\id HEB - Waskia OT Portions and Revised NT; Fay Barker with Lapan L.; 8-Oct-2013 \h HEBREWS \toc1 HEBREWS \toc2 HEBREWS \mt1 HEBREWS \ip Juda alo borta aking nunga balsan Hebrew alo ma nunga balsan. Nunga usir nup Eber: Genesis 10, Luke 3:35. Nuna suen biya nunga wonong ali te bagakasan, bare suen biya tala mu parasaman ale sor sor nunga ningi bagakasan. Ale suen biya tala Jesus mu Messiah nuna ko kimi bita loaga lagakasan iwita ikiman, ale ko nongomang ningi nunguning aram, se ko nup biya ko ikup yaman ninguru gikasan. Ale nunga ningi saki bita tamon pelemonko nongomang ikia bitakasan. Se awiriya tam gawa imi batogam mu nuna sangam sokel nungarukko tam gawa imi batogam. Nu nunga manarso, Kristus mu Kaem ko Namar, se nu girakala ko prophet alo, agi engel alo, agi Moses se girakala ko priest alo mu suen la nunga ilu kiaram ale kualala biya Nuet ko kuting sengam mu te dagiwoso. \ip Awiriya tam gawa imi batogam mu ko den bo wetang te me aniso se ana me ko ikisan tala. Bare nu tam gawa imi bataguru kariimet umu nunga taleng girigir alo Abraham ariwiri nunga nongomang ningi nunguning owore arigimon ale nomolak la karomonko nunga kiti guruguso. Nuna nunga nomotam mu Jesus te la betemonko, nu nononga nongomang ningi nunguning ko duap se nu kota tala nuna nongorak nukum awurokko. \c 1 \s1 Aitak Kaem ko Namar te nangarak munakawoso \p \v 1 Girakala mu Kaem tom suen biya te se lage suen biya te, prophet alo nuguring te, anananga taleng girigir alo nongorak munakakaso. \v 2 Bare aitak tom nukum aram taiso imi te mu, nu ko Namar te nangarak munakaram ale am munakawoso. Kaem nu te ali mel suen la nungam, ale nu la melmasak suen la umu kotam awurok ale bituokko balam. \v 3 Noko Namar umu noko koma motam kumik lilim to kuliram nunguningkiri, ale nuet ko nikim biya wore wetang saparam. Ale melmasak suen la mu noko den sokel aora biya mu te ilukuawuram se sokel ago la aniso. Nu anananga memek siwurokko kueram, ale aitak mu Kaem Sokel Karogo mu ko kuting sengam mu te duruk wonong te dagiwoso.\f + \fr 1:3 \ft Jesus: John 1:3; 2 Corinthians 4:4,6; Colossians 1:15-17.\f* \v 4 Nu nup biya nunguningkiri, engel alo nunga nunup mu kia saparam mu aitak tam ale, nu nunga kia saparam ale nup biya kualala biya bagoso. \s1 Kaem ko Namar mu engel alo nunga kiaram ale kualala biya bagoso \p \v 5 Se engel alo nunga ningi engel awuk wore Kaem ko balam ale mam: \q1 “Ni mu aninga Namar; \q2 se aitak mu ani nika Niet”? \m Agi mam: \q1 “Aitak mu ani noko Nuet, \q2 se nu mu aitak aninga Namar”?\f + \fr 1:5 \ft Psalm 2:7; 2 Samuel 7:14.\f* \p \v 6 Ale aking Kaem ko Namar suanta mu bitiruk se ali imi te tai kaparukko mu nu mam, \q1 “Kaem ko engel alo suen la nubugura \q2 kulukurmon ale nup biya tumonko.”\f + \fr 1:6 \ft Deuteronomy 32:43.\f* \m \v 7 Bare nu ko engel alo nunga mu iwita balam: \q1 “Nu ko ura kari engel alo mu marir iwita \q2 nunga beteso se taisan, tama kuamili iwita tai kapasan.”\f + \fr 1:7 \ft Psalm 104:4.\f* \m \v 8 Bare noko Namar ko mu iwita balam: \q1 “O Kaem, nika king ko bagara mu pempem la butata bagerko, \q1 se munan ningo diram mu nika king ko \q2 tam iwita, nika kingdom te bitaruko. \q1 \v 9 Ni munan ningo diram mu kua tuem ale, \q2 munan memek mu biring tuem; \q1 bore te se, ani Kaem, nika Kaem, mu \q2 amilmil oil sipiling te warem, \q1 ale ka saki alo nunga ningi ni kualala biya ka beterem se bagasam.”\f + \fr 1:9 \ft Psalm 45:6-7.\f* \m \v 10 Ale nu akingtala iwita balam: \q1 “O Kari Biya, duap te nunguningkiri \q1 girakala biya, ni ali imi ko nukuri yager beterem, \q2 se taiti gomang kualala mu nika kiting kiwol. \q1 \v 11 Melmasak suen la umu mena namamonko, \q2 bare ni mu butata baga se lagerko; \q1 melmasak suen la umu guang iwita nama gigira amonko. \q1 \v 12 Ni guang maiya bo moa patungursan \q2 iwita nunga moa patunguruko; \q1 guang iwita to sapar ale iru kuwim te bitarko. \q1 Bare ni mu koma suanta uwutata \q2 pempem baga se lagerko, ni kimik ka menara ko tom mena.”\f + \fr 1:12 \ft Psalm 102:25-27.\f* \p \v 13 Se Kaem engel alo awuk wore bo maonam ale mam: \q1 “Ni kuwim nup ago agiting sengam mu te \q2 bager se ani kari memek nunga \q1 menawu siwik duap ningi nunga awurekko”?\f + \fr 1:13 \ft Psalm 110:1.\f* \m \v 14 Se engel alo suen la mu noko ura kari la, nu kariimet nunga sangaru taukko balam se bagasan wore nunga ningi ura betemonko nunga beteso se namasan. \c 2 \s1 Sinar la bagara ko sinar den \p \v 1 Bore te se, ana den ikiman mu ninguru ilukuawunak ale karo tunakko, munan umu te mu asele ana me nguala sipa nama kurakor kuring nagunakko. \v 2 Mu awuk, den engel alo nuguring te ikiman mu diram se nunguning, se awiriya den mu biriruwura iwita beteram, ale me karo tuam, mu ko koma memek arigam. \v 3 Bore te se, ana te anananga sangaru taukko ura biya beteram umu me ikia iwita betenak mu, ana koma memek me tanak i?\f + \fr 2:3 \ft Sinar ta ko den: Hebrews 10:29; 12:25.\f* Nanga sangaru ta ko munan umu nanga Kari Biya kota giram ko nanga maonam; se udagi awiriya nu kuring te ikiman mu awote tala nanga manorman ale sokel tuman. \v 4 Se Kaem betela kausa duap duap se miracle duap duap bitakaso ale den umu sokel tuikaso. Ale Bur Laili ko gomang ikia te la munan duap duap kariimet nungaru gurugam. \s1 Jesus ali kari nunguning ko aratam \p \v 5 Ana ali iru aratukko ko baluwasan umu mu, nu engel alo bitarmonko iki se me baluwoso, mena. \v 6 Bare batoga bo te iwita baluwoso: \q1 “Ana kariimet mu anape mel \q2 nunguningkiri se ni ana mel biya ko \q1 nanga betesam, ale ninguru nanga bitarsam? \q1 \v 7 Ni engel alo nunup biya bita nungarem, \q2 ale ana katirta\f + \fr 2:7 \ft Bala bo mu “tom tukunang ko”.\f* nobowa ningi ana \q1 nanip nikitang karogo nanga beterem. \q1 \v 8 Ni mel suen la nabowa ningi awurem, ale ana bitarnakko balem.”\f + \fr 2:8 \ft Psalm 8:4-6.\f* \m Ario, se mel suen la nabowa ninga awuram maso mu Kaem mel bo ta nanga ilu kia kam ta me beteram, mena. Bare ana aitak melmasak suen la nabowa ningi aniso se me ariwasan. \v 9 Bare mel ana ko ari ikiman mu Jesus ikup yaman giok ale kuerukko wore te se, nu tom tukunang ko mu katirta engel alo nunga nobowa ningi iwita bita kam beteram. Nu Kaem ko gomang nangara ko munan te, kariimet suen la nongoma tam ale nu giram kuera mateng ningi namaram. Bore te se nu aitak nikim biya se nup biya mu kitigat iwita supuling tugumam mu ari ko ikiman.\f + \fr 2:9 \ft Jesus: Philippians 2:8-9; Hebrews 5:8-9.\f* \p \v 10 Melmasak suen la mu Kaem ko la, se nu te melmasak suen la umu terong la aniso. Noko gomang mu kariimet suen biya nunga gi, noko nikim ningi noko kuriang alo iwita nunga awurokko, bore te se nu nunga sangaru ta ko kari umu ikup yaman ko munan te nungam burangaram. \v 11 Se koma singsang la, Kakirip kariimet nunga laili awuso mu ta se, kariimet nu nunga laili kauram mu nuna gue suanta. Bore te se, Jesus nuna noko launuria iwita nunga aurokko mu me doloso. \v 12 Nu balso: \q1 “O Kaem, ani nika nip biya aga launuria nongoma te balu pagikko; \q2 ale biguwura motam te nip biya kisa ko wur iluwekko.”\f + \fr 2:12 \ft Psalm 22:22. Jesus anananga balso noko launuria maso: Mark 3:35; John 15:14-15; 20:17.\f* \m \v 13 Ale aking mam: \q1 “Ani nu te la ira sanamasam.” \m Ale akingtala balam: \q1 “Ani se Kaem ko kuriang alo ani aisam mu nongorak iweya.”\f + \fr 2:13 \ft Isaiah 8:17; Isaiah 8:18.\f* \p \v 14 Se kuriang alo umu ali ewere ko kariimet, wore te se, nu nuna iwitatala ali kari ko aratam, ale ko kuera mateng umu te asele kakirip kuera mateng ko sokel iluwara umu maguwuram. Kakirip umu mu awiriya mena, mu Satan. \v 15 Nu uwuta beteram ale te kariimet suen la kuera mateng ko nguangara nunga taliparam se bagaman mu nunga nguangara umu menawuram. \v 16 Nunguningta, nu engel alo me nunga sangarso, mena, mu nu Abraham ko imas bitir, taleng girigir nunga sangarso. \v 17 Duap bore te se, nu lage suen la te noko launuria umu nunga turan tala beteram. Se lage uwuta mu te asele, nu gomang nangara ko priest supuling ko baga se Kaem ko ura diram la bitiruk ale kariimet nunga memek kota kumik te giok ale karogo kuerukko. \v 18 Ikialko. Nu kota mu ira ariga ko ikup yaman giam ale ko ikiso, wore te se, nu awiriya ira ariga ningi bagasan mu am nunga sangukko terong la.\f + \fr 2:18 \ft Jesus yaman ikup giam: Hebrews 4:15.