\id JHN - Waskia OT Portions and Revised NT; Fay Barker; 14-NOV-2013 \h JOHN \toc1 JOHN \toc2 JOHN \mt1 JOHN \ip John ko den gilalong imi ningi mel biya bo anananga kasuruwoso mu, Jesus mu Kaem ko Namar. Ali se mel suen la me aratam ko kam te la, nu Nuet ilak bagaram, se ko Nuet nu te mel suen la nungam. Udagi nu kari ko aratam ale ko Nuet nanga kausok ale nanga sangaru taukko tairam. Awiriya nu arigiso mu ta ko Nuet arigam. Nu mel bo kota ko ikia te me bitakaso, bare anapeya Nuet kuring te aratukaso wore diram bitakaso. \ip Jesus mu anananga kari kusumuri. Nuguta lage Nuet kote namaram. Awiriya bo lage kigilik bo te Nuet kote namarukko me terong. Nu kota lage nunguning, den nunguning, se marak nunguning. \ip Nicodemus ko dugu duap, Samaria imet ko dugu duap, kari motam sisira bilangaram, se Lazarus ko dugu duap mu batoga imi ningi la aniso. Ale Jesus ko kuring dogotak saki mu betela batoga imi ningi la aniruk se arikko, batoga saki ningi mena. \ip A.D. 90 imi yia tom kariimet saki balsan John te batoga imi batogam masan. Nu kari garuk nunguningkiri Ephesus baga se batoga imi batogam iwita balsan. Nu John aguwaya mu kota numi wetang te me balam. Bare kariimet sang balsan, imi John nu olekem Jesus ko kuera biya wore masan. Mu awuk, bala sang batoga imi ningi aniso mu kari motam te mel arigam ale batoga te beteram iwita ikisan ale mu John borta iwita balsan. \c 1 \s1 Den kari ko aratam \p \v 1 Girakala biya, mel suen la me aratukaso ko tom te, Den anikaso, nu Kaem ilak bagakaso, ale nu kota mu Kaem tala.\f + \fr 1:1 \ft “Den” maso mu Jesus ko balso. Greek den te mu Logos, se English den te iwita guruguman: “the Word”. Logos ko ikia ilagala: “den se ikia”, “word and mind”. Jesus kumik te ana Kaem ko munan se ko ikia aguwaya mu wetang te arigisan ko ikisan: 1:18; 14:9. Buta se nup mu Jesus tuman.\f* \v 2 Girakala biya nu Kaem ilak bagakaso. \v 3 Nu te mel suen la aratam, mel bo kota me aratam, mel suen la aniso mu am nu te la aratu saparam.\f + \fr 1:3 \ft 1 Corinthians 8:6; Colossians 1:16; Hebrews 1:2.\f* \v 4 Marak nunguning noko ningi aniso, se marak nunguning umu ana kariimet nikim nangaram. \v 5 Nikim umu tiromorom ningi nikim kapawoso, se tiromorom mu nikim umu menawurokko me terong. \p \v 6 Kari bo Kaem kote tairam, ko nup John. \v 7 Nu nikim umu ko duap balukko tairam, kariimet suen la den umu ikimon ale ko nongomang ningi nunguning arukko. \v 8 Bare nu kota mu nikim umu mena. Nu am nikim nukung ko duap kariimet nunga manukko tairam. \p \v 9 Nikim nunguning, kariimet nikim yawara nungarso, mu ali imi te tai kaparukko tom pingi aram. \v 10 Se nu ali imi te aratam ale bagakaso. Nu kota ali imi lilim nungam, kariimet ago nunga nungam, ale nongote tairam, bare kariimet noko me ikiman. \v 11 Nu ko kariimet Israel nongote tairam, bare nuna ari meman. \v 12 Bare awiriya noko amilmilaman ale ko nongomang ningi nunguning aram, mu nu kariimet umu nunga balam Kaem ko kuriang ko aratamonko balam.\f + \fr 1:12 \ft Kariimet Kaem ko kuriang ko aratasan: John 3:3-6; Galatians 3:26.\f* \v 13 Se nuna Kaem ko gomang te noko kuriang ko bilangaman. Bare nuna ali kariimet ko gue te mena, imet kari nunga ikia te mena, Kaem ko gomang te noko kuriang ko arataman. \p \v 14 Se Den kari ko aratam ale anananga ningi bagakaso. Nu kota suanta Nuet kote tairam, se ana noko nikim mu arigiman; nu nup biya, gomang lila ago, se den nunguning ago tairam. \p \v 15 John noko dugu duap balam. Nu kariimet nunga aru manaru se balam, “Kari ewerta ko ani ninga manem ale balukasam, ‘Kari bo ani agowom kaoram taiwoso mu aninga kiaram ale nu biya nunguningkiri, se ani nu bowa ningi bagasam, mu awuk, ani me bilangerem la, nu bagakaso.’ ” \v 16 Noko gomang lila se kua nangara mu lilim la ningi, ana suen la mel ningo ningo se marak duap duap giman. \v 17 Mu awuk, Kaem ko law mu Moses te nangaram; ko gomang nangara nunguning mu Jesus Kristus te nangaram.\f + \fr 1:17 \ft Law ko den, se Jesus ko saonga: Romans 6:14; 10:4; Colossians 2:10.\f* \v 18 Kari bo ta Kaem kumik me arigam, mena. Bare noko Namar suanta, nu Kaem tala, nu Nuet beta dugu te ilak bagara, mu Nuet nanga kausam. \s1 Anuwa marak kari John numi balam, nu Kristus mena mam \r (Matthew 3:1-12; Mark 1:7-8; Luke 3:15-17) \p \v 19 Juda supuling bibiya alo nuna priest saki se Levi saki mu nunga manorman se Jerusalem beteman ale John kote namaman ale nu awiriya wore ko isarman. \v 20 Se John wetang te la balam, “Ani Messiah ko balsan umu mena.” \p \v 21 Se nuna isarman, “Buta se ni awiri? Ni Elijah e?” Se nu balam, “Ani Elijah mena tala.” \p Se aking isarman, “Agi Moses Prophet ko balukaso borta ni e?”\f + \fr 1:21 \ft Moses Prophet bo tairukko balam: Deuteronomy 18:15; Acts 3:22.\f* Se nu balam, “Ani kari mu mena tala.” \p \v 22 Se nuna balman, “Buta ni awiriya mu anananga manaruko. Se namanak kari nanga manorman se taiman mu diram nunga manornakko. Se ni keta nimi awuk balsam?” \p \v 23 Se John prophet Isaiah ko batoga te den aniram mu nunga maonam, “Ani kari ali sor garagarayam mu te baga se aiso ale balso, ‘Kari Biya ko lage nungal se te tairukko,’ maso, borta ani.”\f + \fr 1:23 \ft Isaiah 40:3.\f* \p \v 24 Se kari John kote namaman mu nunga ningi sang Pharisee. \v 25 Se nuna nu isarman, “Ni Kristus mena, ni Elijah mena, ni Prophet Moses ko balam mu mena. Se ni anape ko kariimet anuwa marak nungarsam?” \p \v 26 Se John nunga den koma balam, “Ani yu te anuwa marak nungarsam. Bare kari bo nenenga ningi bagoso mu nina nu me ko ikisan. \v 27 Nu ani agowom kaoram taiwoso, bare nu aninga kiaram nunguningkiri, se ani noko suwik tuagu lakira ko mayang kutuwurekko me terong, mu awuk, ani nu koma te ningo nuam mena.” \p \v 28 Mel suen la imi Bethany wonong te, yu Jordan koma worem bausa mu te aratam, sor te John kariimet anuwa marak nungarukaso wore te. \s1 Jesus mu Kaem ko Sipsip \p \v 29 Ukiram se John ko ura mu bitawaram se Jesus aolak iluwam kote taiwaram se arigam, ale balam, “Arigalko, o ta taiwoso umutang, Kaem ko Sipsip, nu borta kariimet suen la nunga memek giok ale siwu warukko!\f + \fr 1:29 \ft Kaem ko Sipsip: Isaiah 53:6-7; 1 Peter 1:18-19; Revelation 5:6.\f* \v 30 Ani kari ewerta ko nina ninga manem ale balem, ‘Kari bo ani agowom kaoram taiwoso mu aninga kiaram ale nu biya nunguningkiri, se ani nu bowa ningi bagasam, mu awuk, ani me bilangerem la, nu bagakaso.’ \v 31 Nu awiriya mu ani me ko ikikasam. Bare ani kariimet yu te anuwa marak nungarsam imi mu, Israel kariimet te nu ko ikimonko betesam.” \p \v 32 John akingtala balam, “Ani Bur Laili duruk wonong te wore inangnang biton iwita kote tai kaparam se arigem. \v 33 Ani me ko ikiekko, bare Kakirip ani yu te anuwa marak bitirikko sokel aisam wore iwita aga maonam, ‘Ni kari bo anuwa marak tuiwer se Bur Laili kote tai kaparuk se arik mu ikiko, kari umutang Bur Laili ko sokel te kariimet baptais nungarukko ma baluko.’ \v 34 Se ani mel mu arigem ale ani ninga manorsam, kari imitang Kaem ko Namar.” \s1 Jesus olekem sang giram nunga giam \p \v 35 Animan ukiram se John sor umu te tala ko olekem ningi ilagala nongorak bagaram. \v 36 Tom nu Jesus aolak iluwam nunga kia kapawaram se arigam, mu nu mam, “O namawoso mu arigalko, oworta Kaem ko Sipsip!” \p \v 37 Se ko olekem ilagala den umu ikiman ale Jesus kowom karoman. \v 38 Se Jesus giris palagam ale nuna kowom karowaman se nungarkam, ale nunga isuam, “Nina anape ko ani agowom karowasan?” mam. \p Se nuna maman, “Rabbi, ni tairem mu aparete bagasam?” maman. Rabbi masan mu ko nunguning mu “Kausa kari”. \p \v 39 Se nu nunga maonam, “Tairal se namanak asele arigalko,” mam. Tom mu 4 o’clock bainga ningi iwita. Se ilak namaman ale kuwim umu arigiman ale ilak bagaman se tirom batagam. \p \v 40 Olekem ilagala John ko den ikiman ale Jesus kowom karoman mu bo Andrew, Simon Peter ko uria. \v 41 Nu barasam mu gomang gomang dirmam ko laun Simon kote namaram ale maonam, “Ana Messiah arigiman,” mam. Messiah masan mu Kristus. \v 42 Asele nu Simon ilak Jesus kote namaram. \p Se Jesus Simon arigam ale mam, “Nika nip Simon, ni John ko namar. Bare udagi te mu nika nip Cephas.” Nup Cephas mu Juda nunga den te, se nup Peter mu Greek den te. \s1 Jesus Philip Nathanael ilak nunga giam \p \v 43 Aking animan ukiram mu Jesus Galilee namarukko. Nu Philip kupam ale arigam, ale maonam, “Ni ani agowom karoko!” mam. \p \v 44 Philip mu Andrew se Peter ilak nunga wonong suan, Bethsaida ko. \v 45 Se Philip nama Nathanael kote aratam ale maonam, “Ana kari Moses ko batoga te se prophet nunga batoga te ko balman mu ana arigiman. Mu nu Jesus, Nazareth kari, Joseph ko namar.” \p \v 46 Se Nathanael mam, “Agi Nazareth wonong te pa mel yawara bo uwuta aratukko se ye?” \p Se Philip mam, “Tair se namanak se keta arikko!” \p \v 47 Se Jesus Nathanael tai pingi aram se arigam ale mam, “Imi mu Israel ko kari nunguning, kumik kawel munan bo mena.” \p \v 48 Se Nathanael Jesus isuam, “Ni awuk ta ani aga ikiem?” \p Se Jesus nu maonam, “Philip ni me ka arukaso la, ni tam fig bowa ningi dagiwerem se ani karkem,” mam. \p \v 49 Se umutang te Nathanael balu paogam, “Rabbi, ni Kaem ko Namar; ni Israel ko King!” ma balam.\f + \fr 1:49 \ft Jesus mu Kaem ko Namar: Matthew 14:33; 16:16.\f* \p \v 50 Se Jesus mam, “Ani ni tam fig bowa ningi dagiwerem se karkem maem, bore te se ni gemang ningi nunguning aram. Bare ani ka manorsam, udagi mu ni mel bibiya arikko,” mam. \v 51 Ale nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, maingte taiti kuring kaiguk se Kaem ko engel alo Kari ko Namar kote tarigi kapawomon se arigalko.”\f + \fr 1:51 \ft Jacob ipingiram mel arigam: Genesis 28:12.\f* \c 2 \s1 Jesus balam se yu mu waen ko geragam \p \v 1 Se udagi day ilagala namaram se day tom 3 mu te, Galilee ningi Cana wonong te, kari bo imet bo ilak nunumi gimonko tom biya kaparam. Se Jesus ko nuam tom biya mu ko karogo namaram, \v 2 se Jesus ko olekem nongorak mu karogo la nunga aruman se namaman. \v 3 Udagi waen menaram, se Jesus ko nuam nu maonam, “Kariimet biya waen no sapaman!” mam. \p \v 4 Se Jesus mam, “Imet aora, se ani awuk maikko? Sumu aninga mel bo mena. Aninga ura te duap bitirikko ko tom mu aitak.”\f + \fr 2:4 \ft Jesus ko tom me terong makaso: John 7:6,30; 8:20.\f* \p \v 5 Bare ko nuam mu ura kari alo nunga maonam, “Anapeya beteralko baluk mu kuring la kaoral ale beteralko,” mam. \p \v 6 Se yu kuting bibiya 6, manga te nunga, mu aniram. Yu kuting mu yu karogo aniso, se Juda alo nuguting nusuwik te anusan. Se yu kuting suan suan mu 20 agi 30 gallon yu iluso.\f + \fr 2:6 \ft Mu 75-115 litre iwitata.\f* \p \v 7 Se Jesus ura kari nunga maonam, “Yu kuting sowore suen la yu ningi langiral se kuring aratu saparukko.” Se butata beteman. \p \v 8 Asele nunga maonam, “Sang utual ale inang bitua ko kari gira mu tual se no arigokko,” mam. \p Se nuna nu balam uwutata beteman. \v 9 Se inang bitua ko kari gira mu yu mu tam ale no arigam, mu yu maingkala waen ko geragam. Bare nu apareyate waen giman ago taiman mu nu me ko ikiam, bare ura kari yu umu langi tuman mu nuna waen ko duap ikiman. Se nu kari imet iru taukko mu auram se tairam,\fig |alt="Wedding at Cana" src="UBSC-04B.TIF" size="col" ref="John 2:9" \fig* \v 10 se ekeseng te maonam, “Pempem mu inang kotam giriso waen ningo mu kariimet nungarso se nasan. Ale nungumik garusoso se nungarkoso mu, waen alel ago mu langi nungarso se nasan. Bare ni waen ningo imi ilukuawurem se aniram, se aitakta diram ago tai nangarem!” \p \v 11 Munan Jesus Galilee sor te Cana wonong te beteram imitang, mu noko miracle gira nunguningkiri, noko nikim sokel wetang saparam. Se ko olekem munan umu arigiman ale nongomang ningi nunguning aram. \p \v 12 Udagi nu ko nuam se uriamitak se ko olekem alo nongorak Capernaum namaman, ale umu te day tom sang bagaman. \s1 Jesus temple ningi diara guruga kari nunga kaoram parusuwuram \r (Matthew 21:12-13; Mark 11:15-17; Luke 19:45-46) \p \v 13 Juda nunga Passover tom biya pingi aram se Jesus Jerusalem namaram. \v 14 Ale temple ko por biya mu ningi kaparam ale kari bulmakau, sipsip se inangnang biton dia gurugu se animan mu nungarkam, ale manga guruga ko kari mu dagiwaman manga gurugu patawu nunumi tuiwaman se nungarkam. \v 15 Ale mayang bo wip ko moram nungam, ale namaram kariari mu suen la, nunga sipsip bulmakau karogo nunga kaoram parusuwuram se arataman. Se namaram ale manga te awura ko kuwim mu te, manga parusuwu se kuwim umu gurungumu warukaso se kapakasan. \v 16 Se kari biton dia se animan mu nunga maonam, “Imi aninga Ba ko kawam. Nina awuk ikiman ale suwutata guruguman se nenenga diara guruga kuwim ko aratam! Gial ago aratalko!” \p \v 17 Se olekem alo mel beteram mu arigiman ale batoga bo nungamin te tairam: “Ba, nika temple laili nunguning anirukko, ko angamang ewere tama iwita kaniwoso.”\f + \fr 2:17 \ft Psalm 69:9.\f* \p \v 18 Se Juda kari bibiya mel umu arigiman ale isaru diruwuman, “Awiriya ni sokel kisam se te suwuta betesam mu, miracle bo te nanga kasuru se ana ariginak ale ko sinarnakko!” maman. \p \v 19 Se Jesus nunga maonam, “Temple imi parusuwural, se ani day ilagala suan ningi aking patawu bangikko,” mam. \p \v 20 Se nuna balman, “Temple imi ko yia 46 ningi kalo kutuwuman! Se ni balsam day ilagala suan ningi patawu bangaruko masam e?” maman. \v 21 Bare Jesus kota ko kumik wore temple ko den ira te balukaso. \v 22 Se udagi nu kueram ale barasam se asele ko olekem alo den nu nunga maonam mu ko nungamin ares mam. Se nuna den batoga te mu se, den Jesus kuring te aratam mu ko nongomang ningi nunguning aram. \p \v 23 Passover tom te Jesus Jerusalem baga se miracle bitakaso, se kariimet suen biya arikasan ale noko nongomang ningi nunguning akaso. \v 24 Bare nu nononga munan umu ko me pitigakaso, mu awuk, nu sinar, kariimet suen la nunga ikia se nongomang motam mu nu am iki saparam. \v 25 Nu ali kariimet nunga munan se nunga bagara aolak, bo nu kausokko mena, mu awuk, nu ali kariimet nunga ikup guyak mu am iki saparam.\f + \fr 2:25 \ft Jesus kariimet nunga ikup guyak am iki saparam: John 6:61,64; 7:6; 13:11.\f* \c 3 \s1 Jesus Nicodemus ilak munakaram \p \v 1 Juda nunga supuling bo ko nup Nicodemus, nu Pharisee kari.\f + \fr 3:1 \ft Nicodemus: John 7:50-51; 19:39.\f* \v 2 Nu tom bo tirom Jesus kote tairam ale “Rabbi,” mam, “ana ko ikisan ni mu kausa kari Kaem ka beteram se tairem. Mu awuk, kari Kaem ilak me bagoso mu miracle ni betesam mu bitirukko me terong.” \p \v 3 Se Jesus noko den koma balam, “Ani nunguningta ka manorsam, kariimet bo aking kuriang mimili iwita me bilangaruk, mu Kaem ko kingdom me ari ko ikiokko.”\f + \fr 3:3 \ft Udagi tala aking bilangara: Matthew 18:3; John 1:12-13; 1 Corinthians 15:50; 1 Peter 1:23.\f* \p \v 4 Se Nicodemus aking mam, “Kari garukaram mu awuk ta aking kuriang iwita bilangarukko? Nunguningta, kari garuk bo akingtala nuam tuagu ningi me bilangaram, mena!”\fig |alt="Jesus and Nicodemus" src="UBSD-07A.TIF" size="col" ref="John 3:4" \fig* \p \v 5 Se Jesus mam, “Ani nunguningta ka manorsam, kariimet bo yu se Bur Laili ko sokel te akingtala iru bilanga kam me bilangaruk, mu Kaem ko kingdom ningi me kasu nagurokko. \v 6 Ali kari tuagu te bilangara, mu ali kari ko mel. Se Bur Laili ningi aking kari iru ko arata, mu Bur Laili ko mel. \v 7 Ani balem ale maem, ‘Nina kuriang mimili bilanga kam akingtala bilangaralko,’ maem, mu ko ikia me ka morukko. \v 8 Marir ko gomang te la naguso. Ko nirung mu ikiko, bare apareyate tairam, ale apareyate namoso, mu ni me ko ikiko. Awiriya Bur Laili ningi kuriang bilanga kam kari iru ko bilangoso, mu uwutatala.” \p \v 9 Se Nicodemus nu isuam, “Mel ni balsam mu awuk ta aratukko?” \p \v 10 Se Jesus mam, “Ni Israel nunga kausa kari biya, se awuk se ni mel imi me ko ikisam? \v 11 Ani nunguningta ka manorsam, ana mel arigiman ale ko ikiman wore ko balsan, bare nina me ko amilmilasan. \v 12 Ani ali imi ko mel ko ninga manorsam, bare nina me nengemang ningi nunguning aso. Bore te se, ani duruk wonong ko mel ko balik, mu nina awuk ta ko nengemang ningi nunguning arukko ya? \v 13 Kariimet bo duruk wonong ningi me nama tarigi arigam, mena. Bare kakirip duruk wonong ningi baga tai kaparam mu kota mel mu ko balu saparukko terong, nu Kari ko Namar. \v 14 Girakala Moses sor garagarayam mu te mot dora bronze te nunga mu patawu tam awote beteram,\f + \fr 3:14 \ft Mot Israel kariimet nunga usikasan se kuakasan. Se Kaem kariimet gomang nungaram ale balam se Moses mot dora nungam patawu tam baongam mu te ituwuram se kekawakaso. Se kariimet ma urer nunga usikasan mu nomotam patawu arikasan mu me kuakasan: Numbers 21:9; John 12:32-33.\f* uwutatala Kari ko Namar patawu kualala tam te ituwumonko, \v 15 se awiriya noko nongomang ningi nunguning aruk, mu bagara ningo pempem la te bagamonko mu arigimonko.” \p \v 16 Kaem ali imi lilim ko kariimet kua nungaram, ale ko Namar suanta mu nungaram, se awiriya nu ko gomang ningi nunguning mu me maga namaruk, bare bagara ningo pempem la te bagarukko mu arigokko.\f + \fr 3:16 \ft Kaem ko Namar suanta wore nangaram: Romans 5:8; 8:32; 1 John 4:9-10.\f* \v 17 Mu awuk, Kaem ko Namar beteram se ali imi te, ali lilim memek tuokko me tairam, mena, bare nu ali lilim la sangaru taukko beteram se tairam. \v 18 Awiriya nu ko gomang ningi nunguning, mu nu me memek taukko. Bare awiriya nu ko gomang ningi me nunguning, mu nu memek lage te bagoso, mu awuk, nu Kaem ko Namar suanta mu ko gomang ningi me nunguning aram. \v 19 Ponor nunguning te nunga pagaru ilagala nunga awuso mu iwita: Nikim ali imi te tairam, bare kariimet tiromorom ko kueman ale nikim mu biriruwuman, mu awuk, nononga betera kaora mu memek. \v 20 Munan memek betera ko kari mu nikim dulurso. Ale ko memek wetangaruk bore ko, nikim duap te me taiso. \v 21 Bare awiriya den nunguning karo tuso, mu nu amilmil te nikim te taiso, bore te se, noko Kaem ilak sorara ko munan mu kariimet wetang te arigisan. \s1 Anuwa marak kari John Jesus ko dugu duap balam \p \v 22 Udagi te Jesus ko olekem arungu Jerusalem wonong beteman ale Judea sor koma mu te namaman. Nu umu te nongorak bagakaso, se kariimet taikasan ale anuwa marak to gilingikasan.\f + \fr 3:22 \ft Jesus kariimet bo anuwa marak me tuam. John 4:2 arikko.\f* \v 23 John betela anuwa marak ura agotala sor Salim duap te, wonong Aenon mu te bitawakaso, sor mu yu suen biya ago se kariimet umu te taikasan ale anuwa marak tokasan. \v 24 Tom mu te mu Herod John me talipara ningi bitakaso. \p \v 25 Se John ko olekem saki, Juda kari bo ilak, nanimi anuwa laili kaura ko munan ko den tagi gurungumukasan. \v 26 Se John ko olekem kote taiman ale maman, “Rabbi, kari ni kerak yu Jordan komasang te bagaram se ni ko dugu duap balem ale nanga kausem, kari borta kariimet anuwa marak nungaruwoso, se kariimet suen la nu kote la nama gilingisan.” \p \v 27 Se dun umu ko John iwita balam, “Duruk wonong anapeya me balu kari bo tuok, mu kari umu kota ko sokel te uwuta bitirukko me terong. \v 28 Nina nu ko ko ani ninga manem mu nina ikiman. Ani maem, ‘Ani Kristus mena. Bare ani girek tairikko bala anira wore te se, ani tairem,’ ma balem. \v 29 Den imi te panganarik se ikialko. Kari imet taso mu, imet umu kari umu ko nuwusaso. Se kari mu ko imet taso, mu ko tiran yawara mu dogowa guruguwa, kari imet taso mu kuring ikiso mu nu karogo la amilmiloso.” John uwuta balam asele mam, “Ani amilmil borta ko kimi bitawerem, ale aitak angamang kua kaparam.