\id GAL - Waskia OT Portion and NT revision; 4-OCTOBER-2013 
\h GALATIANS 
\toc2 GALATIANS 
\toc1 GALATIANS 
\mt1 GALATIANS  
\ip Paul Galatia province ningi Jesus ko den gilalong apuram se kariimet saki ko nongomang ningi nunguning aram, se Kaem kariimet ningo diram ko nunga balu giam. Kariimet umu Juda gue te ko kariimet mena.  
\ip Bare udagi Juda kari saki Jerusalem wore taiman ale den kawel imi balukasan, ale makasan, “Kristus ko nengemang ningi nunguninga se law ko munan karo tual ale ningimik guang karogo la batogal, mu asele Kaem ninga amilmilarukko,” makasan. Ale nunga den kawel imi te Galatia Kris alo ngual nungarukasan.  
\ip Bore te se, Paul Galatia Kris alo nogo ko ikia tawun biya moakaso, se tam gawa imi te ikia sinar nungarukaso. Nu mam, “Nina saki balsan law karo tua ko munan te ningo diram ko ninga balukko masan, mu nina Kristus suwik sapasan. Ale ninga munan umu te Kaem ko saonga suen la buring ko biya bagasan,” mam. Paul nunga maonam, “Kari kumik guang batoga agi me batoga agi wore, mu am mel yam la. Kari Bur Laili ko sokel te kari iru ko arataso umutang mel biya se mel gira nunguningkiri,” mam.  
\c 1  
\s1 Den gira  
\p
\v 1 Ani Paul, ani apostle. Ani ali imi ko kariimet agi, kari bo ura imi bitirikko me aga balam, mena. Mu Jesus Kristus se Kaem anananga Nainet, nu kueram se aking maraguwuram se barasam, wore ilak ani ura imi aisiman.  
\v 2 Ani, se aga Kris singsang agarak imi te bagasan, mu karogo tam gawa imi nina sios suen la Galatia ningi mu nengete beteman.   
\p
\v 3 Kaem, anananga Nainet mu se, nanga Kari Biya Jesus Kristus ilak, nunga nongomang nangara se nongomang lila nengerak anirukko.  
\v 4 Nu Kaem anananga Nainet mu ko gomang motam karo tuam ale ali imi ko bagara aolak memek ningi nanga sangaru taukko anananga memek umu giam ale kota numi kuera mateng ningi beteram.  
\v 5 Buta se ana Kaem nup tom suen biya patawu se laganakko! Nunguning.   
\s1 Den gilalong suanta, bo bo mena  
\p
\v 6 Kaem Kristus te ninga aru tam bare aking nina tairatela nu bita tasan ale den gilalong bo kigilik karo tusan owore ko ani ninguru biririkerem!  
\v 7 Bare ikialko, den nuna baluwasan mu den gilalong nunguning iwita mena. Kari saki ninga ngualawusan, ale Kristus ko den gilalong umu nongota nunga ikia te gurugumon se kelemak ko aratukko betesan.\f + \fr 1:7 \ft Juda kari saki kawelakasan ale iwita balukasan, Kris alo law karo tumonko mu asele Kaem nunga giokko makasan: Acts 15:1.\f*  
\v 8 Se ninguru ikialko, anananga ningi bo agi, duruk wonong ko engel bo ta agi, den gilalong bo ana nina nengete apuman umu iwita mena mu nenenga ningi apuwuruk mu, ani sokel ago balsam, nu memek kumik menara mena mu te am maga namarukko.  
\v 9 Ana maingkala balman uwutatala ani aking balsam: kari bo den gilalong bo kigilik nina taman mu iwita mena mu apuwuruk mu, nu memek kumik menara mena mu ningi am namarukko.\f + \fr 1:9 \ft Ura kari kawel mu memek arigimonko: 2 Corinthians 11:13-15.\f*   
\p
\v 10 Agi ani ura imi betesam mu kariimet aga bala ningo balmonko betesam agi, Kaem ago ko amilmilarukko betesam e? Mena. E ani kariimet nongomang motam amilmil nungara iwita bita karo lagarik agi mu, ani Kristus ko ura kari nunguning ko munan me bitawasam.   
\s1 Paul balam Kristus kota den gilalong mu nu kausam mam  
\p
\v 11 Aga sikisaki alo, ani iwita ikialko ninga manorsam: Den gilalong ani ko ninga manem mu ali kari bo kota ko ikia te me gurugam, mena.  
\v 12 Se ani mu kari bo kote me taem, agi kari bo ta ani me aga kausam, mena. Ani mu Jesus Kristus kota numi aga kausam ale den gilalong umu aisam.   
\p
\v 13 Nina ikisan, ani Juda nunga munan karo tuikasam ale kager daong te Kaem ko kariimet nunga bita maguwukasam, ale sios menawurikko munan suen la bita lagerem mu, nina am ko ikia la.\f + \fr 1:13 \ft Paul ko dugu duap: Acts 8:3; 9:1-6,15,26,30.\f*  
\v 14 Ani Juda nunga munan karo tua ko munan te, aga lagara gar suen biya nunga kiakasam ale aga taleng girigir alo nunga munan aora biya anirukko ninguru sail tagikasam.  
