\id ACT ACT-WEDAU \h Apasol \toc1 Apasol \toc2 Act \mt1 Apasol ai kaua \imt1 Pariverena \ip Luke ana buka i giruma vorovei ma muriai Apasol ai kaua bukana i girumi. Tauna ana ano ḡaeḡaena lamna i ḡoei da rava ita vieḡei da menanare Arua Vivivireina Iesu ana tauvotaḡotaḡo i rau-etaraveni da Riwana Aiaina ita vituai, \imq Au Jerusalem ma au Judea au anatapuna ma au Samaria ma dobu au gia dewadewana. \ipr (1:8) \im Kerisiana ai babara ma ai nola i babaniei. Mai Jew awarii i vikarei ma i nae da dobu anatapui i vitumaḡana. Tauamgiruma ana nota ḡaeḡaena da wei bukana tauiavana ita pariverei da kerisiana avena Rome gabemanina ita viviḡaviei. Kerisiana vitumaḡanana lamna mai \pn Jew\pn* ai vitumaḡana e kaukauana-paiei. Wei bukana i ḡutai da raḡaraḡana tonuḡa, ma e viviatataieta da dobu au anatapuna Iesu Riwana Aiaina i jimei ma ekalesia i vitupui: \ili Iesu ana ḡae au murina Ekalesia au Jerusalem ai nola i vikarei; \ili Palestine taun ḡelaui awari i tua-nae; \ili Ma i tua-nae au Mediteranean da i nae au Rome paratana. Wei bukana ana kaua ḡaeḡaena lana Arua Vivivireina i nolanola, ma rewapana tauvitumaḡana au Jerusalem i verei au Pentecost. Ma wei au bukana i vieḡeta da Arua vivivireina mara nonoa agu ma rewapana ekalesia ma ai babada i verei ai au aninola au anatapuna. Wariaḡa kerisiana ai pariverena i tere-tagogiei raugugula au maḡamaḡaui, ma kaua ma ai nola i kaukauei anatapui. Wei au bukana i girumi da wei parivai-nuaḡanana ana rewapana tauvitumaḡana ai au lawana ma kerisiana ai au voepaepa i viatataieta. \iot Buka rereḡana 1. \io1 Vokaukaua tauvimatamata aubai (1:1-26) \io2 Iesu ana tarawatu ma ana parivainuaḡana damona (1:1-11) \io2 Judas Epaiana (1:12-26) \io1 Tauvimatamata au Jerusalem (2:1—8:3) \io1 Tauvimatamata au Judea ma Samaria (8:4—12:25) \io1 Paul ana nola (13:1—28:31) \io2 Paul ana vaḡai tagogi (13:1—14:28) \io2 Boru au Jerusalem (15:1-35) \io2 Paul ana vaḡai viruaina (15:36—18:23) \io2 Paul ana vaḡai vitonuina (18:24—21:16) \io2 Paul i vipanipani au Jerusalem, Caesarea, ma Rome (21:17—28:31) \c 1 \s1 Iesu ana Apasol i parivainuaḡani \p \v 1 Egualau \pn Theophilus,\pn* buka au naona a girugirumia\f + \fr 1:1 \ft Bukana au naona i girugirumi lamna Luke ana Gospel\f* lamna \w Iesu\w* ana tupua ma ana nola i vikarei da i kaukauei ma i viviararamana a pariverem \v 2 i nae da ana ḡae au marana. Muriai da Iesu i ḡaiei au mara, Tauna \w Arua Vivivireinei|lemma="Arua Vivivireina"\w* ana \w apasol|lemma="Apasol"\w* vinevinei riwa bagibaginei i pariverei. \v 3 Iesu ana iraḡe au murina i vieḡana-melei ana apasol awarii. Ma kaua maḡamaḡaui i kauei da apasol i vitumaḡana kaua da Tauna anina i lawana me. Taui awarii i eḡa au pom 40 au orana ma God ana vigulau i babaniei. \v 4 Maranai ana apasol maiteni i vitagogiei ma i riwana-guratei i pa, “Eḡa \pn Jerusalem\pn* ona oputawanei, wate pulona amau i paripari-vainuaḡanimi ona paini, maraotai a ririwemi nanare. \v 5 \x + \xo 1:5 \xt Mrk 1:8\x*\pn John\pn* wairei i babataito, wate mara aburuna ava Amau, Arua Vivivireinei taumi ina babataitomi.” \s1 God Iesu i ḡaiei au Mara \p \v 6 Muriai maranai Iesu ma Apasol i vitagogiei ma taui Iesu i vitara-virevirei i pa, “Bada! Marina, \pn Israel\pn* ana\f + \fr 1:6 \ft Rome gabemanina Juda i vibadei wei au marana, Mai Jew wei eḡa ita ḡoei, ma i ḡoei da ita virai.\f* vigulau ma vere-melei bo?” \p \v 7 Ma Iesu i paribelei, “Amau ainelana ana rewapanei mara ma iri e vivibadei, aubaina da taumi eḡa ona aramanei. \v 8 \x + \xo 1:8 \xt Mrk 16:15\x*Wate maranaina Arua Vivivireina au orami ina rui, maranaina taumi rewapana ona vaia. Ma aubaiu ona vitaunola au \pn Jerusalem\pn*, \pn Judea\pn*, au \pn Samaria\pn* ma dobu au anatapuna.” \v 9 \x + \xo 1:9 \xt Mrk 16:19\x*I babani vorovei ma au matai God Iesu i ḡaiei au mara. Ma apau i nei da i purui ma taui eḡa ita inana-melei. \p \v 10 Ma taui i ḡoḡouta au mara ma nelara ruaḡa ai gara ararapoiri au ririvai i raumairiei. \v 11 Ma i riwa, “Mai \pn Galili\pn*, aiwai weka o maimairiei ma o ḡoḡoutatei? Wei ravana menanarena o inanai i ḡaenei, amapo nanare ina nememei.” \s1 Judas epaiana i vinei \p \v 12 Anina ma Apasol Ola Olive, i voterei ma i ḡaira me au \pn Jerusalem\pn* lamna eḡa uama ma au ḡereḡere. \v 13 \x + \xo 1:13 \xt Mrk 3:16-19\x*Ma au \pn Jerusalem\pn* i ḡeta ma i ḡae numana i mamae lana au tepana au vatavatara. Taui ai wava, \pn Peter\pn*, \pn John\pn*, \pn James\pn* ma \pn Andrew\pn*, \pn Philip\pn* ma \pn Thomas, \pn*\pn Batolomeo\pn* ma \pn Matthew\pn*, \pn James\pn* - \pn Apius \pn*natuna, ma \pn Simon\pn* tauna au naona \pn Zealot\pn*\f + \fr 1:13 \ft Rava ununurana. Wei ravai mai Rome ai gabemani e viviḡaviei.\f* ma Judas - James natuna. \v 14 Ma wei ravai mara patapatana i vivitagogiei ma i raraupari gogona, waivine ḡelaui ma Iesu ana roaroa ma aloi \pn Mary\pn* maiteni kampa. \p \v 15 Wei au marana, tauvitumaḡana 120 i vitagogiei ma \pn Peter\pn* i vomairi ma wenanare awari i babani, \v 16-17 “Varevareiu, \pn Judas\pn* Iskariot lamna turata tagogi ma maiteni ta nola gogona, wate muriai i voagu da Iesu i pani. Arua Vivivireina wei riwana wariaḡa gulau \pn David \pn* i riwei da ina tupua; ma aiwai i ririwei anina nanare i tupua.” \v 18 \pn Judas\pn* Iesu i amverenei mane vainana aubaina, ma wei manenei doa i gimarai. Ma nai au doana tauna kolanei i peu ma manawana i wanawamai da amoamona i opu. \v 19 Ma rava anatapui au \pn Jerusalem\pn* wei iraḡena riwana i nonori, lamna aubaina taui nai dobuna ai ponei i viwavai \pn Hakeldama,\pn* wei anona \em Tara Doana.\em* \p \v 20 “Wariaḡa Gulau \pn David \pn* i girugirumia, nanare i tupua, \qm1 \qt Ana animae ina kwakwava,\qt* \qm2 \qt ma eḡa aiai au orana ina mae.\qt* \rq (Psalm 69:25)\rq* \m Ma \qm1 \qt rava ḡelauna ana nola ina vaia.\qt* \rq (Psalm 109:8)\rq* \m \v 21 \x + \xo 1:21 \xt Mrk 1:9; \xt Mrk 16:19\x*Lamna aubaina marina awarita, rava ḡelauna tana vinei da ina raviepaiai. Tauna ravanana Iesu maiteni ta bababara-nae madeḡa tonuḡa au orana, \v 22 \pn John\pn* rava i \w babataitoi|lemma="Babataito"\w* au marana ma i nae da Iesu i ḡaiei au mara. Ma maiteni tana nola ma rava tana riwei menanarena God Iesu iraḡelei i vovaimairini.” \p \v 23 Ma taui rava ruaḡa i vinei, \pn Joseph-Barsabas \pn*(ana wava ḡelauna \pn Justus\pn*) ma \pn Matthias\pn*. \v 24-25 Anina ma taui i raupari, “\nd Bada\nd* tam rava anatapui orai u aramanei. Ma vieḡelai da wei ravai ruaḡa, ma metauna u vinei da \pn Judas\pn* ana gabu ina vaia da ina \w viApasol|lemma="Apasol"\w*, aubaina \pn Judas\pn* i voterelai da i nae ana au gabu.” \v 26 Anina ma taui i vine, ma vinevine \pn Matthias\pn* awarina i peu, ma tauna i vi-Apasol, ma Apasol 11 au orai i rui. \f + \fr 1:26 \ft Wei kalona wenanare: mai Jew wava ḡaima muomuoi awari i girugirumi ma e tawatawanei, ma aiai ana namba i eḡa lamna tauna ina vaia. Taui i vitumaḡana da wei kauana awarinei God taui ina viatataiei da aiai ita vinei. (Pro 16:33)\f* \c 2 \s1 Arua Vivivireina i ḡairai \p \v 1 Pentecost torelana i ḡetai ma tauvitumaḡana anatapui numa tagogi au orana i vitagogiei. \f + \fr 2:1 \ft Mai Jew ai Raḡona torelana au murina au pom 50 ma Pentecost torelana e vivikarei. Wei riwana anona amapo wei bukana au damona ona iavi ma ona aramanei. \f* \p \v 2 Maratagogi gugura ḡaeḡaena, nonorana me ive vivirewapanana marei i ḡairai ma tauvitumaḡana i mamae numana i vioai. \v 3 Taui purapura inanana me ai menamenana i ʼnanai, i ḡairai ma rava tagotagogi ava au kolai i kiala. \v 4 Ma \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* anatapui i vioai ma pona taputapunei ava i bababani Arua ana aguei. \p \v 5 Nai maranaina mai \pn Jew \pn* patupatutui \w dobu au anatapuna|lemma="Jentail/Grik"\w* i vitaomana au \pn Jerusalem\pn* da Pentecost torelana ita apui. \v 6 Ma patarai kampa i viruberubei, ma i nonori da gugurana lamna tauvitumaḡana taui tagotagigiava ai ponei i bababani ma taui ai nota i kwa. \v 7 Taui anatapui i baei ma taui ava i babani vivira i pa, “Wei mai \pn Galili\pn* bo? \v 8 Ma menanarena da anataputa awarita ata ponei e bababani! \v 9-10 Tauta ḡelauta mai Parthia, \pn Mede\pn* ma \pn Elam, \pn*ma mai \pn Mesopotamia\pn*, \pn Judea\pn*, \pn Capadosia\pn*, \pn Pontus\pn* ma \pn Eisia,\pn* \pn Pirijia\pn*, \pn Pamphilia\pn*, \pn Egypt\pn* ma Libya navanavana, au \pn Sairini\pn* au ḡereḡerena, ma ḡelauta mai \pn Rome\pn*, \v 11 ḡelaui mai \pn Jew \pn* ma ḡelaui \pn Jentail \pn* wate inibori i vaia da i vimai \pn Jew. \pn* Ma ḡelauta mai \pn Crete\pn* ma mai \pn Arabia. \pn*Wate God kaua ḡaeḡaena i kaukaueia, ata ponei i bababaniei ma ta nononori!” \v 12 Taui anatapui i vinuanaina, nuanuai i raḡaraḡa ma i bababani vivira, “Wei aiwai kauana e tuputupua?” \p \v 13 Wate ḡelaui taui i vinamei i pa, “Wei ravai i uma bua!” \s1 Peter rava awarii i raugugula \p \v 14 Anina ma \pn Peter\pn* i vomairi Apasol 11 maiteni, ma ponana ḡaeḡaenei patara awarii i babani, \pi1 Au rava mai \pn Jew \pn* ma anatapumi au \pn Jerusalem\pn* maemaemi, babani ana tere-kauei da ona aramanei. Ona rautaniḡana kaua. \v 15 Wei marinaota, 9 kilok ubaubanai! \f + \fr 2:15 \ft Mai Jew taui au bigai sia e aniani ma wain e umaumai. \f* Wei ravai eḡa ita uma bua me taumi o notanotai nanare, \pi1 \v 16 Wei lamna wariaḡa \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* \pn Joel \pn*i ririweia e tuputupua: \qm1 \v 17 \qt Mara au damona,\qt* \qm1 \qt Aruau rava anatapui awari ana iwaḡi.\qt* \qm2 \qt Ma natunatumi nelarai ma waivinei riwau ina jimei,\qt* \qm1 \qt ma nelara voui mataiei kaua ina inanai,\qt* \qm2 \qt ma babada magumaguri rauboniei kaua ina inanai.\qt* \qm1 \v 18 \qt Wate nanare, Aruau ana iwaḡi au taunola nelarai ma waivinei awarii,\qt* \qm2 \qt ma ina vitaubabani.\qt* \qm1 \v 19 \qt Ma kaua babai au mara ana kauei,\qt* \qm2 \qt ma au dobu mataira ana vieḡai\qt* \qm3 \qt ai araratana, tara ma bau potopotona.\qt* \qm1 \v 20 \qt Ma madeḡa ina waguvarei\qt* \qm2 \qt ma nawaravi ina ravitaratarai,\qt* \qm3 \qt muriai da\qt* \nd Bada\nd* \qt ana mara ḡaeḡaena ma boruborumana ina nei.\qt* \qm1 \v 21 \qt Nai au marana aiavoi da\qt* \nd Bada\nd* \qt awarina e viviḡore agu aubaina\qt* \nd Bada\nd* \qt taui ina vilawani.\qt* \rq (Joel 2:28-32)\rq* \p \v 22 Ma \pn Peter\pn* i babani me: \pi1 Mai \pn Israel\pn* ona rautaniḡana: God \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \pn Nasaret\pn*ei i vovai-virewapani da kaua babai, ma mataira ḡaeḡaei i kauei da ita viatataiemi da tauna anina Godei i nei. \v 23 \x + \xo 2:23 \xt Mrk 15:24\x*Wate God wariaḡa i viogei ma ana ḡoana nanare da Iesu au urami i terei, ma taumi ḡoʼapoapoe ravai ai aguei, Tauna au korosi o tuparatui da o viraḡeni. \v 24 \x + \xo 2:24 \xt Mrk 16:6\x*Wate God, Iesu iraḡelei i vovaimairini, ma iraḡe iniviarana i vaitawanei ma iraḡe eḡa tagotagogina da tauna ita vojijini. \v 25 Wariaḡa \pn David \pn* Iesu i bababaniei maranai i riwa: \qm1 \qt Tau a inanai\qt* \nd Bada\nd* \qt God au naou mara au anatapuna.\qt* \qm2 \qt Tauna au oieu lamna aubaina eḡa ana rovo.\qt* \qm1 \v 26 \qt Lamna aubaina nuaiai orau i oai ma menau i morelana,\qt* \qm2 \qt ana iraḡe ma a aramanei da tupuau ma paina-kauei.\qt* \qm1 \v 27 \qt Ma aruau eḡa rava irairaḡei ai au dobu ma voterei,\qt* \qm2 \qt ma tam eḡa am taunola vivivireina tupuana ma voterei da ina buda.\qt* \qm1 \v 28 \qt Tam lawana etanaina u viatataieu,\qt* \qm2 \qt ma Tam maiteni a mamae ma a vinuaiai kaua.\qt* \rq (Psalm 16:8-11)\rq* \pi1 \v 29 Au rava, A riwana-kauemi da amata gulau \pn David \pn* iʼraḡe da i doboi, ma ana kokoaga weka e mamae. \v 30 \x + \xo 2:30 \xt 2Sa 7:12-13\x*Wate \pn David \pn* lamna peroveta, ma i aramanei da God i parivainuaḡani da ana damei gulau ina opu, me tauna nanare. \v 31 Ma \pn David \pn* i ʼnanai God muriai aiwai ina kauei ma i riwa, \qm1 \qt Keriso ina vomairi me,\qt* \qm2 \qt ma tupuana eḡa rava irairaḡei ai au dobu ina voterei da ina buda.\qt* \rq (Psalm 16:10)\rq* \mi \v 32 Ma God Iesu-na tagogina iraḡelei i vovaimairini, ma tauai anatapuiai a vimatamata. \v 33 Ma God i ḡaiei ma au oiena i vikialai. Ma Arua vivivireina i verei me i parivainuaḡana nanare, ma nai Aruana tagogina Iesu awariai i waḡi, lamna marina o nononori ma o inainanai. \v 34 \x + \xo 2:34 \xt Psa 110:1\x* \pn David \pn* eḡa ita ḡae au mara, ma wate i riwa, \nd Bada\nd* \qt au Bada i riwei, “Au oieu ma kiala\qt* \v 35 \qt ma am ḡavia au ae karem ana terei.\qt* \rq (Psalm 110:1)\rq* \pi1 \v 36 Lamna aubaina mai \pn Israel\pn* anatapumi ona aramana-kauei da wei ravana Iesu o tupatuparatuia, God i terei da \nd Bada\nd* ma Tauvilawana. \p \v 37 Ma maranai rava wei riwana i nononori, taui orai i rautonai da \pn Peter\pn* ma \w Apasol|lemma="Apasol"\w* ḡelaui i riwei, “Varevareiai, tauai aiwai ana kauei da ana lawana?” \p \v 38 Ma \pn Peter\pn* i paribelei, “Taumi tagotagogi ava Iesu Keriso wavanei ona \w rupena|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w* ma ona babataito ma ami ḡoʼapoapoei ina nota-tawanei, ma God ana pulo Arua Vivivireina ona vaia. \v 39 Wei parivai-nuaḡanana lamna taumi natunatumi maiteni aubaimi. Ma wate nanare mai jentail - aiavoi da e kwatukwatuei ina nei Tauna awarina.” \p \v 40 Ma \pn Peter\pn* riwa ḡelaui maiteni rava i vinua-terenei, ma i egari, “God ona vianinei da ina vilawanimi, ma eḡa kovoḡa ona vaia.” \v 41 Ma rava maḡamaḡaui \pn Peter\pn* ana babani i vitumaḡanei ma i babataito ma nai au marana rava 3,000 ai au boru i rui. \s1 Tauvitumaḡana i mae gogona \p \v 42 Ma tauvitumaḡana Apasol ai viararamana i nononori, ma i viboruboru, i amam ma i raraupari gogona. \v 43 Apasol kaua babai ma mataira ḡaeḡae maḡamaḡaui i kaukauei ma anatapui i rovo ma God i vivirana-kauei. \v 44 \x + \xo 2:44 \xt Act 4:32-35\x*Ma tauvitumaḡana anatapui gabu tagogi i vivitagogiei ma aiwai ḡariei ai rava maiteni i ḡutaḡutai. \v 45 Taui ai doa, ai numa, ai wapu ma ai purapura i gimagimarei ma manena ai rava ḡelaui maiteni i ḡutaḡutai. \v 46 Taui mara patapatai au \w tempol\w* i vivitagogiei, ma ai au numa ana nuaiaii ma ana morelanai i amam gogona. \v 47 Ma taui God i vovoepaepai ma rava anatapui i \w vivinuaiaini|lemma="Nuavaina ma agu"\w*. Ma marana patapatai rava voui i neneiai Iesu awarina ma tauvitumaḡana ai boru i viviratai. \c 3 \s1 Peter, oroto aena gwaḡagwaḡana i vilawani \p \v 1 Mara tagogi au bigai 3 oklok, \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* pari aubaina i ḡeḡae au \w Tempol\w*. \v 2 Ma oroto tagogi aena gwaḡagwaḡana i tupuei, ma mara au anatapuna ana rava i avavara neiai da Tempol metaetana, e ḡoreḡorei, metaeta aiaina, kampa i vivikialai ma rava i ruirui tempol au orana i vivigigimanei mane aubaina. \v 3 Maranai i ʼnanai da \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* aburuna ava da au metaeta ita rui, ma i vibaḡai mane aubaina. \v 4 \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* orotona i ʼnana-tunutunui ma \pn Peter\pn* i riwa, “Ma inanaiai!” \v 5 Ma orotona taui i ʼnanai ma i notanotai da aiwai awarii ita vaia. \v 6 Ma \pn Peter\pn*, orotona i riwei, “Awariu silva ma gold eḡa wate aiwai awariu lamna ana verem. \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \pn Keriso\pn* \pn Nasaret\pn*ei, wavanei ma vomairi, ma babara!” \p \v 7 Ma \pn Peter\pn* oroto nimana au oieina i vojijini ma i voagui da i vomairi. Ma maratagogi oroto aena ma ae kwarukwaruna i ai ma i virewapana, \v 8 ma aenei i viauepa ma babara i vikarei. Anina ma taui maiteni i rui au tempol ma tauna tempol oraninei i bababara, i viviauepa ma God i vovoepaepai. \v 9 Ma rava anatapui orotona i ʼnanai i bababara ma God i vovoepaepai, \v 10 ma i aramanei da tauna ravana tagogina tempol metaetana e ḡoreḡorei \em inanana aiaina\em* au naona, i kiakiala ma i vivigigimana. Ma rava anatapui i ʼnanai aiwai i tupua wei orotona awarina ma i ba-guratana. \s1 Peter patara awarii i babani \p \v 11 Ma orotona \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* i vovojijini ma rava anatapui i bana-kauei, ma i viruberubei taui awari au lovelove e ḡoreḡorei, \pn Solomon\pn* ana lovelove. \f + \fr 3:11 \fq Solomon \ft ana lovelove tagogi tempol au orana e mamae. Wei lamna gari au ririvana ma ana tuatua maḡamaḡauna. \f* \v 12 Ma maranai \pn Peter\pn* patarai i ʼnanai ma i riwei: \pi1 Au rava mai \pn Israel,\pn* aiwai aubaina o vivinuanaina? Ma aiwai aubaina o inainana-tunutunuiai, apamina tauai ai rewapanei bo ai vipatutuei, wei ravana a kauei da i babara? \v 13 \x + \xo 3:13 \xt Exo 3:15\x*Wei lamna amamata \pn Abraham, \pn* \pn Isaac\pn* ma \pn Jacob \pn*ai God, ana taunola Iesu i viborumei, ma taumi Tauna o verenei da ita viraḡeni, ma Pilate au matana o geduaiei. Pilate i ḡoei da ita rupeni wate taumi eḡa ota vianinei. \v 14 \x + \xo 3:14 \xt Mrk 15:6-14\x*Iesu lamna rava \w vivivireina|lemma="Vivivirei ma Viaiaina; Aiaii"\w* ma jijimanina, wate o geduaiei. Ma Pilate i ḡoei da Iesu ita rupeni, wate taumi o ḡoei da tauviraḡena i rupeni aubaimi. \v 15 Ma taumi lawana maemae-nonoana tauvereina o viraḡeni, wate God i vilawana-melei, tauai wei a vimatematei. \v 16 Wei ravana aena gwaḡagwaḡana Iesu au wavana i vitumaḡana ma lamna aubaina i lawana. Taumi o aramanei ana doria menanare, Wate ana tumaḡana Iesu awarina i vilawani. \pi1 \v 17 Ma au rava marina a aramanei da taumi ami babada maiteni Iesu o viraḡeni, aubaina taumi eḡa ota aramanei da tauna tauvilawana. \v 18 Wate wei lamna wariaḡa God ana \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* anatapui i ririweia i tupua, God i riwa da ana tauvilawana ina vinuapoapoe. \v 19 Ami ḡoa apoapoe Ona voterei ma ona \w mae-taviremi|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w* God awarina da tauna ami ḡoʼapoapoe ina nota-tawanei. \v 20 Ma lamna maranaina God aruami nualawalawana ina verei, God Iesu i vinei da ami Tauvilawana ma ina paritawaneiai. \v 21 Iesu au Mara ina mae da God kaua anatapui ina ravivouni, me God ana peroveta vivivirei wariaḡa i ririweia nanare. \v 22 \x + \xo 3:22 \xt Deu 18:15, 18\x*\pn Moses \pn* i riwa, “\nd Bada\nd* ami God peroveta, me tau nanare, ina terei ma tauna ami dam oinei ina nei. Ma aiwai anatapuna e ririwemi ona rautaniḡanana-kauei. \f + \fr 3:22 \ft Mai Jew e ririwa da Moses lamna ai peroveta ḡaeḡaena. \f* \v 23 \x + \xo 3:23 \xt Deu 18:19\x*Ma aiai da wei perovetana eḡa ina rautaniḡanei lamna God ana rava awariei ina vilamonei.” \pi1 \v 24 Peroveta \pn Samuel\pn* ma muriai Peroveta maḡamaḡaui, kaua i ririweia marina e tuputupua. \v 25 \x + \xo 3:25 \xt Gen 22:18\x*Taumi nai perovetai natunatui ma taumi maiteni \w parivainuaḡana bagibagina|lemma="Parivainuaḡana bagibagina"\w* au orana. Au baina God \pn Abraham \pn* i riwei, “Am epaepaia awariei dam anatapui au dobu ana viaiaini.” \v 26 Ma maranai God ana taunola i vinei, ma au naona i paritawaneiai awarimi da ita viaiainimi, ma lamnei taumi tagotagogi ava ami ḡoʼapoapoe ota opu-tawanei ma ota nei Tauna awarina. \c 4 \s1 Jew babadai Peter ma John i etarei \p \v 1 \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* rava awari i bababani ma \w pirisi|lemma="Pirisi"\w* pulo tauapuina ma \w tempol\w* taupainii\f + \fr 4:1 \ft Tempol tau-painina lamna anatapuna au tempol e inainana-vaitetei (purusimani). Taui pirisi ḡeḡetelarana ana taunola.\f* ai bada ma \pn Sadusi \pn* ḡelaui \f + \fr 4:1 \ft Sadusi taui iraḡelei vomairime eḡa ita vitumaḡanei\f* i ḡetai. \v 2 Taui amloi i ḡaiḡai kaua \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* awari aubaina taui i viviararamana da God, \w Iesu|lemma="Iesu"\w* iraḡelei i vovaimairini ma wei i viatataiana da God rava anatapui iraḡelei ina vovaimairini. \v 3 Taui \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* i pani ma au i pom aubaina panipani au numana i terei da i mae mara. \v 4 Wate rava maḡamaḡaui riwa i nonori ma i vitumaḡana, ma ai maḡa nelara 5,000 waivine eḡa ita iavi. \p \v 5 Ma mara i tom ma \pn Jew \pn* babadai, dogadogara ma tarawatu babadai au \pn Jerusalem\pn* i vitagogiei. \v 6 Ma \w pirisi ḡeḡetelarana|lemma="Pirisi babadai; pirisi ḡeḡetelarana"\w* \pn Annas\pn* kampa ma \pn Caiaphas\pn*, \pn John\pn*, \pn Alexander\pn* ma pirisi ḡeḡetelarana ana rava maiteni. \f + \fr 4:6 \ft Mai Rome Caiaphas i vinei da Pirisi ḡeḡetelarana, poiana Annas epaiana. Wate mai Jew ai au giu da aiai pirisi ḡeḡetelarana vaivaina i vaia, tauna anina ina mae da au iraḡe. Luke e ririwa da Annas tauna pirisi ḡeḡetelarana.\f* \v 7 Ma taui \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* i neiei da au naoi i vimairini ma i riwei, “Aiwai rewapananei, ma aiai wavanei wei o kauei?” \p \v 8 \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* \pn Peter\pn* orana i vioai ma taui i riwei, “Rava ai babada ma dogadogara; \v 9 tauai kaua aiaina a kauei gwaḡagwaḡana awarina ma amadodo taumi o vitara-virevirelai, da menanare tauna i lawananei. \v 10 Ma wei ona aramana-kauei, da taumi ma mai \pn Israel\pn* anatapui, da Iesu \pn Keriso\pn* \pn Nasaret\pn*ei o tuparatui, Wate God tauna iraḡelei i vovaimairini ma tauna wavanei wei orotona au naomi lawalawaina e maimairi. \v 11 Taumi tauvoa nai ḡaimana o geduaiei, wate wei gaimana lamna numa ogona, numa ana tapuna e vovojijini. \f + \fr 4:11 \ft Mai Jew ai numa ḡaimei i voavoai. Iesu tauna anina God ana Tempol vouna oḡona. (Eph 2:19-21, Isa 28:16).