\f* \c 3 \s1 Jesus mu Moses kiaram ale nup biya nunguningkiri \p \v 1 Bore te se, aga launuria laili alo, nina ta ana suen la kualala ko aira taman umu, Jesus nu apostle se priest supuling ko ana wetang la balsan umu kote, nanga ikia se loagara pempem bita se laganakko. \v 2 Nu Kakirip atumukiram ale beteram se tai kaparam mu kuring diram la, Moses Kaem ko kariimet ningi ura diram la bitakaso iwitatala, ura beteram. \v 3 Bare iwita ikinakko, kari kawam kaloso mu ko nup biya mu kawam ko nup biya mu kiaram, iwitatala Jesus ko nup biya mu Moses ko nup biya kiaram nunguningkiri.\f + \fr 3:3 \ft Kawam kaola ko kari ko balso umutang Jesus, se kawam ko balso umutang Kaem ko kariimet biguwura suanta.\f* \v 4 Kawam kasik la mu kari kaloso, bare Kaem melmasak suen la kalo nunguru saparam. \v 5 Moses mu Kaem ko ura kari, se nu Kaem ko kariimet ningi mu ura diram la bitakaso, ale den gilalong kam udagi aratukko wore giram ale balu karokaso. \v 6 Bare Kristus mu Kaem ko Namar, se Kaem ko kariimet ningi ura mu diram la beteso. Se ana sangam sokel ago la anapeya ko namotam bitawasan mu balu patawuwanak mu asele, ana noko kawam digo nunguning baganakko. \s1 Nangamang ningi nunguning mena ko sinar den \p \v 7 Bore te se, Bur Laili baluwoso iwita: \q1 “Nina awiriya aitakta noko kuring ikial \q2 mu, nina girakala ninga girigir alo, \q1 \v 8 ira ariga ko tom, sor garagarayam mu \q2 ningi nu ilak dun kopa ilukasan iwita nengemang motam me aurokko. \q1 \v 9 Tom umu te nenenga girigir alo ani ira \q2 ariga ko munan bitakasan. \q1 Yar 40 ningi ani munan aguwaya \q2 bitakasam mu nuna ari iki sapakasan. \q1 \v 10 Bare me ikia iwita bitakasan, bore te se, \q2 ani kariimet motam umu nunga angamang magakaso. \q1 Se ani balem, ‘Nononga nongomang \q2 motam mu lage diram me karokaso, \q1 se nuna aninga lage diram mu me ko ikikasan.’ \q1 \v 11 Se ani aga angamang magara mu ningi \q2 den aora biya balem ale maem: \q1 ‘Nuna aninga sor nuna te nonoman sapamon ale dagi bagamonko mu ningi me ta kasu nagumonko.’ ”\f + \fr 3:11 \ft Psalm 95:7-11. Israel alo: Numbers 20:2-5.\f* \p \v 12 Umutang ko aga singsang alo, nina ninguru sinar talko. Ninga ningi bo ta ko gomang motam ningi memek agi aora biya te Kaem pempem la marak bagoso mu me ta bita taukko. \v 13 Se day ko balso “Aitakta” mawoso mu day aitakta ewere ko baluwoso, bore te se, nina day suan suan te pempem la ninimi sangam tui se, munan umu te nenenga ningi bo memek ko kawel munan ningi gomang motam me ta aurokko. \v 14 Mu awuk, ana nangamang motam lilim iru la Kristus kote beteman mu am ilukuawunak mu, ana nu ilak wete bagara suanta baganakko. \v 15 Se ani maingkala balem uwutatala: \q1 “Nina awiriya aitakta noko kuring ikial \q2 mu, nina girakala ninga girigir alo, \q1 ira ariga ko tom, sor garagarayam mu \q2 ningi, nu ilak dun kopa ilukasan iwita nengemang motam me aurokko.”\f + \fr 3:15 \ft Psalm 95:7-8.\f* \p \v 16 Se nuna mu kariimet awuk wore nu kuring ikikasan bare me karo tuikasan? Mu awiriya mena, mu nanga girigir alo Moses nongorak Egypt beteram ale aratam wore kiwem la lagakasan. \v 17 Se nu yar 40 ningi mu kariimet awuk wore nunga gomang maga lagakaso? Agi kariimet umu mena, kariimet saki kigilik nunga memek koma sor garagarayam umu ningi kua parangakasan agila? \v 18 Agi kariimet umu mena, kariimet saki kigilik nu kuring me karo tuikasan se ko den aora biya balam ale mam, nuna noko sor nuna te nonoman sapamon ale dagi bagamonko mu ningi me kasu nagumonko mam agila? \v 19 Bare ana aitak ikisan, nuna nongomang ningi nunguning mena, bore te se, nuna sor umu ningi kasu nagumonko me terong. \c 4 \s1 Kaem ko kariimet mu noko ningi nonoman sapara nunguning nungarso \p \v 1 Ario, noko noman sapa bagara ko sor ningi kasu nagura ko bala balam umu aitak am sanamiwoso. Bore te se, ana aitak ninguru sinar tanak se, nenenga ningi bo ta sor umu paguwurok ale watingi me bagarukko. \v 2 Mu awuk, nuna den umu girakala nuna nongoma te apuman se nuna ikiman, uwutatala den gilalong mu anananga te apuman se ana ikiman. Bare den nuna ikiman mu mel yam ko beteman, mu awuk, nuna den umu nongomang ningi nunguning ko munan ago me biguwu te sanamaman, mena. \v 3 Bare ana kariimet nangamang ningi nunguning mu, noko noman sapara ningi bagasan. Bare Kaem kariimet nongomang motam aora biya mu nunga iwita balam: \q1 “Se ani aga angamang magara mu ningi den aora biya balem ale maem, \q1 ‘Nuna aninga sor nuna te nonoman \q2 sapamon ale dagi bagamonko balem mu ningi me ta kasu nagumonko.’ ”\f + \fr 4:3 \ft Psalm 95:11.\f* \m Nina ikisan, Kaem ko ura suen la, duakining ali se mel suen la te duap beteram ale nungam mu menawu saparam. \v 4 Mu awuk, batoga bo te nu day 7 mu ko bala imi te iwita balam se aniso: “Se Kaem ko ura bita saparam ale day 7 umu te noman saparam.”\f + \fr 4:4 \ft Genesis 2:2.\f* \v 5 Ale bala maingkala mu te Kaem iwita baluwoso, “Nuna aninga sor te nonoman sapamon ale dagi bagamonko mu ningi me ta kasu nagumonko.” \p \v 6 Se bala umu uwutata sanamaram aniso, saki noko noman sapa bagara ko sor umu ningi kasu nagumonko. Bare saki den gilalong umu giriman ale nunga manorman mu me ningi kasu naguman, mu awuk, nuna me iki karo tuman. \v 7 Bore te se, Kaem akingtala day bo balam, day umu balam “Aitakta” mam, ale yia suen biya nama lagaram se udagi David kuring te maingkala ana balman iwitatala balam: \q1 “Nina awiriya aitakta noko kuring ikial \q2 mu, nina nengemang motam me aurokko.”\f + \fr 4:7 \ft Psalm 95:7-8.\f* \m \v 8 Girakala Joshua Kaem ko sor nunguning nuna te nonoman sapa dagi bagamonko mu ningi nongorak kasu naguram le mu, Kaem akingtala udagi David kuring te day bo tala ko me baluwoso le. \v 9 Bore te se ana ikisan, Kaem day 7 mu te noman saparam iwitatala, noko kariimet nunga nonoman sapamonko tom karogo. \v 10 Mu awuk, awiriya Kaem ko noman sapara ningi kasu naguso mu, Kaem ko ura bita saparam ale noman saparam iwitatala, nu ko ura ko munan bita taso ale noman saposo.\f + \fr 4:10 \ft John 6:29 arikko. Kristus te ana nangamang suanta Kaem ilak bagasan: Romans 5:1; 8:1-2. Ale lila te bagasan: Matthew 11:28-30.\f* \v 11 Buta se ana naneman sapara umu ningi kasu nagu baganakko ninguru sail tagi se laganakko. Se munan umu te anananga ningi bo ta me karo tua ko munan te me dagulu namarukko. \p \v 12 Mu awuk, Kaem ko den mu marak baga se ura iluwoso. Baenat kore koma singsang mu kiaram ale kore wuli ago. Mu kari gomang motam atumuso, ale du biya nama kaposo, ale kari ko gomang motam se ko ikia yumura mu suen la ari iki kutuwu saposo.\f + \fr 4:12 \ft Kaem ko den: 2 Timothy 3:16; 1 Peter 1:23; Revelation 2:12.\f* \v 13 Melmasak suen la se lilim la Kaem nungam imi ningi, mel bo ta Kaem motam te yumura me ikiso, mena biya. Melmasak suen la mu uruku apu sapaman se nu motam te wetang te ani saposo iwita. Se ana mu nu koma te nanimi duap suen la apu sapanakko. \s1 Jesus mu Priest Supuling nup biya nunguningkiri \p \v 14 Ana nanga priest supuling biya nunguningkiri bo ago, nu duruk wonong ningi nama naguram, nu Jesus Kaem ko Namar. Bore te se, ana nangamang ningi nunguning balu pagorsan mu ninguru ilukuawunak ale te baganakko. \v 15 Mu awuk, anananga priest umu priest bo anananga tatapara ko me ari ikia ko kari iwita mena. Bare anananga priest supuling mu ana ira ariga te namasan iwitatala nu lage suen biya te ira ariga te namaram, bare nu kumik memek bo mena. \v 16 Bore te se, ana noko gomang nangara ko daiga kuwim duap te, nangamang motam sokel ago la pingi namanakko. Se nu ko gomang lila nangaruk ale nanga tatapara kam ningi nu nanga sangukko. \c 5 \p \v 1 Priest supuling suen la mu kariimet ningi bo atumu keresan se kariimet nongoma taso ale dun aguwaya mu ko Kaem ilak tuataso; nu kariimet nunga nuguting munan agi nunga memek ko tama bita Kaem tuso. \v 2 Nu ekes te gomang kua kapa se, awiriya me ari ikiso ale memek beteso mu, nunga sangukko terong la. Mu awuk, nu betela ali kari tala, se gomang motam sokel mena. \v 3 Duap borta te se, nu kariimet nunga memek ko tama bita se mu, kue kumik ko, ko memek ko karogo la tama beteso. \v 4 Awiriya bo ta kue kumik nuam te ura umu tagi kota kumik te me beteso, mena. Mu Kaem Aaron auram ale ura umu tuam uwutatala, Kaem nu aurok ale ura tuok mu asele uwutata ko.\f + \fr 5:4 \ft Priest nunga munan: Leviticus 9:7; Exodus 28:1.\f* \p \v 5 Se uwutatala Kristus betela kue kumik nuam te priest supuling ko ura nikim ago mu tagi kota kumik te me beteram, mena. Bare mu Kaem nu maonam ale mam: \q1 “Ni mu aninga Namar; \q2 se aitak mu ani nika Niet.”\f + \fr 5:5 \ft Psalm 2:7.