\f + \fr 3:29 \ft Matthew 9:15 se Ephesians 5:23-27 ago arikko.\f* \v 30 Se noko nup biya mu am barasuk, se aninga aip mu kaparukko.” \s1 Kari duruk wonong te tairam \p \v 31 Kari duruk wonong te taiso umutang nu mel suen la ko kualala bagoso. Kari ali imi te arataso, mu nu ali ewere ko kari iwita baga se, ali ewere ko kari iwita munakoso. Kari duruk wonong te taiso, mu nu mel suen la ko kualala bagoso. \v 32 Nu mel arigam ale ikiam mu ko balso, bare kariimet bo ko den mu ko gomang ningi me nunguning aso. \v 33 Bare awiriya noko den umu ikiso ale ko gomang ningi nunguning aso, mu nu balso, “Kaem mu nunguning.” \v 34 Kari Kaem beteram se tairam mu nu Kaem ko den balso, mu awuk, Kaem ko Bur Laili lilim tuam. \v 35 Nuet ko Namar kua tuso, ale mel suen la kuting te beteram. \v 36 Se awiriya ko Namar ko gomang ningi nunguning aram, mu nu bagara ningo pempem la te bagarukko mu tam. Bare awiriya ko Namar biriruwuso, mu marak ningo mu me arigokko. Kari uwuta mu Kaem ko gomang magara ko me nagurokko. \c 4 \s1 Jesus Samaria imet ilak munakaram \p \v 1 Pharisee alo Jesus kariimet suen biya anuwa marak nungarukaso, ale ko olekem ko nunga gikaso, ale John ilu kia kam beteram, mu ko den mu ikiman. \v 2 Bare Jesus kota mu kariimet anuwa marak me nungarukaso, noko olekem ura umu bitakasan. \v 3 Se nu den umu ikiam, mu nu Judea sor beteram ale peleram akingtala Galilee namaram. \p \v 4 Nu lage Samaria aratam namaram mu kaoram namakaso. \v 5 Nu tai Samaria wonong Sychar mu te aratam, wonong umu Jacob ali bilik bo ko namar Joseph balu tuam mu duap te. \v 6 Jacob ko yu mutim ma balsan mu umu te aniso, se Jesus aolak ilu lagara ko, nu yu mutim umu duap te noman saparukko daigam. Clock tom mu 12 o’clock iwita. \p \v 7 Nu daigam noman sapawaram mu Samaria imet bo yu utuokko tairam, se Jesus imet umu maonam, “Ni yu sang utu aisu se naikko terong e?” mam. \v 8 Noko olekem alo mu nu umu te beteman ale wonong ningi na inang sang diamonko namaman se nu kota bagaram.\fig |alt="Jesus and disciples with Samaritan woman in background" src="ubsd-13b.tif" size="col" ref="John 4:8" \fig* \p \v 9 Se imet umu mam, “Ni Juda kari, se ani mu Samaria imet. Se ni awuk se ani yu sang utu kisekko aga manorsam?” mam. Imet umu uwuta balam, mu awuk, Juda alo mu Samaria nongorak me sorasan, mena.\f + \fr 4:9 \ft Bala bo mu iwita: “Imet uwuta balam, mu awuk, Juda alo Samaria nunga tawir bagun na yu nasan mu te me na yu nasan.”\f* \p \v 10 Se Jesus mam, “Ni Kaem ko kuting munan ko ikisam le, aking awiriya ni yu ko nika ngatangaruwoso mu ko ikisam le mu, ni marak bagara ko yu mu ko isarsam se kisiso le.”\f + \fr 4:10 \ft Yu marak sokel ago: John 6:35; 7:37-39; Revelation 21:6.\f* \p \v 11 Se imet mu mam, “Kari dom, yu mutim imi du biya, se ni mel bo yu te utuko mu mena. Se ni marak bagara ko yu mu aparete toko?” mam. \v 12 “Yu mutim imi girakala anananga taleng girigir Jacob iram, ale ko namarari, se ko bulmakau sipsip mel ago yu ewerta utu nokasan, bare bita nangaram. Bare awuk, ni Jacob ilu kia kam e?” mam. \p \v 13 Bare Jesus mam, “Awiriya yu imi nauk ta, bare yu ko am kuawurukko. \v 14 Bare awiriya yu ani tusam se naso, mu nu udagi yu ko me kuerukko. Nunguningta, yu ani tusam mu noko ningi lairuk tarigiruk ale bagara ningo pempem la te bagara mu tuokko,” mam. \p \v 15 Se imet mu mam, “Kari dom, yu balem owore aisu se naik, ale ani udagi yu ko kuerik ale yu imi utuekko me nama tai se lagarikko,” mam. \p \v 16 Se nu maonam, “Ni namar ka kari manaru ale ilak tairko,” mam. \p \v 17 Se imet mu mam, “Ani angimik agari mena,” mam. \p Se Jesus maonam, “Ni balsam ni kari mena masam mu ni den nunguning balsam. \v 18 Bare mel nunguning mu iwita, ni kari 5 ko nongorak no turutuwu nunga warem, se aitak kari 6 ilak bagasam sumu nika kari nunguning mena,” mam. “Buta se ni uwuta balem mu ni diram balem.” \p \v 19 Se imet mu mam, “Kari dom, ani ikiem ni prophet bo. \v 20 Ana Samaria nanga taleng girigir alo mu duruk imi te kagin betemonko ilu biguwukasan. Bare nina Juda alo mu nina balsan, kagin ko kuwim suanta mu Jerusalem diram masan.” \p \v 21 Se Jesus nu maonam, “Imet, agiring imi ninguru ilukuawurko, tom bo taiwoso mu te, nina suen la duruk imi te ta se Jerusalem ta, biguwural ale Ba nup te me patawuralko, mena. \v 22 Nina Samaria alo mu anapeya kagin tusan mu nina nengeta me ninguru ko ikisan. Bare ana Juda mu anapeya kagin tusan mu ana ko ikia se kagin tusan, mu awuk, kariimet nunga sangaru ta ko lage mu ana Juda alo nanga ningi aratu taiwoso. \v 23 Se tom taiwoso mu aitak tai aratam, se kariimet Bur ko sokel te, se munan nunguning te, Ba perr tui se karo tumonko. Ba kariimet uwutata nup patawusan mu nu ko kueso. \v 24 Kaem mu Bur, se kariimet nu nup patawumonko mu, Bur ko sokel te se munan nunguning te perr tumonko.” \p \v 25 Se imet mu mam, “Messiah tairukko mu ani ko ikisam. Nu tairuk mu mel suen la ko dugu duap nanga kausokko,” mam. Messiah masan mu Kristus. \p \v 26 Se Jesus balam, “Ani kerak munakawasam e ta imitang, ani agata nu.”\f + \fr 4:26 \ft Jesus “ani agata nu” maso mu nu nup Yawe wore te numi balso. Kaem kota numi nup uwutata Moses maonam: Exodus 3:14.\f* \s1 Olekem alo Jesus kote peleman taiman \p \v 27 Se me kam la olekem tai tai arataman, ale nu imet bo ilak munakawaram se arigiman ale tengeman. Bare bo nunga ningi “Ni awuk se nu ilak munakawasam?” agi “Anape ko ilak munakawasam?” ma me balman. \p \v 28 Se imet umu ko yu kuting beteram ale peleram wonong te namaram, ale kariimet nunga maonam, \v 29 “Tairal ale kari bo ewere arigalko, nu aninga bagara aolak suen la wetang te balu saparam. Ewerta Kristus agila pa!” mam. \v 30 Se kariimet wonong bita bita arataman ale arigimonko taikasan. \p \v 31 Se tom kulupik umu te mu olekem alo manaru diruwuman, “Rabbi, ni na bo noko,” maman. \p \v 32 Bare nu nunga maonam, “Aninga na naikko mu nina me ko ikisan,” mam. \p \v 33 Se olekem alo nunumi isarukasan, “Kariimet i mel i naukko giam ago tai tuam agila pa?” makasan. \p \v 34 Se Jesus nunga maonam, “Kakirip aga beteram se tairem mu ko gomang motam lilim karo tui saparik mu asele ani na nokoyam angamang kua kaparukko,” mam. \v 35 “ ‘Sige tom 4 umu buring ko na inang yoparuk se gia ko kam,’ ma me balsan e? Bare ani ninga manorsam, nemetam paguk se ningam ningi inang yopa muruwuram se gia ko tomaram owore arigalko.\f + \fr 4:35 \ft Jesus Nuet kuring karo tuokko tairam: John 6:38; 17:4. Na inang yoparam: Luke 10:2. Psalm 126:5-6 ago arikko.\f* \v 36 Bare ikialko. Kari na inang gi bolala awuso, mu nu maingkala ura duap beteram ale koma yawara to se inang tom suen biya yawarakala anirukko mu gi bolala awuso. Buta se inang muguri ausa ko kari, se inang yopara gia ko kari mu nuna ilagala wete amilmilasan. \v 37 Se bala te balsan, ‘Kari bo na inang asurso, se bo inang yopaso mu gi bolala awuso,’ masan, mu nunguning balsan. \v 38 Ani nina namaral ale kari saki nunga ura kowar ko inang yoparam bare gialko ninga manem. Kariimet sikina ura kowar beteman, se nina nunga ura kowar ko nunguning umu gialko.” \s1 Samaria kariimet Jesus ko nongomang ningi nunguning aram \p \v 39 Se tom imet mu Samaria kariimet nunga maonam ale mam, “Nu ani angimik ko den wetang la diram la aga maonam,” mam, mu suen biya ko den umu ikiman ale Jesus ko nongomang ningi nunguning aram. \v 40 Se tom nuna nukote taiman mu am nongorak bagarukko guramaman. Se nu day tom ilagala ko nongorak bagaram. \v 41 Ale nongorak baga se den nunga manarukaso mu te kariimet bo bo karogo nongomang ningi nunguning aram. \p \v 42 Ale nuna imet mu manorman, “Ana den ni ana nanga manem mu te la mena, wore aitak ana nu kota munakaram mu te ana ikiman, mu kari ewerta ali lilim ko Saonga Kari, se ana ko nangamang ningi nunguning aram,” maman. \s1 Jesus kari supuling bo ko kuriang nungam \p \v 43 Nu day tom ilagala mu buring ko mu nunga beteram ale Galilee namaram. \v 44 (Jesus kota maingkala balukaso, “Prophet kota ko wonong duap te mu nup mena ko arigisan,” makaso.) \v 45 Se tom nu Galilee nama aratam mu kariimet nu amilmil tuman ale aru tagiman. Mu awuk, nuna agotala Passover ko tom te Jerusalem baga nu munan suen la beteram mu arigiman. \p \v 46 Nu akingtala Galilee ningi wonong gotek Cana mu te namaram, wonong umu nu te yu nungam se waen ko geragam. Se umu te mu kari supuling bo ali sor bitaruwara ko kari; se ko namar mu wonong Capernaum mu te kuera ago bagakaso. \v 47 Se tom kari umu Jesus Judea beteram ale Galilee tairam ko den mu ikiam, mu nu kote namaram ale wosengam, tairuk ale ko namar kuerukko pingi aram wore nungokko maonam. \p \v 48 Se Jesus maonam, “Nina kariimet imi miracle arigal nunguningkiri wore asele nengemang ningi nunguning arukko!” mam.\f + \fr 4:48 \ft Juda alo kilek bibiya arigimonko kuakasan: John 2:18; 1 Corinthians 1:22.\f* \p \v 49 Se kari supuling mu mam, “Kari dom, aninga kuriang kueso, pasak namanakko,” mam. \p \v 50 Bare Jesus maonam, “Ni am namarko. Ka kuriang me kuerukko,” mam. \p Se kari mu Jesus ko den mu tam ilukuawuram ale namakaso. \v 51 Nu aitak namawaram la, ko ura kari tai lage te arigiman ale manorman, “Nika kuriang marak bagoso,” maman. \p \v 52 Se nu nunga isuam, “Tom awuk nunguningkiri mu te nu kumik kowar bita tam se nungeram a?” mam. Se nuna maman, “Ekalako kowar motam one o’clock iwita nu kumik kowar bita tam,” maman. \v 53 Se kuriang nuet ikiam, mu am tom borta te Jesus nu maonam, “Nika kuriang me kuerukko,” ma maonam mu ko ikiam. Se nu ko nuwus kuriang ago suen la Jesus ko nongomang ningi nunguning aram. \p \v 54 Tom Jesus Judea beteram ale Galilee tairam, mu imi noko miracle 2 Galilee ningi beteram. \c 5 \s1 Jesus kari tilital yu Bethesda duap te nungam \p \v 1 Tom saki namaram se Jesus Juda nunga tom biya bo ko tom se nu Jerusalem namaram. \v 2 Jerusalem ningi kasu nagura ko sor kuring bo Sheep Gate masan, mu te yu gotek bo aniso, ko nup Aramaic den te Bethesda masan. Se marir te ta ko kawam 5 kalo karogo geragaman se lautam ale aniso. \v 3 Se kariimet kuera ikes ago, nomotam sisira, nusuwik se nuguting nungumik daeldel patanga, se nosokel kuera, mu suen biya umu te ani geraga se bagakasan. \v 4 \f + \fr 5:4 \ft Batoga sang girakala ko mu te den imi ago aniso: “Mu awuk, tom saki Kaem ko engel taikaso yu munuwuning tuikaso se arikasan mu, kari kuera ikes ago mu bo girikaso ningi kapakaso mu noko kuera aguwaya wore am menayakaso se nu nungiakaso. Se kariimet kuera ikes karogo mu nuna butata taikasan ko kimi bita se bagakasan.”\f* \v 5 Se nunga ningi mu kari bo yia 38 ko kuera ikup ago lagakaso mu karogo tala bagakaso. \v 6 Se Jesus kari mu arigam, ale nu kuera umu ago tom maiya biya lagaram mu ko ikiam, ale isuam, “Ni nungerko gemang aniso e?” mam. \p \v 7 Se kari kituwura mu mam, “Kari dom, pempem yu munuwuning tusan mu ani awiriya bo aga sanguk se yu ningi kaparikko wore mena. Se ani aimi tagi gurungumuwasam, mu kariimet bo giriso ningi kaposo se ani mena e ta bagasam,” mam. \p \v 8 Se Jesus maonam, “Bares ka kiwim sor gi ale ago aolak ilupko,” mam. \v 9 Se tom umutang te la kari mu ko kuera menaram; se barasam ko kuwim sor giam ale aolak iluwam namakaso. \p Kiwem umu Sabbath tom te aratam, \v 10 se Juda kari supuling kari nungeram umu manarukasan, “Aitak imi Sabbath tom, se munan te aniso mu ni ka kiwim sor gi ale me aolak ilupko!” maman. \p \v 11 Bare nu nunga maonam, “Kari aninga nungam wore aga maonam, kiwim sor gi ale aolak ilupko mam, se ani kuring te aolak iluwasam.” \p \v 12 Se nuna nu isarman, “Nu kari awiri wore nu munan sumu ni suwuta meko ka maonam?” maman. \v 13 Bare kari nungeram mu awiriya nu nungam mu nu me ko ikia tala, mu awuk, Jesus maingkala kariimet biya mu ningi sapa gurugu nama yumuram. \p \v 14 Udagi Jesus kari umu aking temple ningi arigam ale maonam, “Ikiko! Ni aitak nungerem. Udagi memek me bitarko, ikup memek biya nunguning arik bore ko!” ma maonam. \p \v 15 Se kari mu namaram Juda kari nunga maonam, awiriya nu nungam mu Jesus i, mam. \p \v 16 Se duap nuna te Jesus bita maguwura duap beteman mu, nu Sabbath tom te munan umu bitakaso. \v 17 Se Jesus nunga maonam, “Aninga Ait tom suen biya ura to lagoso, ale aitak am ura towoso, bore te se ani betela ura towasam,” mam.\f + \fr 5:17 \ft Aitak ura ta ko tom: John 9:4; 14:10.\f* \p \v 18 Se nuna den umu ikiman mu nongomang kausam eng maga kaparam, se lage bo te momon se kuerukko wore ko loagakasan. Mu awuk, nu Sabbath ko munan la me kulukam makasan, bare nu Kaem mu noko Nuet makaso, ale numi ago tarigi Kaem ilak arerem awuso, makasan. \s1 Jesus mu marak nunguning ko duap \p \v 19 Se Jesus bala imi balu nungaram: “Ani nunguningta ninga manorsam, Kaem Namar kota ko ikia te mel bo me beteso, mena. Nu ko Nuet mel beteso wore arigiso ale nu beteso, se Nuet aguwaya beteso mu Namar agotala beteso. \v 20 Mu awuk, Nuet ko Namar ko kueso, ale mel suen biya beteso mu nu ago kasurso. Se ikialko, munan sang bibiya nunguningkiri imi kiaram mu kausok se nu bitiruk se arigal ale biririkaralko. \v 21 Paguwura mena, am ko Nuet kariimet kueman mu nunga maraguwuso ale marak nungarso iwitatala, noko Namar noko gomang te kari awiriya marak tuokko mu tuso. \v 22 Se umu la mena, bare ko Nuet mu kariimet me nunga tuteso. Nu kariimet nunga tutera ko ura mu Namar kuting te beteram.\f + \fr 5:22 \ft Tutera ura mu Jesus kuting te aniso: Acts 10:42.\f* \v 23 Munan umu te kariimet suen la ko Nuet nup biya tusan uwutatala, Namar nup biya tumonko. Awiriya Namar nup biya me tuso, mu koma suanta tala, Nuet nu beteram se tairam mu agotala nup biya me tuso. \p \v 24 “Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya aninga den ikiam ale Kakirip ani aga beteram se tairem mu ko gomang ningi nunguning aram, mu nu memek me taukko, bare marak ningo arigokko. Nu kua maga namara ko lage mu beteram ale marak ningo pempem bagara ko mu tam. \v 25 Ani nunguningta ninga manorsam, tom bo taiwoso se aitak tai aratam mu te, kariimet kuera mu Kaem ko Namar ko kuring ikimonko, ale awiriya ikiok ale karo tuok, mu marak pempem bagarukko. \v 26 Mu awuk, ko Nuet kota mu marak nunguning ko duap. Se uwutatala ko Namar mu marak nunguning ko duap.\f + \fr 5:26 \ft Jesus marak nunguning nangarso: John 1:4; 6:57; Ephesians 2:4-6.\f* \v 27 Ale nu ko Namar mu kariimet nunga tuterukko ura mu kuting te beteram, mu awuk, nu Kari ko Namar. \p \v 28 “Nina den imi ko me biririkaralko. Tom bo taiwoso mu te kariimet kueman ale mutim ningi aniwasan, mu nu kuring ikimon, \v 29 ale barasamon aratamon, ale awiriya munan ningo bita lagaram, mu marak ningo taukko. Se awiriya munan memek bita lagaram, mu magara biya maga namarukko.\f + \fr 5:29 \ft Kariimet kueman mu barasamonko: Job 19:25-27; Daniel 12:2; Matthew 16:27; John 6:40; Acts 24:15; Revelation 20:4-6,11-15.\f* \p \v 30 “Ani agata aga ikia te mel bo me betesam. Nu balso se ani kuring te tutera ura betesam. Se aninga tutera ura mu ningo se diram la betesam, mu awuk, ani agata aga ikia angamang me karo tusam, mena, ani Kakirip aga beteram se tairem owore la ko ikia gomang karo tusam. Jesus balam, noko Nuet se Anuwa marak kari John noko dugu duap wetang te balman \p \v 31 “Ani agata aimi ko balik, mu aninga den mu kumik sokel mena. \v 32 Bare kari bo bortanga aninga dugu duap baluwoso, se ani ko amilmilasam, ani ago ko den nu baluwoso mu nunguningta. \p \v 33 “Nina ura kari sang John kote nunga beteman se namaman, se nu ani ago ko den mu nunguning la nunga maonam se nina ikiman. \v 34 Ani ali kari bo aga dugu duap balukko ikia mu te me sanami lagasam, mena. Bare ani ko balsam, mu awuk, dun uwuta mu ninga sangukko. \v 35 John mu lam iwita kaniram ale nikim kaparam, se nina ko nikim mu tom tukunangta ko, ko amilmilaman. \p \v 36 “Bare ani agata aga aimi duap wetang awusam mu John ko mu kiaram ale du biya. Mu awuk, aninga ura nunguning aga Ait aisam ale bita saparikko balam se ani bitawasam mu, wetang te baluwoso, mu ani Ait aga beteram se tairem. \v 37 Se aga Ait aninga beteram se tairem mu nu kota tala ani ago ko wetang te balam. Nina noko kuring me ikiman, ale kumik me arigiman. \v 38 Se noko den mu nenenga ningi me aniso, mu awuk, nu aninga beteram se tairem, bare nina ani ago ko nengemang ningi me nunguning aram. \v 39 Nina balsan Kaem ko den batoga te aniso mu marak ningo tom pempem anirukko mu ningarukko masan, ale ninguru kau tutia lagasan. Bare ikialko, batoga umu aninga ko baluwoso!\f + \fr 5:39 \ft Kaem ko den batoga te aniso mu Kristus ko baluwoso: Luke 24:27,44.\f* \v 40 Bare nina aningate tairal ale marak ningo mu talko me ko kuesan! \p \v 41 “Ani ali kari nup biya aisuokko mu te me loaga lagasam, \v 42 bare ani ninga ikisam. Ani ikisam mu nina nengemang motam ningi Kaem me kua tusan. \v 43 Ani aga Ait ko nup te tairem, bare nina ani aga biriruwuman; bare awiriya kota ko nup biya te tairuk, mu nina nu me biriruwuralkowo, mena. \v 44 Nina nengeta nengeta ninimi ninip biya tusan, bare Kaem suanta mu kote nup biya talko me sail tagisan. Se nenenga munan umu te mu, nina awuk ta ani ago ko nengemang ningi nunguning arukko? \p \v 45 “Bare nina ikial ani aga Ait Kaem koma te den te ninga bitirikko i mal bore ko, mena. Nina Moses te ira sanamasan, ale ikisan mu ninga sangukko masan, bare kari borta nina den te ninga bitirukko. \v 46 Nina Moses ko nengemang ningi nunguning agi mu, nina ani ago ko nengemang ningi nunguning arukko, mu awuk, noko garek mu aninga ko batogam se aniso. \v 47 Bare nina noko batoga mu ko nengemang ningi me nunguning aso, wore te se, nina awuk ta den ani balsam imi ko nengemang ningi nunguning arukko? Ikup biya!” \c 6 \s1 Jesus kari 5000 na nungaram \r (Matthew 14:13-21; Mark 6:30-44; Luke 9:10-17) \p \v 1 Tom saki namaram se Jesus yu Galilee batogam komasang te kasu kaparam. Yu umu ko nup bo mu Gagi Tiberias masan. \v 2 Se kariimet suen biya nu kariimet kuera ikes ago wore nungumik te miracle bitakaso se arigiman, ale kowom karoman. \v 3 Se Jesus ko olekem nongorak duruk motongar gotek bo te tarigi dagiman. \v 4 Juda nunga Passover ko tom biya mu pingi aram. \p \v 5 Se Jesus motam patawu loagaram mu kariimet suen biya nukote taikasan se nungarkam, ale nu Philip isuam, “Ana aparete bread dianak ale kariimet ewere nungarnak se namonko?” \v 6 Nu kota mel bitirukko mu maingkala ko iki se, bare nu Philip ira arikaso. \p \v 7 Se Philip mam, “Sige 8 pela ko ura tanak ale manga tanak ale bread dianak ta, bare mu kariimet biya imi ago me terong maukko, mena, mu nuguring la kulurmonko!”