\v 15 Bare ani me bilangara la mu, Kaem maingkala gomang aisam, ale tom nu te ikiwaram mu te ko gomang wetang saparam ale  
\v 16 ko Namar aga kausam, ale ani noko dugu duap sor saki ko kariimet nongote apurekko aga maonam. Se ani kari bo ilak dun umu ko me balem;  
\v 17 agi Jerusalem namerem ale kari giriman apostle ko arataman mu me ko nungarkem, mena. Bare ani tairate la girem nama Arabia sor te, asele udagi pelerem tai Damascus aratem.   
\p
\v 18 Se udagi te yia ilagala suan namaram asele ani Peter kote den sang taikko nama Jerusalem aratem, ale ilak day tom 15 ko bagerem.  
\v 19 Ale tom umu te ani apostle bo bo me nungarkem, mu ani apostle James, Kari Biya ko uria, mu kota arigem.  
\v 20 Ani iwita ninga manorsam, ani Kaem koma te anapeya tam gawa imi te batagem mu den kawel bo mena.   
\p
\v 21 Se Jerusalem mu ani nama Syria se Cilicia aratem.  
\v 22 Tom mu te Judea ningi sios Kristus ningi bagakasan mu ani nomotam te me agarkaman.  
\v 23 Bare nuna den te la mu ikiman: “Kari ulengkala anananga bita maguwu lagaram, mu aitak den nu bita maguwu lagaram mu aking sokel tui se apuwoso,” mu ikiman, bare nomotam nunguning te me agarkaman.  
\v 24 Ale munan aninga angimik te aratam mu ko Kaem nup biya tuikasan.   
\c 2  
\s1 Apostle alo Paul ko ari ikiman ale aru taman  
\p
\v 1 Yia 14 iwita namaram se ani aking Jerusalem nama tarigirem. Bare aitak mu ani Barnabas se Titus ago nongorak namerem.\f + \fr 2:1 \ft Jerusalem biguwura biya: Acts 15.\f*  
\v 2 Kaem aga maonam se karo tuem ale namerem. Ale aninga angamang mu ani ura sor saki nunga ningi girem beterem ale bitawasam umu, am ipi dagulu magarukko me aniram. Bore te se ani girem nunga kari gira bibiya umu la nongorak biguwurem, ale den gilalong ko ura beterem umu nunga kausem.   
\p
\v 3 Se Titus mu ani agarak bagakaso, nu Greek kari, se kumik guang me batoga, bare nuna mu ko den bo ta me balukasan, mena.  
\v 4 Bare dun umu ko den barasam umu ko duap mu, kawel kari sang biguwura umu ningi palengaman kasu naguman. Nuna yumura la ana Jesus Kristus ningi gopa palagaman ale law bowa ningi me bagasan, owore ko ikimon ale te nanga ilu talipamon se aking law bowa ningi pelenakko munan umu beteman.  
\v 5 Bare ana nononga den mu ko katir me ta soror maman, mena. Ana uwuta beteman mu nanga nangamang mu den gilalong ko nunguning diram la nenenga te anirukko munan umu beteman.   
\p
\v 6 Se kari gira bibiya umu den gilalong ani apuwasam umu ko dugu duap nunga manem umu ko kunasara agi me ko kunasara ko den bo awote me ta balman. Bare kari umu nunup bibiya agi ta, bare aningate mu mel gotektir. Kaem ana nanip ago agi nanip mena mu te me loagoso, mena.  
\v 7 Kari gira umu ko ikiman, den gilalong apura ko ura Juda alo nunga ningi mu Peter balu tuam, uwutatala sor saki nunga ningi ko mu ani balu aisam, mu nuna ko ikiman.  
\v 8 Mu awuk, Kaem Peter ko apostle ura Juda alo nunga ningi beteso mu ko ura luan ningi ilak bagoso; uwutatala aninga apostle ura sor saki alo nunga ningi bitawasam mu ningi agarak bagoso.  
\v 9 Se James, Peter se John, sios ko ngatalek aora iwita nungarkasan mu, Kaem ko gomang aisa aninga ningi mu arigiman, ale ani Barnabas ilak nangarak suanawuman ale nagiting iluman. Ale nangarak nongomang motam suanawuman ale ana namanak sor saki alo nunga ningi ura betenak se, nuna mu Juda alo nunga ningi ura ilumonko ma balman.  
\v 10 Ale nuna mel suanta ana ko ikinakko nanga isarman mu, ana kituwura guat alo nunga sangaruwasan uwutata bita se laganakko nanga manorman. Dun umu ani bitirikko ko sail tagiwasam owore nuna balman.\f + \fr 2:10 \ft Kariimet nungumik mel mena nunga saonga: Acts 11:29-30.\f*   
\s1 Paul Peter ko memek kausam  
\p
\v 11 Se tom Peter Antioch tairam mu ani nu munan bita paguwuram umu wetang la kausem.  
\v 12 Nu iru la tairam mu nu Juda kari bare yawarakala sor saki ko Kris alo nongorak no gikaso.\f + \fr 2:12 \ft Acts 10:34-35 se 11:1-4 ago arikko.\f* Bare udagi kari sang James bowa ningi bagara wore taiman. Nuna kari nungumik guang me batoga mu am batoga te nama sapamonko baluwara ko kari. Se Peter nuna nungarkam ale nguangaram, ale sor saki ko kariimet umu nunga bita tam ale awar bagakaso.  
