\id EPH - Waskia OT Portions and Revised NT; Fay Barker and Lapan; 4-October-2013 \h EPHESIANS \toc1 EPHESIANS \toc2 EPHESIANS \mt1 EPHESIANS \ip Paul Rome wonong te sen ningi baga se, tam gawa imi batogam ale Tychicus tuam, se giam ale ago nama Ephesus Kris alo nungaram, yia tom A.D. 60 mu te iwita. Tam gawa imi munan biya nunguningkiri mu, biguwura suanta bagara ko munan ko balso. Bare Paul mel umu ko bala mu lage suen biya te baluwoso. Se bagara aolak suanta umu mu sokel karogo la sios ningi anirukko ko baluwoso tala. Paul ko guranek ilagala tam gawa imi ningi mu guranek ko munan nanga kasuruwoso: 1:15‑19; 3:14-19. \c 1 \s1 Den gira \p \v 1 Ani Paul, Kaem ko gomang te ani Jesus Kristus ko apostle ko aga balam se bagasam. Ani den imi bataguru nina Ephesus kariimet Jesus Kristus ko nengemang ningi nunguning bagasan mu ningarsam.\f + \fr 1:1 \ft Paul Ephesus sor te: Acts 18:19-21; 19:1-40; 20:17-38. Batoga saki girakala ko mu te nup Ephesus mu me ningi aniso. Imi Asia province lilim ko tam gawa iwita balsan.\f* \p \v 2 Kaem anananga Nainet, se Kari Biya Jesus Kristus nunga nongomang nangara, se nunga nongomang lila nengerak pempem anirukko. \s1 Kristus ningi kualala ko marak ningo gisan \p \v 3 Kaem, nu anananga Kari Biya Jesus Kristus ko Nuet se ko Kaem, mu nup biya tunakko! Mu awuk, nu Kristus ningi ana duruk wonong ko marak ningo se ko munan suen la mu nangaram. \v 4 Nu ali imi lilim la se melmasak suen la me arata la, ana Kristus ningi noko motam te laili se nangimik den mena baganakko nanga atumukiram.\f + \fr 1:4 \ft Kaem giram ana noko ma nanga balam: John 15:16; 2 Thessalonians 2:13.\f* Nu ana kua nangaram ale \v 5 ko gomang amilmil te, Jesus Kristus te, ana noko kuriang alo iwita nanga to siluwurokko maingkala nanga balu beteram. \v 6 Ale nu Kakirip suanta nu ko kua tua biya umu te, ko gomang nangara nikim karogo mu me guramaram, am nangaram umu ko, nup biya tunakko! \v 7 Kaem ko gomang nangara biya nunguningkiri mu te, Kakirip ko gue kaparam mu ningi nanga dia tam, ale nanga memek suen la siwu nangaram. \v 8 Noko gomang nangara kumik tom mena umu te, ikia sinar se ikia ningo agotala nangaram. \v 9 Ale nu kota ko amilmil te ko ikia yumura Kristus ko bita bita ago namaram umu wetang te nanga kausam. \v 10 Noko ikia yumura umu ko tom tom te wetang awurok, nama ko tom nukum nunguning umu tai aratuk mu te, nu duruk wonong se ali imi ko melmasak suen la karogo tai Kristus bowa ningi bolala awurok se nu ko supuling biya bagarukko. \v 11 Mu awuk, melmasak suen la arataso mu, Kaem ko gomang girakala la te iki balu beteram wore karo karo aratu namoso. Se ana mu agotala, noko ikia balu beteram mu karo tuam ale Kristus te nanga atumukiram ale noko ma nanga balam. \v 12 Se mu te ana kariimet giriman Kristus ko nanga ikia nangamang motam se nanga loagara beteman mu, ana noko nikim biya umu ko nup biya tunakko! \v 13 Se nina mu betela tala aitak Kristus ningi bagasan. Mu awuk, kam nina den nunguning mu ikiman ale ko nengemang ningi nunguning aram mu, den gilalong umu te ninga sangaru tam. Ale ko kausa gira mu Bur Laili ko balam mu ningaram. \v 14 Nu melmasak suen la ana ko kariimet nangarukko balam mu nunguningta nangarukko, se ko kausa gira mu Bur Laili giram nangaram. Se tom nu te nanga giok se ilak baganakko mu te nanga giokko. Buta se ana noko nikim biya mu ko nup biya tunakko! \s1 Paul ko guranek se amilmil den \p \v 15 Buta se, tom ani nenenga nengemang ningi