\f + \fr 6:7 \ft Greek den te 200 denarii. Kowar suanta mu ko ura koma denarius suanta iwita.\f* \p \v 8 Se ko olekem bo Andrew, nu Simon-Peter ko uria, mu mam, \v 9 “Kuriang bo imi ko bread barley 5 pela, se ko wal ilagala ago bagoso. Bare mu kariimet awila namonko?” \p \v 10 Se Jesus nunga maonam, “Kariimet nunga maonal se dagimonko,” mam. Kuwim umu sirsir la, se kariimet awote dagi namaman. Se kari la nunga kaura mu ko tom mu 5000 iwitata. \v 11 Asele Jesus bread giam ale Kaem amilmil tuam, pakokaram, ale kariimet dagiman bagaman umu nungaram se naman ale nungumik karogo terong ma saparam. Se munan koma suanta tala wal te beteram. \p \v 12 Se nuna suen la inang naman ale nungumik ikuwa saparam, mu nu ko olekem nunga maonam, “Na inang nukum mu bolala awuralko. Inang nuamur bo ta me magarukko,” mam.\fig |alt="Gathering baskets back to Jesus" src="UBSC-09c.TIF" size="col" ref="John 6:12" \fig* \v 13 Se nuna inang bread barley 5 pela mu ningi aratam se kariimet naman se ko nukum wogaram mu gi korokem 12 pela tuguman. \p \v 14 Se kariimet miracle umu Jesus beteram se arigiman ale balukasan, “Nunguningta, imi Prophet ali ewere te tairukko balukasan se ana iki lagaman borta tairam,” makasan.\f + \fr 6:14 \ft Moses giram prophet imi ko balam: Deuteronomy 18:15.\f* \v 15 Bare Jesus ikiam, mu nuna nunga sail te king ko betemonko iwita ikiam, ale nu numi tagi batogam ale duruk bo te kota namaram. \s1 Jesus yu awote aolak iluwam \r (Matthew 14:22-23; Mark 6:45-52) \p \v 16 Se bainga ningi mu ko olekem alo yu Galilee te nama kapaman. \v 17 Ale dal bo te aragaman ale peleman Capernaum namakasan. Se tirom batagam bare Jesus nuna nongote me taikaso. \v 18 Se daula biya barasam ale gagi magaram. \v 19 Se nuna wos iluman ale yu tuagu biya kapaman ale namawaman se, Jesus yu guang awote aolak iluwam ale nongote taikaso se arigiman, ale ninguru nguangakasan. \v 20 Bare nu nunga maonam, “Imi anigita pa; nina me nguangaralko!” mam. \v 21 Se nuna amilmil ago dal te giman, ale tairatela kuwim nuna te namamonko mu te nama arataman. \p \v 22 Se kariimet mu yu komasang te animan ukiram se ikiman mu, dal suanta aniram se mu olekem alo taman ale nongota namaman, bare Jesus nongorak me namaram. \v 23 Se uwuta ikiman mu, dal sang Tiberias wonong ko wore tai tai arataman. Dal umu tai kuwim Kari Biya te bread tam ale Kaem amilmil tuam ale kariimet nungaram se naman mu te arataman. \v 24 Se kariimet Jesus se ko olekem alo nongorak umu te me nungarkaman mu, nuna dal umu te araga araga Jesus ko loagamonko Capernaum mu te namakasan. \s1 Jesus mu marak ningo ko bread inang \p \v 25 Nuna nama yu koma sang te mu nu arigiman ale isarman, “Rabbi, ni amaru ewerete tairem a?” maman. \p \v 26 Se Jesus mam, “Ani nunguningta ninga manorsam, nina miracle arigiman mu ko aninga loagaman ale me taiman, mena. Bare nina bread naman ale ningimik ago terong mam, bore te se nina taiman,” mam. \v 27 “Nina na inang aitakta se ukuruk se maga namoso mu ko me sail tagiralko, mena. Bare nina na inang tom pempem te marak bagaralko, Kari ko Namar ningarso, mu ko sail tagiralko. Mu awuk, Ba Kaem ko gomang motam lilim te noko aing au nu kumik te beteram.” \p \v 28 Jesus buta balam se nuna isarman, “Ana awuk manak ale Kaem ko ura ko gomang te aniso mu betenakko?” maman. \p \v 29 Se Jesus nunga maonam, “Kaem ko ura nina beteralko gomang aniso mu iwita: nina kakirip nu beteram se tairam umu ko nengemang ningi nunguning arukko,” mam.\f + \fr 6:29 \f* \p \v 30 Se nuna aking isarman, “Ni miracle awuk wore bitar se ana ariginak ale te nika den ko nangamang ningi nunguning arukko? Ni awuk bitarko? \v 31 Anananga taleng girigir alo sor garagarayam te na manna naman;\f + \fr 6:31 \ft Manna: Exodus 16:4-15; Psalm 78:24-25.\f* se batoga te iwita aniso: ‘Nu duruk wonong ko inang nungaram se naman.’ ” \p \v 32 Se Jesus nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, duruk wonong ko inang umu Moses me ningaram, mena. Bare mu aninga Ait inang nunguning duruk wonong ko mu ningarso. \v 33 Mu awuk, Kaem ko inang nunguning mu kakirip duruk wonong te tai kaparam ale ali imi lilim la bagara aolak ningo tuso umutang.” \p \v 34 Se nuna maman, “Dom biya, buta mu pempem la mu ni bread umutang ana nangaru se nanakko,” maman. \p \v 35 Asele Jesus balu paogam, “Inang ningo te pempem bagara ko mu anigita. Se awiriya aningate tairuk, mu na ko me kua lagarukko. Se awiriya ani ago ko gomang ningi nunguning aruk, mu yu ko me kua lagarukko.\f + \fr 6:35 \ft Isaiah 55:1-2 se Revelation 7:14-16 ago arikko.\f* \v 36 Bare ani maingkala ninga manem uwuta, nina ani agarkaman ta, bare ago ko am me nengemang ningi nunguning aso. \v 37 Aninga Ba awiriya ani aisiso mu aningate taisan.\f + \fr 6:37 \ft Kariimet Jesus kote namasan: John 17:6-8.\f* Se awiriya aningate taisan, mu ani bo me ta karikko, mena. \v 38 Mu awuk, ani agata aga ikia karo tuekko duruk wonong beterem ale ali imi te me tai kaperem, mena. Ani tai kaperem mu Kakirip aga beteram se tairem mu ko gomang motam karo tui saparikko tairem. \v 39 Se Kakirip aga beteram se tairem mu ko gomang mu awiriya nu ani aisam, mu bo ta me kutuga palaga namarukko, mena. Bare tom nukum te suen la nunga maraguwurik se barasamonko.\f + \fr 6:39 \ft Jesus ko kariimet nunga bitarso: John 10:28-29; 17:12.\f* \v 40 Mu awuk, aninga Ait ko gomang mu iwita: awiriya noko Namar te ira sanami se ko nongomang ningi nunguning aso, mu marak ningo tom suen la te bagamonko mu tamonko. Se ani tom nukum te nunga maraguwurik se barasamonko,” mam. \p \v 41 Se Juda alo den mu ikiman ale nging ngung kitikituk makasan, mu awuk, nu balam, “Duruk wonong ko inang tai kaparam mu anigita.” \v 42 Se nuna balukasan, “Pare ewere Jesus, Joseph ko namar, ko nuam nuet ana nunga ikisan ewere e? Se nu awuk se aitak numi balso, ‘Ani duruk wonong te tai kaperem maso?’ ” makasan. \p \v 43 Se Jesus nunga maonam, “Nengeta ninimi ago nging ngung kitikituk sowore iluwalko,” mam. \v 44 “Awiriya bo kota ko ikia te aningate tairukko me terong. Bare awiriya aninga Ba aga beteram se tairem mu kota tagi kulukurso umutang aningate taiso. Se tom nukum te ani maraguwurik se barasukko. \v 45 Prophet alo den bo iwita batagorman, ‘Kaem kota nunga kausokko.’ Se awiriya Ba kuring ikiso ale ko sinarso mu aningate taiso. \v 46 Awiriya bo ta Kaem me arigam. Bare kakirip Kaem ilak baga tairam mu nu kota ko Nuet arigam. \v 47 Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya ani ago ko gomang ningi nunguning aso, mu nu marak ningo tom suen la te bagarukko mu taso. \v 48 Inang ningo te pempem bagara ko mu anigita. \v 49 Nenenga taleng girigir ali sor garagarayam mu te inang manna naman, bare nuna kua sapa gilingiman. \v 50 Bare inang imi duruk wonong te wore tai kaparam, se awiriya inang imi nauk mu me kuerukko. \v 51 Duruk wonong ko inang pempem te bagara ko mu anigita. Se awiriya inang imi naso, mu nu tom suen biya marak baga se lagarukko. Se inang imi mu aninga angimik nunguning, se ani ali imi lilim ko kariimet nungarik se nuna te bagara aolak ningo tamonko,” mam. \p \v 52 Se akingtala Juda alo nongomang memek te nunumi ago balu gurugukasan ale balukasan, “Kari ewere awuk ta noko kumik nunguning nangaruk se nanakko wore balso ya?” makasan. \p \v 53 Se Jesus nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, nina Kari ko Namar ko kumik nunguning me nal, ale ko kumik gue me nal, mu nina marak ningo bo nenenga ningi mena.\f + \fr 6:53 \ft John 6:47 se 1 John 5:12 ago arikko.\f* \v 54 Awiriya aninga angimik nunguning se aga angimik gue naso, mu nu marak yawara tom suen biya te bagarukko mu taso. Se ani tom nukum te nu maraguwurik se barasukko. \v 55 Mu awuk, aninga angimik nunguning mu inang nunguning, se aninga angimik gue mu yu nunguning. \v 56 Awiriya aninga angimik nunguning naso ale aga angimik gue naso, mu nu aninga ningi bagoso, se ani noko ningi bagasam. \v 57 Ba marak pempem baga se aninga beteram se tairem, ale ani noko marak umu te ani marak pempem bagasam, uwutatala, awiriya ani angimik nunguning naso, mu ani bagasam iwitatala marak pempem bagarukko. \v 58 Inang imitang duruk wonong te wore tai kaparam. Se nenenga taleng girigir alo girakala manna naman bare baga kueman mu iwita mena, bare awiriya inang imi naso, mu marak pempem baga lagarukko.” \v 59 Jesus Capernaum synagogue ningi, kariimet nunga kasuruwa se den imi balukaso. \s1 Kariimet suen biya Jesus kowom karowaman mu nu bita taman \p \v 60 Se kariimet biya nu kowom karowaman mu den umu ikiman ale suen biya balman, “Den imi aora biya. Se awiri tauk ale iluwokko terong?” makasan. \p \v 61 Se nu nononga kasikasi nirung mu ikiam ale nunga maonam, “Den imi ninga moram agila? \v 62 Bare ikialko, nina Kari ko Namar barasuk ale sor nu te tairam mu te peleruk ale nama tarigiruk se arigal, mu nina awuk balalko? \v 63 Bur Laili borta kariimet marak nungarso. Ali kari kota ko sokel te mu mel bo bitirukko me terong. Den ani ninga manarukasam mu Bur se marak ningo ningarso. \v 64 Bare nenenga ningi saki me ko nongomang ningi nunguning aso,” mam. Mu awuk, Jesus nu girakala biya la ikiam awiriya nu ko ko me nongomang ningi nunguning arukko mu giram ko ikiam; ale kari nu kager nuguting te bitirukko mu karogo ko ikiam. \v 65 Ale munak kunasaram ale mam, “Borta ko se ani ninga manem, kari bo ta yam kota aningate tairukko mu me terong. Bare Ba kota tagi kulukok mu asele aningate tairukko,” mam. \p \v 66 Se tom umutang te ko olekem alo suen biya peleman ale udagi me kowom karokasan. \v 67 Se Jesus olekem 12 mu nunga isuam, “Se nina awuk, nina betela aninga beteral ale namaralko e?” mam. \p \v 68 Se Simon-Peter mam, “Kari Biya, ana awiri kote namanakko? Den marak tom pempem te bagara ko mu nangarso mu nika te aniso. \v 69 Se ana ikiman ale ko nangamang ningi nunguning aram mu ni Kakirip Laili, Kaem kote tairem,” mam. \p \v 70 Se Jesus mam, “Ani agata nina kari 12 aninga balem. Bare ninga ningi bo mu wit memek!” \v 71 Mu nu Judas Iscariot, Simon ko namar, wore ko iki se balukaso. Judas mu nu olekem 12 owore nunga ningi bo, bare nu maingte Jesus memek kuting te bitirukko. \c 7 \s1 Jesus ko uriamitak nu ko nongomang ningi me nunguning akaso \p \v 1 Tom umu te se kaparam namaram mu, Jesus Judea me namarukko se Galilee sor la karo gurungumu geragakaso, mu awuk, Juda alo mu nu momon se kuerukko kimi bitawakasan. \v 2 Se Juda nunga tom biya, sasal gotektek sapara ale ningi bagara ko tom, mu tai pingi aram,\f + \fr 7:2 \ft Tom biya: Leviticus 23:33-36. Tom umu te Israel alo sor garagarayam te aolak iluman taikasan mu ko nungamin tugukasan. Sor mu te Kaem na inang nungarukaso, yu ago nungarukaso. Se tom biya mu ningi priest alo yu Siloam mu te namakasan yu utukasan ale temple ko titeng te warukasan. Jesus mu manna nunguning duruk wonong te tairam: 6:35. Betela nu yu nunguning kariimet marak sokel nungarso: 7:37.\f* \v 3 se Jesus ko uriamitak nu manorman, “Ni wonong imi bitar ale Judea namar se ka olekem alo ni miracle betesam wore arigimonko. \v 4 Awiriya kariimet nomotam te nup biya kaparukko mu yumura la me kiwem beteso, mena. Se ni kilek bibiya imi betesam agi mu, kariimet nomotam te nimi wetang te bitar ale kilek sumu bitar se kariimet ka ikimonko!” \v 5 Noko uriamitak nunguning, bare nuna noko nongomang ningi me nunguning akaso. \p \v 6 Buta se Jesus nunga maonam, “Aninga tom nunguning me tai arataso. E nina mu tom suen la mu nenenga tom la. \v 7 Nina mu ali imi ko kariimet me nengerak dun kopa ilumonko, bare ani mu agarak ninguru dun kopa ilusan, mu awuk, ani nunga munan memek betesan wore wetang sapasam bare ko. \v 8 Ario, nina tom biya mu ko namaralko. Ani mu ko ikiek gurugek ale asele tom biya mu ko namarikko, mu awuk, aninga tom aitak.” \v 9 Nu uwuta balu se mu eng am Galilee bagakaso. \p \v 10 Bare ko uriamitak namaman se nu udagi ta nogowom kaoram, ale wetang te mena wore yumura la namaram. \v 11 Biguwura biya mu te mu Juda supuling alo mu noko nomotam bita se isakasan, “Kakirip nukung mu apoko ya?” makasan. \p \v 12 Kariimet biya ningi mu kasikasi ningi noko isa paonga mu biya nunguning. Saki mu balukasan, “Nu kari yawara,” makasan. Se sang balukasan, “Mena, nu kariimet nunga kulurso,” makasan. \v 13 Bare nuna Juda supuling nunga nguangakasan, ale den sail te me balukasan. \s1 Jesus temple por ningi den balukaso \p \v 14 Biguwura nama kusumuri awaram se Jesus temple ko por ningi kaparam ale kausa den nunga kasurukaso. \v 15 Se Juda alo Jesus ko den mu ikiman ale ninguru tengeman, ale isakasan, “Kakirip ewere kausa bo me tokaso se ana arigiman, bare awuk ta ikia ningo ewere tam?” makasan. \p \v 16 Se Jesus nunga maonam, “Aninga den ninga kasursam mu agata aga ikia te mena. Mu Kakirip aga beteram se tairem wore kote taiwoso. \v 17 Awiriya Kaem ko kuring karo tuokko, mu asele nu aninga den imi sapa gurugu ikiok, imi Kaem kote taiwoso agi ani agata aga ikia te munakawasam mu ko ikiokko. \v 18 Kari kota ko ikia te munakoso, mu nu kota ko nup patawurukko munakoso. Bare awiriya nu Kakirip nu beteram se tairam umu ko nup biya taukko ura beteso, mu nu den nunguning ko kari, se kumik kawel bo mena. \v 19 Moses nina law me ningaram agila? Mu awuk, nenenga ningi bo ta law me karo tuiwoso, am mena. Nina anape ko aninga moral se kuerikko ikia bitawasan?” \p \v 20 Se kariimet suen la balman, “Ni wit memek kimik ningi kaparam agila pa! Awiri nika moruk se kuarko ikia bitawoso wore ni balsam a?” makasan. \p \v 21 Se Jesus nunga maonam, “Ani miracle bo beterem se nina arigiman ale nina suen la tengeman.\f + \fr 7:21 \ft Jesus Sabbath tom te kari tilital bo nungam. John 5:1-9.\f* \v 22 Bare nina mu Moses nangimik guang batoga ko munan mu ningaram se nina Sabbath ko tom ta te kuriang kari bo kumik guang batagorsan. (Nina ikisan, nangimik guang batoga ko munan mu Moses kote me tairam, mena, mu taleng girigir alo girakala nunguningkiri wore nunga munan.) \v 23 Ario, nina Moses ko munan me kulukalko masan ale Sabbath tom te kuriang kari bo kumik guang batagorsan. Se awuk se ani Sabbath tom te kari bo nungem se nungeram bore ko ani ago ko nengemang magoso? \v 24 Buta se ali imi ko loagara te me munakaralko, bare anapeya ko balalko mu nunguning la se diram la ko balalko!” mam. \s1 Jesus mu Kristus e? \p \v 25 Se tom mu te Jerusalem kariimet saki nunumi isarukasan, “Kakirip oworta momon se kuerukko balukasan e?” makasan. \v 26 “Arigalko! Nu aitak murum te wetang te munakawoso, bare nuna den bo yam ta me manorsan! Agi supuling alo aitak ikiman mu nu nunguningta Kristus agila pa? \v 27 Bare ana kakirip imi ko duap yager ko ikisan; e Kristus tairuk mu, ana noko duap yager me ko ikinakkowo,” makasan. \p \v 28 Se Jesus temple ko por ningi den am baluwa se biyala airam ale mam, “Nina nunguningta aninga ikisan, ale aninga duap yager ko ikisan e? Ani agata aga ikia te me tairem. Kakirip aga beteram se tairem mu nu nunguning. Nina nu me ko ikisan. \v 29 Bare ani mu nu ko ikisam, mu awuk, nu ani aga beteram se nu ilak baga wore tairem,” mam. \p \v 30 Nu den umu balam umu te nuna ilu talipamonko barasaman, bare bo ta kuting kumik te me beteram, mu awuk, noko tom munan umu kumik te aratukko mu aitak. \v 31 Bare kariimet suen biya tala kariimet biya umu ningi mu nu ko ko nongomang ningi nunguning. Nuna balukasan, “Tom Kristus tairuk mu nu kakirip imi kiaruk ale miracle suen biya bitiruk i?” makasan. \s1 Nuna kari sang Jesus ilumonko nunga beteman se namaman \p \v 32 Se Pharisee alo kariimet Jesus kumik ko kasikasi nirung bitakasan mu ikiman. Ale priest bibiya se Pharisee alo mu temple bitua kari nunga manorman se Jesus ilu talipamonko namaman. \p \v 33 Se Jesus mam, “Ani tom tukunangta ko nina nengerak baga, asele pelerik Kakirip aga beteram se tairem mu kote namarikko. \v 34 Se nina aninga loagaralko, bare me agarkalko; ale kuwim ani te namarikko mu nina te namaralko me terong,” mam. \p \v 35 Se Juda supuling alo nongota nunumi isarukasan, “Nu aparete namaruk se ana udagi me ariginakko wore balso ya? Agi nu namaruk anananga kariimet parasaman ale Greek nunga ningi bagasan mu Greek nongorak den nunga kausokko balso agila?” makasan. \v 36 Nu balso, ‘Nina aninga loagaral bare me agarkalko,’ maso, ale maso, 'Kuwim ani te bagarikko mu nina te tairalko koma mena,’ maso, mu nu anape ko iki se uwuta balso?” makasan. \s1 Yu kariimet marak sokel nungarso ko den \p \v 37 Biguwura biya umu ko tom nukum, se day umutang day bo biya nunguningkiri,\f + \fr 7:37 \ft Verse 2 ko footnote arikko. Yu nunguning kariimet marak sokel nungarso: Isaiah 55:1; Jeremiah 2:13; John 4:10,14; Revelation 22:1-2.\f* umutang te Jesus sanamaram ale sail te mam, “Awiriya yu ko kueruk agi mu aningate tairuk ale yu naukko. \v 38 Batoga te aniso uwutata, awiriya ani ago ko gomang ningi nunguning, mu yu marak ningo ago mu noko gomang motam ningi lairuk ale palenga kapawurukko!” \v 39 Nu uwuta balam, mu nu awiriya nu ko ko gomang ningi nunguning mu maingte Bur Laili tamonko mu ko iki se balam. Tom mu te mu Bur Laili me nungarukaso, aitak, mu awuk, Jesus duruk wonong nikim sokel ago mu ningi me nama tarigikaso, aitak. \s1 Kariimet pagaman motam ilagala aman \p \v 40 Kariimet saki den nu balam umu ikiman ale balukasan, “Nunguningta, kari imi Prophet!” makasan.\f + \fr 7:40 \ft Moses giram ale prophet biya bo tairukko mu balam: Deuteronomy 18:15-18.\f* \v 41 Saki balukasan, “Nu mu Kristus!” makasan. Bare saki balukasan, “Awuk ta Kristus mu Galilee ningi aratukko?” makasan. \v 42 “Batoga te, Kristus mu David ko gue te, Bethlehem wonong girakala David te bagaram mu ningi tairukko me baluwoso e?” ma balukasan.\f + \fr 7:42 \ft Micah 5:2.\f* \v 43 Se Jesus kumik ko bala tagira gurungumura mu te kariimet pagaman motam ilagala arataman. \v 44 Se saki nu ilu talipamonko nongomang anikaso, bare bo ta Jesus kumik te kuting me bitakaso. \s1 Juda kari supuling me nongomang ningi nunguning aram \p \v 45 Se temple bitua ko kari peleman Pharisee se priest bibiya nongote namaman. Se nunga isarman, “Awuk se nina ilak me taiman?” maman. \p \v 46 Se bitua kari mu maman, “Girakala kari bo kari imi munakoso iwita me munakakaso!” maman. \p \v 47 Se Pharisee alo nunga manorman, “Agi nina karogo nengemang tam agila pa!” maman. \v 48 “Se nina ana kari supuling se Pharisee alo noko nangamang ningi nunguning aso se nina arigisan e? Mena! \v 49 Bare kariimet biya, law ko me ikisan imi mu, koma memek bowa ningi bagasan.” \p \v 50 Buta nunga ningi bo Nicodemus, kari tom bo tirom Jesus kote namaram, mu ko saki nunga maonam, \v 51 “Anananga munan awuk baluwoso, kari bo yam ngual kasik memek te betenak agi, girinak isarnak ale kuring te aguwaya bitawoso mu ko ikinak ale asele ko agi?”\f + \fr 7:51 \ft Munan aniram: Deuteronomy 1:16.