\v 13 Se Juda Kris saki alo agotala Peter ko kawel umu ningi ilak sanamaman, ale nunga munan kawel umu Barnabas agotala ko ikia gurugam.   
\p
\v 14 Se ani nuna den gilalong ko munan nunguning me karo tuman se arigem mu, ani suen la nongoma te Peter wetang la kausem ale maem, “Ni Juda kari, bare aitak ni imi te mu ni Juda kari iwita me bagasam, ni sor saki ko kari iwita bagasam. Se ekela uleng mu ni yawarakala bitawerem. Bare aitak awuk se pelerem aking Juda nunga kiwem umu aking imi te karo tuiwasam? Ni uwuta beterem se sor saki ko kariimet imi karogo la karo tuiwasan.   
\p
\v 15 “Ana awiriya Juda gue te bilangaman mu, ana law ko ikisan. Ana ‘sor saki ko kariimet law me ikia ko memek ago’ iwita mena.  
\v 16 Bare ana ikisan, kari bo law karo tua ko munan te kari ningo diram ko me arataso, mena, bare Jesus Kristus ko gomang ningi nunguning te kari ningo diram ko arataso. Bore te se, ana mu nuna iwita am koma suanta, ana Jesus Kristus ko nangamang ningi nunguning aram se ana kariimet ningo diram ko arataman. Mu awuk, law karo tua ko munan te kari bo ningo diram ko me arataso, mena.\f + \fr 2:16 \ft Law se nangamang ningi nunguning ko den: Romans 3:20-28.\f*   
\p
\v 17 “Se ana law nabiring tuman ale Kristus te kariimet ningo diram ko arataman, se munan umu wetang te nanga kasurso mu, ana Juda mu memek ago tala. Se munan umu te ana balnak Kristus munan memek sokel tuso manak e? Mena nunguningkiri!  
\v 18 E ani law abiring tuem mu aking sokel ago anirukko sail tagirek mu asele, kariimet diram la agarkamon, ani munan kiara ko kari! Bare ani uwuta me bitirikko.   
\p
\v 19 “Mu awuk, ani law me karo tua ko munan te kua namerem iwita, bore te se, ani law abiring tuem ale aitak Kaem ko kari iwita pempem bagarikko.\f + \fr 2:19 \ft Paul law te kueram ale den mu buring tuam: Philippians 3:4-9; Romans 7:5,8; 1 Corinthians 15:56.\f*  
\v 20 Kristus tam kangono te tagiman mu ani ilak kuerem iwita; se aitak mu ani agata me bagasam, bare Kristus aninga ningi marak baga se marak aisuwoso. Se aitak aninga bagara aolak suen la ali imi te mu, ani Kaem ko Namar Jesus Kristus ko angamang ningi nunguning te bagasam. Mu awuk, nu gomang aisam, ale ani ago ko kueram.  
\v 21 Se ani Kaem ko gomang nangara ko munan mu aningate mel gira nunguningkiri ko betesam. Mu awuk, ana law ko munan karo tua te ningo diram ko aratasan manak mu, Kristus mu am ipi kua maguwuram manakko.”   
\c 3  
\s1 Nangamang ningi nunguning ko munan se law ko munan  
\p
\v 1 Nina Galatia kariimet, nina ngualara! Awiri nenenga ikia maguwuram? Nina ani agarkiwaman se wetang te la ani Jesus Kristus tam kangono te tagiman se kueram mu ko dugu duap ninga manem se ikiman.  
\v 2 Ani nina mel suanta ko aga maonal se ikiekko: nina law karo tuata ko munan te Bur Laili taman agi, den ani ko ninga manem umu ko nengemang ningi nunguning aram se Bur Laili taman e?  
\v 3 Bare nina am ngualasan nunguningkiri e? Nina Bur Laili ilak duap beteman ale aitak awuk? Mu nengeta ali kari ninga sokel te menawuralko e?  
\v 4 Awuk, mel ningo ningo ari iki lagaman mu am mel yam la e? Noko am mel yam la agila?  
\v 5 Agi Kaem ko Bur Laili ningarso ale miracle suen biya ninga ningi beteso mu, awuk, mu nenenga law karo tua ko munan te agila? Mena, mu ana den ninga manorman umu ko nengemang ningi nunguning ko munan te Kaem uwutata beteso.   
\p
\v 6 Abraham te ikialko. “Nu Kaem ko gomang ningi nunguning aram, se Kaem nu kari ningo diram ko ma balam.”\f + \fr 3:6 \ft Genesis 15:6.\f*  
\v 7 Bore te se arigalko, nongomang ningi nunguning ko kariimet mu Abraham ko kuriang alo.  
\v 8 Kaem giram ale sor saki alo nongomang ningi nunguning te kariimet ningo diram ko nunga balukko mu ko den gilalong mu Abraham maonam se ko batoga te iwita aniso: “Ni te kariimet suen la ali imi te mu daiga bagara ningo arigimonko,” mam.\f + \fr 3:8 \ft Genesis 12:3; 18:18; 22:18.\f*  
\v 9 Bore te se, kariimet awiriya nongomang ningi nunguning mu, Abraham gomang ningi nunguning ko kari se marak sokel tuam, uwutatala marak sokel nungarukko.   
