\id MRK – Wedau [WED Consultant checked May 2007 R Oetzell] \h Mark \toc2 Mark \toc1 Mark \mt1 Mark \mt2 Riwana Aiaina, Mark i girugirumia \is1 Pariverena \im Wei lamna God Natuna Iesu Keriso Messiah Riwana Aiaina karena. Rava wei bukana i girumi, wavana eḡa ita riweta. Wate tauviararamana e ririwa da Mark i girumi. Mark, lamna eḡa Apasol, wate tauviararamana maḡamaḡaui i notai da tauna, Peter maiteni au Rome i mae. Ma Peter, Iesu ana kaua ma ana viararamana maḡamaḡaui Mark i riwei. Anina ma Mark wei riwana i girumi da tauvitumaḡana au Rome ita aramanei, Iesu aiwai i kauei. \ip Riwa karena i girugirumia e vivieḡeta da wei lamna Iesu Keriso Messiah God Natuna Riwana Aiaina. Aubaina, wei au bukana ta inainai Iesu awarina rewapana da kaua maḡamaḡaui ita kauei. Wei kauai tana inanai maranai: e viviararamana; ma arua-apoapoei e viviaḡaḡana-opunei; ma rava doridoriai e vivilawani; ma ḡoʼapoapoe e notanota tawanei. Mark, Iesu ana nola ma ana kaua i girumi ma eḡa ana viararamana ita giruma-guratei. Mark i vieḡeta menanare Iesu au korosi i ʼraḡe da rava anatapui ita vilawanai ma God menanare, Iesu iraḡalei i vovaimairini. \c 1 \s1 John Taubabataito, Iesu ana aninae i vovokaukauei \r (Matthew 3:1-12; Luke 3:1-18; John 1:19-28) \p \v 1 Wei lamna \w Iesu\w* \pn Keriso Messiah\pn* God natuna \w Riwana Aiaina\w* karena. \p \v 2 Wariaḡa \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* \pn Isaiah\pn* i girugirumia nanare: \qm1 \qt “Ona rautaniḡana! Au peroveta au naom ana paritawanei\qt* \qm2 \qt da am aninae ina vokaukauei.”\qt* \rq (Malakai 3:1)\rq* \qm1 \v 3 \x + \xo 1:3 \xt Isa 40:3\x*\qt “Peroveta au mutulua e viviḡoreḡore:\qt* \qm1 \qt ‘Taumi\qt* \nd Bada\nd* \qt ana aninae ona vokaukauei,\qt* \qm2 \qt ana eta ona vovai-jijimani!”\qt* \rq (Isaiah 40:3)\rq* \p \v 4 Ma taupariverena \pn John\pn* i nei au mutulua da rava i bababataitoi ma God riwana i jimejimei i pa, “Ami ḡoʼapoapoe ona voterei, ma ona \w mae-taviremi|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w* God awarina ma ami ḡoʼapoapoe ina nota-tawanei ma ana \w babataitoimi|lemma="Babataito"\w*.” \v 5 Ma rava anatapui \pn Judea\pn* au paratana ma au \pn Jerusalem\pn* i nae da \pn John\pn* ita rautaniḡanei. Maranai ai ḡoʼapoapoe i rupeni, \pn John\pn*, taui i babataitoi au waira \pn Jordan\pn*. \p \v 6 Ma \pn John\pn*, \tl kamel \tl*aparana metametanana i oteoteni ma ana tairoro ḡamoḡamo opina. Ana lam kapau ma manigewa. \v 7 Ma tauna, rava i ririwei i pa, “Rava au muriu e nenei i ḡetelara, eḡa me tau. Eḡa tagotagogiu da ana ae uma ḡuravana ana rupeni. \v 8 Tau wairei a babataitoimi, wate tauna, \w Arua Vivivireinei|lemma="Arua Vivivireina"\w* ina babataitoimi.” \s1 John, Iesu i babataitoi \r (Matthew 3:13-17; Luke 3:21-22) \p \v 9 Lamna maranaina Iesu, \pn Nasaret\pn*, \pn Galili\pn* i netawanei ma i nei ma \pn John\pn* au waira \pn Jordan\pn*, tauna i babataitoi. \v 10 Ma maranai Iesu wairei i ḡeḡetai, i ʼnana da mara i wanatawanei ma \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* me gabubu i ḡairai. \v 11 \x + \xo 1:11 \xt Gen 22:2; Isa 42:1; Mrk 9:7\x*Ma God ponana marei i opu ma i riwa i pa, “Tam, tau natu au nuavaina ma u vinuaiainiu.” \fig |src="DD-009.tif" size="col" loc="1:11" ref="1:11" \fig* \s1 Satan, Iesu i rauelari \r (Matthew 4:1-11; Luke 4:1-13) \p \v 12 Ma lamna au murina God Aruana Vivivireina Iesu i paritawanana-opunei au mutulua. \v 13 Ma au pom 40 au mutulua i mae. Ma \w Satan\w*, tauna i rauelari. Ḡamoḡamo ḡaiḡaiawai nai au dobuna i mamae ma God ana anela marei tauna i paini. \s1 Iesu, lebalebaḡai ruaḡa ma ruaḡa i raukwatuei \r (Matthew 4:12-22) \p \v 14 Ma gulau \pn Herod\pn*, \pn John\pn* i pani. Ma muriai Iesu i nae au \pn Galili\pn* da rava awarii God Riwana Aiaina i jimei. \v 15 Ma Iesu i ririwa i pa, “God ana mara vinevinena i ḡetai. God ana vibadana vouna rava aubai, lamna i turiai. Ami ḡoʼapoapoena ona rupeni ma ona \w mae-tavirem\w* ma Riwana Aiaina ona vitumaḡanei!” \fig |src="lb00209c.tif" size="col" loc="1:16" ref="1:16" \fig* \p \v 16 Mara tagogi Iesu \pn Galili\pn* topana au gerana i bababara nae. Ma lebalebaḡai ruaḡa i ʼnanai, \pn Simon\pn*\f + \fr 1:16 \ft Wavana ḡelauna Peter\f* ma ana tevera \pn Andrew\pn* au topa i rarauagida. \v 17 Iesu i riwei i pa, “Ona nei ma ona votaḡotaḡoiu. Ma me marina iana o tutuarui; nanare, ana viararamanimi da rava ona tuarui da ina vitumaḡaneu!” \p \v 18 Ma maratogogi ai agida i voterei ma Iesu i votaḡotaḡoi. \v 19 Ma taui au gera i verau-nae. Iesu, \pn Zebedi\pn* natunatuna i ʼnanai, \pn James\pn* ma \pn John\pn* ai au waga ai agida wanawanarorona i vokaukauei. \v 20 Ma maratagogi taui i ḡorei, “Taumi ona nei ma ona votaḡotaḡoiu!” Ma taui amai \pn Zebedi\pn*\f + \fr 1:20 \ft Eng. \fq Zebedi.\f* ana taunola maiteni i voterei ma Iesu i votaḡotaḡoi. \s1 Iesu, arua-apoapoena rava awarina i viaḡaḡana-opunei \r (Luke 4:31-37) \p \v 21 Iesu ana Tauvotaḡotaḡo maiteni i nae au \pn Capeniam.\pn*\f + \fr 1:21 \ft Eng. \fq Capernaum.\f* Ma au Sabat, Iesu i rui au \w pari numana|lemma="Pari numana"\w* ma God Riwana Aiaina, viararamanana i vikarei. \v 22 Tauna ana rewapanana i viararamana eḡa me mai \pn Jew\pn* ai tarawatu babadai \f + \fr 1:22 \ft Wariaḡa \+nd Bada\+nd*, ana Tarawatu Moses i verei mai Israel aubai.\f* nanare. Ma taurautaniḡana ana viararamana i baiei. \p \v 23 Maranai Iesu pari au numana i viviararamana ma oroto \w arua-apoapoena|lemma="Arua apoapoei"\w* orana i ruiruinia i garara \v 24 i pa, “Iesu \pn Nasaret\pn*ei, aiwai e ḡoeḡoei awariai. Tam weka u nei da ma viapoapoeniai bo? Tau a aramanei tam aiai. Tam Vivivirem Godei!” \p \v 25 Ma Iesu riwa bagibaginei i riwei i pa, “Ma genuana! Nai orotona ma opu-tawaneii!” \p \v 26 Ma arua-apoapoena orotona i viaikwajiei ma ponana i rata, i garara ma i opu-tawanei. \v 27 Ma rava anatapui i bana-kauei ma taui ava i vitarapiri, “Wei aiwai? Wei viararamana vouna ma ana rewapana maiteni! Wei ravana awarina rewapana e mamae da arua-apoapoena i riwei ma tauna i vovoteletelei!” \v 28 Iesu nolana, maratagogi i tua \pn Galili\pn* au anatapuna. \s1 Iesu, rava maḡamaḡaui i vilawani \r (Matthew 8:14-17; Luke 4:38-41) \p \v 29 Nai marana pari numana i opu-tawanei ma ana tauvotaḡotaḡo maiteni i nae \pn Simon\pn* ma \pn Andrew\pn* ai au numa. \pn James\pn* ma \pn John\pn* maiteni i nae. \v 30 \pn Simon\pn* poiana wavinena ini ḡuḡurana ana au animatave i matamatave ma maranai Iesu i ḡeta ma numa ravai, tauna i pariverei. \v 31 Tauna i nae wavine awarina, nimana i vojijini ma i voagui da i vomairi. Lamna maranaina, ini ḡuḡurana i voterei ma wavinena, taui i paini. \p \v 32 Ma au bigai madeḡa i neulai au murina, rava, ai rava doridoriai ma aiavoi arua-apoapoei au orai maemae, i neiai Iesu awarina.\f + \fr 1:32 \fq Madeḡa ina neulai au murina \ft anona lauvitau ana mara damona. Mai Jew ai lauvitau ana mara au Friday madeḡa e neneulai au murina e vivikarei da Saturday madeḡa e neneulai au murina e vorovorovei.\f* \v 33 Ma rava anatapui nai au melagaina i vitagogiei numa au metaetana. \v 34 Ma Iesu, maḡamaḡaui ai doria nununai i vilawani ma arua-apoapoe maḡamaḡaui rava awari i viaḡaḡana-opunei. Ma arua-apoapoena i aramanei da tauna anina God natuna ma lamna aubaina taui i viḡaei da i genuana.\f + \fr 1:34 \ft Iesu i aramanei, mepa da ita kauei da arua-apoapoei ita riwa da tauna Keriso; lamna rava tauna ita egari da sorodia ita vibadei ma ta viḡavia, me taui e vivinua-notenotei nanare. Jhn 6:15 ma inanai.\f* \s1 Iesu au Galili i raugugula nae \r (Luke 4:42-44) \p \v 35 Ubaubanai boiboḡi, Iesu i vomairi ma numa i opu-tawanei ma i nae gabu au genugenuanana. Ma kampa, God awarina i raupari. \v 36 Muriai, \pn Simon\pn* ana rava maiteni i nae da i baiei. \v 37 Ma maranai Iesu i nelaḡai, ma i riwei i pa, “Rava anatapui e baibaiem.” \p \v 38 Iesu i paribelei i pa, “Tana nae taon ḡelaui au ḡereḡere, ma kampa maiteni God Riwana Aiaina ana raugugulei. Tau wei lamna aubaina a nei.” \v 39 Ma \pn Galili\pn* au anatapuna i naeni ma pari au numai i raraugugula ma arua-apoapoei i viopuni. \s1 Iesu, oroto opi doriana i vilawani \r (Matthew 8:1-4; Luke 5:12-16) \p \v 40 Anina ma rava awarina opi doriana, i nei Iesu awarina ma au naona i peu ma i raudune ma agu i vibaḡei i pa, “Mepa da ma ḡoei, anina da ma viaiainiu.\f + \fr 1:40 \ft Mai Jew ai Tarawatu e ririwa da rava lepeleperai, taui miramirai me dobu ḡela ravai - \fq Jentail. \ft Mai Jew amapo nai ravai eḡa ina vodadani. Rava miramirai eḡa maiteni ina vitaparoro bo au melagai ina mae. Lamna aubaina mepa da rava miramirana i lawana, tauna ina ai-me, God tauna ina vaimelei ma rava maiteni ina mae ma ina taparoro.\f*” \p \v 41 Ma Iesu nuabola orana i oai ma urana i viloloi da i vodadani ma i riwa i pa, “Anina a ḡoeḡoei, ma aii!” \v 42 Ma maratogogi \w opi-doriana|lemma="Lepeleperana; Opi-doriana"\w*, oroto i voterei ma tauna i aii me. \v 43 Anina ma Iesu i riwana-guratei i pa, \v 44 “Tam ma nae! Aiwai i tuputupua awarim, eḡa rava ma vieḡei! Ma jijimanina ma nae \w pirisi|lemma="Pirisi"\w* pulo tau apuna awarina ma vietataiana-melem ma viaiaina pulona \pn Moses \pn* i ririweia ma kauei da ina vimataira taui awari! Pirisi pulo tauapuina ana vianina ina verei da tam u lawana.” \p \v 45 Wate orotona i nae ma aiwai awarina i tuputupua lamna melagai au anatapuna i babaniana-naiei. Ma lamna aubaina Iesu melagai anatapui i vorei ma mepa eḡa rava ita mamaelana kampa i nae. Wate rava mepa maemaei i nei Iesu awarina. \c 2 \s1 Iesu, oroto gwaḡagwaḡana i vilawani \r (Matthew 9:1-8; Luke 5:17-26) \p \v 1 Iesu ana tauvotaḡotaḡo maiteni i wanavira-melei au \pn Capeniam\pn*. Ma au pom ruaḡa au murina, rava nolana i nonori da tauna i nememei au melagai. \v 2 Ma rava maḡamaḡaui i vitagogiei au numa. Patara i rata guratana da numa i oai ma metaeta maiteni i mae-potai. Iesu, God riwana i raraugugulei. \v 3 Nelara ruaḡa ma ruaḡa, oroto gwaḡagwaḡana rasirasiei i avarai da i neiai Iesu awarina. \v 4 Rava i maḡa guratana ma eḡa tagotagogina da ita neiai Iesu awarina, lamna aubaina da tetelei i amḡaena da au poewa ma gavogavo i bauni ma kampa gwaḡagwaḡana ana rasirasina i tere-ḡairei Iesu au naona. \v 5 Ma \w Iesu|lemma="Iesu"\w*, nai ravai i ʼnanai da ai vitumaḡana i rata, lamna aubaina gwaḡagwaḡana i riwei i pa, “Natu, am ḡoʼapoapoei, a nota-tawanei.” \p \v 6 Anina mai \pn Jew \pn* ai tarawatu babadai ḡelaui kampa i kiakiala, au orai i vinua-notanota i pa, \v 7 “God ainelana ḡoʼapoapoei e notanota tawanei. Aiwai aubaina wei ravana nanare e bababani? Tauna, God e vivijiboḡi ma e ririwa da tauna, God nanare.” \fig |src="41_Mk_02_06_RG.jpg" size="col" loc="2:7" ref="2:7" \fig* \p \v 8 Maratagogi, Iesu \w Aruanei|lemma="Arua"\w* ai nota i vaia ma i riwei i pa, “Aiwai aubaina wei kauai o vivinua-notenotei? \v 9 Metauna i telatela: ḡwaḡagwaḡana ata riwei, ‘Am ḡoʼapoapoe a nota-tawanei.’ Bo ata riwei, ‘Ma vomairi, am animatave ma vaia ma ma babara?’ \v 10 A ḡoei da taumi ona aramanei da \w Rava Natuna|lemma="Rava Natuna"\w* au dobu ana rewapana e mamae da rava ai ḡoʼapoapoe ina nota-tawanei ma ina vilawani.” Ma gwaḡagwaḡana i riwei i pa \v 11 “A riwem, ma vomairi, am animatave ma vaia ma ma nae au numa!” \p \v 12 Orotona i vomairi ma maratagogi aravi i vaia ma i babara nae. Ma patara i raraubiga, i bana-kauei ma God i voepaepai ma i ririwa, “Tauai eḡa melanai kaua wenanare ata inanai!” \s1 Iesu, Levi i kwatuei \r (Matthew 9:9-13; Luke 5:27-32) \p \v 13 Iesu, \pn Capeniam\pn* i voterei ma \pn Galili\pn* topana au gerana i bababara ana tauvotaḡotaḡo maiteni. Ma patara i nei awarina ma tauna God riwana viararamanana i vikarei. \v 14 Ma i verau-nae aburuna ma \pn Apius\pn*\f + \fr 2:14 \ft Eng. \fq Alphaeus.\f* natuna Levi i ʼnanai, ana bagibagi au gabuna i kiakiala ma \tl tax\tl* i tamitami Rome gabemanina aubaina. Iesu i riwei i pa, “Ma votaḡotaḡoiu!” Levi i vomairi ma i votaḡotaḡoi. \p \v 15 \tl Tax\tl* tautami ma ḡoʼapoapoei ravai maḡamaḡaui, Iesu ma ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* i votaḡotaḡoi. Ma anatapui, \pn Levi\pn* ana au numa i kiala gogona ma i amam.\f + \fr 2:15 \ft Moses, \+nd Bada\+nd* ana Tarawatu i girumi ma mai Pharisi wei Tarawatuna i votaḡotaḡo-kauei. Ma taui kaua waduboi amamai ḡariei maiteni i vovoteletelei ma i riwa da aiavoi Tarawatu eḡa ita voteletelei lamna taui rava apoapoei, ḡoʼapoapoe tau kauei.\f* \v 16 Tarawatu Babadai ḡelaui lamna \pn Pharisi, \pn* ma taui i ʼnanai da Iesu \tl tax\tl* tautami ma ḡoʼapoapoe ravai maiteni i amam. Anina ma Iesu ana tauvotaḡotaḡo i riwei i pa, “Aiwai aubaina Iesu \tl tax\tl* tautami ma ḡoʼapoapoei ravai maiteni e amam?” \p \v 17 Ma maranai Iesu wei riwana i nononori ma taui i riwei i pa, “Rava lawalawai, doketa eḡa ita ḡoeḡoei ma rava doridoriai, doketa e ḡoeḡoei. Tau a nei ḡoʼapoapoei ravai aubai ma eḡa rava jijimani aubai.” \s1 Uji vitaraviravirana \r (Matthew 9:14-17; Luke 5:33-39) \p \v 18 Mara tagogi, \pn John\pn* Taubabataito ma \pn Pharisi\pn* ai tauvotaḡotaḡo i ujiuji. Ma rava ḡelaui i nei Iesu awarina ma i vitara-virevirei, “Aiwai aubaina \pn John\pn* Taubabataito ma \pn Pharisi\pn* ai tauvotaḡotaḡo e ujiuji, wate tam am tauvotaḡotaḡo eḡa ita ujiuji?” \p \v 19 Iesu i paribelei i pa, “Taumi o notanotai da taui aiavoi i raukwatuei tavine ana au torela, ina mae lota bo? Eḡateni kaua! Maranai tavitavine vou orotona, taui maiteni e mamae, taui eḡa ina uji. \v 20 Wate mara ina ḡeta maranai tavitavine vou orotona ina vaitawanei ma lamna maranaina ana rava ina uji.” \p \v 21 Ma riwa e mamae, “\add Tau kaua vouna a neiai eḡa me taumi ami kaua wadubona nanare.