\f* \p \v 52 Se nuna noko den koma maman, “Agi ni agotala Galilee kari bo agila pa?” maman. “Prophet alo nunga batoga ninguru kaur ale ikiko, Galilee ningi prophet bo me aratukkowo!” maman. \p \v 53 Se kariimet parasaman nongoma nongoma nunga wonong wonong namakasan. \c 8 \s1 Imet kari ago wore tere daong nam \p \v 1 Bare Jesus Duruk Olive te namaram. \v 2 Ale ukiram se tumong biyala nu peleram temple ko por ningi namaram se kariimet suen biya arataman ale laturman. Se nu daigam ale den nunga kasurukaso. \v 3 Se law ko kausa kari se Pharisee alo, imet bo kari ago wore kari bo ilak no giwaram mu diruwuman ilak tai kariimet nomokete beteman se sanamaram. \v 4 Se nuna Jesus manorman, “Kausa kari, imet imi nu kuari ago, bare kari bo ilak no giwaram se arigiman. \v 5 Anananga Law te mu Moses iwita balam, imet iwita mu manga te usaganak se kuerukko balam. Se ni, awuk ikisam?” maman. \v 6 Nuna nunga isa mu, Jesus koma balu paguwurok agi wore te sanamamon ale den ningi betemonko isa gilingiman. \p Bare Jesus tara kaparam kuting te ali awote garekakaso.\f + \fr 8:6 \ft Jeremiah 17:13 se Daniel 5:25 ago arikko.\f* \v 7 Bare nuna am isaru diruwuman se, nu ping palagam ale nunga maonam, “Nenenga ningi bo numi ko ikiok nu kumik memek bo mena, mu asele nu girok manga tauk ale imet imi te usagukko,” mam. \v 8 Nu uwuta balam ale aking tararam ali te garekakaso. \p \v 9 Se nuna den umu ikiman mu te, suan suan aratu aratu namakasan, garuk te nama kulak te nama sapaman; se Jesus kota se imet umu te sanamiwaram mu te sanamiwakaso. \v 10 Se Jesus ping palagam ale imet mu isuam, “Imet, nuna apalak nama sapaman? Bo den te me ka beteram e?” mam. \p \v 11 Se imet mu mam, “Kari dom, bo buta me aga beteram,” mam. \p Se Jesus maonam, “Buta mu ani betela memek te me ka bitirikko. Ario, namar ale udagi munan memek sumu me bitarko,” ma maonam.\f + \fr 8:11 \ft Den imi mu batoga sang girakala ko mu te me aniso, chapter 7 verse 53 betelatala.\f* \s1 Jesus mu ali lilim ko Nikim \p \v 12 Asele udagi te Jesus akingtala kariimet den nunga manaruwa se mam, “Anigita ali lilim ko nikim. Awiriya ani agowom karoso, mu nu tiromorom ningi me aolak iluwokko, mena, mu nu nikim bagara aolak ningo tuokko mu taukko.”\f + \fr 8:12 \ft Jesus mu Nikim: John 1:4-9; 12:46.\f* \p \v 13 Se Pharisee alo nu manorman, “Ni keta nimi ko keta tala baluwasam. Bore te se nika den sumu kumik sokel mena,” maman. \p \v 14 Se Jesus nunga maonam, “Ani agata aimi ko ta balik, bare aninga den mu sokel ago. Mu awuk, ani agata mu apareya te tairem mu ko ikisam, ale apareya te namawasam mu am ko ikisam tala. Bare nina mu ani apareya te tairem ale apareya te namawasam mu ko ikia nuamur bo nenenga te mena biya. \v 15 Nina mu ali kari ko munan te tutia gurugusan; bare ani mu kariimet bo me tutesam. \v 16 Bare ani tutera munan bitirik mu, aninga tutera munan mu am diram la bitirikko, mu awuk, ani agata mena. Ani aga Ait aga beteram se tairem wore ilak sanamasam. \v 17 Nina nengeta ninga Law ko batoga te aniso, kari ilagala nunga den koma suan la ko balsan, mu nononga den mu nunguning. \v 18 Iwitatala, ani agata aimi ko baluwasam, se aga Ait aga beteram se tairem mu nu ani ago ko den koma suanta tala baluwoso.” \p \v 19 Se nuna isarman, “Se nika niet nung mu apoko?” maman. \p Se nu mam, “Nina ani me aga ikisan, ale aga Ait betela me ko ikisan. E nina ani aga ikisan le mu asele, aninga Ait karogo tala ko ikisan le,” mam. \v 20 Jesus temple ningi, kuwim nuna te nuguting munan betesan, wore te sanamaram ale den umu baluwa se kariimet nunga kasurukaso. Bare kari bo nu me ilu taliparam, mu awuk, noko tom me taikaso, aitak. \s1 Kariimet me giris palagasan mu nunga memek ningi kuemonko \p \v 21 Jesus akingtala nunga maonam, “Ani ninga bitirik ale namarik se nina ani agiwim kupal, mena, se ninga memek ningi kueralko. Kuwim ani te namasam mu nina te tairalko me terong mam,” mam. \p \v 22 Se Juda alo den umu ikiman ale isakasan, “Nu kota numi bitirukko e? Bore te se nu balso, ‘Kuwim ani te namasam mu nina te tairalko me terong,’ maso e?” \p \v 23 Bare nu ko munak kunasaram ale mam, “Nina mu aliti ko. Ani mu kualala ko. Nina mu ali ewere ko kariimet. Bare ani mu ali imi ko mena. \v 24 Borta ko se ani ninga manarukasam, nina ninga memek ningi kueralko. Ani mu kakirip borta, bare nina umu ko nengemang ningi me nunguning aruk, mu nunguningta, nina ninga ikup memek umu ningi kua namaralko.” \p \v 25 Se nuna isarman, “Se ni awiri ya?” maman. \p Se Jesus nunga maonam, “Imi anigita, agata aimi ko balu balu tai lagerem. \v 26 Ani nenenga memek am nengema pagik ale ninga manikko tala. Bare Kakirip aninga beteram se tairem mu ko den mu nunguning, se ani den noko kuring te ikisam mu ani kariimet suen la nunga manorsam.” \p \v 27 Nu Nuet ko uwuta balukaso, bare nuna me ko sinarakasan. \v 28 Se Jesus nunga maonam, “Tom nina Kari ko Namar patawu kualala ituwural ale asele, nina ani awiriya agata aimi ko balu lagerem mu aga ikialko.\f + \fr 8:28 \ft Jesus den imi balso mu nu nup Yawe te numi balso.\f* Ale agata aga ikia te mel bo me bitakasam, bare aga Ait mel aga manarukaso wore ninga kasurukasam, mu ko ikialko. \v 29 Kakirip aninga beteram se tairem mu me aga bita taso se agata bagasam, mu awuk, ani tom suen biya mel nu balso wore la betesam.” \v 30 Nu uwuta baluwaram mu, kariimet suen biya nu ko ko nongomang ningi nunguning aram. \s1 Abraham ko kuriang nunguning \p \v 31 Se Jesus Juda kariimet noko nongomang ningi nunguning aram mu nunga maonam, “Nina aninga kausa den mu ilukuawural mu asele nina aninga olekem bagaralko. \v 32 Ale nina den nunguning ko ikial se den nunguning mu dungan kari ko ninga tagi bataguk se guyak la gopa namaralko.”\f + \fr 8:32 \ft Den nunguning: John 18:37.\f* \p \v 33 Se nuna maman, “Ana Abraham ko taleng girigir! Ana kam bo te kariimet bo ko dungan ko katir me bagaman! Se ni awuk se anananga manorsam ana guyak la gopa namanakko nanga manorsam?” maman. \p \v 34 Se Jesus nunga maonam, “Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya memek beteso mu nu munan memek ko dungan bagoso. \v 35 Ikialko. Ura dungan kari mu ko kuwim nunguning bo, ko kari dom ko kawam te me aniso, mena. Bare kari dom umu ko namar mu ko kawam umu te pempem baga lagarukko. \v 36 Bore te se, ko Namar mu uwuta ka guyak awurok, mu ni ta gopa palagem tawo. \v 37 Ani ikisam mu nina Abraham ko taleng girigir alo. Bare nina aninga moralko se kuerikko ikiwasan, mu awuk, nina aninga den biriruwusan. \v 38 Ani mu mel aninga Ait kote arigem wore ko ninga manorsam. Se nina mu ninga nenet kote ikiman wore bitawasan.” \p \v 39 Se nuna balman, “Abraham mu anananga nainet,” maman. \p Se Jesus nunga maonam, “Nina nunguningta Abraham ko kuriang le mu, nina Abraham ko munan bitakaso mu iwitatala betesan le. Bare mena.\f + \fr 8:39 \ft Matthew 3:9 ago arikko.\f* \v 40 Den ani ninga manorsam mu ani Kaem kote taem. Bare nenenga nengemang ningi mu aninga moral se kuerikko ikiwasan. Abraham munan bo suwuta me bitakaso. \v 41 Nina ninga nenet ko munan la karowasan.” \p Se nuna balman, “Ana lage luan ko kuriang mena. Anananga nainet suanta mu Kaem kota,” makasan. \p \v 42 Se Jesus nunga maonam, “Nunguningta, nenenga nenet Kaem le mu, nina ani kua aisisan le, mu awuk, ani Kaem ilak baga tairem. Ani agata aga ikia te me tairem, bare nu aninga beteram se tairem. \v 43 Bare aninga den mu nina ninguru me ko sinarsan, mu awuk, nina aninga den ikial ale karo tualko nengemang me aniso. \v 44 Nina ninga nenet mu Satan se nina noko kuriang alo, se nina noko ikia la karo tualko nengemang aniso.\f + \fr 8:44 \ft Satan ko kuriang: 1 John 3:8.\f* Nu girakala la kari mora se kuera ko kari; se nu den nunguning bala ko kari mena, mu awuk, den nunguning noko ningi me aniso. Den kawel bala mu noko den nunguningkiri, mu awuk, nu kari kawel se kawel munan ko kotam. \v 45 Ani den nunguning ninga manorsam, bare nina aninga den ko me nengemang ningi nunguning aso! \v 46 Awiri nenenga ningi ani memek ago mu wetang te aga bitirukko? Se ani den nunguning balsam agi mu,\f + \fr 8:46 \ft Jesus memek bo me beteram: 1 Peter 2:22.\f* awuk se nina aninga den ko nengemang ningi me nunguning aso? \v 47 Awiriya Kaem ko, mu Kaem ko den balso mu iki karo tuso. Duap nina te noko den ikial ale karo tualko me kuesan, mu nina Kaem ko kuriang mena.” \s1 Abraham mena tom te Jesus bagaram \p \v 48 Buta se Juda alo noko den koma balman, “Nunguningta, ana ni Samaria kari se ni wit memek bo karogo bagasam makasan mu diram e?”\f + \fr 8:48 \ft Nuna uwutata balu maguwukasan: John 7:20, 8:52, 10:20. Matthew 12:24 ago arikko. Juda alo Samaria kariimet nunga ari maguwukasan.\f* \p \v 49 Bare Jesus balam, “Ani bur memek bo angimik ningi me bagoso. Ani aga Ait nup biya tusam; e nina mu aninga aip maguwusan. \v 50 Ani agata aip biya taikko loagara mu te me loaga lagasam; bare kakirip nup biya aisuokko mu tutera kari se noko tutera mu te ani nup biya aisuokko. \v 51 Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya aninga den ilukuawuruk mu nu me kuerukko, nu tom suen biya marak bagarukko.”\f + \fr 8:51 \ft Marak nunguning: John 5:24; 6:40.\f* \p \v 52 Se Juda alo aking balman, “Aitak asele ana ikiman, ni bur memek ago bagasam! Abraham kueram, se prophet alo betela kueman. Bare ni balsam awiriya nika den karo tuok mu nu me kueruk, tom suen biya marak bagarukko masam! \v 53 Agi ni anananga girigir Abraham kiarem e? Nu kueram, se prophet alo betela kueman. Se ni mu awuk nimi bitarko ago kaesam?” maman. \p \v 54 Se Jesus mam, “Ani agata aimi patawurik, mu aninga aip biya mu mel yam. Bare aninga Ait, nina balsan nenenga Kaem masan, borta aninga aip biya aisiso. \v 55 Nunguningta, nina nu ninguru me ko ikisan, bare ani mu nu ko ikisam. Ale ani balik ani nu me ko ikisam maik, mu ani nenenga iwita, kawel kari ko aimi bitirikko. Bare ani noko ikisam, ale ko den karo tusam. \v 56 Nenenga girigir Abraham mu aninga taira ko den mu ikiam ale tom mu arigokko amilmilaram; ale arigam ale ko amilmilaram. \p \v 57 Se Juda alo maman, “Nika yia 50 mena bare ni balsam ni Abraham arigem, masam!” \p \v 58 Se Jesus mam, “Ani nunguningta ninga manorsam, Abraham mena ko tom te la, Ani bagakasam.”\f + \fr 8:58 \ft Jesus “Ani” maso mu nu nup Yawe te numi balso: Exodus 3:14. Jesus den nunguning balam, bare nuna ikikasan mu nu Kaem balu maguwukaso: Leviticus 24:16 arikko.\f* \v 59 Se nuna den mu ikiman mu manga giman ale te momon usagamonko, bare nu ekes te temple beteram ale numi kaluwu namaram. \c 9 \s1 Jesus kari bo nuam tuagu ningi la motam sisira wore nungam \p \v 1 Se nu aolak iluwam namawa kari bo ko nuam tuagu ningi la motam sisira mu arigam. \v 2 Se noko olekem nu isarman, “Rabbi, awiri ko memek, kota ko memek koma agi, ko nuamnuet nunga memek koma kari imi motam sisira bilangaram?” \p \v 3 Se Jesus mam, “Nu motam sisira bilangaram mu, nu kota ko memek koma agi ko nuamnuet nunga memek koma mena tala. Nu motam sisira bilangaram mu nu te Kaem ko sokel wetang te aratukko. \v 4 Worem nikinang kapawoso imitang te la, ana Kakirip aninga beteram se tairem mu ko ura betenakko. Tirom taiwoso mu tai aratuk mu kari bo ura bo taukko me terong. \v 5 Tom ani ali imi te bagasam mu ani ali imi lilim ko nikinang.”\fig |alt="Jesus healing the blind man" src="UBSD-12a.TIF" size="col" ref="John 9:5" \fig* \p \v 6 Nu den imi balu se mu, ali awote katingiram ale kating umu ali gege ago gurugam se pupurut pagam se kari mu motam te saparam, \v 7 ale nu maonam, “Namar ale yu Siloam ningi kema motam anupko,” mam. Nup Siloam ko nunguning mu “Namarako”. Se kari mu namaram koma motam anuwam ale peleram motam sor ari se wonong te tairam. \p \v 8 Se noko bagara suan se ko sikisaki alo nu motam sisira baga se ngatang te to nowara mu arigiman ale isakasan, “Kari ewerta dagikaso ale mel ko ngatanga lagakaso wore e?” makasan. \v 9 Se saki “Mu borta,” makasan. Bare sang balukasan, “nunga ariga koma suan, bare mu kari kilimik,” makasan. Se kari mu kota balam, “Ani kari borta,” mam. \p \v 10 Se nuna isarman, “Ni awuk maem ale motam sor arigisam?” maman. \v 11 Se nu mam, “Kakirip nup Jesus i masan wore ko kating gege ago gurugam ale amotam te saparam. Ale aga maonam se namerem yu Siloam te angama anuwem ale aitak sor arigisam,” mam. \p \v 12 Se nuna balman, “Se kari mu apalak bagoso ya?” maman. Se nu balam, “Ani me ko ikisam,” mam. \s1 Pharisee alo kari motam sisira bagaram se Jesus nungam wore isa tuman \p \v 13 Se nuna kari motam sisira bagaram mu taman ilak Pharisee nongote namaman. \v 14 Day tom Jesus te ali gege kating ago gurugam ale kari mu ko motam te nungam mu Sabbath tom te. \v 15 Bore te se nu motam aguwaya nungeram mu ninguru tala isarukasan. Se nu nunga maonam, “Nu ali pupurut amotam te saparam se ani namerem gurem ale aitak sor arigisam,” mam. \p \v 16 Se Pharisee sang balukasan, “Kakirip imi Kaem ko kari mena, mu awuk, nu Sabbath ko munan me karo tuso.” Bare saki balukasan, “Kari memek ago mu awuk ta miracle uwuta bitirukko?” makasan. Ale nuna nunumi pagaru motam ilagala beteman. \p \v 17 Asele aking kari motam sisira bagaram mu isarman, “Ni keta mu kari umu ko awuk balsam? Nu nika motam nungam,” maman. Se nu mam, “Nu mu prophet bo,” mam. \p \v 18 Bare Juda supuling alo kari uwuta motam sisira baga motam aking loagakaso mu ko nongomang ningi me nunguning akaso. Se nuna ko nuamnuet nunga den beteman se taiman. \v 19 Se nunga isarman, “Imi nunguningta nenenga kuriang e? Ewerta nuam motam sisira iluwam e? Se nu awuk mam ale aking sor arigiso?” maman. \p \v 20 Se ko nuamnuet maman, “Nu anananga namar se nu motam sisira bilangaram mu ana ko ikisan. \v 21 Bare aitak nu sor arigiso, se awiriya nu motam nungam mu ana me ko ikisan. Nu garukaram. Nina nu isual se nu kota ko numi duap balukko,” maman. \v 22 Noko nuamnuet uwuta balman, mu awuk, nuna Juda supuling alo nunga nguangakasan. Juda supuling alo mu maingkala ikia kaloman, awiriya Jesus mu Kristus ko baluk, mu nuna synagogue ningi karomon se udagi ningi me namarukko. \v 23 Se borta ko, ko nuamnuet balman, “Nu garuk pa! Isual se kota numi duap balukko,” maman. \p \v 24 Buta se Juda supuling alo udagi tala kari motam sisira bagaram umu aruman se tairam se manorman, “Kaem koma te den nunguning la baluko,” maman. “Ana ikisan kakirip umu memek betera kari.” \p \v 25 Se kari motam nungeram mu mam, “Nu kari memek agi mena mu ani me ko ikisam. Mel suanta ani ikisam, mu ulengkala ani amotam sisira, bare aitak nu nungam se ani amotam sor arigisam!” \p \v 26 Se nuna isarman, “Nu ni kimik te awuk beteram? Nika motam te awuk beteram se nungeram?” maman. \p \v 27 Se nu nunga den koma mam, “Ani maingkala nina ninga manem, bare nina me ikiman e? Awuk se aking udagi la ikialko balsan? Agi nina agotala noko olekem ko aratalko e?” \p \v 28 Se nuna den duap duap te ining tuman ale maman, “Nigita kakirip umu ko olekem bo! E ana mu Moses ko olekem! \v 29 Ana Kaem Moses ilak munakaram mu ko ikiwasan. Bare kakirip imi mu nu apareyate tairam mu ana me ko ikisan!” maman. \p \v 30 Se kari mu mam, “Buta mel imi mel duap bo nunguningkiri! Mu awuk, nu apareyate tairam mu nina me ko ikisan, bare nu ani amotam nungam! \v 31 Ana ikisan, Kaem kariimet memek ago mu nuguring me ikiso. Nu awiriya nu bowa ningi baga se kuring karo tuso mu kuring iluso.\f + \fr 9:31 \ft Psalm 34:15.\f* \v 32 Awiriya bo kari motam sisira bilangara bo motam nungam se ko den ana katir me iki arigiman, mena. \v 33 Kakirip imi Kaem kote me tairuk, mu nu mel bo uwuta bitirukko me terong,” mam. \p \v 34 Se nuna balman, “Ni niam tuagu ningi la memek ago bilangerem ale lagerem, bare awuk se ni ana nanga kasuruko ago kaesam?” maman. Ale karoman se tagi tam. \s1 Kariimet sang nikinang mesan ko den \p \v 35 Se Jesus kari mu karoman se tagi tam ko den mu ikiam, ale tom kari umu arigam mu maonam, “Ni Kari ko Namar ko gemang ningi nunguning aram?” mam. \v 36 Se kari mu mam, “Kari ni ko balsam mu awiri? Aga manaru se ani ko angamang ningi nunguning arukko,” mam. \v 37 Se Jesus mam, “Aitak mu ni arigem. Ale te ikiko mu nuguta ni kerak aitak munakawoso,” mam. \v 38 Asele kari mu sinararam ale, “Kari Biya, ani angamang ningi nunguning aram,” mam. Ale bugura kulukam ale Jesus nup patawuram. \p \v 39 Se Jesus balam, “Ani ali imi te tairem mu ani te kariimet nomotam sisira mu nomotam sor arigimonko, se kariimet nomotam sor ariwasan mu nomotam sisirokko,” mam. \p \v 40 Se Pharisee sang nu kumik duap te bagaman mu den mu ikiman ale balman, “Awuk! Agi, ana agotala namotam sisira e?” maman. \p \v 41 Se Jesus nunga maonam, “Nina nemetam sisira le mu, nina ningimik ikup memek bo mena le. Bare nina balsan, ‘Ana sor arigisan,’ masan. Buta se nenenga memek am ningimik te aniso.”\f + \fr 9:41 \ft Pharisee alo mu nomotam sisira iwita: Matthew 15:14; 23:26.\f* \c 10 \s1 Jesus mu Sipsip nunga Bitua Kari Yawara \p \v 1 “Ani nunguningta ninga manorsam, kari sipsip ko por kuring te diram me kasu naguso, por kuali kaposo ale kasu naguso, mu nu tere kari. \v 2 Bare kari por ko korang nunguning te kaposo, mu nu sipsip umu nunga bitua kari nunguning. \v 3 Se tom nu taiso mu lage korang bitua ko kari mu korang kagaru tuso. Se sipsip noko dogotak kuring ikisan. Nu ko sipsip suan suan nunup te nunga aruso se kote taisan, se arungak por kuring te arataso. \v 4 Se noko sipsip suen la nongorak aratu saposo, mu nu giriso se nuna kowom karosan. Mu awuk, nuna noko kuring dogotak ko ikia. \v 5 Bare nuna kari bo kilimik kowom me karomonko, mu nuna bring bring mamon ale nagumonko, mu awuk, nuna kari kilimik ko dogotak kuring me ko iki gilingisan.” \p \v 6 Jesus den tuaturum imi te munakaram, bare nuna den tuaturum nunga manarukaso umu ko me sinarakasan. \v 7 Bore te se nu aking mam, “Ani nunguningta ninga manorsam, ani sipsip nunga por ko kuring. \v 8 Kari sang giriman tai gilingiman mu nuna tere daong nana kari. Bare sipsip nuguring me iki karoman. \v 9 Anigita por ko sor kuring. Awiriya aningate tairuk ale por ningi kasu nagurok, mu daiga bagara ningo arigokko. Se nu aninga ningi kasu nagu, utu nagu se yu inang ningo no gi se lagarukko. \v 10 Tere kari mu sipsip nunga moruk maguwurok ale tere naukko taiso, nu mel bo ko me taiso. Bare ani tairem mu sipsip te marak ningo tamon ale marak sokel nungumik ago terong mauk se amilmil te bagamonko tairem. \p \v 11 “Ani sipsip nunga bitua kari ningo.\f + \fr 10:11 \ft Sipsip nunga Bitua Kari: Psalm 23:1.\f* Bitua kari ningo ko munan mu, nu sipsip nunga ningo ko mu memek taso ale kueso. \v 12 Bare kari manga taukko sipsip nunga bitarso mu sipsip nunga kotam nunguning iwita mena. Bore te se nu kausik diwang taiso se arigiso mu nu tagoso naguso. Se kausik diwang sipsip nunga moso ale nunga karoso parusuwuso se ngual ngual namasan. \v 13 Nu tagoso naguso, mu awuk, nu noko ura manga taso ale gomang ningi nunguning te sipsip me nunga bitarso, mena. \p \v 14 “Anigita sipsip nunga bitua kari ningo. Ani aga sipsip nunga ikisam, se nuna ani aga ikisan tala; \v 15 munan koma suanta, aninga Ait aga ikiso se ani nu ko ikisam iwitatala. Se ani aga sipsip nunga ningo ko mu am memek taik ale kuerikko. \v 16 Ani aninga sipsip saki ago tala, nuna sipsip motam imi ningi me bagasan. Ani umu betela nunga giek nongorak tairikko. Se nuna betela ani agiring adogotak ko ikimon, se ko bagara mu sipsip motam suanta, se nunga bitua kari suanta tala.