\p
\v 10 Bare awiriya law karo tua ko munan te ira sanamoso mu memek taukko. Mu awuk, batoga te iwita balam: “Kariimet awiriya den suen la Law ko Batoga ningi aniso mu me karo tumon mu memek tamonko.”\f + \fr 3:10 \ft Deuteronomy 27:26.\f*  
\v 11 Wetang te ariginakko mu, kari bo ta law karo tua ko munan te Kaem nu kari ningo diram ko me ma balam, mena. Mu awuk, batoga bo iwita baluwoso: “Kariimet ningo diram mu, nongomang ningi nunguning ko munan te marak ningo bagamonko.”\f + \fr 3:11 \ft Habakkuk 2:1.\f*  
\v 12 Law karo tua ko munan mu nangamang ningi nunguning ko munan ago koma suanta mena. Mu awuk, law mu iwita baluwoso: “Kari awiriya law ko munan suen la karo tuso, mu law karo tua ko munan te ningo la bagarukko.”\f + \fr 3:12 \ft Leviticus 18:5.\f*  
\v 13 Ana law me karo tua ko koma, memek tanak ale kuenakko lage te bagaman; bare Kristus kueram ko munan umu te nanga dia tam. Nu anananga nagiwim tam ale numi kuera mateng ningi beteram. Nu batoga bo te aniso wore iwita numi beteram: “Awiriya tam kuali tagiman, mu ko memek koma tam.”\f + \fr 3:13 \ft Deuteronomy 21:22-23. 2 Corinthians 5:21 ago arikko.\f*  
\v 14 Bore te se, marak yawara nu Abraham tuam mu ana sor saki ko kariimet aking nangarukko mu, nu Jesus Kristus te nanga dia tam. Se ana umu ko nangamang ningi nunguning aruk mu, ana noko kuting munan Bur Laili nangaram umu tanakko.   
\s1 Law ko munan se den Kaem kalo Abraham se ko Gue muguri nungaram  
\p
\v 15 O aga singsang alo, ana ali kari nanga munan te betesan wore te iki se balikko: Ana balsan ale masan, den bo ko kari numi gomang suanawuso ale kaloso mu, awiriya bo ko ikia te kunasaruk agi den bo tagi kutuwurokko me terong ma balsan. Mu uwutatala dun imi ko baluwoso.  
\v 16 Kaem Abraham se ko gue muguri ilak den balu nungaram. Se batoga umu “gue muguri alo” ma me baluwoso, mena. Bare mu “ko gue muguri” mawoso umu kakirip suanta ko baluwoso, se mu Kristus ko baluwoso.\f + \fr 3:16 \ft Genesis 12:7.\f*  
\v 17 Ani uwuta balsam umu ko nunguning mu iwita: Kaem den girakala biya Abraham ilak kaolam se anikaso. Se yia 430 iwita namaram asele nu ko law wetang awuram. Bare law umu den nu giram ale kaolam umu me biriruwuram ale menawuram, mena.  
\v 18 Se ana balnak ana law karo tua ko munan te daiga bagara ningo arigisan manak agi mu, ana balnak daiga bagara ningo mu den kaolam umu ko munan ningi me taiso manakko. Bare mu uwuta mena. Kaem ko gomang nangara te, daiga bagara ningo umu ko den kaolam umu Abraham tuam.   
\p
\v 19 Se law nangaram mu ko duap mu awuk? Mu iwita: kariimet memek bitakasan owore te se law nangaram.\f + \fr 3:19 \ft Romans 5:20; 11:32.\f* Se law mu aniruk la, Abraham ko Gue muguri ko ulengkala ilak den kaolam mu tai aratukko, asele law mu ko ura mena namarukko. Se law umu engel alo kusumuri kari bo te wetangawuman.  
\v 20 Bare tom Kaem Abraham ilak den kaolam, mu nu kota suanta ilak munakaram. Mu engel agi kari kusumuri bo agi me maonam.   
\p
\v 21 Se law mu Kaem ko den kaolam mu ilak numi kore batagarso agi? Mena! Se law marak ningo kariimet nangarso manak agi mu, ana balnak law ko munan te kariimet nup ningo diram tasan ko ago tala balnakko. Bare mu uwuta mena.  
\v 22 Den batoga ningi iwita baluwoso, ali lilim la imi munan memek ko talipara bowa ningi bagoso. Buta se marak ningo ko den kaolam umu, awiriya Jesus Kristus ko gomang ningi nunguning mu arigokko.   
\p
\v 23 Tom Kristus me taikaso la mu, law nanga taliparam se kaola kutira ningi bagaman tai Kristus tai wetangaram.  
\v 24 Se law mu girok nanga diruwurok Kristus kote nangarak namarukko ura tuman, se nangamang ningi nunguning te kariimet ningo diram ko ma nanga balukko.  
\v 25 Se aitak Kristus tairam mu ana law ko bitua bowa ningi me bagasan, mena.\f + \fr 3:25 \ft Romans 10:4 ago arikko.\f*   
\s1 Kaem ko kuriang alo  
\p
\v 26 Ikialko, nina Jesus Kristus ko nengemang ningi nunguning te nina suen la Kaem ko kuriang alo iwita bagasan.  