\f* \p \v 12 —Lamna aubaina Iesu ainelana ina vilawanita. Ma God eḡa aiai ḡelauna au dobu rewapana ita verei da ina \w vilawana|lemma="Nuavaina ma agu"\w*.” \p \v 13 Ma taui \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* ai tepatora inanai ma maranai i aramanei da taui eḡa girugirumai, ma i baei. Ma i aramanei da taui Iesu ana tauvotaḡotaḡo. \v 14 Ma wate i ʼnanai oroto i vivilawania \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* maiteni i maimairi, lamna maranai taui gamoi i pota. \v 15 Anina ma \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* i riwei da boru gabuna i opu-tawanei, ma taui ava i vitarairavira vivira. \v 16 Taui i vitaraviravira-viravira i pa, “Aiwai tana kauei wei nelarai awari? Rava anatapui au \pn Jerusalem\pn* i aramanei da taui kaua babai i kaukauei, lamna eḡa tana boviei. \v 17 Wate tana viḡaei da wei kauai eḡa ina tua rava ḡelaui awari, ma riwa bagibaginei tana viḡaei da eḡa aiai awarina Iesu wavanei ina raugugula.” \p \v 18 Anina ma taui i ḡorei da i rui me, ma riwa bagibaginei i viḡaei da eḡa aiai awarina Iesu wavanei ina raugugula bo ina viararamana. \v 19 Wate \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* taui i paribelei, “Taumi ami nota aiwai. Tauai God ana voteletelei bo taumi? \v 20 Tauai aiwai a inainanaia ma a nononoria babanina eḡa ana voterei.” \p \v 21-22 Wei Orotona i vivilawani lamna gwaḡagwaḡana ma ana madeḡa 40. Lamna aubaina rava anatapui God i vovoepaepai, ma babada eḡa ita aramanei menanare \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* ina kovoḡanei. Ma i parivairovorovo-melei ma i paritawanei da i nae. \s1 Tauvitumaḡana God i vibaḡai agu aubaina. \p \v 23 \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* i nae me ai rava awari ma pirisi ḡaeḡaei ma dogadogara aiwai i ririweia taui i vieḡei. \v 24 \x + \xo 4:24 \xt Exo 20:11\x*Maranai tauvitumaḡana wei riwana i nonori, taui anatapui i raupari gogona God awarina: \pi1 \nd Bada\nd* tam ai gulau, Tam mara, dobu, boga ma anatapuna au orana maemaei taukaueina. \v 25 Tam Arua Vivivireinei am taunola, amaiai \pn David \pn* gamonei u babani ma u riwa, \qm1 \qt Aiwai aubaina rava awariai e mejimeji,\qt* \qm2 \qt ma aiwai aubaina ai oga e taratara labalabai?\qt* \qm2 \v 26 \qt Ma dobu ai gulagulau i vokaukaua ma babada ḡaeḡaei ḡelaui maiteni i vitagogiei da\qt* \qm2 \nd Bada\nd* \qt ma ana tauvilawana\qt*\f + \fr 4:27 \ft Wei lamna Keriso. \f* \qt maiteni i viḡaviei.\qt* \rq (Psalm 2:1)\rq* \mi \v 27 \x + \xo 4:27 \xt Mrk 15:1\x*Anina riwa kaua. Wei kauai weka au \pn Jerusalem\pn* i tupua, \pn Herod\pn* ma \pn Pontius Pilate\pn*, \pn Jentail \pn* ma mai \pn Israel\pn* maiteni i vitagogiei, da am taunola vivivireina Iesu u bulobuloia i viḡaviei. \v 28 Ma tam am rewapanei ma am ḡoanei am oga menanare u tarataranei marina nanare i tupua. \v 29 \nd Bada,\nd* nai ravai ai parivai-rovorovo au uram ma am taunola ma vovai-virewapani da ana tepatorai riwam ina raugugulei. \v 30 Uram ma viloloi da ma vilawana ma kaua babai ma mataira ḡaeḡaei ma kauei, am taunola Vivivireina Iesu wavanei. \p \v 31 Ma pari au murina, taui mepa i vivitagogiei gabuna i vigu. Ma Arua Vivivireina anatapui orai i vioai. Ma ana tepatorai God riwana i raugugulei. \s1 Tauvitumaḡana ḡariei i ḡutaḡutai \p \v 32 \x + \xo 4:32 \xt Act 2:44-45\x*Tauvitumaḡana anatapui ai nota ma orai tagogi. Ma ai purapura tagogi ma eḡa aiwai ita nuanei. \v 33 Ma \w Apasol|lemma="Apasol"\w* ana tepatorai ma rewapanai \nd Bada\nd* Iesu ana iraḡe, ma ana vomairi me i raugugulei. Ma God ana \w viaiaina|lemma="Nuavaina ma agu"\w* ḡaeḡaena taui anatapui awari i peu. \v 34-35 Ma taui au orai eḡa aiai aiwai ita voladaḡei aubaina, ai rava ḡelaui ai doa bo ai numa i gimagimarei ma manena i neneiai Apasol awari i tereterei, ma aiai da aiwai i vovoladaḡei nanare i vovoagui. \p \v 36 Me \pn Joseph\pn*, tauna \pn Levi\pn* ana damei, au \pn Saipras\pn* i tupua, ma Apasol tauna i ḡoreḡorei \pn Barnabas\pn*, wei wavana anona lamna tauduḡu. \v 37 Tauna ana doa i gimarei, ma manena i neiai da Apasol awari i terei. \c 5 \s1 Ananias ma Saphaira \p \v 1 Anina ma \pn Ananias \pn*awana \pn Saphaira\pn* maiteni ai doa navanavana i gimarei. \v 2 Ma airuaḡa i vianina tagogi da mane navanavana i nuanei, ma \pn Ananias\pn* mane navanavana i naiei da \w Apasol|lemma="Apasol"\w* awari i terei. \p \v 3 Anina ma \pn Peter\pn* tauna i vitaravirevirei, “\pn Ananias\pn* aiwai aubaina \w Satan\w* u vianinei da au oram i rui ma \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* u morui, ma doa u gimagimarei manena navanavana u nuanei? \v 4 Doa lamna tam ḡarimei da uta gimarei bo eḡa. Ma maranai u gimarei lamna manena tam ḡarimei da uta verenei, aiwai aubaina nota apoapoena au oram i rui? Tam eḡa rava awarina uta moru, wate God awarina u moru.” \v 5-6 Maranaina \pn Ananias\pn* wei riwana i nononori, tauna i peu da iʼraḡe. Anina ma nelara i rui da tupuana i umai ma i naiei da i doboi. Ma aiavoi da wei riwana i nonori i rovo kaua. \p \v 7 Taui eḡa ita mae guratana, ora tonuḡa nanare ma awana i nei, aiwai i tupua eḡa ita aramanei. \v 8 Ma \pn Peter\pn* wavine i paridadanei, “Abe uta riweu, tam awam \pn Ananias\pn* maiteni doa o gimagimarei maiana anina wei bo?” Ma tauna i paribelei, “Ee, doa maiana anina nai.” \p \v 9 Ma \pn Peter\pn* i riwa, “Aiwai aubaina taumi o vianina da \nd Bada\nd* Aruana ota raudadani? Nelarai awam i dobodoboi ma inanai au metaeta da tam maiteni ina avara-opunem.” \p \v 10 Maratagogi wavine \pn Peter\pn* au ae karena i peu da iʼraḡe. Maranai nelara i rui au numa ma i ʼnanai da wavine iʼraḡe, anina ma i avara-opunei da awana au ririvana i doboi. \v 11 Lamna maranaina ekalesia anatapui, ma rava aiavoi da wei riwana i nonori i rovo kaua. \s1 Apasol rava maḡamaḡaui i vilawani \p \v 12 Ma Apasol mataira ma aniba kauai maḡamaḡaui i kaukauei rava awari. Ma tauvitumaḡana \pn Solomon\pn* ana au lovelove i vivitagogiei. \v 13 Wate rava ḡelaui ai au boru ruina i rovoei, wate rava taui i vivirana-kauei. \v 14 Wate nelara ma waivine maḡamaḡaui Iesu awarina i vitumaḡana ma tauvitumaḡana ai au boru i ruirui. \v 15 Ma lamna aubaina rava ai rava doridoriai i avavara-opunei au eta ma ai au animatave i vimataveni, da \pn Peter\pn* inii ita vodadani bo eḡa da ḡouna taui ita ḡouni da ita lawana. \v 16 Ma melagai ḡelaui \pn Jerusalem\pn* au ririvana ravai maḡamaḡaui ai rava doridoriai, ḡelaui \w arua-apoapoei|lemma="Arua apoapoei"\w* i ruiruinia i neiai ma anatapui i vilawani. \p \v 17 Anina ma \w pirisi ḡeḡetelarana|lemma="Pirisi babadai; pirisi ḡeḡetelarana"\w* ma ana rava mai \pn Sadusi \pn* anatapui orai unura i oai. \v 18 Ma Apasol i pani, ma panipani au numana i terei. \v 19 Wate waguvarai \nd Bada\nd* ana anela i nei da panipani numana metaetana i votawanei, ma taui i taravaina-opunei ma i riwei, \v 20 “Ona rui \w tempol\w* au orana, ona mairi ma lawana vouna riwana anatapuna rava ona pariverei.” \v 21 Anela i ririwei nanare, taui au tempol i rui ma rava viararamanai i vikarei. Nai maranai pirisi ḡeḡetelarana ana rava maiteni i ḡetai ma boru ḡaeḡaena e ḡoreḡorei Sanhedrin i terei. Ma rava i paritawanei au panipani numana da Apasol ita neiai awari. \v 22 Taui panipani au numana i ḡeta ma i baina-avei, ma i naeme da i vieḡa. \v 23 I pa, “Panipani numana anina i gudu-kauei, ma tauvipaipai au metaeta i maimairi; wate maranai tauai metaeta a votawanei lamna eḡa aiai kampa.” \v 24 Maranai tempol taupainina ai bada ma pirisi babadai wei riwana i nonori, taui i vinuanaina da aiwai i tupua. \p \v 25 Ma rava tagogi i nei ma i riwa, “Ona rautaniḡana! Nelara panipani au numana o teretereia, taui au tempol e maimairi ma rava e viviararamani.” \v 26 Anina ma tempol taupainina ai bada, ma babada ḡelaui maiteni i nae ma Apasol i neiai. Taui i rovo ma eḡa ita egari mepa da rava ḡaimei ita ravi. \p \v 27 Ma Apasol i neiai boru ḡeḡetelarana au naoi, ma pirisi ḡeḡetelarana taui i vitara-virevirei. \v 28 I pa, “A riwana-guratemi da wei ravana au wavana avena ota viararamana, wate ami viararamana i tua da \pn Jerusalem\pn* i oai. Ma wei ravana tarana wavuna tauai o vereverelai.” \p \v 29 Ma \pn Peter\pn* Apasol ḡelaui aubai i vitauvibabani i pa, “Tauai God ana voteletelei ma eḡa rava. \v 30 Taumi \w Iesu|lemma="Iesu"\w* au \tl korosi\tl* o tuparatui ma o viraḡeni, wate amamata ai God Tauna i vovaimairini. \v 31 Ma marina Tauna God au oiena e kiakiala, Tauna \nd Bada\nd* ma \w Tauvilawana|lemma="Tauvilawana"\w*, Da mai \pn Israel\pn* ai ḡoʼapoapoe ina \w rupeni|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w*, ma ai ḡoʼapoapoe ina nota-tawanei. \v 32 Ma tauai Arua Vivivireina maiteni wei kauai anatapui mataielai a inanai. Ma nanare God Arua Vivivireina i paritawanei rava votelatelai awari.” \p \v 33 Taui wei babanina i nonori ma amloi i ḡaiḡai kaua, ma i ḡoei da Apasol ita viraḡeni. \v 34 Wate \pn Pharisi \pn* ma \w tarawatu badana|lemma="Tarawatu babadai"\w* wavana \pn Gamaliel\pn*, rava anatapui wei ravana e vivivirei. Tauna Sanhedrin boruna au orana i mairi, ma rava i riwei da Apasol i opunei au doa mara aburuna ava. \v 35 Anina ma ana rava i riwei, “Mai \pn Israel,\pn* ona inana kaua ma muriai da aiwai wei ravai awari ona kauei. \v 36 Mara tagogi oroto wavana \pn Theudas \pn*viḡavia i vikarei ma i kauana-melei da tauna rava ḡaeḡaena, ma rava ai maḡa 400 nanare tauna i votaḡotaḡoi. Ma maranaina tauna i viraḡeni ana tauvotaḡotaḡo i vilamonei ma aiwai anatapuna kampa i kwa. \v 37 Wate tauna au murina oroto \pn Galili\pn*ei wavana \pn Judas\pn* i ḡeta, census au marana ma rava maḡamaḡaui tauna i votaḡotaḡoi, ma tauna maiteni i viraḡeni, ma ana tauvotaḡotaḡo i vilamonei. \v 38 Lamna aubaina a ririwemi da wei ravai ona voteretawanei! Mepa da taui ai nola ravei, amapo ina peu. \v 39 Wate mepa da Godei, taumi eḡa tagotagogina da wei ravai ona viḡaei, taumi mepa da God o viviḡaviei.” \p \v 40 Taui \pn Gamaliel\pn* ana babani i voteletelei. Ma Apasol i riwei da i rui, ma i wipiei i kwapui ma i viḡaei da Iesu wavanei ina jima, ma i paritawanei da i nae. \p \v 41 Aubaina i aramanei da God taui i vinei da Iesu wavana aubaina ina vinuapoapoe. Anina ma Apasol ana nuaiaii Sanhedrin i opu-tawanei, \v 42 Taui mara patapatana tempol au orana ma au numa God \w riwana aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* i raraugugulei ma i viviararamana da Iesu tauna \pn Keriso\pn*. \c 6 \s1 Stephen i vinei tauvoaḡu \p \v 1 \w Tauvitumaḡana|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* ai boru i rarata, ma au orai mai \pn Jew \pn* \pn Greek\pn* taubabanieina, mai \pn Jew \pn* kampa maemaei i viamparipariei. Taui i beubeura da ai kaikaiababa ai ḡuta eḡa ita tereterei. \v 2 Anina ma Apasol 12 tauvitumaḡana ai boru i raukwatuei. Ma i riwei, “Tauai Apasol ma ai nola lamna God riwana ata jimejimei ma avena mane nolana maiteni ata kaukauei. \v 3 Lamna aubaina au rava, awarimi rava 7 ona vinei, taui orai \w Arua|lemma="Arua"\w* Vivivireina i oai ma nuaulaulai da wei nolana ina kauei, \v 4 Ma tauai ai nola da pari ma God riwana ava ana jimei.” \p \v 5 Rava anatapui wei ogatarana i vianinei, ma \pn Stephen\pn* i vinei, \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* orana i oai, ma ana tumaḡana God awarina i rata kaua. Ma nanare \pn Philip\pn*, \pn Prokoras\pn*, \pn Nikano\pn*, \pn Timon\pn*, \pn Pamenas\pn* ma \pn Nicolas \pn* tauna \pn Jentail, \pn* \pn Antiok\pn*ei ma ini bori i vaia ma i vikeresiana. \v 6 Ma wei ravai i neiai ma \w Apasol|lemma="Apasol"\w* nimai taui au tepai i terei ma i raupariei. \p \v 7 Anina ma God riwana i vituai ma au \pn Jerusalem\pn* rava maḡamaḡaui Iesu i vitumaḡanei, ma nanare \w pirisi|lemma="Pirisi"\w* maḡamaḡaui i vitumaḡana. \s1 Stephen i pani \p \v 8 Anina ma God \pn Stephen\pn* i \w viaiaini|lemma="Nuavaina ma agu"\w* ma i vovai-virewapani da mataira ma kaua babai i kaukauei rava awari. \v 9 Wate mai \pn Jew \pn* ḡelaui provins nununai i nei mai au \pn Sairini\pn*, mai \pn Alexandria\pn*, ma \pn Silisia\pn* ma \pn Eisia\pn* ai parinumana e ḡoreḡorei panipani \f + \fr 6:9 \ft Wei ravai lamna \fq slave\ft waduboi, marina i voterei da ana ḡoanei e mamae. \f*waduboi, \pn Stephen\pn* ana ḡavia i vomairi. \v 10 Wate Arua Vivivireina, \pn Stephen\pn* nuaulaula ma riwa i verei ma i bababani da taui i vigamopotai. \v 11 Lamna aubaina taui rava ḡelaui i gwalai da moruei \pn Stephen\pn* ita vibenabenamei, ma ita riwa, “Tauai a nonori \pn Stephen\pn*, \pn Moses \pn* ma God i vivijiboḡi.” \v 12 Ma lamnei patara i viamlo-ḡaiḡaini, dogadogara ma tarawatu babadai maiteni. Anina ma taui \pn Stephen\pn* i vojijini ma i naiei mai \pn Jew \pn* ai Boru Ḡeḡetelarana\f + \fr 6:12 \ft Sanhedrin.\f* awarina. \v 13 Ma taui rava ḡelaui i neiai da moruei \pn Stephen\pn* i vibenabenamei, ma i riwa, “Wei ravana mara patapatana Tempol vivivireina ma \pn Moses \pn* ana \w tarawatu|lemma="Tarawatu"\w* i vivijiboḡi. \v 14 Tauai a nonori i riwa da \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \pn Nasaret\pn*ei tempol ina rikai ma tarawatu \pn Moses \pn* i verevereta anatapui maiteni ina virai.” \p \v 15 Ma rava anatapui nai au boruna i kiakiala, \pn Stephen\pn* i ʼnana-tunutunui, ma i ʼnanai da tauna naona i lalalai me anela. \c 7 \s1 Stephen ana babani. \p \v 1 Anina ma \w Pirisi ḡeḡetelarana|lemma="Pirisi babadai; pirisi ḡeḡetelarana"\w* \pn Stephen\pn* i paridadanei, “Wei viwavuna, riwa kaua bo?” \v 2 \x + \xo 7:2 \xt Gen 12:1\x*\pn Stephen\pn* i paribelei: \pi1 Varevareiu ma amamau, au babani ona rautaniḡanei. God boruborumana noita \pn Abraham \pn* awarina i eḡa au \pn Mesopotamia\pn*, muriai da ita nae au \pn Haran\pn*. \v 3 Ma God tauna i riwei, \qt Am dobu ma am dam ma netawanei da ma nae dobu ana viatataiem lana.\qt* \v 4 \x + \xo 7:4 \xt Gen 12:4\x*Anina ma \pn Abraham \pn* \pn Mesopotamia\pn* i netawanei ma i nae da au \pn Haran\pn* i mae. Amana iʼraḡe ma au murina God \pn Abraham \pn* i paritawanei da marina dobuna o mamae lana kampa ita mae, \v 5 \x + \xo 7:5 \xt Gen 12:7; 13:15; 17:8\x*Nai maranaina God eḡa \pn Abraham \pn* doa ita verei, eḡa aburu dadadana! Wate i parivainuaḡani, da ina verei tauna ma ana epaepaia aubaii. Nai au marana \pn Abraham \pn* eḡa natunatuna, \v 6 \x + \xo 7:6 \xt Gen 15:13-14\x*ma God wenanare \pn Abraham \pn* i riwei, \qt Am epaepaia au dobu ḡela ina mae ma ina vitaunola, nai dobuna ravai taui ina rau-iviapoapoelei da madeḡa 400 ina kwa.\qt* \v 7 \x + \xo 7:7 \xt Exo 3:12\x* \qt Wate ravai, awarii e vivitaunola ana kovoḡi, ma muriai mai Israel ina opui ma wei au dobuna ina voepaepaiu.\qt* \v 8 \x + \xo 7:8 \xt Gen 17:10-14; \xt Gen 21:2-4; \xt Gen 25:26; \xt Gen 29:31–35:18\x*Anina ma God inibori parivai-nuaḡanana bagibagina \pn Abraham \pn* maiteni i kauei, ma maranai \pn Isaac\pn* i tupua ma au pom vi-8-na \pn Abraham \pn* natuna inina i bori. Muriai \pn Isaac\pn* natuna \pn Jacob\pn* inina i bori, ma nanare \pn Jacob\pn* natunatuna 12 anatapui inii i bori. Wei babadai lamna tauta noinoita. \pi1 \v 9 \x + \xo 7:9 \xt Gen 37:28; \xt Gen 39:2-21\x*\pn Jacob\pn* natunatuna varei \pn Joseph\pn* i unurei ma i gimarei da ita vitaunola au \pn Egypt\pn*, wate God tauna awarina i mae. \v 10 \x + \xo 7:10 \xt Gen 41:39-41\x*Ma ana au nuabola i gagaloei. Ma God nuaulaula i verei ma i kauei da \pn Egypt\pn* ai gulau nuanuana i vaia, anina ma i terei da \pn Egypt\pn* i vibadei ma ana numa orana i vibadei. \v 11 \x + \xo 7:11 \xt Gen 42:1-2\x*Ma gomara ḡaeḡaena i ḡeta au \pn Egypt\pn* ma au \pn Canaan\pn*, ma vinuapoapoe ḡaeḡaena i tupua. Ma noinoita eḡa ai lam. \v 12 Ma maranai \pn Jacob\pn* i nonori da au \pn Egypt\pn* lam, ma noinoita i paritawanei au \pn Egypt\pn*, wei ai babara naona. \v 13 Ma muriai i nae me ma wei maranai \pn Joseph\pn* i vieḡana-melei varevareina awarii, ma kampa mai \pn Egypt\pn* ai gulau \pn Pharaoh\pn*, \pn Joseph\pn* ana numa ravai i aramanei. \v 14 \x + \xo 7:14 \xt Gen 45:9-10, 17-18\x*Anina ma \pn Joseph\pn* riwa i paritawanei amana \pn Jacob\pn* awarina ma i riwei da ana numa ravai anatapui, ai maḡa 75, ita nei au \pn Egypt\pn*. \v 15 \x + \xo 7:15 \xt Gen 46:1-7; \xt Gen 49:33\x*Anina ma \pn Jacob\pn* i nae au \pn Egypt\pn*. Tauna kampa iʼraḡe ma nanare natunatuna anatapui. \v 16 Taubeui i naiana-melei au \pn Shekem\pn* ma \pn Abraham \pn*\pn Hamor \pn*natunatuna awarii kokoaga i gimagimaraia, kampa i vimataveni. \pi1 \v 17 \x + \xo 7:17 \xt Exo 1:7-8\x*Maranai mara i tuḡereḡerei da God \pn Abraham \pn* i paripari-vainuaḡania ita kauei, ata patara i maḡa guratana au \pn Egypt\pn*. \v 18 Ma \pn Pharaoh\pn* vouna au \pn Egypt\pn* i vibada ma tauna noita \pn Joseph\pn* eḡa ita aramanei. \v 19 \x + \xo 7:19 \xt Exo 1:10-11; \xt Exo 1:22\x*Tauna amamata i morui ma i rau-iviapoapoelei, i egari da natunatui melamelai numei i viopuni da ita iraḡe. \v 20 \x + \xo 7:20 \xt Exo 2:2\x*Wei au marana \pn Moses \pn* i tupua, tevera inanana aiaina. Amana ma alona natui i ḡamoi da nawaravi tonuḡa i kwa. \v 21 \x + \xo 7:21 \xt Exo 2:3-10\x*Ma maranai tevera numei i tere-opunei, gulau natuna guguinina tevera i vaia ma i ḡamoi da natuna. \v 22 Ma mai \pn Egypt\pn* ai nuaulaula \pn Moses \pn* i viararamani ma i virewapana, babani ma nola awarina. \pi1 \v 23 \x + \xo 7:23 \xt Exo 2:11-15\x*\pn Moses \pn* ana madeḡa 40 ma i nota da ita nae ana dam ravai ita raugenari. \v 24 Ma i ʼnanai da \pn Egypt\pn*ei, \pn Moses \pn* ana rava oina i raviravi, ma tauna turana bainei \pn Egypt\pn*ei i vunui da i viraḡeni. \v 25 \pn Moses \pn* i notai da ana rava ita aramanei da God tauna i paritawanei da ita \w agui|lemma="Nuavaina ma agu"\w* da \pn Egypt\pn* ita oputawanei. Wate taui wei eḡa ita aramanei. \v 26 Ma maratomna \pn Moses \pn* i nae me ma ana rava ruaḡa i viḡaiḡaiawa i ʼnanai, ma i riwei, “Taumi ava ma aiwai aubaina o viḡaiḡaiawa?” \v 27 Wate ḡaiawa tauvikareina \pn Moses \pn* i vokaririei ma i riwei, “Tam aiai i terem da ma vibadelai bo tauai ai taurauetara? \v 28 Tam ma viraḡeniu me pom \pn Egypt\pn*ei u viraḡeni nanare bo?” \v 29 Maranai \pn Moses \pn* wei i nonori tauna \pn Egypt\pn* i ruba-tawanei ma i nae au \pn Midian\pn*, wei eḡa ana dobu wate kampa i mae. Muriai dobuna wavinena i ravaḡi ma natunatuna nelarai ruaḡa i tupua. \pi1 \v 30 \x + \xo 7:30 \xt Exo 3:1-10\x*Ma kampa i mae madeḡa 40 i kwa ma \nd Bada\nd* ana anela au mutulua ola \pn Sinai\pn* au ḡereḡerena tauna awarina i eḡa, inanana me ai menamenana ai aburuna rugurugui au orana i ḡeḡae. \v 31 Wei i ʼnanai ma i baei ma i nae au ḡereḡere da ai arata ita tuvirevirei ma i nonori \nd Bada\nd* i riwa i pa, \v 32 “Tau amamam ai God, \pn Abraham \pn* ma \pn Isaac\pn* ma \pn Jacob\pn* ai God.” Maranai \pn Moses \pn* wei i nononori i rovo kaukaua ma naona i tere-govaḡi. \v 33 Ma \nd Bada\nd* i riwa, “Am ae uma ma votawanei! Wei gabuna au tepana e maimairi, lamna doa \w vivivireina|lemma="Vivivirei ma Viaiaina; Aiaii"\w* ma Viaiainana. \v 34 A inanai menanare mai \pn Egypt\pn*, natunatu e rarau-iviapoapoelei. Ai ora-tou a nonori ma a ḡairai da taui ata vai-tawanei. Ma marina ma nei, Tau ana paritawanem au \pn Egypt\pn*.” \p \v 35 \x + \xo 7:35 \xt Exo 2:14\x*\pn Stephen\pn* i riwa: \pi1 Wei \pn Moses\pn* na tagogina, mai \pn Israel\pn* i parivirevirei i pa, “Aiai i terem da tauai ma vibadelai ma ma rauetarelai?” \pn Moses \pn* i paritawaneiai da ita vibademi ma ita \w tereopunemi|lemma="Vaimelei; tere-opunei; una melana; taugagalo; taugimara-melei; tauraubiwa"\w*, anela i eḡaeḡa ai menamenana au poui, ana aguei. \v 36 \x + \xo 7:36 \xt Exo 14:21; \xt Num 14:33\x*Ma \pn Moses \pn* taui \pn Egypt\pn*ei i ravena-opunenei ma mataira babai ma vivirewapanai i kaukauei au \pn Egypt\pn*, Boga lebalebarina ma ai au vaḡai madeḡa 40 au mutulua. \v 37 \x + \xo 7:37 \xt Deu 18:15, 18\x*Wei \pn Moses\pn*-na tagogina, mai \pn Israel\pn* i riwei, “God muriai \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* ami damei ina paritawaneiai me tau.” \v 38 \x + \xo 7:38 \xt Exo 19:1–20:17\x*\pn Moses \pn* \pn Israel\pn* patarana maiteni \pn Egypt\pn* i opu-tawanei i vitagogiei au ola \pn Sinai\pn* ma anela \pn Moses \pn* awarina i bababani, tauna kampa noinoita maiteni. Ma riwa mamae-nonoana i nonori ma wei lamna i veredamanei tauta awarita. \v 39 Wate noinoita \pn Moses \pn* i parivirevirei ma au orai i ḡoei da ita nae me au \pn Egypt\pn*. \v 40 \x + \xo 7:40 \xt Exo 32:1\x*Ma taui \pn Aaron \pn* i riwei, “Nai ravana \pn Moses, \pn* \pn Egypt\pn*ei i taravai-opunelai, tauai eḡa ata aramanei aiwai awarina i tupua. Ma tauai ai god kokoitau ma kauei da ina rauetaraveniai.” \v 41 \x + \xo 7:41 \xt Exo 32:2-6\x*Anina ma bulumakau ḡaubona kokoitauna i kauei, ma pulo i apui awarina ma i amei ma i umei, da aiwai uraiei i kaukauei i vimae-ḡaeḡaeni. \v 42 Wate God taui i mae-puputei ma i voterei da ubona ma nawaravi ma madeḡa au mara i vimae-ḡaeḡaeni. Wei lamna peroveta nununai i ririweia i tupua: \qm1 \qt Rava mai Israel! Maranai madeḡa 40 au mutulua.\qt* \qm2 \qt Taumi eḡa Tau awariu ḡamoḡamo ota vunui ma ota apui tapa?\qt* \qm1 \v 43 \qt Taumi ami god Molek ana numa gara ma ami ubona god kokoitauna Rephan o avarai.\qt* \qm2 \qt Kokoitau o kauei da ota vimae-ḡaeḡaeni.\qt* \qm3 \qt Lamna aubaina rava borui ami au dobu ina vainimi ma ina naiemi aueia,\qt* \qm1 \qt Babilon ina netawanei da dobu au ḡelauna.\qt* \rq (Amos 5:25-27)\rq* \pi1 \v 44 \x + \xo 7:44 \xt Exo 25:9, 40\x*Noinoita, God ana \w numagara|lemma="Numagara"\w*, i avarai maranai au mutulua i mamae. \pn Moses \pn* wei i voai, me God i viatataiei nanare. \v 45 Muriai \pn Joshua\pn* noinoita i rau-etaraveni ma God ana numagara i avarai ma ana aguei i rui ma nai dobuna ravai i viopuni ma ai dobu ta vaia. Ma numagara kampa i mae da gulau \pn David \pn* ana au mara. \mi \v 46 \x + \xo 7:46 \xt 2Sa 7:1-16\x*God, \pn David \pn* nuanuana i vai-kauei ma \pn David \pn* i vibaḡa da tauna God ana numa ita voai. \v 47 \x + \xo 7:47 \xt 1Ki 6:1-38\x*Wate \pn David \pn* eḡa numa ita voai ma natuna \pn Solomon\pn* numa i voai. \v 48 Wate God ḡeḡetelerana eḡa rava uranei numa ita voavoai au orana ita mamae, me peroveta wariaḡa i riwa i pa: \qm1 \v 49-50 \qt Aubaina Tau aiwai anatapuna au mara ma au dobu a kauei. Tapa?\qt* \qm1 \nd Bada\nd* \qt i riwa, “Mara\qt*\f + \fr 7:49-50 \ft Wei anona lamna Bada wenanare natuna i riwei, “Tam au oieu ma kiala ma am ḡavia au ae kareu ana tuvaidoedoei”\f* \qt au anikiala\qt* \qm2 \qt ma dobu aeu kareu aniterenana.\qt* \qm1 \qt Wate numa aiwaina ona voai tau aubaiu? Eḡateni!\qt* \qm2 \qt Tau au animae-kaua mepa? Eḡa mepa!