\add* Eḡa aiai ravana, gara vounei gara au wadubona ina popo-ratui da gavogavo ina vopotai. Mepa da nanare lamna, gara vouna gara wadubona ina roroi ma gavogavo ina rata. \v 22 Ma nanare, eḡa aiai \tl wine\tl* vouna ina vaini da \tl wine\tl* aniterenana wadubona ḡamoḡamo opinei au orana ina iwaḡi. Mepa da ina kauei, lamna \tl wine\tl* vouna ina dodo ma \tl wine\tl* aniterenana wadubona ina viairoroi ma \tl wine\tl* ma aniterenana ina wanabauni\f + \fr 2:22 \ft Wine e tuputupua ma puropurona wine ana aniterenana ina viaisikasikai\f*. Wate \tl wine\tl* vouna, anina da \tl wine\tl* aniterenana vouna au orana ina iwaḡi.” \fig |src="lb00145c.tif" size="col" loc="2:22" ref="2:22" \fig* \s1 Iesu ana riwa Sabat aubaina \r (Matthew 12:1-8; Luke 6:1-5) \p \v 23 Mara tagogi au Sabat, Iesu ana tauvotaḡotaḡo maiteni, \tl witi\tl* wapuna au orana i nenae. Ma ana tauvotaḡotaḡo \tl witi rovei\tl* i vaini ma i amam. \v 24 \pn Pharisi\pn* ḡelaui i ʼnanai wei kauana i kaukauei ma taui Iesu i riwei, “Ma inanai, ata Tarawatu e mamae da \pn Sabat\pn*, lamna lauvitau ana mara. Aiwai aubaina taui e vovobagibagi?” \p \v 25 Iesu i paribelei i pa, “Me peroveta i girugirimia nanare. \pn David \pn* ana tauvotaḡotaḡo maiteni am-iraḡe ma aiwai i kauei? Taumi o iavi ma aiwai aubaina anona, eḡa ota vinua-notenotei? \v 26 \x + \xo 2:26 \xt 1Sa 21:1-6\x*\w Pirisi|lemma="Pirisi"\w* Ḡeḡetelarana \pn Abiathar\pn* ana au mara, \pn David, \pn* God ana au numa i rui ma palawa vovivirana i vaia ma ḡelaui ana tauvotaḡotaḡo maiteni i verei da i ani. \pn Moses \pn* ana Tarawatu e mamae da pirisi ava palawana e aniani.” \p \v 27 Ma Iesu ana riwa au damona i riwa i pa, “God, \pn Sabat\pn* i kauei da rava voaguna aubaina ma eḡa rava ita kauei \pn Sabat\pn* voaguna aubaina. \v 28 Ona vinuanotenotei, tau Rava Natuna, lamna aubaina tau anina Sabat badana.” \c 3 \s1 Iesu, Oroto urana irairaḡena i vilawani \r (Matthew 12:9-14; Luke 6:6-11) \p \v 1 Mara ḡelauna au \pn Sabat,\pn* Iesu i naeme au \w pari numana|lemma="Pari numana"\w* ma oroto urana irairaḡena i ʼnanai kampa i kiakiala. \v 2 Ma \pn Pharisi \pn* ḡelaui i ḡoei da aiwaiei Iesu ita viwavui. Lamna aubaina i ʼnana-taḡotaḡoi da oroto ita vilawani bo eḡa au \pn Sabat.\pn* \v 3 Ma Iesu, orotona i riwei, “Ma nei, au naoi ma mairi!” \v 4 Ma Iesu, ravai i vitara-virevirei i pa, “\pn Sabat\pn* au marana, metauna i aii: Aiaina tana kauei bo apoapoena? Tana vilawana bo tana viraḡena? Tarawatu aiwai i riwei?” Ma anatapui i genuana. \v 5 Iesu ana amloḡaiḡaina i ʼnana viravira ma i ʼnanai da taui orai i bado ma nuanuana i bola-kauei. Ma orotona i riwei i pa, “Uram ma viloloi!” Ma i viloloi ma i lawana. \v 6 Ma \pn Pharisi\pn* maratagogi i opu ma i nae \pn Herod\pn* ana rava awarii\f + \fr 3:6 \fq Herod ana rava \ft anona lamna mai Jew ai boru, taui aiavoi Rome gabemanina i vovoagui. Taui ai bada wavalatona Herod Antipas. Mai Jew maḡamaḡaui ma mai Pharisi maiteni, i notai da Herod ana rava taui tauvibenabenam ai rava au oiena awarii.\f* ma ai oga i tarai da Iesu mena ita viraḡenanei. \s1 Iesu, Patara awari i babani \p \v 7-8 \w Iesu|lemma="Iesu"\w* ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* maiteni, taui i netawanei ma i nae au gera da ita vilauvitau; ma mai \pn Galili\pn* patara ḡaeḡaena i votaḡotaḡo. Rava maḡamaḡaui, Iesu aiwai i kaukaueia nolana i nonori ma mai \pn Galili ma Judea, Jerusalem\pn* taon, \pn Idumea \pn* ma taon ḡelaui waira \pn Jordan\pn* taon au babagelauna, \pn Taia\pn* taon ma \pn Sidon\pn* taon,\f + \fr 3:7-8 \ft Eng. \fq Tyre & Sidon. \ft Wei ravana eḡa mai Jew.\f* taui anatapui i nei Iesu awarina. \v 9-10 \x + \xo 3:9-10 \xt Mrk 4:1\x*Iesu, rava maḡamaḡaui i vilawani. Ma lamna aubaina doridoriai maḡamaḡaui i viviamdudu ma i ḡoei da tauna ita vodadani. Lamna aubaina ana tauvotaḡotaḡo i riwei da waga i vokaukauei. \v 11 Maranai, \w arua-apoapoei|lemma="Arua apoapoei"\w* rava au orai maemaei, Iesu i ʼnanai ma au naona i peu ma i garara, “Tam God Natuna!” \v 12 Ma Iesu taui i viḡaei da avena ita vieḡa da tauna aiai. \s1 Iesu ana Apasol 12 i vinei \r (Matthew 10:1-4; Luke 6:12-16) \p \v 13 Anina ma Iesu i ḡae au ola ma ana ḡoanei nanare, rava i kwatuei da awarina i ḡei. \v 14 Tauna, nelara 12 i vinei da maiteni ita mae ma muriai ita paritawanei da ita raugugula. Ma i ḡorei \tl Apasol\tl*. \v 15 Ma i vovai-virewapani da arua-apoapoei rava au orai ina viopuni. \p \v 16 Taui i vinevinei 12 ai wava wenanare, \li1 \pn Simon\pn* i ḡoreḡoreia \pn Peter\pn*\f + \fr 3:16 \ft Anona \fq Ḡaima.\f* \li1 \v 17 ma \pn Zebedi\pn*\f + \fr 3:17 \ft Eng. \fq Zebedi.\f* natuna James ma ana tevera John i ḡorei \pn Boaneges,\pn* anona waiparara natunatuna, \li1 \v 18 \pn Andrew\pn*, \li1 \pn Philip\pn*, \li1 \pn Batolomeo,\pn*\f + \fr 3:18 \ft Eng. \fq Batolomeo.\f* \li1 \pn Matthew\pn*, \li1 \pn Thomas, \pn* \li1 \pn James\pn*, tauna \pn Apius\pn*\f + \fr 3:18 \ft Eng. \fq Alphaeus.\f* natuna, \li1 \pn Thadeus,\pn*\f + \fr 3:18 \ft Wavana ḡelauna Judas - Luk 6:16\f* \li1 \pn Simon\pn*, tauna \pn Ununurana\pn*,\f + \fr 3:18 \ft Anona lamna taui mai Jew ma taui Rome e viviḡaviei.\f* \li1 \v 19 ma \pn Judas\pn* \pn Iskariotei;\pn* \f + \fr 3:19 \ft Iskariot, lamna Judas ana melagai wavana da auna lamna Iskariotei.\f* tauna, Iesu tauvibenabenameina. \s1 Rava i riwa da arua-apoapoei Iesu e vivibadei. \r (Matthew 12:22-32; Luke 11:14-23; 12:10) \p \v 20 Ma Iesu ana tauvotaḡotaḡo maiteni i rui au numa. Ma patara i rieiai da taui eḡa tagotagogina da ita am. \v 21 Ma Iesu ana numa ravai nolana i nonori ma i riwa i pa, “Tauna i bua.” Lamna aubaina i nei da ina taravaini. \p \v 22 Tarawatu babadai ḡelaui \pn Jerusalemei\pn* i nei ma i riwa i pa, “Arua-apoapoei, ai bada \pn Bielsibul,\pn*\f + \fr 3:22 \ft Eng. \fq Beelzebub. \ft Anona lamna, \fq nabugara ai bada.\f* Iesu au orana i rui ma lamnei arua-apoapoei e viviopuni.” \p \v 23 Lamna aubaina Iesu, wei Babadai i ḡorei ma awanainei i pa, “\pn Satan\pn* amapo \pn Satan\pn* eḡa ina viopuni. \v 24 Mepa da dobu ravai ina viḡavia vivira, lamna dobuna ita mae ava. \v 25 Ma nanare dam ina viḡavia vivira, nai damna ita mae ava. \v 26 Ma \pn Satan\pn* ita vomairi ma ita viḡaviana-melei, amapo ita mae ava. \v 27 Taudanene amapo eḡa rava virewapanana ana au numa ina danene, eḡa da au naona ravana ḡuravei ina raḡini ma muriai ina danene. \v 28 Riwa kaua a ririwemi da God ami ḡoʼapoapoei ma ami vijiboḡa anatapui ina nota-tawanei. \v 29 Wate aiai da \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* e vivijiboḡi, God, nai ravana ana ḡoʼapoapoei eḡa melanai ina nota-tawanei ma ana ḡoʼapoapoe ina mae-nonoa.” \v 30 Iesu wenanare i babani, aubaina rava ḡelaui e ririwa, “Iesu au orana arua-apoapoei e mamae.”\f + \fr 3:30 \ft Tarawatu tau girumi i parivaijijigei aubaina taui e ririwa da Arua Vivivireina ana nola lamna baravu da parauma. \+nd Bada\+nd* eḡa melanai ai ḡoʼapoapoei ina nota-tawanei.\f* \s1 Iesu ana dam oina \r (Matthew 12:46-50; Luke 8:19-21) \p \v 31 Iesu alona ma varevareina i nei ma au doa i maimairi ma riwa i paritawanei Iesu awarina da ita nei. \v 32 Ma patara Iesu i kiala kwaviviroi, ma taupariverena i riwei i pa, “Alom ma novunovum ma varevareim au doa ma e ḡoeḡoem.” \p \v 33 Iesu i paribelei i pa, “Aiai alou ma aiavoi varevareiu?” \v 34 Anina ma taui i kiakiala i ʼnanai ma i riwa i pa, “Ona inana! Wei taui alou ma varevareiu. \v 35 Aiai God ana ḡoana e kaukauei, tauna alou ma novu ma vareiu.” \c 4 \s1 Doa tapuna ma tapuna ai awanaina \r (Matthew 13:1-9; Luke 8:4-8) \p \v 1 Iesu, giu i raukarena-melei \pn Galili\pn* topana au adana. Ma patara i riei da ita rautaniḡanei. Ma patara i rata, da tauna au waga i geru ma i kiala ma waga i dudui da i virauopu au topei ma patara au gera i mae. \p \v 2 Ma kaua maḡamaḡaui awanainei i giu ma i viararamana i pa, \v 3 “Ona rautaniḡana! Taupaewa, ana wapu i vokaukauei ma pei i ravi awawari. \v 4 Pei ḡelaui au eta i peu. Ma kiu i ḡeta ma i ani. \v 5 Ma pei ḡelaui doa au ḡaiḡaimana i peu, doa au avavana. Ma lamna aubaina maratagogi i gogo. \v 6 Wate maranai madeḡa i rarani, maratagogi i poi, anona warami eḡa ita ḡaira guratana doa au orana. \v 7 Pei ḡelaui, modu donadonai au poui i peu. Ma modu donadonai i gogo ma pei i gogogo i lavani, ma eḡa ita ua. \v 8 Ma pei ḡelaui doa au aiaina i peu ma i gogo kaua ma i ua, ḡelaui 30, ḡelaui 60 ma ḡelaui 100.” \p \v 9 Ma Iesu i riwa i pa, “Mepa da taniḡami e mamae, riwa ona nonori!” \s1 Aiwai aubaina Iesu awanainei i babani \r (Matthew 13:10-17; Luke 8:9-10) \p \v 10 Maranai Iesu ainelana i mamae ma ana tauvotaḡotaḡo 12 ma taurautaniḡana ḡelaui i ḡeta ma Iesu i vibaḡai da awanaina anona ita riwei. \p \v 11 Ma Iesu i paribelei i pa, “God ana vigulau ana kaua mamae govaḡana; taumi i vieḡemi ma rava au tano maemaei, taui aiwai anatapui awanainei e paripari-verei. \v 12 Lamna ana kauei da wariaḡa peroveta aiwai i girugirumia ina tupua: \qm1 ‘Taui ina inana ma eḡa ita inainanai. \qm2 Taui e rarautaniḡana ma eḡa ita araramanei; \qm1 ma lamna aubaina taui eḡa ita nenei God awarina \qm2 da ai ḡoʼapoapoe ita notatawanei.” \rq (Isaiah 6:9-10)\rq* \s1 Doa tapuna ma tapuna anoi. \r (Matthew 13:18-23; Luke 8:11-15) \p \v 13 Anina ma Iesu i riwei i pa, “Wei awanainei a babani ma anona eḡa ota aramanei bo? Ma awanaina ḡelaui menanare ona aramananei? \v 14 Taupaewa, God riwana, rava anatapui e paripari-verei. \v 15 Rava ḡelaui orai i bagibagi me etanai. Riwa au tepana e raurauei, wate maratagogi \w Satan\w* e nenei da riwa rava au orai e vaivai-tawanei. \v 16 Ma rava ḡelaui orai me doa viḡaiḡaimana. Taui, riwa i nonori ma maratagogi ana nuaiaii riwa e vaivaia. \v 17 Wate warami eḡa da eḡa ita mamae guratana. Ma maranai nuabola bo rau-iviapoapoe e nenei taui awari, aubaina taui ai tumaḡana God awarina e tereterei. Taui maratagogi e peupeu. \v 18 Rava ḡelaui orai me pei, modu donadonai au orai e gogogolana. Taui anina riwa e nononori. \v 19 Wate lawana ai nuabola ma mane ai nuavainana ma kaua ḡelaui ai au nuaiai e ruirui ma God riwana e lavalavani da eḡa ita uaua. \v 20 Ma ḡelaui, taui me pei doa au aiaina i peu. Taui, lamna anina riwa e nononori ma e vaivai-kauei ma e uaua: ḡelaui 30 ma ḡelaui 60 ma ḡelaui 100.” \p \v 21 Iesu i riwei i pa, “Rava, eḡa rampa ita neineiai da iriga au gabaurina ita tereterei bo vatara au gabaurina ta pa? Rampa ana au anikiala e tereterei ta pa? \v 22 Kaua mamae govaḡai, anataputapui a vieḡai ma kaua govagovaḡai nanarena ana vieḡai. \v 23 Mepa da taniḡami e mamae, riwa ona nonori!” \p \v 24 Iesu i riwa i pa, “Aiwai o nononoria ona rautaniḡanana-kauei, ruva o ruveruveia, God nanare awarimi ina ruvai ma ḡelauna ina tavipotoi. \v 25 Lamna aubaina, mepa da riwau ona aramanei, tau ḡelauna ma ḡelauna ana veremi. Ma taui eḡa ita aramanei, lamna aiwai aburuna i nononoria, ina vine-boai.” \s1 Pei gogogona ana awanaina. \p \v 26 Iesu e ririwa i pa, “God ana vigulau me rava, \tl witi\tl* peina au doa ita ravi-awawari. \v 27 Ma waguvara e matamatave ma maratom e vovomairi ma pei e gogogo ma e rarata. Wate aiwaiei e gogogo, tauna e vivinuanainei. \v 28 Doa ana nuaina, pei me \tl witi\tl* e vivigogoi ma e uaua. Au naona e raraupairei ma muriai e roverove ma muriai anona e magumagura au tapina. \v 29 Maranai i magura, rava petona e raraukarei. Tuaruta marana i ḡetai.” \s1 Pei aburuoina ana awanaina \r (Matthew 13:31-32, 34; Luke 13:18-19) \p \v 30 Iesu i riwa i pa, “God ana vigulau aiwaiei ana parivai-patepatei bo aiwai awanainei ana pariveremi? \v 31 Wenanare, wei aina peina, lamna me gaga peina, pei aburuoina au dobu ma au doa i paewi. \v 32 Ma peina i gogo ma i rata da ai muomuoi i ḡetawanei ma raḡaraḡai ḡaeḡae i terei ma au ḡoui, kiu ai noḡi ita voai.” \p \v 33 Ma Iesu, awanaina maḡamaḡaui, rava au matai i raugugulei da taui ai rau-taniḡana ana au ruva nanare. \v 34 Awanainei, rava awari i giugiu, wate ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* ava awari kaua anatapui i vivieḡai. \s1 Iesu, kojikojira i ravi-daumorai \r (Matthew 8:23-27; Luke 8:22-25) \p \v 35 Nai aubigaina Iesu, ana tauvotaḡotaḡo i riwei i pa, “Tana damana topa au baba ḡelauna.” \v 36 Anina ma taui patara i voterei. Ma anatapui Iesu, maiteni au waga i geru ma i damana, waga ḡelaui maiteni. \v 37-38 Iesu, waga au murina unutana i terei ma i raunuavuru. Ma kojikojira ḡaeḡaena i tupua ma rabama, waga au tepana i raurauei ma waira, waga i oaoai. Ma ana tauvotaḡotaḡo, tauna i ravi-dagudagui ma i riwei i pa, “Taugiu, nuanuam e bolabolai bo eḡa da tana iraḡe?” \p \v 39 Ma tauna i vomairi ma ive i viḡaei ma i riwei i pa, “Ma genuana!” Ma rabama i riwei i pa, “Ma mae-genuatau!” Ma ive i wanatuini ma daumora ḡaeḡaena i matave. \v 40 Iesu ana tauvotaḡotaḡo i riwei i pa, “Aiwai aubaina o rovorovo? Taumi amapo da eḡa ota vitumaḡana!” \p \v 41 Ma taui i rovo kaua ma i riwa vivira i pa, “Wei aiai ravana da ive ma rabama tauna e vovoteletelei?” \c 5 \s1 Iesu, arua-apoapoena oroto awarina i viaḡaḡana-opunei. \r (Matthew 8:28-34; Luke 8:26-39) \p \v 1 Iesu ana tauvotaḡotaḡo maiteni \pn Galili\pn* topana au baba ḡelauna i ḡeta, mai \pn Gerasa\pn* ai au dobu. \v 2 Wei au dobuna, \w arua-apoapoena|lemma="Arua apoapoei"\w* oroto au orana maemaena. \v 3-5 Eḡa aiai tagotagogina da ita vovaiubai. Mara maḡamaḡauna, aena ma urana seinei i pani. Wate wei i viaituituini, ma eḡa tagotagogina da seinei ita pani. Marai ma waguvarai i nene-labalababa ma i garagarara ma ḡaimei tupuana i boribori-melei ma au kokoaga ma au ola i raunuma. \v 6 Maranai Iesu wagei i opuopu, arua-apoapoei orotona i ruiruinia, aueia Iesu i ʼnanai ma kokoagei i ruba ma \w Iesu|lemma="Iesu"\w* au naona i mae-peu ma i raudune. \v 7-8 Iesu, ravana i riwei i pa, “Arua-apoapoena, wei orotona ma opu-tawaneii!” Ma orotona, ponana au aidamo ma i garara, “Iesu, God \pn Aidamo Telarana \pn* Natuna! Aiwai awariu e ḡoeḡoei? God wavanei a vivibaḡaim da eḡa ma kovoḡiu!” \v 9 Iesu, orotona i vitara-virevirei i pa, “Tam wavam aiai?” \p I paribelei i pa, “Tauai a