\v 27 Mu awuk, nina Kristus ningi anuwa marak taman mu, nina Kristus ilak kapetaman, ale nu lakira iru iwita kataman.\f + \fr 3:27 \ft Romans 6:3-4; 13:14.\f*  
\v 28 Bore te se, aitak Juda agi Greek se, kari dungan agi kari dungan mena se, kari agi imet iwita me bagasan, mena; mu awuk, ana suen la mu Jesus Kristus ningi suanta ko bagasan.\f + \fr 3:28 \ft Ana Jesus te bagara suanta: Romans 10:12; 1 Corinthians 12:13.\f*  
\v 29 Se nina Kristus ko kariimet iwita bagasan agi mu, nina Abraham ko gue muguri iwita bagasan, ale Kaem den kaolam umu ko nunguning ningo umu ko kotam aralko.   
\c 4  
\p
\v 1 Aninga den umu ko duap mu iwita: kuriang gue muguri mu nu kuriang iwita, se noko nuet ko melmasak suen la mu maingte nu kotam awurokko. Bare kam nu kuriang gotek bagoso, mu nu ura kari dungan bagoso iwita nu bagoso.  
\v 2 Nu kariari nu bitarsan ale ko dun suen la ko sinar tasan umu nobowa ningi bagoso, nama tom ko nuet balam mu te asele nu mel suen la kotam awuso.  
\v 3 Se kam ana kuriang iwita bagaman mu, ana uwutatala ali ewere ko munan suen biya ko bowa ningi talipara kari iwita bagakasan.  
\v 4 Bare tom ko balam mu tai aratam mu, Kaem ko Namar beteram se imet tuagu te bilangaram. Nu law bowa ningi bilangaram,  
\v 5 mu awuk, nu kariimet awiriya law bowa ningi bagakasan wore nunga dia tauk, se Kaem ana noko kuriang alo iwita nanga to siluwurok se ko baganakko uwutata beteram.  
\v 6 Ana Kaem ko kuriang ko arataman, bore te se nu ko Namar ko Bur Laili beteram se nangamang ningi tairam, se Bur Laili mu nanga sangarso se ana aisan, “Abba, nanga Nainet,” masan.\f + \fr 4:6 \ft Kaem ko Bur nangaram se nukote aisan: Romans 8:14-17.\f*  
\v 7 Bore te se, ni aitak ura dungan kari iwita mena, bare noko kuriang; se aitak ni noko kuriang se noko melmasak suen la mu ni kisokko.   
\s1 Paul Galatia Kris alo nunga ikia tawun biya moakaso  
\p
\v 8 Ulengkala nina Kaem ko me ikikasan, mu nina kaem kawel nunga ura dungan bitakasan, bare nuna kaem nunguning mena.  
\v 9 Bare aitak nina Kaem ko ikiman. Agi bala ningo nuam mu, Kaem nenenga ikiam ale ninga giam manakko. Bare awuk se aking peleman ale, ali ewere ko wit mairap duap duap nungumik nosokel mena umu nongote namasan? Agi akingtala peleral nobowa ningi bagaralko nengemang aniso agila?  
\v 10 Nina nunga tom bibiya se, nunga day, nunga sige se nunga yia tom taiso mu te amilmil nungaruwasan!\f + \fr 4:10 \ft Nuna pilakasan munan aora bowa ningi namakasan: Colossians 2:16-17,20-23.\f*  
\v 11 Aninga nguangara mu, aninga ura nenenga ningi beterem mu am bita te kolerem iwita.   
\p
\v 12 Buta se aga singsang, ani nina iki karo ningarem, uwutatala nina ani iki karo aisalko sokel karogo nengete wosengasam.\f + \fr 4:12 \ft Nuna law bowa ningi me bagasan uwutatala Paul law buring tuam. Bare aking nuna peleman law bowa ningi namasan se ko uwuta nunga maonam.\f* Nina memek bo ani angimik te me beteman, mena.  
\v 13 Nina ko ikisan, ani motam motam den gilalong ninga manem, mu awuk, ani kuera ikes sang angimik te tairam.  
\v 14 Se aninga kuera ikes mu ninga ira ariga iwita tairam, bare nina ani me nibiring aisiman, ale me aga ari meman, mena. Nina ani Kaem ko engel bo iwita, agi Jesus Kristus iwita aga beteman.  
\v 15 Se nenenga amilmil biya umu, awuk mam ale aitak menaram? Ani tom umu am ko ikiwasam, nenenga amilmil mu am duap bo nunguningkiri aningate bitakasan.  
\v 16 Se awuk, ani den nunguning ninga manorsam wore ko aitak nina ani agarak memek betesan agi?   
\p
\v 17 Kariari umu nengemang kulukurmon se nongote namaralko munan betesan, bare mu nenenga ningo ko mena. Nononga nongomang mu nuna uwuta betemon se nina anananga beteral ale nongote namaral ale nononga bo iwita bagaralko.  
\v 18 Ikialko. Kari gomang kuluka se ni bowa ningi taira mu ningi memek bo mena, bare munan ningo ko uwuta betera mu asele terong. Ale aninga amotam ko la mena, bare pempem uwutata betemonko mu asele terong.  