\f + \fr 10:16 \ft Sipsip motam suan arukko: John 11:52; 17:20-21; Ephesians 2:14-18.\f* \v 17 Aninga Ait aga kueso ko duap mu ani aga angamang te sipsip nunga ningo ko kuerikko; ale aking marak ningo la barasik ale bagarikko. \v 18 Awiriya bo aga moruk se kuerikko mu me terong. Bare aninga angamang te aimi uwuta betesam. Ani uwuta aimi bitirik, ale aking marak ningo la barasik ale bagarikko ko sokel se nup biya mu aninga te la aniso. Aninga Ait ko gomang mu ani uwutata bitirikko balam.” \p \v 19 Nu den mu balu saparam mu, akingtala Juda kariimet pagaman motam ilagala arataman. \v 20 Ale suen biya mu balukasan, “Nu bur memek kumik ningi aniso se ngualoso sipiso. Se nina anape ko ko kuring ikisan a?” makasan. \p \v 21 Bare saki balukasan, “Munak nu kuring te arataso mu, kari bur memek ago ko bala iwita mena. Agi kari bur memek ago mu kari nomotam sisira mu am nunga nungok se aking sor arigimon i?” \s1 Juda supuling alo Jesus ilak bitakasan \p \v 22 Asele Juda nunga tom biya bo Hanukkah masan mu ko tom Jerusalem kaparam.\f + \fr 10:22 \ft Tom biya mu ko duap iwita: 167 B.C. Syria alo taiman ale Juda alo nunga temple ningi munan memek bitakasan. Se 164 B.C. mu te Juda alo nunga karoman ale temple nungurman laili awuman ale korang kagorman, mu ko amilmil bitakasan.\f* Tom mu tuwik marir se birigira biya ko sige tala. \v 23 Se Jesus temple ko por ningi, kuwim Solomon ko ma balsan mu te geragawaram, \v 24 se Juda supuling alo taiman laturman ale isarman, “Ni amaru te nimi duap anananga manaruko wore, ana iwitata ni kimi kisu lagasan a? Ni Kristus agi mu diram la nanga manaruko!” maman. \p \v 25 Se Jesus nunga maonam, “Ani ninga manem, bare nina nengemang ningi me nunguning aram. Ani miracle aga Ait ko nup te betesam mu ani ago ko baluwoso tala, \v 26 bare nina ani ago ko me nengemang ningi nunguning aso, mu awuk, nina aninga sipsip mena. \v 27 Aninga sipsip aninga agiring adogotak ikisan; ani nunga ikisam, se nuna ani agowom karosan. \v 28 Se ani marak ningo tom suen biya te bagamonko mu nungarsam, se nuna me maga namamonko, mena. Awiriya bo ani agiting ningi nunga tagi bataguru giokko me terong.\f + \fr 10:28 \ft Jesus ko kariimet ninguru nunga sinar taso: John 6:39; 18:9.\f* \v 29 Aninga Ait ani agiting te nunga awuram, mu awiriya bo nu ilak me ta terong mam, mena; awiriya aninga Ait kuting ningi nunga tagi bataguru giokko me terong tala. \v 30 Ani aga Ait ilak mu ana suanta.” \p \v 31 Se akingtala Juda alo manga te momonko manga giman, \v 32 bare Jesus nunga maonam, “Aninga Ait ko nup te miracle suen biya beterem. Se miracle awuk wore ko nina ani manga tam aisalko?” mam. \p \v 33 Se Juda alo maman, “Ana miracle bo ko ni manga tam me kisisan, mena. Bare ana ni nimi Kaem ilak suanta awusam borta ko ana manga tam kisinakko, mu awuk, ni ali kari bare ni nimi Kaem ko balsam,” maman. \p \v 34 Se Jesus mam, “Bare nenenga Law ko batoga ningi batoga bo iwita aniso, ‘Ani nina “kaem” ko ninga balem.’\f + \fr 10:34 \ft Psalm 82:6.\f* \v 35 Nu ‘kaem’ ko nunga balam borta nongote noko den tairam. Se Kaem ko batoga lilim la mu bo doleng sapanakko me terong. \v 36 Se nina awuk se ani Kaem ko Namar aimi balsam mu ani Kaem kiakoyam munakasam masan, ale den te aga atumusan? Ba kota ko Namar atumukiram ale ali imi te beteram se tai kaparam. \v 37 Ani ura aga Ait bitawoso mu me bitawirik, mu asele nina ani ago ko nengemang ningi me nunguning aruk mu terong. \v 38 Nina ani ago ko me nengemang ningi nunguning aso. Bare ani noko ura mu bitawasam, se miracle ewere arigal ale te sinararalko, Ba aninga ningi bagoso se ani Ba ningi bagasam.”\f + \fr 10:38 \ft John 14:10-11 ago arikko.\f* \p \v 39 Se akingtala umu te ilu talipamonko negeman, bare nu nuguting kulupik ningi aratam ale namaram.\f + \fr 10:39 \ft Nuna Jesus ilumonko me terong: John 7:30; 8:59.\f* \v 40 Ale peleram aking yu Jordan komasang ko, kuwim ulengkala John te kariimet anuwa marak nungarukaso mu te namaram ale umu te bagakaso. \v 41 Se kariimet suen biya nukote taikasan. Nuna balukasan, “Nunguningta, John miracle bo me bitakaso, bare nu den suen biya kari imi ko balam mu am nunguning la,” makasan. \v 42 Ale sor umu te kariimet suen biya Jesus ko nongomang ningi nunguning aram. \c 11 \s1 Lazarus kueram \p \v 1 Kari bo kuera ago bagakaso, ko nup Lazarus. Nu ko korasari ilagala, bo Maria se bo Martha. Nononga wonong mu Bethany.\f + \fr 11:1 \ft Lazarus, Maria, se Martha: Luke 10:38-39; John 12:3.\f* \v 2 Se kari kuera ago mu ko koras Maria mu imet borta Kari Biya suwik te oil siring yawara mu waram ale mone te kaogam. \v 3 Se imet launuria ilagala mu Jesus kote den beteman, ale maman, “Kari Biya, ka bo, ka yawara mu kuera karogo,” maman. \p \v 4 Se Jesus den umu ikiam ale mam, “Kuera umu nu karogo kuerukko ko ikes mena. Bare mu Kaem ko nup biya sokel nikim ago wore te wetang te aratuk se ko Namar nup biya te taukko,” mam. \p \v 5 Jesus Martha se ko uria Maria se Lazarus mu ninguru nunga kuakaso. \v 6 Bare nu Lazarus kuera ago mu ko den iki se ta wore nu kuwim te bagaram mu te tom ilagala ko ago yam bagaram. \v 7 Asele ko olekem nunga maonam, “Ana pelenak Judea namanakko,” mam. \p \v 8 Se ko olekem alo maman, “Rabbi, tom bo me namoso, am ekela ulengko ewerta ni sor mu te Juda alo manga te ka usagamonko negeman, se aitak ni aking piler ale te namarko balsam e?” maman. \p \v 9 Se Jesus nunga maonam, “Day suanta mu worem hour 12 ko nikim kaposo. Kari woremkalal aolak iluso, mu mel bo suwik me taliposo, mu awuk, sor nikitang se nu sor ninguru arigiso. \v 10 Bare mu nu tirom aolak iluwok, umutang nu suwik atumok ale dagulokko, mu awuk, mu sor tiromorom.” \v 11 Nu uwuta nunga maonam, asele mam, “Anananga tiran yawara Lazarus mu motam kuiniram ale aniwoso; se ani namarik ale amumek se maragarukko,” mam. \p \v 12 Se ko olekem maman, “Kari Biya, nu yam aniwoso agi mu, kuera bita tauk se nungerukko pa!” maman. \v 13 Jesus mu Lazarus kueram wore ko balukaso, bare ko olekem alo mu nu am ta aniwoso wore ko balso ko balukasan. \p \v 14 Buta se nu wetang te kau paogam ale nunga maonam, “Lazarus kueram,” mam. \v 15 “Ani umu te pasak me namerem se nu kueram mu ko duap ago se ani ko amilmilasam. Mu awuk, munan umu te nenenga nengemang ningi nunguning mu sangukko beteram. Bore te se kote namanakko.” \p \v 16 Se Thomas, ko nup bo Didymus masan, mu olekem suen la nunga maonam, “Ario, ana suen la am ilak namanak ale ilak kuenakko!” \s1 Jesus mu kuera ale marak barasa ko kotam \p \v 17 Se Jesus Bethany tai aratam, mu Lazarus maingkala mutim tuguman se ko day tom 4 namaram mu ikiam. \v 18 Jerusalem tai Bethany mu 3 kilometre iwita, \v 19 se Juda kariimet suen biya Martha se Maria nunga nogoras kueram wore ko nongomang ira taiman ale nongorak bagakasan. \p \v 20 Se Martha Jesus taiwoso ko den ikiam mu nu aratam, ale arigokko namaram. Bare Maria mu am kawam te bagakaso. \p \v 21 Se Martha nama Jesus arigam ale maonam, “Kari Biya, ni imi te bagerem le mu, aninga agoras me kueram le. \v 22 Bare ani ikisam, tom aguwaya te wore ni anapeya ko Kaem isaru mu nu am kisokko.” \p \v 23 Se Jesus nu maonam, “Nika keras mu aking barasukkowo,” mam. \p \v 24 Se Martha mam, “Mu ani ikisam, tom nukum te marak barasa kam te mu aking barasukko,” mam. \p \v 25 Se Jesus nu maonam, “Anigita kuera ale marak barasa ale marak pempem bagara ko duap. Awiriya ani ago ko gomang ningi nunguning aso ale kueso wore mu marak pempem bagarukko. \v 26 Se awiriya marak baga se ani ago ko gomang ningi nunguning aso, mu me kuerukko. Ni den imi ko gemang ningi nunguning aso?” \p \v 27 Se Martha mam, “Kari Biya, nunguningta, ani ni ko ko angamang ningi nunguning aram, ni Kristus, ni Kaem ko Namar, ali imi te tairko balam borta ni tairem,” mam. \s1 Jesus mononge kaparam \p \v 28 Martha den mu balam mu nu peleram namaram ko uria Maria tam ilak due ko namaram ale mam, “Kausa kari tairam ale nika ko isawoso,” mam. \v 29 Se Maria den mu ikiam mu nu tairatela barasam ale Jesus arigokko namaram. \v 30 Se Jesus kuwim te bagaram se Martha te nama arigam mu te la bagaram. Nu wonong ningi me kasu nagukaso. \v 31 Se Juda kariimet Maria gomang ira ilak kawam ningi bagaman mu nu tairate patma barasam ale aratam mu arigiman, ale kowom karoman. Nuna ikikasan mu nu aking ali motam te namaruk ale nia mo lagarukko namoso ko bitakasan. \p \v 32 Se Maria nama kuwim Jesus te bagaram mu te aratam ale arigam, mu nu ko suwik duap ningi dagulam ale maonam, “Kari Biya, ni imi te bagerem le mu, aninga agoras me kueram le,” mam. \p \v 33 Se Jesus nu mokaso se arigam, ale Juda kariimet nu ilak taiman mu ago la mo niakasan se arigam mu nu gomang motam ninguru batagam. \v 34 Se nunga isuam, “Se nina aparete mutim tuguman a?” mam. \p “Kari Biya, tai ale arikko,” maman. \p \v 35 Se Jesus mononge kapakaso. \p \v 36 Se Juda alo nunumi manarukasan, “Arigalko! Lazarus ko ninguru kuakaso!” \v 37 Bare sikina balukasan, “Nu kari motam sisira mu motam paogam, bare awuk se Lazarus ko lage kaolam se me kueram?”\f + \fr 11:37 \ft Jesus kari motam sisira nungam: John 9:6-7.\f* \s1 Jesus Lazarus kueram wore marak tuam se barasam \p \v 38 Jesus akingtala gomang bataga se ali motam te tairam. Ali motam mu gogong se kuring mu manga te baguman. \v 39 Se Jesus nunga maonam, “Manga kuring ko sowore guru due ko beteralko,” mam. \p Bare Martha, kari kuera mu ko koras, mu mam, “Kari Biya, aitak mu ko day tom 4, se ana kagornak mu siring memek aratukko pa!” mam. \p \v 40 Se Jesus mam, “Ni gemang ningi nunguning aruk mu Kaem ko nikim arikko mu ani ni me ka manem e?” \p \v 41 Se nuna manga gurugu due ko beteman se mutim kuring kaigam. Se Jesus motam patawuram ale mam, “O aga Ba, ni aninga aira ikiem se ani amilmil kisisam. \v 42 Ani ikisam, ni tom suen biya ani agiring ilusam, bare ani uwuta balsam mu kariimet bagasan ewere te ikimon ale ni aninga beterem se tairem mu ko nongomang ningi nunguning arukko ani iwita ka arusam.” \p \v 43 Nu den mu balu kutuwuram mu nu sail te airam ale mam, “Lazarus, aratuko!” mam. \v 44 Se kari kueram mu aratam. Noko kumik lilim la mu guang biling te kalo guruguman, ale ko koma motam mu guang bilik bo te kaloman. Se Jesus nunga maonam, “Guang kumik te sowore kututuwural se kumik gopa palagukko,” mam.\fig |alt="Jesus, with Lazarus emerging from tomb" src="UBSD-14c.TIF" size="col" ref="John 11:44" \fig* \s1 Juda supuling alo Jesus momonko den nungurman \r (Matthew 26:1-5; Mark 14:1-2; Luke 22:1-2) \p \v 45 Se Juda kariimet alo Maria kote taiman mu mel Jesus beteram mu arigiman ale nunga ningi suen biya tala nu ko nongomang ningi nunguning aram. \v 46 Bare saki mu Pharisee alo nongote namaman ale mel Jesus beteram mu ko nunga manorman. \p \v 47 Se priest bibiya se Pharisee alo mu Sanhedrin lilim nunga aruman se tai biguwuman. Ale balukasan, “Kari imi miracle bibiya suen biya beteso. Se ana awuk manakko? \v 48 Se ana yam namotam la ariwanak, mu kariimet suen la noko nongomang ningi nunguning aruk, se Rome arika nanga bitaruwasan mu taimon ale nanga temple se wonong sor lilim la maguwumon silatamonko,” makasan. \p \v 49 Se nononga ningi bo Caiaphas, nu yia mu te priest supuling ko bagakaso, mu mam, “Nina ikia mena agila pa! \v 50 Kariimet lilim memek tamon mu me terong. Kari suanta mu la monak se kueruk mu te asele nuna terong bagamonko. Nina umu me ari ikisan e?” \p \v 51 Caiaphas kota ko ikia te den imi me balam, mena. Bare yia mu te nu priest supuling ko bagara owore te se Kaem ikia tuam se bala sinar umu te Jesus Juda nunga memek tauk kuerukko mu balam. \v 52 Se sor umu la mena, bare Kaem ko kariimet ali lilim la imi te ngual kasik bagasan owore nunga ilu biguwurok se bagara suanta bagamonko.\f + \fr 11:52 \ft Jesus ko kariimet motam suanta bagamonko: John 10:16; 17:21; 1 John 2:2.\f* \p \v 53 Se tom mu te se kaparam namaram mu nuna Jesus momon se kuerukko lage kupukasan. \v 54 Bore te se Jesus Juda alo nunga ningi biyala me geragakaso. Bare nu namaram sor koma garagarayam mu duap te wonong bo nup Ephraim masan mu te namaram ko olekem nongorak bagakaso. \p \v 55 Nunga munan te anira wore te, Juda nunga Passover ko tom tai pingi aram se kariimet giri giri nunga sor bita bita Jerusalem nunga memek ko nunumi nungurmonko nama tarigikasan. \v 56 Ale Jesus ko nomotam bita se loaga gurugukasan. Nuna temple por ningi baga se nunumi isaru gurungumukasan, “Nina awuk ikisan? Nu tom biya imi ko me tairukko agila?” makasan. \v 57 Priest bibiya alo se Pharisee alo nunga ikia mu betela nu ilumonko, se giriman ale den iwita kariimet nunga manorman, “Kari bo Jesus ari katingaruk mu pasak ala tairuk anananga manuk se ilunakko,” maman. \c 12 \s1 Maria oil siring yawara Jesus suwik te waram \r (Matthew 26:6-13; Mark 14:3-9) \p \v 1 Day tom 6 imi buring ko mu Passover ko tom aratukko, se Jesus Bethany tairam, wonong umu Lazarus kueram se nu maraguwuram wore ko wonong. \v 2 Se nuna Jesus amilmil tua ko inang bo ko nup te nungurman. Nuna na nana kuwim te dagiman se Lazarus karogo nongorak daigam bagakaso. Se Martha mu na yu nunguru nungarukaso. \v 3 Se Maria oil siring yawara, ko ikup 330 gram iwita, se ko manga kalel biya, mu giam ago tairam ale Jesus suwik te waram ale palungam ale ko mone te kaogam. Se oil mu ko siring yawara kawam naung ago terong mam. \p \v 4 Bare Jesus ko olekem bo, Judas Iscariot, kari maingte Jesus memek kuting te bitirukko, umu mam, \v 5 “Awuk se ana oil siring yawara sowore aniram se diaman ale ko manga silver 300 taman ale kariimet kituwura guat me nungarman a?” \v 6 Judas ko ikia yumura mu kariimet kituwura guat nunga iki se me balukaso, mena, nu tere kari se manga bitaru se sang ningi tere nokaso wore ko iki se balukaso. \p \v 7 Se Jesus nu maonam, “Gomang ikup me tuiko. Nu oil siring yawara imi ani mutim ningi namarikko ikikoyam angimik saparam,” mam. \v 8 Kariimet kituwura guat mu nengerak pempem baga lagamonko, bare ani nengerak me baga lagarikko.” \p \v 9 Se Juda kariimet suen biya Jesus Bethany bagaram mu ko den ikiman ale taiman. Bare nuna Jesus la arigimonko me taiman, nuna kari Lazarus, kueram se nu maraguwuram owore ago arigimonko taiman. \v 10 Butata se priest bibiya Lazarus ago momon se kuerukko den nungurman. \v 11 Mu awuk, munan Lazarus kumik te aratam wore te se Juda kariimet suen biya Jesus ko nongomang ningi nunguning aram se nu kowom karokasan. \s1 Jesus king ko Jerusalem ningi kasu naguram \r (Matthew 21:1-11; Mark 11:1-11; Luke 19:28-40) \p \v 12 Ukiram se day umu te mu kariimet biya biguwura biya umu ko taiman mu Jesus Jerusalem taiwakaso mu ko den ikiman. \v 13 Ale pator gawa giman ale nu arigimonko lage te nama se aikasan ale balukasan: \q1 “Hosiana!” \q1 “Marak yawara awiriya Yawe nup te taiso mu kote kaparukko!” \q1 “Nu ana Israel nanga King, ko nup patawunakko!” makasan. \p \v 14 Se Jesus donkey kulak bo te araga daigam ale taiwakaso, bala den te baluwoso mu uwuta: \q1 \v 15 “O Zion wonong, ni me nguangerko! \q1 Arikko, nika King taiwoso owore arikko! \q1 Nu donkey kulak bo te aragam ale taiwoso!”\f + \fr 12:15 \ft Zechariah 9:9.\f* \p \v 16 Bare motam motam mu noko olekem mu den umu ko nunguning ko me sinarakasan. Bare udagi te tom Jesus kumik te munan suen biya bita sapaman se kueram ale barasam ale nup biya tam mu te nuna noko den batoga te aniso mu ko sinar woreman. \p \v 17 Se kariimet tom umu te nu ilak bagaman se nu Lazarus maraguwuram mu dun nu beteram umu ko am balu pagaruwakasan. \v 18 Se kariimet suen biya nu arigimonko namaman, mu awuk, nuna nu miracle beteram wore ko den ikiman ale nu arigimonko namakasan. \v 19 Se Pharisee alo nunumi manarukasan ale balukasan, “Arigalko, ana mel bo betenakko me terong, mu awuk, kariimet lilim biya nu kowom karo gilingisan!” makasan. \s1 Jesus memek tauk ale kuerukko mu ko balam \p \v 20 Greek kari saki ago Passover tom biya umu ko Kaem nup patawumonko Jerusalem taiman. \v 21 Ale nuna Galilee sor ko wonong Bethsaida kari, Philip kote taiman ale maman, “Dom, ana Jesus ariginakko,” maman. \p \v 22 Se Philip namaram Andrew maonam ale wete namaman Jesus manorman. \v 23 Se Jesus nunga maonam, “Tom Kari ko Namar te nup biya taukko mu tai aratam,” mam. \v 24 “Ani nunguningta ninga manorsam, kon muguri bo ali awote me dagulok ale iwirok mu kon muguri uwutata suanta ko baga se lagarukko. Bare ali te dagulok ale iwirok mu asele gurek paguk tarigiruk ale kon nunguning suen biya ko kaparukko. \v 25 Awiriya kota numi mel gira ko pempem bita lagoso mu maga namarukko, bare awiriya kota numi mel yam ko pempem bita lagoso mu daiga bagara ningo pempem la anirukko mu arigokko. \v 26 Awiriya aninga ura beteso mu aninga amolak karukko; ale apareyate ani bagasam mu nu karogotala bagarukko. Se aninga Ait kakirip awiriya uwuta aninga ura beteso mu nup biya tuso.” \p \v 27 “Bare aitak mu aninga angamang motam mu ikup biya nunguningkiri. Se ani awuk balikko? Agi balik, ‘Ba, ikup ani angimik te aitakta aratukko negawoso mu kutuwurko,’ maik i? Bare mena, ani ikup borta giekko tairem. \v 28 Se Ba, ka nip biya nikitang ago mu wetang te bitar se kariimet nip biya mu arigimon ale nip biya patawumonko!” mam. Se kuring bo duruk wonong te tai kaparam mu mam, “Aninga aip biya nikitang ago maingkala wetang te beterem, bare akingtala wetang te bitirikko,” mam. \p \v 29 Se kariimet pingi sanamiwaman mu kuring mu ikiman ale pure pagam makasan. Se saki balukasan, “Engel bo nu ilak munakaram,” makasan. \p \v 30 Bare Jesus nunga maonam, “Dogotak umu aninga ningo ko mena, mu nenenga ningo ko tairam,” mam. \v 31 “Ali imi lilim tutera ko tom kaparam, se ali imi ko kari supuling biya mu karuk se tagi taukko tom aram.\f + \fr 12:31 \ft Satan: John 16:11.\f* \v 32 Bare ani mu tom aga patawu kualala aga ituwumon, se nup biya mu taik, tom mu te ani kariimet suen la nunga giek se agate tai sapamonko.”\f + \fr 12:32 \ft Tam kangono te ituwumonko den: John 3:14; 8:28.\f* \v 33 Nu uwuta balam mu nu aguwaya kuerukko wore ko balam. \p \v 34 Se kariimet biya mu maman, “Ana law ko batoga te iwita ikisan, Kristus mu marak pempem baga lagarukko. Se ni awuk se balsam Kari ko Namar patawu kualala tagimonko masam? Se Kari ko Namar mu ni awiri ko balsam?” \p \v 35 Se Jesus nunga maonam, “Nikim tom katirta nina nengerak bagarukko.\f + \fr 12:35 \ft Jesus mu Nikim: John 1:9; 8:12; 12:46.\f* Se tiromorom umu sor me ereso se nikim mu aniso la, nina aolak ilu sagaral. Kari tiromorom ningi aolak iluso, mu nu lage aguwaya te namarukko mu me ko ikiso. \v 36 Buta se tom nikim mu nengerak bagoso la, nina te ira sanamaralko, ale umu te nina nikim ko kariimet bagaralko.” Tom nu den mu balu saparam mu, Jesus nunga beteram ale numi kaluwu namaram. \s1 Juda suen biya Jesus ko nongomang ningi me nunguning aram \p \v 37 Miracle bibiya umu ta Jesus nongoma te bitakaso se arikasan ta wore, nuna nu ko ko nongomang ningi me nunguning akaso, mena. \v 38 Munan imi prophet Isaiah ko batoga te anira wore wetang awuram. Nu iwita balam: \q1 “Kari Biya, ana den balman, bare bo ta me gomang ningi nunguning aram; kariimet nika kiting kiwol ta arigiman, bare bo ta me giris palagaman.”