\f* \m \v 6 Ale batoga bo te agotala baluwoso mu iwita: \q1 “Ni Melchizedek molak te priest ko \q2 baga se lagerko.”\f + \fr 5:6 \ft Psalm 110:4. Melchizedek: Genesis 14:18-20; Hebrews 7:1,16-17.\f* \p \v 7 Jesus ko bagara aolak ali imi te te bagakaso mu, nu sail ago nia mononge kapa se, kota kumik ko guranek te Kakirip nu kuera mateng te sangaru taukko terong umu, sangaru taukko agi wore ko tuikaso. Se noko kua kapara ale Kaem kuring bowa ningi la bagara mu ko munan te Kaem nu kuring iluwam. \v 8 Nunguningta, nu mu Kaem ko Namar, bare nu ikup yaman ningi kuring kaora ko munan mu ninguru ikiam. \v 9 Ale tom Kaem nu ningo nuam ko uwuta beteram mu, nu awiriya nu kuring karo tusan umu nunga sangaru giok se pempem la terong la baga se lagamonko ko kari gira iwita aratam. \v 10 Se Kaem nu priest supuling, Melchizedek bagaram iwita bagarukko molak te atumukiram se priest supuling iwita bagoso. \s1 Nangamang ningi nunguning bita ta ale kutuga palaga namara ko sinar den \p \v 11 Ana munan imi ko den suen biya balnakko, bare ana uwuta me betenakko. Mu awuk, nenenga ikia mu ikup biya se nina pasak ala me mel ko sinarsan. \v 12 Se den nunguning iwita ninga manikko, nina aitak mu, nina maingkala kausa kariimet iwita bagaralko; bare mena, nina mu kariimet bo Kaem ko den nunguning mu kausa iru duap bitawara iwita am gira awom la ninga kasuru se lagamonko. Nina am amin te bagasan iwita, nengeta inang aora nalko me terong! \v 13 Awiriya am amin te bagoso, mu nu am kuriang mimili iwita bagoso, se munan ningo diram la bagara ko kausa mu nu me ko ikiso. \v 14 Bare inang aora mu, kariimet garuk nunga. Nuna pempem la den mu karo tusan ale ningo se memek ko munan mu ninguru ko ari iki gilingisan. \c 6 \p \v 1 Bore te se, ana Kristus ko den mu kausa iru duap la ikiman umu bita tanak ale, ana aitak noko den ningi tawun nuam namaman iwita, garuk sinar la baganakko. Ana kausa gira iwita iwita iki lagaman: giris palaga ale kuera mateng ko lage memek nabiring tua ale Kaem ko nangamang ningi nunguningara ko den umu, kawam barim muru kam me gira awom la balu muru se laganakko. \v 2 Agi anuwa marak ko munan se, nagiting kariimet supuling te betera ko munan se, kuera ale barasa ko bala se, Kaem ko tutera munan te marak pempem baganak agi te maga namanakko ko den, mu ko la me balu se laganakko, mena. Bare ko awote mu den saki aora nuam karogo la ko ikinak ale sinarnakko. \v 3 Se Kaem uwuta ikiwuruk agi mu ana uwutata betenakko. \p \v 4 Mu awuk, kariimet awiriya kualala ko nikim ningi baga se kualala ko munan ko iki batagorman, ale Bur Laili ko amilmil ningi namaman, \v 5 ale Kaem ko den gilalong ko ningo nuam mu se ko sokel biya tom udagi ko mu ko karogo la ari ikiman, \v 6 bare aking nubiring tumon ale dagulu namamon mu, akingtala munan ningo ningi pelera taira ko mu ikup biya. Mu awuk, nuna nunga munan umu te mu, akingtala Kaem ko Namar udagi la tam kangono te moa tagi, kariimet ningi dolara tui kam bita gilingisan. \v 7 Tuwik pempem daguloso mu ali yu tuso, se kariimet sume galuk sapasan mu ningo la kapa nungarso se Kaem ali umu marak tuso. \v 8 Bare ali dikor se mayang kore ago memek umu la awote aragawoso, ali uwuta umu maga namarukko lage te aniso. Se tom nukum te mu tama te kaimon se kani namarukko.\f + \fr 6:8 \ft John 15:5-6, 8, 16 se Isaiah 5:1-7 ago arikko. \f* \p \v 9 Nanga singsang yawara alo, ana den uwuta balsan, bare ana nina nego ko mu ko ikisan, mu Kaem ninga sangaru tauk se mel ningo ningo ago terong ma saparalko. \v 10 Kaem mu munan diram betera ko Kaem; se nu nenenga ura beteman umu se, kua tua ko munan kariimet sang nongote beteman ale aitak am bitawasan mu arigam ale ko kuamili me saparukko.\f + \fr 6:10 \ft Hebrews 10:32-34 ago arikko.\f* \v 11 Se anananga nangamang mu nina suan suan munan uwutatala bita se bagaral se nama tom nukum arukko, se mel nina ko nemotam bita loagawasan mu talko. \v 12 Bare ana nina gagor ko munan ningi me namaralko nangamang aniso. Bare nina kariimet nongomang ningi nunguning ko munan te se, sokel ago la baga se, mel maingte tamonko balam umu ko loagawasan iwita bagaralko nangamang aniso. \s1 Kaem mel bo bitirukko den kaloso mu diram la uwutata beteso \p \v 13 Tom Kaem Abraham ilak den kaolam mu, awiriya bo nu ko kualala bagaruk se nu ko nup te den umu sokel tuokko mu mena, wore te se kota numi nup te den umu sokel tuam ale kaolam, \v 14 ale mam, “Ani nunguningta marak kisek, ale kuriang gue suen biya nunguningkiri kisekko,” mam.\f + \fr 6:14 \ft Genesis 22:16-17.\f* \v 15 Se uwutata, Abraham gomang motam sokel ago la kimikam la lagaram se den mu ko nunguning kapa tuam. \p \v 16 Ali imi ko kariimet mu awiriya nunga kualala bagoso mu ko nup te den kalosan, se nunga den umu nama auso se awiriya ko baluk tagirokko mu me terong. \v 17 Se Kaem ko den kaolam umu, ko kariimet te ikimon nu ko ikia me guruguso patawuso iwita ko ikimonko, nu giram ko den nongorak kaolam ale ko atumukira kota ko nup te sokel tuam. \v 18 Kaem kawel munan me ikiso. Bore te se nu mel ilagala guruga ko me terong umu balam, te ana awiriya nu nanga sangukko nama kararman mu, nangamang motam sokel ago la, mel ko namotam bita nu kote loaga se laganakko nangaram mu ninguru ilukuawu se laganakko. \v 19 Mel ana ko namotam bita loagawasan umu anchor iwita, nanga nangamang motam sokel ago gek am la ilukuawuso se bagasan. Se nangamang motam umu kuwim laili nunguningkiri guang biya kekawoso umu buring ko wore iwita.\f + \fr 6:19 \ft Guang biya: Matthew 27:50-51.\f* \v 20 Kuwim laili nunguningkiri umu Jesus ana nangama tam ale giram nama ningi kaparam. Nu Melchizedek molak kaoram ale aitak priest supuling biya ko aratam ale pempem la bagoso. \c 7 \s1 Melchizedek mu priest biya \p \v 1 Melchizedek ewerta nu Salem wonong ko king, se Kaem Kalel Biya ko priest tala.\f + \fr 7:1 \ft Melchizedek: Genesis 14:17-20; Psalm 110:4. Hebrew den te “melech” ­ king, “zedek” ­ munan diram, se “salem” ­ marolila. Munan suen la Melchizedek kumik te arik mu Jesus kumik te karogo la arikko.\f* Nu Abraham king saki kager te nunga moawaram ale pilawaram se marak tuam. \v 2 Se Abraham kager ningi melmasak suen la giam umu motam 10 ko pakakuram ale motam suanta mu nu tuam. Mel gira, noko nup umu ko nunguning mu “munan ningo diram la betera ko king”; ale betela, nu “Salem ko king”, ko nunguning mu, “Marolila ko King.” \v 3 Nu kumik nuam agi nuet nongotak mena se, nu kumik duap mena se kopa mena. Nu Kaem ko Namar iwita tala se priest ko tom pempem la bagoso. \p \v 4 Ikialko, nu kari biya nunguningkiri: Ana nanga girigir aora Abraham, nu kari nup biya tala, bare nu ko melmasak pakakumura motam 10 se motam suan gira mu nu tuam! \v 5 Law ko munan te mu, Levi ko gue te ko kari mu la diram priest ko aratasan, ale nongota nunga gue suan Abraham ko gue te mu nunga melmasak motam 10 ko pakakumusan mu ko motam suan gira mu nongote gisan. \v 6 Bare kari Melchizedek imi mu Levi ko gue te me tairam, bare nu Abraham, kari nup ago Kaem ilak den kaolam wore kote ko melmasak motam 10 se motam suan gira mu giam ale marak tuam. \v 7 Se mu paguwukam mena, kari nup kualala mu kari nup aliti mu marak tuso, mu ana uwuta ko ikisan. \p \v 8 Se priest alo Levi ko gue te melmasak motam suan gira mu gisan mu, nuna ali ewere ko kari ta se aking kua paranga namasan. Bare kari Melchizedek melmasak motam suan gira mu giam mu, batoga ko baluwoso mu, nu kumik kuera mateng mena, nu tom pempem la butata marak baga lagoso. \v 9 Se awiriya bo am iwita balukko tala: Levi ko gue mu kariimet nongote melmasak motam suan gira mu gisan, bare nuna mu betela nunga melmasak motam suan gira mu Abraham kuting te Melchizedek tuam. \v 10 Mu awuk, Melchizedek lage te Abraham arigam, tom umu te mu Levi me bilangakaso, bare noko girigir Abraham mu ta nu koma tata munan beteram. \s1 Jesus Melchizedek ilak arerem \p \v 11 Girakala law kariimet taman umu ko munan te mu, Levi ko gue te la priest ura umu bita sapakasan. Se nunga ura umu kariimet nunga anu nungurukaso se dirma sapakasan le mu, anape ko akingtala Aaron ko gue te mena, bare Melchizedek molak kaora priest bo tala tairukko?\f + \fr 7:11 \ft Jacob namar Levi ko gue te priest supuling Aaron aratam. Nu Moses ko laun.