\v 19 O aga kariimet alo, ani imet yusan taukko yaman kua kam, yaman kuawasam. Ale ani uwuta yaman kuerik nama tom Kristus nenenga ningi se nina noko ningi aratu sanamaral se arigek mu asele angamang kua kaparukko.  
\v 20 Aninga angamang biyala mu nengerak baga se den ningo welang sang balik se ikialko. Bare mena se ani nina nego ko ikia ninguru aga moso se uwuta balsam.   
\s1 Sarah se Hagar nunga dugu duap  
\p
\v 21 Aga maonalko, nina kariimet law bowa ningi bagaralko nengemang aniso mu, nina law aguwaya baluwoso mu ko ninguru sinarsan e?  
\v 22 Ikialko, batoga Abraham se ko namarari ilagala, bo ura dungan imet tuagu te se bo noko imet nunguning tuagu te mu nunga iwita baluwoso: \f + \fr 4:22 \ft Ishmael: Genesis 16:15. Isaac: Genesis 18:10; 21:2; Romans 9:7-9.\f*  
\v 23 Namar ura dungan imet tuagu te mu, ali kari ko ikia te bilangaram; bare namar ko nuwus nunguning tuagu te mu, den Kaem ilak kaolam wore karo tuam ale bilangaram.   
\p
\v 24 Se munan suen la aratam imi tuaturum iwita. Imet ilagala umu den bibiya ilagala Kaem kariimet nongorak kaolam wore koma tata. Bo mu nu Duruk Sinai, te den kaolam law nungaram wore koma tata, se tuagu te mu ura dungan alo iwita bagamonko: Mu Hagar.\f + \fr 4:24 \ft Duruk Sinai mu law ko balso: Hebrews 12:18-21. Arabia sor ko kariimet sang Duruk Sinai mu Hagar masan.\f*  
\v 25 Hagar mu Arabia Duruk Sinai koma tata. Se nu mu aitak wonong biya Jerusalem iwita tala, mu awuk, Jerusalem se ko tuagu te mu nongorak ura dungan ko bagoso.\f + \fr 4:25 \ft Juda kariimet Jerusalem bagakasan mu law bowa ningi bagakasan: Matthew 23:2-4; Acts 15:10.\f*  
\v 26 Bare Jerusalem wonong kualala ko mu, anananga nainam Sarah iwita, mel bo nu me siruwu iluwoso.\f + \fr 4:26 \ft Jerusalem kualala biya: Hebrews 12:22; Revelation 21:2,10.\f*  
\v 27 Mu awuk, batoga bo te iwita balam:  
\q1 “Ni imet kuin sisira, ni kuriang me ilusam ale ko yaman me ikisam,  
\q2 bare ni biyala ai nier ale amilmilerko!  
\q1 Mu awuk, ni karki meman, bare ni tagu te mu kuriang gue pagukko,  
\q1 ale imet ka kari tagiram umu tuagu te mu kiarukko!”\f + \fr 4:27 \ft Isaiah 54:1. Kuriang imi te ko balso mu Isaac tuagu te la mu ko me balso, bare nongomang ningi nunguning alo suen la nunga balso.\f*   
\p
\v 28 O aga singsang, nina Isaac iwitatala, mu nina Kaem den kaolam wore ko nunguning.  
\v 29 Nina ikisan, girakala kuriang nuam ali kari ko ikia te iluwam mu, nu kuriang Bur Laili ko sokel te aratam umu bita maguwukaso. Se aitak mu uwuta tala aratuwoso.  
\v 30 Bare Batoga awuk baluwoso? Mu Kaem iwita Abraham maonam: “Ura dungan imet ko kuriang ilak nunga karoko,” mam. “Mu awuk, ura dungan imet ko kuriang mu imet nunguning ko kuriang ilak wete Abraham ko melmasak suen la me kotam awumonkowo.”\f + \fr 4:30 \ft Genesis 21:9-10. Ana Bur Laili ko sokel te Kaem ko kuriang ko aratasan: John 1:12-13.\f*  
\v 31 Buta se aga singsang, ana ura dungan imet umu ko kuriang mena. Bare ana noko nuwus nunguning mu ko kuriang alo.   
\c 5  
\s1 Ana Kristus ningi mu mel bo me nanga talipawoso, mena  
\p
\v 1 Ana gopa palaganak ale guyak la baganakko Kristus talipara ningi nanga bataguru tam.\f + \fr 5:1 \ft Jesus nanga bataguru tam se ana yawarakala ilak bagasan: John 8:32,36; Acts 15:10; Galatians 2:3-4.\f* Buta se nina sokel ago la sanamaral se mayang ningamuru tugumon ale dungan iwita aking me ninga tagimonko.   
\p
\v 2 Ikialko! Ani Paul, ani iwita ninga manorsam, nina ningimik guang batoga te namaral, mu nina Kristus nanga sangaru tam ko munan umu me ta ninga sangukko.  
\v 3 Ale ani aking tala wetang te balsam, awiriya kumik guang batoga te namoso mu, nu law lilim la bowa ningi bagoso.  
\v 4 Nina awiriya law ko munan te kariimet ningo diram ko bagaralko iwita betesan mu, nina bataga namaman ale Kristus ilak me bagasan. Ale nina noko gomang nangara ko munan buring ko bagasan.  