\f + \fr 12:38 \ft Isaiah 53:1; 6:10.\f* \p \v 39 Ale duap borta te nuna nongomang ningi nunguning mena. Ale munan umu ko mu prophet Isaiah ko batoga iwita balam: \q1 \v 40 “Kaem nomotam kaolam se sisiram, \q1 se nongomang motam kaolam se mel bo ikimonko me terong; \q1 buta se nuna nomotam te sor arigimonko agi \q2 nongomang motam te ikimon ale giris palagamon se ani nunga nungek se ningo arigimonko me terong.” \m \v 41 Isaiah den mu balam, mu awuk, nu Jesus ko nikim sokel arigam ale nu ko ko uwutata balam. \p \v 42 Bare tom koma suanta tala mu te Juda supuling saki suen biya tala Jesus ko nongomang ningi nunguning aram. Bare nuna Pharisee alo synagogue ningi nunga karomon bore ko nguangakasan, ale nononga nongomang ningi nunguning mu wetang te me balukasan. \v 43 Mu awuk, Juda supuling alo mu kariimet bala ningo nogo ko balmonko kua lagakasan, ale Kaem kote nup biya tata ko munan mu te me loaga lagakasan. \s1 Jesus ko den mu kariimet nunga tuterukko \p \v 44 Se Jesus sail te airam ale balam, “Awiriya ani ago ko gomang ningi nunguning aso, mu nu ani ago ko la mena, wore Kakirip aninga beteram se tairem mu ko ago gomang ningi nunguning aso. \v 45 Se awiriya ani agarkoso, mu nu Kakirip aninga beteram se tairem mu ta arigiso. \v 46 Ani ali imi te nikim iwita tairem, se awiriya ani ago ko gomang ningi nunguning aruk mu tiromorom ningi me bagarukko, mena. \p \v 47 “Bare awiriya aninga den ikiso ale me karo tuso, mu ani nu me tutesam. Mu awuk, ani ali imi ko kariimet nunga tuterikko me tairem, mena. Ani nunga sangaru taikko tairem. \v 48 Awiriya buring ani aisiso ale aninga den me karo tuso, mu ko tutera kari mu bagoso: se tom nukum te den suen la ani balukasam umutang giris palaguk nu ikup yaman tuokko. \v 49 Mu awuk, den ani balukasam mu ani agata aga ikia te me balukasam, mena, bare aga Ait aga beteram se tairem mu den suen la balikko mu se aguwaya balikko mu nu la aisu sapakaso se balukasam. \v 50 Ani ko ikisam noko den mu marak ningo pempem la te bagara ko mu kariimet nungarso. Buta se den suen la ani balsam mu aga Ait balikko balam bore te se ani balsam.” \c 13 \s1 Jesus ko olekem nusuwik anuwam \p \v 1 Passover ko tom biya mu tai pingi aram. Se Jesus ko ikiam, noko tom ali imi bitiruk ale Ba kote namarukko mu tai pingi aram. Noko kariimet ali imi te nunga kua lagaram mu aitak noko kua nungara mu eng am lilim la wetang saparam. \p \v 2 Nuna tirom bainga ko na nowaman. Se Satan maingkala Judas Iscariot, Simon namar, mu Jesus kager nuguting te bitirukko gi gurugam. \v 3 Jesus ikiam, Ba sokel nikim suen la nu la tui saparam se nu Kaem kote tairam, ale aking Kaem kote peleram namawoso mu nu yam ko iki saparam. \v 4 Bore te se nu inang beteram ale barasam ale ko guang maiya mu kutuwu beteram ale guang bo tam luan kaolam. \v 5 Asele yu tawir bo ningi waram ale olekem nusuwik anukaso, ale guang luan te kaolam mu te yu bugulik kagarukaso. \p \v 6 Nu nusuwik anu anu geragam tai Simon-Peter kote aratam se nu mam, “Kari Biya, ni aninga asiwik anupko e?” \p \v 7 Se Jesus nu maonam, “Munan aitak ani betesam imi ni me ko ari ikisam. Bare udagi te mu ni ko sinarerko,” mam. \p \v 8 Bare Peter mam, “Ni aninga asiwik me ta anupko nunguningkiri!” mam. \p Se Jesus mam, “Ani nika siwik me anuwek, mu ni aninga bo mena,” mam. \p \v 9 Buta se Simon-Peter nu maonam, “Kari Biya, buta aga asiwik la me anupko, bare aga agiting asupuling ago anupko!” mam.\fig |alt="Jesus washing feet" src="tlc-099.tif" size="col" ref="John 13:9" \fig* \p \v 10 Bare Jesus nu maonam, “Awiriya maingkala likilim la guram, mu nu kumik likilim la karur mena, se suwik la anuwokko. Se nina mu uwutata. Bare nina suen la uwuta mena.” \v 11 Jesus maingkala kari nu kager nuguting te bitirukko mu ko ikiam ale uwutata balukaso. \p \v 12 Nu nusuwik anu kutuwuram mu nu ko guang tam tugumam, ale peleram kuwim te nama daigam. Ale mam, “Nina munan ani aitak ningimik te beterem mu ko duap ko sinarman e?” mam. \v 13 “Nina aninga arusan ‘Kausa kari’ se ‘Kari Biya’ masan mu diram aga arusan. Mu awuk, ani kakirip borta. \v 14 Se aitak ani nenenga Kari Biya, se ninga Kausa kari, ninga nisiwik anuwem, uwutatala nina betelatala ninimi nisiwik anuwalko.\f + \fr 13:14 \ft Ana Jesus beteram turan betenakko: Matthew 20:28; Luke 22:27; Philippians 2:5.\f* \v 15 Ani ninga kausa iwita beterem, se nina ani ningimik te beterem uwuta bita se lagaralko. \v 16 Ani nunguningta ninga manorsam, ura kari bo, ko kari dom me kiaso, mena. Agi, den gia karogo namara ko kari, mu kari nu den to karogo namarukko mu me kiaso, mena tala. \v 17 Se aitak nina munan imi ari iki sapaman. Ale nina munan imi karo tual mu nina amilmila se lagaralko. \p \v 18 “Ani nina suen la ninga iki se me balsam. Ani awiriya nunga atumukirem mu nunga ikiwasam. Bare mu batoga te den aniso, ‘Kari ani agarak wete na nam mu buring gurugu aisuokko,’ ma baluwoso, wore ko nunguning kaparukko ani den imi balsam.\f + \fr 13:18 \ft Psalm 41:9.\f* \v 19 Ani girem mel imi ko ninga manorsam. Se tom mel umu aratuk, mu nina nengemang ningi nunguning aruk se ikial mu Ani Kakirip borta.\f + \fr 13:19 \ft Jesus den imi balso mu nu nup Yawe wore te numi balso: Exodus 3:14.\f* \v 20 Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya ani ura kariimet nunga betesam se taisan mu iki karo nungarso, mu ani kua aisiso; se awiriya ani kua aisiso, mu nu Kakirip aninga beteram se tairem mu kua tuso.” \s1 Judas Jesus kager kari nuguting te bitirukko \p \v 21 Jesus den umu balu kutuwuram mu nu noman biyala batagakaso, se wetang te balu paogam ale mam, “Ani nunguningta ninga manorsam, nenenga ningi bo ani memek kuting te aga bitirukkowo,” mam. \p \v 22 Se ko olekem alo nu awiriya nunga ningi ko iki se balukaso wore ko nunumi nomotam ari gurugukasan. \v 23 Se nunga ningi bo Jesus ninguru kua tuikaso mu nu kumik duap te daigam bagakaso.\f + \fr 13:23 \ft John kota numi balso: John 19:26; 20:2; 21:7,20.\f* \v 24 Se Simon-Peter papon te olekem umu maonam, awiriya ko balukaso wore ko isaruko maonam. \v 25 Se olekem umu yera nama Jesus kumik te sora se isuam, “Kari Biya, ni awiri ko iki se balsam a?” mam. \p \v 26 Se Jesus mam, “Awiriya ani bread kumin te iluwek ale tuek umutang kari borta,” mam. Asele nu bread tam ale kumin te iluwam ale Simon namar Judas Iscariot tuam. \v 27 Se tom Judas bread umu towaram mu Satan tairatela nu kumik ningi kaparam. \p Se Jesus Judas maonam, “Anapeya bitarko ikiwasam mu tairatela bitarko,” ma maonam. \v 28 Bare kari inang te dagiwaman mu anapeya duap ko Jesus nu uwuta maonam mu me ko sinarakasan. \v 29 Judas nu manga bitua ko kari, wore te se nuna ikikasan mu Jesus nu tom biya wore ko mel i bo karogo diarukko agi kariimet nungumik mel mena wore nunga mel i bo arigokko namoso iwita ikikasan. \v 30 Se tom Judas bread mu tam ale nam mu nu watingi aratam. Sor maingkala tirom batagam.\f + \fr 13:30 \ft Judas: Matthew 26:14-15,24-25; 27:3-5; John 12:4-6; 13:27,30; 17:12,15; Acts 1:16-20.\f* \s1 Jesus munan iru olekem alo nungaram \p \v 31 Nu aratam namaram se Jesus mam, “Aitak Kari ko Namar nup biya tauk se Kaem nu te nup biya agotala taukko,” mam. \v 32 “Se kam nu te Kaem nup biya tauk mu Kaem kota aking ko Namar mu tairate la nup biya tuokko.\f + \fr 13:32 \ft Kaem nup biya Jesus tuokko: John 17:1-5.\f* \p \v 33 “Aninga kuriang alo, ani kam maiya biya nengerak me bagarikko. Nina ani agiwim kupalkowo. Bare ani Juda alo nunga manem uwutatala ani ninga manorsam, sor ani te namasam mu nina te tairalko me terong. \v 34 Ani munan iru ningarsam: Nina ninimi ko kua tui se lagaralko. Ani nina ninga kua ningarem, uwutatala nina ninimi ko kua tui se lagaralko.\f + \fr 13:34 \ft Ana nanimi ko kua tui se laganakko: John 15:12; Ephesians 5:2; 1 John 3:11.\f* \v 35 Se nenenga ninimi kua tua ko munan umu te kariimet suen la ko ikimon nina aninga olekem alo iwita ko ikimonko.” \s1 Jesus Peter buring tuokko wore ko balam \p \v 36 Se Simon-Peter nu isuam, “Kari Biya, ni namasam masam mu ni aparete namasam?” mam. \p Se Jesus koma ko mam, “Ani apareyate namasam mu ni aitakta la ani agowom karoko mu me terong, bare tom udagi te asele ni ani agowom karo tairkowo,” ma maonam. \p \v 37 Se Peter mam, “Kari Biya, awuk se ani aitak la kewom karikko me terong a? Ani ni ko ko am kuerikko pa,” mam. \p \v 38 Se Jesus mam, “Ni nunguningta ani ago ko kuar i? Ani nunguningta ka manorsam, tarak me niaruk la, ni nimi duap saguwur ale tom ilagala suan ko balu, ni ani me aga ikisam ma balukowo!” ma maonam.\f + \fr 13:38 \ft Peter Jesus buring tuokko: John 18:27.\f* \c 14 \s1 Jesus te Kaem kote namanakko \p \v 1 “Nina nengemang motam me namaruk tairuk ale nengemang motam me parasarukko. Kaem te la ira sanami se ani agotala te aga ira sanamaralko. \v 2 Aninga Ait ko kawam mu ko galung suen biya; uwuta mena mu ani iwita me ninga manikko. Se ani umu te namarik ale ninga bagara kuwim nungekko. \v 3 Kam ani namarik ale ninga kuwim mu nunguru saparik, mu ani pelerik tairik ale nengerak kuwim mu te namarik se nina kuwim ani te bagasam umu te agarak bagaralko.\f + \fr 14:3 \ft Jesus ko kariimet nu ilak bagamonko: John 12:26; 17:24; 1 Thessalonians 4:17.\f* \v 4 Nina wonong ani te namarikko mu ko lage ko ikisan.” \p \v 5 Se Thomas mam, “Kari Biya, ana ni apareyate namasam mu me ko ikisan, buta se ana awuk ta ko lage ko ikinakko?” mam. \p \v 6 Se Jesus balam, “Anigita lage, den nunguning, se marak ningo ko duap. Awiriya bo lage kigilik te Ba kote namarukko me terong, mena, am ani te la. \v 7 Nina ani ninguru aga ikiman agi mu, nina aga Ait ago ko ikiman. Se aitak mu nina arigiman ale ko ikiman,” mam. \p \v 8 Se Philip mam, “Kari Biya, ni Ba nanga kasuru se ariginak mu asele ana nangamang motam kua kaparukko,” mam. \p \v 9 Se Jesus koma ko, “Philip,” mam, “ani tom maiya biya nina nengerak baga lagerem, bare ni ani am agarak nguala sipawasam e? Awiriya ani agarkam mu ta Ba arigam.\f + \fr 14:9 \ft Awiriya Jesus arigiso mu nu Nuet ago arigiso: John 12:45; Colossians 1:15; Hebrews 1:2-3.\f* Se ni awuk se Ba ninga kausekko balsam? \v 10 Ani aga Ba ilak mu ana suanta, mu ni ko gemang ningi nunguning arukko. Den ani ninga manarukasam mu ani agata aga ikia te me balsam, mena, mu Ba aninga ningi bagoso wore ko ura te beteso. \v 11 Den ani balsam, ani aga Ba ilak ana suanta masam, mu ko nengemang ningi me nunguning aruk agi mu, miracle ani bitakasam mu te ko ikialko. \v 12 Ani nunguningta ninga manorsam, awiriya ani ago ko gomang ningi nunguning, mu munan suen la ani bitakasam mu am bita saparukko. Ale mu la mena, wore munan ani bitakasam mu kiaruk ale munan bibiya karogo bita saparukko, mu awuk, aninga Ba kote namasam. \v 13 Se nina aninga aip te anapeya mel ko balal mu ani am bita saparikko. Se munan umu te Namar ko Nuet nup biya nikitang ago mu tuokko. \v 14 Nina aninga aip te anapeya mel ko balal mu ani am bita saparikko.” \s1 Bur Laili tai kaparukko den \p \v 15 “Nina aninga kuesan agi mu aninga agiring karo tualko.\f + \fr 14:15 \ft Jesus kuring karo tua: 1 John 5:3. Bur Laili Kris alo nongorak bagarukko: John 15:26.\f* \v 16 Se ani aga Ait isuek se Saonga bo ningaruk se tom suen biya nengerak bagarukko. \v 17 Nu Bur Laili, den nunguning wetang awura ko kotam. Ali imi ko kariimet nu nongomang tumonko me terong, mu awuk, nuna nu me arigisan ale me ko ikisan. Bare nina nu ko ikisan, mu awuk, nu ninga ningi bagoso, ale maingte nina suan suan ninga ningi bagarukko. \p \v 18 “Ani nina kuriang marmar nungumik nunam nonet mena iwita me ninga awurek se bagaralko, mena. Mu ani nengete tairikko. \v 19 Kam me maiyuk se ali imi ko kariimet ani me agarkamonko, bare nina mu asele ani agarkalko. Ani marak bagasam bore te se nina betela marak bagaralko. \v 20 Day umu te asele nina ari ko ikial, ani aga Ba ningi bagasam, se nina aninga ningi bagasan, se ani nenenga ningi bagasam mu ko ikialko. \v 21 Awiriya aninga den ikiam ale karo tuso, kariimet uwuta mu ani kua aisiso. Se awiriya ani kua aisiso, mu aninga Ait nu kua tuok, se ani betela nu kua tuek ale nu koma te aimi wetang te kausekko.” \p \v 22 Jesus iwita balam se Judas bo, Judas Iscariot mena, mu mam, “Kari Biya, ni awuk se ana nangate la nimi wetang te bitarko balsam, ale ali imi ko kariimet mu mena ko balsam?” mam. \p \v 23 Se Jesus mam, “Awiriya aninga kueso, mu aninga agiring karo tuokko. Se aninga Ba nu kua tuok, se ani aga Ba ilak nu kote tainak ale tom suen biya ilak baganakko.\f + \fr 14:23 \ft Kariimet Jesus ko kuesan mu ilak bagamonko: Ephesians 3:17; Revelation 3:20.\f* \v 24 Se awiriya ani me aga kueso, mu nu aninga agiring me karo tuokko. Den ani balsam se nina ikisan imi mu ani agata aga den mena. Den imi mu Ba aninga beteram se tairem wore ko den. \p \v 25 “Ani aitak nengerak baga se den imi suen la balsam. \v 26 Bare Saonga Kari, Bur Laili, Ba aninga aip te bitiruk se tairuk mu mel suen biya ninga kausok ale den suen la ani ninga manem mu ningamin te tairukko. \v 27 Lila yawara bita ningarsam; aninga angamang lila nina ningarsam. Lila ali imi ko kariimet ningarsan iwita mu ani me ningarsam, mena. Nina nengemang motam me namaruk tairuk se nguangaralko, mena.\f + \fr 14:27 \ft Jesus ko gomang lila nungaram: John 16:33; Philippians 4:7; Colossians 3:15.\f* \p \v 28 “Ani ninga manem, ‘Ani ninga bitirik ale namarik bare aking nengete pelerik ale tairikko’ maem se nina ikiman. Bare nina nunguningta aninga kuesan agi mu, nina ani Ba kote namasam mu ko amilmilaralko, mu awuk, Ba mu aninga kiaram, nu kalel biya. \v 29 Mel umu me arataso la, ani girem ninga manorsam. Se tom mel umu aratuk mu nina ari ikial ale ani ninga manem mu ko nengemang ningi nunguning arukko. \v 30 Ani den suen biya me nengerak balu se lagarikko, mu awuk, ali imi ko kari supuling\f + \fr 14:30 \ft Jesus mu Satan ko baluwoso.\f* tairukko tom pingi aram. Nu ani bowa tugumokko me terong. \v 31 Bare aga angamang mu ali imi ko kariimet te ari ikimon, ani aga Ba ko ninguru kuesam, ale mel suen biya bitirikko balso mu ani diram la bita sapasam. Buta se barasal se namanakko.” \c 15 \s1 Tam waen se ko kower \p \v 1 “Ani mu tam waen nunguning, se aninga Ait mu ningam kotam.\f + \fr 15:1 \ft English den te tam waen mu “vine” masan, mu mayang iwita. Se ko ningam mu “vineyard”, ko nunguning mu “grapes”, se ko yu mu “wine” masan.\f* \v 2 Nu aninga kower nunguning me kaposo, mu nu batutumu warso. Bare nu aninga kower nunguning kaposo, mu te nunguning ninguru kaparukko nungurso burangoso. \v 3 Den ani ninga manem se ikiman mu ninga nungam burangaram se nina karur mena bagasan. \v 4 Nina ani agarak kapetaral ale aninga ningi bagaral se ani koma suanta tala nenenga ningi bagarikko. Waen kower bo kau batagoso ale kota baga se nunguning me kaposo, mena; mu nu waen ko luan iluso ale marak baga se asele nunguning kaposo. Uwutatala, nina nengeta kau batagal ale baga se nunguning kaparalko me terong; mu nina aninga iluwal ale marak baga se nunguning kaparalko. \p \v 5 “Ani tam waen, se nina ko kower. Awiriya ani agarak kapetoso ale aninga ningi bagoso, se koma suanta tala ani noko ningi bagasam, mu nunguning ninguru kaposo.\fig |alt="Grapes" src="HK00111B.TIF" size="col" ref="John 15:5" \fig* Bare nina aninga beteral ale nengeta bagaral, mu nina mel bo beteralko me terong.\f + \fr 15:5 \ft Ana nangata mu mel bo betenakko me terong: 2 Corinthians 3:5; Philippians 4:13.\f* \v 6 Awiriya ani agarak me kapetoso ale aninga ningi me bagoso mu maraka namoso; kower uwuta mu batutumusan ale tama ningi warsan se kani namoso.\f + \fr 15:6 \ft Mel tama ningi wara ko: Hebrews 6:7-8.\f* \v 7 Nina ani agarak kapetaral ale aninga ningi baga se, aninga den ilukuawu se, anapeya ko kueral ale ko wosengal mu, ko balsan iwitata talko. \v 8 Nenenga bagara aolak te munan ningo mu tam nunguning ningo iwita ninguru kapa se, aninga olekem iwita ninimi wetang te bita se lagaral, mu munan umu te aninga Ait nup biya taukko.\f + \fr 15:8 \ft Nunguning kaparuk mu Kaem nup biya taukko: Matthew 5:16.\f* \p \v 9 “Ba aga kua nanuguso iwitatala, ani kua ningarem. Buta se aninga kua ningara umu ningi la bagaralko.\f + \fr 15:9 \ft Ephesians 3:17-19, 1 John 4:16,19, se Jude 21 ago arikko.\f* \v 10 Ani aga Ba kuring karo tui se ko kua aisa mu ningi bagasam uwutatala, nina aninga agiring karo tual, mu nina aninga kua ningara mu ningi bagaralko. \v 11 Ani den imi ninga manem, mu awuk, aninga angamang mu nina aninga amilmil ningi ningo la tom suen la bagaralko aniso. \v 12 Aninga den karo tualko ningarsam mu iwita: ani kua ningarem iwitatala, nina ninimi ko kua tui se lagaralko. \v 13 Sikisaki alo nunga ningo ko memek tata ale kuera ko munan mu, nanimi kua tua ko munan biya nunguningkiri.\f + \fr 15:13 \ft Bo nangamang ninguru tua ko munan: 1 John 3:16.\f* \v 14 Nina aninga agiring karo tual mu nina aninga tiran yawara bagaralko. \v 15 Ani aitak nina ura kari yam iwita me ningarkasam, mu awuk, ura kari yam mu ko dom kari mel singir biya me ko ikiso, mena. Bare ani nina aga tiran yawara iwita ningarkasam, mu awuk, anapeya suen la ani aga Ait kuring te ari ikiem mu ani ninga manaru saperem. \v 16 Nina ani nenenga ma balman ale me aga atumu kereman, mena. Mu ani nina aninga ma balem ale ninga atumukirem, se namaral ale munan ningo mu, tam nunguning ningo pempem kapa se lagoso iwita, nunguning kapa se lagaralko. Ale mel i ko kueral mu aninga aip te Ba maonal se ningarukko. \v 17 Aninga den karo tui se lagaralko ningarsam mu iwita: nina ninimi ko kua tui se lagaralko. \s1 Ali imi ko ikup suen biya olekem alo gimonko mu ko sinar nungaram \p \v 18 “Ali imi ko kariimet ningarki maguwusan ale nubiring ningarsan agi mu, iwita iki se lagaralko, nuna giriman ani nubiring aisiman bore te se nina uwuta ninga betesan. \v 19 E nina ali imi ko kariimet le mu, nuna ninga kua ningarsan ale uwuta me ninga betesan le. Bare mu nunguningta, nina ali imi ko kariimet mena, ani ali ewere ko kariimet ningi ninga atumukirem ale aninga ma ninga balem. Bore te se nuna nego ko nongomang magoso se ningarki maguwusan. \v 20 Buta se den ani ninga manem mu ko iki se lagaralko: Ani maem, ‘Ura kari bo, ko kari dom me ilu kiaso, mena.’ Den umu ko duap mu iwita, nuna ani memek te aga bita maguwuman agi mu, nina koma suanta tala memek te ninga bita maguwumonko. Nuna aninga den karo tuman agi mu, koma suanta tala nuna nenenga den karogo la iki karo tumonko. \v 21 Nina aninga, bore te se nuna ninga bita maguwumonko, mu awuk, nuna Kakirip aga beteram se tairem mu me ko ikisan. \v 22 E ani me tairem ale den me nunga manem le mu, nuna me ikia ta se nungumik ikup bo mena le. Bare aitak mu nuna nungumik lage bo mena, nuna nunga memek mu ko koma tamonko. \v 23 Awiriya ani me kua aisiso, mu nu aninga Ait agotala me kua tuso. \v 24 Ani kilek bibiya kariimet bo nunga ningi me bita arigam mu nunga ningi me beterem le mu, nuna nunga memek mu koma me tasan le. Bare nuna miracle bibiya mu ari sapaman ta, wore nuna ani ta se aga Ait karogo me kua nangarsan. \v 25 Se nunga munan imi te den bo batoga te aniso mu nunguning kaparam: ‘Nononga ani me kua aisa mu, kumik duap bo mena nunguningkiri.’\f + \fr 15:25 \ft Psalm 35:19; 69:4.\f* \s1 Bur Laili ko ura \p \v 26 “Bare Saonga Kari, nu Bur Laili, den nunguning wetang awura ko kotam, nu Ba kote wore ani bitirik se nengete tairuk, mu nu aninga dugu duap wetang awu saparukkowo. \v 27 Se nina agotala aninga dugu duap karogo la balalko, mu awuk, ani aga ura duap beterem tom te se tai aitak mu nina ani agarak la bagakasan. \c 16 \p \v 1 “Nina nengemang ningi nunguning saparal ale dagulal bore ko, ani girem ale mel suen la imi ko ninga manem se ikiman. \v 2 Nenenga synagogue ningi kagin ko namara mu ko nengema tareng ilumonko. Bare mu la mena. Tom bo taiwoso mu te awiriya ninga moruk se kueral se ikiok, nu Kaem ko ura nunguning beteso iwita ikiokko.\f + \fr 16:2 \ft Tom nu me giris palaga la Paul butata bitakaso: 1 Timothy 1:13.\f* \v 3 Nuna uwutata betemonko, mu awuk, nuna Ba ko me ikisan, ale ani agotala me aga ikisan. \v 4 Ani girem ninga sinar awusam, mu awuk, kam tom mu tai aratuk mu nina aninga den imi ko ningamin ares maukko. Ani sinar den bo iwita me ninga manarukasam, mu awuk, ani nengerak bagakasam bore te se ani me ninga manarukasam. \v 5 Bare aitak mu ani Kakirip aga beteram se tairem mu kote pelerik namarikko se ninga manorsam. Bare nina bo ta aninga isuam ale mam, ‘Ni aparete namasam a?’ ma me balam. \v 6 Ani ninga bitirikko bala mu balem se nina ko nengemang batagoso. \v 7 Bare ani den nunguning tala ninga manorsam, ani ninga bitirik ale namarikko mu nenenga ningo ko. E ani me ninga bitirik ale namarik, mu Saonga Kari sokel ningarukko mu nengete me tairukko. Bare ani namarik asele nu bitirik se nengete tai kaparukko. \v 8 Tom nu tai kaparuk mu, nu ali imi ko kariimet nunga paguwura ilagala suan imi wetang awurokko: nunga munan memek ko iki paguwura mu se, munan ningo dirkiriyam mu ko iki paguwura mu se, tutera diram iki paguwura mu wetang sapa saparukko. \v 9 Nuna ani ago ko nongomang ningi me nunguning aram umutang nononga memek gira;\f + \fr 16:9 \ft Nononga ikup memek: John 3:18.\f* \v 10 se ani pelerik Ba kote namarik se nina ani me agarkalko umutang munan ningo dirkiriyam, bare nuna iki paguwuman; \v 11 se aking ali imi ko supuling\f + \fr 16:11 \ft Jesus Satan ko baluwoso: Revelation 20:10-15.\f* mu memek bowa ningi beteram umutang Kaem ko tutera diram beteram. \p \v 12 “Ani den suen biya ninga manikko tala, bare nina aitak iki saparalko me terong. \v 13 Bare Bur Laili, den nunguning wetang awura ko kotam, mu tairuk mu, nu ninga kiti gurugok se den nunguning suen la ko duap mu ko sinararalko. Nu kota ko ikia te den me ninga manukko, mena, mu nu den due taso mu la diram ninga manuk, ale mel udagi te aratukko mu ko ninga manukko.\f + \fr 16:13 \ft Bur Laili mu anananga kausa kari: 1 John 2:27.\f* \v 14 Nu aningate mel tauk ale nenengate wetang awurok se nina ari ikialko, ale munan umu te ani nup biya aisuokko. \v 15 Ba ko mel suen biya la mu aninga. Duap bore te se ani balem, Bur Laili aningate mel tauk ale nenengate wetang awurok se nina ari ikialko maem.” \s1 Nengemang ikup mu geraguk amilmil ko arukko \p \v 16 Ale mam, “Tom me maiyuk se nina ani me agarkalko, bare tom me maiyuk tala aking agarkalko.” \p \v 17 Se ko olekem sang nunumi isarukasan ale makasan, “Nu tom me maiyuk se ana nu me ariginakko maso. Bare aking tom me maiyuk tala se aking ariginakko, ‘mu awuk, ani Ba kote namasam,’ maso, mu ko duap awuk se uwuta balso?” makasan. \v 18 Ale noko bala “tom me maiyukko” wore ko nunumi manarukasan ale makasan, “Ana noko den balso mu ko duap ikinakko me terong,” makasan. \p \v 19 Jesus nuna mel umu ko nu isarmonko mu ko ikiam, ale nunga maonam, “Nina aninga bala, ‘Tom me maiyuk se nina me agarkalko, bare tom me maiyuk tala se aking agarkalko’ bala, wore ko duap ikialko ninimi ago garsan e?” mam. \v 20 “Ani nunguningta ninga manorsam, nina nengemang bataguk se mal niaralko, bare ali imi ko kariimet mu amilmil biya betemonko. Bare ninga nengemang bataga ma niara mu geraguk amilmil ko aratukko. \v 21 Imet bo kuriang iluwokko mu yaman ninguru moso, mu awuk, noko tom iram. Bare tom nu ko kuriang taso mu, nu kuriang bilangaram mu ko amilmil te yaman umu kuamili sapa namoso. \v 22 Uwutatala, aitak mu nenenga nengemang bataga se ma niara kam, bare udagi aking ani ningarkik mu te nina amilmil biya beteralko. Se kariimet bo nenenga amilmil umu menawurokko me terong.\f + \fr 16:22 \ft Olekem alo Jesus arigimon ale amilmilamonko: John 20:20.\f* \v 23 Ale tom umu te mu nina mel bo ko ani me aga isualko, mena. Ani nunguningta ninga manorsam, nina anapeya ko aninga aip te aga Ait isual, mu ningarukko. \v 24 Tom ani nengerak bagerem tai aitakta mu nina mel bo ko aninga aip te aga Ait me isaru arigiman. Isal mu asele tal ale nengemang motam kua kaparuk se amilmilaralko. \s1 Jesus ali imi ko sokel ira mituwu menawu saparam \p \v 25 “Ani den ira te ninga manaru lagerem, bare tom bo tai lagoso mu te mu ani bala uwuta mu te me nengerak munakarikko, mena, mu ani aga Ait ko wetang te la balik se ikialkowo. \v 26 Tom mu te mu nina aninga aip te Ba isualko. Ani nina nengema taik ale Ba isuekko me balsam. \v 27 Mena. Ba kota mu ninga kueso, mu awuk, nina ani kua aisiman ale ani Kaem kote tairem mu ko nengemang ningi nunguning aram. \v 28 Ani Ba kote wore tairem ale ali imi te bilangerem; ale aitak mu ani ali imi bitirik ale pelerik Ba kote namarikko.” \p \v 29 Se Jesus ko olekem alo maman, “Aitak ni den me eresam, wetang te la balsam,” maman. \v 30 “Aitak asele ana ko ari ikiman, ni ikia suen la ko duap, wore te se ni kariimet bo isa kisok se ko me kimi bita lagasam. Bore te se ana ni ko ko nangamang ningi nunguning aram, ni Kaem kote wore tairem,” maman.\f + \fr 16:30 \ft Jesus mu nunga isa nongomang te mu ari saparam: John 2:24-25. Matthew 6:8 ago arikko.\f* \p \v 31 Se Jesus mam, “Aitakta asele nina nengemang ningi nunguning aram! \v 32 Bare tom bo tai lagoso, se aitak mungkala tai aratam, mu te ninga parusuwumon se nagu parasaral ninga wonong wonong namaralko. Ale aninga beteral se ani agata suanta diram bagarikko. Bare ani agata me bagarikko, mena, aninga Ait agarak bagoso.\f + \fr 16:32 \ft Kaem tom suen biya Jesus ilak bagakaso: John 8:29.\f* \v 33 Ani den imi ninga manem, mu awuk, nina aninga ningi mu nina marolila karogo bagaralkowo. Ali imi te mu nina ikup ninguru arigalko. Bare me soror mal ale nguangaralko, sokel ago la bagaralko! Mu awuk, ani ali imi ko sokel mu ira mituwu menawu saperem.” \c 17 \s1 Jesus Ba kote guranek beteram \p \v 1 Jesus den mu balu kutuwuram mu motam patawuram ale duruk wonong te loaga se guranek beteram: \p “O Ba, tom tai aratam. Nika Namar nup biya tui se ka Namar ni nip biya kisokko. \v 2 Mu awuk, ni maingkala nu kariimet suen la nunga pulawura beterem, nu kariimet ni nunga balu tuem mu marak ningo tom pempem la te bagamonko mu nungarukko.\f + \fr 17:2 \ft John 6:37 se 6:44 ago arikko.\f* \v 3 Marak ningo tom pempem la te bagamonko mu tamonko mu iwita: Ni keta suanta ni Kaem nunguning bagasam mu ka ikimonko, ale Jesus Kristus mu ni beterem se tairam mu karogotala ko ikimonko. \v 4 Ni ura ani bitirikko balem mu ani bita saperem, ale umu te ani nup biya ali imi te ni kisem. \v 5 Se Ba, mel suen la me aratukaso ko kam te, ani ni kerak nup biya nikim ago mu ningi bagakasam, mu aitak nup biya mu aking aisuko.\f + \fr 17:5 \ft Jesus Nuet ilak bagakaso: John 1:1.\f* \s1 Jesus ko olekem nunga guranek beteram \p \v 6 “Ani ni awiriya ali imi te aninga ma nunga balem mu nunga ningi nika balu wetang awurem. Nuna nika kariimet; se ni nunga balu aisem se nuna nika kiring karo tuman. \v 7 Ale aitak nuna ikisan, mel suen la ni ani aisem mu nika te taiso. \v 8 Se den ni ani aisem mu ani nunga manem se nuna iki karo tuman. Nuna nongomang ningi nunguning te ikiman ani nika te wore tairem, ale ni aninga beterem se tairem mu ko nongomang ningi nunguning aram. \v 9 Ani borta nunga guranek betesam. Ani ali imi ko kariimet nunga guranek me betesam, bare awiriya ni aninga ma nunga balem borta nunga guranek betesam, mu awuk, nuna nika kariimet. \v 10 Aninga mel suen la mu nika la, se nika mel suen la mu aninga tala. Se nuna te ani nup biya taem. \v 11 Ani ali imi te tawun biya me bagarikkowo, ani nikate tairikkowo. Bare nuna ali imi te am bagasan. O Ba, ni Laili, nika nip biya ani aisem mu ko sokel te nunga bitaruko. Se nuna ni analak suanta bagasan iwitatala bagamonko. \v 12 Tom ani nongorak baga se mu, ani nup ni ani aisem umu bowa ningi ani nunga bituem se ningo la bagaman. Se bo ta me maga namaram, mena, nu suanta maga namaruk se ka den te nunguning kaparukko umutang maga namaram. \p \v 13 “Bare aitak ani nikate taisam; bare ani ali imi te nongorak baga se la den imi balsam, mu te nuna aninga amilmil mu karogo terong ma sapamonko. \v 14 Nika den ani aisem mu ani nungarem, bore te se, ali imi ko kariimet nunga mia tiruwu gilingisan, mu awuk, nuna ani iwitatala nononga bagara aolak mu ali imi ko kariimet iwita me bagasan. \v 15 Aninga wosenga mu, ni ali imi te nunga bataguru giko iwita mena, bare nunga bitaru se kari memek mu me nunga kau taukko.\f + \fr 17:15 \ft Kaem nanga sinar taukko: Matthew 6:13; 2 Thessalonians 3:3; 1 John 5:18.\f* \v 16 Ani ali imi ko mena, uwutatala nuna ali imi ko kariimet mena tala. \v 17 Nika den nunguning mu ningi nunga ilukuawur se nika kariimet nunguning ko bagamonko. Nika den mu den nunguning. \v 18 Ni aninga beterem se ali imi ko kariimet ningi tairem uwutatala, ani ali imi ko kariimet ningi nunga beterem se namasan. \v 19 Nononga ningo ko ani aimi lilim la ni kiting te betesam, se munan imi te nuna betela nunumi lilim la ni kiting te la bita sapamonko. \s1 Jesus kariimet nongomang ningi nunguning mu nunga guranek beteram \p \v 20 “Aninga guranek mu nuna la nunga mena. Aninga guranek mu awiriya nuna nuguring te den ikiso ale ani ago ko nongomang ningi nunguning aso mu nunga karogo namoso. \v 21 Ba, ni aninga ningi bagasam se ani nika ningi bagasam, uwutatala nuna suen la arerem la bagamonko. Se nuna agotala anananga ningi bagamon se munan umu te mu ali imi ko kariimet ni aninga beterem se tairem mu ko nongomang ningi nunguning arukko. \v 22 Ani nika nip nikim ago aisem mu ani nungarem, se nuna te nongomang suanta ni analak bagasan iwitatala bagamonko: \v 23 Ni aninga ningi bagasam uwutatala, ani nunga ningi bagarikko. Aninga angamang mu nuna bagara am suanta bagamon se nononga munan umu te ali imi ko kariimet te ikimon, ni aninga beterem se tairem. Ale ni ani kua aisem uwutatala, ni nuna kua nungarem mu ko ikimonko. \p \v 24 “Ba, aninga angamang kariimet ni nunga balu aisem mu kuwim ani te bagarikko mu te agarak baga se aninga nikim nup biya mu arigimonko. Ale nikim nup biya, ali imi se mel suen la me aratam la ni ani kua aisem ale nikim nup biya aisem, mu arigimonko. \p \v 25 “O Ba, ni ningo se diram nunguningkiri. Nunguningta ali imi ko kariimet ni me ka ikisan. Bare ani nika ikisam, se aninga kariimet imi ni aga beterem se tairem mu ka ikisan. \v 26 Ani nika wetang saperem se nuna nika iki gilingiman. Se pempem am uwutatala wetang ka sapawirik se nika kua ani aisa mu uwutatala, nuna nunumi kua tumon se ani nunga ningi bagarikko.” \c 18 \s1 Jesus ilu talipa gilingiman \r (Matthew 26:47-56; Mark 14:43-50; Luke 22:47-53) \p \v 1 Jesus guranek bita kutuwuram mu ko olekem nongorak barasaman sor wolong gotek Kidron kiaman koma sang te namaman. Ale koma umu te mu tam olive ningam bo anikaso mu ningi kapaman. \p \v 2 Se Judas, kari Jesus kager nuguting te bitirukko, mu kuwim mu nu ko ikia. Mu awuk, kuwim umu Jesus ko olekem arungak pempem te biguwukasan. \v 3 Se Judas kager kari nunga giam, ale priest se Pharisee alo nunga kari dom dom sang ago nunga giam ale ningam umu te namaman. Nuna galep, tama se kager ko mel ago lilim namaman. \p \v 4 Se Jesus mel suen biya nu kumik te aratukko mu nu ko iki saparam, ale aratam nongote namaram ale nunga isuam, “Nina awiri kupusan a?” mam. \p \v 5 Se nuna balman, “Ana Nazareth kari Jesus kupusan,” maman. \p Se Jesus mam, “Mu anigita iweya,” mam.\f + \fr 18:5 \ft Jesus verse imi te “Anigita” mam mu nup Yawe wore te numi balam: Exodus 3:14.\f* Se Judas, nu kager kari nuguting te bitirukko, mu nongorak sanamiwakaso. \v 6 Se tom Jesus, “Anigita iweya,” mam, mu nuna biririkaman ale nubiring ko peleman ale dagulaman. \p \v 7 Se Jesus udagi tala nunga isuam, “Nina awiri ko loagasan a?” mam. \p Se nuna balman, “Ana Nazareth kari Jesus ko loagasan,” maman. \p \v 8 Se nu mam, “Ani maingkala ninga manem, mu anigita iweya,” mam. “Nina aninga ko taiman agi mu, kariari imi am nunga beteral se namamonko,” mam. \v 9 Munan umu aratam mu den nu giram balam wore ko nunguning kaparam: “Ani kari ni ani aisem mu bo me ta ilu saperem.” \p \v 10 Se Simon-Peter baenat bo ago bagaram mu woyam ale saparam ale priest supuling ko ura kari ko dogowa sengam mu bataguru saparam. Ura dungan kari mu ko nup Malchus i. \v 11 Bare Jesus Peter maonam, “Ka baenat ko singir ningi tugumko!” mam. “Awuk, Ba ani ikup yu bagun ago iwita naikko aisam mu me giekko e?” mam. \s1 Jesus diruwuman ilak Annas kote namaman \p \v 12 Se kager kari, se nunga supuling, se Juda kari bibiya Jesus iluman. Mayang te talipaman, \v 13 ale ilak giriman Annas kote namaman. Annas mu Caiaphas ko tonger, se Caiaphas mu yia mu te priest supuling bagakaso.\f + \fr 18:13 \ft Annas mu A.D. 6 nama 15 mu te priest supuling ko bagakaso, se ura ko nup eng nukote anikaso. Ko noton Caiaphas mu A.D. 18 nama 36 mu te ura mu ilukaso. John 11:49-51.\f* \v 14 Caiaphas mu kari borta Juda ikia nungaram ale mam, “Kari suanta kariimet te yawarakala bagamonko kueruk mu terong,” mam. \s1 Peter numi duap saguwuram ale “Ani Jesus me ko ikisam,” mam \r (Matthew 26:69-70; Mark 14:66-68; Luke 22:55-57) \p \v 15 Simon-Peter olekem bo ilak Jesus kowom karoman namaman. Se olekem bo umu priest supuling nu ko ikia, ewere te se nu Jesus ilak priest supuling ko kawam ko por ningi kasu naguram. \v 16 Bare Peter mu watingi songkuring biya mu ago sanamiwakaso. Bare olekem bo priest supuling ko ikia mu peleram tairam ale itiwik ura te bagaram mu maonam ale Peter ilak utu naguram. \v 17 Se itiwik songkuring ago bagaram mu Peter isuam, “Ni noko olekem bo agila?” Se Peter numi duap saguwuram ale, “Ani mena,” mam. \p \v 18 Sor birigira biya se ura kari se temple bitua kari tama uwi gilingiman, ale laturman ale kowar gi se sanamiwakasan. Se Peter betela nongorak sanamaram ale tama kowar gi se bagakaso. \s1 Priest supuling Jesus isa tuikaso \r (Matthew 26:59-66; Mark 14:55-64; Luke 22:66-71) \p \v 19 Se priest supuling mu Jesus ko olekem alo se noko kausa ura mu ko isaruwakaso.\f + \fr 18:19 \ft Annas Jesus isarukaso: verses 13 se 24 arikko.\f* \p \v 20 Se Jesus den koma mam, “Ani murum te wetang te den balukasam. Ani tom suen biya synagogue ningi se temple ningi, kuwim Juda kariimet te biguwusan mu te den nunga manarukasam. Ani den bo yumura te me balukasam, mena. \v 21 Se ni anape ko aninga isaru lagasam? Awiriya ani agiring iki lagaman mu nunga isaruko. Kaluwura mena, nuna den ani balem mu ko ikiwasan.” \p \v 22 Tom Jesus den koma uwuta balam mu, temple ko dirdir bo sanamiwaram mu koma motam te moram. “Den koma priest supuling suwuta maona mu terong e?” sokel ago uwuta balam. \p \v 23 Se Jesus maonam, “Ani den i bo balu maguwurem agi mu, ni am wetang te baluko. Bare ani den nunguning la balem agi mu, ni anape ko aninga morem?” \p \v 24 Se Annas balam se talipara la ilak priest supuling Caiaphas kote ilak namaman. \s1 Peter tom 2 se 3 ko numi duap saguwuram \r (Matthew 26:71-75; Mark 14:69-72; Luke 22:58-62) \p \v 25 Simon-Peter sanamaram tama kowar giwaram se aking isarman, “Ni kari ewere ko olekem bo agila pa!” \p Se nu numi duap saguwuram ale mam, “Ani noko bo mena,” mam. \p \v 26 Se priest supuling ko ura kari, ko gue suan bo mu Peter baenat te dogowa batogam, mu Peter den te atumukaso, ale mam, “Ani tam olive ko ningam ningi ni nu ilak bagerem se karkem mu ni mena agila?” mam. \p \v 27 Se akingtala Peter numi duap saguwuram, se tom umutang te tarak niakaso. \s1 Jesus ilak Pilate kote namaman \r (Matthew 27:11-23; Mark 15:2-15; Luke 23:2-3,18-25) \p \v 28 Asele Juda alo Jesus diruwuman ilak Caiaphas ko kawam beteman ale Rome governor Pilate ko kawam te ilak namaman. Nuna turomola la ilak namaman ale, ilak kawam biya mu ningi kasu nagumonko wore, nononga munan te nunumi karur tugumon ale Passover inang me namon bore ko se, am watingi bagakasan. \p \v 29 Se Pilate nongote aratam ale nunga isuam, “Nina anape duap ko kari ewere den te beteman a?” mam. \p \v 30 Se nuna noko den koma balman, “Nu kari memek mena le mu, ana ni kiting te me beteman le,” maman. \p \v 31 Se Pilate mam, “Tal ale nengeta ninga munan te beteralko,” mam. \p Bare Juda supuling alo mu maman, “Bare munan bo ana nangata kari bo tanak ale kuerukko balnakko me aniso,” maman. \v 32 Munan imi uwuta aratukaso mu, Jesus kota ko kuera uwuta kuerukko giram balam wore ko nunguning kapakaso.\f + \fr 18:32 \ft Jesus tam kangono te kuerukko giram balam: Matthew 20:19; John 3:14.