maḡa, aubaina tau wavau lamna \pn Ḡavia Patarana\pn*.” \p \v 10 Ma arua-apoapoei, Iesu i vibaḡa-guratei da avena nai dobunei ita viopuna-tawanei. \p \v 11 Ma poro boruna ḡaeḡaena au ḡereḡere ola au adana i labalaba. \v 12 Ma arua-apoapoei, Iesu i vibaḡai, “Ma paritawanelai poro au orai ana rui.” \v 13 Iesu i vianina. Ma arua-apoapoei, orotona i opu-tawanei ma poro au orai i rui. Poro boruna 2,000 nanare olei i ruba ḡaira da au topa i monu. \p \v 14 Ma poro taupainii i ruba nae au melagai ma au wapu; ma riwa i vibabarai. Ma rava i nei da ita inanai aiwai i tupua. \v 15 Ma maranai i nae Iesu awarina, orotona au naona arua-apoapoei patarai au orana i mamae; tauna i kiakiala, gara i oteni ma ana nota jijimanina. Ma taui i rovo kaua. \v 16 Ma aiwai i tupua orotona ma poro awari, taui i ʼnainanaia, rava i riwana-naiei. \p \v 17 Ma dobuna ravai, Iesu i vibaḡai da dobuna ita oputawaneii. \p \v 18 Iesu au waga i gerugeru ma orotona, Iesu i vibaḡai i pa, “Tau maiteni tana nae.” \p \v 19 Iesu i viḡaei ma i riwei i pa, “Ma naeme am au dam. Ma \nd Bada\nd* kaua aiwai ḡaeḡaena i kaukaueia ma ana iviaiai tam awarim, taui ma pariverei.” \p \v 20 Ma anina orotona, Iesu i netawanei ma i nae au \pn Dekapolis\pn* \add (melagai 10)\add* da Iesu aiwai awarina i kaukaueia, rava i riwana-naiei. Ma taui anatapui i nononoria i baiei. \s1 Iesu, Jairus natuna wavinena ma wavine doridoriana i vilawani. \r (Matthew 9:18-26; Luke 8:40-56) \p \v 21 Iesu wagei i damana me topa au baba ḡelauna. Maranai kampa i ḡeta ma topa au adana, ma patara i rieiai. \v 22 Pari numana badana wavana \pn Jairus \pn*i nei weka ma maranai Iesu i ʼnanai, tauna Iesu au aena i mae-peu \v 23 ma i vibaḡa-guratei i pa, “Natu guguinina e irairaḡe. Ma nei ma uram au inina ma terei ma ina lawana.” \p \v 24 Anina ma Jairus, Iesu maiteni i nae ma patarana i mae gariḡuruvi ma i votaḡotaḡoi. \p \v 25 Wavine tagogi kampa patarana au orana awarina tara-doriana i mae da madeḡa 12 i kwa. \v 26 Ana mane anataputapuna, dokedoketa maḡamaḡaui awarii i tawanei ma eḡa tagotagogina ita vilawani ma amapo da ana doria i rarata. \v 27-28 Tauna, Iesu nolana ma ana babani i nonori ma au orana i vinua-notanota i pa, “Mepa da ana gara ava ana vodadani ma ana lawana.” Ma tauna, Iesu murinei i nei ma ana gara i vodadani. \v 29 Maratagogi, tara-doriana i wanatuini ma malana i vaia da i lawana. \v 30 Nai maranaina, Iesu malana i vaia da ana rewapana i opu-tawanei ma i mae-tavirei patara au poui ma i riwa i pa, “Aiai au gara i vodadani?” \p \v 31 Ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w*, tauna i riwei, “Ma inanai, patara i mae gariḡuruvim! Ma menanare da u riwa ‘Aiai i vodadaniu?” \p \v 32 Wate Iesu i ʼnana viravira da ita inanai aiai i vodadani. \v 33 Wavine i rovo kaua ma i sisisi, wate i aramanei aiwai awarina i tupua ma i nei ma Iesu au naona i raupari ma aiwai anatapui i vieḡei. \v 34 Anina ma Iesu, wavine i riwei i pa, “Natu, am tumaḡana i vilawanim. Am doria i kwa, ana nuaubam ma nae!” \p \v 35 Maranai i bababani ma rava ḡelaui Jairus ana numei i nei ma i riwei i pa, “Natum ana mara i kwa. Eḡa Taugiu ma visina-viravirai.” \p \v 36 Iesu ai babani i nonora-tawanei ma Jairus i riwei i pa, “Eḡa ma rovo, ma vitumaḡana!” \v 37 Iesu, rava ḡelaui i viḡaei ma \pn Peter\pn* ma \pn James\pn* ma ana tevera \pn John\pn* maiteni i nae. \v 38 Ma Jairus ana au numa i ḡeta ma Iesu, patara i ʼnanai; i toutou ma i taratarakwatu \v 39 ma i rui ma taui i riwei i pa, “Aiwai aubaina o taratara-kwatu ma o toutou? Tevera eḡa ita iraḡe, tauna e matamatave ota.” \p \v 40 Ma taui, Iesu i kakei, ma lamna aubaina rava i viopuni au doa ma tevera alona ma amana ma tauna ana tauvotaḡotaḡo tonuḡa maiteni i rui mepa tevera i matamatave lana. \v 41 Iesu, tevera nimana i vaia ma i riwei i pa, \tl “Talitha koum!”\tl* wei anona, “Kukuma, ma vomairi!” \p \v 42 Maratagogi i vomairi ma babara i vikarei (Tauna ana madeḡa 12). Ma taui i ba kaua. \v 43 Iesu, taui i riwana-guratei da eḡa aiai ita vieḡei ma i riwa da ita viambagibagi. \c 6 \s1 Mai Nasaret, Iesu i parivirevirei \p \v 1 Iesu ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* maiteni nai dobuna i netawanei ma i naeme ana au melagai. \v 2 Ma Sabat marana i ḡeta ma tauna giu i vikarei au \w pari numana|lemma="Pari numana"\w*. Ma rava maḡamaḡaui i riei da i rautaniḡanei. Taui anatapui i baiei ma i vitara-viravira vivira i pa, “Wei tauna nuaulaula ma aramanana mepa i vaia?” Ma, “Kaua aiwaiei e kaukauei?” \v 3 Anina ma taui ava i babani vivira i pa, “Tauna tauvoa. \pn Mary\pn* ana natuevou ma varevarena \pn James\pn*, \pn Joses\pn*, \pn Judas\pn* ma \pn Simon\pn* ma novunovui weka e mamae tauna bo?” Ma lamna aubaina mai \pn Nasaret,\pn* Iesu i parivirevirei. \p \v 4 \w Iesu|lemma="Iesu"\w*, taui i riwei i pa, “\tl Peroveta\tl* dobu au ḡelaui e vivivirei, wate ana au melagai, ana rava ma ana dam oina, eḡa ita vivivirei.” \p \v 5-6 Tauna i baiei da rava eḡa tauna ita vitumaḡanei. Ma eḡa tagotagogina da kaua vivirewapanai kampa ita kauei. Tauna urana, rava ruaḡa ota doridoriai au tepai i terei ma i vilawani. Ma muriai, melagai nununai au ḡereḡerei i viararamana nae. \s1 Iesu ana Apasol i paritawanei da ita viararamana \p \v 7 Ma Iesu, taui 12 i ḡoreiai ma ruaruaḡei ava i paritawanana-opunei ma rewapana i verei da \w arua-apoapoei|lemma="Arua apoapoei"\w* ina viaḡaḡana-opunei. \v 8 Ma riwa bagibaginei i riwei i pa, “Ami au vaḡai, eḡa aiwai ona vaia anina jiḡona ava; eḡa lam, eḡa autu bo mane au urami. \v 9 Ae uma ona oteni ma eḡa kwama ḡelauna ona vaia.” \v 10 Ma i riwei i pa, “Metauna melagaina o ruiruiana ma i vianinemi. Numa tagoginina au orana ona mae da melagaina ona oputawanei. \v 11 \x + \xo 6:11 \xt Act 13:51\x*Mepa da au melagai o ḡeta ma rava eḡa ita vianinemi bo eḡa ita rautaniḡanemi. Nai melagaina ona oputawanei ma aemi pokauna ona rauabuabui da ina aramanei da taui ai wavu!”\f + \fr 6:11 \ft Wariaḡa mai Jew, tauvaḡai e nenememei au Israel. Taui au aei pokau e rarauabuabui maranai Israel ana au parata e ḡeḡeta, lamna taui orai e viaiaini. Ma Iesu ana tauvotaḡotaḡo wei i kauei da melagai ravai ina notai, “Tauvotaḡotaḡo e ririwa da tauta orata apoapoena me tauta eḡa mai Jew.”\f* \p \v 12 Ma taui i opu ma rava awari i raugugula ma i riwei i pa, “Taumi ami ḡoʼapoapoei ona voterei ma ona \w mae-taviremi|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w* God awarina!” \v 13 Taui, arua-apoapoei i viaḡaḡana-opunei. Ma rava doridoriai maḡamaḡaui, olive oirana au kolai i buloi ma i vilawani. \s1 John Taubabataito ana iraḡe \p \v 14-16 \x + \xo 6:14-16 \xt Mrk 8:28\x*Iesu nolana i nae da rava anatapui i aramanei ma tauna i babaniei. Ma rava ḡelaui i ririwa i pa, “Tauna, kaua vivirewapanai e kaukauei, aubaina tauna \pn John\pn* Taubabataito iraḡelei i vomairi me.” Ḡelaui i ririwa i pa, “Tauna \pn Elijah\pn* i nememei.” Ma ḡelaui i ririwa i pa, “Tauna \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* wariaḡai nanare.” Ma gulau \pn Herod\pn*,\f + \fr 6:14-16 \ft Herod Antipas, Galili ana Wavalatona.\f* nolana i nonori ma i riwa i pa, “Tau, John Taubabataito uana a borituini; marina i vomairi me.” \v 17-20 \pn John\pn* ana virarautua, lamna wenanare. Muriai da Iesu ana viararamana nolana ita vikarei. \pn Herod\pn*, tuana \pn Philip\pn* awana i kwalei ma i ravaḡi. Wavinena wavana \pn Herodias\pn*. Au murina \pn John\pn*, \pn Herod\pn* i riwana ḡiriḡiriei i pa, “Tarawatu e mamae da eḡa vareim awana ma kwalei.” Ma \pn Herod\pn*, riwa i paritawanei da \pn John\pn* i pani da panipani au numana i terei. \pn Herod\pn* ana nuaiaina, \pn John\pn* i rarautaniḡanei. Wate nuanuana i raḡaraḡa. \p Ma \pn Herodias\pn*, \pn John\pn* awarina amlona i ḡaiḡai ma viraḡenana i ḡoei. \pn Herod\pn* i aramanei da \pn John\pn*, lamna rava jijimanina ma \w vivivireina|lemma="Vivivirei ma Viaiaina; Aiaii"\w* ma i gagaloei. \pn Herod\pn*, \pn John\pn* i rovoei ma lamna aubaina wavinena eḡa tagotagogina da aiwai ita kauei. \p \v 21 Ma wavine, gavogavo i ʼnanai, maranai \pn Herod\pn* ana tupua marana i ḡeta ma torela i vokaukauei. Ma gabemani babadai ḡaeḡaei ma sorodia ai babada ḡaeḡaei ma \pn Galili\pn* babadai i raukwatuei. \v 22 Ma \pn Herodias\pn* natuna wavinena i nei ma i ara. \pn Herod\pn* ma taui maiteni i amam i vinuaiaini. Ma gulau, guguini i riwei i pa, “Aiwai u ḡoeḡoeia ma vibaḡaiu ma ana verem!” \v 23 Ma i parivainuaḡani i pa, “God au matana a ririwem da aiwai u vivibaḡeiu ana verem da au vigulau navanavana au paratana.” \p \v 24 Ma tevera wavinena i opu ma alona i paridadanei i pa, “Aiwai ana vibaḡei?” \p Ma i paribelei i pa, “\pn John\pn* Taubabataito kolana.” \p \v 25 Ma maratagogi i vipaparana ma gulau awarina i rui ma i vibaḡai i pa, “A ḡoeḡoei da marina \pn John\pn* Taubabataito kolana ma vereu au aboma!” \v 26 Ma gulau nuanuana i bola-kauei. Wate parivainuaḡana boiboḡi i kauei taui i amam au matai. Ma lamna aubaina guguini, aiwai i vivibaḡei anina i vianinei. \v 27 Ma tauviraḡena i paritawanei ma i riwei da \pn John\pn* kolana ita neiai. Ma i nae panipani au numana ma \pn John\pn* uana i borituini. \v 28 Ma kolana au aboma i terei ma guguini i verei ma guguini, alona i verei. \v 29 Ma \pn John\pn* ana tauvotaḡotaḡo, nolana i nonori ma i nei ma taubeuna i vaia ma au kokoaga i vimataveni. \s1 Iesu, nelara 5,000 i viambagibagi \r (Matthew 14:13-21; Luke 9:10-17; John 6:1-14) \p \v 30 \tl Apasol\tl* i ḡeta memei ma aiwai anataputapuna i kaukauei ma i raraugugulei, Iesu i vieḡei. \v 31 Lamna maranai, rava maḡamaḡaui i nenei ma i nenae da Iesu ana tauvotaḡotaḡo maiteni eḡa gavogavo ita maemae da ita am. Lamna aubaina Iesu, taui i riwei i pa, “Taumi ava ona nei ma tana nae au mutulua da laumi ina tau mara aburuna.” \v 32 Ma anatapui wagei i nae au mutulua. \p \v 33 Wate rava maḡamaḡaui i ʼnanai i nenae ma i aramanei taui aiavoi. Ma melagai nununai anatapui geraei i ruba gogona da au dobuna i aiḡeta. \v 34 Maranai Iesu wagei i tuopu au gera ma patara ḡaeḡaena i ʼnanai ma nuanuana i bola-kauei. Taui me \w sipu|lemma="Sipu"\w* ma eḡa ai tauvipaipai. Ma Riwana Aiaina viararamanai i raukarei. \v 35 Ma au biga e tuturiai ma ana tauvotaḡotaḡo i nei awarina ma i riwei i pa, “Wei mutulua ma madeḡa e arearere. \v 36 Rava ma paritawanei da ina nae au melagai ma au wapu au ḡereḡere da ai lam ina gimarai.” \p \v 37 Wate Iesu i paribelei i pa, “Taumi ona viambagibagi!” Ma taui i paribelei i pa, “Mepa 200 \tl denarii\tl*\f + \fr 6:37 \ft 200 denarii. Denarius tagogi lamna taubagibagi ai maia au pom tagogo nolana aubaina.\f* tana vaia da wei patarana tana viambagibagi?” \v 38 Ma Iesu i paridadanei i pa, “Palawa biaḡa awarimi? Ona nae ma ona baiei!” \p Maranai i nelaḡai ma i riwa i pa, “Awariai, palawa five ma iana ruaḡa.” \p \v 39 Anina ma Iesu, patara i riwei i pa, “Boru nununai, gidagida au majimajiḡai ona kiala nae.” \v 40 Ma taui ai au boru 50 da 100 nanare i kiala nae. \v 41 Ma Iesu, palawa five ma iana ruaḡa i vaia ma i ḡoutata au mara ma God i viegualauei. Ma palawa i vogimagimai ma iana i ḡutai da ana tauvotaḡotaḡo i verei ma taui, rava i verei. \v 42 Ma patara i am ma i am-iaua. \v 43 Ma ana tauvotaḡotaḡo, lam am tereterenai i tuarui da poa muomuoi 12 i vioai. \v 44 Nelara 5,000 i viambagibagi. \s1 Iesu, waira au tepana i babara \r (Matthew 14:22-33; John 6:15-21) \p \v 45 Anina ma Iesu, ana tauvotaḡotaḡo i egari da ita aidamana au \pn Bethsaida.\pn*\f + \fr 6:45 \ft Eng. \fq Bethsaida.\f* Taui au waga i geru da i nenae ma tauna, patara i paritawanei. \v 46 Patara i paritawanei ma tauna ava i ḡae au ola da ita raupari. \v 47 Ma waguvara ana tauvotaḡotaḡo au waga au topa ma Iesu au alala. \v 48 Ma ana tauvotaḡotaḡo, lare i vovoguratei da ita ḡota wate ive i viraumatamatani. Ma maratomtom nanare, Iesu i nae awari. Tauna waira au tepana i bababara ma i ḡoei da taui ita tutelarei. \v 49-50 Ma maranai taui, Iesu i ʼnanai topa au tepana i bababara ma i notai da tauna konaḡa ma i rovo kaukaua ma i vigaragararei. Ma maratagogi Iesu i riwa i pa, “Tepami ina tora! Tau, eḡa ona rovo!” \p \v 51 Ma au waga i geru ma ive i wanatuini ma taui i bana-kauei. \v 52 Avena da kaua palawa awarina i kauei i ʼnanai, wate ana rewapana eḡa ita aramana-kauei. Taui orai i bado ma i vinuanaina. \s1 Iesu, rava doridoriai maḡamaḡaui au Genesaret i vilawani \r (Matthew 14:34-36) \p \v 53 Taui, topa i damani ma au \pn Genesaret\pn* i ḡota ma ai waga i raḡini. \v 54 Taui, waga i oputawanei ma rava, Iesu i ʼnanai ma maratagogi i aramanei da tauna. \v 55 Iesu nolana, \pn Galili\pn* provins anatapui i naeni ma i nonori da tauna mepa i mamae. Ma kampa, doridoriai rasirasiei i vivaneiai. \v 56 Iesu mepa i nenelana, melagai ḡaeḡaei ma muomuoi ma wapu mepa rava e mamae lana. Ma rava, ai rava doridoriai nai au melagaina i neiai au deba. Ma i vibaḡa, da doridoriai, Iesu ana gara adana ava ita vodadani. Ma aiavoi Iesu ana gara i vodadani i lawana. \c 7 \s1 Amamami ai giu \r (Matthew 15:1-9) \p \v 1-4 \pn Pharisi \pn* ma \pn Jew \pn* anatapui, magumagura ai giu maḡamaḡaui e notanota-jijini. Taui, ai aniuma ma ai aniam anatapui e oḡaoḡai lamnei taui e viaiaina-melei God au matana. Ma maranai au maket da e nenei, urai ina oḡai ma ina am. Taui eḡa ina am da au naona urai ina \w oḡa|lemma="Babataito"\w* kauei me ai magumagura ai giu nanare. \p Maratagogi \pn Pharisi\pn* ḡelaui ma Tarawatu Babadai, \pn Jerusalem\pn* ei i nei Iesu awarina da ita rautaniḡanei. Ma taui i ʼnanai da Iesu ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* ḡelaui, urai eḡa ita oḡai ma i amam. \p \v 5 Ma taui, Iesu i vitara-virevirei i pa, “Aiwai aubaina am Tauvotaḡotaḡo magumagura ai giu, eḡa ita votaḡotaḡoi ma ana ura miramirai e amam?” \p \v 6 Ma Iesu i paribelei i pa, “Taumi morumorumi ma o vikaua-aiaina-melemi. God ana peroveta \pn Isaiah\pn* i riwa kaua maranai i riwa, i pa: \qm1 ‘Wei ravai ipiriei e vovoepaepaiu, \qm2 wate nuanuai aueia. \qm1 \v 7 Taui rava ai giu e viviararamani. \qm2 Lamna aubaina ai voepaepa anona eḡa.’ \rq (Isaiah 29:13)\rq* \m \v 8 Taumi, God ana Tarawatu o teretere-tawanei ma ami giu o votaḡotaḡoi.” \p \v 9 Ma i riwana-melei i pa, “Taumi o aramana kaua da God ana Tarawatu o gedugeduaiei ma amamami ai giu o vovotaḡotaḡoi. \v 10 \x + \xo 7:10 \xt Exo 20:12; \xt Exo 21:17\x*God ana Tarawatu, \pn Moses \pn* i girugirumia nanare: \qt Amam ma alom ma vivirei\qt* ma \qt Aiai amana ma alona e enaena-boai, tauna ona viraḡeni.\qt* \v 11 Wate taumi o viararamana da aiai awarina mane bo purapura, amana bo alona ita voagui ma ita riwei, ‘Awariu e mamae da ata voaguim; wate lamna \tl Corban\tl* - a tereriei pulo, God aubaina.’ \v 12 Wei viararamanana, taui e viviḡaei da amana ma alona ina voagui. \v 13 Ma wei taunei viararamana, rava awari o vividamani; ma God riwana o vivikwakwavi. Ma kaua maḡamaḡaui ḡelaui maiteni o kaukauei.” \s1 Metauna kauai, rava orai e vivimirai. \r (Matthew 15:10-20) \p \v 14 Iesu, patara i kwatuana-melei ma i riwei i pa, “Anatapumi ona rautaniḡaneu ma aiwai a ririwemi ona aramanei. \v 15-16 Aiwai au tanoei au orami e ruirui, lamna eḡa ita vivimiraimi ma aiwai da oramiei e opuopu, lamna e vivimiraimi God au matana.”\f + \fr 7:15-16 \ft Giruma ḡelaui Mark uranei i girugirumia wei riwai wenanare e mamae, \fq “Mepa da taniḡami e mamae, ona rautaniḡana.”\f* \p \v 17 Anina Iesu, patara i voterei ma i rui au numa. Ma ana tauvotaḡotaḡo, i vitara-virevirei da wei awanainana anona aiwai. \v 18-19 Iesu i paribelei i pa, “Taumi maiteni eḡa ota aramanei bo? Kaua aiwai au tano, rava au orai e ruirui amapo eḡa ina vimirai. Anona lamna wei kauai, eḡa ita ruirui rava au nuapouna, wate au manawana da e opuopu.” (Wei riwanei Iesu, lam anatapui i viaiaini). \p \v 20 Anina ma i riwa i pa, “Aiwai, rava oranei e opuopu; lamna, rava e vivimirai God au matana. \v 21 Anina rava nuanuanei vinuanotanota apoapoei e opuopu me: viawawana labalababa, danene, viraḡena, awadanene, \v 22 ambo, rau-iviapoapoe, moru, erawa, unura, terevaideḡa, mae-ḡaeḡae ma opa. \v 23 Wei kauai apoapoei anatapui oranei e opuopu ma rava e vimiramirai.” \s1 Jentail wavine,\f + \fr 7:24 \ft Rava eḡa mai Jew.\f* Iesu i vitumaḡanei \r (Matthew 15:21-28) \p \v 24 Ma dobuna i voterei ma i nae \pn Taia\pn* ana au parata. Ma i rui govaḡa au numa ma eḡa ita ḡoei da rava ita aramanei da tauna kampa, wate eḡa tagotagogina da ita raugovaḡa. \v 25-26 Wavine tagogi, Iesu nolana i nonori ma i nei awarina. Tauna eḡa \pn Jew \pn* ma \pn Jentail\pn* au \pn Phonisia\pn* i tupua, Siria ana au parata. Arua-apoapoena, tauna natuna wavinena aburuna i ruini; ma alona i nae Iesu au naona i mae-peu ma ma i vibaḡai da \w arua-apoapoena|lemma="Arua apoapoei"\w* ita viopuni. \v 27 Iesu i aramanei da tauna \pn Jentail; \pn* lamna aubaina i riwei i pa, “Eḡa ita ai da roaroa ai lam ata vaia da auou ata verei da au naona roaroa ina am-iaua.”\f + \fr 7:27 \ft Riwa \fq roaroa \ft wei au awanaina lamna mai Jew. Taui e notanotai da taui i ai guratana eḡa me rava ḡelaui. Lamna aubaina taui dobu ḡelaui ravai e ḡoreḡorei \fq auou.\f* \p \v 28 Ma wavine i paribelei i pa, “Bada, aiwai u riwei; lamna riwa kaua. Wate auou, roaroa ai lam momoḡina, kepakepa au gabaurina e rauraua e aniani.” \p \v 29 Ma Iesu wei i riwei i pa, “U paribelana kaua, aubaina ma nae au numa. Arua-apoapoena natum i opu-tawanei.” \p \v 30 Ma wavine i naeme au numa. Natuna wavinena i ʼnanai i matamatave, arua-apoapoena boiboḡi tevera i opu-tawanei. \s1 Iesu, oroto taniḡa-potapotana ma mena birebirena i vilawani \p \v 31 Iesu \pn Taia\pn* ma \pn Sidon\pn* ana parata i netawanei ma au babaḡela \pn Dekapolis\pn* i verautuini ma i nae au \pn Galili\pn* topana. \v 32 Oroto taniḡana potapotana ma menana birebirena i neiai Iesu awarina ma i vibaḡai da urana au inina ita terei da ita vilawani. \v 33 Iesu, oroto i taravaina-opunei da taui ava ma ura-gigina, oroto au taniḡana i terei ma ura-gigina ḡelauna i ovai ma menana i vodadani. \v 34 Nuanuana i bolai ma i ḡoutata au mara; i lavutu tawanana ma oroto i riwei i pa, \tl “Ephatha!”\tl* Wei anona, “Ma wanatawanei!” \v 35 Maratagogi taniḡana i wanatawanei ma menana i vidagudagu ma i babani kaua. \v 36 Ma Iesu, taui i viḡaei da aiwai i tuputupua, avena rava ita vieḡei. Iesu, rava i viḡaei; wate taui eḡa ita rautaniḡana ma riwa i vituai. \v 37 Ma maranai ravai wei i nonori, taui i bana-kauei ma i riwa i pa, “Aiwai anatapui i kauana-kauei. Tauna, rava taniḡa potapotai e vivilawani da e rarautaniḡana ma menabirebirei e bababani.” \c 8 \s1 Iesu, rava 4,000 i viambagibagi \r (Matthew 15:32-39) \p \v 1 Nai maranai, patara ḡaeḡaena i riana-melei. Patara eḡa ai lam. Ma Iesu, ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* i kwatuei da i nei ma i riwei i pa, \v 2 “Au pom tonuḡa patara maiteni a mae ma ai lam eḡa ma a rau-nuapoapoelei. \v 3 Taui ḡelaui, uamei i nei. Mepa da ana am-iraḡe ana paritawanei ai au numa, ma au etanai ina raumolaḡau.” \p \v 4 Ma ana tauvotaḡotaḡo i paribelei i pa, “Wei mutulua ma mepa lam tana vaia da wei patarana tana viambagibagi?” \p \v 5 Ma Iesu, taui i paridadanei i pa, “Awarimi palawa biaḡa?” \p Taui i riwa i pa, “seven.” \p \v 6 Ma Iesu, patara i riwei da au doa i kiala. Ma palawa seven i vaia ma God i viegualauei ma i vogimagimai ma ana tauvotaḡotaḡo i verei da patara i verei. \v 7 Ma taui awari, iana muomuoi ruaḡa ota. Iesu i vaia; God i viegualauei ma ana tauvotaḡotaḡo i verei da patara i verei. \v 8 Taui anatapui i am da i am-iaua. Ma lam am tereterenai i tuarui da poa ḡaeḡaei seven i vioai. \v 9 Rava 4,000 i viambagibagi. Ma muriai i paritawanei ai au numa. \s1 Pharisi, God ana mataira i vibaḡei \r (Matthew 15:39–16:4) \p \v 10 Maratagogi, Iesu ana tauvotaḡotaḡo maiteni au waga i geru ma i nae \pn Damanuta \pn*ana au parata. \v 11 \pn Pharisi \pn* ḡelaui i nei ma viparipariḡai i vikarei Iesu maiteni. Taui i ḡoei da Iesu ita raudadani da mataira Godei ita viatataiei. \v 12 Iesu, \w Aruanei|lemma="Arua"\w* i lavutu tawanana ma i riwa i pa, “Wei kimta voui, aiwai aubaina mataira e ḡoeḡoei? A ririwana-kauemi, amapo mataira eḡa ona inanai.” \s1 Iesu, ana tauvotaḡotaḡo I parivainotai \p \v 13 Anina ma Iesu, patara i netawanei ma ana tauvotaḡotaḡo maiteni au waga i geru me ma i damana Topa \pn Galili\pn* au baba ḡelauna. \v 14 Ma ana tauvotaḡotaḡo, nuanuai i vuru da ai palawa ita vaia ma palawa tagogi ava au waga i mamae. \v 15 Iesu, taui I parivainotai i pa, “\pn Pharisi \pn* ma \pn Herod\pn* ai giu ma ai viararamana morumoruna ona inana-kauei! Lamna me \tl yist.\tl*\f + \fr 8:15 \ft Yist mai Jew awarii awanainei lamna aiwai da apoapoe, mira bova e vivitua bo e vivimaḡai. Weka Iesu mai Pharisee ma mai Herod ai lawana ma ai giu morumorui e babaniei, da eḡa ina tua.\f*” \p \v 16 Ma taui i babani vivira i pa, “Tauta eḡa ata palawa aubaina da e ririweta.” \p \v 17 Ma Iesu i aramanei ma taui i riwei, “Aiwai aubaina o bababani da taumi awarimi eḡa palawa? Taumi amapo da eḡa ota aramana ma o vivinuanaina? Orami i bado bo? \v 18 \x + \xo 8:18 \xt Mrk 4:12\x*Matami e mamae ma eḡa ota inainana. Ma taniḡami e mamae ma eḡa ota nonora. Ma o vinuanotanota bo eḡa? \v 19 Maranai palawa five a vogimagimai rava 5,000 aubaii, lam am tereterenai o tami da poa biaḡa o vioai?” \p Taui i paribelei, “Twelve.” \p \v 20 “Ma maranai palawa seven a vogimagimai rava 4,000 aubaii, lam am tereterenai o tami da poa ḡaeḡaei biaḡa o vioai?” \p Taui i paribelei, “Seven.” \v 21 Ma taui i riwei i pa, “Ma amapo da o vivinuanaina!” \s1 Iesu, oroto mata apoapoena i vilawani au Bethsaida \p \v 22 Taui i nei au \pn Bethsaida\pn* ma rava ḡelaui, oroto matana apoapoena i neiai Iesu awarina ma i vibaḡa-guratei da ita vodadani. \v 23 Ma Iesu, oroto matana apoapoena i raunimavoai ma melagaiei i taravaina-opunei. Ma kampa matana i ovai ma urana au matana i terei ma i paridadanei, “Aiwai e inainanai bo eḡa?” \p \v 24 Ma i taepai ma i riwa, “Rava a inainanai ma taui me ai ita bababara.” \p \v 25 Iesu, urana i tere-melei oroto au matana. Ma matana i wanatawanei da aiwai anatapuna i ʼnana-kauei. \v 26 Iesu, tauna i paritawanei ana au numa ma i riwei, “Eḡa ma nae au melagai! Wate jijimanina ma nae au numa.” \s1 Peter i riwa da Iesu, tauna Keriso \r (Matthew 16:13-16; Luke 9:18-20) \p \v 27 \w Iesu|lemma="Iesu"\w*, ana tauvotaḡotaḡo maiteni i nae melagaii \pn Caesarea Philipai\pn* au ḡereḡerei. Maranai i nenae ma Iesu, taui i paridadanei, “Rava e ririwa; tau aiai?” \p \v 28 \x + \xo 8:28 \xt Mrk 6:14-15\x*Ma taui i paribelei, “Ḡelaui e ririwa da tam, \pn John\pn* Taubabataito. Ma ḡelaui \pn Elijah\pn*. Ma ḡelaui e ririwa da \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* wariaḡana tagogi.” \p \v 29 Ma Iesu, taui i paridadanei, “Wate taumi, mena o notanota-nei? O ririwa da tau aiai?” \p \pn Peter\pn* i paribelei, “Tam God ana \tl Messiah\tl* - anona \w Keriso|lemma="Keriso; Messiah"\w*.” \p \v 30 Iesu, taui i viḡaei da eḡa aiai ina riwei da tauna aiai. \s1 Iesu ana iraḡe ma ana vomairi me i babaniei \r (Matthew 16:21-23; Luke 9:21) \p \v 31 Ma Iesu i raukarei da ana tauvotaḡotaḡo i giuni i pa, “\w Rava Natuna|lemma="Rava Natuna"\w* ina vinuapoapoe kaua. Ma dogadogara, pirisi babadai ma tarawatu babadai, tauna ina pari-geduaiei ma ina viraḡeni. Ma au pom tonuḡa au murina ina vomairi me.” \v 32 Iesu jijimaninei wei kauai i bababaniei ma lamna aubaina \pn Peter\pn*, tauna i taravaini au ririva ma enana i vikarei. \v 33 Wate Iesu i mae-tavirei ma ana tauvotaḡotaḡo i ʼnanai. Ma \pn Peter\pn* i eni, i pa, “\w Satan\w* ma nae au muriu! Tam am nota eḡa Godei ita nenei, eḡa da ravei.” \s1 Iesu votaḡotaḡona anona \r (Matthew 16:24-28; Luke 9:23-27) \p \v 34 Ma Iesu, patara ma ana tauvotaḡotaḡo i raukwatuei ma i riwei, “Mepa da aiai ita votaḡotaḡoiu. Tauna ina boviana-melei ma ana \w korosi|lemma="Korosi; Tuparatui"\w* ina avarai ma ina votaḡotaḡoiu.\f + \fr 8:34 \ft Wei lamna awanaina. Anona lamna Iesu ana tauvotaḡotaḡo anina vinimala ma apoapoei ina nelaḡai aubaina taui, tauna i votaḡotaḡoi. Tauna eḡa ita ririwa da ana tauvotaḡotaḡo au korosi ina iraḡe me tauna.\f* \v 35 Aiai ana lawana e tatajijini, ina vine-boai. Ma aiai da ana lawana i verenei; Tau ma \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* aubaina. Tauna ana lawana ina vaimelei. \v 36 Ana aii bo anona aiwai, mepa da wei dobuna lawanana ma vigulauna ma vaipai ma am lawana maemae-nonoana ma vine-boai. \v 37 Wate aiwaiei am lawana ma gimara-melei. \v 38 Mepa da aiai: tau ma au viararamana ina vinimalei; ma i mae-puputeu; ma ana ḡoanei kaua apoapoe ina kaukauei. Rava Natuna, tauna ina vinimalei maranaina ina nememei; Amana ana au boruma anela \w vivivirei|lemma="Vivivirei ma Viaiaina; Aiaii"\w* maiteni.” \c 9 \nb \v 1 Ma Iesu, wenanare i riwei, “Taumi a ririwana-kauemi; rava ḡelaumi weka o maimairi amapo eḡa ona iraḡe da God ana vigulau ona inanai ana rewapanana ina nei.” \s1 Iesu inanana i virai \r (Matthew 17:1-13; Luke 9:28-36) \p \v 2 Au pom six muriai, \w Iesu|lemma="Iesu"\w*, \pn Peter\pn*, \pn James\pn* ma \pn John\pn* i taravaini. Ma taui ava i ḡae ola ḡaeḡaena au tepana. Ma kampa taui au matai, Iesu inanana i virai. \v 3 Ana gara i arapoira ma gamrina i vimata-kamokamota; eḡa me aiwai ḡelauna au dobu nanare. \v 4 Ma kampa au matai, \pn Elijah \pn*ma \pn Moses \pn* i eḡa. Ma Iesu maiteni i bababani. \v 5 Ma \pn Peter\pn* Iesu i riwei, “Tauviararamana, i aii da tauta weka. Ma vianinelai da numakweta tonuḡa ana voai: tagogi tam aubaim, ḡelauna \pn Moses \pn* ma ḡelauna \pn Elijah\pn* aubaina!” \v 6 Ma taui i rovo kaua ma \pn Peter\pn* eḡa ita aramanei da aiwai i latolatoni. \p \v 7 \x + \xo 9:7 \xt Mrk 1:11\x*Anina ma apau i eḡa ma taui i purui. Ma pona apauei i opu ma i riwa i pa, “Wei Tau Natu au nuavainana, ona rautaniḡanei!” \v 8 Maratagogi taui i ʼnana viravira ma eḡa aiai ḡelauna ita inanai ma Iesu, tauna ava. \p \v 9 Ma maranai olei i ḡaiḡairai ma Iesu, taui i viḡaei da aiwai i ʼnananaia eḡa ina vieḡai da au naona \w Rava Natuna|lemma="Rava Natuna"\w* iraḡelei ina vomairi me. \p \v 10 Ma taui, wei riwana i voteletelei ma i babani vivira i pa, “Iraḡelei vomairi me anona aiwai?” \v 11 Ma taui, i vitara-virevirei i pa, “Aiwai aubaina, tarawatu babadai e ririwa da \pn Elijah \pn*au naona ina nei?”\f + \fr 9:11 \ft Mai Jew i vitumaḡana da \fq Elijah \ft au naona ina nememei ma \fq Keriso \ft muriai ita nei. (Mal 3:1, 4:5-6). Ma taui eḡa ita notai da Elijah rau-iviapoapoe ina nelaḡai ana au nememei.\f* \p \v 12 Iesu i paribelei, “Riwa kaua \pn Elijah \pn*au naona ina nei da aiwai anatapuna ina vokaukauei. Aubaina wariaḡa i girumi da Rava Natuna ina vinuapoapoe kaua ma ina inana-geduaiei. \v 13 Wate a ririwana-kauemi da \pn Elijah \pn*anina i nei ma rava, ai ḡoanei tauna i rau-iviapoapoelei me i girugirumia nanare.”