nunguning Kari Biya Jesus ko mu ko den ikiem, ale ninga munan Kris alo saki nunga kua nungara ko den mu ikiem mu, \v 16 ani nego ko pempem la guranek te angamin ares ma se Kaem amilmil tui lagasam. \v 17 Ani pempem la nanga Kari Biya Jesus Kristus ko Kaem se ko Nuet nikim garagar, mu ko Bur Laili te ninga ikia sinar awurok se nu ko ninguru ikialko guranek te isaru lagasam. \v 18 Ale guranek te betela, nu ninga nengemang motam kau paguk se, anapeya mel ningo ningo nikim ago, nu ko kariimet nungarukko balam ale ko ninga auram se ko nemotam loagawasan, wore arigalko aru manaru lagasam.\f + \fr 1:18 \ft 1 Corinthians 2:9-10 ago arikko.\f* \v 19 Ale umu la mena, wore noko sokel aora biya, ko balnakko tom mena, mu ana nangamang ningi nunguning alo mu nanga ningi ura taso wore karogo la ko ikialko. Se noko sokel borta te \v 20 Kristus kueram bare maraguwuram se barasam, se duruk wonong te kuting sengam mu te beteram se kuwim nup ago mu te daigam bagoso. \v 21 Kuwim umu kualala biya, engel ningo ningo, engel memek memek, se marir daula memek memek taiti gomang te bagara mu suen la nunga kia saparam, ale nu kalel biya se nup biya bagoso, tom imi te ko la mena, bare tom udagi te se pempem la butata bagarukko.\f + \fr 1:21 \ft Jesus nup biya: Philippians 2:9-10; Colossians 1:15-17; 2:15; Hebrews 1:1-3.\f* \v 22 Se Kaem mel suen la noko suwik bowa ningi awuram, ale sios ko mel suen la nu bituokko atumukiram se bagoso. \v 23 Sios ko kariimet mu noko kumik ko nuamur tutuk iwita bagasan se nu anananga ningi bagoso. Ale nu aliti se duruk te ko mel suen la iluwam ale bitaruwoso. \c 2 \s1 Nina kueman bare Kristus ningi aitak marak bagasan \p \v 1 Bare nina mu ekela ulengko ninga munan memek memek koma ko kueman.\f + \fr 2:1 \ft John 5:24 ago arikko.\f* \v 2 Kam nina ninga munan memek umu ningi baga se mu, nina ali ewere ko kingdom ko supuling ko munan karo tuikasan. Nu wit mairap taiti se ali karo gurungumuwara wore nunga supuling; nu aitak kariimet den ningo me karo tuiwasan umu nunga ningi ura bitawoso. \v 3 Ana suen la kam bo te mu, nuna nongorak baga se ali ewere ko munan memek memek nanga ningi mu karo tuikasan. Ale ana nuna nongorak koma suanta, Kaem ko gomang magara te maga namara ko kariimet iwita bagaman. \v 4 Bare Kaem ko kua nangara ko munan biya mu se, ko gomang lila biya umu te, \v 5 ana nanga munan memek ningi kueman bare, Kristus ilak nanga maraguwuram se barasaman. Mu duap bo kigilik te mena, mu am noko gomang nangara ko munan te ninga sangaru tam. \v 6 Nu ana Kristus ilak nanga maraguwuram se barasaman ale Jesus Kristus ilak kualala dagi baga kam bagasan. \v 7 Noko gomang mu, noko munan ningo umu Jesus Kristus ningi nangaram umu wetang saparuk se, kariimet gue udagi taiwasan mu karogo la noko gomang nangara ko munan mu mel biya nunguningkiri iwita ari ko ikimonko. \v 8 Iwita ikialko: nina noko gomang nangara ko munan umu ko nenenga nengemang ningi nunguning aram se nu ninga sangaru tam. Se nina saonga umu nengeta ninga nesokel te me taman, mena. Mu Kaem ko munan yawara ningaram.\f + \fr 2:8 \ft Kaem gomang nangaram ale nanga giam: Titus 3:3-7.