\id MRK Topura [TOP] \h Mark \toc1 Riwana Ahiahina Mark i girugirumiya \toc2 Mark \toc3 Mark \mt1 Mark \mt2 Riwana Ahiahina Mark i girugirumiya \is1 Pariverena \im Wei bukana, yamna giruma etaetana Yesu ana bagibagi ma ana viharaharamana tuyaeghana. Aiyai da wei bukana i girumi yamna egha wavana itavi hegheta. Numa taparoro babadahi waduwadubohi he notanotai da Mark i girumi. Mark egha tauna tauvotahotagho; wate tauharaharamana maghamaghauhi he notamotai da Peter maiteni au Rome hi maꞌae. Ma Peter, Yesu ana kauwa ma ana viharaharamana anatapuna Mark i riwana pahiyei. Anina ma Mark wei raurautuwahi i girumi da tauvi tumaghana anatapuhi au Rome hita haramanei Yesu i yai aiwai i kauwei. Riwa etaetana evivi hegheta da wei yamna \k Tuyegha Ahiahina\k* Yesu Keriso God Natuna aubaina. Wei bukana au horana ta inainai Yesu auwarina riwapana e maꞌamaꞌae da kauwa maghamaghauhi ina kauwei. Tana inanai marainana rava evivi haraharamanihi, aruwa-apoapoehi evivi yaghaghana hopunehi ma rava doridoriahi evivi yawahanihi ma ghoha apoapoe ravahi ahi e notanota-tawanei. Mark, Yesu ana kauwa maghamaghauhi i girumi ma ana viharaharamana egha ghaeghaenana ita riweta. Mark ivi hegheta menanaꞌarena Yesu i hiraghenei au korosi da rava ita gagayowehi ma menanaꞌarena God, Yesu i taravainaghaiyei au mara. \c 1 \s1 John Taubabataito, Yesu ana aninae ivo kaukauwei \r (Mat 3:1-12; Luk 3:1-18; Jhn 1:19-28) \p \v 1 Weꞌi yamna God natuna Yesu \k Keriso\k* \k Tuyeghana Ahiahina\k* me ivi karenanei. \p \v 2 Warihagha \k peroveta\k* Aisaiya, wenanaꞌarena God ponana i girumi: \q1 \qt “Ona rau-tanighana! Taupariverena ana aipari-tawaneꞌi \qt* \q2 \qt da am etanai inavo kaukauwei.” \qt* \rq (Mal 3:1)\rq* \q1 \v 3 \qt “Taupariverena au mutuyuwa evivi ghoreghore,\qt* \q1 \qt ‘Taumi ana aninae ona vokaukauwei, \qt* \q2 \qt ana eta ona vovai-didimani.’”\qt* \rq (Isa 40:3)\rq* \fig Taupariverena John|src="LB00296C.TIF" size="span" copy="British & foreign Bible Soc." ref="MRK 1.3" \fig* \p \v 4 Anina ma taupariverena John i neꞌi au mutuyuwa da rava i bababataitohi ma God riwana i dimedimei ipa, “Ghohaꞌapoapoe kauwana ona voterei ma ona wanavira-meyemi God awarina. Maranai ana babataitomi, yamna inavi matakiraha da taumi, God ami ghohaꞌapoꞌapoe ina nota-tawaneꞌi.” \v 5 Ma rava anatapuhi, Judiya au paratana ma mai Jerusalem hi nae da John hita rau-tanighanei. Naꞌi marana ahi apoapoe hivi heghai ma tauna, Jordan wairana au horana i babataitohi. \p \v 6 Ma John, ghamoghamo ana wava \tl kamel\tl* aparana metametanana i oteoteni ma ana tairoro ghamoghamo opina. Tauna ana yam kapaꞌu ma tawaya. \v 7 Ma tauna, rava i ririwehi ipa, “Muriyai rava ghehauna e neneꞌi, tauna i ghe vavahagha, egha me tau. Tau egha tagotagogiu da ana aehuma ghuravana ata rupeni. \v 8 Tau wairei a bababataitomi ma tauna, \k Aruwa Vivivireinei\k* ina babataitomi.” \s1 John, Yesu i babataitoi \r (Mat 3:13-17; Luk 3:21-22) \p \v 9 Naꞌi maranaina Yesu \tl Nasaretei,\tl* \k Galili\k* ana au parata i voterei