalm 46:1-3. Jesus peleruk tairukko: Daniel 7:13; Matthew 26:64; Revelation 1:7.\f* \v 26 Mel ali imi te aratukko mu duap bo nunguningkiri aratuk se, mel bibiya taiti gomang karogo lilimaram aniso mu uririkimon sipimon se, kariimet arigimon ale nodora namaruk se nomotam bingok se dagulamonko. \v 27 Ale tom umutang te nuna Kari ko Namar taiti nuwi ningi nikim biya se sokel ago tai kapawuruk se arigimonko. \v 28 Bare tom kiwem bibiya mu aratukko duap bitawuruk mu, nina barasu sanamaral ale nisipiling patawural, mu awuk, nenenga sangaru ta ko tom tai pingi aram.” \s1 Tam fig ko kausa \r (Matthew 24:32-35; Mark 13:28-31) \p \v 29 Nu den pangan imi nunga maonam, “Nina tam fig se tam saki ago nungarkalko. \v 30 Tam mu gawa miri iru aratuwoso se nina arigisan, mu nina ko ikisan, worem kaparukko tom pingi aram masan. \v 31 Koma suanta tala, nina mel ani ko ninga manem mu aratamon se arigal, mu nina te ikial, Kaem ko kingdom tai pingi aram bo, malko. \p \v 32 “Ani nunguningta ninga manorsam, tom imi ko kariimet gue mu me kuemon la, mel imi suen la aratu saparukko. \v 33 Taiti se ali mu mena namaruk, bare aninga den mu me ta menarukkowo. \s1 Ana sinar ago baganakko \p \v 34 “Nina nengeta ninga bagara aolak ko sinar talko. Nina yu nana ngualara ale inang yu biya betera ko ikia me ninga morukko. Ale ali ewere ko ikup ko ikia tawun biya me talko. Munan suwuta mu ninga iramurok se ngualawaral ale, Kari Biya ko tom te tairukko mu me ko ikial, ale nguala sipa nama dagarok te sorara iwita, ninga iluwok bore ko. \v 35 Mu awuk, kariimet suen la ali lilim te bagasan mu nungumik te aratukko. \v 36 Buta se nina tom suen biya sinar ago bagaralko. Ale mel aratuk mu ninga kia kaparukko se terong la nama Kari ko Namar koma te sanamaralko mu ko guranek bita se lagaralko.”\f + \fr 21:36 \ft Ana sinar ago baganakko: Romans 13:10-14; 1 Thessalonians 5:1-4; Mark 13:33; Revelation 6:17.\f* \p \v 37 Jesus woremkalal tom suen la kariimet temple ningi den nunga kasurukaso. Ale baingakaso mu Duruk Olive te namakaso ale umu te tirom lagakaso se ukiakaso. \v 38 Se tumong biyala mu kariimet kote temple ningi den ikimonko taikasan. \c 22 \s1 Judas kari memek nuguting te Jesus bitirukko gomang suanawuram \r (Matthew 26:1-5; Mark 14:1-2,10-11; John 11:45-53) \p \v 1 Se Bread Yeast Mena Nana ko tom, balsan “Passover” masan, mu tai pingi aram. \v 2 Se priest bibiya se law ko kausa kari alo nuna lage bo Jesus te ilumon ale momon se kuerukko wore ko loagakasan, bare nuna kariimet nunga nguangakasan, ale tetela la iki gurugu se loagawakasan. \v 3 Se Satan Judas Iscariot kararam, nu olekem 12 wore nunga bo. \v 4 Se Judas namaram priest bibiya se temple ko kager kari nunga supuling alo arungak munakaram, ale nu aguwaya Jesus nuguting te bitirukko mu ko nongorak balu nungam. \v 5 Se nuna ninguru amilmilaman, ale manga sang tumonko balman. \v 6 Nu gomang suanawuram, ale kulupik bo, kariimet biya me bagamon se nu Jesus nuguting te bitirukko wore ko sinar la bagakaso. \s1 Olekem Passover na nungurman \r (Matthew 26:17-25; Mark 14:12-21; John 13:21-30) \p \v 7 Asele Bread Yeast Mena Nana ko day tom aram, se tom umu te mu Passover ko sipsip tama betera ko tom. \v 8 Jesus Peter se John nunga maonam, “Nina ilagala namaral anananga Passover inang nanakko mu nungalko,” mam. \p \v 9 Se nuna isarman, “Se nika gemang ana aparete inang mu nungurnakko?” maman. \p \v 10 Se nu nunga maonam, “Namaral wonong biya mu ningi kasu nagu se kari bo yu kuting ago giok ale tai ningarkuk, umutang kowom kaoral ilak kawam te namoso mu te namaralko. \v 11 Ale kawam kotam aninga den imi maonalko, ‘Kausa kari iwita nika isarnakko mam: Daup ko galung awuk wore ani aga olekem arungak Passover inang te naikko?’ \v 12 Se nu galung bo kualala, ko daiga kuwim terong la, mu ninga kausok se te Passover inang nungalko,” mam. \p \v 13 Se nuna namaman ale mel suen la Jesus te nunga maonam uwutata aratu saparam se eng te Passover na nunguru burangi beteman. \s1 Jesus ko olekem arungu Passover na naman \r (Matthew 26:26-30; Mark 14:22-26; 1 Corinthians 11:23-25) \p \v 14 Tom tai aratam se Jesus ko apostle nongorak na naukko daigam. \v 15 Ale nunga maonam, “Aninga angamang biya mu ani girek nina nengerak Passover inang naik ale asele ikup giekko aniram. \v 16 Mu awuk, ani ninga manorsam, ani udagi Passover na bo iwita me naik nama, mel imi ko nunguning Kaem ko kingdom ningi aratuk asele naikko.” \p \v 17 Ale nu waen bagun ago mu tam, Kaem amilmil tuam, ale mam, “Nina waen imi tal ale ninimi tual ale nalko. \v 18 Ani ninga manorsam, ani udagi waen muguri ko yu imi me naik nama Kaem ko kingdom tairuk asele naikko.” \p \v 19 Ale nu bread tam, Kaem amilmil tuam, ale paogam, ale nungaru se mam, “Imi aninga angimik nunguning, ninga sangukko ningarsam. Nina nal ale ani ago ko iki se lagaralko.” \p \v 20 Nuna na inang no kutuwuman, asele udagi nu waen bagun ago mu tam ale koma suanta tala beteram ale nungaru se mam, “Simi aninga angimik gue, nina nogo ko waru ningarsam, borta te Kaem ko kariimet nunga memek siwuram ale nongorak gomang suanawuram. \v 21 Bare kari ani kager kari nuguting te aga bitirukko mu ani agarak na nowoso. \v 22 Kari ko Namar mu batoga te ko balam uwutata kumik te aratukko. Bare kakirip memek te nu beteso mu am bote ko!” mam. \p \v 23 Se olekem alo den mu ikiman ale nunumi isarukasan, “Ana ningi awiri buta bitirukko wore balso ya?” makasan, ale nongota nunumi isarukasan. Awiriya biya se nup ago bagarukko wore ko den tagi gurungumukasan \p \v 24 Awiriya nunga ningi biya se nup ago wore ko tagira gurungumura barasam. \v 25 Se nu nunga maonam, “Ali sor saki nunga king alo se nunga supuling bibiya mu nunga kariimet nunga bitarsan ale nunumi balsan ‘kariimet nunga bitua saonga ko kari yawara’ ko nunumi balsan, bare nuna nunga kariimet nunga ira kutuwusan se nuna nobowa ningi la bagasan. \v 26 Bare nina mu suwuta me beteralko! Kari awiriya nenenga ningi nup biya bagarukko, mu nu kari uria gotek iwita bagaruk mu asele ko. Aking kari awiriya nenenga ningi kari biya bagarukko, mu nu nenenga ura dungan to tuata kari iwita bagaruk mu asele ko.\f + \fr 22:26 \ft Ana saki alo nunga sangornakko: 1 Peter 5:1-5; John 13:12-15.\f* \v 27 Ikialko, kari bo daigam bagoso se bo na inang nunguru karogo tai tuiwoso, ilagala mu nunga ningi kari awuk mu kari nup ago? Mu kari daigam bagoso mu kari nup ago. Bare ani nenenga ningi nengerak baga se mu, nenenga ura dungan kari iwita bagasam. \p \v 28 “Aninga ikup yaman suen biya ningi nina ani agarak sanami lagaman. \v 29 Se ani kingdom bo ningarsam, aninga Ait kingdom bo aisam uwutatala ningarsam. \v 30 Se nina ani agarak aga kingdom ningi na yu nana kuwim te na yu nal, ale daiga kuwim bibiya nup ago mu te dagi se Israel ko kariimet motam 12 mu nunga bitualko. \s1 Jesus Peter buring nu tuokko mu balam \r (Matthew 26:31-35; Mark 14:27-31; John 13:36-38) \p \v 31 “Simon, Simon! Satan nina suen la ninga nengemang motam ira arigokko Kaem isuam se nu aing au tuam. \v 32 Bare Simon, ani nika gemang ningi nunguning sokel karogo la anirukko guranek beterem. Se tom ni sokel to ale giris palage ale piler, mu ni ka launuria saki mu nongomang motam sokel tuiko.”\f + \fr 22:32 \ft Giris palaga ale saki alo nunga saonga: Psalm 51:10-13; John 21:15-17.\f* \p \v 33 Bare Peter mam, “Kari Biya, ani ni kerak talipara ningi namarik ale kerak am kuerikko angamang suan awurem!” mam. \p \v 34 Se Jesus mam, “Peter, ani nika manorsam, aitakta tirom imi te tarak me niaruk la, ni nimi duap saguwur ale tom ilagala suan ko balu ni ani me aga ikisam ma balukowo.” Jesus ko olekem nunga maonam, “Manga, nigiriwim se baenat gialko,” mam \p \v 35 Nu ko olekem nunga isuam, “Tom ani ura ko ninga beterem se wonong wonong namaman, mu ani nina manga mel agi nigiriwim agi nisiwik gomang me gialko balem se nina yam namaman. Tom mu te nina mel bo ko tukunangaman agi mena ye?” Se nuna balman, “Ana mel bo ko me tukunangaman,” maman.