\f* \v 9 Bore te se, awiriya bo ta munan umu ko numi patawurukko me terong. Mu awuk, ana munan ningo bo beteman se ko nu uwuta me nanga saongam, mena. \v 10 Bare Kaem kota Jesus Kristus ningi nanga burangi beteram, ale noko munan ningo ningo betenakko balu beteram mu bita se laganakko nanga beteram. \s1 Ana Kristus ningi mu suanta bagasan \p \v 11 Bore te se, nina iwita iki se lagaralko: Ulengkala nina sor saki ko kariimet gue mu ninga balukasan “nungumik guang me batoga alo” ko ninga balukasan. Kariari nongota nunumi balukasan nuna “nungumik guang batoga alo” makasan wore uwutata ninga balukasan. Bare ali kari alo nongota nuguting te munan umu nungumik te bitakasan.\f + \fr 2:11 \ft Romans 2:28 ago arikko.\f* \v 12 Bare iwita ikialko, tom umu te mu, nina Kristus ilak me sorakasan la ko kam te. Nina sor iwareng ko kariimet, se Kaem ko kariimet Israel, nunga balam ale nongorak den kaolam, umu ningi me bagakasan tala. Nina ningimik Kaem mena se, anapeya ko nemotam bita se loagaralko mu me ko sinarakasan tala, ko kam te. \v 13 Bare aitak Jesus Kristus ningi mu, nina awiriya awar biya bagaman mu, noko gue te tai ilak kapetaman. \p \v 14 Mu awuk, Kristus kota mu anananga marolila yawara. Nu nanimi paoga munan, girakala tareng iwita kariimet motam ilagala nunga pagaru kirker nunga awuwaram umu, parusuwu silati maguwuram ale nongorak tai kariimet motam suanta ko nunga bolala awuram. \v 15 Nu law ko den se ko munan suen la mu menawuram, ale marolila tagiram, ale kariimet motam ilagala umu nongorak tai kariimet motam bo iru suanta iwita nanga bolala awuram. \v 16 Nu tam kangono te kueram mu, nanimi paoga ko munan mu menawuram, ale kariimet paoga ilagala mu suanawuram, ale motam suanta iwita Kaem ilak nangamang motam suanawuram. \v 17 Nu tairam ale marolila ko den, nina awar biya bagaman mu ninga manaru se, pingi bagaman mu karogo nunga maonam. \v 18 Mu awuk, nu te mu, ana Bur Laili suanta mu te nanga Nainet kote namanakko.\f + \fr 2:18 \ft Ana Bur Laili suanta taman: 1 Corinthians 12:13.\f* \p \v 19 Se nu ura beteram umu ko nunguning mu, aitak nina kariimet iwareng se daup iwita me bagasan. Bare nina Kaem ko kariimet nongorak suan awuman, ale Kaem ko kawam digo suanta wore ko kariimet iwita bagasan. \v 20 Se kawam digo umu ko ngatalek mu apostle alo se prophet alo, se Jesus Kristus kota mu nu manga kawam sokel tuiwoso wore iwita. \v 21 Se nu ningi, kawam umu lilim la tai numi iluwam ale gekmam, ale Kari Biya ko temple laili iwita tarigiwoso. \v 22 Se noko ningi, nina betela kawam umu ko nuamur tutuk iwita te kawam umu kalowoso, se Kaem ko Bur Laili ningi bagoso. \c 3 \s1 Paul mu sor saki nunga den gilalong apura kari \p \v 1 Se ani Paul, ani Jesus Kristus ko nup biya ko, nina sor saki ninga ningi den gilalong balem bare ko talipara ningi bagasam. \v 2 Ani ikisam mu, nina Kaem ko gomang ningara ko ura nenenga ningi mu bituekko aisam mu nina ko nede ikiam iwita. \p \v 3 Noko ikia yumura umu aninga kausam se ikiem, ale ani maingkala katir ko tam gawa te ninga manem se ikiman iwita. \v 4 Nina den umu kaural ale asele Kristus ko ikia yumura ani ko baluwasam mu nina karogo la ari ko ikialko. \v 5 Se ikia mel yumura umu kariimet gue gira ulengkala ko mu me nunga kasuru arigam, mena. Bare aitak Bur Laili ko sokel te, Kaem ko apostle laili se prophet laili alo nongote wetang awuram. \v 6 Se noko ikia yumura umu mu iwita: den gilalong umutang te, sor saki ko kariimet tai Israel kariimet nongorak bolala awumon ale, Kakirip suanta ko kumik nuamur nuamur iwita baga se, Jesus Kristus ningi anapeya mel Kaem ko kariimet nunga, ko den nongorak kaolam umu arerem la gimonko. \p \v 7 Ani mu Kaem ko gomang nangara ko munan se ko sokel ura iluwoso umu te, ani den gilalong ko ura kari ko aratem. \v 8 Ani mu Kaem ko kariimet ningo suen la mu, nunga nukum te biya iwita.