\f* \v 12 Se priest iru mu gue kigilik te tairam ale ko taira umu te Levi ko gue te la priest bagamonko law umu gurugam se geragam agi mu, law mu karogo tala lilim la geragukko. \v 13 Se kakirip ana ko baluwasan umu kari gue bo kigilik te tairam. Se kari gue nu te tairam mu bo ta altar te ura priest katir me ta bita arigam, mena biya. \v 14 Mu awuk, ana ikisan, anananga Kari Biya mu Judah ko gue te ko kari, se Moses kari gue umu priest ura betemonko katir me balu arigam, mena. \p \v 15 Se priest iru mu Melchizedek molak te am nu iwitatala aratam mu te ana wetang te ikisan tala, law mu lilim la geragam. \v 16 Se kakirip aitak priest ko aratam mu, law noko kari gue ko munan baluwoso mu me kaoram, mena. Mu nu marak ningo pempem anise lagarukko wore ko sokel aora noko ningi wore ko munan kaoram ale aratam. \v 17 Mu awuk, batoga bo noko ko iwita balam: \q1 “Ni Melchizedek molak te priest ko baga se lagerko,” mam.\f + \fr 7:17 \ft Psalm 110:4.\f* \p \v 18 Bore te se, munan gira mu aitak menawuman ale guruguman, mu awuk, munan umu sokel mena se nanga sangukko me terong. \v 19 Mu awuk, law ko munan mu daiga bagara ko munan saongam se me ta dirma saparam, mena. Bare loagara iru aitak taman imi mu, nanga tagi Kaem kumik duap te nanga awuram.\f + \fr 7:19 \ft John 14:6, Romans 8:3-4, se Galatians 2:16 ago arikko.\f* \p \v 20 Se loagara iru umu Kaem kota numi nup te den balu se priest iru ko atumukiram. Bare priest saki aratukasan, mu nu munan uwuta te ura priest umu me nungaram, mena. \v 21 Bare loagara iru imi priest ko atumukira se mu, Kaem kota numi nup te iwita maonam: \q1 “Kari Biya kota numi nup te sokel ago \q2 noko ko balam, ale noko ikia balam imi me gurugokko: \q1 ‘Ni mu pempem la priest ko baga se lagerko.’ ”\f + \fr 7:21 \ft Psalm 110:4.\f* \m \v 22 Nu kota numi nup te sokel ago la balam umu kaora, Jesus kontrak iru ningo nunguningkiri mu ko priest supuling ko bagoso.\f + \fr 7:22 \ft Kontrak iru: 2 Corinthians 3:6; Galatians 4:24; Hebrews 9:15.\f* \p \v 23 Girakala priest alo mu suen biya priest ura ko aratukasan, mu awuk, saki kuakasan se saki iru nuguwim te aratukasan. \v 24 Bare Jesus mu kumik kuera mateng mena, pempem la baga lagoso, owore te se, noko priest ura umu nu kota kumik te la ani lagoso. \v 25 Bore te se, nu kota mu awiriya nu nup te Kaem kote tairukko mu sangaru saparukko terong. Mu awuk, nu pempem la nuna nongoma taso ale Kaem ilak wosenga kira lagoso.\f + \fr 7:25 \ft Jesus nangama taso ale Kaem ilak wosenga kira lagoso: Romans 8:34; Hebrews 4:14-16; 1 John 2:1.\f* \p \v 26 Buta se priest supuling uwuta, kumik memek bo mena, nu ali kari memek nunga iwita mena, nu laili biya, nu kualala ko melmasak umu suen la nunga kia saparam ale kualala biya bagoso, umutang anananga sangukko umu asele terong nunguningkiri. \v 27 Nu priest supuling saki alo nunga iwita, kota ko memek ko pempem la tama bita se, kariimet nunga memek ko Kaem tama bita tuokko iwita mena. Nu tom suanta ko, kariimet nunga memek ko numi memek te Kaem tama bita tui kam beteram, ale udagi tama betera munan bo uwuta me bita se lagarukko, mena, mu suanta uwutata. \v 28 Mu awuk, law ko munan te kari priest supuling ko nunga balso mu ali ewere ko kari yam, se nosokel mena. Bare Kaem kota numi nup te den sokel ago udagi balam mu, kota ko Namar priest supuling ko bagarukko balam. Se ko Namar umutang priest nunguningkiri, tom suen la ura umu bitirukko baga se lagoso. \c 8 \s1 Kontrak iru ko Priest Supuling Biya \p \v 1 Den ana ko baluwasan imi ko duap nunguning mu iwita: Ana nanga Kakirip yawara bo priest supuling ko bagoso. Nu Kaem Sokel Garagar umu ko daiga kuwim duruk wonong te mu ko kuting sengam mu te daigam ale bagoso. \v 2 Nu kuwim laili nunguningkiri wore ningi priest ura beteso. Se kuwim umu kuwim nunguning, Kari Biya kota nungam, aliti kari me nungurman. \p \v 3 Priest supuling suen la nunga atumu keresan umu, kariimet nuguting munan mel betesan umu se tama bita tua ko munan umu Kaem tusan. Se uwutatala priest supuling biya ana ko baluwasan mu munan bita Kaem tuokko. \v 4 Bare nu ali imi te bagoso le mu, nu priest ko me bagoso le. Mu awuk, ali imi te priest kari alo munan bita Kaem tumonko law ko munan te baluwoso mu maingkala anisan.\f + \fr 8:4 \ft Tom kari den imi batogam mu temple Jerusalem wonong te mu am anikaso, se priest alo tama bita Kaem tuikasan.\f* \v 5 Bare nuna kuwim laili ali imi te mu ningi ura betesan imi, mel nunguning duruk wonong te aniso wore ko dora wore ningi ura betesan. Bore te se, tom Moses sel kawam laili kalokko negawaram mu Kaem den kagin tuam ale mam: “Ura mel suen la bitarko mu, mel suen la ani duruk Sinai te ko dora ka kausem umu turan tala diram la bita saparko.”\f + \fr 8:5 \ft Exodus 25:40. Colossians 2:17 ago arikko.\f* \v 6 Bare ura Jesus tam ale iluwoso ale ko priest ko bagoso mu, nononga ura mu ilu kiaram ale sokel ago nunguningkiri. Mu awuk, kontrak iru Kaem nu te kaolam mu kontrak laun umu ko sokel kiaram, ale nu ko bala ningo ningo balam. \p \v 7 Se kontrak laun umu kumik te memek bo mena le mu, anape ko aking bo iru ko? \v 8 Bare Kaem kariimet nunga memek arigam ale balam: \q1 “Ani Kari Biya iwita balsam, tom bo \q2 taiwoso mu te ani kontrak bo iru \q1 Israel kariimet se Judah kariimet nongorak kalikko. \q1 \v 9 Se kontrak iru umu kontrak laun ani \q2 nunga girigir alo nongorak kalem, \q1 ale nunga giem nongorak Egypt beterem ale aratem umu iwita mena ko. \q1 Mu awuk, nuna aninga kontrak laun \q2 umu diram la me karo tuman se ani abiring gurugu nungarem. \q1 \v 10 Ikialko, tom umu tai aratuk mu, ani \q2 kontrak iru imi Israel kariimet nongorak kalikko: \q1 Ani aga law mu nunga ikia ningi bitirikko, \q2 ale nongomang motam ningi batagikko. \q1 Ale ani nononga Kaem bagarik, se nuna aninga kariimet bagamonko. \q1 \v 11 Se tom umu kariimet bo, ko bo \q2 kausokko agi, kariimet bo ko launuria \q1 manuk ale ‘Kari Biya ko ikiko,’ ma balukko tom bo mena. \q1 Mu awuk, nuna suen la, nunup mena ta \q2 nama nunup bibiya ago ta, nuna suen la aninga ikimonko. \q1 \v 12 Se ani nunga memek suen la siwu \q2 warik ale ko angamili sapa namarukko.”\f + \fr 8:12 \ft Jeremiah 31:31-34.\f* \p \v 13 Kaem kontrak umu ko balam iru mam umu te kontrak laun umu ko sokel menawuram. Se ana ikisan, mel sokel menaso ale tuwunaso mu eng am nama menaso. \c 9 \s1 Ali ewere ko sel kawam laili \p \v 1 Ario, se kontrak laun mu ko Kaem perr tua ko munan duap duap ago, se ko kuwim laili mu karogo tala anikaso.\f + \fr 9:1 \ft Kawam laili: Exodus 25:8,23,30-31,37; Exodus 37:1-29; Numbers 1:50; 17:1-10; 18:2-4.\f* \v 2 Nuna giriman ale sel kawam laili bo sapaman. Se ko galung gira mu ningi mu galep ko kuwim mu se, table bo bread ago se bread mu laili kau beteman se anikaso. Se galung umutang mu balukasan Kuwim Laili makasan. \v 3 Se galung gira umu ko batoga mu guang biya bo kekawakaso, se guang umu buring ko mu Kuwim Laili Nunguningkiri makasan mu anikaso. \v 4 Se Kuwim Laili Nunguningkiri umu ningi mu altar gold te nunga se mel siring yawara awote kanira mu se, kunup biya, kumik guang gold te kai karogo geraga ale law ko kontrak ningi tuguma, mu ko kuwim ningi anikaso. Se kunup umu ningi mu, inang manna ningi tuguma ko kani, gold te nungurman mu se, Aaron ko sikir girakala miri waram mu se, manga biling ilagala Kaem ko law den 10 te batagorman mu karogo tala kunup umu ningi anikaso. \v 5 Se kunup umu awote mu Nikim Biya ko engel cherubim ilagala nunga nodora karogo, se nunga nuluman mu kariimet nunga memek te siwu wara ko kuwim umu lilim la pulawuram. Bare ana mel suen la imi ko dugu duap aitak tawun biya me balnakko. \p \v 6 Se mel umu suen la uwuta nunguru sapaman mu, priest alo galung utangi umu, nunga tom tom te, ningi kasu nagu nunga ura bitakasan. \v 7 Bare priest supuling kota suanta mu, yar suanta tom suanta ko kuwim laili nunguningkiri ningi biya umu ningi kasu nagukaso. Bare ipi mena, mu nu sipsip mel ko gue gikaso ale ago nama nagukaso, ale kota ko memek ko se, kariimet nunga memek bitakasan umu ko Kaem tama bita tuikaso.\f + \fr 9:7 \ft Priest nunga ura: Numbers 18:2-6; Exodus 30:10; Leviticus 16:1-17.\f* \p \v 8 Bur Laili munan umu te iwita nanga kasurukaso, kam sel kawam laili se tuwun umu ko munan am sanamiwoso mu, awiriya kari yam Kuwim Laili Nunguningkiri umu ningi kasu nagurokko lage bo me ta aniso, mena biya. \v 9 Munan gira umu mu ana aitak ko kariimet munan iwita nanga kasurso mu, nagiting munan se, sipsip mel tama bita Kaem tua ko munan umu ana nanga nangamang motam ikia me laili kaurok se Kaem perr tunakko, mena. \v 10 Munan umu mu nangimik yam ko, na yu nana se gura pisakara ko munan mel, se karo namawa munan iru mu Kristus te utu nagurok se munan tuwun mu mena namarukko.