\f + \fr 9:13 \ft Iesu lamna John Taubabataito i bababaniei da tauna Elijah (Mat 11:13-14, 17:10-13)\f* \s1 Iesu, arua-apoapoena tevera orotona awarina i viopuni \r (Matthew 17:14-21; Luke 9:37-43a) \p \v 14 Iesu ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* tonuḡa maiteni olei i ḡaira memei ai rava awari ma patara ḡaeḡaena, taui i gariḡuruvi. Ma \pn Jew \pn* ai tarawatu babadai, taui maiteni i vivitarapiri. \v 15 Maranai patara, Iesu i ʼnanai. Taui orai i auepai ma awarina i ruba ma i viegualauei. \v 16 Iesu, taui i vitara-virevirei, “Aiwai o vitarapiriei?” \p \v 17 Oroto tagogi patara au poui i paribelana, “Tauviararamana, \w arua-apoapoena|lemma="Arua apoapoei"\w* natu orotona au orana e mamae ma i kauei da eḡa ita bababani, lamna aubaina a neiai awarim. \v 18 Maranai ana doria e ururu-melei, lamna arua-apoapoena: tauna au doa e tawatawanei; gamona e vivipuropuro; ivona e utauta ḡiriḡiriei; ma inina e badobado. Am tauvotaḡotaḡo a vibaḡai da arua-apoapoena ita viopuni, wate eḡa tagotagogina da ita kauei.” \p \v 19 Ma Iesu i paribelei, “Oo mara aiwai ona vitumaḡana! Ta mae ḡaḡa ma ami vita ana ʼvara ḡaḡalei? Tevera awariu ona neiai!” \p \v 20 Ma tevera i neiai Iesu awarina. Ma maranai arua-apoapoena, Iesu i ʼnanai, maratagogi tevera i viaikwajiana-guratei da au doa i tonei ma i vitatauvira ma i vivipuropuro. \v 21 Iesu, tevera amana i vitara-virevirei, “Wei teverana ana doria mara aiwai i vikarei?” \p I paribelei i pa, “Maranai aburunai. \v 22 Arua-apoapoena mara au anatapuna, tauna ai au araratana ma au waira e tawatawanei ma i ḡoei da ita viraḡeni. Mepa da tam tagotagogina; ma raunuʼapoapoelelai ma ma voaguiai!” \p \v 23 Iesu, tauna i riwei, “Menanare da u riwa, ‘Mepa da tam tagotagogina?’ Aiai ravana e vivitumaḡana, God anatapuna ina kauei tauna aubaina.” \p \v 24 Maratagogi tevera amana i garara, “A vitumaḡana, wate au tumaḡana eḡa ita rata ma ma voaguiu da ina rata!” \p \v 25 Iesu i ʼnana da patara i rierieiai awarii ma lamna aubaina \w arua-apoapoena|lemma="Arua apoapoei"\w* i egari i pa, “Tam arua taniḡa-potapotana ma gumgum. Tau a egaegarim da tevera ma opu-tawanei. Ma eḡa melanai au orana ma rui me!” \p \v 26 Ma arua i garara ma tevera i viaikwajiana-guratei ma i opu-tawanei. Ma tevera inanana me taubeu. Ma rava maḡamaḡaui kampa i riwa, “Tauna iʼraḡe!” \v 27 Ma Iesu, tauna urana i vojijini ma i sinaepai da i mairi. \p \v 28 Muriai Iesu, ana tauvotaḡotaḡo maiteni i rui au numa. Ma maranai taui ava ma i paridadanei i pa, “Aiwai aubaina tauai eḡa tagotagogina da arua-apoapoena ata viopuni?” \p \v 29 Iesu, i riwa, “Arua-apoapoei me wenanare, pari ainelana ina viopuni.” \s1 Iesu ana iraḡe i babaniana-melei \r (Matthew 17:22-23; Luke 9:43b-45) \p \v 30 Iesu, ana tauvotaḡotaḡo maiteni dobuna i netawanei ma \pn Galili\pn* i verautuini. Iesu eḡa ita ḡoei da rava ita aramanei da taui mepa. \v 31 Aubaina tauna, ana tauvotaḡotaḡo i viararamani i pa, “Taui Rava Natuna ina amverenei rava ḡelaui au urai. Ma taui ina viraḡeni. Wate au pom tonuḡa au murina ina vomairi me.” \p \v 32 Wate taui eḡa ita aramanei tauna aiwai i bababaniei. Ma pari-dadanana i rovoei. \s1 Tauvotaḡotaḡo i vitarapiri vivira da aiai i ḡetelara \r (Matthew 18:1-5; Luke 9:46-48) \p \v 33 Iesu ana tauvotaḡotaḡo maiteni i ḡeta au \pn Capeniam\pn* ma au numa i rui. Ma Iesu, taui i vitara-virevirei, “Au etanai aiwai o vitarapiriei?” \p \v 34 Wate taui i genuana, aubaina au etanai taui i vitarapiri vivira da aiai i ḡetelara. \v 35 \x + \xo 9:35 \xt Mrk 10:43-44\x*Iesu i kiala ma Apasol 12 i raukwatuei awarina ma i riwei i pa, “Aiai e ḡoeḡoe da ina vibada. Tauna ina tereḡairana-melei ma ina vimuri dewadewa ma ina vitaunola rava aubai.” \p \v 36 Ma Iesu, tevera i vaia ma au poui i vimairini. Ma urana au jiḡona i tere-taḡonei. Ma taui i riwei i pa, \v 37 “Aiai ravana; tau wavauei, tevera wenanare i rauḡorei. Lamna tau maiteni e rarauḡoreiu. Ma aiai da tau e rarauḡoreiu. Lamna tauparitawaneu maiteni e rarauḡorei.” \s1 Aiai eḡa ata ḡavia, lamna turata \r (Luke 9:49-50) \p \v 38 Anina ma \pn John\pn*, Iesu i riwei, “Tauviararamana! Tauai, oroto tagogi a inanai; tam wavamei arua-apoapoena i viviopuni ma tauna eḡa turata. Lamna aubaina a viḡaei da eḡa ina kauana-melei.” \p \v 39 Iesu i riwa, “Eḡa ona viḡaei! Eḡa aiai au wavau kaua babai ina kauei ma muriai ina parivai-apoapoeniu. \v 40 Aiai ravana eḡa ata ḡavia; lamna turata. \v 41 Tau a ririwana-kauemi. Mepa da aiai ravana, waira i veremi tau au wavau; aubaina taumi au Tauvotaḡotaḡo. Taui ai maia eḡa ina vine-boai.” \s1 Rauelara babanina \r (Matthew 18:6-9; Luke 17:1-2) \p \v 42 Aiai ravana i kauei da wei teverana ana tumaḡana Tau awariu i viapoapoeni da ḡoʼapoapoe i kauei. Lamna i ai da ḡaima ḡaeḡaena ravana au uatabana ina duri ma au boga ina tawanei aubaina God, tauna ina kovoḡa-guratei.\fig |src="hk00146c.tif" size="col" loc="9:42" ref="9:42" \fig* \v 43-44 Mepa da nimam i kauem da ḡoʼapoapoe u kauei. Ma bori-tawanei! I aii da nimam tagogiava ma lawana mamae-nonoana ma vaia. Ma eḡa ma kauei da nimam ruaḡa aiaii ma ma nae \w ai au menamenana|lemma="Rava irairaḡei ai dobu/ai menamenana"\w*; mepa ai eḡa melanai ita bobo.\f + \fr 9:43-44 \ft Wariaḡa nimaiei i giruma damanei taui riwana tagogina me vs 48.\f* \v 45-46 Mepa da aem i kauem da ḡoʼapoapoena u kauei. Ma bori-tawanei! I aii da sigesigem au lawana mamae-nonoana ma rui. Eḡa me aem ruaḡa aiaii ma ai au menamenana ina tawanem.\f + \fr 9:45-46 \ft Wariaḡa nimaiei i giruma damanei taui riwana tagogina me vs 48.\f* \v 47 Ma mepa da matam ina kauem da ḡoʼapoapoena u kauei. Ma vaitawanei! I aii da matam tagogi ma God ana vigulau ma rui. Eḡa me matam ruaḡa ma ai au menamenana ina tawanem; \v 48 dobuna motamotana eḡa ita irairaḡe ma ai eḡa ita bobo. \p \v 49 Au Tauvotaḡotaḡo anataputapui, ai araratanei ina bogai. \p \v 50 “Nia i ai lam viaiainana aubaina. Ma mepa da i tomatoma, mena ma vidagianei. Nia au orami ina mae ma ona viturana vivira!” \c 10 \s1 Iesu, tavine vilamonana i babaniei \p \v 1 Ma Iesu, dobuna i netawanei ma i nae \pn Judea\pn* ana paratana. Ma Waira \pn Jordan\pn* i damani da au baba ḡelauna. Patara ḡaeḡaena i riana-melei. Ma Iesu i viararamana, me mara patapatana i kaukauei nanare. \p \v 2 Ma \pn Pharisi \pn* ḡelaui i ḡoei da tauna ita waroi. Ma lamna aubaina i vitara-virevirei, “Tarawatu e mamae bo eḡa da rava, awana maiteni ita vilamonei?” \p \v 3 Ma Iesu i paribelei, “\pn Moses \pn* ana Tarawatu aiwai e ririwei?” \p \v 4 Ma taui i riwa, “\pn Moses \pn* ana Tarawatu e ririwa da oroto \qt vilamona pepana ina girumi ma awana ina verei. Ma taui ina vilamonei.\qt*” \p \v 5 \w Iesu|lemma="Iesu"\w* i paribelei, “Taumi orami i bada. Au baina \pn Moses \pn* wei Tarawatuna i terei. \v 6 \x + \xo 10:6 \xt Gen 1:27\x*Wate ona notai da au karena, maranai God rava i kauei \qt ma tauna oroto ma wavine i kauei.\qt* \v 7 \x + \xo 10:7 \xt Gen 2:24\x*\qt Ma lamna aubaina oroto amana ma alona ina netawanei\qt* \v 8 \qt ma awana maiteni ina vitagogi\qt* da taui eḡa ruaḡa me au naona ma tupua tagogi. \v 9 God aiwai i vitagogiei, eḡa aiai ina vilamonei.” \p \v 10 Maranai taui i naeme au numa, ma \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w*, Iesu i vitara-virevirei wei kauai aubaii. \v 11 Iesu i paribelei, “Mepa da oroto, awana i voterei. Ma wavine ḡelauna i ravaḡi. Lamna tauna, awana awarina i rauiviapoapoe. \v 12 Ma nanarena mepa da wavine, awana i voterei ma oroto ḡelauna i ravaḡi. Lamna awana, awarina i rauiviapoapoe.” \s1 Iesu, roaroa i viaiaini \p \v 13 Rava ḡelaui, roaroa i neiai Iesu awarina da urana au tepai ita terei. Ma ana tauvotaḡotaḡo, ravai i viḡaei. \v 14 Maranai Iesu wei kauai i ʼnanai. Ma ana tauvotaḡotaḡo i eni ma i riwa, “Roaroa ona voterei da awariu ina nei. Ma eḡa ona viḡaei. Au baina God ana vigulau, lamna rava wenanare aubai me wei roaroai. \v 15 A ririwana-kauemi. Aiai, God ana vigulau eḡa ina vaia me tevera aburuna nanare. Tauna, eḡa God ana au vigulau ina rui.” \v 16 Ma roaroa i taravaini ma i rapai, urana au tepai i terei, i raupari ma i viaiaini. \s1 Purapura ravana \r (Matthew 19:16-30; Luke 18:18-30) \p \v 17 Ma maranai Iesu i vomairi da i nenae. Oroto i ruba ḡeta ma au naona i raudune ma i riwa i pa, “Taugiu vinualaulaunam. Aiwai ana kauei da lawana maemae-nonoana ana vibuderiei?” \p \v 18 Ma Iesu i paribelei i pa, “Aiwai aubaina, tau u vikaua vinualaulauneu? God, tauna ava vinualaulaunana. \v 19 \x + \xo 10:19 \xt Exo 20:13; \xt Exo 20:14; \xt Exo 20:15; \xt Exo 20:16; \xt Exo 20:12\x*Tam, God ana Tarawatu u aramanei, \qt Eḡa ma viraḡena! Eḡa ma awadanene! Eḡa ma danene! Eḡa ma viwavu-moru! Eḡa ma amkwalakwala! Amam ma Alom ma vivirei!”\qt* \p \v 20 Ma tauna i riwei, “Taugiu! Maranai tau aburueu da amadodo, wei tarawatui anatapui a voteletelei.” \p \v 21 Iesu, tauna i ʼnanai ma i vinuavainei ma i riwei, “Kaua tagogi e mamae eḡa uta kaukauei. Ma nae ma am purapura anatapuna ma gimarei. Ma manena, rava molamolakai ma verei. Ma au mara God, tam ina vimaiem. Ma ma nei ma ma votaḡotaḡoiu!” \p \v 22 Ma maranai oroto wei riwana i nonori. Naona i peu ma ana nuabolana i nae; aubaina tauna, purapura ravana. \p \v 23 Iesu i ʼnana viravira ma ana tauvotaḡotaḡo awari i riwa, “I piripiri kaua da purapura ravana, God ana au vigulau ina rui.” \p \v 24 Tauvotaḡotaḡo riwana i baiei maranai Iesu wenanare i babani. Ma Iesu i riwa me, “Natunatu! I piripiri kaua da purapura ravana,\f + \fr 10:24 \ft Wei riwana buka ḡelaui awarii e mamae ma ḡelaui eḡa \fq purapura ravana.\f* God ana au vigulau ina rui. \v 25 I telatela kaua da ḡamoḡamo ḡaeḡaena wavana kamel, iḡoma au gavogavona ina rui. Ma i piripiri guratana da purapura ravana, ana lawana God ina verei. Ma God, tauna ina vibadei.” \p \v 26 Taui i vinuanaina ma ai nota i kwa. Ma taui ava i babani vivira i pa, “Mepa da nanare; amapo aiai lawana mamae-nonoana ina vaia?”\f + \fr 10:26 \ft Mai Jew i notai da rava vipurapurai lamna \+nd Bada\+nd* ana verena ana nuavaina matairana, taui e notai da \+nd Bada\+nd*, rava vipurapurai eḡa ina gagaloei, tauna ravai ḡelaui maiteni eḡa ina gagaloei.\f* \p \v 27 Iesu awarii i ʼnana ma i riwei, “Rava awarii wei kauai i piripiri. Wate eḡa God awarina. God awarina aiwai anatapuna i telatela kaua.” \p \v 28 Ma \pn Peter\pn* i riwei, “Ma tauai menanare? Tauai ai purapura a voterei ma tam a votaḡoim.”\f + \fr 10:28 \ft Peter i ḡoei da ita aramanei da tauvotaḡotaḡo ai au iraḡe maiana aiwai, ina vaia.\f* \p \v 29 Iesu i paribelana, “A ririwana-kauemi. Aiai da ana numa bo varevareina bo novunovuna bo alona bo amana bo natunatuna bo ana wapu ina voterei ma tau ina votaḡotaḡoiu; tau ma \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* aubaina. \v 30 Tauna ana maia ina rata kaua wei au dobuna. Tauna ana maia ina viaitepatepani da ana numa, varevareina, novunovuna, alona, natunatuna ma ana wapu, anatapui ina maḡa. Rava ina rau-iviapoapoelem; aubaina tam, tau au Tauvotaḡotaḡo da mara au murina tauna lawana mamae-nonoana ina vaia. \v 31 Wate maḡamaḡaui marina e vivinao; taui ina vimuri. Ma maḡamaḡaui da e vivimuri; ina vinao.” \s1 Iesu ana iraḡe babanina i vitonui \r (Matthew 20:17-19; Luke 18:31-33) \p \v 32 Iesu, ana tauvotaḡotaḡo maiteni i ḡeḡae au \pn Jerusalem.\pn* Iesu, taui au naoi i nenae. Tauvotaḡotaḡo i baiei. Ma rava ḡelaui au muri i nenei i rovo kaua.\f + \fr 10:32 \fq Iesu i ḡeḡae au Jerusalem \ft ma rava maḡamaḡaui i viḡaviei ma lamna aubaina ana tauvotaḡotaḡo i baiei da tauna tepana i tora da weka i nenae. Rava ḡelaui i votaḡotaḡo, taui i rovo kaua da aiwai awarina ina tupua maranai i ḡeta au \fq Jerusalem.\f* Ma taui 12 i rauḡorei au ririva ma i raukarei da kaua amapo da awarina ina tupua; taui i vieḡei \v 33 I pa, “Ona inana, tauta ta ḡeḡae au \pn Jerusalem.\pn* Ma \w Rava Natuna|lemma="Rava Natuna"\w* ina verenei pirisi babadai; ma tarawatu babadai awarii. Ma taui ana iraḡe ina vianinei. Ma Mai \w Jentail|lemma="Jentail/Grik"\w* ina verei. \v 34 Ma tauna ina vijiboḡi ma ina ovai ma ina kwapui ma ina viraḡeni. Au pom vitonuina ina vomairi me.” \s1 James ma John ai vibaḡa \r (Matthew 20:20-28) \p \v 35 - \pn Zebedi\pn* natunatuna \pn James\pn* ma \pn John\pn* i nei Iesu awarina ma i vibaḡai i pa, “Tauviararamana! Tauai ai ḡoana a vivibaḡei uta kauei.” \p \v 36 Iesu i riwa i pa, “Aiwai o ḡoeḡoei ana kauei aubaimi?” \p \v 37 Taui i paribelana, “Ma verelai da ana kiala, tagogi au oiem ma ḡelauna au kelakelaum am au vigulau.” \p \v 38 Iesu i paribelei, “Taumi eḡa ota aramanei aiwai o vivibaḡei! Iniviara kelakana ana umai. Taumi tagotagogina da ona umai bo? Tagotagogina ona babataito me tau ina \w babataitoiu|lemma="Babataito"\w*?\f + \fr 10:38 \fq ...babataito me tau ina babataitoiu \ft taui iniviara ma iraḡe e bababaniei, maranai Iesu au Gethsemani i raraupari muriai da ana iraḡe tauna ana nuabolana kelaka i babaniei (Mrk 14:36). Iesu, James ma John i riwei da nuabola ina nelaḡai.\f*” \p \v 39 I paribelei, “Tauai tagotagogina!” \p Iesu i riwei, “Iniviara kelakana anina ona umai ma ona iraḡe me tau ana iraḡe. \v 40 Wate tau au rewapana eḡa ita mamae da ana veremi da mepa ona kiala au oieu bo au kelakelau. God, rava i vinevinei; taui ai gabu i vokaukauei.” \p \v 41 Maranai Tauvotaḡotaḡo 10 ḡelaui, wei riwana i nonori. Taui \pn James\pn* ma \pn John\pn* awarii i ḡaiawa. \v 42 Ma Iesu, taui anatapui i ḡorei da awarina ma i riwei, “O aramanei da jentail ai babada, dobu ḡela ravai jentail awarii e mamae-ḡaeḡae ma e rarau-iviapoapoelei. Wate taui ai babada ḡaeḡaei, ai rewapana i ḡetelera da ai rava e vibadebadei da ai ḡoana e kaukauei. \v 43 \x + \xo 10:43 \xt Mrk 9:35\x*Wate au tauvotaḡotaḡo eḡa nanare. Eḡa da aiai i ḡoei da ina ḡetelara taumi au poumi; tauna anina da ina vitaunola. \v 44 Aiai i ḡoei da ita vinao. Tauna ina vitaunola rava anatapui aubai. \v 45 Ma nanare Rava Natuna eḡa ita nei da tauna, tana nolei. Wate ita vitaunola rava aubaii. Ma ana lawana ita verenei da rava maḡamaḡaui ai lawana ita gimara-melei.”\f + \fr 10:45 \ft Iesu i vinuapoapoe ma iraḡe aubaita me Isaiah i girugirumia nanare au Isa 52:13-53:12.\f* \s1 Iesu, rava mata-potapotana Batimeus i vilawani \r (Luke 18:35-43) \p \v 46 Ma taui i ḡeta au \pn Jeriko.\pn* Iesu, ana tauvotaḡotaḡo, patara ḡaeḡaena maiteni dobuna i opuopu-tawanei. Ma oroto mata-potapotana, wavana \pn Batimeias\pn*, \pn Timaeus\pn* natuna au etanai i kiakiala ma i viamgigimana. \v 47 Maranai i nonori da tauna, Iesu \pn Nasaret\pn*ei; garara i raukarei i pa, “Iesu, tam \pn David \pn* natuna! Ma raunuʼapoapoeleu!”