\f + \fr 3:8 \ft Paul ko apostle ura: 1 Corinthians 15:9-10; 2 Timothy 2:10.\f* Bare noko gomang aisa ko munan te, ani Kristus ko munan ningo ningo suen biya umu ko den gilalong mu sor saki alo nongote apusam. \v 9 Ale Kaem mel suen biya nungam umu ko ikia, tom maiya biya noko ningi la yumura la ani lagaram mu, kariimet suen la nongote balu pagikko ura aisam. \v 10 Se noko ikia biya mu, aitak sios ningi noko ikia sinar, ko kuruwura suen biya, umu wetang kaparuk se engel bibiya taiti gomang bitaru se anira mu ari ko ikimonko.\f + \fr 3:10 \ft 1 Peter 1:12 ago arikko.\f* \v 11 Noko gomang motam se ikia biya balu nunguru beteram se aniram lagaram mu, aitak nanga Kari Biya Jesus Kristus te bita saparam. \v 12 Se ana aitak Kristus ningi, se noko nangamang ningi nunguning te, Kaem kote nangamang motam sokel ago la se guyak la kote namanakko. \v 13 Bore te se ani iwita ninga manorsam, ani nina nego ko yaman ikup memek giwasam umu ko nengemang motam me dagulokko. Ikup yaman ani gisam mu nenenga ningo ko. \s1 Kristus ko kua nangara ko munan ko sinarara ko guranek \p \v 14 Borta ko ani nanga Nainet koma te abugura kulukursam ale nego ko guranek la lagasam. \v 15 Nu te kariimet suen la duruk wonong te se ali imi te mu bagara ningo arigisan. \v 16 Nu ko nup biya ningo nikim ago mu ningi, ko Bur Laili ko sokel te nengemang motam sangam tuokko ani guranek betesam. \v 17 Se sangam umu te, nenenga nengemang ningi nunguning te, Kristus nengemang motam ningi bagarukko. Se nina Kristus ningi nukuri yager waral ale ninimi kua tua ko munan te la bagaralko, ani guranek la lagasam. \v 18 Ale sokel ningaruwoso mu te, Kris alo suen la nongorak, Kristus ko kua nangara ko munan maiya biya, se ulal biya, se du biya umu ko ninguru ikial ale tal iluwal ale te baga se lagaralko. \v 19 Ale noko kua nangara ko munan umu ikia ningo suen la nunga kia saparam umu ko ikial ale, Kaem ko ikia munan karogo ninguru terong ma saparalko. \p \v 20 Kaem ko sokel anananga ningi biyala ura towoso. Ana ikia mel nu nangarukko isarsan mu gotektir. Bare nu mel suen biya am bo bo karogo bita nangarukko am guyak la. \v 21 Bore te se, Jesus Kristus ningi, ko sios lilim ningi, se ko kariimet gue biya tai lagoso mu nunga ningi, ko nup biya pempem butata ani se lagarukko! Nunguning. \c 4 \s1 Ana suen la Kristus ningi mu suanta \p \v 1 Ani Kari Biya ko nup biya ko talipara ningi baga se, sokel ago iwita ninga manorsam: Nu nina ninga aru tam ale ko munan ninga kausam uwutata te diram la bagaralko. \v 2 Nina nengemang motam lilim la te, ninimi kua tui se, kua kaparal ale, ekes te ninimi saongal ale ikup gialko. \v 3 Munan suen la te Bur Laili ninga biguwuram se bagasan, uwutata baga se ko lila bowa ningi la bagaralko. \v 4 Bur Laili mu suanta, se ana noko ningi mu kariimet suanta iwita bagasan. Se mel Kaem ko nanga auram se ko namotam bita se loagawasan mu suanta tala; se uwuta tala \v 5 nanga Kari Biya mu suanta, se nangamang ningi nunguning mu suanta, se anuwa marak mu betela suanta tala. \v 6 Se Kaem mu suanta, nu ana nanga Nainet. Nu mel suen la nunga kualala biya baga se, nangarak bagoso, ale nanga ningi bagoso. \p \v 7 Bare ana suan suan mu Kristus ko gomang nangara mu noko ikia te munan duap duap te nangaram.\f + \fr 4:7 \ft Anananga ura kirker: Romans 12:6-8; 1 Corinthians 12:4-7; 12:28.