\qt* \rq (Isaiah 66:1-2)\rq* \p \v 51 Ma \pn Stephen\pn* i riwa: \pi1 Taumi orami badobadoi. Ma eḡa ota ḡoeḡoei da God ona voteletelei ma taniḡami o vopotai da ana riwa eḡa ota nononori. Taumi \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* o viviḡaviei me noinoimi i kaukauei nanare. \v 52 Noinoimi metaui perovetai eḡa ita rau-iviapoapoelei. Wariaḡa perovetai, God ana tauvilawana, ana nei i vinolenolei; Wate noinoimi wei perovetai maiteni i viraḡeni. Ma marina Tauna i nei ma o vibenabenamei ma o viraḡeni. \v 53 God ana anela i paritawaneiai da ana tarawatu noinoita i verei, wate taumi \w tarawatuna|lemma="Tarawatu"\w* eḡa ota voteletelei. \s1 Stephen ḡaimei i viraḡeni \p \v 54 Maranai babada wei riwana i nonori ma i meji guratana ma ivoi i uta-ḡiriḡiriei \pn Stephen\pn* awarina. \v 55 Wate Arua Vivivireina \pn Stephen\pn* orana i oai, i taepai au mara ma God ana boruma i ʼnanai, ma \w Iesu|lemma="Iesu"\w* God au oiena i maimairi. \v 56 Ma i riwa, “Ona inana! Mara metaetana i wanatawanei ma \w Rava Natuna|lemma="Rava Natuna"\w* a inainanai God au oiena e maimairi.” \v 57 Marina taui anatapui taniḡai i vopotai, i vigaragarei ma \pn Stephen\pn* aubaina i ruba, \v 58 ma i taina-opunei au doa, taon i opu-tawanei da au ririva ma ḡaimei ravina i vikarei. Ma tauviwavu ai kwama i votawanei ma tevera laragana wavana \pn Saul\pn* au aena i vidamni. \v 59 Taui i viraurauei ma tauna i raupari i pa, “\nd Bada\nd* Iesu, \w aruau|lemma="Arua"\w* ma vaia! \v 60 Ma ae-tutunei i peu ma i garara, “\nd Bada\nd* ai ḡoʼapoapoe ma nota-tawanei.” Wenanare i riwa ma iʼraḡe. \c 8 \p \v 1-2 Ma \pn Saul\pn* kampa da \pn Stephen\pn* ana iraḡe i ʼnanai ma i vianinei. Rava patupatutui ḡelaui ana toutoui ma ana tarakwatui i nei ma \pn Stephen\pn* taubeuna i naiei ma au kokoaga i terei. \s1 Saul Ekalesia i rau-iviapoapoelei \p Nai maranaina rau-iviapoapoe ḡaeḡaena i vikarei ekalesia awarii au \pn Jerusalem, \pn* Ma anatapui i viruba-tomana au \pn Judea\pn* provins ma \pn Samaria\pn* provins. \w Apasol|lemma="Apasol"\w* ava au \pn Jerusalem\pn* i mae. \v 3 \x + \xo 8:3 \xt Act 22:4-5; 26:9-11\x*Wate \pn Saul\pn* i vikarei da ekalesia ai boru ita viamoai. Numa anatapui i ruini ma nelara ma waivine i taina-opunei ma i paritawanei au panipani-numana. \s1 Philip au Samaria \p \v 4 Wate tauvitumaḡana \pn Jerusalem\pn* i rubaruba-tawanei taon ma dobu anatapuna i naeni ma \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* i raugugulei. \v 5 Ma \pn Philip\pn* i nae au taon tagogi au \pn Samaria\pn* ma kampa \nd Bada\nd* ana Vinevine \w Keriso|lemma="Keriso; Messiah"\w* i raugugulei. \v 6 Maranai patarana, \pn Philip\pn* i raraugugula i nonori, ma i ʼnanai kaua babai ma mataira ḡaeḡae i kaukauei taui anatapui orai taputapunei i rautaniḡana. \v 7 Tauna \w arua-apoapoei|lemma="Arua apoapoei"\w* rava maḡamaḡaui au orai i egari da ana garagararai i viopuopuana, ma nanare rava maḡamaḡaui gwaḡagwaḡai ma sigesigei i vilawani. \v 8 Ma nuaiai ḡaeḡaena i mae nai au taona. \s1 Simon tauna barabaravuna \p \v 9 Wenanare, nai au taona oroto tagogi i mae wavana \pn Simon\pn*, ma tauna wariaḡa ava ana baravu i kaukauei ma mai \pn Samaria\pn* i baibaiei. Ma i voepaepana-melei da tauna rava ḡaeḡaena. \v 10 Rava labalababa, ma wavai naenaei anatapui ana babani i rarautaniḡana-kauei ma i ririwa, “Tauna, God ana rewapana e ḡoreḡorei, Rewapana Ḡaeḡaena.” \v 11 Taui i vineneḡanana-kauei aubaina mara nonoa taui \pn Simon\pn* ana baravu i baebaei. \v 12 Wate taui \pn Philip\pn* i vitumaḡanei maranai, God ana vigulau Riwana Aiaina ma \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \pn Keriso\pn* rava awari i raugugulei. Ma lamna aubaina nelara da waivine i nei da i babataito. \v 13 \pn Simon\pn* maiteni i vitumaḡana ma i babataito. Ma \pn Philip\pn* mepa i nenae tauna kampa aubaina kaua babai ma mataira vivirewapanai i kaukauei. Tauna wei pulona i bana-kauei. \p \v 14 Maranai Apasol au \pn Jerusalem\pn* i nonori da mai \pn Samaria\pn*, God Riwana i vitumaḡanei, taui \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* i paritawanei awari. \v 15-16 Ma au\pn Samaria\pn* i ḡeta ma taui i raupariei da Arua Vivivireina ita rui au orai. Aubaina taui Iesu wavanei ava i babataito. Ma \w arua vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* eḡa ita rui. \v 17 \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* urai taui au tepai i terei ma i raupari da Arua Vivivireina au orai i rui. \v 18 Maranai \pn Simon\pn* i ʼnanai da mai \pn Samaria\pn* \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* i vaia, maranai Apasol urai au kolai i terei, ma \pn Simon\pn* mane i vilololoi, \v 19 ma i vibaḡa i pa, “Tau maiteni nai rewapanana ma vereu da rava au kolai urau ana terei ma taui Arua Vivivireina ina vaia.” \v 20 Wate \pn Peter\pn* i paribelei i pa, “Anina da God tam am mane maiteni ina tawanem ai au menamenana, aubaina tam e notanotai da God ana pulo manelei ma gimarai! \v 21 Tam wei nolana au orana am gabu eḡa ita mamae, aubaina oram eḡa ita ai God au matana. \v 22 Am nota apoapoe ma votere-tawanei. Ma \w mae-tavirem|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w* \nd Bada\nd* awarina ma ma vibaḡai da am nota apoapoe ina nota-tawanei. \v 23 Aubaina a inanaim da unura oram i oai tauai awariai ma wei notai apoapoei e panipanim.” \v 24 \pn Simon\pn* marina \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* i riwei, “Aubaiu \nd Bada\nd* awarina ona raupari da aiwai o ririwei eḡa ina tupua awariu!” \p \v 25 Ma \pn Peter\pn* ma \pn John\pn* ai lawana ma \nd Bada\nd* Riwana Aiaina ekalesia voui awari i raugugulei. Ma i raugugula nae Mai Samaria ai au taon nununai da i ḡeta au \pn Jerusalem\pn*. \s1 Philip ma Ethiopiei \p \v 26 \fig |src="44_Ac_08_14_RG.jpg" size="span" loc="8:26" ref="8:26" \fig*Mara tagogi \nd Bada\nd* ana anela, \pn Philip\pn* i riwei, “Ma vokaukaua ma ma nae au rauanaḡei, etanai au \pn Jerusalem\pn* da e ḡaiḡaira au \pn Gaza\pn*.” (Wei etanaina lamna au mutulua). \v 27 Anina ma \pn Philip\pn* i vokaukaua ma i nae. Ma wei au etanaina oroto \pn Ethiopiei \pn*i ʼnanai. Tauna mai \pn Ethiopia\pn* ai kwin \pn Kandake\pn*, ana mane taupainina. Wei orotona i nae au \pn Jerusalem\pn* God viborumana aubaina, \v 28 ma i nenae-me ana au dobu. Ma ana au chariot i kiala ma wariaḡa \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* \pn Isaiah\pn* buka i girugirumia i ʼaiavi. \v 29 Ma Arua Vivivireina \pn Philip\pn* i riwei, “Ma nae ma chariot au ririvana ma babara-nae.” \v 30 Anina ma \pn Philip\pn* i ruba chariot au ririvana ma i nonori badana peroveta \pn Isaiah\pn* ana buka i ʼaiavi. Ma \pn Philip\pn* i paridadana, “Aiwai e iaiavia e araramanei bo eḡa?” \v 31 Orotona i paribelei, “Menanare ana ʼramananei mepa da rava eḡa ita parivai-araramaniu!” Ma \pn Philip\pn* i vibaḡai da i ḡeta da au ririvana i kiala. \v 32 Buka au orana, wei riwana i ʼaiavi, \qm1 \qt Tauna i taravaina-naiei me\qt* \w sipu|lemma="Sipu"\w* \qt viraḡenana aubaina\qt* \qm2 \qt me sipu natuna e genugenuana maranai aparana e boribori,\qt* \qm2 \qt tauna eḡa aiwai ita latoni.\qt* \qm1 \v 33 \qt Tauna i vijiboḡi ma i vinimalamalai ma eḡa ita kauana-kauei awarina.\qt* \qm2 \qt Aiai ana epaepaia ina babaniei.\qt* \qm2 \qt Aubaina ana mara au dobu i vaitawanei.”\qt* \rq (Isaiah 53:7-8)\rq* \m \v 34 Ma orotona, \pn Philip\pn* i paridadanei, “\pn Isaiah\pn* e babaniana-melei bo rava ḡelauna e babaniei?” \v 35 Ma \pn Philip\pn*, wei riwana awarina i vikarei ma riwa ḡelaui maiteni ma Iesu Riwana Aiaina i viararamani. \v 36 Ma i nenae da waira i ʼnanai ma Ethiopiei i riwa, “Ma inana waira noi, aiwai aubaina da eḡa ana babataito?” \v 37 \f + \fr 8:37 \ft Buka wadubo nonoana vs 37 eḡa ita mamae.\f* \v 38 Badana, chariot taurubeina i riwei, “Chariot ma vojijini” Ma tauna ma \pn Philip\pn* i ḡaira waira au orana ma \pn Philip\pn*, badana i babataitoi. \v 39 Maranai wairei i ḡeta, \nd Bada\nd* Aruana maratagogi \pn Philip\pn* i vai-tawanei ma turana eḡa ita inana-melei, ma ana morelanana i nae ana au dobu. \v 40 Wate \pn Philip\pn* au \pn Asotus\pn* i raueḡa ma dobuna i naeni ma Riwana Aiaina i raugugulei da au \pn Caesarea\pn* taon i ḡeta. \fig |src="44_Ac_08_20_RG.jpg" size="span" loc="8:40" ref="8:40" \fig* \c 9 \s1 Saul i vitumaḡana \p \v 1 Wate \pn Saul\pn* amapo da i mejimeji ma i ḡoeḡoei da \nd Bada\nd* ana \w tauvitumaḡana|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* ita viraḡeni. Ma i nae \w Pirisi Ḡetelarana|lemma="Pirisi babadai; pirisi ḡeḡetelarana"\w* awarina, \v 2 ma i vibaḡai da pepa ita girumi boru-numai babadai awarii au \pn Damaskas\pn* da rewapana ita verei da Iesu ana etanai tauvitumaḡanai, nelara ma waivine ita pani ma ita neiai au \pn Jerusalem\pn*. \v 3 Ma \pn Saul\pn*, \pn Damaskas\pn* i tuḡereḡerei, nanare ma lalalaina marei i ḡairai da tauna i ravilalai. \v 4 Tauna i peu au doa ma pona i nonori awarina i babani i pa, “\pn Saul\pn*, \pn Saul\pn*! Aiwai aubaina e rarau-iviapoapoeleu?” \p \v 5 \pn Saul\pn* i paridadana, “Tam aiai bada?” \p Ma pona i paribelei, “Tau \w Iesu|lemma="Iesu"\w*, tauna e rarau-iviapoapoelei! \v 6 Marina ma vomairi ma ma rui au \pn Damaskas\pn*, ma kampa aiwai ina riwem ma kauei.” \p \v 7 Nelara \pn Saul\pn* maiteni i nenae i mairi kwakwa, ana gamopotai, taui pona i nonori wate eḡa aiai ita inanai. \v 8 Ma \pn Saul\pn* au doa i matamatave i vomairi ma matana i kala, wate eḡa aiwai ita inanai. Ma ana rava i raunimavoai ma i taravaina-naiei au \pn Damaskas\pn*. \v 9 Ma au pom tonuḡa eḡa ita inana, eḡa ita am bo ita uma. \p \v 10 Au \pn Damaskas\pn* tauvitumaḡana i mae wavana \pn Ananias\pn*. \nd Bada\nd* ana au inana i viatataiei i pa, “\pn Ananias\pn*!” \p Ma i paribelei, “Bada, tau weka!” \p \v 11 \nd Bada\nd* tauna i riwei, “Etanai wavana Etanai Jijimanina ma vaia da \pn Judas\pn* ana au numa, kampa oroto \pn Tarsus\pn*ei wavana \pn Saul\pn* ma baiei. Tauna marina e raraupari awariu. \v 12 Ma ana au inana i ʼnanai oroto wavana \pn Ananias\pn* i nei awarina ma urana au inina i terei da ita inana-me.” \p \v 13 Wate \pn Ananias \pn*i paribelei, “Bada, rava maḡamaḡaui i riweu da wei ravana ana kaua i apoapoe kaua tauvitumaḡana awarii au \pn Jerusalem\pn*! \v 14 Ma weka i nei pirisi ḡaeḡaei ai rewapanei da aiai wavam e viviborumei ina pani.” \p \v 15 Wate \nd Bada,\nd* \pn Ananias\pn* i riwei, “Ma nae! Tau a vinei da aubaiu ina vitaunola ma wavau ina jimei, \pn Jentail \pn* ma ai gulagulau awarii ma nanare mai \pn Israel\pn* awarii. \v 16 Tau ana viatataiei da aubaiu ina jima ma rau-iviapoapoe ḡaeḡaena ina nei awarina.” \p \v 17 Anina ma \pn Ananias\pn* i ḡeta au numa ma i rui. Ma urana \pn Saul\pn* au tepana i terei ma i riwei, “Vareiu \pn Saul\pn*, \nd Bada\nd* Iesu, Tauna au etanai awarim i eḡa maranai weka u nenei, i paritawaneu awarim da ma inana me ma \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* oram ina vioai.” \v 18 Maratagogi purapura inanana me iana wenavina au matana i peu, ma tauna, inana me. Ma i vomairi ma i babataito. \v 19 Ma i am ma ana rewapana i vai-melei. \s1 Saul au Damaskas i raugugula \p \v 20 Ma tauna maratagogi i nae ma \w pari au numai|lemma="Pari numana"\w* i raraugugula da Iesu anina God natuna. \v 21 Taui aiavoi da \pn Saul\pn* i nonori i ba kaua ma taui ava i babani vivira i pa, “Wei ravana tagogina, rau-iviapoapoe ḡaeḡaena Iesu ana tauvitumaḡanai awarii i kaukauei au \pn Jerusalem\pn* bo? Tauna i nei weka nolana tagogina aubaina da tauvitumaḡana ita pani ma ita naiei Pirisi babadai awarii bo.” \v 22 Wate \pn Saul\pn* ana raugugula i virewapana kaua ma lamnei mai \pn Jew \pn* au \pn Damaskas\pn* i aramanei da Iesu anina \w Keriso|lemma="Keriso; Messiah"\w*, Vinevinena, ma lamna aubaina ana babani eḡa ita parivirevirei. \p \v 23 Ma au pom biaḡa au murina \pn Jew \pn* babadai i viogatara da \pn Saul\pn* ita viraḡeni. \v 24 Mai \pn Jew \pn* marai ma waguvarai taon garina au metaetana i vipaipai da \pn Saul\pn* ita viraḡeni. Wate \pn Saul \pn*ai ogatara riwana i nonori. \v 25 Ma waguvarai tauvitumaḡanai ḡelaui ai bada \pn Saul\pn* i taravaini ma iriga ḡaeḡaena au orana i poai ma gavogavo aburuna taon au garina, kampa ḡuravei i tere-ḡairei au doa ma i ruba. \fig |src="44_Ac_09_17_RG.jpg" size="col" loc="9:25" ref="9:25" \fig* \p \v 26 \pn Saul\pn* i ḡeta au \pn Jerusalem\pn* ma maranai i ḡoei da tauvitumaḡanai ai au boru ita rui. Wate taui i rovoei ma eḡa ita vitumaḡanei da tauna Iesu ana tauvotaḡotaḡo. \v 27 Wate \pn Barnabas\pn* tauna i taravaini ma i naiei \w Apasol|lemma="Apasol"\w* awarii, ma i riwei menanare au etanai \pn Saul\pn*, \nd Bada\nd* i ʼnanai ma aiwai awarina i babaniei. Ma menanare au \pn Damaskas\pn* ana tepatorana i raugugula Iesu wavanei. \v 28 Anina ma taui \pn Saul\pn* i taravaini ma maiteni i mae ma \pn Jerusalem\pn* i naeni ma ana tepatorai i raugugula \nd Bada\nd* wavanei. \v 29 Ma nanare \pn Saul\pn* mai \pn Jew \pn* pona \pn Greek \pn* taubabanieina maiteni i babani ma i viparipariḡai, ma taui i viogatara da tauna ita viraḡeni. \v 30 Maranai tauvitumaḡana ḡelaui wei i nonori, ma \pn Saul\pn* i taravaina-naiei au \pn Caesarea\pn* da i paritawanei au \pn Tarsus\pn*. \p \v 31 Anina ma ekalesia au \pn Judea,\pn* \pn Galili\pn* ma \pn Samaria\pn* ana nuaubaii i mae. Ma Arua Vivivireina ana aguei ekalesia ai tumaḡana i vovai-virewapani, Ma ai boru i rarata, ma taui \nd Bada\nd* i vivirana-kauei. \s1 Aeneas ma Dorkas \p \v 32 Nai maranaina \pn Peter\pn* dobu maḡamaḡaui i naeni, ma God ana tauvitumaḡana awarii i ḡeta au \pn Lidda\pn*. \v 33 Kampa oroto wavana \pn Aeneas\pn* i nelaḡai, tauna gwaḡagwaḡana madeḡa 8 ana au aravi i matave. \v 34 \pn Peter\pn* i riwa, “\pn Aeneas\pn*, Iesu \pn Keriso\pn* i vilawanim! Ma vomairi ma am aravi ma noui!” Ma maratagogi i lawana. \v 35 Anina ma rava maḡamaḡaui au \pn Lidda\pn* ma \pn Sharon\pn* wapuna melagaina, i mae-tavirei \nd Bada\nd* awarina. \p \v 36 Au \pn Joppa\pn* \w tauvitumaḡana|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* tagogi wavana \pn Tabitha\pn* (\pn Greek\pn* ponanei lamna \pn Dorkas\pn*) tauna marana patapatana kaua maḡamaḡaui aiaii i kaukauei molamokai aubaii. \v 37 Wei marana tauna i doria ma iʼraḡe ma tupuana i oḡai ma numa vatavatara au aidamo, i vimataveni. \v 38 \pn Lidda\pn*, lamna \pn Joppa\pn* au ḡereḡerena ma maranai tauvitumaḡana i nonori da \pn Peter\pn* au \pn Lidda\pn*, taui ai rava ruaḡa i paritawanei da \pn Peter\pn* i egari i pa, “Laḡilaḡina ma nei!” \p \v 39 Ma \pn Peter\pn* taui maiteni i nae da i ḡeta ma i taravaina-ruiei au numa vatavatara. Kaikaiababa maḡamaḡaui ana toutoui \pn Peter\pn* i mairi kwaviviroi. Maranai \pn Dorkas\pn* lawalawaina ma kwama da gara i popopoia \pn Peter\pn* i viatataiei. \p \v 40 Wate \pn Peter\pn* anatapui i vibaḡai da i opu au doa, ma ae-tutunei i mae-ḡaira ma i raupari, ma taubeu i riwei, “\pn Tabitha\pn*, ma vomairi!” \pn Tabitha\pn* matana i kala ma maranai \pn Peter\pn* i ʼnanai, i vomairi da i kiala. \v 41 \pn Peter\pn* urana i viloloi ma i voagui da i vomairi. Ma tauvitumaḡana anatapui ma kaikaiababa maiteni i kwatueiai, ma wavine lawalawaina taui i verei. \v 42 Ma wei riwana dobu \pn Joppa\pn* i naeni ma rava maḡamaḡaui Iesu i vitumaḡanei. \v 43 \pn Peter\pn* au \pn Joppa\pn* i mae au pom biaḡa nanare \pn Simon\pn* ḡamoḡamo opina taurauḡaroḡaroeina ana au numa. \c 10 \s1 Peter ma Cornelius \p \v 1 Au \pn Caesarea\pn* oroto\f + \fr 10:1 \ft Wei ravana jentail.\f* wavana \pn Cornelius\pn*, tauna mai \pn Italy\pn* sorodia boruna ai bada. \v 2 Tauna rava jijimanina ma patupatutuna, ma ana numa ravai maiteni God taurauduneleina. Ma molamolakai i paipaina-kauei ma marana patapatai i raraupari God awarina. \v 3 Au bigai tagogi 3 oklok nanare i raraupari ma ana au inana, God ana anela au aiaina i ʼnanai, i nei awarina ma i riwa, “\pn Cornelius\pn*!” \p \v 4 \pn Cornelius\pn* ana rovona anela i ʼnana-tunutunui ma i riwa, “Au bada, menanare!” \p Ma anela i paribelei, “Am pari ma am verena molamolakai awarii, i ḡeta God awarina me pulo apuapunana ḡabuna. \v 5 Ma marina nelara ḡelaui ma paritawanei au \pn Joppa\pn* ma ravana wavana \pn Simon\pn* wavana ḡelauna \pn Peter\pn* ina taravainiai. \v 6 Tauna rava wavana \pn Simon\pn*, ḡamoḡamo opina taurauḡaroḡaroeina awarina e mamae gera au ririvana.” \p \v 7 Maranai anela i nae, \pn Cornelius\pn* ana taunola ruaḡa i ḡoreiai, ma ḡelauna lamna sorodia, tauna ana tauvipaipai, tauna God tauvitumaḡaneiana. \v 8 Tauna aiwai anatapuna taui i riwei ma i paritawanei au \pn Joppa\pn*. \s1 Peter Cornelius i raugenari \p \v 9 Maratomna au benai nanare maranai nelarai \pn Joppa\pn* i tuḡereḡerei, \pn Peter\pn* i ḡeta numa au tepana da ita raupari. \v 10 Ma am i ʼraḡe ma i ḡoei da aiwai ita ani, maranai taui lam i vovokaukauei, ma \pn Peter\pn* matanei rauboni i ʼnanai. \v 11 I ʼnanai mara i wanatawanei ma purapura inanana me puru ḡaeḡaena au adana 4 i vojijini ma marei i tere-ḡaireiai au dobu. \v 12 Au orana lamna sia tapuna ma tapuna, tetetei me mota ma kiu au aidamo lavelavei. \v 13 Ma pona i riwa, “\pn Peter\pn* ma vomairi, ma viraḡena ma ma am!” \p \v 14 Wate \pn Peter\pn* i paribelei, “Eḡa! Lamna eḡa melanai ana kauei. Eḡa melanai lam viviḡana ata am-dadani.” \p \v 15 Wate pona i babani me, “Aiwai God i viviaiainia, eḡa ma riwa da i apoapoe.” \p \v 16 Mara tonuḡa wenanare i tupua ma me marana puruna i ḡaiana-melei au mara. \fig |src="44_Ac_10_02_RG.jpg" size="span" loc="10:16" ref="10:16" \fig* \p \v 17 Ma \pn Peter\pn* aiwai i ʼnainanai anona i vinua-notenotei, nanare ma \pn Cornelius\pn* nelara i paripari-tawanei, taui \pn Simon\pn* ana numa i nelaḡai ma i ḡeta ana au metaeta. \v 18 Taui i paridadana, “Weka rava wavana \pn Simon-Peter\pn* e mamae bo eḡa?” \p \v 19 \pn Peter\pn* amapo da wei i vivinua-notenotei maranai \w Arua vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* i riwa, “\pn Simon\pn*, nelara tonuḡa e baibaiem! \v 20 Lamna aubaina ma vomairi ma ma ḡaira au gabaura, eḡa ma geduai, aubaina tau a paritawanei awarim.” \p \v 21 \pn Peter\pn* i ḡaira ma awarii i riwa, “Taumi tau o baibaieu bo, Ami ḡoana aiwai?” \p \v 22 Ma nelarai i paribelei, “Tauai \pn Cornelius\pn* mai \pn Rome\pn* ai sorodia ai bada i paritawanelai, tauna rava jijimanina ma God tauvoepaepana, ma mai \pn Jew \pn* maḡamaḡaui tauna e vivivirei. Anela \w vivivireina|lemma="Vivivirei ma Viaiaina; Aiaii"\w* i riwei da uta nei ana au numa da aiwai u araramanei uta riwei.” \v 23 Ma \pn Peter\pn* nelarai i ḡorei da i rui au numa ma kampa i matave. \s1 Peter Cornelius ana au numa \p Ma maratomna anatapui i nae, Tauvitumaḡana ḡelaui au \pn Joppa\pn* maiteni i vomairi. \v 24 Ma au pom ḡelauna taui au \pn Caesarea\pn* i ḡeta. \pn Cornelius\pn* taui i paipaini, ma ana numa ravai ma ana rava i ḡorei da i nei. \v 25 Ma maranai \pn Peter\pn* i ruirui au numa, \pn Cornelius\pn* \pn Peter\pn* i ʼnanai ma i mae-ḡaira au ae karena ma ana vivirana i raudune. \v 26 Wate \pn Peter\pn* tauna i voepai ma i riwa, “Ma vomairi, Tau rava ota me tam.” \p \v 27 \pn Peter\pn* ma \pn Cornelius\pn* i bababani ma i ruirui au numa. Ma i ʼnanai da patara tauna i paipaini. \v 28 \pn Peter\pn* taui i riwei, “Taumi o aramana-kauei da tauta mai \pn Jew \pn* ata tarawatu e viviḡaeta da \pn Jentail \pn* maiteni tana mae-gogona bo tana raugenari. Wate God i viatataieu da eḡa rava ana ḡorei rava apoapoena bo miramirana. \v 29 Lamna aubaina maranai u vibaḡaiu da ata nei, Tau au nota aiainei a nei. Tau ata pari-dadanem, Marina ma riweu aiwai aubaina au riwa u paritawanei?” \p \v 30 \pn Cornelius\pn* i paribelei, “Au benai wenanare au pom 4 marina i kwa, au numa a raraupari, nanare ma rava ana gara ararapoirina ma namanamarina au naoiu i raumairiei. \v 31 Ma i riwa, ‘\pn Cornelius\pn*! God am pari i nonori ma am verena molamolakai awarii i vinuaiaiei! \v 32 Ma nelara ma paritawanei au \pn Joppa\pn* da \pn Simon\pn* e ḡoreḡorei \pn Peter\pn* awarina. Tauna \pn Simon\pn*, ḡamoḡamo opina taurauḡaroḡaroena ana au numa e mamae.’ \v 33 Lamna aubaina da am riwa laḡilaḡina ava a paritawanei, ma i ai da tam u nei. Tauai anatapuiai marina weka God au matana a vivipaipai da \nd Bada\nd* aiwai i riwem ana nonori.” \s1 Peter ana babani \p \v 34 Ma \pn Peter\pn* babani i raukarei, “Marina a inana-kauei da God rava anatapui e vaivaia da tagogina. \v 35 Wate dobu \w dobuai ravai|lemma="Jentail/Grik"\w* God e vivivirei ma kaua aiaii e kaukauei, Tauna wei ravai e ḡoeḡoei, \v 36 Taumi o aramanei God \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* i paritawanei mai \pn Israel\pn* awarii da rava ina mae-kaua God maiteni, maranai \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \w Keriso|lemma="Keriso; Messiah"\w* ina vitumaḡanei ma tauna ai lawana ina vibadei. \v 37 Taumi o aramanei Iesu aiwai i kauei \pn Judea\pn* au anatapuna, au \pn Galili\pn* i vikarei maranai \pn John\pn* \w babataito|lemma="Babataito"\w* ai kaua i raugugulei. \v 38 God \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* ma rewapana Iesu \pn Nasaret\pn*ei i verei da dobu maḡamaḡaui i naeni ma kaua aiaii i kaukauei, ma rava au orai arua apoapoe i ruiruini, i vilawani. \p \v 39 —Aiwai anatapuna au \pn Judah\pn* provins ma au \pn Jerusalem\pn* i kaukauei tauai anatapuiai a vimatematei ma a bababaniei. Tauna au \w korosi|lemma="Korosi; Tuparatui"\w* i tutui da iʼraḡe. \v 40 Wate God tauna iraḡelei i voepa-melei aupom au vitonuina ma i kauei da ḡelauai awariai i eḡa. \v 41 Eḡa rava maḡamaḡaui tauna ita inanai, anina tauvimatamata i vinevinei awari ava i ḡeta. Lamna tauai maiteni a uma ma am ana vomairi au murina. \v 42 Ma i egariai da dobu au anatapuna ana raugugula ma ana jima da God Iesu i vinei da rava anatapui lawalawaii ma irairaḡei ina rauetarei. \v 43 \w Peroveta|lemma="Peroveta"\w* anatapui i jimei da maranai rava Iesu i vitumaḡanei, Tauna wavinei God taui ai ḡoʼapoapoe ina vaitawanei.” \p \v 44 Maranai \pn Peter\pn* i bababani ma Arua Vivivireina i ḡairai ma rava i raurautaniḡana i vioai. \v 45 Ma mai \pn Jew \pn* Joppei i nenei \pn Peter\pn* maiteni, i ba kaua maranai God Arua Vivivireina i paritawana ḡairei \pn Jentail \pn* awarii. \v 46 Au baina mai \pn Jew \pn* i nonori taui pona tapunei i bababani ma God i vivimae-ḡaeḡaeni. Anina ma \pn Peter\pn* i riwa, \v 47 “Taui Arua Vivivireina i vaia me tauta. Wei lamna aubaina eḡa aiai ina viḡaeta da wei ravai tana babataitoi.” \v 48 Ma taui \pn Cornelius\pn* ana numa ravai maiteni ma ana rava ḡelaui Iesu Keriso wavanei i babataitoi, ma taui \pn Peter\pn* i vibaḡai da maiteni ita mae mara aburuna. \c 11 \s1 Peter ana babani \p \v 1 \w Apasol|lemma="Apasol"\w* ma tauvitumaḡana au \pn Judea\pn* provins i nonori da \pn Jentail \pn* maiteni God riwana i nonori ma i vitumaḡana. \v 2 Ma maranai \pn Peter\pn* i ḡeta me au \pn Jerusalem\pn* tauvitumaḡana mai \pn Jew \pn* ḡelaui tauna i eni i pa, \v 3 “Tam \pn Jentail \pn* ai au numa u rui, ma maiteni u am!” \p \v 4 Anina ma kaua menanare i tuputupuanei anatapuna \pn Peter\pn* taui i pariverei: \v 5 I riwa i pa: \pi1 Maranai a raraupari au \pn Joppa\pn* ma matauei kaua a inanai, ma purapura inanana me puru ḡaeḡaena adana 4 i vojijini ma marei i tere-ḡaireiai awariu. \v 6 Au orana a inana lamna ḡamoḡamo maramaraḡamai ma moduei, tetetei me mota ma kiu au aidamo lavelavei. \v 7 Ma pona a nonori i pa, “\pn Peter\pn* ma vomairi, ma viraḡena ma ma am!” \pi1 \v 8 Tau a paribelei, “Eḡa! Lamna eḡa melanai ana kauei. Eḡa melanai lam viviḡana ata am-dadani.” \pi1 \v 9 Wate pona marei mara viruaina i babani, “Aiwai purapurana God i riwa da i ai, tam eḡa ma riwa da i apoapoe.” \v 10 Mara tonuḡa wenanare i tupua, ma puruna i ḡaiana-melei au mara. \pi1 \v 11 Nai maranaina mai \pn Caesarea\pn* ai rava tonuḡa i paripari-tawaneiai, au metaeta i raumairiei. \v 12 Ma \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* i riweu da eḡa aiwai ana notai ma orau taputapunei ana nae. Mai \pn Joppa\pn* tauvitumaḡana 6 maiteni a nae ma ravana ana au numa a rui. \v 13 \pn Cornelius\pn* i riwelai da anela awarina i eḡa, ma i riwei, “Rava ma paritawanei au \pn Joppa\pn* da rava wavana \pn Simon\pn* \pn Peter\pn* ina neiai.” \v 14 Tauna wei riwana ina neiai ma lamnei tam ma am numa ravai maiteni ina vilawanimi. \pi1 \v 15 Ma babani a raukarei ma \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* i ḡairai da taui i vioai me au naona awarita i tupua nanare. \v 16 \x + \xo 11:16 \xt Act 1:5\x*Anina ma Iesu aiwai i ririwei a notai, “\pn John\pn* wairei i babataito, wate taumi Arua Vivivireinei ina babataitoimi.” \v 17 Inanana au aiaina da God \pn Jentail \pn* pulona tagogina i verei, me tauta i verevereta maranai \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \pn Keriso\pn* ta vitumaḡanei, ma tau aiai da God ata viḡaei? \p \v 18 Taui i vigamopotai maranai wei i nonori, ma God i viborumei i pa, “Riwa kaua da God \pn Jentail \pn* maiteni i vianinei da ina \w rupena|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w* ma ina lawana.” \s1 Ekalesia au Antiok \p \v 19 \x + \xo 11:19 \xt Act 8:1-4\x*Ekalesia ḡelaui rau-iviapoapoe i rovoei maranai \pn Stephen\pn* i viraḡeni ma i vilamonei au uama. Ḡelaui i ruba nae au \pn Phonisia\pn*, au \pn Saipras\pn* ma \pn Antiok\pn*, ma kampa Iesu Riwana Aiaina i raugugulei mai \pn Jew \pn* ava awarii. \v 20 Wate ekalesia ḡelaui mai \pn Saipras\pn* ma mai \pn Sairini\pn* i nae au \pn Antiok\pn* \pn Jentail\pn* awarii ma Iesu \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* i raugugulei. \v 21 \nd Bada\nd* ana rewapana taui au orai i mae ma \pn Jentail \pn* maḡamaḡaui i vitumaḡana ma i mae-tavirei \nd Bada\nd* awarina. \p \v 22 Wei riwana i ḡeta ekalesia awarii au \pn Jerusalem\pn*, ma taui \pn Barnabas\pn* i paritawanei au \pn Antiok\pn*. \v 23-24 Maranai i ḡeta ma i ʼnanai da God ravai i viaiaina-kauei, tauna i \w vinuaiai|lemma="Nuavaina ma agu"\w* ma i egari da \nd Bada\nd* awarina ina vipatutu orai taputapunei. \pn Barnabas\pn* tauna rava aiaina, Arua Vivivireina orana i oai ma ana tumaḡana i rata, ma God ana aguiei, i rauguga ma rava maḡamaḡaui i taini \nd Bada\nd* awarina. \p \v 25 Ma \pn Barnabas\pn* i nae au \pn Tarsus\pn* da \pn Saul\pn* ita baiei. \v 26 Ma i nelaḡai ma i neiai au \pn Antiok\pn*, ma kampa \w tauvitumaḡana|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* maiteni i mae madeḡa tagogi i kwa, ma patara ḡaeḡaena awarii i viararamana. (Weka au \pn Antiok\pn* lamna i vikarei da tauvitumaḡana i viḡorei \pn Kerisiana\pn*) \p \v 27 Wei au marana \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* ḡelaui \pn Jerusalem\pn* ei i ḡairai. \v 28 \x + \xo 11:28 \xt Act 21:10\x*Peroveta tagogi wavana \pn Agabas \pn*i vomairi ma God ana rewapanei i vieḡa da gomara e nenei au naoii dobu au anatapuna (\pn Caesar\pn* \pn Claudius\pn* ana vibada au marana gomarana i nei). \v 29 Tauvotaḡotaḡo au \pn Antiok\pn* i vianina da taui ava ita kauana-guratei da mane vounaina ita kauei da ai rava ekalesia au \pn Judea\pn* ita voagui. \v 30 Taui nanare i kauei ma manena \pn Barnabas\pn* ma \pn Saul\pn* au urai i terei ma taui ekalesia ai babada au \pn Jerusalem\pn* i verei. \c 12 \s1 James i viraḡeni ma Peter i pani \p \v 1 Lamna maranai, gulau \pn Herod\pn* \pn Agrippa\pn*\f + \fr 12:1 \ft Tauna gulau Herod 1 ḡoḡana.\f* i raukarei da ekalesia ḡelaui i rau-iviapoapoelei. \v 2 \pn James\pn*, \pn John\pn* tuana uana sodei i bori-tuini. \v 3 Ma maranai \pn Herod\pn* i ʼnanai da mai \pn Jew \pn* wei kauana i vinuaiaiei, ma ana sorodia i egari da \pn Peter\pn* maiteni ita pani da au pani numana ita terei. Wei kauana Palawa Bagibagina ana au torela i tupua. \v 4 \x + \xo 12:4 \xt Exo 12:1-27\x*Ma \pn Peter\pn* i pani ma au pani numana i terei ma sorodia 16 tauna i paini. [Sorodia 16 i terei da borui 4 ma i vipaipai.] \pn Herod\pn* i ḡoei da \pn Peter\pn* ita vojijini da raḡona torelana au murina ma au deba ita rauetarei. \v 5 Ma lamna aubaina \pn Peter\pn* au pani numana i vojijini mara aburuna. Wate ekalesia i raraupari guratana God awarina \pn Peter\pn* aubaina. \s1 Peter pani numanei i tere-opunei \p \v 6 Ma nai waguvaraina, ma maratomna da \pn Peter\pn* ita rauetarei, \pn Peter\pn* sorodia ruaḡa au poui i matamatave. Urana seinei i raḡini sorodia ruaḡa au urai, ma sorodia ḡelaui au metaeta i vipaipai. \p \v 7 Maratagogi \nd Bada\nd* ana anela i eḡa ma pani numana i ravilalai. Ma \pn Peter\pn* i vogugui da matana i kala ma i riwei, “Laḡilaḡina ma vomairi!” Ma sein au urana i dabarara. \v 8 Ma \pn Peter\pn* i riwei, “Ma vigara ma ae uma ma oteni.” Ma nanare i kauei. Ma i egari, “Am kwama potopotona ma oteni ma ma votaḡotaḡoiu.” \p \v 9 \pn Peter\pn* anela i votaḡotaḡoi da pani numana i opu-tawanei, wate eḡa ita aramanei anela aiwai i kaukauei, tauna i notai i rarauboni. \v 10 Taui, sorodia boruna ruaḡa au doa i netawanei, da i opu au metaeta iramei, wei e opuopu au taon. Metaeta ainelana i wanatawanei aubaii ma i opu. Taui etanai tagogi i ḡairani ma maratagogi anela tauna i voterei. \p \v 11 \pn Peter\pn* ana nota i nememei ma i riwa, “Wei anina riwa kaua! \nd Bada\nd* ana anela i paritawaneiai da \pn Herod\pn* au urana i vaitawaneu, da mai \pn Jew \pn* aiwai i notanotai da ita tupua lamna eḡa ita tupua.” \v 12 Maranai ana nota i nememei tauna i nae \pn Mary\pn* ana au numa. (\pn Mary\pn* lamna \pn John\pn* alona. \pn John\pn* wavana ḡelauna Mark). Kampa rava maḡamaḡaui i vitagogiei ma i raraupari. \v 13 \pn Peter\pn* au metaeta i raupewapewa ma taunola wavana \pn Rouda\pn* i nei da metaeta ita votawanei. \v 14 Ma \pn Peter\pn* ponana i nonori ma i aramanei da tauna, ma i vinuaiai guratana da eḡa metaeta ita votawanei ma i ruba-rui da i vinolanola i pa, “\pn Peter\pn* au metaeta e maimairi!” \fig |src="44_Ac_12_07_RG.jpg" size="col" loc="12:14" ref="12:14" \fig* \p \v 15 Wate taui eḡa ita vitumaḡanei ma i riwei, “Tam ma bubua!” Wate tauna i riwa bagibagi. Ma taui i riwa, “Nai \pn Peter\pn* ana anela.” \p \v 16 Wate \pn Peter\pn* i rarau-pewapewa ma maranai taui metaeta i votawanei ma i ʼnanai da tauna, taui orai i auepai. \p \v 17 \pn Peter\pn* urana i voepai da rava i genuana ma i riwei menanare \nd Bada\nd* pani numanei i tere-opunei. Ma i riwei, “\pn James\pn*\f + \fr 12:17 \ft Iesu ana tevera\f* ma ekalesia ḡelaui wei ona pariverei.” Ma Peter i nae au dobuḡela. \p \v 18 Maranai mara i tom kampa au pani numana nuabola ma vinuanaina ḡaeḡaena i peu sorodia awarii da aiwai i tupua \pn Peter\pn* awarina \v 19 \pn Herod\pn*, ana sorodia i egari da \pn Peter\pn* i baiei wate eḡa ita nelaḡai. Lamna aubaina sorodia 16 i etarei ma i viraḡeni. Muriai \pn Herod\pn* \pn Judea\pn* i netawanei ma i nae au \pn Caesarea\pn* da ita mae mara aburuna. \s1 Herod iraḡe \p \v 20 Marina \pn Herod\pn* amlona i ḡaiḡai kaua \pn Taia\pn* ma \pn Sidon\pn* ravai awarii, lamna aubaina taui ana borui i nei da \pn Herod\pn* maiteni wei i babaniei. Taui Herod ana taunola ḡaeḡaena \pn Blastus, \pn*i taravaini da ita voagui. Taui rom i vibaḡei \pn Herod\pn* maiteni. Aubaina ai lam \pn Herod\pn* ana dobuei i nenei. \v 21 Ma marana i ḡetai da \pn Herod\pn* maiteni ita viboru ma tauna ana vigulau garana i vigarei ma ana au anikiala i kiala ma awarii i babani. \v 22 Ma patara ana babani i nonori ma i logoi i pa, “Wei lamna god e bababani ma eḡa rava!” \p \v 23 Maratagogi \nd Bada\nd* ana anela \pn Herod\pn* i vipeuni au doa ma motamota orana i ani da iʼraḡe, aubaina tauna rava ai voepaepa i vinuaiaiei ma eḡa rava ita riwei da \nd Bada\nd* ita voepaepai. \p \v 24 Ma ekalesia \nd Bada\nd* riwana i raraugugulei ma rava maḡamaḡaui i nenei \nd Bada\nd* awarina ma ekalesia i rarata. \v 25 Maranai \pn Barnabas\pn* ma \pn Saul\pn* ai nola au \pn Jerusalem\pn* i vikwai, taui \pn John-Mark\pn* i taravaini da maiteni i nei au Jerusalem. \c 13 \s1 Barnabas ma Saul i viaiaini ma i paritawanei \p \v 1 Kerisiana au \pn Antiok\pn* au orai \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* ma taugiu wavai wenanare, \pn Barnabas\pn*, \pn Simeon\pn* (e ḡoreḡorei Gawara), \pn Lusias Sairiniei\pn*, \pn Manaen\pn* (Tauna gulau \pn Herod Antipas\pn* maiteni i rata tagogi), ma \pn Saul\pn*. \v 2 Mara tagogi maranai taui i ujiuji ma \nd Bada\nd* i vovoepaepai ma \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* i riwa i pa, “Tau, \pn Barnabas\pn* ma \pn Saul\pn* a vinei, ona tereriei au nola aubaina.” \v 3 Anina ma uji ma pari au murina taui urai \pn Barnabas\pn* ma \pn Saul\pn* au tepai i terei ma God ruaḡai i viaiaini ma i paritawanei. \s1 Au Saipras \p \v 4 Ma Arua Vivivireina \pn Barnabas\pn* ma \pn Saul\pn* i paritawanei da i ḡaira au \pn Selusia\pn* ma kampa i amkuka damana au bonabona \pn Saipras\pn*. \v 5 Ma au \pn Salamis \pn*i ḡota ma i nae mai \pn Jew \pn* ai au boru numana ma God riwana i raugugulei. \pn John-Mark\pn* taui maiteni i nae da ai tauagu. \p \v 6-7 Taui bonabonana i kwaviviroi da au \pn Paphos \pn*taon i ḡeta. Weka \pn Jew \pn*ei barabaravuna ma peroveta morumoruna i nebelei wavana \pn Bariesu\pn*. Tauna bonabonana ana gavena \pn Segius Paulus\pn* i vituranei, Segius Paulus rava nualaulaunana ma i ḡoei da God ana babani ita nonori ma lamna aubaina \pn Barnabas\pn* ma \pn Saul\pn* i rauḡoreiai. \v 8 Wate barabaravuna \pn Bariesu\pn* (\pn Greek\pn* ponanei lamna \pn Elimas\pn*) \pn Saul\pn* ma \pn Barnabas\pn* i viḡaviei da gavena ana tumaḡana ita viapoapoeni. \v 9 \pn Saul\pn* wavana ḡelauna \pn Paul\pn*, Arua Vivivireina orana i oai ma barabaravuna matana i ʼnana-tunutunui. \v 10 Ma i pa “Tam \w Satan\w* natuna ma kaua aiaii ma jijimani tauviapoapoenina! Tam morumoru kaukauam ma gwalagwalamerum. Ma amapo da \nd Bada\nd* ana kaua ma voviravirai da moru. \v 11 Ma marina \nd Bada\nd* urana ina kovoḡim da matam ina apoapoe mara aburuna ma eḡa madeḡa lalalaina ma inanai.” Maratagogi matana i vinawanawa ma i gimtona ma nare da were i voladaḡa-nae da rava au urana ita vojijina. \p \v 12 Maranai gavena i ʼnanai aiwai i tupua ma i vitumaḡana, aubaina tauna \nd Bada\nd* ana viararamana i bana-kauei. \s1 Paul God Riwana Aiaina i jimejimei au Antiok taon au Pisidia \p \v 13 \pn Paul\pn* ana rava maiteni \pn Paphos \pn*i voterei ma i amkuka damana au \pn Perga\pn* taon au \pn Pamphilia\pn* provins, Ma weka \pn John-Mark\pn* taui i voterei ma i naeme au \pn Jerusalem\pn*. \v 14 \pn Perga\pn* i voterei ma i rui da au \pn Antiok\pn* taon au Pisidia provins. Ma au Sabate i rui au boru-numana ma i kiala. \v 15 Ma rava ḡelaui, \pn Moses \pn* ana \w tarawatu|lemma="Tarawatu"\w* bukana ma peroveta ḡelaui ai buka i ʼavi, ma babada riwa i paritawanei \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* awari i pa, “Varevareiu! Mepa da awarimi nota aiwai da ota voaguiai lamna marina ona ḡei da ona babaniei.” \p \v 16 \pn Paul\pn* i vomairi ma urana i voepai da rava i genuana ma babani i vikarei i pa: \pi1 Mai \pn Israel\pn* ma taumi eḡa mai \pn Jew \pn* ai God tauviborumeina, ona rautaniḡaneu! \v 17 \x + \xo 13:17 \xt Exo 1:7\x*Mai \pn Israel\pn* ai God noinoita i vinei, ma i vimaurai ai au mae au \pn Egypt\pn*, ma ana rewapana ḡaeḡaenei dobunei i taravaina-opunei. \v 18 \x + \xo 13:18 \xt Num 14:34\x*Madeḡa 40 au mutulua ami kaua apoapoei ami beura ma ami gunura anatapui am-iauei. \v 19 \x + \xo 13:19 \xt Deu 7:1\x*Dam ḡaeḡaei 7 i vipupui au \pn Canaan\pn* ma dobuna mai \pn Israel\pn* i verei da i viḡariana-nonoei. \v 20 \f + \fr 13:20 \ft (a) \xt Jdg 2:16\ft ; (b) \xt 1Sa 3:20\f*Wei anatapuna madeḡa 450 au orana i tupua. Wei au murina God taurauetara\f + \fr 13:20 \ft Wei ravai lamna ai ḡavia babadai ma ai tauravena ma taurauetara \+sls Judge\+sls*. \f* i terei da taui i vibadei da peroveta Samuel ana mara. \v 21 \f + \fr 13:21 \ft (a) \xt 1Sa 8:5\ft ; (b) \xt 1Sa 10:21\f*Anina ma rava God i vibaḡai da gulau ita verei. Ma God \pn Saul\pn*, \pn Kish\pn* natuna \pn Benjamin\pn* ana damei i terei; ai gulau da madeḡa 40 i kwa. \v 22 \f + \fr 13:22 \ft (a) \xt 1Sa 13:14\ft ; (b) \xt 1Sa 16:12\f*Ma God \pn Saul\pn* i tere-opunei ma \pn David \pn* i terei ai gulau. Ma wenanare i riwa i pa, “Tau a aramanei da \pn David, \pn* \pn Jesse\pn* natuna orau ana rauoḡara, ma au ḡoana anatapuna ina kauei.” \pi1 \v 23 Muriai me God i parivainuaḡani nanare, Mai \pn Israel\pn* ai \w Tauvilawana|lemma="Tauvilawana"\w*, \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \pn David \pn* ana damei i nei. \v 24 \x + \xo 13:24 \xt Mrk 1:4\x*Muriai da Iesu ita nei, \pn John\pn* mai \pn Israel\pn* anatapui awari i jima da ai ḡoʼapoapoe ina voterei ma ina \w mae-tavirei|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w* God awarina ma ina \w babataito|lemma="Babataito"\w*. \v 25 \x + \xo 13:25 \xt Mrk 1:7\x*Ma \pn John\pn* ana nola au damona i riwa, “Taumi o notanotai da tau Tauvilawana bo? Eḡa! Tau eḡa tauna. Wate ona rautaniḡana, rava au muriu e nenei tauna i ḡetelara, tau eḡa tagotagogina da ana ae uma ḡuravana ana rupeni.” \pi1 \v 26 Varevareu - \pn Abraham \pn* natunatuna ma taumi \pn Jentail \pn* God tauviviborumeina, God tauta awarita, kwakokwakoi \w vilawanai|lemma="Nuavaina ma agu"\w* riwana i paritawaneiai! \v 27 Mai \pn Jerusalem\pn* ai babada maiteni God ana Tauvilawana i vinua-nainei, ma lamnei Iesu i kovoḡi, Peroveta wei lamna i jimejimei au Sabate marana patapatana. \v 28 \x + \xo 13:28 \xt Mrk 15:13-14\x*Taui eḡa ana apoapoena aiwai ita nelaḡai da Iesu ita viraḡeni, wate Pilate i vibaḡai da ita viraḡeni. \pi1 \v 29 \x + \xo 13:29 \xt Mrk 15:42-47\x*Maranai rava ai babada maiteni, ai nuabola Iesu awarina i kauana-paiei me peroveta i ririwei nanare, ma tupuana au \w korosi|lemma="Korosi; Tuparatui"\w* i tere-ḡairei ma au guba i vimataveni. \v 30 Wate God Iesu iraḡelei i vovaimairini. \v 31 \x + \xo 13:31 \xt Act 1:3\x*Ma au pom maḡamaḡaui Iesu taui maiteni au \pn Galili\pn* da i ḡeḡae au \pn Jerusalem\pn* awari i eḡa. Wei ravai marina e vivimatamata rava awarii. \pi1 \v 32 Marina tauai \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* a paripariveremi. Wei parivainuaḡanana wariaḡa noinoita awari i kauei. \v 33 Ma God nanare i kauei tauta eda muri aubaita, da Iesu iraḡelei i vovaimairini, au Psalm viruaina wenanare I girumi, \qm1 \qt Tam natu.\qt* \qm2 \qt Amadodo Tau a viamanem.\qt* \rq (Psalm 2:7)\rq* \mi \v 34 God Iesu iraḡelei i vovaimairini da eḡa tupuana ina buda. Me i girugirumi nanare i pa, \qm1 \qt Au viaiaina vivivireina David a parivainuaḡani tam ana verem.\qt* \rq (Isaiah 55:3)\rq* \mi \v 35 Psalm ḡelauna wenanare i girumi, \qm1 \qt A ʼramanei da Tam am\qt* \tl Messiah\tl*-\qt Tauvilawana tupuana eḡa au kokoaḡa ma voterei da ina buda.\qt* \rq (Psalm 16:10)\rq* \pi1 \v 36 Maranai \pn David \pn* i mamae ma God ana nola i kauei ma iʼraḡe, ma amamana maiteni i doboi ma tupuana i buda. \v 37 Wate God Iesu iraḡelei i vovaimairini ma tupuana eḡa ita buda. \pi1 \v 38-39 Lamna aubaina au rava, ona aramanei da Iesu awarinei God ami ḡoʼapoapoe ina nota-tawanei. Rava anatapui da Iesu e vivitumaḡanei, ai ḡoʼapoapoe e notanota-tawanei ma ai viturana e viviaiaini. Wei \pn Moses \pn* ana tarawatu eḡa ita kaukauei. \v 40 Ona paina-melemi da peroveta aiwai i ririwei eḡa awarimi ina tupua. Aubaina i riwa; \qm1 \v 41 \qt Ona rautaniḡana vivijiboḡami,\qt* \qm2 \qt kaua ḡaeḡaena ana kauei da Ona baei ma ona iraḡe!\qt* \qm1 \qt Aubaina ami au lawana kaua ḡaeḡaena ana kauei da taumi ona vitumaḡana-avei.\qt* \p \v 42 \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* i opuopu ma rava i nei ma i vibaḡa-guratei da ita nememei au Sabate ḡelauna da Tauvilawana ana kaua ita babanana-kauei. \v 43 Boru i kwa da rava i vilamonei, mai \pn Jew \pn* borui ma ḡelaui marina ina bori i vaia da i vimai-jew, taui \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* i votaḡoi, ma i riwana-guratei da Iesu ana \w aguei|lemma="Nuavaina ma agu"\w* ina mae jijina. \p \v 44 Au Sabate ḡelauna taon ravai anatapui i ḡeta da Iesu riwana aiaina ita nonori. \v 45 Maranai mai \pn Jew \pn* wei patarana i ʼnanai ma orai unura i oai ma \pn Paul\pn* i vikaua-morumoruei ma i vitepaubaubai. \p \v 46 Ma \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* ana tepatorai i babani, “God riwana a jimei awarimi au naona, wate taumi wei riwana o geduaiei. Wei e viviatataiana da taumi lawana mamae-nonoana eḡa ota ḡoeḡoei. Lamna aubaina ana voteremi ma God riwana ana jimei \pn Jentail \pn* awarii. \v 47 \nd Bada\nd* wenanare riwa bagibaginei i riwelai, \qm1 \qt Tau a vinemi da lalalaina Jentail awarii,\qt* \qm2 \qt da rava anatapui au dobu ona riwei menanare ai ḡoʼapoapoe a nota-tawanei ma a vilawani.\qt* \rq (Isaiah 49:6)\rq* \p \v 48 Maranai \pn Jentail \pn* wei riwana i nonori, taui i vinuaiai kaua ma \nd Bada\nd* Riwana Aiaina i voepaepai, ma taui da God i vinei lawana mamae-nonoana ita vaia, i vitumaḡana. \p \v 49 Ma \nd Bada\nd* Riwana Aiaina i vituai nai au paratana. \v 50 Wate mai \pn Jew \pn* \pn Jentail \pn* waivinei manemanei ma mai \pn Jew \pn* ḡelaui i egari da \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas \pn*ai ḡavia i vomairi ma dobunei i viaḡaḡana-opunei. \v 51 \x + \xo 13:51 \xt Mrk 6:11\x*Anina ma taui aei pokauna i rauabuabui da ita viatataiei da \nd Bada\nd* eḡa ita vinuaiai awarii ma i nae au \pn Ikoniam\pn* taon. \v 52 Wate Arua Vivivireina kerisiana voui au \pn Antiok\pn* orai i oai ma i vinuaiai kaua. \c 14 \s1 Paul ma Barnabas i jima au Ikoniam. \p \v 1 Kauana tagogina i tupua au \pn Ikoniam\pn*. \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* i nae mai \pn Jew \pn* ai au boru numana ma menanare i babaninei da mai \pn Jew \pn* ma \pn Jentail\pn* maḡamaḡaui i vitumaḡana. \v 2 Wate mai \pn Jew \pn* ḡelaui eḡa vivitumaḡanai \pn Jentail \pn* i kelari ma ai nota i barai da \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* i geduaiei. \v 3 Avena ma \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* kampa i mae guratana ma ana tepatorai \nd Bada\nd* ana \w aguei|lemma="Nuavaina ma agu"\w* i jimajima. Ma kaua babaii ma vivirewapanai maḡamaḡaui i kauei. Wei i vimataira da ai jima lamna riwa kaua. \p \v 4 Taon i kai ḡelaui mai \pn Jew \pn* aubaii i mairi ma ḡelaui Aposol aubaii i mairi. \v 5 Ma mai \pn Jew \pn* ma \pn Jentail \pn* ḡelaui i vioga da \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* ḡaimei ita viraurauei. \v 6 Wate taui riwana i vaia ma dobuna i ruba-tawanei ma i nae au taon ḡaeḡaei \pn Listara\pn* ma \pn Derbi\pn* au \pn Laikonia\pn* provins ma taon au ririvai. \v 7 Ma weka \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* i jimana-naiei. \s1 Rava i notai da Paul ma Barnabas god \p \v 8 Au \pn Listara\pn* oroto aena ḡokokokarana, alona manawanei gwaḡagwaḡana i vinatunei ma eḡa ita babara dadana. \v 9 Kampa i kiala ma \pn Paul\pn* i bababani i rarautaniḡanei. \pn Paul\pn* matana i tawanei ma i ʼnanai da tauna i vitumaḡana da ita lawana \v 10 ma i garara awarina, “Aemei ma mairi!” Ma orotona aenei i mairi ma babara i vikarei. \v 11 Maranai patara i ʼnanai \pn Paul\pn* aiwai i kauei taui ava ai ponei i babani vivira, “god ruaḡa i ḡairai awarita me \f + \fr 14:11 \fq Paul\ft ma Barnabas Greek ponanei i bababani \f*rava.” \v 12 Taui i riwa da \pn Barnabas\pn* lamna mai \pn Greek\pn* ai god \pn Zeus\pn*\f + \fr 14:12 \fq Zeus\ft lamna mai Greek ai god ḡaeḡaena. Rava ai vitumaḡana da godna e vivilawani. Hermes lamna Zeus natuna ma tauna lana Tau-vinolanolana. Zeus ma god ḡelaui aubaii. Rava i notai da Hermes lana e kauwei da rava e babana-kauwa ma ai babara e aiaii. Wate nanarena e notanotai da tauna kauwa aiaina e vivitupui ma e kauwei da rava e vivinatuna kauwa.