\f + \fr 10:47 \ft Maranai oroto mata-potapotana Iesu i kwatuei \fq David natuna \ft ma mai Jew i aramanei \fq Keriso - \nd Bada\nd* ana vinevine \ft i babaniei. Mai Jew i aramanei da \fq Keriso \ft ai wavalatona me David wariaḡa nanare. Ma i nei da rava doridoriai ita vilawani me. (Sal 89:3-37 Isa 29:18-19 & 35:5-6 Jer 23:5-6 Ezk 34:23-24)\f* \p \v 48 Rava maḡamaḡaui, tauna i rai ma i riwei da ita genuana. Wate tauna, garara i voguratei, “\pn David \pn* Natuna! Ma raunuʼapoapoeleu!” \p \v 49 Iesu i tumairi ma i pa, “Ona ḡoreiai!” \p Anina taui, mata-potapotana i ḡoreiai i pa, “Tepam ina tora ma ma vomairi! E ḡoreḡorem!” \p \v 50 Tauna, ana puru i tawanei ma i vomairi laḡilaḡina ma i nei Iesu awarina. \p \v 51 Iesu i paridadana i pa, “Aiwai u ḡoei ana kauei aubaim?” \p Mata-potapotana i paribelei, “Tauviararamana! A ḡoei da ana inana me.” \p \v 52 Iesu i riwa, “Ma nae! Am tumaḡana i vilawanim.” Maratagogi tauna i ʼnana me ma Iesu au eta i votaḡotaḡoi. \c 11 \s1 Iesu i rui au Jerusalem \r (Matthew 21:1-11; Luke 19:28-40; John 12:12-19) \p \v 1 Ma maranai \pn Jerusalem\pn* i tuḡereḡerei ma i rui au \pn Betphagi\pn* ma \pn Bethani\pn*\f + \fr 11:1 \ft Eng. \fq Bethphage & Bethani.\f* au ola \tl Olives\tl*. Ma ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* ruaḡa i paritawanei, \v 2 ma i riwei i pa, “Ona nae au melagai au naomi. Maranai o ruirui, kampa \tl donki\tl* natuna ḡaubo, raḡiraḡitana ona nelaḡai. Tauna eḡa aiai ita geru-dadanei. Ona rupeni ma ona neiai.\f + \fr 11:2 \ft Mai Jew awari, \fq donki\ft lamna nola aubaina ma eḡa gulau ana anigeru. Donki i gerui lamna e ririweta da tauna gulau ana nuaubana ma vilamolamonana i nei.\f* \v 3 Mepa da aiai ina paridadana, ‘Aiwai aubaina wei o kaukauei?’ Ona riwei, ‘\nd Bada\nd* e ḡoeḡoei ma maratagogi ina paritawana-melei.” \p \v 4 Ma i nae ma \tl donki\tl* ḡaubona au doa au metaeta raḡiraḡitana i rupeni. \v 5 Rava ḡelaui kampa i maimairi i paridadana i pa, “Aiwai o kaukauei \tl donki\tl* ḡaubona o ruperupeni?” \p \v 6 Ma i paribelei me \w Iesu|lemma="Iesu"\w* i ririweia nanare ma taui i voterei da i nae. \v 7 Taui \tl donki\tl* i neiai Iesu awarina ma ai puru au uporana i tawana-epai ma au tepana Iesu i kiala. \v 8 Ma rava maḡamaḡaui, ai puru au eta i ebani ma ḡelaui, ai rugurugu i tarataraia i ebani. \v 9 Taui i vivinao ma taui au muri i nenei i garara: \qm1 “\w Hosanna\w*!”\f + \fr 11:10 \ft Lamna pona Aram anona \fq ma vilawaniai \ft ma muriai lamna viegualau ma vimae-ḡaeḡaena aubaina.\f* \qm2 “Viviaiainana tauna \nd Bada\nd* au wavana e nenei!” \qm2 \v 10 “Viviaiainana amata \pn David \pn* ana vigulau e nenei!” \qm1 “\tl Hosanna\tl* au aidamo telarana!” \p \v 11 Iesu i ḡeta au \pn Jerusalem\pn* ma i rui au \w Tempol\w* ma anatapuna i tuvirevirei ma au i biga aubaina, i opu me au \pn Bethani,\pn* taui 12 maiteni. \s1 Iesu, damala aina i parivai-irairaḡeni \r (Matthew 21:18-19) \p \v 12 Ma marana i tom, taui \pn Bethani\pn* i opu-tawanei ma Iesu am-iraḡe. \v 13 Au weia ma damala aina i ʼnanai ana ruguruguna. Ma i nae da ita inanai da i ua bo eḡa. Maranai kampa i ḡeta, eḡa aiwai ita nelaḡai. Anina ai ruguruguna ava, aubaina eḡa damala ana mara. \v 14 Iesu, damala aina i riwei i pa, “Eḡa aiai amadodo ma amapo anom ina am-melei!” Ma ana tauvotaḡotaḡo i nonori aiwai i latoni. \fig |src="hk00088c.tif" size="col" loc="11:14" ref="11:14" \fig* \s1 Iesu, taugimara tempolei i viaḡaḡana-opunei \r (Matthew 21:12-17; Luke 19:45-48; John 2:13-22) \p \v 15 Maranai taui i ḡeta au \pn Jerusalem,\pn* Iesu i rui Tempol garina au orana ma taugimara i viaḡaḡana-opunei, mane tauviraina\f + \fr 11:15 \ft Mai Jew ai au nota da mai Rome ma mai Greek aruai mane au tepana i terei, wei mai Jew awari lamna god morumoruna. Mane tauviraina au Tempol mane dobu ḡelaui i virai da Tempol mane wei lamna Jew tarawatu i vianinei gimara au Tempol aubaina (Exo 30.13).\f* ai kepakepa ma gabubu taugimareina ai anikiala i vitauvirai. \v 16 Ma i viḡaei da eḡa aiai ana gimara Tempol au orana ita avarai-naiei. \v 17 \x + \xo 11:17 \xt Isa 56:7\x*Ma rava i viararamani i pa, “I girugirumia nanare, \qm1 ‘Au numa ina ḡorei pari numana \qm2 \w dam anatapui|lemma="Jentail/Grik"\w* au dobu aubaii.’ \qm1 Wate taumi o vovirai da kwalakwalai ai guba.”\f + \fr 11:18 \ft Iesu dobuḡela manena tauviraina ma gimara ravai i viwavui da taui pari numana i vovirai da amkwalakwalai ai guba, taui rava ai arua nolana e viviapoapoeni Jer 7:11-15.\f* \p \v 18 Pirisi Babadai ma tarawatu Babadai i nonori ma i ogei da ita viraḡeni. Taui, Iesu i rovoei aubaina patara ana viararamana i baiei. \p \v 19 Ma au bigai Iesu ana rava, \pn Jerusalem\pn* i opu-tawanei. \s1 Damala aina i poi \r (Matthew 21:20-22) \p \v 20 Ma ubaubanai taui i nenae ma damala aina i ʼnanai anatapuna i poi. \v 21 \pn Peter\pn* i notai ma i riwa “Tauviararamana ma inana! Damala aina u parivai-irairaḡenia i poi.” \p \v 22 Iesu i paribelei, “God ona vitumaḡanei! \v 23 A ririwana-kauemi. Rava wei olana ita riwei, ‘Ma vomairi ma au boga ma tawanem!’ Ma nuanuana eḡa ina raḡaraḡa ma ina vitumaḡana da aiwai e ririweia, ina tupua. \v 24 Lamna aubaina a ririwemi. Aiwai ami au pari o vibaḡei, ona vitumaḡana da taumi boiboḡi o vaia ma ina viḡarimiei. \v 25 Ma maranai e raraupari, au naona rava anatapui ai ḡoʼapoapoe awarim ma nota-tawanei. Ma nanare amam au mara am ḡoʼapoapoe ina nota-tawanei.”\f + \fr 11:25 \ft Riwa wadubo nonoana uraiei i girugirumia vs 26 weka eḡa ita mamae, \fq Mepa da rava ai apoapoei eḡa ma nota-tawanei, amam au mara nanare am apoapoei eḡa ina nota-tawanei.\f* \s1 Jew babadai, Iesu ana vibadana i vitarapiriei \r (Matthew 21:23-27; Luke 20:1-8) \p \v 27 Taui i nememei au \pn Jerusalem\pn* ma Tempol au orana i bababara. Ma Pirisi Babadai, Tarawatu Babadai ma dogadogara i nei Iesu awarina. \v 28 Ma i paridadanei i pa, “Aiwai vibadanei wei kauai e kaukauei? Aiai vibadana i verem da wei kauai uta kauei?” \p \v 29 Iesu i paribelei i pa, “Au vitaraviravira tagogi ana terei ma ona paribeleu. Ma ana riwemi; aiwai vibadanei wei kauai a kaukauei. \v 30 Aiai, \pn John\pn* taubabataito vibadana i verei da rava ita \w babataitoi|lemma="Babataito"\w*, God bo rava? Ona riweu!” \p \v 31 Taui i vitarapiri vivira, “Mepa da tana riwa, ‘Godei.’ Tauna ina riwa, ‘Ma aiwai aubaina eḡa ota vitumaḡanei?’ \v 32 Wate eḡa tana riwa da, ‘Ravei.” Taui rava i rovoei, aubaina rava anatapui, ai nota da \pn John\pn* anina \w peroveta|lemma="Peroveta"\w*. \v 33 Ma i paribelei, “Tauai eḡa ata aramanei.” Iesu i riwa, “Tau nanare eḡa ana riwemi aiwai vibadanei wei kauai a kaukauei.” \c 12 \s1 Tauipi ai awanaina \r (Matthew 21:33-46; Luke 20:9-19) \p \v 1 \x + \xo 12:1 \xt Isa 5:1-2\x*Iesu i vikarei ma awanainei awari i babani i pa, “Mara tagogi oroto, ana wapu i kauei ma grape i paewi\f + \fr 12:1 \ft Parivainota wadubona, God au anatapuna Israel e bababaniei me tauna ana grape wapuna, me Isa 5:1-2.\f* ma i gari ma grape anigudana ma violaḡa numana i voai. Ma tauipi ḡelaui i verei da ita nolei taui anatapui aubai. Ma i vaḡai au dobu ḡela. \v 2 Tuaruta ana mara i ḡetai ma taniwaga, ana taunola i paritawanei tauipi awarii da ana ḡuta ita vaia. \v 3 Wate tauipi, tauna i vojijini ma i kwapui ma kwakwavina i paritawanei. \v 4 Ma taniwaga, taunola ḡelauna i paritawanei. Ma taui, kolana i viaibauni ma i vitepaubaubai. \v 5 Ma taunola ḡelauna i paritawanei ma tauna i viraḡeni ma i maḡa ḡelaui i paritawanei, ḡelaui i kwapui ma ḡelaui i viraḡeni. \v 6 Ma tagogi ava e mamae da ina paritawanei. Lamna natuna orotona tagotago ana nuavainana. Ma tauna au murioina i paritawanei ma i pa, ‘Taui, natu ina vivirei.’ \v 7 Wate taui, tauna i ʼnanai ma i riwa vivira i pa, ‘Wei taniwaga natuna. Ona nei, tana viraḡeni ma ana buderi ina viḡaritaiei!’ \v 8 Ma i vunui ma i viraḡeni ma tupuana wapuei i tawanana-opunei. \p \v 9 —Wapu taniwagana marina aiwai ina kauei taui awarii? Tauna ina nei ma tauipi ina viraḡeni ma grape wapuna ina veredamanei tauipi ḡelaui awari. \v 10 Wei girumana o iavi bo eḡa? \q1 \qt ‘Wei ḡaimana, tauvoa i geduaiei,\qt* \q2 \qt wate muriai i nelaḡai da tauna ḡaima kaua.\qt* \q1 \v 11 \qt Wei lamna,\qt* \nd Bada\nd* \qt ana kaua\qt* \q2 \qt ma inanana i vinualaulauna.”\qt* \rq (Psalm 118:22-23)\rq* \p \v 12 \pn Jew \pn* babadai i aramanei da awanaina lamna taui i bababaniei ma i ḡoei da ita pani. Wate taui patara i rovoei, lamna aubaina Iesu i voterei ma i nae. \s1 Caesar awarina tax tana terei bo eḡa? \r (Matthew 22:15-22; Luke 20:20-26) \p \v 13 Ma \pn Pharisi \pn* ḡelaui ma \pn Herod\pn* ana rava ḡelaui i nae Iesu awarina da riwei ita waroi. \v 14 Taui i nei ma i riwa, “Tauviararamana, tauai aramanei da tam rava jijimanim. Ma rava wavai naenaei ma rava labalababa eḡa uta vibainaenaei ma anatapui e vaivaia da tagogi. Wate tam God ana babani riwa kauei e viararamani. Ma riwelai tax tana terei \pn Rome\pn* gulauna wavana \pn Caesar\pn*\f + \fr 12:14 \fq Sisa.\f* awarina, i aii bo eḡa?” \p \v 15 Wate Iesu, ai moru i ʼnana-bauni ma i riwei, “Aiwai aubaina o raudadaniu? Mani tagogi ona neiai da ana inanai!” \fig |src="hk00166c.tif" size="col" loc="12:15" ref="12:15" \fig* \p \v 16 \pn Denarius\pn* tagogi i neiai Iesu awarina ma taui i vitara-virevirei, “Wei aiai aruana ma wavana?” \p I paribelei, \pn “Caesar.”\pn* \p \v 17 \w Iesu|lemma="Iesu"\w* i riwa, “Aiwai \pn Caesar\pn* ḡarinei, \pn Caesar\pn* ona verei. Ma aiwai God ḡarinei, God ona verei!” Ma taui i baiei. \s1 Sadusi ḡelaui, Iesu i vitara-virevirei irairaḡelei vomairina aubaina \r (Matthew 22:23-33; Luke 20:27-40) \p \v 18 \x + \xo 12:18 \xt Act 23:8\x*Mai \pn Sadusi \pn* ai vitumaḡana da rava eḡa ita vovomairi-me maranai e irairaḡe.\f + \fr 12:18 \fq Sadusi \ft taui gulagulau ma rava ḡaeḡaei mai Jew ai giu babadai taui maiteni eḡa ita vitumaḡana da \fq anela \ft bo arua ḡelaui e mamae ma buka 5 i vinao, Moses i girugirumia, taui lamna ava e vivitumaḡanei (Karena, Exodus, Leviticus, Numbers, Deuteronomy). Ma eḡa buka ḡelaui. Wate Moses ma \+nd Bada\+nd* riwaiei taui i viatataiei da lawana e mamae iraḡe au murina.\f* Anina ma ḡelaui i nei Iesu awarina ma i paridadanei, \v 19 “Tauviararamana! God ana tarawatu, \pn Moses \pn* wenanare i girumi: Mepa da oroto iʼraḡe ma kaiababana i netawanei ma eḡa natunatui. Oroto vareina kaiababana ina ravaḡi ma roaroa ina ḡuni vareina aubaina. \v 20 Mara tagogi varevarei seven i mae. Ma natuevou i tavine ma eḡa natunatuna ma oroto i ʼraḡe. \v 21 Vareina viruaina kaiababa i ravaḡi ma tauna maiteni eḡa natuna ma i ʼraḡe. Ma nanare vareina vitonuina. \v 22 Ma nanare anatapui seven, wavinena i ravaḡi ma eḡa natunatui. Au muriai wavine iʼraḡe. \v 23 Anatapui seven, wavinena i ravaḡi. Vomairi me au marana, lamna aiai awana?” \p \v 24 Iesu, taui i riwei, “Aiwai \pn Moses \pn* i girumi ma God ana rewapana eḡa ota aramanei. \v 25 Maranai taui iraḡelei ina vomairi, taui eḡa ina tavine bo ina vitavinei. Wate ina mae me anela au mara. \v 26 \x + \xo 12:26 \xt Exo 3:6\x*Ma rava iraḡelei ai vomairi babanina, \pn Moses \pn* ana tarawatu eḡa ota iavi bo? Mepa ai i ararata lana, kampa God \pn Moses \pn* i riwei: \qt Tau Abraham ana God ma Isaac ana God ma Jacob ana God.\qt* \v 27 Tauna eḡa rava irairaḡei ai God, wate rava lawalawai ai God. Taumi o moru kaua!\f + \fr 12:27 \fq ...wate rava lawalawai ai God. \ft Mepa da \+nd Bada\+nd* i riwa da tauna Abraham ma Isaac ma Jacob ai God, taui lawalawai maranai \+nd Bada\+nd*, Moses awarina i babani.\f*” \s1 Tarawatu ḡeḡetelarana \r (Matthew 22:34-40; Luke 10:25-28) \p \v 28 Ma tarawatu badana tagogi i nae ma ai vitarapiri i nonori. Ma i nonori da Iesu i babani kaua, lamna aubaina tauna i vitara-viravira, “God ana tarawatu metauna i ḡetelara?” \p \v 29 \x + \xo 12:29 \xt Deu 6:4-5\x*Iesu i paribelei, “Ḡeḡetelarana tagogi lamna wei: \qt Ona rautaniḡana Israel!\qt* \nd Bada\nd* \qt ata God, tauna ava\qt* \nd Bada.\nd* \v 30 \nd Bada\nd* \qt ami God nuanuami ina vaia orami anatapunei ma aruami anatapunei ma ami nota anatapunei ma ami rewapana anatapunei!\qt* \v 31 \x + \xo 12:31 \xt Lev 19:18\x*Ma viruaina lamna wei: \qt Rava ḡelaui nuanuam ina vaia me tam nuanuam e vaivai-melei!\qt* Wei tarawatui ruaḡa i ḡetelara, eḡa me ḡelaui nanare.” \p \v 32 Tarawatu badana i riwa, “Tauviararamana u babani kaua! Riwa kaua u babaniei, \nd Bada\nd* \qt Tauna ava God ma eḡa mepa ḡelauna.\qt* \v 33 Ma \qt nuanuami ina vaia orami anatapunei ma ami nota anatapunei ma ami rewapana anatapunei.\qt* Ma, \qt Rava turam nuanuam ina vaia me tam nuanuam e vaivai-melei.\qt* Wei tarawatui ruaḡa lamna i ḡetelera, eḡa me pulo apuapunana bo pulo ḡelaui.” \p \v 34 Iesu i ʼnanai da tauna i paribelana kaua ma i riwei, “Tam, God ana vigulau au ḡereḡerena e ḡeḡeta.” Ma eḡa aiai tepana ita tora da Iesu ita vitara-viravirana-melei. \s1 Keriso tauna aiai? \r (Matthew 22:41-46; Luke 20:41-44) \p \v 35 Maranai Iesu au \w Tempol\w* i viararamana ma i vitara-viravira i pa, “Aiwai aubaina Tarawatu Babadai e ririwa da \pn Keriso\pn* tauna \pn David \pn* natuna? \v 36 \x + \xo 12:36 \xt Psa 110:1\x* \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w*, \pn David \pn* nota i verei ma tauna i riwa: \qm1 \nd ‘Mamae-nonoana \nd* \qt au gulau i riwei,\qt* \qm2 \qt Au oieu ma kiala\qt* \qm1 \qt da am ḡavia\qt* \qm2 \qt au ae karem da ma tuvaidoedoei.’\qt* \rq (Psalm 110:1)\rq* \p \v 37 —\pn David, \pn* tauoina wei gulauna i ḡorei \qt bada.