\f* \p \v 33 Se Pilate aking peleram ko kawam biya mu ningi kasu naguram ale Jesus auram se kote tairam se isuam, “Ni Juda nunga king e?” mam. \p \v 34 Se Jesus nu isuam, “Ni keta ka ikia te isa suwuta isesam agi kariimet saki ani ago ko nika manorman e?” mam. \p \v 35 Se Pilate mam, “Agi ani pa Juda kari bo e? Imi keta ko kariimet se priest bibiya nika diruwuman kerak aningate taiman. Se ni anape memek beterem?” mam. \p \v 36 Se Jesus mam, “Aninga kingdom mu ali imi ko kingdom bo mena. E uwuta le mu, Juda alo aninga ilumonko namaman mu, aninga ura kari nongorak kager biya beteman le. Bare mena, aninga kingdom mu sor bo ko kingdom,” mam. \p \v 37 Se Pilate mam, “Buta mu ni king bo tala pa!” mam. \p Se Jesus mam, “Ni ani king bo ko aga balsam mu ni diram balsam. Duap nunguningkiri mu, borta te se ani ali imi te tai kaperem ale bilangerem, den nunguning borta kariimet nunga manikko tairem. Se kariimet den nunguning mu ko kuesan mu ani agiring iki karo tusan.” \p \v 38 Se Pilate nu isuam, “Se den nunguning mu anape?” ma se aking peleram Juda alo mu nongote aratam ale mam, “Ani memek bo kari imi kumik te me arigem. \v 39 Bare Passover ko tom te nenenga munan mu, nina kari talipara ningi mu ko balsan mu ani kutuwu ningarsam. Buta se nina awuk balsan, ‘Juda ninga king’ ewere kutuwu ningarikko e?” mam. \p \v 40 Se nuna aikasan ale balukasan, “Sumu mena,” makasan. “Bare ana Barabbas kutuwu nangaruko!” makasan. Barabbas mu kager daong kari bo. \c 19 \s1 Pilate Jesus tam kangono te tagimonko balam \r (Matthew 27:15-31; Mark 15:6-20; Luke 23:13-25) \p \v 1 Buta se Pilate balam se Jesus taman ale wip te moman. \v 2 Ale kager kari mayang kore karogo mu taman ale kitigat iwita nungurman ale supuling tuguman. Ale guang bo purple mu kataru tuman, ale kote taikasan, \v 3 ale gira awom la koma ningi namakasan ale balukasan, “O Juda nunga king, nup biya!” makasan, ale kol koma motam te moakasan. \p \v 4 Se Pilate akingtala watingi aratam ale Juda kariimet alo nunga maonam, “Ikialko, ani ilak nenengate aratem mu ninga manikko, ani noko memek bo me arigem.” \v 5 Se tom Jesus tai watingi aratam, guang purple mu kumik te se mayang kore ago kitigat ko nungurman mu supuling te, mu Pilate mam, “Ario, kari nung mu iwo,” mam. \p \v 6 Se tom priest bibiya se temple bitua ko kari mu nu arigiman mu nuna aikasan ale balukasan, “Tam kangono te tagiralko! Tam kangono te tagiralko,” makasan. \p Bare Pilate nunga maonam, “Nina nengeta tal ale tam kangono te tagiralko. Bare ani memek bo nu te morik se kuerukko mu me arigem,” mam. \p \v 7 Bare Juda alo am sail tagikasan ale balukasan, “Anananga munan bo baluwoso mu te mu, kari imi am kuerukko, mu awuk, nu Kaem balu maguwuram ale nu numi balam nu Kaem ko Namar mam. Buta se am kuerukko.” \p \v 8 Se tom Pilate den mu ikiam mu nu eng am ninguru nguangakaso, \v 9 ale peleram kawam ningi kasu naguram ale Jesus isuam, “Ni apalak ko ya?” mam. Bare Jesus noko isa koma me balam. \v 10 Se Pilate nu maonam, “Ni awuk se ani agarak me munakasam? Ni me ko ikisam e, ani la balik se ni memek me arik agi, am ani tala balik se ni tam kangono te ka tagimonko mu ni me ko ikisam e?” mam. \p \v 11 Se Jesus mam, “Kualala mu te sokel me kisam le mu, ni sokel bo ani te aga ilupko mu mena le wore. Bore te se kari ni kiting te aga beteram, mu ko memek mu nika memek mu kiaram,” mam.\f + \fr 19:11 \ft Kaem baluk mu asele mel aratukko: Acts 2:23.\f* \p \v 12 Se Pilate den mu ikiam mu nu lage Jesus te bataguru tauk se memek me arigokko mu ko loagakaso. Bare Juda alo am ai baluwakasan, “Ni kari sumu bitar se yam namaruk, mu ni Caesar ko bo mena. Kari kota numi balso king ko balso, mu nu Caesar kiarukko kaeso,” makasan. \p \v 13 Se Pilate den mu ikiam mu nu Jesus ilak watingi aratam, ale kuwim te daiga ale den ariga ko mu te daigam. Kuwim mu manga peng peng te muruman, ko nup Hebrew den te mu Gabbatha. \v 14 Tom mu Passover ko week nongoma ko wore ko kirimi karame ko tom. Worem tai dirmam. Se Pilate Juda alo nunga maonam, “Ninga king iwo,” mam. \p \v 15 Bare nuna aikasan ale balukasan, “Tal ilak tagi talko! Tal ilak tagi talko! Tam kangono te tagiralko!” makasan. \p Se Pilate nunga isuam, “Awuk ninga king tam kangono te tagirekko e?” mam. \p Se priest bibiya koma balukasan ale makasan, “Ana nangimik king bo mena, bare Caesar kota suanta,” makasan. \p \v 16 Asele Pilate Jesus tam kangono te tagimonko nuguting te beteram. \s1 Tam kangono te tagiman \r (Matthew 27:32-44; Mark 15:21-32; Luke 23:26-43) \p Buta se kager kari Jesus taman ilak namakasan. \v 17 Ko tam kangono tuman se giam, se ilak sor ko nup Supuling Sokel masan mu te ilak arataman namakasan, sor mu Hebrew den te Golgotha masan. \v 18 Ale umu te tam kangono te tagi gilingiman, ale kari ilagala ago nu ilak nunga tam kangono te nunga tagiman, noko beta koma sing sang se Jesus mu kusumuri ko beteman. \p \v 19 Pilate balam se den bo batagorman ale Jesus supuling ko tam kangono te tagiman. Den mu iwita balam: “JESUS NAZARETH KARI, JUDA NUNGA KING.”\f + \fr 19:19 \ft Hebrew den te: \+tl Ha Yehudim W'Melech Ha Nazarei Yeshua\+tl* Den kaura ko mu sengam nama ngas ko. Buta se capital letter mu YHWH (Yehowah, Yawe) nup te aniso. \f* \p \v 20 Se Juda kariimet suen biya nama tai se den mu kaukasan, mu awuk, kuwim nuna Jesus te tagiman mu wonong biya mu duap te. Se batoga umu Aramaic den te, Latin den te se Greek den te batagorman.\fig |alt="Signin Aramaic, Greek and Latin which was over Jesus on the cross" src="LB00327B.TIF" size="col" ref="John 19:20" \fig* \v 21 Se Juda nunga priest bibiya Pilate manorman, “Ni nu Juda nunga king iwita me bataguruko!” maman, “bare ni ‘Kari imi numi balso nu Juda nunga king maso,’ iwita bataguruko,” maman. \v 22 Bare Pilate mam, “Batoga aguwaya ani batagem mu ani ta batagem,” mam. \p \v 23 Se kager kari Jesus tam kangono te tagiman mu ko guang giman ale pagaru 4 ko awuman ale nunumi tuman. Bare ko guang bo ningi ko nagura mu la anikaso. Guang umu am suanta lilim kualala biriman karogo kapa kopa te beteman. \v 24 Guang naung umu taman ko nunumi manorman ale maman, “Ana me barurumunakko, bare ana ko kolanak ale kari awiriya taukko mu ariginakko,” maman. Munan imi batoga bo te aniram wore ko nunguning wetangaram: \q1 “Nuna aninga guang sang pagaru nunumi tuman, \q2 ale bo lilim biya mu awiriya taukko wore ko, ko kola gilingiman.” \m Den uwutata aniram se kager kari awote uwutata te beteman.\f + \fr 19:24 \ft Psalm 22:18.\f* \p \v 25 Jesus ko tam kangono duap te mu ko nuam, se Maria bo Clopas ko nuwus mu se, Maria bo tala Magdala mu sanamiwakasan. \v 26 Se tom Jesus ko nuam arigam, ale olekem nu ko kuakaso mu ilak pingi sanamiwaram se nungarkam, mu ko nuam maonam, “Imet aora, imi mu nika namar,” mam, \v 27 ale olekem mu maonam, “Umu nika niam,” mam. Se tom umutang te olekem mu Maria tam ilak ko kawam te namaram ale eng am bitarukaso. \s1 Jesus kueram \r (Matthew 27:45-56; Mark 15:33-41; Luke 23:44-49) \p \v 28 Se udagi, Jesus noko ura tai nukum aram se ko ikiam, ale Kaem ko batoga te nunguning aratu saparukko mu nu balam, “Ani yu ko kuerem,” mam.\f + \fr 19:28 \ft Psalm 22:15; 69:21.\f* \v 29 Se yu kuting bo waen aora ago aniram mu, mel bo taman ale waen mu ningi mituwuman, ale tam hyssop ko kopa te atumuman ale Jesus ko kore sumulak te beteman. \v 30 Se misikiram ale Jesus mam, “Menawu kutuwurem, mu butata,” ale supuling kaparam se kueram. \p \v 31 Day umu Passover ko kirimi karame ko tom, se ko anirok ukirok mu Sabbath ko tom biya nunguningkiri. Se Juda alo nononga nongomang mu, kari tam kangono te mu Sabbath tom te nunga nungumik guang tam kangono te me anirukko.\f + \fr 19:31 \ft Deuteronomy 21:22-23.\f* Bore te se namaman Pilate isarman, nusuwik kulukumumon se kapamonko. \v 32 Se kager kari namaman kari ilagala Jesus beta sing sang nunga tagiman mu bo suwik kulukumuman, ale nama koma sang te mu suwik kulukumuman. \v 33 Bare tai Jesus kote, mu nu maingkala kueram wore te se suwik me kulukumuman. \p \v 34 Bare kager kari bo Jesus beta te gaongam se kumik gue yu ago palengam kapakaso. \v 35 Kari mel mu motam te arigam mu nu ko duap balu pagarso se mel balso mu nunguningta, se ko ninga manarso mu, nina agotala ikial ale ko nengemang ningi nunguning arukko balso. \v 36 Mel uwutata aratam mu Kaem ko batoga te aniram mu nunguning kaparam. Batoga mu iwita balam, “Kariimet bo kumik sokel bo ta me kulukokko.”\f + \fr 19:36 \ft Numbers 9:12; Psalm 34:20.\f* \v 37 Se batoga bo tala mu iwita balam, “Nuna kakirip gatu te gangorman mu arigimonkowo.”\f + \fr 19:37 \ft Zechariah 12:10; Revelation 1:7.\f* \s1 Jesus mutim tuguman \r (Matthew 27:57-61; Mark 15:42-47; Luke 23:50-56) \p \v 38 Se udagi te mu Joseph, Arimathea kari mu, Jesus ko kumik guang taukko Pilate isuam. Joseph mu Jesus ko olekem bo tala, bare nu Juda supuling alo nunga nguangakaso ale yumura la bagakaso. Pilate aing mam se Joseph namaram Jesus ko kumik guang tam. \v 39 Nu Nicodemus ilak wete nunumi sangorman. Nicodemus mu kari kam bo tirom tairam ale Jesus ilak munakaram wore.\f + \fr 19:39 \ft Nicodemus: John 3:1-2.\f* Nu mel siring yawara tam myrrh se aloes ko kiri te nungurman se ko ikup mu 30 kilogram iwita mu karogo giam ale namaram. \v 40 Nuna Jesus ko kumik guang taman, ale wete guang maiya maiya mu te mel siring yawara mu karogo biguwu biguwu Jesus ko kumik guang kaloman. Nuna Juda nunga munan kari te mutim tugusan wore te beteman. \v 41 Kuwim Jesus tam kangono te tagiman mu duap te mu ningam bo, se ningam mu ningi mu kari te mutim tuguma ko mutim bo manga ningi nunguru beteman se anikaso. Bare kariimet bo ta ningi katir me mutim tugu arigiman, mena, am lilim biya aniram. \v 42 Se nuna Jesus ningi beteman. Mu awuk, day umu Juda nunga Sabbath ko kirimi karame ko tom, se betela mutim umutang pingi nuam anira se ningi beteman.\f + \fr 19:42 \ft Mu Friday, se worem nama kaparuk mu Sabbath tom duap bitirukko.\f* \c 20 \s1 Jesus barasam \r (Matthew 28:1-8; Mark 16:1-8; Luke 24:1-12) \p \v 1 Week ko day 1, ubou tumong biyala, sor am tiromorom mununguning karogo la, Maria Magdala ali motam te namaram. Nu manga mutim kuring te baguman mu sarumu due ko beteman se aniram mu arigam. \v 2 Ale soragala la peleram namaram ale Simon-Peter se olekem Jesus ninguru ko kuakaso mu nongote namaram ale iwita nunga maonam, “Nuna Kari Biya mutim ningi mu taman ilak namaman ale apalagaya beteman mu ana me ko ikisan!” mam. \p \v 3 Se Peter olekem umu ilak barasaman ale ali motam te namakasan. \v 4 Nuna ilagala soragala la namakasan bare olekem mu Peter kiaram ale nu giram nama ali motam te aratam. \v 5 Ale tararam manga mutim mu ningi loagaram, ale guang te kaloman mu la ningi aniram se arigam, bare ningi me kasu naguram. \v 6 Se Simon-Peter udagi tairam mu dirmam manga mutim ningi nama naguram ale guang biling umu arigam. \v 7 Ale guang biling Jesus supuling te kaloman mu agotala aniram se arigam. Guang biling mu guang te ira kaluwuman mu karogo bolala me aniram, mu moa nunguru kigilik beteman se aniram. \v 8 Asele olekem giram ali motam te nama aratam mu ago kasu naguram ale mel mu ago arigam ale gomang ningi nunguning aram. \v 9 Nuna batoga baluwakaso, Jesus kueruk ale aking barasukko den, mu ninguru me ko sinar wirakasan tala. \v 10 Asele olekem ilagala peleman uningi namaman. \s1 Maria Magdala imet Jesus arigam \r (Matthew 28:9-10; Mark 16:9-11) \p \v 11 Bare Maria mu am ali motam te sanamaram ale mowakaso. Nu mowa se manga mutim ningi loagarukko tararam, \v 12 ale engel ilagala guang siraram la naguman ale Jesus te aniwaram mu te dagiwaman mu nungarkam, bo supuling ko se bo suwik ko dagiwaman. \v 13 Nuna nu isarman, “Imet, ni anape ko mo lagasam a?” maman. Se nu nunga maonam, “Nuna aninga Kari Biya taman ale apareyate nama beteman se ani me ko ikisam!” mam. \v 14 Nu uwuta balu se punga geragam mu Jesus sanamiwaram se arigam, bare nu Jesus iwita me ko sinarakaso. \p \v 15 Se kakirip mu mam, “Nang, ni anape ko mo lagasam a? Ale awiri ko loaga lagasam a?” mam. \p Se imet umu ikikaso mu ningam owore ko kotam i makaso, ale mam, “Kari dom, ni taem ilak nama kuwim i te beterem agi mu balu se ani namarik taikko,” mam. \p \v 16 Se Jesus nu maonam, “Maria,” mam.\f + \fr 20:16 \ft John Greek den te den bataguruwa, verse 16 imi te nup Maria meram ale Aramaic den te “Mariam” batogam. Mu awuk, Jesus kota ko den te butata Maria auram.\f* Se Maria giris palagam arigam ale Aramaic den te niaram ale “Rabboni,” mam. Den umu ko nunguning mu Kausa kari. \p \v 17 Se Jesus maonam, “Me aga ilupko, ani Ba kote me namasam, aitak. Bare namar ale aga olekem iwita nunga manaruko, ‘Ani aninga Ait se nenenga Nenet kote pelesam, aninga Kaem se nenenga Kaem kote namasam,’ ma balu se ikimonko.” \p \v 18 Se Maria Magdala peleram namaram ale olekem nunga maonam, “Ani Kari Biya arigem!” mam. Ale den nu maonam mu nunga maonam. \s1 Jesus ko olekem nongoma te numi wetang awuram \r (Mark 16:14-18; Luke 24:36-49) \p \v 19 Week ko day 1 mu ko bainga ningi, olekem alo Juda supuling bibiya nunga nguangakasan, ale arerem la kawam kuring kalo kutiman ale bagaman se Jesus tairam ale nongorak sanamaram ale, “Lila yawara nengerak bagarukko!” mam. \v 20 Nu uwuta balu se mu ko kuting se beta nunga kausam. Se olekem alo Kari Biya arigiman ale amilmil ko amilmil nunga iram. \p \v 21 Se Jesus aking nunga maonam, “Lila yawara nengerak bagarukko! Ba aninga beteram se tairem uwutatala, ani ninga beterem se namasan,” mam. \v 22 Nu uwuta balu se kuring te marir itugumam se nongote namaram se nunga maonam, “Bur Laili karogo terong malko. \v 23 Nina awiriya bo ko memek siwu tual, mu ta siwu tusan; bare awiriya bo ko memek me siwu tual, mu ta me siwu tusan se uwutata anirukko,” mam.\f + \fr 20:23 \ft Matthew 16:19 ago arikko.\f* \s1 Jesus Thomas kote numi wetang awuram \p \v 24 Thomas, arusan Didymus masan, mu olekem 12 wore nunga bo, bare tom Jesus nongote aratam mu nu me bagaram. \v 25 Se olekem saki nu manarukasan, “Ana Kari Biya arigiman,” makasan. Bare nu nunga manarukaso, “Ani amotam te nil ko kuruwurim kuting te mu arigek ale agiting peperek nil ko kuwim te bitirik ale agiting beta te gatu kuruwurim kau taik bare asele angamang ningi nunguning arukko,” makaso. \p \v 26 Se udagi week bo namaram se ko olekem alo akingtala kawam ningi ilu biguwuman ale bagaman, aitak mu Thomas nongorak bagaram. Se songkuring suen la mu bagura kutira biya, bare Jesus tai nunga ningi sanamaram ale mam, “Lila yawara nengerak bagarukko,” mam. \v 27 Asele Thomas maonam, “Ka kiting ewere te bitarko; agiting arigisam. Kiting garuku ale abeta kau toko. Gemang namara taira sowore bitar ale gemang ningi nunguning arukko!” mam. \p \v 28 Se Thomas nu maonam, “Ni aninga Kari Biya, se aninga Kaem!” mam. \p \v 29 Se Jesus nu maonam, “Aitak ni ani agarkem, bore te se gemang ningi nunguning aram; bare awiriya nomotam te me arigiman bare nongomang ningi nunguning aram mu amilmil ningo tamonko,” mam. \s1 John ko gomang motam biya se batoga imi batogam \p \v 30 Jesus miracle se kausa bibiya suen biya ko olekem nomokete bitakaso, bare batoga imi ningi me aniso. \v 31 Bare anapeya ani batagem imi mu te nengemang ningi nunguning aruk, Jesus mu nu Kristus, Kaem ko Namar, se nengemang ningi nunguning umutang te noko nup te marak ningo talko. \c 21 \s1 Jesus akingtala olekem seven nongote aratam \p \v 1 Udagi tala Jesus ko olekem yu Galilee duap te bagaman se nongote aratam. \f + \fr 21:1 \ft Greek den te “Tiberias”.\f* Mel aratam mu ko dugu duap mu iwita: \v 2 Simon-Peter, se Thomas, arusan Didymus masan mu se, Nathanael, Galilee wonong gotek Cana ko kari mu, se Zebedee ko namarari, se olekem ilagala agotala, biguwu bagaman. \v 3 Se Simon-Peter nunga maonam, “Ani wal taikko namasam,” mam. Se nuna nu manorman, “Ana ago ni kerak namanakko,” maman. Ale namaman dal te aragaman. Bare tirom umutang mu wal bo me taman. \p \v 4 Se tirom biyala Jesus langi nama sanamaram, bare olekem alo mu nu Jesus iwita me ko ikikasan. \p \v 5 Se nu nunga auram ale mam, “Aga saki alo, wal i bo taman e?” mam. \p Se nuna balman, “Mena biya pa!” maman. \p \v 6 Se nu nunga maonam, “Buta ninga pote dal koma sengam ko mu te saparal mu asele bo talko,” mam. Se nuna nu balam uwuta beteman, ale asele wal pote ago terong ma saparam, se wal pote ago patawumonko mu me terong nunguningkiri. \p \v 7 Se olekem bo Jesus ninguru kua tuiwara mu Peter maonam, “Imi Kari Biya i pa,” mam. Se tom Simon-Peter ko den “Imi Kari Biya i pa,” mu ikiam mu, tairate ko guang kutuwu beteram mu aking tam ale ko luan ago kaolam, ale tingam yu ningi kaparam. \v 8 Se olekem saki mu dal te wal pote ago lilim gurataman ale kowom karokasan. Nuna awar biya mena, saun norogen te 90 metre iwitata. \v 9 Tom tai saun te arataman, mu tama bo ko kaok kaniwaram mu awote mu wal bo se bread sang aniram se arigiman. \p \v 10 Se Jesus nunga maonam, “Wal aitak taman wore sikina karogo tairalko,” mam. \v 11 Se Simon-Peter dal te aragam ale pote wal ago gurataram ago saun te aratam. Pote mu wal bibiya ago, wal umu 153, bare pote umu wal bibiya uwuta ago wore me batuwutuk mam. \v 12 Se Jesus nunga maonam, “Tairal turomola ko na nalko,” mam. Se olekem bo ta nu isuok, “Ni awiri ya?” maukko ikia me tokaso. Mu awuk, nuna maingkala ikiman mu Kari Biya nuguta. \v 13 Se Jesus tairam bread tam ale nungaram, ale wal agotala nungaram. \p \v 14 Tom Jesus kueram ale barasam mu imi noko tom 3 ko olekem nongote aratam se arigiman.\f + \fr 21:14 \ft Jesus nongote aratam se arigiman: John 20:19,26.\f* \s1 Jesus Peter maonam, “Aninga sipsip nunga bitaruko,” mam \p \v 15 Nuna na no sapaman, asele Jesus Simon-Peter isuam, “Simon, John ko namar, ni nunguningta saki imi nunga ningi ani ninguru aga kuesam e?” mam. \p Se nu mam, “Kari Biya, mu diram, ni ko ikisam, ani nika kuesam,” mam. Se Jesus nu maonam, “Ni aninga sipsip gotektek inang te nunga katarmurko,” mam.\f + \fr 21:15 \ft Peter: John 1:42; Matthew 26:33-35; 1 Peter 5:1-4.\f* \p \v 16 Udagi tala Jesus nu isuam, “Simon, John ko namar, ni nunguningta aninga kuesam e?” mam. \p Se nu mam, “Kari Biya, mu diram, ni ikisam ani nika kuesam,” mam. Se Jesus nu maonam, “Aninga sipsip nunga bitaruko,” mam. \p \v 17 Udagi tala Jesus aking isuam, “Simon, John ko namar, ni aninga kuesam e?” mam. \p Se Simon-Peter gomang motam dagulam, mu awuk, Jesus tom ilagala suan ko isa mu tuam, “Ni aninga kuesam e?”\f + \fr 21:17 \ft Tom ilagala suan: John 13:38.\f* Se nu mam, “Kari Biya, ni mel suen la ko iki sapasam; ni ikisam ani nika kuesam!” mam. \p Se Jesus nu maonam, “Aninga sipsip nunga ninguru bitaruko. \v 18 Ani nunguningta ka manorsam: tom ni kulak la mu ni nimi nungurukasam ale sor apareyate namarko mu ni am te namakasam. Bare tom ni garuker mu ni kiting patawur se kariimet bo guang tugu kisok ale kerak sor ni te namarko me kuawasam mu te kerak namarukko.” \v 19 Jesus iwita balam mu munan Peter te kueruk ale Kaem nup biya tuokko wore ko iki se nu maonam. Asele maonam, “Agowom karoko!” mam.\f + \fr 21:19 \ft Peter: Mark 1:17; Matthew 16:24-25; 2 Peter 1:13-14.\f* \s1 Olekem Jesus ko kuakaso wore ko duap \p \v 20 Peter giris palagam buring ko loagaram ale olekem Jesus ninguru ko kuakaso mu nogowom karowaram se arigam. Kari borta Passover inang na tom te susuru ko Jesus te yeraram ale isuam, “Kari Biya, kari awuk wore ni kager nuguting te ka bitirukko ya?” mam borta.\f + \fr 21:20 \ft Olekem John: John 13:23-25.\f* \v 21 Se Peter arigam ale Jesus isuam, “Kari Biya, se kari sumu?” mam. \p \v 22 Se Jesus mam, “Se aninga angamang nu marak bagaruk la ani pelerik tairikko maik, mu ni awuk baluko? Ni la ani agowom karoko!” \v 23 Bala owore te nirung bo barasam olekem ningi geragam ale mam, olekem umu me kuerukko. Bare Jesus nu me kuerukko iwita me balam, mena. Nu mam, “Aninga angamang nu marak bagaruk la ani pelerik tairikko maik, mu ni awuk baluko?” ma balam. \p \v 24 Olekem borta tala aitak mel imi ko balu pagaru se den imi batogam. Se ana noko dugu duap balso mu am nunguningta iwita ko ikiwasan. \p \v 25 Se mel suen biya tala Jesus beteram. Se mel mu suen la ko dugu duap batagornak se kaparukko negenak mu, ani ikisam buk umu kaparuk ninguru sor magaruk, ale ali imi lilim la ta wore buk umu gi saparukko me terong nunguningkiri.