\f* ma Paul i vitauvibabani aubaina i riwa da tauna Hermes. \v 13 \pn Zeus\pn* ana pulo gabuna, taon au giana, \pn Zeus\pn* ana \w pirisi|lemma="Pirisi"\w* patara maiteni bull ma berana ulaulai i neiai taon au metaetana da Apasol ita puloi. \p \v 14 Wate maranai \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* wei riwana i nonori, taui ai gara i sikai ma i ruba-opu patara awarii ma i garara, \v 15 \x + \xo 14:15 \xt Exo 20:11\x*“Aiwai aubaina wei kauana o kaukauei? Tauai rava ota me taumi nanare! Tauai Riwa Aiaina a neneiai da nai kauai kwakwavi ona voterei ma ona nae \nd Bada\nd* lawalawaina ona viborumei. Tauna mara ma dobu ma boga ma aiwai anatapuna au orai i kauei. \v 16 Wariaḡa tauna rava i voterei da ai ḡoanei i mae. \v 17 Wate marana patapatai e viviatataiemi da tauna e mamae ma ana nuavaina e verevereta, garewa marei ma maura ma lam e vereveremi ma au orami nuaiai e oaoai.” \v 18 Apasol i bababani ma i kauana-guratei da ravai ita viḡaei da taui avena ita puloi. \s1 Mai Listara Paul ḡaimei i viraurauei. \p \v 19 Mai \pn Jew \pn* ḡelaui \pn Antiok\pn* ei ma \pn Ikoniam\pn*ei i nei ma patarana i egari da \pn Paul\pn* ḡaimei i viraurauei ma taonei i taina-opunei, i notai da tauna iraḡe. \v 20 Wate maranai \w vivitumaḡanai|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* i ḡeta da i mae-kwaviviroi, tauna i vomairi ma i naeme au taon. \p Aupom ḡelauna tauna ma \pn Barnabas\pn* i nae au \pn Derbi\pn*. \p \v 21 \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* Riwana Aiaina i jimei au \pn Derbi\pn* ma ekalesia voui maḡamaḡaui i rui. Ma i nae me au \pn Listara\pn*, \pn Ikoniam\pn* ma \pn Antiok\pn*. \v 22 Metauna au dobuna i jimajima kampa tauvitumaḡana i ririwana-guratei ma i vovai-virewapani da ina mairi-jijina ai au tumaḡana i pa, “Piripiri maḡamaḡaui au orana ona rui wate au murina God ana au vibadana ona rui.” \v 23 \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* ekalesia nununai ai babada i vinei ma i raupari ma i uji \nd Bada\nd* awarina, da ai ekalesia ma ai babada ina paini. \v 24 Anina ma au \pn Pisidia \pn*provins i verautua da i nae me au \pn Pamphilia\pn* provins. \v 25 Au \pn Perga\pn* \nd Bada\nd* riwana i jimei ma i ḡaira au \pn Atalia\pn*. \v 26 Ma kampa i amkuka ma i nae me au \pn Antiok\pn* au \pn Syria\pn* provins, weka ai nola i vikarei, maranai ekalesia kampa God i vibaḡai da taui ita viaiaini ai au nola ma i paritawanei ma marina ai nola e vivikwai. \p \v 27 Ma kampa i ḡeta ma ekalesia i vitagogiei, ma aiwai anatapuna God ana aguei i kaukauei rava i vieḡei, ma menanare Iesu metaeta i votawanei da \pn Jentail \pn* maiteni Tauna i vitumaḡanei. \v 28 Ma kampa tauvitumaḡana maiteni i mae guratana. \c 15 \s1 Boru au Jerusalem \p \v 1 Wate nelara ḡelaui \pn Judea\pn*ei i ḡairai au \pn Antiok\pn* ma ekalesia i viararamani i pa, “Mepa da eḡa \w inibori|lemma="Inibori"\w* ona vaia \pn Moses \pn* ana tarawatu e ririwei nanare, God taumi eḡa ina vilawanimi.” \v 2 Ma karuwaḡawaḡa ḡaeḡaena i bauni \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* maiteni. Ma taui \pn Paul\pn*, \pn Barnabas\pn* ma rava ḡelaui i vinei da i ḡae au \pn Jerusalem\pn* da \w Apasol|lemma="Apasol"\w* ma babada ita inanai wei babanina aubaina. \v 3 Ma i paritawanei au \pn Jerusalem\pn*, Ma ai au vaḡai ekalesia au \pn Phonisia\pn* ma \pn Samaria\pn* provins i pariverei menanare \pn Jentail \pn* i mae-tavirei God awarina. Ma taui i vinuaiaii kaua maraina wei i nonori. \v 4 Maranai i ḡeta au \pn Jerusalem\pn*, ekalesia ma Apasol i nei da i nebelei. Taui i pariverei menanare kaua anatapui God ana aguei i tupua. \v 5 Wate ekalesia ḡelaui mai \pn Pharisi, \pn* i vomairi ma i babani guratana i pa, “Jentail anina da inibori ina vaia ma ona egari da \pn Moses \pn* ana \w tarawatu|lemma="Tarawatu"\w* ina voteletelei.” \p \v 6 Apasol ma babada i viboru da wei babanina i okei. \v 7 \x + \xo 15:7 \xt Act 10:1-43\x*Ma i vitarapiri guratana ma \pn Peter\pn* i vomairi ma taui i riwei i pa, “Au rava! O aramanei da au orata God i vineu da \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* ana jimei \pn Jentail \pn* awarii da taui ina nonori ma ina vitumaḡana. \v 8 \x + \xo 15:8 \xt Act 10:44; 2:4\x*God rava anatapui ai nota e araramanei, ma \pn Jentail \pn* \w Aruana Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* i verei me tauta nanare. Wei matairana i viatataieta da God i vianina. \v 9 Tauna \pn Jentail \pn* ma tauta e vaivainita da tagogina, ma ata vitumaḡanei orata i viaiaiani. \v 10 Marina aiwai aubaina God o viviamlo-ḡaiḡaini? Tauta amamata maiteni eḡa tata virewapana da tarawatu tata vojijina-kauei. Wate marina wei vitana \pn Jentail \pn* ta verevere-damanei. \v 11 Eḡateni! Tauta anataputa ta vivitumaḡana da \nd Bada\nd* \w Iesu|lemma="Iesu"\w* ana \w aguei|lemma="Nuavaina ma agu"\w* tana lawana, ma nanare \pn Jentail \pn* maiteni.” \p \v 12 Rava anatapui i genuana ma \pn Barnabas\pn* ma \pn Paul\pn* i rautaniḡanei, taui i bababani menanare ana au vaḡai God ana aguei kaua aniba ma vivirewapanai i kauei \pn Jentail \pn* awarii. \p \v 13 Maranai i babani vorovei, \pn James\pn*\f + \fr 15:13 \ft Iesu ana tevera \f* babani i vikarei, “Au rava ona rautaniḡaneu. \p \v 14 —\pn Peter\pn* \f + \fr 15:14 \fq Peter\ft wavana ḡelauna Simon. \f*au naona i pariveremi menanare God Jentail i raugenari ma ḡelaui i vinei da tauna ḡarinei. \v 15 Ma \w Peroveta|lemma="Peroveta"\w* nununai wei kauai i bababaniei marina nanare e tuputupua: \qm1 \v 16 \qt Wei au murina ana nememei,\qt* \qm2 \qt ma David ana numa gara ana voa-melei.\qt* \qm1 \qt Ana vituramairini\qt* \qm2 \qt ma ana kauei da ina virewapana me.\qt*\f + \fr 15:17 \ft Maranai God David ana numagara e bababaniei lamna David ana vibadana vouna e ririwei ma eḡa ana epaepaia.\f* \qm1 \v 17 \qt Da rava mamae-terenai\qt* \qm2 \nd Bada\nd* \qt ina baiei,\qt* \qm1 \qt Wate Jentail a rauḡorei da ḡariuei,\qt* \nd Bada\nd*\qt i riwa.\qt* \rq (Amos 9:11-12)\rq* \qm2 \v 18 \qt Wariaḡa da marina wei ta aramanei.\qt* \p \v 19-21 —\x + \xo 15:19-21 \xt Lev 18:6-23; \xt Lev 17:10-16\x*Lamna au baina eḡa tana kauei da ina piripiri \pn Jentail \pn* aubaii, taui e mamae-tavirei God awarina. Wate pepa tana girumi ma tana egari da lam e pulopuloei god morumorui awarii eḡa ina ani, eḡa ina viawawana labalababa, ḡamoḡamo uai e kikiki eḡa ina ani ma sia ana tarana eḡa ina ani. Aubaina wariaḡa da marina \pn Moses \pn* ana tarawatu e raugugulei boru au numai Sabatena patapatana.” \s1 Pepa i girumi Jentail awarii \p \v 22 Ma Apasol, babada ma ekalesia anatapui rava ḡelaui i vinei ma i paritawanei au \pn Antiok\pn* au \pn Syria\pn* provins\pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* maiteni. Taui ai babada ruaḡa i vinei wavai \pn Judas\pn* wavana ḡelauna \pn Barsabas \pn*ma \pn Sailas\pn*. \v 23 Ma wei pepana au urai i terei, \pmo Aposol, ekalesia babadai, varevareimi. \pmo Jentail ekalesia au \pn Antiok\pn*, \pn Syria\pn* provins ma \pn Silisia\pn* provins. Varevareiai, egualau! \pm \v 24 Tauai riwana a vaia da rava ḡelaui ai au boru i ḡairai ma ai viararamani i vinuabolaimi ma i visina-viraviraimi, wate tauai nai ravai eḡa ata paritawanei. \v 25 Lamna aubaina tauai a viboru ma a vianina da taupariverena ata paritawaneiai, ata rava \pn Paul\pn* ma \pn Barnabas\pn* maiteni, \v 26 taui i verena-melei ma ai lawana eḡa ita vinuabolei \nd Bada\nd* Iesu \w Keriso|lemma="Keriso; Messiah"\w* wavana aubaina. \v 27 \pn Judas\pn* ma \pn Sailas\pn* a pariparitawanei da taui gamoiei ina riwemi aiwai tauai a girumi. \pm \v 28 Arua Vivivireina ma tauai ai ḡoana da eḡa vita ḡaeḡaena ana veremi, anina wei tarawatuna ava. \pm \v 29 Lam god morumorui i puloi eḡa ona ani, \pm Eḡa tara ona umai, Eḡa ḡamoḡamo uana kikikina vioana ana tarana ona ani. \pm Eḡa ona viawawana labalababa,\f + \fr 15:29 \ft Viawawana labalababa ḡelaui wei: Rava ḡelaui awawai maiteni e viawawana. (Exo 20:14, Deu 5:18) Mane aubaina e viawawana (Lev 19:19, 1 Cor 6:15) Am femili ravai o viviawawanei (Lev 18:22, Rom 1:26-27) Ḡamoḡamo e viviawawanei (Lev 18:23) Rava eḡa uta ravaḡi ma e viviawawanei (Eph 5:3) Rava u egari da u viawawanei. (Gen 34:7, Deu 22:25-28)\f* \pm Mepa da wei tarawatui ona vojijina-kauei, taumi kaua aiaina o kaukauei. \pmc Egualau kaua.\f + \fr 15:29 \ft Kaua ḡaeḡaena lamna eḡa ini bori ma Iesu ana aguei, u korosi i take aubaita.\f* \p \v 30 Ma nelarai i paritawanei da i ḡaira au \pn Antiok\pn*, ma ekalesia i rieiai da pepa i verei. \v 31 Ma taui i ʼavi ma i vinuaiai kaua pariverena aiaina aubaina. \v 32 \pn Judas\pn* ma \pn Sailas\pn* taui God ana peroveta ma i babani guratana awarii ma wei taui i vinuaiaiei ma ai tumaḡana i vovai-virewapani. \v 33 Ma kampa i mae mara aburuna ma ekalesia ana nuaubai i paritawana-melei au \pn Jerusalem.\pn* \v 34 \f + \fr 15:34 \ft Buka waduwaduboi au orai vs 34 eḡa ita mamae “Wate Sailas i ḡoei da kampa ita mae.”\f* \v 35 Wate Paul ma \pn Barnabas\pn* au \pn Antiok\pn* i mae, ma taui maiteni \nd Bada\nd* \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* i viararamani ma i raugugulei. \s1 Paul ma Barnabas i vilamonei \p \v 36 Ma muriai \pn Paul\pn*, \pn Barnabas\pn* i riwei, “Tana nae dobu au anatapuna mepa \nd Bada\nd* Riwana Aiaina ta raugugulei ma ekalesia tana raugenari, ma tana inanai taui anina bo eḡa.” \v 37 \pn Barnabas\pn* i ḡoei da \pn John-Mark\pn* ita taravaini. \v 38 \x + \xo 15:38 \xt Act 13:13\x*Wate \pn Paul\pn* wei notana eḡa ita ḡoei aubaina au naona \pn John\pn* taui au \pn Pamphilia\pn* i ruba-tawanei ma eḡa ita mae da maiteni ita nola. \v 39 Ai viparipariniḡai i apoapoe guratana da taui i vilamonei. \pn Barnabas\pn*, Mark i taravaini ma kukei i damana au au \pn Saipras\pn*. \v 40 \pn Paul\pn*, \pn Sailas\pn* i vinei. Ma ekalesia, \nd Bada\nd* i vibaḡai da ana aguei taui ai au nola ina paini. \v 41 Taui \pn Syria\pn* da \pn Silisia\pn* i naeni ma ekalesia i raugenari ma i vinua-terenei. \c 16 \s1 Timothy Paul ma Barnabas maiteni i nae \p \v 1 \pn Paul\pn* i nae au \pn Derbi\pn* da au \pn Listara\pn*, kampa \w tauvotaḡotaḡo|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* i mae wavana \pn Timothy\pn*. Tauna alona \pn Jew \pn*ei ma kerisiana, Wate amana \pn Jentail.\pn* \v 2 Ekalesia au \pn Listara\pn* ma \pn Ikoniam\pn* \pn Timothy\pn* i voepaepana-kauei. \v 3 \pn Paul\pn* i ḡoei da tauna ita taravaini ana au vaḡai, lamna aubaina ini bori i verei aubaina mai \pn Jew \pn* kampa i aramanei da tauna amana \pn Jentail.\pn* \v 4 Maranai taon nununai i nenaeni, ma ekalesia kampa i paripari-verei \w Apasol|lemma="Apasol"\w* ma babada au \pn Jerusalem\pn* ai nota, ma i riwei da tarawatu i ririwei ina votaḡotaḡoi. \v 5 Ma ekalesia ai vitumaḡana i vovai-virewapanai ma tauvitumaḡana voui i ruirui marana patapatai. \s1 Paul ana rauboni \p \v 6 \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* \pn Paul\pn* ana rava maiteni i viḡaei da eḡa \nd Bada\nd* riwana ita jimei au \pn Eisia\pn* provins, ma \pn Pirijia\pn* ma \pn Galatia\pn* paratana i naeni. \v 7 Maranai i nei \pn Maisia\pn* ana au provins ma i ḡoei da ita damana au \pn Bithinia\pn* provins. Wate \w Iesu Aruana|lemma="Arua Vivivireina"\w* eḡa ita vianinei. \v 8 Ma \pn Maisia\pn* i verautuini da i nae au \pn Troas\pn*. \v 9 Waguvaraina \pn Paul\pn* ana au inana i ʼnanai oroto Macedoniei i maimairi ma i vivibaḡai i pa, “Ma damanai au \pn Masedonia\pn* da ma voaguiai!” \v 10 \pn Paul\pn* ana rauboni au murina tauai a vioga da laḡilaḡina ana vomairi \pn Masedonia\pn* provins aubaina. Tauai a vitumaḡana da God i ḡorelai da \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* kampa ana jimei. \s1 Paul i nae au Philipai. \p \v 11 Au \pn Troas\pn* tauai amkuka, a viaruana damana au \pn Samotreis\pn* bonabonana a ḡeta ma au pom ḡela a kuka-nae au \pn Neapolis.\pn* \v 12 Ma kampa da a babara nae au \pn Philipai\pn* taon au \pn Masedonia\pn* provins, weka mai \pn Rome\pn* ai sorodia ai bareki ḡaeḡaena i mae, kampa a veraumae. \v 13 Ma au Sabate taon a opu-tawanei ma a nae au waira, a notanotai da kampa boru gabuna wate eḡa. A kiala ma waivine ruaḡa ota kampa i rauriei awari a babani. \v 14 Taurautaniḡana tagogi lamna \pn Jentail \pn* wavinena wavana \pn Lidia\pn* ma ana dobu \pn Thaiataira.\pn* Tauna gara lebalebarina maiana ḡaeḡaena taugimareina ma God i vitumaḡanei, ma God orana i votawanei da aiwai \pn Paul\pn* i bababaniei i rautaniḡanana kauei. \v 15 Maranai wavine ana numa ravai i babataito ma i rauḡorelai i pa, “Ona nei au numa mepa da o notanotai da tau kerisiana ririwa kauana.” Ma i egariai da ana au numa a mae. \s1 Paul ma Sailas au panipani numana au Philipai \p \v 16 Mara tagogi a nenae boru au gabuna ma taunola guguini a nebelei, Tauna au orana \w arua apoapoena|lemma="Arua apoapoei"\w* i mae ma lamnei aiwai amapo da ina tupua i vivieḡai. Ma mane ḡaeḡaena i kaukauei ana taniwaga aubaina. \v 17 Tauna \pn Paul\pn* ma tauai i votaḡotaḡoiai ma i garagarara “Wei nelarai God ḡeḡetelarana ana taunola! E vivinolanola menanare God e \w vivilawananei|lemma="Nuavaina ma agu"\w*.” \v 18 Wei kauana i kauei au pom biaḡa da \pn Paul\pn* i viamlo-ḡaiḡaini da i mae-tavirei ma arua apoapoena i riwei, “Iesu \pn Keriso\pn* wavanei a egaegarim da wavine ma opu-tawanei!” Maratagogi arua apoapoena wavine i opu-tawanei. \p \v 19 Maranai taunola guguini ana taniwaga i aramanei da ai mane etanaina i vine-boai, taui \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* i vojijini ma i taina naiei au deba Gabemani awarii. \v 20 Taui i nei ai taurauetara awarina ma i riwa, “Wei nelarai mai \pn Jew \pn* wei dobuna ravai e vivinuaraḡaraḡai. \v 21 Taui ata rava kaua ḡelaui e viviararamani ma wei ata giu e teretereḡairei.” \p \v 22 Ma patara i rui \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* vunuai aubaina. Ma gabemani \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn*, ai gara i sikai ma wipiei i kwapui. \v 23 I vunu-kauei ma i tawana-ruiei au panipani numana. Ma numana badana i egari da ita paina-kauei da eḡa ita ruba. \v 24 Anina ma Panipani badana taui i tawana-ruiei, panipani numana au orana ma aei, ai vivitainei au orana i raḡita-jijini. \fig |src="44_Ac_16_15_RG.jpg" size="col" loc="16:24" ref="16:24" \fig* \p \v 25 Nubautuvai \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* i raraupari ma i welawela God awarina ma panipani ḡelaui i rarautaniḡana. \v 26 Nanare ma lolo ḡaeḡaeotana dobuna i gui. Ma maratagogi pani numana metaetana i wana-tawatawanei ma panipani anatapui ai sein i dabarara. \v 27 Pani numana badana i vomairi ma ita inanai da metaeta wanatawanana ma i notai da panipani i ruba ma lamna aubaina ana sod i lavui da ita viraḡena-melei. \v 28 Wate \pn Paul\pn* i garara, “Eḡa ma vunu-melem! Tauai anatapuai weka!” \p \v 29 Pani numana badana ana taunola i ḡorei da lalalaina ita neiai ma i ruba-rui ma ana sisisina i mae-peu \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* au naoi. \v 30 Ma i opunei au doa ma i paridadanei, “Babada aiwai ana kauei da ana lawana?” \p \v 31 Taui i paribelei, “\nd Bada\nd* Iesu \pn Keriso\pn* ma vitumaḡanei ma ma lawana, am numa ravai maiteni.” \v 32 Ma God riwana i raugugulei tauna ma ana numa ravai awari. \v 33 Nai maranaina avena da waguvarai, pani numana badana \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* i naiei ma keroi i oḡai, Ma maratagogi tauna, ana numa ravai maiteni i babataito. \v 34 \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* i ḡaiei ana au numa da i viambagibagi. Tauna ana numa ravai maiteni i vinuaiai kaua da marina God i vitumaḡanei. \p \v 35 Ma marana i tom ma tauetara ana taunola\f + \fr 16:35 \ft vs. 20 ma inana.\f* i paritawanei pani numana badana awarina ma i egari i pa, “Nelara ma voterei da ina nae.” \p \v 36 Pani numana badana \pn Paul\pn* i riwei, “Taurauetara i egariu da ana voteremi da ona nae. Marina ana nuaubami ona nae.” \p \v 37 Wate \pn Paul\pn*, taurauetara i riwei, “Tauai eḡa ita rauetarelai ma i vunu-kauelai patara au matai. Ma avena da tauai mai \f + \fr 16:37 \ft Mai Rome ai tarawatu lamna, “Eḡa rava Romei ma kwapu labalababai bo ma pani da au naona ma rauetarei.” Rome Israel i vibadei Iesu ana au mara.\f*\pn Rome\pn*, wate marina i ḡoei da govagovaḡanei ina paritawanelai bo? Eḡateni kaua! Ona voterei da taurauetara ina nei weka da ina naielai.” \p \v 38 Taui wei babanina i naiana-melei da babada i riwei ma taui i rovo kaukaua maranai riwana i nonori da \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* lamna mai \pn Rome\pn*. \v 39 Ma i nei au pani numana ma i riwa, “Tauai a kauana-boai, ai ḡoʼapoapoe ona nota-tawanei.” Ma i tere-opunei ma i vibaḡa-guratei da dobuna ita oputawanei. \v 40 Ma \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* pani numana i opu-tawanei ma i nae \pn Lidia\pn* ana au numa ma kampa kerisiana maiteni i viboruboru ma i vovai-virewapani. Anina ma taui dobuna i netawanei. \c 17 \s1 Au Thesalonika \p \v 1 \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* \pn Amphipolis \pn*taon ma \pn Apolonia \pn*taon i voterei da i nae au \pn Thesalonika\pn* taon. Weka mai \pn Jew \pn* ai boru numana i mamae. \v 2 Ma i rui au boru numana au Sabate me mara patapatai i kaukauei nanare, kampa Sabate tonuḡa rava awari God riwana i viararamani. \v 3 Ma God riwanei i viararamana da Keriso ina vinuapoapoe ma iraḡelei ina vomairi me, “Wei ravana a bababaniei awarimi, tauna \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \w Keriso|lemma="Keriso; Messiah"\w*.” \v 4 Mai \pn Jew \pn* ḡelaui orai i taini ma taui i votaḡotaḡoi. Ma nanare \pn Jentail \pn* nelara maḡamaḡagaui God taurauduneleina ma waivine wavai naenaei maḡamaḡaui. \p \v 5 Wate mai \pn Jew \pn* i unura ma rava ora-potapotai maḡamaḡaui au etanai i tami ma au taon vikaruwaḡawaḡa i vikarei. Ma oroto wavana Jason ana numa i ruini \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* i baibaiei da ita opunei patara awari. \v 6 Wate maranai eḡa ita nelaḡai taui Jason ma kerisiana ḡelaui i taina-naiei taon babadai awari, ma i garara, “Wei ravai dobu au anatapuna apoapoe maḡamaḡaui i kauei, marina i ḡetai ata au dobu.” \v 7 Ma Jason, \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* i taravaini ana au numa. Taui \pn Caesar\pn* ana tarawatu e viviaigai ma e ririwa da gulau ḡelauna e mamae wavana Iesu. \p \v 8 Maranai patara ma taon babadai wei babanina i nonori taui amloi i ḡaiḡai kaua, \v 9 ma Jason i egari da mane ḡaeḡaena i vimaiei da eḡa mae boaboa ḡelauna ina vitupui. Ma taui Jason i voterei da i nae. \s1 Au Berea \p \v 10 Ma waguvarai tauvitumaḡana \pn Paul\pn* ma \pn Sailas\pn* i paritawanei au \pn Berea\pn*. Maranai kampa i ḡeta, ma i rui au boru numana. \v 11 Mai \pn Berea\pn* i viaiaii, eḡa me mai \pn Thesalonika.\pn* Taui i rautaniḡana ma i votelatela ma marana patapatana God ana buka i ʼaiavi da ita aramanei da \pn Paul\pn* aiwai i bababaniei lamna riwa kaua. \v 12 Ma lamnei mai \pn Jew \pn* maḡamaḡaui i vitumaḡana, ma nanare mai \pn Greek\pn* waivinei wavai naenaei ma nelara. \p \v 13 Maranai mai \pn Jew \pn* au \pn Thesalonika\pn* paratana i nonori da \pn Paul\pn* God riwana i raraugugulei au \pn Berea\pn*, taui maiteni i nae kampa, ma rava i rauegari da ḡavia ita vikarei. \v 14 Maratagogi kerisiana \pn Paul\pn* i paritawanei au gera wate \pn Sailas\pn* ma \pn Timothy\pn* au \pn Berea\pn* provins i mae. \v 15 Ma nelara \pn Paul\pn* i tauvigwanigwaniei da au \pn Athens, \pn*ma \pn Paul\pn* nelarai i riwei ma i paritawanei au \pn Berea\pn* da \pn Sailas\pn* ma \pn Timothy\pn* ita riwei da laḡilaḡina ita nei awarina. \s1 Paul au Athens i raugugula \p \v 16 Ma \pn Paul\pn* au \pn Athens \pn*ana rava i paipaini, ma i ʼnanai da kampa kokoitau i maḡa kaua ma i vinuabola kaua. \v 17 Mai \pn Jew \pn* ma mai \pn Greek\pn* God tauviborumeina awari i jima guratana au \w pari numana|lemma="Pari numana"\w* ma nanare au deba, aiai da i ḡeta ma i rautaniḡana. \v 18 Ma rava ḡelaui nuaulaulai i ḡetai ma maiteni i vitarapiri, taui e ḡoreḡorei mai Epicure ma mai \pn Stoic\pn*\f + \fr 17:18 \ft Mai Epicure rava wavana Epicurus ana viararamana i votaḡotaḡoi. I viararamana da lawana ana ano lamna nuaiaii. Da taui aiwai da tupuai ma matai ana rauoḡara, e vivinuaiaiei. Ma aiwai da e virovorovoi bo iniviara e verevereia. Taui wei lamna e ḡeduḡeduaiei. Taui e ririwa da God rava eḡa ita vinuavaineii Stoic rava wavana Zeno ana viararamana e votaḡotaḡoi. I viararamana da rava ma ai maiteni au ririvata ta mamae (nature) ita vivirei, Taui ai ḡoana ma ai erawa ita teretawanei ma ita vinuanotanota kaua ma avena rava ḡelaui ai agu ita raunenelei. Taui e ririwa, “Nuaiaii lamna kaua e vovoterei da mena ina tupua nei nanare ina tupua.” \f*, taui lawana ai kaua tauviararamanai. Ma ai rava ḡelaui i paridadana, “Wei ravana aiwai e voḡavoḡanei?” Ḡelaui i riwa, “Mepa da tauna dobu ḡelaui ai god e bababaniei.” Taui wenanare i babani aubaina Paul Iesu \w Riwana Aiaina|lemma="Riwana Aiaina"\w* ma ana iraḡe ma ana vomairi me, i raugugulei. \p \v 19 Ma i taravaini ma i naiei ai au boru e ḡoreḡorei \pn Areopagus \pn*ma i riwei, “Ma nei ma a ḡoei da am viararamanana vouna e bababaniei, ata aramanei. \v 20 Kaua ḡelaui e babaniei tauai a vivinuanainei, ma a ḡoei da ana aramanei anona aiwai?” \v 21 (Taumana ma mai \pn Athens\pn* marana patapatai ai nola eḡa aiwai, da kaua voui ina virarautuei ma ina nononori.) \p \v 22 Ma \pn Paul\pn* babadai au naoi i mairi ma i riwa: \pi1 Dogadogara mai \pn Athens\pn*! A inana da taumi vipatupatutumi ami god awarii, \v 23 A bababara ma ami \w pulo aniapunana|lemma="Pulo aniapuna"\w* a inainanai, ma tagogi a inanai au tepana i giruma, “Wei God eḡa ata araramaneia aubaina.” Wei Godna o viviborumei wate eḡa ota aramanei. Tau ana riwemi nai Godna aiai. \v 24 \x + \xo 17:24 \xt 1Ki 8:27; Act 7:48\x*Tauna God mara ma dobu ma aiwai anatapuna au orana i kauei. Ma tauna mara ma dobu badana, ma numa rava uranei e voavoai au orana eḡa ita mamae. \v 25 Ma eḡa rava ai agu ita paipaini, tauna agu eḡa ita ḡoeḡoei. Aubaina tauna rava lawana ma lavutu ma anatapuna e vereverei. \v 26 Au karena rava tagogi i kauei ma nai ravanei dam patarai i vitupua ma dobu i maeni. Tauna ainelana rava ai mara i terei da ina mae ma ina iraḡe ma animae paratana i aiterei. \v 27 God wenanare i kauei da rava tauna ina baiei da mepa ina nelaḡai. Wate tauna au ḡereḡereta, eḡa au uama. \v 28 Taugiruma ḡelauna \pn Greekei\pn* i riwai pa, “Taunei ta mamae ma ta bababara ma anatapuna ta kaukauei.”\f + \fr 17:28 \ft Epimenides Ciritei au 6 century BC.\f* Ma wate ami taugiruma ḡelauna i girumi i pa, “Tauai nanare tauna natunatuna.”\f + \fr 17:28 \ft Aratus Silisiei 3 century BC.