\f* \v 8 Bore te se batoga bo te mu iwita balam: \q1 “Nu barasam ale kualala biya nama tarigiram; \q2 nu ali se taiti ko sokel bibiya nunga ira parusuwu bowa tugumam, \q2 ale munan ningo ningo mu ko kariimet nungaram.” \m \v 9 Se den nu “nama tarigiram” mu ko duap awuk? Ko duap mu nu giram ali imi te tai kaparam, ale asele udagi nu duruk wonong te nama tarigiram. \v 10 Kakirip suanta ali imi te tai kaparam borta tala, aking peleram ale kualala biya nama tarigiram, ale taiti, ali imi se mel suen la bowa tugu saparam ale sor suen la mu am nu la te baga saposo. \v 11 Se Kakirip borta munan duap duap kariimet nungaram, sang apostle ko nunga balam, se sang prophet ko nunga balam, sang evangelist ko nunga balam, sang pastor ko nunga balam ale kausa kari ko nunga balam. \v 12 Nu noko sios sokel tuok se lagarukko, Kaem ko kariimet uwuta uwuta ura nungaru gurugu karogo namaram. \v 13 Se ura umu betenak nama ko nunguning mu, ana suen la Kaem ko Namar ko nangamang ningi nunguning mu te, se ko ninguru iki batoga ko munan umu te, nu ilak bolala baganakko. Ale Kristus ko munan suen la ningi garuk sinar sokel ago la baganakko.\f + \fr 4:13 \ft Colossians 1:28 ago arikko.\f* \p \v 14 Ale munan umu te ana kuriang gotektek iwita gagi tamun me nanga sarumurok nangarak namaruk tairukko. Agi kari memek nunga kawel memek kausa duap duap te, marir daula mel itugu karogo nama bola karogo tai pala iwita me nanga betemonko. \v 15 Mena. Bare ana nanga Supuling biya Kristus ningi nanimi kua tui se, den nunguning balu se, noko ningi kari ko, imet ko anakko. \v 16 Ale ana nu te, ko kua nangara ko munan te, suen la noko kumik nuamur nuamur iwita tai nanimi kau kuti kuti namanakko. Se mayang tagara nanga ilukuawuso iwita, nanga ilukuawuruk se, nuamur nuamur umu koma koma ko ura te sanamaruk se te laganak tariginakko. \s1 Bagara aolak iru te baganakko \p \v 17 Bore te se ani iwita ninga manorsam, ale Kari Biya ningi ko sinar talko ninga manorsam: Nina sor saki ko kariimet alo nunga ikia nunguning mena bagasan iwita me bagaralko. \v 18 Nuna den me iki karo tua ko munan te nongomang motam auram, se nunga ikia mu tiromorom ningi aniso se kau batagaman ale Kaem kumik duap te me bagasan. \v 19 Nuna ikia ningo ningo nunga beteram se dolara me ko ikisan. Ale nunumi munan memek ko munan ningi bita sapaman, ale munan memek mu bo karogo, bo karogo betemonko nongomang pempem la nia lagoso. \p \v 20 Bare nina mu Kristus ko kausa ningo lage bo uwuta te me taiman, mena. \v 21 Den nunguning mu Jesus Kristus ningi aniso, bore te se, nina noko ningi den nunguning mu ninga kasurman se nina ko ikiman. \v 22 Den nunguning ninga kasurman umu, nina te ninga kawel nengemang barasa ko munan memek memek, ekela uleng te nama magakasan, wore te ari ikial ale bita talko, den umu ninga kasurman. \v 23 Se te kariimet iru, ikia iru karogo baga se, \v 24 munan iru mu lakira iru iwita tal nagural ale Kaem ningo diram se laili bagoso iwita bagaralko. \p \v 25 Bore te se, nina suan suan mu kawel munan umu bita tal ale den nunguning la ninimi karogo balalko, mu awuk, ana suen la mu Kakirip suanta wore ko kumik nuamur nuamur iwita bagasan. \v 26 Se nengemang magaruk se memek beteral mu ko, sinar talko.\f + \fr 4:26 \ft Psalm 4:4.