\f + \fr 9:10 \ft Munan nuna bitakasan mu kausa bo, bare Jesus munan iru ago tairam: Colossians 2:16-17; Hebrews 10:1-2,19-20.\f* \s1 Kristus ko kumik gue \p \v 11 Bare tom Kristus munan mel ningo ningo aitak aniso imi ko priest supuling biya tairam mu, nu sel kawam laili, kualala biya se ningo nunguningkiri, mu ningi namaram. Kuwim laili umu ali imi ko mel mena, se kari kuting te me kaolam tala, mena. \v 12 Nu Kuwim Laili Nunguningkiri umu ningi kasu nagurokko mu, bulmakau gotektek agi goat nunga gue te me kasu naguram, mena. Bare nu anananga dia tauk se tom suen la baganakko, tom suanta ko kota ko gue te Kaem tama bita tuam. \v 13 Se kariimet Kaem koma te munan bo te karur pagam agi mu, bulmakau se goat nunga gue gisan, ale bulmakau gotek bo kani namoso umu ko tama nuwi gisan ale ago gurugusan ale kariimet umu nungumik te pisisuwusan. Se munan umu te nuna Kaem koma te tuang palagasan. \v 14 Bare Kristus ko gue ko sokel mu kalel biya, se anananga nangamang motam me anuwok nungok i? Nu kumik te ikup memek bo mena, bare Bur pempem la bagoso umu ko sokel te kota numi tama bita Kaem tuam. Se noko gue mu anananga munan ikia kuera mateng ko lage te nangarak namawoso mu anuwok nungokko terong la, se ana te diram ningo la Kaem nup biya tunakko! \p \v 15 Bore te se, Kristus mu aitak Kaem ko den iru ana nangarak kaolam umu ko priest iwita bagoso. Nu kariimet Kaem nunga aru giam ale noko kuriang iwita bagara aolak ningo pempem la te bagamonko mu nungarukko umutang nunga dia taukko kueram. Ale munan umu te Kaem den laun nongorak kaolam umu bowa ningi nunga memek ningi nunga sangaru giam. \p \v 16 Nina ikisan, kari bo me kuera la mu, nu ko melmasak suen la awiriya kotam awurokko mu ko balu beteso, ale baga kueso se noko den umu uwutata arataso. \v 17 Bare kari me kueso la mu, munan umu me arataso, mena, mu kari kueso asele munan umu arataso. \v 18 Bore te se, den Kaem giram kaolam umu ko munan te mu, sipsip mel ko gue me kaparuk mu den umu me sokel taukko. \v 19 Se tom Moses law suen la mu kariimet suen la nunga manaru saparam mu, nu bulmakau gotek ko gue mu yu ago biguwuram. Ale sipsip mone guaram mu tam hyssop kower ago kaola umu yu gue ago mu ningi mituwukaso ale sisupukaso, se scroll batoga ago mu se, kariimet suen la nungumik te namakaso. \v 20 Se balukaso, “Imi den Kaem nengerak kaolam wore sokel tuso, se nina den umu karo tualko.” \v 21 Ale munan koma suanta mu te tala, nu gue umu sel kawam laili mu se, ko mel suen la te kagin munan betesan umu karogo la awote sisupukaso. \v 22 Ale nunguningta mu, law ko munan te mu, melmasak suen la mu gue te la anu nungurukasan. Se sipsip mel ko gue me kapakaso mu nunga memek mu kumik siwura bo mena.\f + \fr 9:22 \ft Law ko munan sang: Exodus 24:3,6-8; Leviticus 17:11.\f* \p \v 23 Melmasak suen la sel kawam laili ningi mu, melmasak nunguning duruk wonong te wore ko dora iwita, se bulmakau mel gue te anu nungurukasan. Bare melmasak nunguning umu ko tama betera ko munan mu duap bo se ningo nunguningkiri, ko dora mu ko munan umu kiaram. \v 24 Ikialko. Kristus sel kawam laili, kari nuguting te kaloman, mu ningi me namaram, mu awuk, umu kuwim nunguning duruk wonong te aniso wore ko dora iwita. Se nu duruk wonong nunguning umu ningi namaram, ale aitak mu ana nangama tata Kaem ilak bagoso.\f + \fr 9:24 \ft Kristus ana nago ko Kaem koma dugu te bagoso: 1 John 2:1-2.\f* \p \v 25 Mel bo tala, nu duruk wonong ningi namaram mu nu ali imi ko priest supuling gira awom la beteso iwita me beteram. Ali imi ko priest supuling mu Kuwim Laili Nunguningkiri mu ningi, yia suan suan te tom suanta ko, kota ko gue mena bare sipsip mel ko gue ago kasu nagu aratu lagoso, bare nu uwuta me beteram. \v 26 E uwuta mena ko le mu, tom Kaem ali imi nungam tom te se tai aitak mu Kristus tom suen biya ko ikup yaman am gi lagoso le. Bare mena. Nu tom nukum imi te tom suanta ko ali imi te tairam, ale nanga memek siwu warukko tom suanta ko kota numi tama bita Kaem tuam. \v 27 Ali kariimet mu tom suanta ko kua gilingisan, bare udagi tutera munan te sanamamonko. \v 28 Uwutatala, Kristus tom suanta ko, kariimet suen biya nunga memek siwurokko Kaem tama beteram. Ale nu akingtala wetangarukko, bare memek siwurokko iwita mena. Nu awiriya nu tairukko ko kimi bita loagawasan wore nunga sangaru giokko taiso. \c 10 \s1 Kristus tom suanta ko kota numi tama bita Kaem tuam ale bo bo karogo mena ko \p \v 1 Se law mu mel nunguning iwita mena, bare mu mel ningo ningo taiwakaso se aitak tai aratam wore ko dora giram aratam iwita. Bore te se, yia suan suan te gira awom la tama bita lagara ko munan mu, kariimet Kaem perr tumonko pingi taikasan umu lilim la nunguningkiri me nunga sangarukaso.\f + \fr 10:1 \ft Colossians 2:16-17 arikko.\f* \v 2 E uwuta le mu, nuna nubiring tumon i? Mena. Mu awuk, Kaem nup biya tua ko kariimet umu, munan umu nunga memek anu nunguru sapakaso le, mu udagi memek bo nungumik te me ta anikaso le, se nuna udagi nunga memek umu me ko nguanga dola lagakasan le, mena. \v 3 Bare mena. Tama betera ko munan umu yia pempem te nunga memek suen la umu ko nungamin kiti pagarukaso. \v 4 Mu awuk, bulmakau se goat mel nunga gue umu kariimet nunga ikup memek lilim la siwu warukko mu me terong. \p \v 5 Bore te se, tom Kristus ali imi te tai kaparam mu nu iwita balam: \q1 “O Kaem, ni tama bita kisa ko \q2 munan umu te me loaga lagasam, \q1 bare ni aninga angimik bo nunguru aisem se aniso. \q1 \v 6 Bulmakau mel te ni tama bita kisisan se kani saposo, \q1 se nunga ikup memek kutuwumonko \q2 tama betesan mu ni me ko amilmilasam. \q1 \v 7 Se ani balem, ‘O Kaem, ani iweya, ani ni \q2 kiring karo tuekko tairem iweya; \q1 nika batoga te ani ago ko iwita balem se aniso.’ ”\f + \fr 10:7 \ft Psalm 40:6-8.\f* \m \v 8 Den nu giram balam, “Bulmakau mel te tama bita kisisan se kani saposo, se nunga ikup memek kutuwumonko tama betesan mu ni me ko amilmilasam,” mam, umu law ko munan te betemonko balam se aniso owore ko balam. \v 9 Se aking udagi balam, “O Kaem, ani iweya, ani ni kiring karo tuekko tairem iweya,” ko balam umu, nu munan gira owore sarumu due ko menawu bita se, munan iru owore duap beteram ale wetang saparam. \v 10 Ale Jesus Kristus Kaem ko gomang motam kaoram ale tom suanta ko, kota numi Kaem tama bita tuam ale ana nanga laili kauram, ale udagi tama bo bo karogo me bitirukko, mu butata. \p \v 11 Day suan suan te priest alo sanamasan ale nunga kagin ko priest ura bita gilingisan; ale tama bita Kaem tua ko munan koma suanta wore gira awom la bita laga gilingisan. Bare umu nunga memek siwurokko me terong. \v 12 Bare priest iru ana ko baluwasan imi tom suanta ko, anananga memek ko kota numi tama bita Kaem tuam, se tama umu suanta tom suen la ko pempem butata anirokko. Se nu aitak Kaem ko kuting sengam umu te dagiwoso. \v 13 Nu aitak daigam ale Kaem kari nu ilak barimawasan umu suen la nu suwik duap ningi nunga awurokko kimi bitawoso. \v 14 Mu awuk, nu tom suanta ko kota numi tama bita Kaem tuam wore te, awiriya tom suen la noko kariimet laili bagamonko wore nunga laili kauram. \p \v 15 Se Bur Laili betela tala mel imi ko nanga manaruwoso. Se ko den giriso balso mu iwita: \q1 \v 16 “Kari Biya iwita balso: \q1 ‘Tom tai aratuk se ani nongorak den iru iwita kalikko: \q1 Aninga law mu nunga ikia te bitirikko; \q2 ale nunga nongomang motam ningi batagikko.’ ” \m \v 17 Ale aking kunasoso: \q1 “Ani nunga memek se nunga bagara aolak \q2 daeldel mu siwu saparik se udagi angamin te me anirukko.”\f + \fr 10:17 \ft Jeremiah 31:33-34.\f* \m \v 18 Se kam nunga memek umu Kaem siwu warso, mu udagi memek siwu wara ko tama betera bo me anirokko. \s1 Nangamang ningi nunguning te sokel ago la Kaem kumik duap te namanakko \p \v 19 Bore te se, aga singsang alo, aitak ana Jesus ko gue te mu iki paguwura bo mena, Kuwim Laili Nunguningkiri umu ningi am kasu nagunakko. \v 20 Nu kota numi guang biya kekawaram mu iwita barukam ale lage iru marak ago umu kagaru nangaram.\f + \fr 10:20 \ft Guang biya ko den: Matthew 27:51-52.