\f* \pi1 \v 29 Ma tauta God natunatuna, eḡa tana notai da God lamna me kokoitau, goldei bo silvei i kauei. Rava uraiei ma ana nuaulaulauei i kauei. \v 30 Wariaḡa rava God eḡa ita aramanei wate God taui i ʼnana-tawanei, wate marina anataputa egaegarita da tana rupena ma tana \w mae-tavireta|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w* awarina. \v 31 Aubaina mara i vinei maranai rava anatapui aiainei ma jijimaninei ina kovoḡi. Rava i vinei da taunei ina kovoḡa. God wei ravana iraḡelei i vovaimairini lamna ina vimataira rava awari da ravana anina tauna. \p \v 32 Maranai \pn Paul\pn* iraḡelei vomairina i babaniei, rava i nonori ma ḡelaui tauna i vinamei wate ḡelaui i riwa, “Tauai a ḡoei da muriai wei babanina ma babaniana-melei.” \v 33 Ma \pn Paul\pn* ai boru i opu-tawanei ma boru i gudu. \v 34 Wate ḡelaui i vitumaḡana ma \pn Paul\pn* i votaḡotaḡoi. Tagogi lamna \pn Dionisius, \pn* \pn Areopagus\pn* boruna au orana, ma wavine wavana \pn Damaris, \pn*ma rava ḡelaui. \c 18 \s1 Paul i nae au Corinth da rava awari Iesu ita jimei \p \v 1 \pn Paul\pn* \pn Athens\pn* i netawanei ma i nae au \pn Corinth\pn*. \v 2 Kampa \pn Akwila\pn* tauna \pn Jew \pn* au \pn Pontus\pn* i tupua, marinaota au \pn Italy\pn* \f + \fr 18:2 \fq Rome\ft taon lamna taon ḡaeḡaena au Italy ma ai kapital AD. 49 au orana kampa viḡaiḡaiawa ḡaeḡaena da wavalatona Claudius mai Jew i riwei da dobuna i netawanei.\f* da i nei awana Prisila maiteni. Aubaina Rome ai gulau Claudius mai Jew anatapui i viaḡaḡei da Rome i opu-tawanei. Paul i nae da taui ita inanai. \v 3 \pn Paul\pn* taui maiteni i mae, taui tauampopo, (ḡamoḡamo opina ma gara i popopoi numa aubaina ma i gimagimarei) me \pn Paul\pn* ai nola tagogina. \v 4 Sabate patapatana au \w pari numana|lemma="Pari numana"\w* tauna mai \pn Jew \pn* ma \pn Jentail \pn* awari i jima guratana da orai ita sinavirai. \p \v 5 Maranai \pn Sailas\pn* ma \pn Timothy\pn* au \pn Masedonia\pn* da i ḡetai, Marina \pn Paul\pn* \nd Bada\nd* riwana ava i raugugulei mai Jew awarii da \w Iesu|lemma="Iesu"\w* tauna anina God ana Vinevine \w Keriso|lemma="Keriso; Messiah"\w*. \v 6 Wate mai \pn Jew \pn* \pn Paul\pn* i viḡaviei ma riwa apoapoenei i ririwei. Ma tauna ana gara i rauabuabui ma awari i riwa, “Mepa da o kwako, lamna ona viwavu-melemi, eḡa tau ona viwavuiu! Marina da e nenae, ana nae \pn Jentail \pn* awari.” \p \v 7 Ma taui i voterei ma i nae \pn Jentail \pn* wavana \pn Titus Justus\pn* ana au numa i mae, tauna God tauviborumeina ma ana numa pari numana au ḡereḡerena. \v 8 \pn Crispus\pn*, pari numana ai bada, \nd Bada\nd* i vitumaḡanei ana numa ravai maiteni, ma mai \pn Corinth\pn* maḡamaḡaui \pn Paul\pn* i rautaniḡanei, i vitumaḡana ma i babataito. \p \v 9 Waguvara tagogi \nd Bada\nd* \pn Paul\pn* ana au inana i babani i pa, “Eḡa ma rovo, ma babani ma eḡa ma genuana.” \v 10 Aubaina Tau tam maiteni. Ma rava eḡa ina rau-iviapoapoelem aubaina au tauvotaḡotaḡo i maḡa wei au dobuna. \v 11 Ma \pn Paul\pn* kampa i mae madeḡa tagogi ma nawaravi six, ma God riwana i jimei. \p \v 12 Wate maranai \pn Galio\pn* i vi-Gavena au \pn Akaia\pn* provins, mai \pn Jew \pn* kampa i vitagogiei ma \pn Paul\pn* i vojijini ma i naei Gavena awarina da ita rauetarei. \v 13 Ma taui i viwavui ʼpa, “Wei orotona ana moruei rava orai e taitaini da God e viviborumei ma ata \w tarawatu|lemma="Tarawatu"\w* e viviaigai.”\f + \fr 18:13 \ft Mai Jew e ririwa da Paul eḡa taui ai vitumaḡana oina ita viararamani ma wei Rome ai tarawatu i vianinei, wate e ririwa da Paul rava taparoro vouna e viararamani ma wei Rome ana tarawatu e viviaigai, lamna aubaina taui i ḡoei da Rome ai bada Paul ina kovoḡi. Ma inanai Act 16:20-21 ma 17:7.\f* \p \v 14 Ma \pn Paul\pn* gamona i laḡi da ita babani ma \pn Galio\pn* i babani mai \pn Jew \pn* awari i pa, “Mepa da taumi wei ravana o viviwavui da kaua ḡaeḡaei bo kaua apoapoe aubaina, lamna tau au nola da ata rau-taniḡanemi. \v 15 Wate wei taumi ami babani ami wava ma ami tarawatu, ana voterei au urami. Tau eḡa wei kauai ana rauetarei.” \v 16 Ma etara numanei i viaḡaḡana-opunei. \v 17 Taui anatapui pari numana ai bada \pn Sothenis \pn*i vojijini ma i vunui etara numana au naona wate \pn Galio\pn* taui i ʼnana-tawanei. \s1 Paul i nae me au Antiok au Syria \p \v 18 \pn Paul\pn* i mae mara aburuna tauvitumaḡana maiteni au \pn Corinth\pn* ma wagei i nae au ḡereḡere au \pn Cenkirei\pn* waga ai au animae. \pn Prisila\pn* ma \pn Akwila\pn* maiteni. Ma kampa \pn Paul\pn* ana parivainuaḡana aubaina aparana i ḡari, ma anatapui i nae au \pn Syria\pn* \v 19 Taui au \pn Ephesus\pn* i ḡeta ma \pn Paul,\pn* \pn Prisila\pn* ma \pn Akwila\pn* i voterei. Ma i nae au boru numana Mai \pn Jew \pn* awari i jima. \v 20 Rava i vibaḡai da ita mae mara aburuna wate tauna eḡa ita vianina. \v 21 Wate maranai i opu da ita nae ma taui i riwei, “Ana nememei mepa da God ana ḡoana, ma \pn Ephesus\pn* i netawanei ma wagei i damana.” \v 22 Maranai i ḡeta au \pn Caesarea\pn* ma i nae au \pn Jerusalem\pn* da kerisiana i raugenari ma i nae au \pn Antiok\pn*. \v 23 Au \pn Antiok\pn* i mae mara aburuna ma \pn Galatia\pn* provins ma \pn Pirijia\pn* provins i naeni ma kerisiana i vovai-virewapani. \s1 Apolos mai Ephesus awari i raugugula \p \v 24 Wei marana \pn Apolos\pn* tauna \pn Jew, \pn* au \pn Alexandria\pn* da \pn Egypt\pn* da i nei au \pn Ephesus\pn*. Tauna \nd Bada\nd* riwana ma ana giruma i aramana-kauei ma rava bababanina. \v 25 Rava ḡelaui, \pn Apolos\pn* \nd Bada\nd* ana etanai babanina, i viararamani, ma ana tepatorana i jima ma Iesu ana kaua ma ana lawana i viararamana-kauei. Wate tauna \pn John\pn* Taubabataito ana \w babataito|lemma="Babataito"\w* babani ava i aramanei. \v 26 Ma i vikarei da ana tepatorana i raugugula au boru-numana. Wate maranai \pn Prisila\pn* ma \pn Akwila\pn* tauna ana babani i nonori. Ma i ḡorei da maiteni i nae ai au numa ma \nd Bada\nd* ana etanai ana babani i viaramana-kauei. \p \v 27 Maranai \pn Apolos\pn* i nenae au \pn Akaia\pn*, kerisiana \pn Apolos\pn* i vovai-virewapani. Ma kerisiana au \pn Akaia\pn* ai pepa i giruma da ita pariverei da tauna ita nebelei. Maranai au \pn Akaia\pn* i ḡeta ma taui God ana aguei i \w vivitumaḡana|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w*, \w agu|lemma="Nuavaina ma agu"\w* ḡaeḡaena i verei. \v 28 Tauna ana babaniei au deba mai \pn Jew \pn* i vovaiubai. Ma God riwana i vaia ma lamnei rava i viararamani da Iesu anina Keriso. \c 19 \s1 Paul au Ephesus \p \v 1 \pn Apolos\pn* au \pn Corinth\pn* taon \pn Akaia\pn* provins i mae, ma \pn Paul\pn* ola i taḡoni da au \pn Ephesus\pn* i ḡeta. Kerisiana ḡelaui kampa \v 2 ma i paridadanei i pa, “\w Arua vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* o vaia bo eḡa maranai o babataito?” \p Taui i paribelei i pa, “Eḡa, Tauai eḡa ata aramanei da Arua vivivireina e mamae.” \p \v 3 Ma \pn Paul\pn* i paridadana, “Aiwai babaitona o vaia?” \p Taui i paribelana, “\pn John\pn* ana \w babataito|lemma="Babataito"\w* a vaia.” \p \v 4 \x + \xo 19:4 \xt Mrk 1:4, 7-8\x*\pn Paul\pn* i riwa, “\pn John\pn* ana babataito lamna mataira da taui ai ḡoʼapoapoelei i \w mae-tavirei|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w*; ma mai \pn Israel\pn* i riwei da Tauna au muriu e nenei ona vitumaḡanei lamna \w Iesu|lemma="Iesu"\w*.” \v 5 Maranai wei i nonori ma i aramanei taui i babataito \nd Bada\nd* Iesu wavanei. \v 6 Ma \pn Paul\pn* urana au kolai i terei ma Arua vivivireina au orai i rui. Ma i vikarei da pona tapunei i bababani ma God riwana i raugugulei. \v 7 Taui nelara iavana twelve. \p \v 8 \pn Paul\pn* i nae au boru-numana ma kampa nawaravi tonuḡa au orana ana tepatorana mai \pn Jew \pn* awarii i bababani. Da rava orai ita sinavirai da \nd Bada\nd* ana vigulau ita vitumaḡanei. \v 9 Wate ḡelaui kampa orai i bagibagi ma eḡa ita ḡoei da ita \w vitumaḡana|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w*, ma patara au matai Iesu ana etanai i vijiboḡi. Ma \pn Paul\pn* taui i voterei ma kerisiana i taravaini ma i nae \pn Tairanus\pn* ana au numa, ma kampa i viararamana ma i giugiu pompom. \v 10 Ma nanare i mae madeḡa ruaḡa i kwa, da mai \pn Jew \pn* ma \pn Jentail\pn* ravai maḡamaḡaui au \pn Eisia\pn* provins maemaei \nd Bada\nd* riwana i nonori. \s1 Sceva natunatuna \p \v 11 Ma God ana rewapanei \pn Paul\pn* kaua ḡaeḡaei ma aniba i kaukauei, \v 12 lamna avena wate rava ai agesi da ai nola garai i naiei \pn Paul\pn* awarina da i vodadani ma i naei da rava doridoriai i vodadani, ma \w arua apoapoei|lemma="Arua apoapoei"\w* i opu-tawanei ma i lawana. \p \v 13 Mai \pn Jew \pn* ḡelaui dobuna i naeni ma arua apoapoei i viviaḡana-opunei ma i raudadana Iesu wavanei da arua apoapoei i viviaḡaḡei. Taui arua apoapoei i riwei i pa, “Iesu wavanei, taunei \pn Paul\pn* e raraugugula, Tau a egarim da ma opu.” \v 14 \pn Skeva\pn*, pirisi ai bada natunatuna nelarai seven wei kauana i kaukauei. \v 15 Wate mara tagogi arua apoapoena i paribelei, “Iesu a aramanei ma \pn Paul\pn* a aramanei ma taumi aiavoi?” \v 16 Ma rava au orana arua apoapoena maemaena i auepai ma taui i vunui da eḡa ita vikalokaloei. Ai gara i sika-naei ma ana kovakovai ma tararatai numei i viopuopuana ma i viruberubei. \p \v 17 Mai \pn Jew \pn* ma \pn Jentail\pn* ravai au \pn Ephesus\pn* maemaei wei riwana i nonori ma rovo orai i ḡaeni ma Iesu wavana i vivirana-kauei. \p \v 18 Maḡamaḡaui i vitumaḡana ma i nae kerisiana awarii ma ai ḡoʼapoapoe i rupeni. \v 19 Tauvitumaḡana voui maḡamaḡaui paraparaumai,\f + \fr 19:19 \ft Au Deu 18:10-14 God ana rava e viviḡaei da eḡa ina parauma.\f* ai buka i vidamni au deba ma i apui. Maranai bukai ai maia i ʼavi da silver 50,000\f + \fr 19:19 \ft Dracma coin tagogi lamna tau-vobagibagi ana maia au pom tagogi aubaina. Marina lamna million biaḡa.\f*. \v 20 Kaua babai me wei, Iesu riwana i vibabarai nai au dobuna ma rava maḡamaḡaui i vitumaḡana. \p \v 21 Wei anatapuna au murina \pn Paul\pn* au orana i vinua-notanota da au \pn Masedonia\pn* da \pn Akaia\pn* ita verautuini da ita damana au \pn Jerusalem\pn* ma i riwa, “Ana nae au \pn Jerusalem\pn* ma muriai ana nae da \pn Rome\pn* ana inanai.” \v 22 Ma \pn Paul\pn* ana tauagu ruaḡa \pn Timothy\pn* ma \pn Erastus \pn*i aiparitawanei au \pn Masedonia\pn* provins, ma tauna kampa i mae mara aburuna au \pn Eisia\pn* provins. \s1 Viḡaiḡaiawa au Ephesus \p \v 23 Iesu ana babani ma ana kaua vouna aubaina, ma viḡaiḡaiawa ḡaeḡaena i tupua au \pn Ephesus\pn*. \v 24 Silver taunoleina wavana \pn Demetrius\pn*, mai \pn Greek\pn* ai god wavinena ana numa taparoro kokoitaui i rarau-ḡaroḡaroei da i gimagimarei, ma wei nolana mane ḡaeḡaena e neineiai silver taunoleina nai au dobuna aubaii. \v 25 Ma taui anatapui ai rava nolana tagogina e kaukauei maiteni i rauḡoreiai ma i riwa, “Au rava, o aramanei da ata maura wei nolanei ta vaivaia. \v 26 Ma o inanai ma o nonori menanare wei ravana \pn Paul\pn* e kaukauei, Rava ai nota i sinavirai da maḡamaḡaui god \pn Artemis\pn* raudunena i voterei au \pn Ephesus\pn* ma dobu \pn Eisia\pn* paratana anatapuna. Ma e ririwa da ‘rava god i rauḡaroḡaroei, lamna eḡa god.’ \v 27 Tauta tana inana kaua da wavata ma ata mane ani kauana eḡa ina apoapoe. Ma ata god ḡetelarana \pn Artemis\pn* ana numa taparoro ma wavana eḡa ina vijiboḡi, eḡa au \pn Eisia\pn* provins ava ma dobu au anatapuna.” \fig |src="44_Ac_19_12_RG.jpg" size="col" loc="19:27" ref="19:27" \fig* \p \v 28 Maranai patara wei babanina i nonori taui i meji kaua ma i vigaragarei, “\pn Artemis\pn* mai \pn Ephesus\pn* ai god i ḡetelera!” \v 29 Ma taui i garagarara rava nai au dobuna i nonori ma taui maiteni i garara labalababa. Anina ma patara \pn Gaius\pn* ma \pn Aristakas\pn* i vojijini taui ruaḡai mai \pn Masedonia\pn* \pn Paul\pn* ana tauvigwanigwaniana, ma i rubana-naiei nai dobuna ana boru gabuna.\f + \fr 19:29 \ft Dobuna ana boru gabuna lamna numa ḡaeḡaena. Eḡa poewana, ma inanana me nawaravi gebona. Rava maḡamaḡaui 26,000, nanare ina kiala \ft \+bd meeting place.\+bd* Rava e nenae kampa da kalo tapuna ma e raraubiḡa.\f* \v 30 \pn Paul\pn* i ḡoei da patara au naoi ita rui da ita babani wate kerisiana eḡa ita vianinei. \v 31 Wate nanare \pn Paul\pn* ana rava ḡelaui au gabemani tauna i viḡaei da eḡa ina nae au boru. \p \v 32 Patara i vinuanaina, i logologoi ma i garagarara labalababa ma eḡa ita aramanei aiwai aubaina weka i nei. \v 33 Mai \pn Jew \pn* oroto tagogi i dudu-opunei au naoi wavana \pn Alexander\pn* ma patara ḡelaui i garara awarina da ita babani. \pn Alexander\pn* urana i voepai da taui ita genuana ma tauna ana rava aubai ita babani. \v 34 Wate maranai i aramanei da tauna \pn Jew. \pn* Taui anatapui pona tagoginei wenanare i garagarara, “Tauta mai \pn Ephesus\pn* ata god \pn Artemis\pn* i ḡetelera!” da \sls hour\sls* ruaḡa i kwa. \p \v 35 Ma taon badana patara i riwei da i genuana ma i riwa, “Au rava mai \pn Ephesus\pn*, rava anatapui au dobu i aramanei da tauta tauvipaipai mai \pn Ephesus\pn* ai god ḡeḡetelarana \pn Artemis\pn* ana numa taparoro ma ana ḡaima vivireina marei i peuai aubaina. \v 36 Eḡa aiai wei ina vikaua-moruei. Lamna aubaina orami ina rauei ma eḡa aiwai apoapoena ona kauei. \v 37 Wei ravai o neiai weka wate taui eḡa au numa taparoro aiwai ita danenei bo ata god ita riwana-boei. \v 38 Mepa da \pn Demetrius\pn* ana rava maiteni e viviwavui taui ina nae ina rauetara ma ami viwavu ona naei kampa taurauetara awarina. \v 39 Ma mepa da ami nuabola ḡelaui e mamae lamna taon babadai ai au boru ona babaniei ma ona tere-jijimani. \v 40 Ma amadodo aiwai i tupua, tau a rovo da ina viwavuita mae-boaboa aubaina. Wei vikaruwaḡawaḡana anona eḡa, ma mepa da \pn Rome\pn* ina paridadana ma tauta menanare tana paribelananei. \v 41 Anina ma boru i gudui ma rava i vilamonei.” \c 20 \s1 Paul i nae au Masedonia ma Greece \p \v 1 Vikaruwaḡawaḡa au \pn Ephesus\pn* taon i kwa ma au murina \pn Paul\pn* kerisiana i raukwatueiai da i vinua-terenei, i viegualauei ma i netawanei da i nae au \pn Masedonia\pn* provins. \v 2 Ma dobuna ḡaeḡaenana i naeni ma kaua maḡamaḡaui kerisiana i vinua-terenei. Anina ma au \pn Akaia\pn*\f + \fr 20:2 \ft Marina e ḡoreḡorei Greek.\f* i ḡeta. \v 3 Kampa nawaravi tonuḡa i mae. Tauna i vokaukaua da ita nae au \pn Syria\pn* ma wate i nelaḡai da mai \pn Jew \pn* ḡelaui viraḡenana i viviogatarei lamna aubaina da i nae me au \pn Masedonia\pn*. \v 4 Nelara ḡelaui i votaḡotaḡo taui lamna \pn Piras\pn* natuna \pn Sopater\pn* ana dobu \pn Berea\pn*; \pn Aristakas\pn* ma \pn Sekundus\pn*, mai \pn Thesalonika\pn*, ma \pn Gaius\pn* tauna ana dobu \pn Derbi;\pn* ma \pn Tijikus\pn* ma \pn Trophimus\pn* ai dobu \pn Eisia\pn* provins; ma \pn Timothy\pn*. \v 5 Taui wagei i ainae au \pn Troas\pn* ma kampa i painiai. \v 6 Ma palawa bagibagina torelana au murina, wagei \pn Philipai\pn* taon au \pn Masedonia\pn* provins a netawanei. Ma aupom 5 au murina au \pn Troas\pn* a ḡeta ai rava awari, kampa aupom 7 a mae. \s1 Au Troas, Paul Eutikus iraḡelei i vovaimairini \p \v 7 Wiki au karena - Sunday tauai a vitagogielai voepaepa ma \nd Bada\nd* ana amgogona aubaina, ma kampa \pn Paul\pn* i jima da nubautuva, aubaina maratomna da ita nae. \v 8 Numa vatavatara au tepana a vitagogielai, ma kampa rampa maḡamaḡaui i ararata. \v 9 Oroto laragana wavana \pn Eutikus \pn*au windo i kiakiala ma \pn Paul\pn* i raraugugula, ma tauna matana i pota kaua da i raunuavuru, ma kampa au tepa dewadewana i peu-ḡaira da au doa i rauei. Maranai taui i ḡaira da ita voepai, tauna irairaḡena. \v 10 \pn Paul\pn* i ḡaira, i matave-tepani ma i rapai ma rava i riwei i pa, “Eḡa ona vinuabola, tauna lawalawaina!” \v 11 Anina ma \pn Paul\pn* i ḡae me au numa ma kerisiana maiteni \nd Bada\nd* ana amgogona amna i ani ma awari i babani maratom. Ma \pn Paul\pn* nai dobuna i netawanei. \v 12 Taui laragana lawalawaina i naiei au numa ma rava orai i rauei. \fig |src="44_Ac_20_02_RG.jpg" size="col" loc="20:12" ref="20:12" \fig* \s1 Paul i amkuka au Miletus \p \v 13 \pn Paul\pn* aenei i nae au \pn Assos\pn* ma tauai i riwelai da wagei ana nae au \pn Assos\pn* da tauna kampa ana vigerui. \v 14 Ma au \pn Assos\pn* a vigerui ma a nae au \pn Miletus\pn* \v 15 Maratomna bonabona \pn Kios \pn*au ḡereḡerena a nae. Ma marana i tom au \pn Samos\pn* a ḡeta, ma maratom ḡela au Miletus a ḡota. \v 16 \pn Paul\pn* i ḡoei da jijimanina ina nae ma avena ita rui au \pn Ephesus\pn*, eḡa ita ḡoei da au \pn Eisia\pn* provins ina mae-guratana. Tauna i vipaparana ma mepa da tagotagogina au \pn Jerusalem\pn* ina ḡeta muriai da Pentecost torelana. \s1 Paul \it kerisiana\it* au Ephesus i netawanei \p \v 17 Au Miletus \pn Paul\pn* riwa i paritawanei au \pn Ephesus\pn* taon kerisiana babadai awari da ita nebelei. \v 18 Maranai au \pn Ephesus\pn* taon i ḡetai ma taui i riwei i pa: \pi1 O aramanei au lawana menanare maranai vovounai weka au \pn Eisia\pn* provins a ḡetai. \v 19 Mai \pn Jew \pn* i ḡoei da ita rau-iviapoapoeleu wate tau a vilamolamona ma ana toutou \nd Bada\nd* awarina a vivitaunola. \v 20 O aramanei da maranai God Riwana Aiaina awarimi a raugugulei, riwa aiaina aniaguimi eḡa ata tajijini. Au deba a raraugugula rava maḡamaḡaui au naoi, ma ami au numa a viararamanimi \v 21 Riwa bagibagina mai \pn Jew \pn* ma \pn Jentail\pn* a verei, A riwei da ita rupena ma ita \w mae-tavirei|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w* God awarina ma \w Iesu|lemma="Iesu"\w* ita vitumaḡanei. \pi1 \v 22 Ma marina \w Arua|lemma="Arua"\w* Vivivireina i riweu da ana nae au \pn Jerusalem\pn*. Eḡa ata aramanei kampa aiwai awariu ina tupua. \v 23 Wate taon nununai awari a nenae ma \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* e vivieḡeu da amapo ina paniu ma au deri ina tereu ma ina rau-iviapoapoeleu. \v 24 Ma mepa da ina viraḡeniu, wei lamna eḡa kaua ḡaeḡaena tau awariu. Wate kaua ḡaeḡaena lamna \nd Bada\nd* Iesu nola i verevereu da ana vikwai. Wei nolana lamna, God ana \w iviaiai|lemma="Nuavaina ma agu"\w* maemaena, riwana ana raugugulei. \pi1 \v 25 Maḡamaḡaumi awarimi a nei ma God ana vigulau a raugugulei wate marina a aramanei da amadodo da i nenae, naou eḡa ona inana-melei. \v 26-27 God ana vilawana ogatarana rava aubaii eḡa ata govaḡi awarimi lamna aubaina riwa bagibaginei a ririwemi da mepa da rava au babani eḡa ina vitumaḡanei ma ana lawana maemae-nonoana ina vine-boai, lamna eḡa tau au wavu. \v 28 Taumi babada ma ona paina-melemi, nanare tauvitumaḡana taui aiavoi da Arua vivivireina au urami i teretereia. Ona inana-vaitetei me sipu taupainana ana sipu e paipaini. Taui lamna God ana vinevine taranei i gimarai. \v 29 A aramanei da ana nae ma au muriu tauraugugula morumorui ina nei awarimi ma rava ai tumaḡana ina viapoapoeni, me auou moduei sipu au boruna viraḡena aubaina. \v 30 Ma rava ḡelaui ami au dam oina ina vomairi ma ina viararamana ma moruei rava orai ina taini da taui ina \w votaḡotaḡoi|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w*. \v 31 Lamna aubaina matami ina kala ma ona aramanei da madeḡa tonuḡa marai ma waguvarai a notanotaimi ma ana toutou a viviararamanimi. \pi1 \v 32 Ma marina God au urana a tereteremi. Ana agu e verevereoimi ona vivitumaḡanei. Wei aguina e vovaivirewapanimi, ma ami pulo ina veremi, aubaina taumi God natunatuna viaiainai. \v 33 Ma tau eḡa rava ana mane bo ana purapura ata rauoḡarei \v 34 Taumi o aramana-kauei da tau nimauei a nola da mane a vaia da tau au taubagibagi turau aubaiai. \v 35 Nanare, a viatataiemi da ona nola guratana da mane ona vaia ma molaka ona voagui. Iesu ana babani eḡa nuanuami ina vuru, Tauna i riwa i pa, “Verena i ai kaua eḡa me vainana.” \p \v 36 \pn Paul\pn* i babani vorovei ma anatapui i mae-ḡaira au doa ma i raupari. \v 37-38 I vinolanola i pa, “Amapo eḡa naou ona inana-melei.” Wei riwana i vinuabolai da i vitouana, \pn Paul\pn* i taragwabai ma i vigia-laḡolaḡonei. Ma i naiei da au waga i vigeruei. \c 21 \s1 Paul ana vaḡai au Jerusalem \p \v 1 \pn Ephesus\pn* kerisiana babadai a viegualauei ma wagei jijimanina a nae au \pn Cous\pn* bonabonana ma ubaubanai a nae au \pn Roudes\pn* bonabonana, kampa da a damana au \pn Patara\pn* taon. \v 2 Weka waga ḡelauna i nenae au \pn Phonisia\pn* a gerui, \v 3 da au \pn Saipras\pn* bonabonana a rubatawanei, au kelakelauai da a nae au \pn Taia\pn* au \pn Syria\pn* provins a ḡota, da purapura ita viopuni. \v 4 Kampa \w tauvitumaḡana|lemma="tauvotaḡotaḡo"\w* a baiei ma aupom 7 maiteni a mae. \w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* kerisiana i riwei da \pn Paul\pn* awarina aiwai ina tupua, ma lamna aubaina \pn Paul\pn* i viḡaei da eḡa ina nae au \pn Jerusalem\pn*. \v 5 Ma mara i ḡetai da ata vomairi, kerisiana awawai maiteni da natunatui taon i voterei ma anatapuiai a ḡaira au gera, a raupari gogona. \v 6 A viegualau da tauai au waga a geru ma taui i nae-me ai au numa. \p \v 7 Au \pn Taia\pn* ma a nae au \pn Tolemais\pn* taon a ḡeta. Tauvitumaḡana kampa a nebelei ma aupom tagogi maiteni a mae. \v 8 \x + \xo 21:8 \xt Act 6:5; 8:5\x*Ma marana i tom ma dobuna a voterei ma a nae au \pn Caesarea\pn*, kampa God riwana taujimeina \pn Philip\pn* ana au numa a mae, tauna oroto vi-7-na au \pn Jerusalem\pn* i vinevinei da lam taupainina. \v 9 Tauna natunatuna waivinei 4 eḡa tavitavinei, taui God ana riwa i vivieḡai rava awari. \p \v 10 \x + \xo 21:10 \xt Act 11:28\x*Aupom vomaḡaui i kwa, kerisiana wavana \pn Agabas, \pn*tauna nanare God riwana i vivieḡai, \pn Judea\pn*ei i ḡairai au \pn Caesarea\pn*. \v 11 Ma i nei awariai da \pn Paul\pn* ana tairoro i vaia ma tauna urana ma aena i raḡina-melei ma i riwa i pa, “\w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* e ririwa, da \pn Jew \pn* babadai wei tairorona taniwagana wenanare ina raḡini, ma \pn Jentail \pn* au urai ina terei.” \p \v 12 Maranai wei riwana a nonori, tauai kerisiana ḡelaui maiteni \pn Paul\pn* a vibaḡana-guratei, da avena ita nae au \pn Jerusalem\pn*. \v 13 Wate i pa, “Aiwai aubaina o vivitouana ma orau o viviapoapoeni! Tau a vokaukaua nonoa da ina raḡiniu, wate eḡa lamna ava ma ina viraḡeniu au \pn Jerusalem\pn*, \nd Bada\nd* \w Iesu|lemma="Iesu"\w* a vovotaḡotaḡoi aubaina.” \v 14 Tauai a viviḡaei ma eḡa tagotagogina da nuanuana ata sinavirai lamna aubaina riwanana a voterei ma a riwa a pa, “\nd Bada\nd* ana ḡoanei nanare ina tupua.” \p \v 15 Wei au murina a vokaukaua ma a vomairi au \pn Jerusalem\pn*. \v 16 \pn Kerisiana\pn* ḡelaui mai \pn Caesarea\pn* I naielai \pn Nason \pn*ana au numa ma kampa a mae. Tauna oroto \pn Saipras\pn*iei, ma Iesu votaḡona i vikareni maranaina rava vouvounai i vikarei da Iesu Riwana Aiaina i rarau-gugulei. \s1 Paul, James i raugenari \p \v 17 Maranai au \pn Jerusalem\pn* a ḡeta kerisiana ana nuaiaii i nebelelai. \v 18 Maratom ḡela \pn Paul\pn* maiteni a nae da\f + \fr 21:18 \ft Wei lamna Iesu ana tevera. Act 12:17; 15:13 ma Mrk 6:3\f* James a raugenari,\f + \fr 21:18 \ft Mane anatapui ai au vaḡai i tami bo rava i puloi i verei damanai mane taupainina i verei\f* dogadogara anatapui kampa. \v 19 \pn Paul\pn* taui i viegualauei ma ana au vaḡai God aiwai i kaukauei Jentail awari anatapuna taui i pariverei. \p \v 20 Maranaina wei riwai i nonori, taui God i voepaepai ma Paul i riwa i pa, “Turaiai u aramanei mai \pn Jew \pn* ai maḡa tausan nanare weka Iesu e vivitumaḡanei, ma God ana \w tarawatu|lemma="Tarawatu"\w* e vovotaḡo-kauei. \v 21 Wate rava \pn Jew \pn* kerisiana weka au \pn Jerusalem\pn* am kaua i vibenabenaei, da tam \pn Jew \pn* \pn Jentail \pn* maiteni e mamae e viararamani da \pn Moses \pn* ana tarawatu ina gedugeduaiei. Ma u riwei da natunatui ini eḡa ina bori ma ai kaua ḡelaui eḡa ina votaḡotaḡoi. \v 22 Taui i aramanei da tam u ḡetai, Marina aiwai tana kauei? \v 23 Aiwai a ririwemi ona kauei. Au nelara 4, taui parivainuaḡana bagibagina God awarina i kauei. \v 24 Ma taravaini ma ona nae au Tempol ma ona viaiaina-melemi ma ma vimaia da taui ai viaiaina pulona ina kauei. Anina ma taui kolai ina ḡari ma rava anatapui ina aramanei da tam \pn Moses \pn* ana tarawatu anina e vovotaḡotaḡoi, ma babani au naona lamna anatapuna moru kaua. \v 25 \x + \xo 21:25 \xt Act 15:29\x*Ma \pn Jentail \pn* marina i vivitumaḡana aubaii pepa a girumi ma wenanare a riwei, sia e pulopuloei kokoitau awarii eḡa ina ani, Tara eḡa ina umai, Rava ḡamoḡamo uai e kikiki tarai eḡa ita toi-tawanana, eḡa ona ani. Eḡa ona viawawana labalababa.”