\f + \fr 22:35 \ft Olekem alo wonong wonong namaman: Luke 9:3; 10:4.\f* \p \v 36 Se nu sinar den imi nunga maonam, “Bare aitak mu, nina manga ago agi mu gial, ale nigiriwim ago gialko. Ale bo baenat mena agi mu, ko guang yamel bo ilu arigok se diamon se manga tauk ale baenat te diarukko. \v 37 Mu awuk, den batoga te aniso mu iwita balam: ‘Se nuna nu tere daong nana ko kari bo iwita beteman.’\f + \fr 22:37 \ft Isaiah 53:12.\f* Ani ninga manorsam, den ani ago ko balman umu ko nunguning mu ani angimik te bita sapamonko. Nunguningta, den ani ago ko batoga te aniso mu ko nunguning kaparukko tomaram.” \p \v 38 Se olekem alo nu maman, “Kari Biya, arikko, baenat ilagala iweya,” maman. Se nu balam, “Bo la namarukko,” mam. \s1 Jesus Duruk Olive mu te namaram guranek beteram \r (Matthew 26:36-46; Mark 14:32-42) \p \v 39 Jesus pempem te bitakaso iwita wonong beteram ale Duruk Olive te namaram, se ko olekem alo ilak kowom karoman namaman. \v 40 Nu nama kuwim mu te aratam mu ko olekem nunga maonam, “Nina guranek bita se bagaral se ira ariga taiso mu me ninga saparuk se dagulalko,” mam. \v 41 Ale nu nunga beteram aolak ilu kasu namaram, ale bugura kulukam ale guranek bitakaso, \v 42 “O Ba,” mam, “nika gemang buta aniso agi mu, ni ikup memek yu bagun ago iwita taiwoso ewere to saparko. Bare mena, bo la namarukko, aninga angamang me karo tuiko, mena, ni nika ikia gemang la karo tuiko,” mam. \v 43 Asele duruk wonong ko engel bo kote aratam ale sokel tuam. \v 44 Gomang kumik ikuwa saparam se tawun biya guranek bitakaso. Se wolongam kumik te mu gue iwita ali te kapakaso.\f + \fr 22:44 \ft Verse imitang mu den saki girakala ko mu te me aniso.\f* \p \v 45 Nu guranek bita kutuwuram, mu barasam namaram mu ko olekem alo aniwaman se nungarkam. Nuna nongomang bataga te nungumik sail menaram se aniwaman. \v 46 “Nina anape ko ani lagasan a?” mam. “Barasal ale guranek bita se bagaral se ira ariga taiso mu me ninga saparuk se dagulalko.” \s1 Jesus ilu talipa gilingiman \r (Matthew 26:47-56; Mark 14:43-50; John 18:3-11) \p \v 47 Jesus den imi am baluwaram la, kari motam biya Judas giram se kowom karoman ilak taiman. Judas mu olekem 12 wore nunga ningi bo. Nu Jesus kote giram aratam, ale musuk tuokko kote namaram. \v 48 Bare Jesus nu maonam, “Judas, ni Kari ko Namar musuk tua ko munan te kager kari nuguting te betera ko e?” mam. \p \v 49 Jesus ko olekem alo kiwem aratukaso umu arigiman ale isarman, “Kari Biya, ana baenat te nunga monak e?” maman. \v 50 Se nunga ningi bo baenat woyam ale priest supuling ko ura kari bo ko dogowa sengam mu bataguru saparam. \p \v 51 Bare Jesus mam, “Munan sumu bo karogo me beteralko!” mam. Ale kuting garukam ura kari mu ko dogowa kau tam se kuwim kuwim te nungeram. \p \v 52 Se Jesus priest bibiya, se temple ko kager kari nunga supuling alo, se kari bibiya nu ilumonko taiman, mu nunga maonam, “Ani asupuling lagara tere daong kari se baenat saenang mel giman ale aga iluwalko taiman e?” mam. \v 53 “Ani tom suen biya nengerak temple ningi bagakasam, bare nina awuk se ani me aga ilukasan? Bare tiromorom mu nenenga tom nunguningkiri, se aninga iluwalko taiman.” \s1 Peter numi duap saguwuram ale balam, “Ani Jesus me ko ikisam,” mam \r (Matthew 26:57-58,69-75; Mark 14:53-54,66-72; John 18:12-18,25-27) \p \v 54 Nuna Jesus iluman ilak nama priest supuling ko kawam ningi kasu naguman. Se Peter kowom kaoram namaram, bare nu awar nuam aolak ilu namakaso. \v 55 Kari saki kawam mu ko por ningi tama uwiman ale duap te