\f* Nengemang magara karogo bagaral se worem me nama kaparukko, \v 27 se Satan kuring bo me ta tualko. \v 28 Se awiriya tere daong nowoso, mu udagi me tere naukko. Bare kota kuting kumik te ura bitiruk ale ko ningo mu giok ale, awiriya kumik mel mena mu ilak numi tui gurugokko. \p \v 29 Den memek nigiring te me aratukko. Bare den ningo kariimet ikup te nongomang motam welang tuok ale nunga tagi patawurukko mu la balal se nunga sangukko. \v 30 Ale Kaem ko Bur Laili gomang ikup me tualko. Kaem nina noko ma ninga balam ale day tom taiwoso mu te ninga sangaru taukko nu kausa gira bo iwita ningaram. \v 31 Nina munan memek memek imi me beteralko: nengemang tama ko kanira se ninimi nengemang suan awura ko munan biriruwura, nengemang magara ko munan, se bo ko memek ko alis tuata, den te kager munan betera, se munan memek memek uwutata mu nibiring tualko. \v 32 Bare Kaem Kristus ningi nanga memek siwuram iwita, munan ningo se bo kua tua ko munan te ninga memek aguwaya ninimi ago betesan umu siwu saparalko. \c 5 \s1 Nikim te la baganakko \p \v 1 Nina Kaem ko kuriang alo. Nu ninguru ninga kueso. Buta se nina noko munan kasa la kaoralko. \v 2 Kristus ana kua nangaram ale kota numi tama siring ningo iwita bita Kaem tuam, uwutatala nina ninimi kua tua ko munan te la bagaralko. \p \v 3 Ale saman katagot ko munan, se munan uwuta uwuta, se nemetam nengemang barasa ko munan bo ta nenenga ningi me anirukko. Mu awuk, Kaem ko kariimet laili mu munan uwuta mu me betemonko. \v 4 Agi dolara munan ko bala, agi bala ngualara bala, agi den memek te den kolara bala mu kuring me ta tualko. Bare Kaem ko amilmil den la balu se lagaralko. \v 5 Iwita ikialko ninga manorsam, saman katagot ko munan, se munan uwuta uwuta, se nemotam nengema barasa ko munan mu me beteralko. Awiriya munan uwuta beteso mu kaem kawel nunga munan karo tuata ko kari, se nu Kaem se Kristus ilak nunga kingdom ningi me ta kasu nagurokko. \v 6 Ninguru sinar talko! Awiriya bo, munan memek umu mel gotek ko iwita baluk ale me ninga kulokko. Mu awuk, munan memek uwuta wore ko, Kaem ko gomang magara awiriya kuring me karo tusan mu nungumik te kaposo. \v 7 Buta se nina kariimet uwuta mu nongorak ninimi me gialko. \p \v 8 Mu awuk, kam bo te mu, nina tiromorom ningi bagaman, bare aitak nina Kari Biya ningi nikim te bagasan. Buta se nikim ko kariimet iwita bagaralko. \v 9 Nikim te bagara ko nunguning mu, munan ningo ningo, se den nunguning karo tui se ningo diram la bagara. \v 10 Bore te se munan aguwaya Kari Biya ko amilmiloso mu la karo tui se bagaralko. \v 11 Bare tiromorom ko munan kumik nunguning mena umu nibiring tui se wetang te beteral se wetangarukko. \v 12 Bare ani me ko balikko, mu awuk, den me karo tua alo munan yumura la betesan umu wetang te ko bala mu dolara ago. \v 13 Bare munan suen la nikim wetang awuso mu wetang kapa saposo. \v 14 Mu awuk, mu nikim nung munan suen la wetang awuso. Bore te se, ko iwita balman: \q1 “Ni aniwasam mu maragerko! \q1 Kuera mateng ningi bagasam mu baresko, \q2 se Kristus nikim kisokko.” \p \v 15 Bore te se, ninga bagara aolak ko ninguru sinar talko. Kari ngualara iwita me bagaralko, bare kari sinar iwita baga se, \v 16 lage kuring suen la te munan ningo beteralko, mu awuk, aitak tom imi tom memek. \v 17 Ngualara sipira ago me bagaralko, bare Kari Biya ko gomang aguwaya wore ari ikialko sail tagiralko. \v 18 Nina yu aora tawun biya me nal ale ngualaralko, mu ninga maguwurokko. Bare Bur Laili ago terong ma saparalko. \v 19 Ninimi ago munakaralko mu, psalm ko den te, se nengeta Kari Biya ko wur gurugusan mu se, kualala ko wur te ninimi karogo tuataralko. Nengemang motam amilmil te Kari Biya ko wur ilu se, \v 20 pempem la nanga Kari Biya Jesus Kristus ko nup