\qt* Ma menanare da badana lamna, \pn David \pn* natuna?” Patara ḡaeḡaena riwana i nonori ma i vinuaiai. \s1 Iesu, Tarawatu Babadai ai kaua i babaniei \r (Matthew 23:1-36; Luke 20:45-47) \p \v 38 Ma Iesu, taui i viararamani i pa, “Tarawatu babadai ona rovoei. Ai gara manamanai ma e bababara nae au deba da rava taui e vivivirei. \v 39 Taui anikiala vinevinei \w pari au numana|lemma="Pari numana"\w* ma au torela, gabu aiaii e vaivaia. \v 40 Taui, kaikaiababa e morumorui ma ai numa e kwalekwalei, e morumoru ma e raraupari-vai-manamanawa. Taui ai kovoḡa ina apoapoe guratana.” \s1 Kaiababa ana pulo \r (Luke 21:1-4) \p \v 41 Ma Iesu, pulo aniterenana au baba ḡelauna i kiala ma rava i ʼnananai mane i tereterei. Rava maḡamaḡaui vivimanei, mane maḡamaḡaui i terei. \v 42 Wate kaiababa molamolakana i nei ma mane muomuoi ruaḡa i terei, ruvana i aburu kaua. \v 43 Ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* i ḡorei ma i riwei, “Anina a ririwemi, wei kaiababa molamolakana i tere-guratei, eḡa me taui ḡelaui. \v 44 Taui ḡelaui ai maurei i verena, wate wei kaiababa molaka ma ḡarinei anatapuna i terei, ana anilawana anatapuna.” \c 13 \s1 Iesu i riwa da rava God ana Tempol ina rikai \r (Matthew 24:1-2; Luke 21:5-6) \p \v 1 Iesu, \w Tempol\w* i nene-tawanei ma ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* tagogi i riwa, “Tauviararamana! Numa i viḡulau ḡaḡa ma numa ḡaimai i rata ḡaḡa.” \p \v 2 \w Iesu|lemma="Iesu"\w* i paribelei, “Wei numai ḡaeḡaei u inanai, eḡa ḡaimai tagogi, turana au tepana ina mae. Ḡaima anatapui ina rikai.” \s1 Rava ina vinuapoapoe kaua. Iesu ana tauvotaḡotaḡo ina vipatutu \r (Matthew 24:3-14; Luke 21:7-19) \p \v 3 Iesu i kiakiala au ola \tl Olives,\tl* Tempol au navanavaḡela ma \pn Peter\pn*, \pn James\pn*, \pn John\pn* ma \pn Andrew\pn* i nei ma i vitaraviravirana govaḡei \v 4 i pa, “Ma riwelai mara aiwai wei kauai ina tupua? Ma aiwai ina vimataira da wei kauai anatapui ina tupua?” \p \v 5 Iesu, taui i riwei, “Ona inana kaua da eḡa aiai ina terevaideḡaimi! \v 6 Rava maḡamaḡaui, wavauei ina nei ma ina riwa, ‘Tau Keriso tauvilawana!’ Ma rava maḡamaḡaui ina terevaideḡai. \v 7 Ma maranai viḡavia ona nonori ma viḡavia aueia riwana ona nonori; eḡa ona rovo! Wei kauai anina da ina tupua, wate wei eḡa damona. \v 8 Dam, damai ina viḡavia vivira ma dobu, dobuai ina viḡavia vivira. Ma lolo ma gomara \w dobu au anatapuna|lemma="Jentail/Grik"\w*. Wei kauai, lamna me wavine ana iniviara e vivikarei maranai e vivinatuna. \p \v 9 —Ona inana kaua! Taumi ina panimi ma ina etaremi ma \w pari numana|lemma="Pari numana"\w* au orana ina kwapuimi. Ma gavena ma gugulau au naoi ona mairi, aubaina taumi o votaḡotaḡoiu. Ma taui awarii, Riwa Aiaina ona raugugulei. \v 10 \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* ona raugugulei rava anatapui awari ma muriai damona ina nei. \v 11 Ma maranai i panimi ma i etaremi. Eḡa ona vinuabola da aiwai ona latoni. Aiwai riwana God i veremi, lamna ona latoni. Aiwai o latoni lamna eḡa taumi ota babani, wate \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w*. \v 12 Rava, vareina ina verenei da ina viraḡeni. Ma ama, natunatuna ina verenei da ina viraḡeni. Ma roaroa, amamai ma aloloi ina viḡaviei da ina iraḡe. \v 13 Rava anatapui ina geduaiemi tau aubaiu. Wate aiai da e maimairi-jijina da au damona, tauna ina lawana.” \s1 Iniviara ḡaeḡaena ana mara \r (Matthew 24:15-28; Luke 21:20-24) \p \v 14 “Maranai ‘Kaua apoapoe kaukauana’\f + \fr 13:14 \ft Eng. \+tl Abomination of Desolation\+tl* \ft Dan 9:27 11:31 & 12:11\f* e maimairi mepa avena ita mairi. (Buka tauiavana wei ina aramanei anona aiwai). Taui aiavoi au \w Judea\w* ina ruba laḡilaḡina au ola. \v 15 Aiai numa au tepana eḡa ina ḡaira bo ina rui au numa da aiwai ina vaia. \v 16 Aiai au wapu eḡa ina naeme au numa da ana gara ina vaia. \v 17 Ma iniviara ḡaeḡaena, waivine duaduamai ma taui da e viviḡuḡu awari nai au marana! \v 18 God awarina ona raupari da wei kauai eḡa au bodu ina tupua. \v 19 \x + \xo 13:19 \xt Da 12:1\x*Ma nai au marana amapo iniviara ḡaeḡaena. Ma maranai God dobu i kauei, iniviara ḡaeḡaena eḡa nanare ita tupua ma amapo eḡa nanare ina tupua me. \v 20 Wate \nd Bada\nd* nai marana ina vitupoi. Mepa da eḡa ina vitupoi, rava anatapui ina iraḡe. Wate rava, tauna ana vinevine ina vilawani lamna aubaina mara ina vitupoi. \p \v 21-22 —Muriai keriso \w tauvilawana|lemma="Keriso; Messiah"\w* morumorui ma peroveta morumorui ina nei ma mataira ma kaua babai ina kauei ma ina kauana dadanei da God ana vinevine maiteni ita terevaideḡai. Lamna aubaina mepa da aiai ina riwemi, ‘Ma inanai, \pn Tauvilawana\pn* noi!’ bo ‘Tauna noi!’ Nai babanina eḡa ona vitumaḡanei! \v 23 Ona inana kaua; anatapuna a riwana-nonoemi!” \s1 Rava Natuna ana nei \r (Matthew 24:29-31; Luke 21:25-28) \p \v 24 Iesu wenanare i riwa, “Ma iniviara ḡaeḡaena au murina. \qm1 \qt Madeḡa eḡa ina rarana\qt* \qm2 \qt ma nawaravi eḡa ina lalai.\qt* \rq (Isaiah 13:10)\rq* \qm1 \v 25 \qt Ma ubona marei ina peu\qt* \qm2 \qt ma rewapana ḡelaui au aidamo ina gui.\qt* \rq (Isaiah 34:4)\rq* \p \v 26 \x + \xo 13:26 \xt Da 7:13\x*—Nai maranaina, \qt Rava Natuna ana rewapanana ma ana borumana apauei ina nei.\qt* \v 27 Ma Tauna, ana anela ina paritawanei dobu au anatapuna da rava tauna ana vinevine ina tuarui dobu au damona da dobu ḡela au damona.” \s1 Damala ana awanaina \r (Matthew 24:32-35; Luke 21:29-33) \p \v 28 “Damala aina ana awanaina ona aramanei. Maranai ai e numonumoi, lamna ona aramanei da maura e tuturiai. \v 29 Ma nanare, maranai wei kauai anatapui ina tuputupua, ona aramanei da Rava Natuna i turiai; au metaeta i ḡetai. \v 30 Anina a ririwemi da wei kauai au naona ina tupua ma muriai da rava marina lawalawaii ina iraḡe. \v 31 Mara ma dobu ina amoa. Wate riwau eḡa ina amoa.” \s1 Bada ainelana ana nei i aramanei \r (Matthew 24:36-44) \p \v 32 “Ma eḡa aiai ita aramanei nai marana bo madeḡa aiwai ina nei. Anela au mara eḡa ita aramanei ma Natuna eḡa ita aramanei. Amana, tauna ava i aramanei. \v 33 Ona vineneḡana ma matami ina kala!\f + \fr 13:33 \ft Wedau \fq Evanelia \ft i girumi, \fq ma i raupari, \ft wate buka wadubo nonoana wei eḡa ita mamae, Luk 21:16 kampa ona inanai da e mamae.\f* Eḡa ota aramanei mara aiwai, wei kauai ina tupua. \v 34 Wei me rava ana numa i netawanei ma i vaḡai. Ma ana taunola nununai i terei da ita vipaipai ma tagotagogi ava ai nola i verei da ita kauei. Ma tauvineneḡana i riwei da ita vineneḡana. \v 35 Ona vineneḡana! Eḡa ota aramanei mara aiwai, numa taniwagana e nenei; mepa da au bigai bo au nubautuva bo maratomtomai bo ubaubanai. \v 36 Ma eḡa matamatavemi ina nelaḡaimi. \v 37 Aiwai riwana a ririwemi, riwana tagogina rava anatapui a riwei, ona vineneḡana!” \c 14 \s1 Jew ai babada, Iesu i ogei da ita viraḡeni \r (Matthew 26:1-5; Luke 22:1-2; John 11:45-53) \p \v 1 \x + \xo 14:1 \xt Exo 12:1-27\x*Au pom ruaḡa muriai da Raḡona ma Palawa Bagibagina torelai,\f + \fr 14:1 \fq Raḡona (passover) \ft Exo 12:1 \fq Palawa eḡa yist maiteni (Unleavened-Bread) \ft Exo 12:17 & 23:15\f* Pirisi babadai ma Tarawatu Babadai eta i baibaiei da menanare govagovaḡanei Iesu ita vunui. \v 2 Ma i riwa, “Au torela wei kauai eḡa tana kauei, mepa da viḡaiḡaiawa ḡaeḡaena ina tupua.” \s1 Wavine, daji ḡabuḡabuna Iesu au kolana i waḡi \r (Matthew 26:6-13; John 12:1-8) \p \v 3 Maranai Iesu au \pn Bethani\pn*, \pn Simon\pn* i ḡoreḡorei \w lepeleperana|lemma="Lepeleperana; Opi-doriana"\w* ana au numa i kiala ma i amam. Wavine, wagi wavana alabaster i voai ma i ḡeta ma wagi uana i vogai ma daji ḡabuḡabuna, maiana ḡaeḡaena e ḡoreḡorei \sls nard, \sls* Iesu au kolana i waḡi. \v 4 Rava ḡelaui kampa i mamae i ḡaiawa ma i riwa, “Aiwai aubaina daji u vikalokaloei? \v 5 Wei dajina ita gimarei 300 \sls denarii \sls* \f + \fr 14:5 \ft Wei lamna me taubagibagi ana maia madeḡa tagogi aubaina.\f* ruvana ma manena molamolakai ita verei.” Ma taui, wavine i vienenei. \p \v 6 Wate \w Iesu|lemma="Iesu"\w* i riwa, “Ona voterei! Aiwai aubaina o vinuabolai? Tauna, kaua aiaina awariu i kauei. \v 7 Molamolakai awarimi e mamae-nonoa ma ona ḡoei ma taui ona voagui. Wate tau awarimi eḡa ata mamae-nonoa. \v 8 Wavine ana nola i kauei. Tauna, dajiei tupuau i vokaukauana-nonoei vikokoaga aubaina.\f + \fr 14:8 \ft Mai Jew ai kaua da taubeu dajiei e bulobuloi muriai au kokoaga e tereterei.\f* \v 9 A ririwana-kauemi, mepa \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* i raugugulei dobu au anatapui, wei wavinena aiwai i kaukauei ina babaniei, ma eḡa nuanuai ina vuru.” \p \v 10 \pn Judas\pn* \pn Iskariotei\pn* tauna Apasol tagogi, Pirisi Babadai awari i ḡeta da Iesu ita vibenabenamei. \v 11 Taui i vinuaiai kaua maranai wei i nonori ma \pn Judas\pn* i parivainuaḡani da mane ita verei. Ma \pn Judas\pn* i ʼnana da mepa gavogavo ita inanai da Iesu ita amverenei. \s1 Iesu ma Apasol, Raḡona torelana i ani. \r (Matthew 26:17-25; Luke 22:7-14, 21-23; John 13:21-30) \p \v 12 Ma Palawa Bagibagina torela ina vikarei. Maranai sipu orotoi ḡauboi e vunuvunui Raḡona torelana aubaina. \w Tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w*, Iesu i paridadanei, “Mepa u ḡoeḡoei Raḡona torelana ana vokaukauei aubaim?” \p \v 13 Iesu, taui ruaḡa i riwei ma i paritawanei, “Ona nae au \pn Jerusalem\pn* ma oroto, waira wagina e avavarai ona inanai ma ona votaḡotaḡoi. \v 14 Au numana e ruiruiana, numa taniwagana ona riwei, ‘Ai tauviararamana i riwa, “Numa vokaukauana mepa ma au Tauvotaḡotaḡo maiteni Raḡona torelana ana ani?” \v 15 “Ma tauna, numa vatavatara ina viatataiemi i vokaukauana-nonoei ma kampa aubaita ona vokaukaua.” \p \v 16 Tauvotaḡotaḡo i nae au \pn Jerusalem\pn* ma i ririweia nanare i nelaḡai ma Raḡona torelana i vokaukauei. \p \v 17 Au i biga ma Iesu i nei Apasol maiteni. \v 18 Taui au kepakepa i amam ma Iesu i riwa, “Anina a ririwemi. Taumi tagogi ina vibenabenameu; tagogi weka maiteni amam.” \p \v 19 Tauvotaḡotaḡo i vinuabola ma tagotagogi ava i pa, “Eḡa tau tapa?” \p \v 20 Iesu i paribelei, “Taumi tagogi weka palawa e vivigaloi au aboma tau maiteni. \v 21 Wariaḡa i girugirumia nanare, Rava Natuna ina iraḡe. Wate aiai da \w Rava Natuna|lemma="Rava Natuna"\w* i vibenabenamei; tauna, kovoḡa ḡaeḡaena ina vaia! I aii da alona avena ita vinatunei.” \p \v 22 Maranai i amam ma Iesu palawa i vaia ma i viegualau, i vogimagimai ma Tauvotaḡotaḡo i verei ma i riwa, “Ona vaia; wei tupuau.” \p \v 23 Anina ma \tl wine\tl* kelakana i vaia ma i viegualau ma i verei da anatapui i umei, \v 24 \x + \xo 14:24 \xt Exo 24:8; \xt Jer 31:31-34\x*“Wei tau tarau i toi rava maḡamaḡaui aubai ma au \w parivainuaḡana bagibagina|lemma="Parivainuaḡana bagibagina"\w* ina vovai-virewapani. \v 25 Anina a ririwemi, \tl wine\tl* eḡa ana uma-melei da maranai God ana rava aubaii ana vigulau.” \p \v 26 Ma taui voepaepa welana i ravi ma i ḡae au Ola \tl Olives\tl*. \s1 Peter, Iesu ina boviei \r (Matthew 26:31-35; Luke 22:31-34; John 13:36-38) \p \v 27 Iesu, taui i riwei “I girumi nanare, \qm1 God i riwa, \qt ‘Tauviḡamoḡamo ana viraḡeni ma sipu ina vilamonei.’\qt* \rq (Zekariah 13:7)\rq* \m Ma nanare anatapumi ona ruba-tawaneu. \v 28 Wate au vomairi au murina ana aivinao au \pn Galili\pn*.” \p \v 29 \pn Peter\pn* i riwa, “Mepa da anatapui ina rubatawanem, wate eḡa tau!” \p \v 30 Iesu, \pn Peter\pn* i riwei, “A ririwana-kauem da amadodo waguvarai muriai da kokorereko ina tou mara ruaḡa; tam mara tonuḡa ma bovieu.” \p \v 31 Wate \pn Peter\pn*, ponana i bagibagi ma i riwa, “Avena mepa da tau, tam maiteni ana iraḡe. Eḡa melanai ana boviem!” Ma taui ḡelaui riwana tagogina i latoni. \s1 Iesu au Gethsemani i raraupari \r (Matthew 26:36-46; Luke 22:39-46) \p \v 32 Ma au \pn Gethsemani\pn* i ḡeta ma Iesu, ana tauvotaḡotaḡo i riwei, “Weka ona kiala ma ana raupari.” \v 33 Ma \pn Peter\pn*, \pn James\pn* ma \pn John\pn* i taravaini ma nuanuana iʼraḡe ma nuanuana i bola-kauei. \v 34 Ma taui i riwei, “Au nuabola i rata kaua au orau da e vunuvunuiu. Weka ona mae ma ona vineneḡana.” \p \v 35 Ma aburuna i verau-nae ma au doa i peu ma i raupari da mepa da tagotagogina, lamna wei marana apoapoena tauna ita netawanei. \v 36 I riwa i pa, “\sls Abba \sls* Amau! Aiwai anatapuna tagotagogina tam awarim. Wei kovoḡa kelakana ma vaitawanei. Wate eḡa tau au ḡoana, wate tam am ḡoana.” \p \v 37 Ma Iesu i nememei ma taui tonuḡa rarau-nuavurui i nelaḡai. Ma \pn Peter\pn* i riwei, “\pn Simon\pn*!\f + \fr 14:37 \ft Au Mrk 3:16 \fq Simon \ft wavana i virai da \fq Peter.\f* tam aiwai matavena? Mara aburuna uta vineneḡana bo eḡa?” \v 38 Ma Iesu, taui i riwei, “Ona vineneḡana ma ona raupari da eḡa au rauelara ona peu! Arua e ḡoeḡoei, wate tupua i ḡokokokara.” \p \v 39 Ma i naeme ma parina tagogina i raupariei. \v 40 Maranai i nememei ma i nelaḡai, i matamatave; taui, matai i vitai. Ma taui eḡa ita aramanei aiwai ita riwei. \p \v 41 Mara vitonuina i nene-memei ma taui i riwei, “Taumi amapo ona matamatave ma laumi ina tautau? Anina! Mara i ḡetai, ona inanai. Rava Natuna ina vibenabenamei ḡoʼapoapoe ravai au urai. \v 42 Ona vomairi; tana nae; ona inana! Tauvibenabenameu e nenei!” \s1 Iesu i pani \r (Matthew 26:47-56; Luke 22:47-53; John 18:3-12) \p \v 43 Iesu i bababani ma \pn Judas\pn*, tauna ana Tauvotaḡotaḡo tagogi i ḡetai. Tauna, patara ana apiai maiteni i nei. Pirisi Babadai ma Tarawatu Babadai ma dogadogara, wei ravai i paritawaneiai. \v 44 Muriai da Iesu awarina ita ḡeta; \pn Judas\pn*, patara ai mataira i verei, “Orotona ana vigia laḡolaḡonei; nai tauna. Ona pani ma ona naiei ma ona inana-kauei!” \p \v 45 Maranai \pn Judas\pn* i ḡeta ma i nae Iesu awarina ma i riwei, “Tauviararamana!” Ma i vigia-laḡolaḡonei. \v 46 Ma taui, Iesu i vojijini ma i pani. \v 47 Ma tagogi kampa i maimairi, ana sword i taina-lavui ma \w Pirisi ḡeḡetelarana|lemma="Pirisi babadai; pirisi ḡeḡetelarana"\w* ana taunola taniḡana i borituini. \v 48 Ma Iesu, taui i riwei, “Taumi ana apiami o nei da ota paniu bo, apamina tau amkwalakwalau? \v 49 Marana patapatai taumi maiteni ta mamae au \w Tempol\w* ma a viararamana ma eḡa ota paniu. Ma i girugirumia nanare, ina tupua.” \p \v 50 Ma Tauvotaḡotaḡo anatapui, Iesu i voterei ma i ruba-tawanei. \p \v 51 Ma laraga tagogi, i vikareko ma Iesu i votaḡotaḡoi. Taui i ḡoei da ita vojijini, \v 52 wate ana kareko i vojijini ma tauna ana kovakovana i ruba. \s1 Taui, Iesu i etarei. \r (Matthew 26:57-68; Luke 22:54-55, 63-71; John 18:13-14, 19-24) \p \v 53 Ma taui, Iesu i naiei Pirisi Ḡeḡetelarana. Pirisi Babadai, dogadogara ma Tarawatu Babadai mepa i vitagogieiana. \v 54 Ma \pn Peter\pn* i votaḡotaḡo da \pn Pirisi Ḡeḡetelarana\pn* ana numa. Ma ana au debadeba, purusimani maiteni i kiala ma i viviairara. \v 55 Pirisi Babadai ma mai \pn Jew \pn* ai boru ḡeḡetelarana,\f + \fr 14:55 \ft Mai Jew e ḡoreḡorei \fq Sanhedrin.