dagiwaman. Se Peter tama duap te nongorak daigam bagaram. \v 56 Se ura imet bo nu arigam ale ninguru tara namaram ale koma arigam ale mam, “Kari imi nu ilak dugu karokaso,” mam. \p \v 57 Bare Peter mam, “Imet, ani kari sumu me ko ikisam,” mam. \p \v 58 Tom me maiyam se kari bo aking tairam arigam ale mam, “Ni agotala Jesus ko kari bo,” mam. \p Bare Peter mam, “Kari, ani noko bo mena!” \p \v 59 Udagi hour bo namaram se kari bo tala tairam ale Peter arigam, ale sail ago balam, “Nunguningta, kari imi Jesus ilak bagakaso. Mu awuk, nu Galilee kari tala,” mam. \v 60 Bare Peter mam, “Kari, ni anapeya balsam sumu ani karogo ngualawasam!” mam. Nu uwuta baluwaram se tarak niaram. \v 61 Se Kari Biya punga geragam ale Peter arigam. Se Peter den Kari Biya nu maonam umu kuamin te tairam, “Tarak me niaruk la, ni tom ilagala suan ko nimi duap saguwur ale ni ani me aga ikisam iwita ma baluko.” Den mu kuamin te tairam, \v 62 se nu aratam matangi ninguru niakaso. \s1 Nuna Jesus gusirukasan ale moakasan \r (Matthew 26:67-68; Mark 14:65) \p \v 63 Kari Jesus bitaruwakasan mu balu maguwukasan ale moakasan. \v 64 Ale ko motam mu guang biling te kaloman, ale isarukasan, “Ni prophet agi mu awiri ka moso mu nup baluko!” makasan. \v 65 Ale nuna den memek suen biya karogo manaru se gusirukasan. \s1 Jesus Sanhedrin ko kari bibiya nomokete sanamaram \r (Matthew 26:59-66; Mark 14:55-64; John 18:19-24) \p \v 66 Sor ukiram se Juda nunga kari bibiya, priest bibiya, se law ko kausa kari bibiya tai biguwuman. Se Jesus taman ilak nongote namaman. \v 67 Se nuna nu manorman, “Ni Kristus agi mena wore nanga manaruko.” \p Se nu nunga maonam, “Ani ninga manik bare nina ani ago ko me nengemang ningi nunguning arukko,\f + \fr 22:67 \ft John 10:24-26 ago arikko.\f* \v 68 se aking ani isa ningarik mu nina koma me balalko tala. \v 69 Bare aitak se tom suen biya mu, Kari ko Namar mu Kaem Sokel Garagar mu ko kuting sengam mu te dagiwurukkowo.” \p \v 70 Se nuna suen la nu isarman, “Se ni nunguningta Kaem ko Namar e?” maman. \p Se nu nunga maonam, “Nina ta aga balsan suwutata.” \p \v 71 Se nuna balman, “Ana anape den bo karogo ko kimi bita se laganakko? Ana nu kota ko kuring te ta ikiman!” maman. \c 23 \s1 Nuna Jesus Pilate moke te den ningi beteman \r (Matthew 27:1-2,11-14; Mark 15:1-5; John 18:28-38) \p \v 1 Asele nuna suen la barasaman Jesus diruwuman ilak Pilate kote namaman. \v 2 Ale den te atumukasan, ale balukasan, “Ana kari imi arigiman, nu anananga sor maguwurokko kariimet nongomang atumukaso. Nu balukaso, Caesar takis tuata mu munan memek makaso. Ale kota numi balukaso nu Kristus se nu king,’ makaso.” \p \v 3 Se Pilate Jesus isuam, “Ni Juda nunga king e?” mam. \p Se Jesus mam, “Se mu diram, ni balem suwutata,” mam.\f + \fr 23:3 \ft Jesus Pilate moke te den ningo balam: 1 Timothy 6:13.\f* \p \v 4 Se Pilate den mu ikiam ale priest bibiya se kariimet motam biya animan mu nunga maonam, “Ani mel bo nu kumik te arigek ale ko nu den ningi bitirikko mu me arigem,” mam. \p \v 5 Bare nuna am sail tagikasan ale balukasan, “Nu Judea wonong wonong ningi ko den kariimet nunga kasurukaso ale nongomang patawukaso. Nu Galilee la munan umu duap beteram ale karogo tai imi te aratam,” makasan. \p \v 6 Se Pilate den mu ikiam ale nu Galilee kari agi, wore ko nunga isuam. \v 7 Se kam nu ikiam Jesus mu Galilee kari, se Galilee mu Herod ko bitua bowa ningi aniso, mu nu Jesus beteram se Herod kote namaram. Tom umu te mu Herod ago Jerusalem bagaram.\f + \fr 23:7 \ft Mu Herod Antipas, Herod Biya ko namar bo.