\v 5 Bare ana mu Bur Laili ningi nangamang ningi nunguning te, bagara ningo diram umu ko namotam bita se bagasan.  
\v 6 Mu awuk, Jesus Kristus ningi mu, nangimik guang batoga agi mena agi ta, bare mu mel yam. Bare mel biya mu, nangamang ningi nunguning te nanimi ko kua tui se laganakko.\f + \fr 5:6 \ft Nangimik guang batoga ko munan: 1 Corinthians 7:19; Galatians 6:15.\f*   
\p
\v 7 Nina nagura ningo naguwaman, se awiri nengema batogam ale nengema siruwuram se den nunguning bita taman?  
\v 8 Nengemang kuluka ko munan umu, Kaem ninga aru tam mu kote me taiwoso, mena.  
\v 9 Iwita ikialko! “Yeast katirta plaua ningi betesan, bare mu plaua laguwuso se biyala lagoso.”\f + \fr 5:9 \ft Paul yeast te iki se den tuaturum imi balam, kari sikina nunga ikia kawel wore kariimet lilim te nunga maguwusan wore ko balam.\f*  
\v 10 Bare ani Kari Biya ningi angamang motam sokel ago la ko ikisam mu, nina ikia duap duap te me loagaralko iwita ikisam. Awiriya ikia duap duap te ngual ningaruwoso mu, nu awiriya mu ani me ko ikisam bare mu, ko koma taukkowo.  
\v 11 Aga singsang, kariimet sang balsan, ani kari nungumik guang batoga ko munan mu am ko den balu apuwasam, masan. Se uwuta agi mu, ani anape duap ko aga bita maguwusan? Bare mu uwuta mena. Ani tam kangono ko dugu duap balsam wore ko nuna nongomang magoso se aga bita maguwu gilingisan.  
\v 12 Se kariari nenenga ikia ngualawusan ale nangimik guang batoga ko munan te ninga kalakumuwasan agi mu terong, am uwuta betemon namamon ale kopa nunga tangol agotala kau kau namamonko!   
\p
\v 13 Aga singsang, Kaem nina ninga aru tam, mu nina udagi talipara bo ningi me bagaralko ninga giam. Bare nina Kristus ningi ninga gopa palaga ko munan umu ningi, ali imi ko munan memek memek am beteralko iwita ikial bore ko. Mena. Bare ninimi ko kua tui se ninimi saongalko.\f + \fr 5:13 \ft Ana kilek memek ko ura dungan ko iwita me baganakko: 1 Peter 2:16.\f*  
\v 14 Law ko den suen la mu ilu biguwu sapaman ale bala suanta imi ningi la karo tunakko balman: “Ni keta nimi ko kuesam iwitatala, ka bo kua tuiko.”\f + \fr 5:14 \ft Leviticus 19:18.\f*  
\v 15 Buta se, nina ninimi singi kager tui se, ninimi mora kaura te me bagaralko. Sinar talko, nengeta ninimi maguwural bore ko!   
\s1 Bur Laili ningi ko bagara aolak  
\p
\v 16 Bore ko se ani iwita balsam: nina Bur Laili ko sokel ikia karo tui se lagaral mu, nina ali imi ko ikia memek nengemang te aniso mu me karo tualko.  
\v 17 Mu awuk, munan memek anananga nangamang ningi mu, Bur Laili ko munan ilak koma suanta mena, se Bur Laili ko munan mu memek umu ilak koma suanta mena tala. Se nuna nunumi ago mu suanta mena, bore te se ni aguwaya bitarko mu karogo ikuwasam.\f + \fr 5:17 \ft Ana munan ningo me betesan ko duap: Romans 7:15-23.\f*  
\v 18 Bare ni Bur Laili ko ikia karo tuiwer mu asele ni law bowa ningi me bagasam.\f + \fr 5:18 \ft Ana Bur Laili ko sokel te baganakko: Romans 8:4; 6:12-14.\f*   
\p
\v 19 Se memek umu ko ikia munan memek memek mu ko ariga wetang te: saman katagot ko munan duap duap dolara ago umu se,  
\v 20 kaem kawel nup biya tua, se dawur mang sima, se nangamang magara, singi kager, nanimi mora, nanimi patawura, se biguwura suanta mena motam kirker bagara,  
\v 21 se bo ko mel ariga ale nangamang magara; se yu nana ngualara, biguwu yu no se ikia memek betera, se munan memek duap duap uwuta uwuta. Ikialko, ani ulengkala sokel ago ninga manarukasam uwutatala aitak aking sokel ago ninga manorsam, awiriya munan uwuta te bagoso mu Kaem ko kingdom ningi me namarukko.   
\p
\v 22 Bare Bur Laili ko ikia munan ningo ningo mu, iwita iwita: bo kua tua ko munan, amilmil, lila yawara, nanimi ago kua kapara, bo nangamang tua, ningo la betera kaora, den bala ale diram la karo tuata,  
\v 23 munan kutek am, se nangata nanimi diram la kiti guruga. Law bo munan imi betenakko me ta nanga kalowoso, mena.  
\v 24 Awiriya Jesus Kristus ko kariimet ko bagasan, mu nuna ikia memek se nongomang barasa ko munan suen la mu tam kangono te tagi sapaman.  