\f* \v 21 Ale nu aitak anananga priest supuling biya ko baga se, Kaem ko kariimet suen la nunga bitaruwoso. \v 22 Bore te se, ana nangamang ningi nunguningkiri te se nangamang motam ningo te Kaem kumik duap te pingi namanakko. Mu awuk, nu ko gue pisisuwuram ale anananga nangamang motam memek ago mu anuwam nungam, ale yu ningo nuam umu te nangimik lilim anuwam nungam. \p \v 23 Se ana mel ko balsan, ale namotam bita loagawasan umu, bola pala mena, ninguru ilukuawunakko. Mu awuk, Kakirip mel umu nangarukko balam mu ko den diram la karo tuso. \v 24 Ale nanimi kua tui se munan ningo betenakko, nanimi sangam tua ko munan mu me ta bita tanakko. \v 25 Ana nanimi karogo pempem la ilu biguwura ko munan mu, saki alo bita towasan iwita me ta bita tanakko, mena. Mu awuk, nina ikisan, mel biya nunguningkiri mu Kristus ko day tom biya mu tai pingi awoso, bore te se, biguwura la baga se nanimi nangamang sokel tua ko munan umu ninguru tala ilukuawunakko.\f + \fr 10:25 \ft Pempem ilu biguwura ko munan: Acts 2:42; Hebrews 3:13.\f* \p \v 26 Ikialko, ana den nunguning taman ale ko ikiman, bare den nunguning umu me ko ikia iwita am memek bita karogo namara la baganak, mu ana memek umu te siwunakko lage bo mena. \v 27 Bare mel nguangara ago nanga maguwurokko mu, tutera tom biya tama kuamili biya ago barasuwoso mu ana kariimet Kaem ilak nanimi sagaruwara alo mu nanga lakumokko. \v 28 Nina ikisan, awiriya Moses ko law umu buring tuikaso mu, kari ilagala agi ilagala suan nunga arukasan aing au makasan mu, nuna kari umu ko nongomang me batagakaso, am moakasan se kuakaso. \v 29 Ario, se nina awuk ikisan, kari Kaem ko Namar suwik saparuk ale noko gue kontrak iru mu te kaolam ale nu anuwam nungam umu mel laili mena iwita bitiruk, ale Bur Laili ko gomang nangara umu ko bala memek baluk mu, nu koma memek awuk nunguningkiri wore taukko? Mu nu koma memek biyala nunguningkiri taukkowo! \v 30 Mu awuk, ana Kakirip iwita balam mu ana ko ikisan, “Kari ko memek koma tua mu aninga ura; se ani nu koma tuekko,” ale aking balam, “Kari Biya ko kariimet nunga tuterukko.”\f + \fr 10:30 \ft Deuteronomy 32:36; Psalm 135:14.\f* \v 31 Ikialko, Kaem marak pempem bagoso umu kuting te memek tata mu, mel memek nunguningkiri, se nguangara karogo.\f + \fr 10:31 \ft Sinar ta ko den: Hebrews 6:4-8.\f* \p \v 32 Bare nina iru la nikim umu taman umu ko ningamin ares maukko. Tom umu nina ikup yaman ninguru gikasan, bare nina sokel ago ali ereman ale sanamaman. \v 33 Tom saki mu nina kariimet nomotam te den memek ninguru ningarukasan, ale ninga bita maguwukasan. Se tom saki mu nina kariimet ikup uwutatala gikasan umu nongorak sanamikasan ale nunga sangarukasan. \v 34 Nina ninga saki talipara ningi bagakasan mu nunga neneman batagakaso se nunga sangarukasan. Se kari saki ninga melmasak suen la gikasan mu nina am amilmil ago la bagakasan. Mu awuk, nina ikikasan, nenenga melmasak nunguning tom suen biya ko mu am aniso.\f + \fr 10:34 \ft Anananga melmasak nunguning mu duruk wonong te aniso: Matthew 6:19-21.\f* \p \v 35 Bore te se, nina nengemang motam sokel ago la sanamaral ale me nguangaralko. Mu asele nina koma ningo numi awote talko. \v 36 Nina sokel ago la sanami se Kaem ko ikia ko gomang karo tui se lagaral, mu asele nina koma ningo Kaem ningarukko balu beteram umu talko. \v 37 Mu awuk, Kaem ko batoga te iwita balam: \q1 “Kam maiya mena se, Kakirip tairukko mu \q2 tairukko, nu me gora sipa lagarukkowo. \q1 \v 38 Bare aninga kariimet ningo diram umu \q2 nongomang ningi nunguning ko munan te baga se lagamonko. \q1 Bare awiriya soror mauk ale peleruk, \q2 mu ani nu ilak me amilmilarikko.”\f + \fr 10:38 \ft Habakkuk 2:3-4.\f* \m \v 39 Bare ana mu soror ma ale pelera ale maga namara ko kariimet mena. Bare ana mu nangamang ningi nunguning te sokel ago la ali ira ale sanamara se nu nanga sangaru giokko ko kariimet. \c 11 \s1 Nangamang ningi nunguning ko munan \p \v 1 Ario, nangamang ningi nunguning ko munan mu iwita: Ana mel ko nanga ikia namotam bita se loagawasan umu ana nunguningkiri nunguning tanakko, ale nunguningta mel ana namotam te me arigisan bare mel umu nunguningta aniso, iwita ikisan.\f + \fr 11:1 \ft Nangamang ningi nunguning ko munan: 2 Corinthians 4:16-18; 5:6-7.\f* \v 2 Girigir alo girakala nononga nongomang ningi nunguning ko munan uwuta umu ko Kaem nunga amilmilakaso. \p \v 3 Ana nangamang ningi nunguning ko munan te ikisan, Kaem den te baluwakaso se ali se taiti mel suen la mu aratu aratu namaram. Bore te se, melmasak aitak ana namotam te arigisan imi Kaem balam se aratu saparam. \p \v 4 Abel gomang ningi nunguning ko munan te Kaem tama bita tuam ale Cain ko mu kiaram, se Kaem ko amilmilaram ale nu kari ningo diram ko ma balam. Se Abel mu girakala la kueram, bare noko gomang ningi nunguning ko munan umu aitak am wetang te ko baluwasan.\f + \fr 11:4 \ft Abel: Genesis 4:3-5; Hebrews 12:24; 1 John 3:12.\f* \p \v 5 Se Enoch mu betela gomang ningi nunguning ko munan te Kaem nu kumik lilim ago tam, se nu ali imi ko kuera mateng me arigam. Se kupu laga me arigiman, mu awuk, Kaem nu kumik lilim ago tam. Se munan umu kumik te me arata la mu, bala te balam, Enoch ko gomang ningi nunguning ko munan te Kaem noko amilmilaram.\f + \fr 11:5 \ft Enoch: Genesis 5:24; Jude 14.\f* \v 6 Se ana nangamang ningi nunguning ko munan te diram Kaem amilmil tunakko. Mu awuk, awiriya Kaem kote tairukko mu, nu gomang motam nunguning te ikiok, nunguningta Kaem marak bagoso, se kariimet saonga ko nu kupusan mu nu koma yawara nungarso iwita ikiok ale asele kote tairukko. \p \v 7 Noah mu betela noko gomang ningi nunguning ko munan te ikup memek nu motam te me arikaso mu ko Kaem nu sinar awuram, se nu ko kawam digo lilim te nunga sangukko dal biya bo kaolam. Noko gomang ningi nunguning ko munan te nu ali lilim la ko kariimet nunga memek wetang te beteram. Ale noko gomang ningi nunguning ko munan umu te Kaem noko balam nu kari ningo diram ko ma balam.\f + \fr 11:7 \ft Noah: Genesis 6:13-22; 7:1; 1 Peter 3:20; 2 Peter 2:5.\f* \p \v 8 Abraham mu gomang ningi nunguning ko munan te tala, se tom Kaem ali sor bo nu maingte kotam awurokko mu te namarukko maonam mu, nu Kaem kuring la kaoram, ale barasam aguwaya namarukko me ko ikia tala wore am namakaso. \v 9 Ale gomang ningi nunguning te, Kaem ilak den kaolam ale ali balu tuam umu noko wonong ko gurugam, bare taira kari iwita kawam sel kalo kalo ningi bagakaso. Se ko namar Isaac se numas Jacob Kaem ko den suanta umu bowa ningi, nu molak te sel kawam kalo kalo ningi bagakasan tala. \v 10 Mu awuk, noko loagara ikia biya mu wonong biya bo, duap aora biya ago, Kaem kota ko ikia te nungam burangaram ale kota tala kaolam wore te anikaso. \v 11 Se Sarah betela, nu garuk nunguningkiri, se kuin sisira tala, bare gomang ningi nunguning te nu ikiam Kaem den balso mu diram tala karo tuso, se umutang karo tua nu tuagu aratam.\f + \fr 11:11 \ft Greek den te kariimet nup me te aniso. Se mu Abraham agi Sarah ko baluwoso. Abraham: Genesis 12:1-5; 15:5; Romans 4:19. Sarah: Genesis 18:11-14; 21:2; 1 Peter 3:6.\f* \v 12 Bore te se, kari suanta garuk nunguningkiri, se kua namakoyam wore te, kuriang gue kaparam nama suen biya nunguningkiri, baras taiti gomang te mu se saun langi mu iwita, kaura moke mena gue pagam sor tam. \s1 Nongomang ningi nunguning alo mu duruk wonong mu ko la loagawasan \p \v 13 Kariimet uwuta nung mu nunga nongomang ningi nunguning am karogo baga karogo kua parangaman. Nuna mel Kaem nungarukko balam mu me giman, bare am awar baga se arigiman ale ko amilmilaman. Ale balman, nuna sor bo ko kariimet iwareng iwita ali imi te taiman makasan. \v 14 Se kariimet uwuta balsan, mu ana ikisan nuna nongota nunga wonong bo tamonko loagawasan. \p \v 15 Nuna nunga wonong beteman umu te pelemonko nunga ikia anikaso le mu, nuna aking te pelemonko lage kuring mu guyak la. \v 16 Bare mena. Nuna sor bo ningo nunguningkiri wore ko nongomang ikia bitakasan. Se wonong umu duruk wonong. Bore te se, Kaem nononga Kaem ko numi balukko mu me doloso, mu awuk, nu maingkala nunga wonong bo nunguru beteram. \s1 Abraham Isaac Jacob se Joseph \p \v 17 Kaem Abraham am ira arigam, bare Abraham gomang ningi nunguning te Isaac tama bita Kaem tuam. Nu namar suanta diram Isaac te Kaem ilak den kaolam, bare iki se am namar umu tama bita Kaem tuokko pingi aram. \v 18 Kaem nu namar Isaac te kariimet gue pagukko mu maingkala maonam se nu ikia, wore munan umu beteram. \v 19 Abraham mu ko ikiam, Kaem kariimet kuera mu am nunga maraguwurokko iwita ikiam, se ko ariga yam te mu Isaac mu kueram, bare aking maraguwuram se barasam, manakko.\f + \fr 11:19 \ft Abraham: Genesis 22:1-4; James 2:21-22.\f* \p \v 20 Se mu gomang ningi nunguning ko munan te tala, Isaac namarari Esau se Jacob maingte aguwaya bagamonko mu ko marak nungaram.\f + \fr 11:20 \ft Isaac: Genesis 27:27-29,39-40.