\f* \s1 Jesus Herod moke te sanamaram \p \v 8 Se Herod Jesus arigam ale ninguru amilmilaram. Mu awuk, nu kam maiya biya arigokko kimi bita lagakaso. Nu ko dugu duap iki lagakaso ale noko gomang mu Jesus miracle bo bitiruk se arigokko anikaso. \v 9 Se nu isa suen biya tuikaso, bare Jesus kuring te katir me ta bausam, mena. \v 10 Priest bibiya se law ko kausa kari sanamiwaman mu den aora tala atumu nu kote bitakasan. \v 11 Se Herod ko kager kari ago nu bita maguwukasan ale den dolara manarukasan. Asele guang bo, ko bala yawarakala, wore taman nu tugu tuman, ale aking diruwuman ilak Pilate kote peleman namaman. \v 12 Ulengkala mu Herod se Pilate mu nuna nunumi ago suanta me bagakasan. Bare day tom umu te nuna tiran ningo ko arataman. \s1 Jesus tam kangono te tagimonko Pilate balam \r (Matthew 27:15-26; Mark 15:6-15; John 18:39—19:16) \p \v 13 Se Pilate priest bibiya, kari supuling bibiya, se kariimet ago nunga auram se tai biguwuman. \v 14 Se nu nunga maonam, “Nina kari imi diruwuman ilak aningate taiman, ale balman mu nu kariimet nongomang atumukaso maman. Ani nina nemetam te nu isuem pangem, bare den nina atumu tuiwasan mu kumik duap bo mena arigem. \v 15 Se Herod betela ikup bo me arigam tala, bore te se aking nu beteram se ananangate peleram tairam. Nina nengeta ta arigiman, nu ikup bo bitiruk se ko monak se kuerukko mu mena. \v 16 Bore te se ani balik se wip te momon ale betemon se namarukko,” mam. \v 17 \f + \fr 23:17 \ft Batoga saki girakala ko mu te den imi ago aniso: “Bare munan bo iwita anikaso: Pilate yia suen biya te Passover tom biya tai aratukaso, mu nu kari talipara ningi bagara wore bo balukaso se kutuwukasan se kariimet nongote pilakaso.”\f* \p \v 18 Bare kariimet suen la aiman ale balman, “Kari sumu moar se kueruk se Barabbas nangaruko!” makasan. \v 19 Barabbas mu kari saki arungu wonong biya ningi kager patawuman, ale Barabbas kari bo moram se kueram, owore ko nu talipara ningi beteman se bagakaso. \p \v 20 Se Pilate ko gomang mu Jesus yam bitiruk se namarukko, se nu akingtala kariimet nunga isuam. \v 21 Bare nuna am biyala aikasan balukasan, “Am tam kangono te tagiralko!” makasan. \p \v 22 Se tom 3 ko akingtala nunga isuam, “Anape ko? Kari imi anape memek beteram? Ani ikup ito nu te monak se kuerukko mu me arigem. Bore te se balik se am wip te momon ale betemon se namarukko,” mam. \p \v 23 Bare nuna am sail tagiman, ale biyala balukasan, “Ni balu se kari imi yam tam kangono te tagimonko,” ma balukasan. Ale sail tagiman Pilate ko den sokel menawuman. \v 24 Buta se nu nononga ikia la karo tuam, ale Jesus momonko mu ko den nungam. \v 25 Se Barabbas, kari kager patawuram ale kari bo moram se kueram se ko talipaman, mu kariimet ko balu lagaman mu kutuwu nungaram. Ale nononga ikia biya Jesus momon se kuerukko mu la karo nungaram. \s1 Nuna Jesus tam kangono te tagiman \r (Matthew 27:32-44; Mark 15:21-32; John 19:17-27) \p \v 26 Se taman ilak nama se, Simon, nu Cyrene wonong ko kari, wonong ningi utu naguwaram mu iluman, ale tam kangono tuman se giam ale Jesus buring ko kowom kaoram ale ilak namakaso. \p \v 27 Kariimet suen biya kowom karokasan, imet karogo la mo nia se kowom karokasan. \v 28 Se Jesus giris palagam ale nunga maonam, “Nina Jerusalem imet, nina ani ago ko me niaralko; nina nengeta ninimi ko nia se ninga kuriang nunga mal niaralko,” mam. \v 29 “Mu awuk, tom bo kaparuk se nina balal, ‘Imet kuriang me ilusan ale nunga amin kuriang katir me tagi arigam mu amilmilamonko!’ malko.\f + \fr 23:29 \ft Jerusalem memek arigokko: Luke 13:34-35; 19:41-44; 21:20-24.\f* \v 30 Tom mu te \q1 ‘Nuna duruk bibiya nunga manarmonko, \q2 “Nangimik kuali kaparalko!” \q1 ale duruk gotektek nunga manarmonko, \q2 “Kaparal nanga iramuralko!” mamonko.'\f + \fr 23:30 \ft Hosea 10:8.\f* \m \v 31 Ikialko. Nuna aitak tam marak aniso mu bita maguwuwasan. Se tam maraka namaram mu me bita maguwumon i? Mu ninguru bita maguwumonko.”\f + \fr 23:31 \ft Tam marak mu Jesus kota numi ko balso. Se tam maraka namaram mu Jerusalem se Judea nunga balso.