\f + \fr 21:25 \ft Viawawana labalababa wei anatapuna e vaivaipai: Rava ḡela awana oroto bo wavine maiteni e viawawana (Exo 20:14, Deu 5:18); Rava ḡela maiteni e viawawana mane bo purapura aubaina (Lev 19:29, 1 Cor 6:15); Natuoim maiteni e viawawana, me oroto natuna wavinena maiteni bo wavine natuna orotona maiteni (Lev 18:6); Oroto ma oroto bo wavine ma wavine e viawawana (Lev 18:22, Rom 1:26-27); Rava ma ḡamoḡamo e viviawawana (Lev 18:23); Rava ḡela, eḡa awaoim maiteni e viawawana (Eph 5:3); Rava ḡelaui e gaegari da maiteni ma viawawana. (Gen 34:7, Deu 22:25-28).\f* \p \v 26 Anina ma marana i tom \pn Paul\pn* nai nelarai 4 maiteni i viaina-melei God au matana. Muriai \pn Paul\pn* i rui \w Tempol\w* au orana ma i vinolanola pirisi awarii da mara aiwai taui ai viaiaina ina voterei. Ma maranaina pulo ita terei taui tagotagogi ava aubai. \s1 Paul i pani. \p \v 27-29 \x + \xo 21:27-29 \xt Act 20:4\x*Ma aupom 7 aburuna ava da ita kwa ma \pn Jew \pn* ḡelaui au \pn Eisia\pn* provins maemae taui \pn Paul\pn* i ʼnanai Tempol au orana. Au naonei taui \pn Paul\pn* i ʼnanai oroto \pn Ephesus\pn*ei wavana \pn Trophimus\pn* maiteni, au taon i bababara ma i notai da tauna \pn Trophimus\pn* i ruiei Tempol au orana. Taui \pn Paul\pn* i vojijini ma i garara i pa, “Nelara mai \pn Israel\pn* ona nei, ona voaguiai! Wei orotona dobu anatapuna e nenaeni ma rava anatapui e viviararamani da mai \pn Jew \pn* ma ata tarawatu ma Tempol i parivirevirei. Tauna \pn Jentail\pn* i neiai gabuna au vivivireina ma i tuvaidoedoei God au matana!” \p \v 30 Ma rava anatapui i nonori da au Tempol viḡaiḡaiawa i tupua ma anatapui kampa i ruba. Ma \pn Paul\pn* i vojijini ma i taina-opunei au doa ma Tempol metaetana i gudui. \v 31 Maranai taui \pn Paul\pn* viraḡenana i kaukauei, Mai \pn Rome\pn* sorodia ai bada ḡaeḡaena i nonori da viḡaiḡaiawa ḡaeḡaena i tupua au Tempol. \v 32 Tauna laḡilaḡina ana sorodia ma ai babada i vaini ma i ruba kampa, maranai rava taui i ʼnanai, Taui \pn Paul\pn* vunuana i voterei. \p \v 33 Sorodia ai bada i nei \pn Paul\pn* awarina da i vojijini ma ana sorodia ruaḡa i riwei da seinei \pn Paul\pn* urana au urai i pani jijini. Anina ma tauna patara i vitara-virevirei i pa, “Wei aiai orotona? Aiwai i kauei?” \v 34 Patara au orana rava ḡelaui babani tagogi i gararei, ma rava ḡelaui babani tapuna i gararei. Rava were da nare i garagarara da sorodia ai bada menanare ita nelaḡai gaiawa karena aiwai, lamna aubaina ana sorodia i egari da \pn Paul\pn* ita naiei, ai au bareki. \v 35 Maranai \pn Paul\pn* bareki tetena i tutuḡereḡerei, patara i ḡaiawa guratana aubaina sorodia \pn Paul\pn* i voepai da i avarai da ita gagaloei. \v 36 Patara amapo da taui i vovotaḡotaḡoi ma i garagarara i pa, “Ona viraḡeni, ona viraḡeni!” \s1 Paul patara awarii i babani. \p \v 37 Maranai taui aburuna ava da au bareki ita rui, \pn Paul\pn* \pn Greekei\pn* sorodia ai bada i riwei i pa, “Anina bo eḡa da awarim ata babani?” \p Ma tauna i auepai ma i riwa i pa, “Tam \pn Greek \pn*u aramanei bo? \v 38 Tau a notai da tam \pn Egypt\pn*ei, rorova ai babada u viḡaviei, Ma rava 4,000 orai potapotai u opunei au mutulua, Tam nai ravana bo?” \p \v 39 \pn Paul\pn* i paribelana i pa, “Eḡa! Tau \pn Jew \pn*ei, au taon \pn Tarsus\pn* a tupua, au \pn Silisia\pn* provins, a vivibaḡaim da rava awari ana babani.” \p \v 40 Tauna i vianina ma \pn Paul\pn* au tete i mairi. Tauna urana i voepai da patara garara i voterei. Maranai taui i genuana, \pn Paul\pn* taui awarii ai ponanei i babani i pa. \c 22 \p \v 1 “Amamau ma varevareiu, ona rautaniḡaneu ma ana viatataiemi da tau eḡa aiwai ata kauana-boai.” \p \v 2 Maranai patarana \pn Paul\pn* i nonori da taui ai ponei i bababani, taui i genuana ma i rautaniḡana. \p \v 3 \x + \xo 22:3 \xt Act 5:34-39\x*I riwa: \pi1 Tau \pn Jew \pn*ei, \pn Tarsus\pn* au \pn Silisia\pn* provins a tupua wate weka au \pn Jerusalem\pn* a rata ma a giruma. Amamata ai \w tarawatu|lemma="Tarawatu"\w* a girumei ma au tauviararamana \pn Gamaliel\pn*.\f + \fr 22:3 \fq Gamaliel \ft tauna tauviararamana ma rava aiaina Paul ana au mara. Tauna Pharisi ma boru ḡetelarana (Sanhedrin) au orana.\f* A ḡoana-guratei da God ata voepaepa-kauei me taumi anatapumi nanare. \v 4 \x + \xo 22:4 \xt Act 8:3; 26:9-11\x*Tau Iesu ana etanai tauvotaḡotaḡoina a rau-iviapoapoelei da ḡelaui iʼraḡe. Nelara ma waivine a pani ma au numa panipani a tawana-ruiei. \v 5 \w Pirisi ḡeḡetelarana|lemma="Pirisi babadai; pirisi ḡeḡetelarana"\w* ana boru ḡeḡetelarana\f + \fr 22:5 \ft Sanhedrin\f* maiteni i aramanei da tau a ririwa kaua. Taui ai vianina pepana i vereu da ai rava au \pn Damaskas\pn* ata verei ma a nae au \pn Damaskas\pn* da kerisiana ata pani ma a neiai da kovoḡa ita vaia weka au Jerusalem. \pi1 \v 6 Aubenai \pn Damaskas\pn* a tuḡereḡerei ma maratagogi lalaina gamrina ḡaeḡaena marei i ḡairai da i tunuiai. \v 7 A peu au doa ma pona a nonori i pa, “\pn Saul\pn*! \pn Saul\pn*! Aiwai aubaina e rarau-iviapoapoeleu?” \pi1 \v 8 Tau a paribelei, “Bada tam aiai?” \pi1 Tauna i paribelei, “\w Iesu|lemma="Iesu"\w* \pn Nasaret\pn*ei e rarau-iviapoapoelei.” \pi1 \v 9 Rava maiteni a nenae lalalaina i ʼnanai wate babani eḡa ita nonori. \pi1 \v 10 A paridadana a pa, “Bada Aiwai ana kauei?” Ma Tauna i riwa i pa, “Ma vomairi ma nae au \pn Damaskas\pn*. Kampa rava am nola ina pariverem.” \pi1 \v 11 Lalalaina gamrina i rata guratana ma matau i kamoi da eḡa ata inainana. Ma tauvigwanigwaniana au urai i voa ma i naieu au \pn Damaskas\pn*. \pi1 \v 12 Oroto wavana \pn Ananias\pn* kampa i mae tauna God i voepaepai ma ana tarawatu i vovojijina-nonoei. Mai \pn Jew \pn* tauna i vivirana-kauei. \v 13 I nei da au ririvau i mairi ma i riwa, “Vareiu \pn Saul\pn* ma inana me!” Nai marana a inana me. \pi1 \v 14 Anina ma i riwa, “Amamata ai God i rautanim, da ana ḡoana ma aramanei, ana Taunola Jijimanina\f + \fr 22:14 \ft Rava Jijimanina bo bulobulona, lamna Iesu wavana. Paul eḡa Iesu wavana ita latoni mepa da taurautaniḡana mai Jew ita viamloḡaiḡaini.\f* - matamei ma inanai, ma riwana taniḡamei ma nonori. \v 15 Aiwai u inainanai ma u nononori ma vimatematei rava anatapui awarii. \v 16 Marina aiwai e paipaini! Tauai ana babataitoim ma \nd Bada\nd* awarina ma raupari da am ḡoʼapoapoei ina oḡa-tawanei.” \pi1 \v 17 Anina ma a nae au \pn Jerusalem\pn*. Au \w Tempol\w* a raraupari ma matauei kaua a inanai. \v 18 A inanai \nd Bada\nd* awariu i bababani i pa, “Rava weka am jima tau aubaiu eḡa nonorana ita ḡoeḡoei. Laḡilaḡina \pn Jerusalem\pn* ma opu-tawanei.” \pi1 \v 19 Wate tau a paribelei, “\nd Bada\nd* wei ravai i aramanei da \w pari numai|lemma="Pari numana"\w* a nepai da kerisiana a vunui ma a pani-naiei. \v 20 \x + \xo 22:20 \xt Act 7:58\x*Ma maranai am peroveta \pn Stephen\pn* tarana i toi, tau kampa a maimairi ma ana iraḡe a vianinei ma ḡaima tautawanai ai gara a paipaini.” \pi1 \v 21 Ma \nd Bada\nd* i riweu, “Ma nae a paripari-tawanem aueia \pn Jentail \pn* awarii.” \s1 Paul e ririwa da tauna Romei \p \v 22 Patarana \pn Paul\pn* i rarautaniḡanei ma maranai wei babanina i kauei taui i meji guratana ma i vigaragararei i pa, “Ona viraḡena-tawanei, eḡa ina mae!” \p \v 23 Taui i vigaragararei, ai kwama i kwajikwajiei ma pokau i tawatawanei awarina. \v 24 Ma sorodia ai bada sorodia i egari da \pn Paul\pn* i naiei ai au bareki. Ma i riwei da \pn Paul\pn* ita wipi da ita vieḡa aiwai aubaina ana rava amloi i ḡaiḡai ma awarina i garagarara. \v 25 Ma urana ruaḡa i terepai au aidamo ma i raḡiraḡini da ita wipi ma \pn Paul\pn* sorodia ai bada i riwei i pa, “Tau \pn Rome\pn*-ei, Eḡa ota etareu ma o vunuvunu-labalababaiu. Lamna menanare?” \fig |src="44_Ac_22_02_RG.jpg" size="span" loc="22:5" ref="22:25" \fig* \p \v 26 Maranai sorodia ai bada wei i nonori ma i nae da ai bada ḡaeḡaena i pariverei. Ma tauna i vitara-virevirei i pa, “Aiwai e kaukauei? Wei ravana \pn Rome\pn*-ei!” \p \v 27 Sorodia ai bada i nae \pn Paul\pn* awarina ma i paridadanei, “Ma riweu! Riwa kaua da tam \pn Rome\pn*-ei bo?” \p Ma \pn Paul\pn* i paribelei, “Ee, lamna riwa kaua!” \p \v 28 Sorodia ai bada \pn Paul\pn* i riwei, “Tau mane ḡaeḡaena \pn Rome\pn* gabemanina a verei da a vimai \pn Rome\pn*.” \p \pn Paul\pn* tauna i riwei, “Tau a tupua da \pn Rome\pn*-ei.” \p \v 29 Sorodia i ḡoei da \pn Paul\pn* ita etarei wate maratagogi ita ḡori-melei. Ai bada ita ḡori ma i rovo-kaukaua maranai i aramanei da i kauana-boai da \pn Paul\pn*, \pn Rome\pn*-ei seinei i pani. \s1 Paul Jew ai boru ḡetelarana\f + \fr 22:30 \ft Wei lamna Sanhedrin\f* au naoi i mairi. \p \v 30 Au maratomna sorodia ai bada i ḡoei da ita aramana-kauei mai \pn Jew \pn* ai viwavu aiwai \pn Paul\pn* awarina. Ma lamna aubaina \pn Paul\pn* ana seini i votawatawanei ma i opunei boru ḡetelarana au naona i vimairini. \c 23 \p \v 1 \pn Paul\pn* boru ḡeḡetelarana i ʼnana-jijini ma i riwa, “Varevareiu tau au nola God awarina i jijimana ma orau aiaina da wei paratana.” \v 2 Ma \w Pirisi ḡeḡetelarana|lemma="Pirisi babadai; pirisi ḡeḡetelarana"\w* \pn Ananias\pn* rava ḡelauna \pn Paul\pn* au ririvana i maimairi i egari da \pn Paul\pn* i raunavanavai. \v 3 Ma \pn Paul\pn* \pn Ananias\pn* i riwei, “God ina raunavanavaim, tam morumorum! \pn Moses \pn* ana tarawatuei e rarauetareu wate maranai am rava u riwei da i raunavanavaiu tam \w tarawatu|lemma="Tarawatu"\w* u viaigai.” \p \v 4 Taui \pn Paul\pn* au ḡereḡerena i maimairi \pn Paul\pn* i riwei, “Aiwai aubaina God ana Pirisi Ḡetelarana e vivijiboḡi?” \p \v 5 \pn Paul\pn* i paribelei, “Varevareiu eḡa ata aramanei da tauna God ana Pirisi ḡeḡetelarana. Au buka i terei da \qt Eḡa God ana taunola ma parivai-apoapoeni.”\qt* \rq (Exodus 22:27)\rq* \p \v 6 \x + \xo 23:6 \xt Act 26:5\x*Anina ma \pn Paul\pn* i ʼnanai da \pn Sadusi \pn* ma \pn Pharisi \pn* ḡelaui kampa ma ponana i rata ma i riwa, “Varevareiu tau \pn Pharisi, \pn* amau maiteni \pn Pharisi. \pn* A vivitumaḡana da God rava iraḡelei ina vovaimairini wei lamna aubaina taumi o etaetareu!” \v 7 Maranai wei i latoni \pn Pharisi \pn* ma \pn Sadusi \pn* viparipariniḡai i raukarei ma boru i kai da ruaḡa. \v 8 \x + \xo 23:8 \xt Mrk 12:18\x*Aubaina \pn Sadusi \pn* e ririwa da rava e irairaḡe lamna eḡa ita vovomairi me, ma anela da \w aruarua|lemma="Arua"\w* eḡa ita vivitumaḡanei, wate \pn Pharisi \pn* wei anatapui e vivitumaḡanei. \p \v 9 Ḡaiawa ḡaeḡaena i tupua ma tarawatu babadai ḡelaui taui \pn Pharisi, \pn* i vomairi ma i babani guratana i pa, “Tauai eḡa aiwai apoapoena ata inanai wei ravana awarina! Mepa da anela bo \pn Bada Aruana\pn* tauna awarina i babani?” \v 10 Viḡaiḡaiawa ḡaeḡaena i tupua ma sorodia ai bada i rovo mepa da rava \pn Paul\pn* ina viaisikasikai ma sorodia i egari da i rui ma \pn Paul\pn* i taravaina-opunei ma ina naieiau bareki. \p \v 11 Ma waguvarai ḡelauna, \nd Bada\nd* \pn Paul\pn* au ririvana i mairi ma i riwei, “Tepam ina tora! Me aubaiu u jima au \pn Jerusalem\pn* nanare aubaiu au \pn Rome\pn* ma jima.” \s1 Mai Jew i vioga da Paul ina viraḡeni \p \v 12 Ubaubanai mai \pn Jew \pn* ḡelaui i vitagogiei ma i viogatara ma i parivainuaḡana da eḡa ina am bo ina uma da \pn Paul\pn* ina viraḡeni. \v 13 Nelara 40 nanare i vianina da \pn Paul\pn* ina viraḡeni. \v 14 Taui i nae pirisi babadai ma dogadogara awarii ma i riwei, “Tauai parivainuaḡana bagibagina a kauei da eḡa ana am da \pn Paul\pn* ana viraḡeni.” \v 15 Taumi Boru ḡeḡetelarana maiteni ona moru ma riwa ona pari-tawanei sorodia badana awarina da \pn Paul\pn* ina neiai ma ona vitara-virevirei da riwa kaua ona vaia. Tauai ana vipaipai da ana viraḡeni muriai da weka ina ḡetai. \p \v 16 Wate maranai \pn Paul\pn* avuna wei ogatarana i nonori ma i nae sorodia ai au bareki ma \pn Paul\pn* i pariverei. \p \v 17 Ma \pn Paul\pn* sorodia badana i ḡoreiai ma i riwei, “Wei laragana laḡilaḡina ma naiei ami bada awarina da ana riwa ina riwei.” \v 18 Ma i naiei ai bada ḡaeḡaena awarina ma i riwei, “Panipani wavana \pn Paul\pn* riwa i paritawanei awariu ma i riweu da wei laragana ata neiai awarim aubaina am riwa awarina.” \p \v 19 Sorodia ai bada ḡaeḡaena laraga i vinimavoai ma i maeria ma i paridadanei, “Am riwa aiwai ma riweu?” \p \v 20 I riwa, “Mai \pn Jew \pn* i riwa da ita vibaḡaim da au maratom \pn Paul\pn* uta naiei ai au Boru ḡeḡetelarana, Wei anatapuna moru. \v 21 Wate eḡa ma rautaniḡanei aubaina rava 40 nanare pota e paipaini da ina viraḡeni. Taui i vioga da eḡa ina am da \pn Paul\pn* ina viraḡeni. Taui i vokaukaua ma am vianina ava e paipaini.” \p \v 22 Ma bada laraga i riwei da eḡa aiai ina riwei ma i paritawanei. \s1 Taui Paul i paritawanei Gavena Felix awarina. \p \v 23 Anina ma sorodia ai bada ḡaeḡaena babada ruaḡa i ḡoreiai ma i riwei, i pa, “Sorodia sod ravai 200, aiera ravai 200 ma hos ravai 70 ma vaia ma ona vokaukaua da waguvarai 9 oklok ona vomairi. \v 24 Hos biaḡa ona vaia \pn Paul\pn* aubaina da aiaina ona naiei gavena \pn Felix\pn* awarina au Caesarea.” \p \v 25 Ma sorodia ai bada pepa wenanare i girumi: \pmo \v 26 Tau \pn Claudius\pn* \pn Lisias\pn*, a girugiruma awarim au bada vinualaulaunam, Gavena \pn Felix\pn*. \m Egualau. \pm \v 27 Mai \pn Jew \pn* wei orotona i vojijini ma ita viraḡeni, wate maranai a nonori da tauna \pn Rome\pn*-ei ma lamna aubaina au sorodia maiteni a opu da au urai a vaitawanei. \v 28 A ḡoei da ata aramanei ana apoapoe aiwai, da ata naiei ai Boru ḡeḡetelerana awarina. \v 29 Ma a nelaḡai da viwavuna lamna tauiava ai tumaḡana kauai ma \pn Rome\pn* ana tarawatuei lamna tauna eḡa aiwai apoapoena ita kauei da ata viraḡeni bo ata pani. \v 30 Maranai riwana a vaia da mai \pn Jew \pn* i ḡoei da govagovaḡanei tauna ita vunui. Lamna maratagogi a paritawanei awarim, ma nanare tauviwavu a riwana-guratei da kampa ina ḡetai da ai viwavu ina kauei. \p \v 31 Ma sorodia ai babada i ririweia nanare i kauei ma waguvarai \pn Paul\pn* i taravaini ma i naiei da au taon \pn Antipatris \pn*i ḡeta. \v 32 Au maratomna aiera ma sod sorodiai i naeme au \pn Jerusalem\pn* ma hosi sorodia \pn Paul\pn* i naei au \pn Caesarea\pn*. \v 33 Maranai hosi sorodiai au \pn Caesarea\pn* i ḡeta pepana ma \pn Paul\pn* gavena i veredamanei au urana. \v 34 Gavena pepa i ʼavi ma \pn Paul\pn* i paridadanei metauna provins-na u tupua ma i riwa, “\pn Silisia\pn*.” \v 35 Gavena i riwa i pa, “Am etara ana nonori maranai am tauviwavu ina ḡetai.” Ma sorodia i naiei \pn Herod\pn* numa i voavoaiana da ita inana-vaitetei. \c 24 \s1 Paul Gavena Felix au naona i mairi \p \v 1 Aupom 5 au murina \w Pirisi ḡeḡetelarana|lemma="Pirisi babadai; pirisi ḡeḡetelarana"\w* \pn Ananias\pn* ma dogadogara i ḡaira au \pn Caesarea\pn* ai taurauetara wavana \pn Tertelus\pn* maiteni. \v 2 Ma \pn Paul\pn* i ḡoreiai gabemani au naona. Ma \pn Tertelus\pn* i vomairi ma viwavuna i vikarei: \pi1 Au bada \pn Felix\pn* \f + \fr 24:2 \fq Felix\ft ana au vibadana lamna eḡa ita ai. Tertelus lamna Felix i gwalagwalamerui da Paul ita viwavui ma ita pani. Felix rava vita ḡaeḡaei i verei da madeḡa ruaḡa i kwa Sisaei Nero wei ravana i viopuni. Ḡavia ḡaeḡaena i tupua ma Jew Rome i viḡaviei ma taui Jerusalem i rikai da eḡa aiwaina ita mae.\f*vinualaulaunam, Am vibadanei ta mae ubauba ma ata nota eḡa aiwai. Ma kaua vouii ma aiaii u kaukauei ata dobu voana aubaina i voagu-kaueta. \v 3 Anatapuiai mepamepa a mamae a vinuaiai kaua tam awarim. \v 4 Wate eḡa ata ḡoei da ana visina-viraviraim. Ma lamna aubaina a ḡoeḡoei da uta rautaniḡaneu mara aburuna ava. \pi1 \v 5 Tauai a nelaḡai da wei ravana lamna orana potapotana ma viḡaiḡaiawa tauvikareina mai \pn Jew \pn* awarii dobu au anatapuna. Tauna boru vouna e ḡoreḡorei mai \pn Nasaret\pn*\f + \fr 24:5 \ft Wava \fq Nazarene\ft lamna Iesu ana tauvotaḡotaḡoi e babaniei aubaina tauna Nasaretei. Maranai Tertelus taui e ḡorei \fq Nazarene\ft Lamna Kerisiana e vivijiboḡi. Jew Jerusalem ei ma Judea Provins anatapuna mai Galili provins ravai e inainana ḡairei, (John 1:46 ma iavi). Tauna wate e ririwa da menanare Paul e tapataparoro nei lamna mai Rome ai tarawatu e viviaigai.\f* ai bada. \v 6 Taui i ḡoei da \w Tempol\w* maiteni ita tuvaidoedoei ma lamna aubaina a pani. \v 7 \f + \fr 24:7 \ft Verse 7 lamna buka waduwaduboi biaḡava au orana e mamae, wate buka Greek ponanei i girugirumi maḡamaḡaui wei ves-na au orana eḡa.\f* \v 8 Ma rauetarei ma ma nelaḡai da ai viwavu lamna anatapui riwa kaua. \p \v 9 Ma mai \pn Jew \pn* \pn Tertelus\pn* au murina i mairi ma i riwa, “Wei babani anatapui riwa kaua!” \p \v 10 Anina ma Gavena \pn Felix\pn* \pn Paul\pn* i raumotemotei da ita babani. \pn Paul\pn* babani i vikarei i pa: \pi1 Au bada vinualaulaunam, a aramanei da tam madeḡa biaḡa wei dobuna ai taurauetara lamna aubaina tau ana nuaubau ana babani aubaiu. \v 11 Am rava ina riwem da tau pom ota aupom 12 nanare a ḡeta memei au \pn Jerusalem\pn* da \nd Bada\nd* ata voepaepai. \v 12 Au tauviwavu eḡa ita nelaḡaiu ata viḡaiḡaiawa au Tempol bo au boru-numana bo mepa nanare au \pn Jerusalem\pn*. \v 13 Ma ai viwavu tau awariu menanare tana aramanei da lamna riwa kaua? \v 14 Wate riwa kaua da tau amamata ai God a voepaepai ma \nd Bada\nd* Iesu ana etanai, a votaḡotaḡoi ma taui e ririwa da wei lamna taparoro morumoruna. Wate nanare \pn Moses \pn* \w tarawatu|lemma="Tarawatu"\w* i girugirumi ma God ana \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* nununai i girugirumia anatapuna a vivitumaḡanei. \v 15 Tau God awarina a vitumaḡana guratana me ravai nanare, da tauna muriai rava anatapui iraḡelei ina vilawana-melei, ravai aiaii ma rava apoapoei. \v 16 Lamna aubaina a kaukauana guratei da orau ina ai rava ma \nd Bada\nd* awarii. \pi1 \v 17 \x + \xo 24:17 \xt Act 21:17-28\x*\pn Jerusalem\pn* a netawanei madeḡa biaḡa i kwa ma pom ota a nememei da molamolakai ata puloi ma pulo ata kauei God awarina. \f + \fr 24:17 \ft Madeḡa 5 i kwa ma Paul i nememei au Jerusalem da ita mae mara aburuna da tauvitumaḡana ita vovaivirewapani ma ana babara ma nolana aiaina ita virarautuei. (Act 18.22)\f* \v 18 Tau aiaiu, maranaina i nelaḡaiu au Tempol viaina pulona a kaukauei. Eḡa patara maiteni ma eḡa visinaviravira. \v 19 Wate mai \pn Jew \pn* ḡelaui \pn Eisia\pn* provinsei i nei kampa. Taui mepa marina! Ita nei au naom da ai viwavu ita terei. \v 20 Bo babada weka ita riweta au apoapoe aiwai maranai boru ḡeḡetelarana au naona a mairi. \v 21 \x + \xo 24:21 \xt Act 23:6\x*Wate mepa da maratagogi awarii a garara a pa, “A vitumaḡana da God rava anatapui iraḡelei ina vovaimairini! Lamna aubaina tau weka a maimairi.” \p \v 22 \pn Felix\pn* tauna \nd Bada\nd* Iesu ana Etanai riwana i aramana-kauei, boru i gudui ma i riwa, “Maranai sorodia ai bada \pn Claudius\pn* \pn Lisias\pn* ina nei, ma ina paribelem.” \v 23 Ma sorodia ai bada i egari da \pn Paul\pn* ita inana-vaitetei ma ita voterei da ita bababara ma ana rava ita nei da ita raraugenari. \s1 Paul Felix i viararamani \p \v 24 Aupom biaḡa au murina \pn Felix\pn* awana \pn Drusila \pn*maiteni i nei. \pn Drusila \pn*lamna wavine \pn Jew \pn*ei. Ma riwa i paritawanei da \pn Paul\pn* i neiai, ma rava ai tumaḡana \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \pn Keriso\pn* awarina i babaniei ma \pn Felix\pn* i rautaniḡana. \f + \fr 24:24 \ft Mepa da Drusila Jew wavinena awarinei Felix wei ravai e ḡoreḡorei tauvitumaḡana i aramanei. Drusila lamna Herod Agrippa natuna guguinina umauna ana madeḡa 20. Tauna wavalatona Siriei i ravaḡi wate i voterei maranai ana madeḡa 16 da Felix i ravaḡi. Wei lamna ana tavine viruiaina ma Felix ana tavine vitonuina.