\f* \p \v 21 Se Jacob gomang ningi nunguning te, kuerukko tom pingiawaram se Joseph ko namarari ilagala Manasseh se Ephraim marak nungaram, ale kokosa gomang ko sikir te atumu sangaru se maigam ale Kaem nup biya perr tuam.\f + \fr 11:21 \ft Jacob: Genesis 48:15-16.\f* \p \v 22 Se Joseph mu betela, gomang ningi nunguning te, kuerukko tom irawaram mu, Israel alo nunga aolak aguwaya Egypt betemon aratamonko umu ko balu se, noko kumik sokelel aguwaya betemonko mu ko den nunga maonam.\f + \fr 11:22 \ft Joseph: Genesis 50:24-25.\f* \s1 Moses ko gomang ningi nunguning \p \v 23 Moses ko nuamnuet mu nongomang ningi nunguning te, Moses bilangaram mu sige ilagala suan ko kaluwura la ilak bagakasan. Mu awuk, nuna kuriang arigiman mu kuriang duap bo se yawarakala nunguningkiri, bore te se, king ko munan kulukurmonko mu me nguangaman.\f + \fr 11:23 \ft Moses ko nuamnuet: Exodus 1:22; 2:2.\f* \p \v 24 Se Moses betela, tom nu kari aram mu, gomang ningi nunguning te Pharaoh ko nanawus ko namar iwita bagarukko me amilmilaram. \v 25 Nu ko gomang mu Kaem ko kariimet nongorak ikup yaman giokko se, ali imi ko bagara ningo tom tukunang te baga memek te maga namarukko mu buring tuam. \v 26 Nu ikiam, nu Kristus ko nup biya ko den dolara giokko mu ko ningo biya nunguningkiri, Egypt ko mel ningo ningo kiaram iwita ikiam. Mu awuk, nu noko koma ningo maingte taukko wore te motam bitakaso.\f + \fr 11:26 \ft Moses: Exodus 2:10-12; 4:22; 12:21-30,50-51. Kristus ko nup ko ikup gia: Philippians 3:7; Hebrews 13:13; 2 Peter 2:19-21; 4:13-14.\f* \v 27 Ale gomang ningi nunguning te, king ko gomang magara ko me nguangaram, nu Egypt beteram. Mu awuk, nu Kaem namotam te ariga moke mena mu, motam te arikoyam sokel ago la am namawakaso. \v 28 Ale gomang ningi nunguning te balam se Passover ko sipsip nunga moman ale gue songkuring te pisisuwu ilu ago namaman, se Egypt nunga kuriang gira bilangara mu nunga mora se kuera ko engel mu, Israel alo nunga kuriang gira bilangara umu me nunga moman se kueman. \s1 Israel saki nunga nongomang ningi nunguning \p \v 29 Israel kariimet alo nunga nongomang ningi nunguning te, ali sawan te aolak ilukoyam Red Sea batagorman koma sang ko namaman. Se Egypt alo uwutatala betemonko i maman, bare gagi nunga mituwuram se sarenga namaman.\f + \fr 11:29 \ft Israel alo Egypt beteman: Exodus 14:21-31.\f* \p \v 30 Se uwutatala kariimet nunga nongomang ningi nunguning te, Jericho wonong ko por biya mu tom 7 ko, duap karo gurungumu geragaman se ko por am kota parasaram kaparam.\f + \fr 11:30 \ft Jericho: Joshua 6:12-21.\f* \p \v 31 Se lage luan imet Rahab mu betela gomang ningi nunguning te taling kari ilagala umu nunga saongam ale, Kaem kuring kuluka ko kariimet nunga moman se kueman umu nongorak me kueram.\f + \fr 11:31 \ft Rahab: Joshua 2:1-21; 6:25.\f* \p \v 32 Se ani anape bo ago balik? Ani Gideon, Barak, Samson, Jephthah, David, Samuel, se prophet alo nunga nongomang ningi nunguning ko munan karogo la ninga manikko, bare tom mena. \v 33 Nuna nongomang ningi nunguning te kingdom saki nunga ilu talipa nobowa tugukasan, kariimet munan ningo diram la te nunga bitarukasan, ale anapeya nononga balu beteman mu giman; se lion nuguring karogo la sisiram.\f + \fr 11:33 \ft Daniel 6:22.\f* \v 34 Nuna tama kuamili biya barasuwakaso mu iruwukasan; ale kager ningi palanga namakasan ale baenat te me kuakasan. Ale nosokel mena ningi sokel iru to gilingikasan. Nuna kager kari sokel ago ko aratukasan ale sor awar ko kager kari motam bibiya mu nunga moa karokasan. \v 35 Se kari kua gilingikasan umu nunga maraguwu nunga nunam alo nungarukasan.\f + \fr 11:35 \ft Elijah: 1 Kings 17:17-24. Elisha: 2 Kings 4:32-35.\f* Se saki mu kari nuguting te memek yaman ninguru gikasan, bare talipara ningi nunga betemon se aratamonko me balukasan, nuna am kuemon ale marak yawara ago maingte barasamonko nongomang bitakasan. \v 36 Se saki mu nunga gusirukasan ale wip te nunga moakasan. Se saki mu sen te nunga bitakasan ale talipara ningi nunga awukasan.\f + \fr 11:36 \ft Jeremiah mu bo: Jeremiah 20:2; 37:15-16.\f* \v 37 Ale manga te nunga usagukasan; ale nunga batutumu ilagala nunga awukasan; ale baenat te nunga moakasan se kuakasan. Ninguru nunga bita maguwukasan ale ikup nungarukasan se, nungumik melmasak mena, sipsip guang se goat guang la nagu nagu daiga bagara bo ningo mena geraga lagakasan. \v 38 Ali imi ko kariimet mu nononga ningo umu karogo me terong maman. Se nuna sor garagarayam mu te, duruk duap ningi, manga gogong ningi se mutim gogong ningi ani geraga lagakasan. \p \v 39 Nuna suen la imi nongomang ningi nunguning ko munan umu ko, Kaem nunga amilmilaram. Bare mel yawara Kaem nangarukko balu beteram umu, tom umu te me to gilingiman. Mena. \v 40 Mu awuk, Kaem ana nago ko mel ningo nunguningkiri balu beteram, se nuna ta se ana suen la arerem la ningo nuam se yawarakala aratanakko. \c 12 \s1 Anananga namotam mu Jesus kote la bita se laganakko \p \v 1 Ana mu Kaem ko kariimet motam biya umu nanga talulurman ale nangarkiwasan. Bore te se, ana anapeya mel nanga kalakumuwoso mu se, munan memek ota ana pasak ala nanga ilu taliposo mu waru sapanakko, ale sokel ago la nagura nangaram umu nagunakko.\f + \fr 12:1 \ft Ana sokel ago nagunakko: 1 Corinthians 9:24-25. Ana Jesus ko molak karonakko: Matthew 10:24-25.\f* \v 2 Ana nanga namotam mu Jesus te la betenakko, nu anananga nangamang ningi nunguning ko duap se nu kota tala ana nangarak nukum awurokko. Nu amilmil biya tom udagi te, te bagarukko Kaem balam wore te ko ikia gomang beteram, ale tam kangono te dolara taukko mu mel yam ko beteram ale ikup yaman giam ale kueram, ale nu aitak Kaem ko kuting sengam mu te dagiwoso. \v 3 Bore te se, nu sokel ago la sanamaram ale ali kari nuguting te ikup yaman giam wore ko ikial ale nina me uririkiral ale nengemang motam kaparukko. \p \v 4 Nina munan memek menawuralko ura kowar to lagaman, bare umu ningi ko memek bo me taman ale ninga gue bo me kaparam. \v 5 Agi nina nengemang sokel tualko den sangam Kaem ninga maonam mu ningamili saparam agila? Nu nina noko kuriang ko ninga balu se, mam: \q1 “Aga namar, Kari Biya ni te giris meko \q2 munan bo bu iwita kisok ale den sokel ago ka manuk mu, \q2 me ko gemang dagulok se biring tuiko, am iki karo tuiko. \q1 \v 6 Mu awuk, Kari Biya awiriya kua tuso mu \q2 te giris palagukko mu bu tuso, \q1 ale awiriya noko kuriang ko ma balso mu \q2 te ari ikiokko bu tuso.”\f + \fr 12:6 \ft Proverbs 3:11-12.\f* \p \v 7 Bore te se, ikup yaman gial agi mu sokel ago la gialko, mu awuk, Kaem nina noko kuriang iwita ninga bitawoso. Se kuriang bo awuk wore te giris maukko nuet bu me tuso? Mena.\f + \fr 12:7 \ft Kaem ana te diram la baganakko ikup nangarso: Deuteronomy 8:5; 2 Samuel 7:14; Proverbs 13:24; 1 Peter 1:6-7.\f* \v 8 Kaem ko kuriang alo suen la memek betesan mu suen la bu nungarso. Se nu nina bu me ningaruk se arigal mu, ko ikia nina noko kuriang nunguning mena. \p \v 9 Nina ikisan ana suen la ali imi te mu nanga nainet alo te giris palaganakko bu nangarsan, se ana mu ko iki karo nungarsan. Se ana uwuta nunga betesan agi mu, ana nanga Nainet kualala ko mu, betela ninguru tala bowa ningi namanak ale bagara aolak ningo nunguningkiri mu ariginakko! \v 10 Anananga nainet alo nongota ikisan terong mu tom tukunang ko uwuta bu nangarsan; bare Kaem mu anananga ningo maingte noko laili wonong te ilak pempem baganakko wore ko iki se bu nangarso ale nanga kiti guruguso. \v 11 Se bu tata mu mel ningo bo mena, se ko yaman ago. Bare awiriya bu ko munan ningi kari ko imet ko aso ale ko ningo mu arigiso mu, udagi ko bagara ningo diram la se bagara lila ago baga lagoso. \p \v 12 Bore te se, nina nisiwik nigiting kuera gugum agi mu, sokel tual ale, \v 13 “lage kaural nungal ale te diram kaoralko.”\f + \fr 12:13 \ft Proverbs 4:26. Isaiah 35:3 ago arikko.\f* Se te bo suwik memek gugum agi mu, te suwik nungerukko. \s1 Kaem nubiring tua ko sinar den \p \v 14 Nina ninimi karogo se kariimet suen la nongorak lila te bagara se laili kaura ko munan ko ninguru sail tagiralko. Mu awuk, laili kaura ko munan te me bager mu Kari Biya me arikko, mena. \v 15 Awiriya bo nenenga ningi Kaem ko gomang nangara ko munan yawara umu bita tauk ale dalela namaruk mu ko ninguru sinar talko. Agi bo tam memek mu iwita araguk ale, ko memek owore te saki alo nunga maguwurok bore ko ninguru sinar talko. \v 16 Ale nenenga ningi bo saman katagot ko munan ningi dagulok mu ko ninguru sinar talko. Agi bo Kaem kagin me ko ikia ko munan Esau beteram iwita bitiruk mu ko ninguru sinar talko. Nu kuriang laun ko marak nu kumik te mu inang gotek bo te kote dia taman. \v 17 Nina ikisan, nu udagi ko marak umu aking taukko ikia beteram, bare kuting kutuwuman. Nu udagi marak umu taukko nunguningkiri mononge kapakaso, bare ikia bo me gurugu tuman, mena.