\f* \p \v 32 Tere daong nana kari ilagala karogo tala tam kangono te nunga tagimonko nu ilak nongorak namakasan. \v 33 Se nongorak tai kuwim bo ko nup Supuling ko Sokel mu te arataman ale mu te tam kangono te tagiman. Ale kari ilagala mu agotala nu kumik duap te nunga tagiman, bo sengam ko, se bo ngas ko nunga tagiman. \v 34 Se Jesus mam, “Ba, ni nononga ikup siwu nungaruko, mu awuk, munan nuna bitawasan umu nuna nongota me ari ko ikisan,” mam.\f + \fr 23:34 \ft Den saki girakala ko mu te den imi me aniso.\f* Ale nuna ko guang nunumi tumonko ko kolakasan.\f + \fr 23:34 \ft Ko guang pagaru nunumi tuman: Psalm 22:18. Den dolara tuman: Psalm 22:7-8; 69:21.\f* \p \v 35 Se kariimet mu sanamaman ale ariwakasan, se kari supuling alo mu kumik ko den dolara balukasan. Nuna balukasan, “Nu nunguningta Kristus, Kaem ko Kari nu Atumukiram agi mu asele, nu kariimet sang nunga sangarukaso iwita kota numi sangukko!” makasan. \p \v 36 Se kager kari agotala kote taikasan ale kumik den kolara balukasan. Nuna waen seselak wore naukko tuman, \v 37 ale balman, “Ni Juda nunga king agi mu, keta nimi sangaruko!” makasan. \p \v 38 Se batoga bo supuling ko kualala batagorman se anikaso mu iwita balam: IMI JUDA NUNGA KING. \p \v 39 Se kari ilagala ago nu kumik duap te nunga tagiman mu bo den dolara maonam, “Ni Kristus agi mu, keta nimi sangaru ale ana karogo la nanga sangaruko!” makaso. \p \v 40 Bare ko bo mu nu ining tuam, ale mam, “Ni Kaem ko me nguangasam e? Nu ni analak ikup taman iwitatala tam. \v 41 Analak mu memek beteman ale ko ikup taman se mu terong. Bare nu mu memek bo me beteram,” mam. \p \v 42 Nu uwuta balam ale mam, “Jesus, tom nika kingdom ningi king ko aratu, mu ni ani ago ko ikiko,” mam. \p \v 43 Se Jesus nu maonam, “Ani nunguningta ka manorsam, aitakta imitang ni ani agarak paradise ningi bagerko.”\f + \fr 23:43 \ft Paradise: 2 Corinthians 12:2,4; Revelation 2:7.\f* \s1 Jesus kueram \r (Matthew 27:45-56; Mark 15:33-41; John 19:28-30) \p \v 44 Se worem motam tai dirmam, 12 o'clock, mu ali lilim tiromorom iram nama 3 o'clock, bainga ningi, \v 45 mu awuk, worem motam tirom iluwam. Se guang biya temple ningi kekawaram mu kusumuri barakam ale biling ilagala aratam.\f + \fr 23:45 \ft Guang biya: Exodus 36:35; Hebrews 9:2-3,6-8.\f* \v 46 Se Jesus biyala airam ale balam, “Ba, aninga adera ni kiting te betesam.”\f + \fr 23:46 \ft Psalm 31:5.\f* Nu iwita balam mu eng kueram.\fig |alt="Curtain" src="CN01843B.TIF" size="col" ref="Luke 23:46" \fig* \p \v 47 Se kager kari nunga supuling mel aratam mu arigam, ale Kaem nup patawuram ale balam, “Nunguningta, kari imi kari ningo diram!” \v 48 Se kariimet mel mu arigimonko taiman bagaman mu munan umu aratam se ari sapaman, ale nongomang bataga, se nongomang ikup biya peleman namaman. \v 49 Bare Jesus ko sikisaki, se imet sang agotala nuna Galilee sor te nu kowom karoman ilak taiman, mu nuna awar nuam sanamaman, ale mel aratukaso mu ari se bagakasan. \s1 Jesus ilak nama mutim tuguman \r (Matthew 27:57-61; Mark 15:42-47; John 19:38-42) \p \v 50 Kari bo, ko nup Joseph, nu Sanhedrin ko kari supuling bo tala, nu kari ningo se diram. \v 51 Nu kari supuling saki nunga ikia se munan kaloman ale bitakasan mu ko me ta gomang suan akaso. Nu Judea sor ko wonong Arimathea ko kari bo. Nu Kaem ko kingdom tairukko wore ko kimi bitawara ko kari. \v 52 Nu Pilate kote namaram, ale Jesus ko kumik guang taukko isuam. \v 53 Ale namaram Jesus ko kumik guang kutuwuram ago kaparam, ale guang yawara bo te kaolam, ale ilak nama manga gogong bo ningi beteram. Manga gogong naung to beteman, ale kumik guang bo ta ningi me bita arigiman. \v 54 Tom umu nononga nunumi nunga burangara ko tom se Sabbath tom duap bitirukko pingi aram. \p \v 55 Se imet Galilee sor te Jesus kowom karoman ilak taiman, mu nuna Joseph kowom karoman ilak nama kuwim te ko kumik guang Joseph beteram mu