ma i ghaꞌira, mepa John i bababataito-yana. Ma John au waira Jordan, Yesu i babataitoi. \v 10 Ma maranaina Yesu wairei i gheꞌegheꞌeta, i inana da mara i wana-tawaneꞌi\f + \fr 1:10 \ft Isa 64:1\f* ma \k Aruwa Vivivireina\k* me gabubu i ghaꞌiraꞌi ma horana ivi howai. \v 11 Ma God ponana marei i hopui ma i riwa ipa, “Tam, tau natuꞌu au nuwavaina ma uvi nuwa-ahiahiniu.” \s1 Satan, Yesu i raudadani \r (Mat 4:1-11; Luk 4:1-13) \p \v 12 Ma yamna au murina God Aruwana Vivivireina, Yesu i pari-tawanana hopuneꞌi au mutuyuwa. \v 13 Ma maratom 40 Yesu au mutuyuwa i maꞌae ma Satan, tauna i rau-dadani. Tauna, ghamoghamo moduwei maitehi nai au dobuna hi maꞌae ma God ana \k aneya\k* marei, tauna hi paꞌini. \s1 Yesu, oroto yebayebaghahi 4 i ghorehi \r (Mat 4:12-22) \p \v 14 Ma Guyau Herod, John i pani da deri au numana i terei.\f + \fr 1:14 \ft Mrk 6:14-29\f* Ma au murina Yesu i nae au \k Galili\k* ma rava auwarihi, God \k Riwana Ahiahina\k* i dimei. \v 15 Ma Yesu i ririwa ipa, “God ana mara i ririweiya i gheꞌetai. \k God ana vibadana vouna, \k*rava aubaihi yamna i turiyai. Ami ghohaꞌapoapoena ona rupeni ma riwana ahiꞌahina onavi tumaghanei.” \p \v 16 Ma mara tagogi maranaina Galili topana au gerahana i bababara nae; ma tauyebagha ruwagha i inanahi. Simon ma ana tevera Andrew, ahi hagida hita yetayei au boga. \v 17 Yesu i riwehi ipa, “Ona nei ma ona votaghou. Ma me marina o yebayebagha; nanaꞌarena anavi haraharamanimi da rava ona tuaruhi da hinavi tumaghaneu!” \v 18 Ma maratagogi ahi hagida hi voterei ma Yesu hivo taghotaghoi. \v 19 Ma tauhi gerahei hi veraunae ma Yesu, Zebedi natunatuna i inanahi James ma John ahi auwaga; ahi hagida wanawana-rorona hi yaruyarumi. \v 20 Ma maratagogi tauhi i ghorehi ipa, “Taumi ona neꞌi ma taꞌu ona votaghou!” Ma tauhi, amahi Zebedi ana taunoya maitehi hivo terehi ma Yesu hivo taghotaghoi. \fig tauyebagha|src="LB00211C.TIF" size="span" copy="British & Foreign Bible Soc." ref="MRK 1.20" \fig* \s1 Yesu, aruwa-apoapoena oroto au horana i viyaghaghana hopunei \r (Luke 4:31-37) \p \v 21 Yesu, ana \k tauvotaghotagho\k* maitehi hi nae au \tl Kapernaum\tl*. Ma \k Sabate\k* au marana i rui\k pari au numana \k*ma God Tuyeghana Ahiahina, viharaharamanana ivi kareni. \v 22 Ma taurautanighana, tauna ana viharaharamana hi bahei; aubaina tauna ana riwapaneꞌi ivi haraharamana, egha me \k Raugagayo Tauviharaharamanahi\k*.\f + \fr 1:22 \ft Warihagha, God Moses raugagayo, i verei da mai Israꞌel hita voteꞌeteꞌei.\f* \p \v 23 Maranai Yesu, pari au numana ivivi haraharamana ma oroto \k aruwa-apoapoena \k*horana i ruiruiniya i garara \v 24 ipa, “Yesu Nasaretei! Am ghohana awariꞌai aiwaꞌi? Tam weka u neꞌi da ma rau-iviꞌapoapoyeꞌai bo? Tau, a haramanei tam aiyaꞌi; tam, tagogi vivivireim Godei!” \p \v 25 Ma Yesu i rau-gamopotai, “Ma genuwana! Na orotona ma hopu-tawaneꞌi.” \p \v 26 Aruwa-apoapoena, orotona ivo vaitatatavi ma ana gararana i hopu tawanei. \v 27 Ma rava anatapuhi hi bahei ma tauhi hivi tarapirivivira, “Aiwaꞌi