\f* Iesu ana apoapoe i baiei da ita viraḡeni; ma i baiana-avei. \v 56 Matamata maḡamaḡaui, Iesu i viwavu-morumoruei, wate ai viwavu taputapunei ava. \p \v 57 Ma ḡelaui i vomairi ma wei wavuna morumoruna i kauei Iesu awarina, \v 58 “Tauai a nonori tauna i riwa, ‘Wei tempolna i voavoaia. Tau ana rikai ma au pom tonuḡa au murina, \w Tempol\w* ḡelauna ana voai ma lamna eḡa rava ita voai.” \v 59 Wate nanare ai viwavu taputapunei ava. \p \v 60 Pirisi ḡeḡetelarana i mairi taui au naoi ma Iesu i vitara-virevirei, “Wei ravai e viviwavuim ma eḡa aiwai ma paribelei bo?” \p \v 61 Ma Iesu i genuana ma eḡa ita paribelei.\f + \fr 14:61 \ft Isaiah i parivereta da \fq Keriso \ft ana au iraḡe eḡa ina gagaloana-melei. (Isa 53:7).\f* Ma Pirisi ḡeḡetelarana i vitaraviravirana-melei, “Tam \pn Keriso\pn* tauvilawana bo? Viviaiainana Natuna bo?” \p \v 62 \x + \xo 14:62 \xt Da 7:13\x*Iesu i paribelana, “Tau tauna! Ma \qt Rava Natuna ona inanai, Vivirewapanana au oiena ina kiala\qt* ma \qt mara ladanei ina nei.\qt* \p \v 63 Pirisi ḡeḡetelarana, amlona i ḡaiḡai ma ana gara i sikai ma i riwa, “Aiwai aubaina matamata ḡelaui tana ḡoei? \v 64 Taumi, vijiboḡa o nonori ma ami nota aiwai?” \p Taui anatapui i riwa, “Tauna ana ḡoʼapoapoe aubaina anina da ina iraḡe!” \p \v 65 Ma ḡelaui i raukarei ma Iesu i ovai ma naona i purui; i raunavanavai ma i riwei, “Ma pariverelai, aiai i ravim!” Ma tauvipaipai, Iesu i vaia ma i vunui. \s1 Peter, Iesu i boviei \r (Matthew 26:69-75; Luke 22:56-62; John 18:15-18, 25-27) \p \v 66 Ma \pn Peter\pn* au gabaura i mamae ma Pirisi ḡeḡetelarana ana taunola guguini i ḡetai. \v 67 Maranai tauna, \pn Peter\pn* i ʼnanai i viviairara; ma i ʼnana-tunutunui ma i riwa, “Tam maiteni Iesu \pn Nasaret\pn*ei, ana tauvotaḡotaḡo!” \p \v 68 Wate tauna i bovi ma i riwa, “Eḡa ata aramanei aiwai e bababaniei, a vinuanainei!” Ma i tuopu au metaeta ma [kokorereko i tou\f + \fr 14:68 \ft Wei riwana buka au wadubo nonoana eḡa ita mamae.\f*]. \p \v 69 Taunola guguini, \pn Peter\pn* i ʼnanai ma i raukarena-melei ma rava au ḡereḡere i maimairi i riwei, “Wei ravana, taui tagogi!” \v 70 Wate \pn Peter\pn* i bovi me. \p Mara aburuna muriai, taui au ḡereḡere i maimairi, \pn Peter\pn* i riwana-melei, “Tam anina, taui tagogi; aubaina tam, \pn Galili\pn*ei!” \v 71 Ma \pn Peter\pn* i riwa, “God au matana, tau a ririwa kaua, ravana o ririweia a vivinuanainei!” \p \v 72 Maratagogi kokorereko i tou mara viruaina ma \pn Peter\pn*, Iesu riwana i notai - \it Muriai da kokorereko ina tou mara ruaḡa, tam mara tonuḡa ma bovieu.\it* Ma \pn Peter\pn* i vinuabola kaua ma i tou. \c 15 \s1 Iesu i taravaina-naiei Pilate au naona \r (Matthew 27:1-2, 11-19; Luke 23:1-5; John 18:28-38) \p \v 1 Ubaubanai boiboḡi, pirisi babadai ma dogadogara ma tarawatu babadai anatapui i viboru\f + \fr 15:1 \ft Mrk 14:55 \fq Sanhedrin\f* ma i vianina da \w Iesu|lemma="Iesu"\w* i pani ma i veredamanei Pilate au urana. \v 2 \pn Pilate,\pn* Iesu i vitara-virevirei i pa, “Tam mai \pn Jew \pn* ai gulau bo?” Iesu i paribelei i pa, “Anina e ririwa nanare.” \v 3 Pirisi Babadai e viviwavuim kaua maḡamaḡaui aubai. \v 4 Ma nanare \pn Pilate,\pn* Iesu i vitaraviravirana-melei i pa, “Tam ma paribelana bo eḡa? Ma nonori e viviwavuim kaua maḡamaḡaui aubai!” \v 5 Wate Iesu i genuana ma eḡa ita paribelei. Ma \pn Pilate\pn* i ba kaua.\f + \fr 15:5 \ft Mai Rome ai tarawatu e mamae da maranai i viwavuim ma tauetara eḡa uta paribelei lamna tam anina wavu ma varai.\f* \s1 Iesu ana iraḡe i vianinei \r (Matthew 27:15-38; Luke 23:13-25; John 18:39–19:16) \p \v 6 Taui ai kaua maemaena da Raḡona Torelana au marana, Pilate, panipani tagogi, rava ai ḡoanei e ruperupeni ma e vovoterei da e nenae. \v 7 Oroto tagogi wavana \pn Barabas;\pn* tauna \pn Rome\pn* gabemani i viḡaviei ma i pani da panipani au numana i mamae. Ana rava maiteni tauviraḡena. \v 8 Ma patara i ḡeta da \pn Pilate\pn* ita vibaḡai da panipani tagogi ita rupeni Raḡona Torelana au marana. \v 9-10 \pn Pilate\pn* i paribelei, “Taumi o ḡoeḡoei da mai \pn Jew \pn* ai gulau ana rupeni aubaimi bo?” Pilate i aramanei da Pirisi Babadai, Iesu i unurei ma lamna aubaina Iesu i veredamanei tauna awarina. \v 11 Wate Pirisi Babadai, patara i egari da \pn Pilate, Barabas\pn* ita rupeni ma eḡa Iesu. \v 12 \pn Pilate,\pn* patara i paridadana-melei i pa, “Tauna o ḡoreḡoreia mai \pn Jew \pn* ai gulau mena ana kauanei?” \v 13 Taui i garara, “Ma tuparatui!” \v 14 \pn Pilate\pn* i riwa, “Aiwai apoapoena i kauei?” Ma taui i garara guratana, “Ma tuparatui!” \v 15 \pn Pilate\pn* i ḡoei da patara ita vinuaubai ma \pn Barabas\pn* i rupeni ma \tl sorodia\tl* i egari da Iesu i kwapui da i vitaratarai ma i naei da ita tuparatui. \s1 Sorodia, Iesu i vinamei \r (Matthew 27:27-31; John 19:2-3) \p \v 16 \tl Sorodia,\tl* Iesu i taravaina-ruiei Pilate ana au numa ma ai rava ḡelaui i ḡoreiai. \v 17 Ma gara lebalebarina\f + \fr 15:17 \ft Eng. \fq purple.\f* \add [me gulau ana gara]\add* Iesu i vioteni ma kunuteia ai donadonanei i viri da au kolana i terei. \v 18 Ma vinamana i raukarei ma i garara, “Egualau mai \pn Jew \pn* ai gulau!” \v 19 Ma kolana gonuei i raviravi ma i ovaovai. Ma ae-tutuiei i mae-ḡaira au doa ma i raudunelei ma i vivinamei. \v 20 Ma i vijiboḡa vorovei ma gara lebalebarina i voḡiḡi-tawanei ma ana gara i vioteni. Ma i taravaina-opunei da ita tuparatui. \s1 Iesu i tuparatui \r (Matthew 27:32-44; Luke 23:26-43; John 19:17-37) \p \v 21 Taui i nenae ma \pn Simon\pn* i nelaḡai, rava \pn Sairini\pn*ei\f + \fr 15:21 \ft Eng. \fq Cyrenian.\f* (tauna Rufus ma \pn Alexander\pn* amai). Simon wapuei i nenei. Ma \tl sorodia,\tl* tauna i egari da Iesu ana \tl korosi\tl* i avarai. \v 22 Taui, Iesu i naiei da gabu i ḡoreḡorei \pn Golgotha,\pn* lamna anona unu gabuna. \v 23 \tl Sorodia, wine\tl* bunama \tl myrrh\tl* maiteni i virai ma Iesu i veredadani, wate tauna i geduaiei. \v 24 Ma Iesu i tuparatui ma ana gara, taui ava au orai i ḡutai.\f + \fr 15:24 \ft Taui ḡaima i tawanei me \fq dice \ft da aiai aiwai garana ita vaia.\f* \fig |src="41_Mk_15_12_RG.jpg" size="col" loc="15:24" ref="15:24" \fig* \p \v 25 Ubaubanai 9 kilok nanare, Iesu i tuparatui. \v 26 Aniviwavuna i girumi ma i tutui, “Mai \pn Jew \pn* ai gulau.” \v 27-28 \x + \xo 15:27-28 \xt Isa 53:12\x*Danedanenei ruaḡa, Iesu au ririvana i tuparatui; tagogi au oiena ma ḡelauna au kelakelauna.\f + \fr 15:27-28 \ft Giruma ḡelaui waduboi vs 28 e mamae \fq Ma aiwai i kaukaueia lamna peroveta i ririweia i tupua, Taui i ʼnanai me taui ḡoʼapoapoe taukauei. \ft Isa 53:12\f* \p \v 29 \x + \xo 15:29 \xt Mrk 14:58\x*Taubabara, kolai i kwajikwajiei ma Iesu i vivinamei, “Na! Tam \w Tempol\w* taurikaina ma au pom tonuḡa ma voa-melei. \v 30 Ma vilawana-melem ma \it korosiei\it* ma ḡairai!” \p \v 31 Ma nanare Pirisi Babadai ma Tarawatu Babadai maiteni, Iesu i vivinamei, “Rava ḡelaui i vilawani, wate ainelana ita vilawana-melana-avei. \v 32 Keriso \w Tauvilawana|lemma="Keriso; Messiah"\w*, \pn Israel\pn* ana gulau; marina \tl korosiei\tl* ma ḡairai ma tana inanai da tana vitumaḡanei!” Danedanenei i tupatuparatui maitenai, Iesu i vinamei. \s1 Iesu ana iraḡe \r (Matthew 27:45-56; Luke 23:44-49; John 19:28-30) \p \v 33 Ma au benai dobu anatapuna i waguvarei da 3 kilok au bigai. \v 34 Lamna maranaina Iesu ponana i rata ma i kwatu, \tl “Eloi, Eloi, lama sabachthani?”\tl* Lamna anona, \qt “Au God, au God aiwai aubaina u netawaneu?”\qt* \v 35 Ma rava ḡelaui au ḡereḡere i maimairi i nonori ma i riwa, “Ona rautaniḡanei, \pn Elijah \pn*e kwatukwatuei!” \v 36 Ma rava tagogi i ruba da gara ai au damona i pani ma au \tl wine\tl* tomatomana i vigaloi ma i voepai Iesu au ipirina ma i riwa,\f + \fr 15:36 \ft Psa 69:21 peroveta i girumi da \fq Keriso \ft ita verei.\f* “Ona vipaipai ma tana inanai mepa da \pn Elijah\pn* ina nei da ina tereḡairei.” \v 37 Ma Iesu ponana i rata ma i kwatu ma i lavutu tawanana. \v 38 Ma Tempol au orana anitereḡaḡara au pouna i wanasikai au tepana da i ḡaira au doa. \v 39 Ma \tl sorodia\tl* ai bada, Iesu au naona i maimairi; i ʼnanai da i lavutu tawanana ma i riwa, “Wei anina God Natuna.” \v 40 Waivine ḡelaui aueia i mae ma i raraubiga: \pn Mary\pn* \pn Magdalene\pn* ma \pn Mary\pn* (\pn James\pn* keikeina ma \pn Joses\pn*\f + \fr 15:40 \ft Au Mat 27:56, Matthew i girumi\fq Joseph \ft ma eḡa \fq Joses.\f* aloi) ma Salome. \v 41 Taui, Iesu i votaḡotaḡoi ma i vovoagui maranai au \pn Galili\pn* i mamae ma waivine ḡelaui maḡamaḡaui, tauna maiteni i ḡeḡae au \pn Jerusalem\pn*, anatapui kampa. \fig |src="BA03031.tif" size="col" loc="15:41" ref="15:41" \fig* \s1 Iesu i vikokoagei \r (Matthew 27:57-61; Luke 23:50-56; John 19:38-42) \p \v 42-43 Ma au biga i tuturiai \pn Joseph Arimathea\pn*ei\f + \fr 15:42-43 \ft Eng. \fq Arimathea.\f* tauna rava ḡaeḡaena tagogi boru ḡetelarana au orana. Tauna God ana vigulau ana nei i vipaipaiei. Ma vokaukaua marana (Lamna Sabat au naona)\f + \fr 15:42-43 \ft Mai Jew ai \fq Sabate, \ft madeḡa e neneulai au Friday e vivikarei da madeḡa e neneulai au Saturday e kwakwa. Mai Jew ai Tarawatu e ririwa da rava i ʼraḡe lamna marana tagogina ina doboi. \fq Sabate \ft amadodo madeḡa e neneulai ina vikarei lamna aubaina Joseph i volaḡilaḡina da Iesu taubeuna ita doboi.\f* ma Joseph ana tepatorana, Pilate awarina i rui ma Iesu taubeuna i vibaḡei. \v 44 \pn Pilate\pn* i baiei da Iesu boiboḡi iʼraḡe. Tauna, \tl sorodia\tl* ai bada i kwatuei ma i vitara-virevirei da Iesu iʼraḡe bo eḡa? \v 45 Maranai \tl sorodia\tl* ai bada i pariverei da anina riwa kaua. Ma \pn Pilate,\pn* \pn Joseph\pn* i riwei da Iesu tupuana i vaia. \p \v 46 \pn Joseph\pn*, gara maiana ḡaeḡaena i gimarai ma Iesu tupuana i tere-ḡairei. Garei i umai ma au guba tupuana i vimataveni ma ḡaima ḡaeḡaena i kaipeuri da kokoaga metaetana i viaitomeni. \v 47 \pn Mary\pn* \pn Magdalene\pn* ma \pn Mary\pn* - \pn Joses\pn* alona i ʼnanai mepa Iesu taubeuna i vimataveni. \c 16 \s1 Iesu i vomairi \p \v 1 Ma Sabat au murina, \pn Mary\pn* \pn Magdalene\pn* ma \pn Mary\pn* - \pn James\pn* keikeina alona ma \pn Salome,\pn* bunama ḡabuḡabui i gimarai da i naiei da Iesu tupuana ita buloi.\f + \fr 16:1 \ft Mai Jew ai kaua maemaena da taubeu monamonei ina buloi ma muriai ina doboi ma waivine i ḡoei da wei kauai ita votaḡotaḡoi.\f* \v 2 Ma Sunday ubaubanai boiboḡi maranai madeḡa i gogogo, taui i nae au kokoaga. \v 3 Ma i nenae ma i bababani, “Aiai aubaita ḡaima kokoaga au metaetana ina kaipeura-tawanei?” \v 4 Maranai taui i taepai, i ʼnanai da boiboḡi ḡaima i kaipeura-tawanei - ḡaima ḡaeḡae kaukauana. \v 5 Maranai i rui au guba ma oroto laragana ana gara ararapoirina i ʼnanai au oiena.\f + \fr 16:5 \ft Tupua i vimataveni au oiena i kiakiala, ana gara ararapoirina.\f* Ma taui orai i auepai. \v 6 Oroto laragana i riwa, “Eḡa orami ina auepai, taumi, \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \pn Nasaretei\pn* o baibaiei bo? I tupatuparatuia; tauna i vomairi! Ona inana, tauna eḡa weka! Taui weka taubeuna i vimataveni. \v 7 \x + \xo 16:7 \xt Mrk 14:28\x*Marina ona nae ma ana \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* ona riwei, ma \pn Peter\pn* eḡa nuanuami ina vuru da Iesu e vivinao au \pn Galili\pn*. Kampa ona inanai i ririwemi nanare.” \v 8 Taui i opu ma kokoagei i viruberubei ana ini sisisi ma ana rovoi. Taui i rovo kaua, lamna aubaina eḡa rava ita riwei. \s1 Mark 16:9-20 \cd Mark Riwana Aiaina damona lamna wariaḡa i vine-boai. Ma rava ḡelauna aiwai i notanotai nanare au vs 9 da 20 i girumi. Wei damonana weka i vikarei. \s1 Iesu, Mary Magdalene awarina i eḡa \p \v 9 Iesu iraḡelei i vomairi me au Sunday ubaubanai boiboḡi ma i ainae da \pn Mary\pn* \pn Magdalene\pn* awarina i eḡa. Maraotai Iesu, \pn Mary\pn* awarina arua-apoapoei seven i viopuni. \v 10 Iesu, ana tauvotaḡotaḡo i vivinuabola ma i toutou ma \pn Mary\pn* i ḡeta da i pariverei. \v 11 Ma \pn Mary\pn* i pariverei da Iesu i lawana me ma tauna matanei Iesu i ʼnanai. Wate taui eḡa ita vitumaḡanei. \s1 Iesu, tauvotaḡotaḡo ruaḡa awari i eḡa \p \v 12 Wei au murina Iesu inanana tapuna ma ana tauvotaḡotaḡo ruaḡa awari i eḡa; maranai taui i nenae au melagai. \v 13 Taui i naeme ma tauvotaḡotaḡo ḡelaui i vieḡei. Wate taui nanare eḡa ita vitumaḡanei. \s1 Iesu, Taui 11 awari i eḡa \p \v 14 Muriai taui 11 i amam ma Iesu awarii i eḡa. Ma i eni aubaina taui orai i bado ma eḡa ita vitumaḡana maranai rava, i riwei da Tauna i vomairi me. \v 15 \x + \xo 16:15 \xt Act 1:8\x*Iesu ana Apasol i riwei, “Ona nae dobu au anatapuna. Ma God \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* ona jimei rava anatapui awarii. \v 16 Aiai da i vitumaḡana ma i babataito; tauna ina lawana. Ma aiai da eḡa ita vitumaḡana ina kovoḡi. \v 17 Ma taui aiavoi da i vitumaḡana, rewapana ina verei da kaua babai ina kauei. Ma arua-apoapoei ina viopuni ma pona tapunei ina babani. \v 18 Taui, mota uraiei ina vaia ma waiawa ina umai ma eḡa ina rauputei. Ma urai doridoriai au kolai ina terei ma ina lawana.” \s1 God, Iesu i ḡaiei au Mara \p \v 19 \x + \xo 16:19 \xt Act 1:9-11\x*\nd Bada\nd* Iesu, awari i babani vorovei. Ma tauna i ḡaiei au mara ma God au oiena i kiala. \v 20 Tauvotaḡotaḡo i opu ma dobu au anatapuna i raraugugula. Ma \nd Bada\nd*, taui i voagui ma kaua babai i kaukauei da tauvotaḡotaḡo aiwai i bababaniei i vovai-virewapani.