\f + \fr 12:17 \ft Esau: Genesis 25:33-34; 27:38.\f* \s1 Duruk Sinai se Duruk Zion ko den\f + \fr 12:18 \ft Duruk Sinai mu Kaem ko law umu ko balso: Exodus 19 se 20; Galatians 4:24. Se Duruk Zion mu lage iru Jesus beteram umu ko balso: Hebrews 7:19; 10:20.\f* \p \v 18 Nina duruk bo Sinai iwita, am kau talko terong se tama awote kaniwoso se, yar daula samamer tiromorom yanana biya ago mu te me tai arataman. \v 19 Se biugel niakaso kuring geragakaso, se kuring bo munakakaso se kariimet ikikasan ale ninguru nguangakasan, ale kuring umu den bo karogo me balukko darangara bitakasan, \v 20 mu awuk, nuna kuring umu ko den imi ikimon ilumonko me terong: “Se sipsip mel i bo ta duruk imi kau tauk mu, manga te usagamon se kuerukko,” makaso.\f + \fr 12:20 \ft Exodus 19:13.\f* \v 21 Se duruk umu ko ariga nguangara karogo se Moses mam, “Ani nguangasam ale angimik barowara maso,” mam iwita, nina duruk uwuta umu te me tai arataman, mena.\f + \fr 12:21 \ft Deuteronomy 9:19.\f* \p \v 22 Bare nina aitak Duruk Zion te taiman, mu kualala ko Jerusalem wonong, se Kaem marak pempem la bagoso wore ko wonong. Nina wonong engel alo suen biya, kaura moke mena, wore nunga amilmil biguwura kuwim te taiman.\f + \fr 12:22 \ft Duruk wonong: Galatians 4:26; Revelation 5:11; 21:2.\f* \v 23 Ale nina Kaem ko kuriang laun nunga nunup duruk wonong te batogam se aniso wore nunga sios ningi taiman.\f + \fr 12:23 \ft Kaem ko kariimet nunga nunup duruk wonong te batogam se aniso: Luke 10:20.\f* Nina Kaem kote taiman, nu kariimet suen la nunga tutera ko Kaem, se nu kariimet ningo diram kueman se nunga nodora nunga giam se ilak bagasan. \v 24 Nina Jesus kote taiman, nu den iru Kaem kaolam wore ko priest, noko gue pisisuwuram umu ko ura ningo baluwoso, ale Abel ko gue kaparam mu iwita mena.\f + \fr 12:24 \ft Abel: Genesis 4:10. Abel ko gue mu memek koma kutuwura ko baluwoso. Bare Jesus ko gue mu Kaem nanga memek siwu saparam mu ko nanga manaruwoso.\f* \p \v 25 Bore te se, nina Kakirip munakawoso umu ko kuring kulukal mu ko ninguru sinar talko. Girakala nu ali imi te baga se kariimet nunga manarukaso, bare nuna kuring kulukurukasan ale koma memek tokasan. Se aitak nu duruk wonong te baga se nanga manaruwoso se ana kuring kulukurnak mu, lage bo te nagu nama yumunakko me terong nunguningkiri. \v 26 Ale tom umu te mu nu munakakaso se kuring dogotak te ali wanara ko kapakaso. Bare aitak nu balso, “Ani akingtala ali yukuekko, bare aitak ali la mena, bare taiti lilim la karogo la sisuwurekko.”\f + \fr 12:26 \ft Haggai 2:6.\f* \v 27 Se nu den “akingtala” mam umu ko duap mu, nu yukuok sisuwurok se mel nungam umu kutukutuk mamon kapamon se anapeya gek am aniso mu la animonko. \p \v 28 Bore te se, ana mu amilmilanakko, mu awuk, ana kingdom aora biya, me yukuokko terong, wore taman. Buta se ana munan Kaem kota ko kueso mu ko iki karo se perr tunakko. \v 29 Mu awuk, anananga “Kaem mu tama kuamili biya mel lakuso” wore iwita.\f + \fr 12:29 \ft Deuteronomy 4:24.\f* \c 13 \s1 Sokel ago te sanamara ko bala nukum nukum \p \v 1 Launuria iwita ninimi ko kua tua ko munan mu me ta bita talko. \v 2 Ale kariimet iwareng nuguting duap ningi nunga iluwa ko munan mu ko me ta ningamili saparukko. Mu awuk, munan uwuta umu betera te, kariimet sang engel alo kari nunguning nunga balman ale nunga aru tagiman ale nunga bitarman. \v 3 Ale awiriya talipara ningi bagasan umu nunga me ningamili saparukko, nina ago nongorak talipara ningi baga kam ninimi beteralko. Ale awiriya nunga bita maguwusan umu nina agotala ninga bita maguwusan iwita ninimi beteralko.\f + \fr 13:3 \ft Matthew 25:36.\f* \p \v 4 Nuwus kuari ko munan mu diram la karo tualko, ale imet mu kari bo kigilik ilak me tere nauk, se kari mu imet bo kigilik ilak me tere naukko. Mu awuk, Kaem kariimet nuwus kuari ko munan maguwusan, ale saman katagot ko kariimet mu koma memek nungarukko. \p \v 5 Manga ko ikia nengemang barasa ko munan mu nibiring tual ale, anapeya karogo bagasan umu mu terong mam iwita balal ale ko Kaem amilmil tualko.\f + \fr 13:5 \ft Ana manga mel ko me kuenakko: Matthew 6:19-25; Philippians 4:11-13; 1 Timothy 6:6-10; James 1:9-11.\f* Mu awuk, Kaem iwita nego ko balam: \q1 “Ani me ta ka bitirikko, ale me ta ko, ko angamili saparukko, mena.”\f + \fr 13:5 \ft Joshua 1:5.\f* \m \v 6 Bore te se, ana nangamang namara taira bo mena, sokel ago am iwita balnakko: \q1 “Kari Biya mu aninga saonga, se ani mel bo ko me nguangarikko. \q2 Se awiri ani angimik te awuk maukko? Mena.”\f + \fr 13:6 \ft Psalm 118:6-7.\f* \p \v 7 Nina ninga kari gira alo gira ulengko Kaem ko den ninga manarukasan mu nunga me ningamili saparukko. Ale nunga bagara aolak ningo umu ko ningamin ares mauk se nunga nongomang ningi nunguning ko munan umu karo tualko. \p \v 8 Jesus Kristus ko munan mu am koma suanta, ekelako, aitakta, se tom suen biya koma suanta ani lagoso. \v 9 Ali kari ko kausa munan duap duap ninga tagirok bore ko, ninguru ninimi ko sinar talko. Ana Kaem ko gomang nangara ko munan te la ira sanami se laganak mu asele terong ko. Bare anapeya inang mel awiriya nasan se me nunga sangarso mu ko munan duap duap umu nangamang sokel me tuokko, mena. \v 10 Anananga altar iru mu ko na inang ago, bare awiriya sel kawam tuwun umu ningi ura betesan mu anananga altar te na inang tamon namonko lage kuring bo me aniso. \p \v 11 Nononga priest supuling mu bulmakau mel nunga gue mu giso ale karogo Kuwim Laili Nunguningkiri mu ningi kasu naguso ale tama beteso; bare bulmakau mel umu nunga nungumik nunguning mu nunga bagara kuwim umu buring ko kaisan. \v 12 Uwutatala Jesus wonong por buring ko ikup yaman tuman, se kota ko gue kaparam umu te kariimet nunga laili kauram. \v 13 Buta se ana aratanak ale wonong buring ko nukote namanak, ale nu dolara giam turantala dolara ginakko.\f + \fr 13:13 \ft Ana Kristus nup ko, ikup am ginakko: John 15:18-21; 1 Peter 4:14.\f* \v 14 Mu awuk, ana ali imi te wonong bo te pempem la baga laganakko iwita mena, bare ana wonong te pempem baga laganakko tairukko mu ko loaga namotam bitawasan. \p \v 15 Bore te se, ana Jesus te Kaem nup biya mu nagiring te tama bita tui kam bita tui se laganakko. \v 16 Munan ningo bita se kariimet saki nongorak ninimi mel tui guruga ko munan ko ningamili me saparukko. Mu awuk, Kaem munan umu nu tama bita tui kam ko amilmiloso. \p \v 17 Nina pempem ninga supuling alo nengemang sokel ago nobowa ningi la bagaralko. Mu awuk, nuna maingte aguwaya ninga bitarsan umu, Kaem koma te balmonko umu ko iki se ura betesan. Buta se nina nuguring karo nungaral, se nuna amilmil te nunga ura betemon ale ikup iwita me ikimonko. Nuna ura ikup ago betemon mu, munan umu nina me ninga sangukko. \p \v 18 Ana nago ko guranek beteralko. Ana nanga ikia te ikisan mu ana Kaem koma te diram la betesan, mu awuk, ana munan suen la te mu diram la betenakko nangamang biyala pempem aniso. \v 19 Se aninga angamang mel biya ko guranek beteralko ninga manorsam mu, ani pasak ala tai ningarkikko. \s1 Marak den se amilmil den nukum \p \v 20 Se Kaem, lila ko kotam mu nu Kari Biya Jesus, Sipsip Bitua Kari umu maraguwuram se barasam, se ko gue te den iru kaolam umu tom pempem la anirokko sokel tuam. \v 21 Se aninga angamang mu iwita: Kaem lila ko kotam umu nanga Kari Biya Jesus Kristus te mel suen biya te ninga sanguk se, nina noko ikia gomang la karo tui se lagaralko. Ale munan nu ko kueso mu anananga ningi pempem bitiruk se aratukko. Se nup biya nikim ago mu pempem la ani se lagarukko! Nunguning. \p \v 22 Se aga singsang alo, aninga angamang mu nina nengemang ningo te sangam den ani ninga manem imi iki karo tualko. Mu awuk, aninga tam gawa imi maiya mena, am tukunangta nunguningkiri. \p \v 23 Mel bo tala nina ko ikialko mu, nanga launuria Timothy talipara ningi bagaram mu aitak aratam. Ale nu pasak aningate tairuk agi mu, ani tai ningarkikko mu ani nu ilak wete te tainakko. \v 24 Aninga amilmil den ninga supuling suen la se Kaem ko kariimet suen la nungaralko. Nanga singsang alo Italy bagasan umu nunga amilmil den nengete betesan tala. \p \v 25 Kaem ko gomang nangara nina suen la nengerak pempem la anirukko. Nunguning.