arigiman. \v 56 Asele peleman nunga sor te namaman, ale mel siring yawara yawara mu nungurman burangaman. Bare Sabbath tom wore te se, munan biya balam owore karo tuman ale nonoman sapakasan. \c 24 \s1 Jesus barasam \r (Matthew 28:1-10; Mark 16:1-8; John 20:1-10) \p \v 1 Week ko day 1 mu te, tirom biyala, imetari mu barasaman, mel siring yawara yawara nunguru beteman se aniram mu giman, ale ali motam te namaman. \v 2 Ale manga biya mutim kuring te baguman mu gurugu due ko beteman se arigiman. \v 3 Ale ningi kasu naguman, bare Kari Biya Jesus ko kumik guang mutim ningi me arigiman. \v 4 Ale nuna ko nungamin tugu se bagaman se me kam la, kari ilagala nunga guang nikinang biya ago mu nongorak sanamaman. \v 5 Se imetari mu nguangaman ale nomoke ali ningi kaparam. Bare kari ilagala mu nunga manorman, “Nina anape ko kari barasam marak bagoso wore ko, aking kuera mutim ningi loaga lagasan? \v 6 Nu ewela me bagoso. Nu maingkala barasam! Nina noko den Galilee baga se ninga maonam uwutata: \v 7 ‘Kari ko Namar mu kari memek nuguting te betemon se tam kangono te tagimon se kueruk, ale tom ilagala suan buring ko mu nu marak sokel ago barasukko,’ balam, uwutata.” \v 8 Asele nuna noko den umu ko nungamin ares mam. \p \v 9 Se nuna ali motam beteman ale peleman namaman ale olekem 11, se olekem saki agotala, mu mel suen la aratam mu ko nunga manorman se ikiman. \v 10  Imetari umu Maria, nu Magdala imet, se bo Joanna, se bo Maria, James ko nuam, se imet saki karogo den imi apostle alo nunga manarukasan. \v 11 Bare nuna imetari mu nunga den mu mel yam ko bitakasan, ale ko nongomang ningi me nunguning akaso. \v 12 Bare Peter barasam ale ali motam te naguram namaram. Ale tararam ningi loagaram, guang te kaloman mu la aniram se arigam. Ale peleram kuamin yena yena namakaso. \s1 Kari ilagala Emmaus lage karoman namakasan \r (Mark 16:12-13) \p \v 13 Tom tegeta umu te la mu nunga kari ilagala mu Emmaus namamonko lage karoman namakasan. Jerusalem nama Emmaus mu 11 kilometre iwita. \v 14 Nuna aolak iluman nama se, mel suen biya aratam wore ko duap balu gurugu gurugu se namakasan. \v 15 Nuna uwutata balu se namawaman se Jesus me kam la nongote tairam, ale arungak aolak iluwam namakaso.\fig |alt="Road to Emmaus, Jesus plus two men" src="tlc-113.tif" size="col" ref="Luke 24:15" \fig* \v 16 Bare nuna nu me ko ari ikikasan. \p \v 17 Se nu nunga isuam, “Nina aolak ilu se anape balu lagasan a?” mam. Se nuna pila sanamaman bare nongoma nia mo kam. \v 18 Se bo, ko nup Cleopas, mu nu isuam, “Ni taira kari keta suanta Jerusalem ningi mel ekela ulengko aratam mu me ko ikisam agila?” mam. \p \v 19 Se nu nunga isuam, “Anape mel a?” mam. \p Se ilagala mu nu manorman, “Jesus Nazareth kari wore kumik te mel aratam wore,” maman. “Nu prophet bo, se nu Kaem koma te se kariimet nomokete ura sokel ago bitakaso, ale den sokel ago balukaso. \v 20 Bare priest bibiya se anananga kari supuling alo nu iluman, ale den te beteman, ale governor kuting te beteman se kuerukko balam. Se tam kangono te tagiman se kueram. \v 21 Bare ana ikikasan mu nu kari borta Israel nunga sangaru taukko kari. \p “Bare mu la mena, mel aratam umu aitak ko day tom 3 aram. \v 22 Se mel bo tala aking aratam mu, anananga imet sang aitakta tirom biyala ali motam te namaman ale anapeya arigiman ale taiman balman mu ana nangamang parusuwuman: \v 23 nuna ko kumik guang me arigiman, bare taiman nanga manorman, nuna engel ilagala nungarkaman, se nuna nunga manorman nu barasam ale aitak marak bagoso maman. \v 24 Se anananga kari sikina ali motam te namaman mu mel imet balman butatala arigiman. Bare nu kota mu me arigiman.” \p \v 25 Se nu nunga maonam, “Nenenga ikia mu am ngualara biya aniso, se ninga nengemang motam mel prophet alo ko balman mu ko nengemang ningi nunguning arukko mu am ikup biya! \v 26 Nuna wetang te tala balman, Kristus girok ikup yaman imi giok ale asele, noko nup biya nikim ago mu taukko.” \v 27 Ale Moses te duap beteram, ale prophet saki noko kumik ko den suen la aguwaya balman se aniso mu nunga manarukaso.