\f* \p \v 25 Wate maranai \pn Paul\pn* babani i vikarei da God ana ḡoana, da rava lawana aiaina ma jijimanina ina maeni, ma erawa kauai ma ḡoʼapoapoe ina geduaiei, aubaina mara e nenei maranai rava anatapui ina etarei. \pn Felix\pn* wei babanina i nonori tauna i rovo ma \pn Paul\pn* i riwei, “Ma nae! Ma maranai ana ḡoem lamna ana kwatuem.” \v 26 Ma \pn Felix\pn* i ḡoeḡoei da \pn Paul\pn* tauna manelei ita gwalai ma lamna aubaina mara i maḡa i raukwatuei ma awarina i babani. \p \v 27 Madeḡa ruaḡa au murina \pn Felix\pn* i rautom ma ana gabu \pn Posias Festus \pn*i vaia. \pn Felix\pn* i ḡoei da wavana ita ai mai \pn Jew \pn* awarii lamna aubaina \pn Paul\pn* au numa panipani i votere-tawanei. \c 25 \s1 Paul i vibaḡa da Sisa au naona ita mairi \p \v 1 \pn Festus\pn* i ḡeta au \pn Caesarea\pn* da ana nola ita vikarei ma aupom vitonuina i ḡae au \pn Jerusalem\pn*. \v 2 Weka \w pirisi ḡeḡetelarana|lemma="Pirisi babadai; pirisi ḡeḡetelarana"\w* ma dogadogara \pn Festus\pn* i nebelei ma ai viwavu \pn Paul\pn* awarina tauna i verei. \v 3 Ma \pn Festus\pn* i vibaḡai da ita \w voagui|lemma="Nuavaina ma agu"\w* da \pn Paul\pn* ita paritawanei au \pn Jerusalem\pn*. Taui ava i vioga da \pn Paul\pn* au etanai ita viraḡeni. \v 4 Wate \pn Festus\pn* i paribelei i pa, “\pn Paul\pn* au deri au \pn Caesarea\pn* ma tau a ḡaiḡaira me kampa aupom ruaḡa au murina. \v 5 Mepa da \pn Paul\pn* aiwai i kauana-boai lamna ami Babada maiteni ana ḡaira da kampa ami viwavu ina terei.” \p \v 6 Aupom 8 da 10 nanare au murina \pn Festus\pn* i ḡaira me au \pn Caesarea\pn* ma maratomna au numaetara i kiala ma ana sorodia i eḡara da \pn Paul\pn* ita ruieiai au naona. \v 7 Maranai \pn Paul\pn* i ruieiai, ma \pn Jew \pn* babadai \pn Jerusalem\pn* ei i ḡairai i nei awari ma ina viwavui, kaua maḡamaḡaui apoapoei aubaii. Wate taui ai viwavu anatapui anona eḡa. \p \v 8 \pn Paul\pn* wei \f + \fr 25:8 \fq Paul \ft au Tarsus i tupua wate tauna wavana Rome gabemanina awarina. Lamna aubaina tauna ana rewapana e mamae da ana nuabola ina naiei au Rome da Caesar ina rauetarei.\f*viwavui i vinua-nainei ma i pa, “Tau eḡa aiwai apoapoena ata kauei mai Jew ai \w tarawatu|lemma="Tarawatu"\w* awarina bo ai \w Tempol\w* awarina bo \w Caesar\w* awarina.” \p \v 9 Wate \pn Festus\pn* i ḡoei da mai \pn Jew \pn* ita vinuaiaini lamna aubaina \pn Paul\pn* i paridadanei i pa, “E ḡoeḡoei bo eḡa da tana ḡae au \pn Jerusalem\pn* ma etara?” \p \v 10 \pn Paul\pn* i riwa, “Tau marina \pn Caesar\pn* ana au etara gabuna a maimairi, weka ina etareu. Tam u aramana-kauei da tau eḡa aiwai apoapoena ata kauei mai \pn Jew \pn* awarii. \v 11 Wate mepa da aiwai apoapoena a kauei lamna ma viraḡeniu. Tau eḡa iraḡe ata rovoei. Wate mepa da wei lamna viwavu moru lamna eḡa aiai ana rewapana ita mamae da ina veredamaneu. Tau a vivibaḡa \pn Caesar\pn* awarina!” \p \v 12 \pn Festus\pn* \pn Caesar\pn* ana dogadogara ai nota i vaia ma i paribelana i pa, “Tam u vibaḡa \pn Caesar\pn* awarina, Anina \pn Caesar\pn* awarina ma nae.” \s1 Festus Paul ana babani gulau Agrippa i pariverei \p \v 13 Aupom biaḡa au murina gulau \pn Agrippa\pn*\f + \fr 25:13 \ft Wei lamna Herod Agrippa 11, Herod Agrippa 1 natuna.\f* novuna \pn Benisi\pn* maiteni i nei au Caesarea da gavena vouna Festus i raugenari da ita viegualauei. \v 14 Ma i mae aupom vomaḡauna ma \pn Festus\pn* \pn Paul\pn* i rarauetara gulau i pariverei i pa, “\pn Felix\pn* panipani tagogi weka i voterei. \v 15 Ma maranai a nae au \pn Jerusalem\pn* mai \pn Jew \pn* ai pirisi babadai ma dogadogara ai viwavu i neiai awariu ma i vibaḡaiu da \pn Paul\pn* ata viraḡeni. \p \v 16 —Ma a riwei da tauai mai \pn Rome\pn* ai tarawatu e ririwa da eḡa rava ana kovoḡa labalababai da au naona ana rauetarei. Taui ina ḡetai da ai viwavu taurauetara au naona ina mairi da ina gagaloana-melei. \v 17 Maranai tauviwavu maiteni weka a ḡetai. Tau eḡa ata vipaipai ma maratomna a egara da ravana i neiai da ita etara. \v 18 Tauviwavu i vomairi ma a notai da aiwai apoapoena aubaina ita viwavui wate eḡa. \v 19 Anina kaua biaḡa ava ai taparoro kauaii, ma rava tagogi irairaḡena wavana \w Iesu|lemma="Iesu"\w* i vitarapiriei. Wate \pn Paul\pn* e ririwa da Iesu lawalawaina. \v 20 Tau nuanuau i raḡaraḡa menanare riwa kaua ana vainei ma \pn Paul\pn* a paridadanei da i vianina da maiteni ata ḡae au \pn Jerusalem\pn* da kampa ata etarei. \v 21 Wate \pn Paul\pn* i vibaḡa da \pn Caesar\pn* ana viwavu ina rautaniḡanei. Ma sorodia a egari da au numa panipani ina paini da ana paritawanei \pn Caesar\pn* awarina.” \p \v 22 Ma \pn Agrippa\pn* \pn Festus\pn* i riwei, “A ḡoei da ravana ana babani ana rautaniḡanei.” \p Ma \pn Festus\pn* i paribelei, “Anina, au maratom ma rautaniḡanei.” \s1 Gulau Agrippa Paul i rautaniḡanei \p \v 23 Au maratomna gulau \pn Agrippa\pn* ma \pn Benisi\pn* gulau garai i oteni ma ana gabemani babadai ḡaeḡae maiteni, i arana-ruiei au boru numana. \pn Festus\pn* ana sorodia i egari da \pn Paul\pn* i ruieiai. \v 24 \pn Festus\pn* i riwa, “Gulau \pn Agrippa\pn* ma anatapumi o rieiai weka, wei ravana o inainanai! Tauna mai \pn Jew \pn* au \pn Jerusalem\pn* ma weka au \pn Caesarea\pn* e ḡoeḡoei da ina iraḡe. \v 25 Wate tau a nelaḡai da tauna eḡa aiwai ita kauana-boai da ina iraḡe. Wate i vibaḡa da \pn Caesar\pn* tauna ina rauetarei. Lamna aubaina a pariparitawanei \pn Caesar\pn* awarina. \v 26 Wate \pn Caesar\pn* aiwai ana riwei, eḡa ata aramanei aiwai ana girumi? Lamna aubaina a neiai awarimi ma tam gulau \pn Agrippa\pn* maiteni da tana babaniei da nota ona vereu da aiwai ana girumi. \v 27 Aubaina eḡa ita ai da panipani ana paritawanei \pn Caesar\pn* awarina ma ana viwavuna eḡa!” \c 26 \s1 Paul ana gudu i tarai \p \v 1 Ma \pn Agrippa\pn* \pn Paul\pn* i riwei, “A vianinem da ma babani.” Ma \pn Paul\pn* urana i voepai ma ana gudu tarana i vikarei \v 2 i pa: \pi1 I ai kaua gulau \pn Agrippa\pn* da amadodo tam au etara e rarautaniḡanei da \pn Jew \pn* babadai ai viwavu awariu ana tere-vaijijimani. \v 3 Tau aramanei da tam mai \pn Jew \pn* ai giu ma ai paripariḡai u aramanana-kauei. Lamna aubaina a vivibaḡaim da au paribelana ma rautaniḡanana-kauei. \pi1 \v 4 Mai \pn Jew \pn* anatapui au lawana i aramanei, aburu da marina, au dobu oina da au \pn Jerusalem\pn*. \v 5 \x + \xo 26:5 \xt Act 23:6\x*Taui rorova ava i aramaneu ma ina riwem da tau ai boru bagibagina ma piripirina, \pn Pharisi \pn* au orana a rui ma tarawatu anatapuna a vojijina-kauei. \v 6 Ma marina a vivitumaḡana da God aiwai noinoita i parivainuaḡani ina kauei. Ma lamna aubaina tau weka a maimairi. \v 7 Wei parivai-nuaḡanana ata dam 12 e vipaipaiei da ina nei lamna aubaina ata rava i vipatutu ma marai ma waguvarai God e viviborumei. Au gulau wei vitumaḡanana aubaina mai \pn Jew \pn* e viviwavuiu. \v 8 Aiwai aubaina o notanotai da God eḡa tagotagogina da rava iraḡelei ina vovaimairini? \pi1 \v 9 \x + \xo 26:9 \xt Act 8:3; 22:4-5\x*Tau au naona a notai da aiwai anatapuna ata kauei da \w Iesu|lemma="Iesu"\w* \pn Nasaret\pn*ei ata viḡaviei. \v 10 Ma anina lamna a kauei au \pn Jerusalem\pn*. Pirisi ḡeḡetelerana babadai pepa i verei ma lamna i vovai-virewapaniu ma kerisiana \w vivivireii|lemma="Vivivirei ma Viaiaina; Aiaii"\w* maḡamaḡaui au numa panipani a terei, ma nanare ai iraḡe a vianinei. \v 11 Mara maḡamaḡaui boru numai a naeni da kerisiana a vununaiei da ai tumaḡana ita boviei. Amlou i ḡaiḡai kaua da dobu ḡelaui a naeni kerisiana a baibaiei. \pi1 \v 12 Mara tagogi pirisi babadai au \pn Jerusalem\pn* pepa i vereu da rewapana i vereu ma a nae au \pn Damaskas\pn*. \v 13 Ma aubenai nanare, tau au etanai a nenae ma a inanai, lalalaina marei i ḡairai ma i lalaiai, gamrina madeḡa i ḡetawanei! Au rava maiteni a bababara i lalaiai. \v 14 Anatapuiai a vipeuana au doa ma pona Hebrewei awariu i bababani. I riwa, “\pn Saul\pn*, \pn Saul\pn* aiwai aubaina e viviḡavieu? Tam e ḡoeḡoei da Tau ma viapoapoeniu wate eḡa da tam e viviapoapoena-melem!” \pi1 \v 15 Ma a paridadana, “Bada tam aiai?” \pi1 Ma \nd Bada\nd* i paribelei, “Tau Iesu, ravana tauna e viviḡaviei. \v 16 Wate ma vomairi. Tau a nei awarim da vaivai ata verem da ma vitaunola Tau aubaiu, ma amadodo aiwai u inanai ma aiwai ana viatataiem, ma vimatamatei rava awarii. \v 17 Tau ana gagaloem am rava mai \pn Israel\pn* awarii ma nanare \pn Jentail \pn* ravai awari, ma ana paritawanem \pn Jentail \pn* awarii, \v 18 da matai ma vikalai, da ai lawana apoapoe ina voterei ma ina nei au lalalaina, ma \w Satan\w* ana rewapana ina votere-tawanei ma ina nei God awarina. Tauna ai ḡoʼapoapoe ina nota-tawanei, ma ina taravaini natunatuna rarautanii, ai tumaḡana awariu aubaina.” \pi1 \v 19 Lamna aubaina Gulau \pn Agrippa\pn*, tau riwa marei au inana a inanai a voteletelei. \v 20 \x + \xo 26:20 \xt Act 9:20, 28-29\x*Au naona a jima mai \pn Jew \pn* awarii au \pn Damaskas\pn* ma nanare au \pn Jerusalem\pn* ma \pn Judea\pn* anatapuna ma muriai \pn Jentail \pn* maiteni awarii. A jima da ai ḡoʼapoapoe ina votere-tawanei ma ina \w mae-tavirei|lemma="Mae-tavirem; Rupeni"\w* God awarina, ma ai lawana ina vimataira da ai kaua apoapoe i voterei-tawanei. \pi1 \v 21 Wei babanii aubaina mai \pn Jew \pn* au \w Tempol\w* i vojijiniu ma i ḡoei da ita viraḡeniu. \v 22 Wate God i vilawaniu da marina, ma weka a maimairi da a vimatamata rava muomuoi ma nanare rava ḡaeḡaei awarii. Aiwai a bababaniei lamna \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* nununai ma \pn Moses \pn* i ririweta ina tupua. \v 23 \x + \xo 26:23 \xt Isa 42:6; 49:6\x*Taui i riwa da \w tauvilawana|lemma="Keriso; Messiah"\w* \pn Keriso\pn* ina vinuapoapoe. Ma tauna ina iraḡe ma ina vinao da ina vomairi me ma wei matairana ina vinolanola da tauna God lalalaina mai \pn Jew \pn* ma \pn Jentail \pn* aubaii. \p \v 24 Weka \pn Festus\pn* i vionaḡi ma i garara \pn Paul\pn* awarina, “Tam u bua! Am aramana i vibuaim!” \p \v 25 Wate \pn Paul\pn* i paribelei, “Au bada \pn Festus\pn* tau eḡa ata bua. Tau aiwai a bababaniei lamna riwa kaua ma babani anona. \v 26 Wei kaua eḡa govagovaḡana ma aramanei da Gulau \pn Agrippa\pn* anatapuna i aramanei, ma lamna aubaina ana tepatorau wei kauai ana babaniei awarina.” \v 27 \pn Paul\pn* Gulau \pn Agrippa\pn* i riwei i pa, “Peroveta e vivitumaḡanei bo eḡa? A aramanei da nanare!” \p \v 28 Ma \pn Agrippa\pn* i paribelei, “U notai da tau laḡilaḡina ma sinaviraiu da ana vikerisiana!” \p \v 29 \pn Paul\pn* i paribelei, “Laḡilaḡina bo amapo, a raraupari God awarina da tam ma rava anatapui wei au boruna ina tupua-vira me tau nanare wate eḡa sein maiteni.” \p \v 30 Anina ma gulau ma gavena ma \pn Benisi\pn* i vomairi ma i nae. \v 31 Ma anatapui i nenae ma i babani vivira ma i vianina i pa, “Wei ravana eḡa aiwai apoapoena ita kauei da tana viraḡeni bo tana pani.” \p \v 32 Ma \pn Agrippa\pn* \pn Festus\pn* i riwei, “Mepa da eḡa ita vibaḡa ḡae \pn Caesar\pn* awarina, lamna marina tata rupeni.” \c 27 \s1 Paul wagei i vaḡai nae au Rome \p \v 1 \pn Festus\pn* mara i tereterei i ḡetai da tauai ata nae au \pn Rome\pn*. \pn Paul\pn* ma tau ma panipani ḡelaui maiteni au waga a geru ma a vaḡai \pn Rome\pn* aubaina. \pn Rome\pn* ai sorodia badana wavana \pn Julius\pn* au urana i terelai. Tauna \pn Caesar\pn* ana sorodia vinevinena. \v 2 Waga \pn Adaramitei \pn*i nei da a geru ma wagana i ḡota-nae au \pn Eisia\pn* provins gerana. Oroto wavana \pn Aristakas\pn* ana dobu \pn Thesalonika \pn* au \pn Masedonia\pn* provins tauna maiteni i geru. \p \v 3 Au maratomna au \pn Sidon\pn* taon a ḡota, \pn Julius\pn* ivina i ai \pn Paul\pn* awarina ma i voterei da i opu au gera da ana rava ita raugenari ma ana ḡoana aiwai ita vibaḡei. \v 4 Muriai wagei a opu da a nenae ma ive i verau-matamataniai ma lamna aubaina bonabona au \pn Saipras\pn* ma dobu ḡaeḡaena au pouna au mulaḡina ambori. \v 5 Ma boga ḡaeḡaena a bori da \pn Silisia\pn* provins da \pn Pamphilia\pn* provins geraii a voterei da au \pn Maira \pn*taon a rui au \pn Lisia\pn* provins \v 6 Au Maira taon kampa sorodia badana mai \pn Egypt\pn* ai waga Alexandriei i nenae au \pn Italy\pn* kampa i vigeruiai. \v 7 Ma aupom maḡamaḡaui nuatauai a ruba ma a voia guratana da \pn Cinidus \pn*taon a tuḡereḡerei wate ive i verau-matamataniai da kampa waga a virai da \pn Crete\pn* bonabonana ma mutu \pn Samone \pn*au poui au mulaḡina a nae. \v 8 Ma kampa nuatauai bonabona \pn Crete\pn* gerana a naeni aubaina mara i apoapoe ma a ḡeta dobu e ḡoreḡorei \pn U Aiaina,\pn* \pn Lasea \pn*taon au ḡereḡerena. \p \v 9 Mara ḡaeḡaena a vine-boai au vaḡai\f + \fr 27:9 \ft Iri i parei da kojikojira ana mara ma i vaḡai.\f* ma Rupena Ujina marana boiboḡi i kwa,\f + \fr 27:9 \ft Eng. \fq Atonement \ft bo \+sls Yom Kippur \+sls*marana wei lamna September bo October rabama ma ive ai mara\f* marina lamna ive ma rabama ai mara ma boga babarana i vinirovorovo. \v 10 Ma \pn Paul\pn* i riwa, “Nelara, malana a vaivaia da ata vaḡai ina apoapoe kaua ma waga ma purapura tana vine-boa-pai. Ata lawana maiteni tana vineboai.” \v 11 Wate sorodia ai bada, kapena ana babani i rautaniḡanei ma eḡa \pn Paul\pn* da kampa ata mae ma eḡa ata nae. \v 12 Wei gabuna eḡa ita ai wei ivena au marana ma rava maḡamaḡaui i goei da waganei ata nae da \pn Phinix\pn* una, \pn Crete\pn* au bonabonana da kampa ata mae da bodu ita kwa. Wei u ḡaeḡaena ma mutuii lavarata ma rauanaḡa e vinao-vereverei, da au mulaḡina e mamae. \s1 Kojikojira Ḡaeḡaena \p \v 13 Maranai rauanaḡa i vikarei ma waga ravai i notai da marina mara aiaina da ita nae au \pn Phinix\pn* una. Ma anika i taini ma \pn Crete\pn* bonabona geraei i nae. \v 14 Ma eḡa barana ita uama ma kojikojira\f + \fr 27:14 \ft Kariwabu ḡaeḡaena\f* olei iveiai. \v 15 Ive wagana i verau-matamatani ma waga eḡa tagotagogina da ita vobelei ma i voterei da ive waga i avara-opunei. \v 16 Bonabona aburuna \pn Kauda\pn* gerana au mulaḡina a ruba ma kampa a voia guratana da dingy a terepai au waga da a ragita-jijini. \v 17 Wei i kauana vorovei ma ḡuravei waga au gabaurina da waga adana i raḡita-kwaviviroi. Taui i rovo mepa da au maratete ina amḡaena au \pn Syrtis\pn*,\f + \fr 27:17 \ft Wei lamna maratete.\f* Libya au gerana. Lamna aubaina ḡuravei ai da kuka, i raḡita-tagogiei ma au boga i viorereni da waga ita bibi. Ma i voterei da kojikojira waga i avara-naiei. \v 18 Maratomna kojikojirana i rarau-guratanelei da purapura ḡelaui au boga a viorereni. \v 19 Aupom vitonuina taui waga purapurai i viorereni au boga. \v 20 Kojikojira i ruba da aupom biaḡa da madeḡa ma ubona i purui. Ravai ai nota i kwa. \p \v 21 Wei au marana rava au waga am i kauana-avei, anina ma \pn Paul\pn* i vomairi ma taui i riwei, “Nelara ota rautaniḡaneu ma \pn Crete\pn* eḡa tata oputawanei, amapo waga eḡa tata viapoapoeni ma ata purapura eḡa tata vineboai. \v 22 Wate a ririwana-guratemi da eḡa orami ina peu! Aubaina avena da waga ina monu wate eḡa ina iraḡe. \v 23 God lamna tau au \nd Bada\nd* ma ana taunola tau. Waguvarai God ana anela i paritawaneiai awariu. \v 24 Ma i riwa, ‘Eḡa ma rovo! Tam anina da \pn Caesar\pn* au naona ma etara! Ma ḡelauna lamna God ana nuavaina maemaena rava anatapui maiteni e vaḡavaḡai ina lawana.’ \v 25 Lamna aubaina tepami ina tora! Aubaina tau God a vivitumaḡanei ma menanare i ririweia nanarena ina tupua. \v 26 Wate tauta au maratete tana amḡaena.” \p \v 27 Kojikojira i avara-naielai au \pn Mediteranean\pn* Bogana da aupom 14 i kwa ma nubautuva waga ravai malana i vaia da taui gera i tuḡereḡerei. \v 28 Ma barawa au giana ḡaima i raḡini ma au boga i tawanana-ḡairei da topa ana gabinou ita aramanei. Ma i aramanei da 40 meter ma i mae aburuna ma i raudadana-melei lamna marina 30 meter. \v 29 Ma taui i rovo mepa da rabama waga au kira ina viairikarikai lamna aubaina waga au ipuna anika 4 i tawana ḡairei ma i vipaipai da mara ina tom tawanana. \v 30 Ma waga ravai ai kaua i kaukauei da ita ruba-govaḡa. Ma i vioga da dingiei ita opu waga au naona da anika ita dubara-naiei, ma lamna aubaina dingy i teretere-ḡairei au boga, \v 31 Wate \pn Paul\pn* sorodia ai bada maiteni i riwei, “Mepa da waga ravai ina rubatawanemi lamna anatapumi ona iraḡe.” \v 32 Ma sorodia dingy ḡuravana i borituini ma dingy kwakwavina i peu au boga ma i avara-naiei. \p \v 33 Ma maratomtomai \pn Paul\pn* rava anatapui i egari da ita am, i pa, “Taumi marina aupom 14 rovo i kauemi ma eḡa ota am.” \v 34 “Tau a vivibaḡa-guratemi da ona am da ona virewapana, eḡa aiai tagogi ina iraḡe.” \v 35 \pn Paul\pn* i babani vorovei ma au matai palawa i vaia, \nd Bada\nd* i viegualauei ma i vogimai ma i ani. \v 36 Ma rava anatapui inanai ma orai i bagibagi ma am i vikarei. \v 37 Tauai anatapuiai 276 au waga. \v 38 Ma rava anatapui i am da i am-iaua. Ma witi baikei au boga i viorereni da waga ita votelatelai da au gera ita ḡota da avena ita amḡaina. \s1 Waga au maratete i amḡaena \p \v 39 Maranai mara i tom tawanana taui dobu i ʼnanai wate gerana eḡa ita aramanei, wate U inanai da gerana aiaina ma i notai da gerana aiaina da waga kampa ita viḡaeni. \v 40 Anina ma anika ḡuravai i viaituituini, ma labilabi i tere-ḡairei, ma waga au naona kuka voaburunei i votawatawanei ma gera aubaina i ruba. \v 41 Wate waga au maratete i amḡaena da i tapaiei, ma rabama waga ipuna i viairikarikai. \fig |src="44_Ac_27_13_RG.jpg" size="span" loc="27:41" ref="27:41" \fig* \p \v 42 Sorodia i ḡoei da panipani ita viraḡeni, da avena ita toa-ḡaira au gera ma ita viruberubei. \v 43 Wate sorodia ai bada i ḡoei da \pn Paul\pn* ita vilawani ma i viḡaei, anina ma ai viogatara eḡa ita kauei. Ma taui aiavoi toa i aramanei i egari da i viauepa au boga ma i toa-ḡaira au gera. \v 44 Ma ḡelaui aiwai da i tenatenam i vidauei. Ma nanare anatapui lawalawaii au gera i ḡota. \c 28 \s1 Paul au Malta bonabonana \p \v 1 Maranai a ḡota au gera ma a aramanei da tauai au \pn Malta\pn* bonabonana. \v 2 Dobuna ravai i nebelelai ma ivii i ai kaua awariai. Garewa atuna i vikarei ma i ubauba, ma taui au gera ai i viviri. \v 3 Ma \pn Paul\pn* ai ragorago i ḡuna da ai au tepana i tereterei ma mota ḡaiḡaiawana ai bolana malana i vaia da i opui ma \pn Paul\pn* nimana i ani. \v 4 Dobuna ravai i ʼnanai da motana \pn Paul\pn* au nimana i dawedawe ma i pari-ararava, “Wei ravana lamna tauviraḡena ma eḡa ita monu wate ata god\f + \fr 28:4 \ft God wavinena wavana kaua aiaina bo kaua jijimanina (Justice).\f* e ririwa da tauna eḡa ina lawana.” \v 5 Wate \pn Paul\pn* motana i viaikwajiei da ai au menamenana i rauei ma tauna eḡa ita kero. \v 6 Rava i vipaipai da \pn Paul\pn* nimana ita dodo bo ita peu da ita iraḡe. Wate maranai i vipaipai guratana ma i ʼnanai da tauna anina, taui ai nota i virai ma i riwa da tauna god ḡelauna. \p \v 7 Au gerana a ḡotaḡota - lana au ḡereḡerena lamna dobuna badana \pn Publius\pn* ana wapu ḡaeḡaena. Tauna i taravainiai ma i paina-kauelai da aupom tonuḡa \v 8 \pn Publius\pn* amana i doria manawa ruba ma iniḡuḡura i vaia da i matamatave, \pn Paul\pn* i rui inanana aubaina ma urana au tepana i terei ma i raupariei ma i vilawani. \v 9 Anina ma rava anatapui doridoriai au bonabona i nei ma i vilawani. \s1 Paul au bonabona Malta da i nae au Rome \p \v 10-11 Kampa mai Malta maiteni a mae nawaravi tonuḡa. Ma ravai i voagu-kauelai ma maranai ata vomairi, ai ḡoana vaḡai aubaina anatapuna i verelai. Ma waga ḡelauna a gerui lamna mai \pn Alexandria\pn* ai waga bodu aubaina kampa i mae. Waga au naona lamna ai god ruaḡa kokoitaui i tai\f + \fr 28:10-11 \ft Wei lamna mai Rome ai god raḡaraḡa wavai \+tl Castor ma Pollux\+tl* \ft ruaḡai e ḡoreḡore \+tl Dioscuri\+tl* bo \fk raḡaraḡa marei, \ft Taui lamna god \+tl Zeus ma Leda\+tl* \ft natunatui.\f*. \v 12 Kampa ma a amkuka-nae da au \pn Sairakius \pn*a ḡota ma a mae aupom tonuḡa \v 13 Kampa da ambori damana au \pn Regium \pn*ma maratomna rauanaḡa i wanabauni ma amkuka ma geraei a ruba da maratom ḡela au \pn Puteoli \pn*a ḡota. \v 14 \pn Kerisiana\pn* kampa a nelaḡai ma i riwelai da maiteni a mae wiki tagogi. Anina ma a babara-nae da au \pn Rome\pn* taon a ḡeta. \v 15 Kerisiana au \pn Rome\pn* riwaiai i vaia da a nenei ma i ḡei da ita nebelelai, ḡelaui i ḡei au taon e ḡoreḡorei \pn Vaḡavaḡai Tonuḡa ai Numa\pn* ma ḡelaui i ḡae \pn Apius ana au maket\pn*. Maranai \pn Paul\pn* wei ravai i ʼnanai, ma i vinuaiai kaua ma God i viegualauei. \v 16 Maranai au \pn Rome\pn* taon a ḡeta taui \pn Paul\pn* numa i verei da ainelana i mae ma sorodia i terei da i ʼnana-vaitetei. \s1 Paul au Rome i raugugula \p \v 17 Ma aupom tonuḡa au murina \pn Jew \pn* babadai kampa maemaei i rauḡoreiai ma awarii i babani, “Varevareiu tau eḡa aiwai ata kauana-boai ata rava awarii bo amamata ai tarawatu ata viaigai. Wate au \pn Jerusalem\pn* i paniu ma i veredamaneu \pn Rome\pn* gavena awarina. \v 18 Mai \pn Rome\pn* i etareiu ma i ḡoei da ita rupeniu aubaina eḡa aiwai apoapoena ata kauei da ina viraḡeniu. \v 19 \x + \xo 28:19 \xt Act 25:11\x*Wate \pn Jew \pn* babadai wei eḡa ita ḡoei ma lamna aubaina \pn Rome\pn* babadai a riwei da tau eḡa ana mae wate ana ḡae au ḡaeḡaena \pn Caesar\pn* awarina da ita rauetareiu. Wate lamna eḡa au rava ata viviḡaviei, eḡa. \v 20 Lamna aubaina a ḡoremi weka da tata babani gogona, ma ata riwemi da tau a vipanipani aubaina a vitumaḡana da mai \pn Israel\pn* ai tauvilawana wariaḡa i ririwei boiboḡi i nei.” \p \v 21 Taui i paribelei, “Tauai eḡa pepa \pn Judea\pn*ei ata vaia bo ai rava riwa ita neiai. \v 22 Tauai aramanei da ravai anatapui kerisiana boruna e paripari-virevirei. Wate tauai a ḡoei da am nota ana vaia.” \p \v 23 Ma taui mara i terei da \pn Paul\pn* maiteni ita viboru, ma patara i ḡetai mepa \pn Paul\pn* i mamaelana. Ma ubaubanai \pn Paul\pn* God ana vigulau jimana i vikarei da waguvarai i vorovei. \pn Moses \pn* ana \w tarawatu|lemma="Tarawatu"\w* ma \w peroveta|lemma="Peroveta"\w* nununaii ai au buka i mairi ma i jima. I ḡoei da orai ita taini da \w Iesu|lemma="Iesu"\w* ita vitumaḡanei. \v 24 Ana babaniei ḡelaui orai i taini ma ḡelaui eḡa ita vitumaḡana. \v 25 Ma taui ava babanina i viparipariniḡaiei ma muriai da ita vilamonei \pn Paul\pn* wei riwana tagogi i latoni i pa, “\w Arua Vivivireina|lemma="Arua Vivivireina"\w* riwa kaua Peroveta \pn Isaiah\pn* ponanei amamami i riwei i pa: \q1 \v 26 \qt Ma nae am rava mai Israel awari da ma riwei,\qt* \q1 \qt ona nononora wate eḡa ona araramanei\qt* \q2 \qt ona inanai wate eḡa anona ona aramanei.\qt* \q1 \v 27 \qt Aubaina wei ravai orai i bado.\qt* \q1 \qt Taniḡai i gudui,\qt* \q2 \qt Taui matai i vopotai.\qt* \q2 \qt Mepa da taui mataiei ita inainana,\qt* \q2 \qt taniḡaiei ita nononora\qt* \q2 \qt oraiei ita araramanei,\qt* \q2 \qt ma ita mae-tavirei awariu ma ata vilawani.\qt* \rq (Isaiah 6:9-10)\rq* \p \v 28-29 —Lamna aubaina ona aramanei da God Riwana Aiaina \w vai-melana|lemma="Vilawani; Lawana; Mae-tawanei;"\w* aubaina i paritawanei \pn Jentail \pn* awarii. Taui ina rautaniḡana.” \p \v 30 \pn Paul\pn* kampa numa i vivimaiei ma i mae madeḡa ruaḡa taputapuna. Ma rava maḡamaḡaui i nenei da i raraugenari ma wei i vinuaiaiei. \v 31 Ana tepatorana God ana vigulau ma Iesu \w Keriso|lemma="Keriso; Messiah"\w* riwana Aiaina i jimei. Ma eḡa aiai ita viḡaei.