te, mel suen la Kaem nanga Nainet mu amilmil tui se nup biya tualko. \s1 Nuwus kuari ko den \p \v 21 Kristus nenenga Kari Biya bagara umu ko iki se, ninimi nebowa ningi kua kapa se lagaralko. \p \v 22 Nina imet alo, nina kua kapasan ale Kari Biya bowa ningi bagasan iwitatala, kua kaparal ale ninga nigariari nobowa ningi bagaralko. \v 23 Mu awuk, Kristus mu sios ko supuling bagoso iwitatala, kari mu noko nuwus ko supuling bagoso. Ana ko sios ko kariimet mu noko kumik nuamur nuamur iwita, se nu anananga Saonga Kari. \v 24 Se sios kua kaparuk ale Kristus bowa ningi bagaruk iwitatala, nina imet mu tom suen biya kua kaparal ale ninga nigariari nobowa ningi bagaralko.\f + \fr 5:24 \ft Imet nunga den: Proverbs 12:4; 1 Corinthians 11:3; Colossians 3:18; 1 Peter 3:1.\f* \p \v 25 Se nina kari alo mu, ninga imet alo nunga kua nungaralko, Kristus sios ko kua nanuguram iwitata beteralko. Nu kota numi memek te beteram, \v 26 ale sios te laili bagarukko mu ko den mu yu iwita te anuwam nungam, \v 27 ale sios umu karur mena, laira posara bo mena, agi kumik te den mena, laili se sios nikim ago ilak bagarukko uwutata beteram. \v 28 Se munan koma suanta tala te, kari alo, nina ninga niniwusari nengeta ninimi ko kuesan iwitatala nunga kua nungaralko. Awiriya ko nuwus kua tuso mu nu kota numi kua tuso.\f + \fr 5:28 \ft Kari nunga den: Proverbs 5:15; Colossians 3:19; 1 Peter 3:7. Kaem ko den nangamang nungurso: John 15:3.\f* \v 29 Nina ko ikisan, kari bo kota numi memek ko iwita me arigiso, mena. Bare nu numi ko sinar taso ale na inang ningo ningo la naso. Nu munan Kristus sios kumik te beteso uwutatala kota kumik te beteso. \v 30 Mu awuk, ana suen la mu noko kumik nuamur nuamur bagasan. \v 31 Se “duap owore te se, kari ko nuamnuet nunga bitiruk ale nama imet ilak kapetaruk ale nuna ilagala wore bagara suanta bagamonko.”\f + \fr 5:31 \ft Genesis 2:24.\f* \v 32 Se den yumura imi ko ikia biya nunguningkiri se du biya. Bare ani ikisam mu den imi Kristus se ko sios ilak nunga baluwoso. \v 33 Bare kari alo, nina suan suan nengeta ninimi ko kuesan iwitatala ninga niniwusari nunga kua nungaralko. Se nina imet alo mu, ninga kariari nunga kua kapa se nungarki ikialko. \c 6 \s1 Kuriang se nuamnuet nunga den \p \v 1 Nina kuriang alo, nina Kari Biya ningi ninga ninam nenet alo nuguring karo nungaralko. Mu awuk, umutang munan nunguning. \v 2 “Nika niamniet nuguring karo tuiko.” Law suanta imitang ko kunasara bala ningo ago. Se ko kunasara mu iwita: \v 3 “Ni niam niet nuguring karo tui, mu asele nika bagara aolak te mu, yawarakala tom maiya biya ali imi te bagerko,” mam.\f + \fr 6:3 \ft Kuriang nunga den: Matthew 15:4; Colossians 3:20.\f* \p \v 4 Se nangba alo, nina ninga kuriang alo nongomang motam me maguwuralko; bare nina mu Kari Biya ko munan ningo te nunga kiti gurugal ale nunga kausal se ningi lagamonko.\f + \fr 6:4 \ft Nuamnuet se kuriang nunga den: Genesis 18:19; Proverbs 13:1; 23:13-16; Colossians 3:21.\f* \s1 Ura dungan alo se nunga dom alo nunga den \p \v 5 Se nina ura dungan kariimet mu, nina Kristus ko kuring karo tusan iwitatala, ninga dom alo nunga nguanga se nengemang motam lilim la nuguring karo nungaralko. \v 6 Nononga nomotam te la ningo beteral se ninga amilmilamonko me beteralko. Bare Kristus ko ura dungan kariimet iwita, nengemang motam amilmil te Kaem gomang motam karo tualko. \v 7 Nina nengemang motam lilim la ura beteralko. Ali kari yam ko ura betera iwita mena, bare Kari Biya ko ura ilu kam beteralko. \v 8 Mu awuk, nina ikisan, Kari Biya mu ura dungan kari agi, ura dungan kari mena ta wore mu, wete nunga ura ningo umu ko koma mu am koma suanta la tamonko.