\f + \fr 24:27 \ft Kristus ikup yaman giokko den: Psalm 22:1-21; Isaiah 53.\f* \p \v 28 Nuna aolak iluman nama wonong te namakasan mu te arataman, bare Jesus wonong mu am ilu kiarukko yam beteram, \v 29 se nuna manaru diruwuman, “Sor awuru iluwam ale tirom batagoso, tair ana nangarak anirko!” maman. Se nu turom umu nongorak bagarukko namaram. \p \v 30 Se na namonko kam, se nu bread tam ale Kaem amilmil tuam, ale paogam ale nungaram. \v 31 Umu te nononga ikia sinar wiram se ko ikiman mu nuguta, bare nu nomotam ningi am mena namaram. \v 32 Se ilagala nunumi manarukasan, “Nunguningta, ana nangarak aolak ilu se nu prophet nunga batoga ko duap nanga manarukaso mu ana nangamang motam ninguru pitigiram!” makasan. \p \v 33 Nuna umu am patma barasaman mu peleman Jerusalem namakasan. Ale umu te mu nuna kari 11 se saki ago biguwuman bagaman mu nongote nama arataman. \v 34 Se olekem alo mu balukasan, “Kari Biya nunguningta barasam! Nu Simon-Peter kote aratam se arigam,” makasan, ale ko dugu duap balu gurugukasan mu ikiman. \v 35 Asele nuna ilagala mu mel suen la lage te aratam mu ko dugu duap nunga manorman. Ale munan Jesus bread te beteram asele nuna nunga ikia sinararam mu agotala balman. \s1 Jesus ko olekem alo nongote aratam \r (Matthew 28:16-20; Mark 16:14-18; John 20:19-23; Acts 1:6-8) \p \v 36 Nuna mel umu ko am balu guruguwaman se Jesus nunga kusumuri aratu sanamaram ale mam, “Nengemang lila te bagaralko,” mam. \p \v 37 Se nuna ninguru tengeman, ale wit mairap bo arigiman i makasan, ale ninguru nguangakasan. \v 38 Bare nu nunga maonam, “Nina anape ko nguangasan ale ningamin namoso taiso ya?” mam. \v 39 “Aninga agiting asiwik arigalko, imi anigita pa! Angimik kau tal ale arigalko; wit mairap mu kumik nunguning se kumik sokelel mena, bare ani mu suwuta mena.” \p \v 40 Nu uwutata balam, ale ko suwik kuting nil kuruwim karogo mu nunga kausam se arigiman. \v 41 Bare nungamin yenera amilmil ningi, nongomang motam ninguru me nunguning akaso, se nu nunga isuam, “Na i nalko ewela ago e?” mam. \v 42 Se nuna wal kaiya mu bilik sang tuman, \v 43 se nu tam ale nomokete nokaso. \p \v 44 Nu nunga maonam, “Mel aratukko ewerta, ani nengerak baga se ninga manarukasam: Den suen la ani ago ko Moses ko batoga te, se Prophet nunga batoga te, se Psalm ko batoga te, ani angimik te aratukko mu ko nunguning aratam ta imitang.” \p \v 45 Se nu nunga ikia sinar awuram, se batoga den te aniso mu ko sinarman. \v 46 Nu nunga maonam, “Batoga te iwita aniso: Kristus yaman tauk ale kueruk, ale day tom ilagala se suan mu te aking barasukko; \v 47 se nengemang guruga se ninga memek siwu ningara ko den mu Jerusalem apura duap betemon, se sor suen la te namarukko,” mu nunga maonam. \v 48 Ale mam, “Nina mel suen la aratam imi mu nemetam te arigiman ale ko ikiman, uwutata namaral ale ko balalko. \v 49 Bare ani Sangam bo aga Ait ningarukko balam mu bitirik se nengete tai kaparukko. Buta se nina wonong biya me beteral, am bagaral se sokel kualala ko mu tairuk ningimik karogo lilimaruk asele ura duap beteralko,” mam.\f + \fr 24:49 \ft Bur Laili tai kaparukko: John 15:26; 16:7; Acts 1:4.\f* \s1 Jesus duruk wonong te peleram nama tarigiram \r (Mark 16:19-20; Acts 1:9-12) \p \v 50 Asele nu nongorak aratam nama Bethany koma mu te arataman. Ale kuting patawuram ale marak nungaram. \v 51 Nu marak nungaru se eng barasam nunga beteram ale duruk wonong te nama tarigiram. \v 52 Se nuna nup perr tuikasan, ale nongomang ningi amilmil biyala ago peleman Jerusalem namaman. \v 53 Ale tom suen biya mu temple ningi la baga se Kaem nup patawukasan.