\v 25 Se ana Bur Laili ningi bagasan agi mu, ana Bur Laili la karo tunakko.  
\v 26 Ale ana nangata nanimi me patawunakko. Ale nanga launuria me nongomang maguwunakko. Ale nononga mel ko me namotam nangamang barasukko.   
\c 6  
\s1 Nanimi ago ningo la betenakko  
\p
\v 1 Aga singsang, nenenga ningi bo memek bitawuruk se arigal agi mu, nina awiriya Bur Laili te aolak iluwasan mu kari mu ekes te saongal se, giris palaguk ale peleruk lage ningo te tairukko. Bare tom nina nu sangaru se mu, nina karogo la ira ariga ningi dagulal bore ko, ninimi ko sinar talko.\f + \fr 6:1 \ft James 5:19-20.\f*  
\v 2 Kristus ko munan karo tual ale bo ikup ago agi mu saongal ale ko ikup ilak gialko.\f + \fr 6:2 \ft Kristus ko munan: John 13:34; Romans 15:1-2.\f*  
\v 3 Bare awiriya nup mena wore kota numi nup ago iwita beteso mu, kota numi kulurso.  
\v 4 Kariimet suan suan nongota nunumi gurugu patawu ikimonko mu munan diram. Ale ningo beteram agi mu ko amilmilarukko. Bare bo ko munan ilak numi me tuterukko.  
\v 5 Mu awuk, ana suan suan nangata nanga memek agi ningo betesan umu ko koma am diram la ari ginakko.\f + \fr 6:5 \ft 1 Corinthians 11:28; 2 Corinthians 13:5 ago arikko.\f*   
\p
\v 6 Awiriya Kaem ko den ningo ka kausok mu, ni ko koma ko ka mel ningo sang nu tuiko.   
\p
\v 7 Kariimet bo me ninga kulokko: Kaem mu ana kulurnakko me terong. Kari anapeya mel muguri aguso, mu aragoso nunguning kaposo ale nuam koma taso se aking gi naso.  
\v 8 Se awiriya ali imi ko munan memek noko ningi mu amilmil tuokko mel muguri iwita aguso mu, magara kuenera mu mel umu nunguning gi no kam gi naukko; bare awiriya Bur Laili amilmil tuokko munan ningo umu mel muguri ningo iwita aguso mu, marak ningo tom suen biya anirukko mu, mel nunguning gi no kam gi naukko.  
\v 9 Buta se ana kilek ningo ningo betenakko me ta gagornakko, mu awuk, ana me gagornak, ale am sail taginak mu asele, nama ko tom te mu ana ko nunguning ningo gi nanakko.  
\v 10 Buta se aitak kuring ngangawoso imitang te la kariimet suen la nunga sangornakko. Se nongomang ningi nunguning ko kariimet alo umutang gira nunga sangornakko.   
\s1 Paul Jesus ko tam kangono ko amilmilaram  
\p
\v 11 Se nina ani agiting te garek bibiya iluwem ewere arigalko!   
\p
\v 12 Ikialko. Kariari nina ningimik guang batogalko ninga diruwusan mu, kariimet te nungarkamon ale nunga balmonko munan betesan. Nuna Kristus ko tam kangono ko duap balmon ale ko memek tamon bore ko nguangasan ale uwutata betesan.\f + \fr 6:12 \ft Kaem te nanga giokko ura mu Kristus tam kangono te menawuram: John 19:30. Bare kari saki law ko munan sang ko sail tagikasan: Galatians 1:6-10; 5:11-12; Philippians 3:18.\f*  
\v 13 Nuna nungumik guang batoga alo ta wore, nuna law diram la me karo tusan, bare nina am ningimik guang batogalko sail tagisan. Mu awuk, nuna uwuta betemon ale nina te nuna nunumi patawumonko munan uwuta betesan.  
\v 14 Bare ani mu mel bo nup me patawurikko, mena; ani nanga Kari Biya Jesus Kristus tam kangono te kueram mu ko la amilmilarik ale nup patawurikko. Nu tam kangono te kueram mu aninga ali imi ko amilmil suen la karogo kueram iwita; se ali imi ko kariimet mu ani kua namerem iwita agarkasan.  
\v 15 Nunguningta, nina ningimik guang batoga agi, me batoga agi ta, wore mu am mel yam la; bare mel biya mu, nina kariimet iru ko arataman umutang mel nunguningkiri.\f + \fr 6:15 \ft Ana Kristus te kariimet iru aratasan: 2 Corinthians 5:17.\f*  
\v 16 Awiriya suen la munan imi ari karo tusan borta Kaem ko kariimet se Israel nunguning. Se Kaem ko gomang lila se ko gomang nangara mu nongorak bagarukko.   
\p
\v 17 Se ani kari bo udagi kawilis bo me aisuokko, mu awuk, ani Kristus ko nup biya ko ura ningi memek ninguru giem, se ko kawilis angimik lilimaram.\f + \fr 6:17 \ft Nuna Paul ninguru bita maguwukasan: 2 Corinthians 4:8-12.\f*   
\p
\v 18 O aga sikisaki, nanga Kari Biya Jesus Kristus ko gomang lila nenenga nengemang motam ningi anirukko. Nunguning.