\f + \fr 6:8 \ft Ura dungan kariimet nunga den: 1 Corinthians 7:21-23; Colossians 3:22-25; Titus 2:9-10; 1 Peter 2:18.\f* \p \v 9 Se nina dom kariimet mu, munan koma suanta tala ninga ura dungan kariimet nongote beteralko. Nina nguangara munan me nongote beteralko. Mu awuk, nina ikisan, nononga Dom Biya se nenenga tala duruk wonong te bagoso mu, bo ari maguwura ale bo ningo ko betera ko munan mu, nu me ko ikiso, mena. Nu kariimet suen la am koma suanta la nongote bita saposo.\f + \fr 6:9 \ft Ura kari nunga kari gira nunga den: John 13:13-14; Colossians 3:25; Philemon.\f* \s1 Kris alo mu kager kari iwitata \p \v 10 Se den nukum kitira mu iwita balsam, nina Kari Biya ko sokel aora mu te sokel ago la bagaralko. \v 11 Nina Kaem ko kager ko mel ningaram mu suen la ningimik te tugu saparal ale te sanamaral ale, Satan ko ikia kawel te biriruwuralko.\f + \fr 6:11 \ft Ana Satan ko ikia kawel biriruwunakko: James 4:7; 1 Peter 5:8-9.\f* \v 12 Mu awuk, anananga kager mu ali imi ko kariimet nongorak me kagersan, mena. Bare ana ali ewere ko tiromorom ko sokel memek nunga supuling bibiya ali bitaru se anira mu se, wit mairap taiti gomang bitaruwara, wore nongorak kagerawasan. \v 13 Bore te se, nina Kaem ko kager ko melmasak suen la tugumalko. Ale tom memek ko kager karogo tairuk, mu nina sokel ago ali iral ale kageraralko. Ale nama kager umu kiaral ale mariraral mu, nina sokel ago am sanami se bagaralko.\fig |alt="Warrior" src="warrior.pdf" size="col" ref="Ephesians 6:13" \fig* \v 14 Buta se sokel ago uwutata sanamaralko! Den nunguning let iwita nululan te kaolalko. Se munan ningo diram mu nekokosa ko siruwura iwita beteralko. \v 15 Se den gilalong lila ago mu, guyak la nengerak nagu namarukko nisiwik gomang iwita tugumalko. \v 16 Se melmasak umu tugu saparal mu ko awote mu, nengemang ningi nunguning ko munan mu karem iwita gial ale borta te kari memek Satan ko gatu memek tama kuamili ago mu te siruwuralko. \v 17 Kaem ninga sangaru tam ko munan umu, kager ko kitigat iwita nisipiling tugumal ale, Kaem ko den mu Bur Laili ko baenat iwita iluwalko. \p \v 18 Ale Bur Laili ko sokel te, pempem la anapeya duap duap ko, wosenga guranek bita se lagaralko. Ale sinar ago baga se, Kris suen la nunga guranek agotala bita se lagaralko. \v 19 Ale aninga ko guranek agotala beteral se, tom ani munakarikko agiring pagikko mu, Kaem den agiring te bitiruk se ani dawam la den gilalong ko mel yumura mu wetang te la balikko. \v 20 Ani ura borta ko sen te aga talipaman se bagasam. Borta ko ani ago ko guranek beteral se ani gek am la den balikko uwutata balikko. \s1 Den nukum saki \p \v 21 Ani nanga bo Tychicus beterem se nengete taiso mu, aninga bagara se ura aguwaya bitawasam mu ko duap ninga manuk se nina umu ago ko ikialko. Nu Kari Biya ko ura diram la betera ko kari yawara. \v 22 Nu ani ura borta ko beterem se nengete taiso. Nu nede iluwok se anananga bagara mu ko ikial se nengemang motam ago la sangam tuokko. \p \v 23 Kaem nanga Nainet se nanga Kari Biya Jesus Kristus, ko ana nangamang ningi nunguning, mu nunga nongomang lila se nunga kua nangara nina suen la nengete namoso. \v 24 Se awiriya nanga Kari Biya Jesus Kristus ko ninguru kua nanugu lagasan mu, noko gomang nangara biya nongote namoso tala. Nunguning.