kauwana e tuputupuwa? Weꞌi vihegha vouna, ravana ana rewapana e maꞌamaꞌae. Yamna aubaina aruwa-apoapoehi e ririwehi ma hevivi ponavowei!” \p \v 28 Yesu ana vighegha vouna tuyeghana, maratagogi Galili dobuna i howai. \s1 Yesu, rava maghamaghauhi i viyawahanihi \r (Mat 8:14-17; Luk 4:38-41) \p \v 29 Ma pari au numana hivo tereꞌi. Yesu ana tauvotaghotagho maitehi hi nae Simon ma Andrew ahi au numa; James ma John maitehi hi nae. \v 30 Simon pohiyana wavinena ana gaugaururuna ana au anieno i enoeno. Maranaina Yesu i neꞌi; numana ravahi, doria tuyeghana hi pari-verei. \v 31 Tauna i nae wavine i enoeno yana; ma nimana i vaini, ivo haguꞌi da ivo mahiri. Maratagogi gaugaururu i voterei ma wavinena, tauhi i inana vaitetehi. \p \v 32 Madegha i harere ma raviraviyai, tauhi ahi rava doridoriahi ma tauhi aruwa-apoapoena i ruiruinihi, hi neiyahi maꞌi Yesu awarina.\f + \fr 1:32 \ft Madegha i harere, anona yamna Sabate marana i kwaha. Mai Jew ahi viyawahi marana au Friday au madegha harere, evivi kare da au Saturday au madegha harere, e kwahakwaha.\f* \v 33 Meyagai ghaeghaena ravahi anatapuhi, numana au naona hivi tagogiyehi. \v 34 Rava maghamaghauhi ahi doria tapuna da tapuna ivi yawahanihi ma aruwa-apoapoehi rava i ruiruinihi ivi hopunihi. Ma aruwa-apoapoehi hi haramaneꞌi da tauna aiyaꞌi. Yamna aubaina i rau-gamopotahi.\f + \fr 1:34 \ft Yesu i haramaneꞌi da ina pa, aruwa-apoapoehi, inavi aninehi da tauhi hinavi hegha da tauna anina Keriso, apo rava, tauna, hita hegari da itavi tauvighaviya badana. Tauhi hi hi haramaneꞌi da Keriso ana noya yamna. Jhn 6.15\f* \s1 Yesu au Galili i rau-guguya \r (Luk 4:42-44) \p \v 35 Au maratomtom, Yesu enowei ivo mahiri; numa i hoputawaneꞌi ma i nae gabu au rauraugovaghana. Ma kampa, God maiteni hi dedede. \v 36 Ma muriai, Simon varevarehina maitehi hi nae da hi baihei. \v 37 Ma maranai Yesu hi tuhaghai; hi riwei hipa, “Rava anatapuhi he baibaihem.” \p \v 38 Yesu i pari-beyehi ipa, “Tana nae meyagai ghehauhi au ghereghere. Ma kampa, God Tuyeghana Ahiahina ana rau-guguyei. Taꞌu yamna aubaina a neꞌi.” \p \v 39 Ma Galili meyagaihi anatapuna i naenihi ma pari au numahi, God tuyeghana i rau-guguyehi ma aruwa-apoapoehi rava au horahi ivi hopunihi. \s1 Yesu, oroto ivi yawahani \r (Mat 8:1-4; Luk 5:12-16) \p \v 40 Maratagogi oroto \k opina pagapagana\k* i nae Yesu awarina, au naona i peꞌu, i rau-duneyei ma hagu ivi baghei ipa, “Inapa am ghohaghohana; yamna mavi ahiahiniu.\f + \fr 1:40 \ft Jew ahi raugagayo e ririwa da aiyaꞌi opina kamakamana ghaeghaehi bo opina i wana gwadagwadai yana tauna yana ana hini gobuna. Tauna egha au meyagai ina maꞌae rava maitehi. Mai Jew egha hitavi aninehi weꞌi ravahi hina vodadanihi. Rava hini gobuhi yana egha hinavi taparoro gogona, rava ghehauhi maitehi. Mepa da rava ana hini gobuna i yawahana, yana tauna i ahi da tagotagogina ina nememeꞌi meyagai ma rava auwarihi ina maꞌae.\f*” \p \v 41 Yesu, orotona ivi nuwaboyei da urana ivi yoyoi ma ivo dadani ma i riwei ipa, “A ghohei. Ma ahi!” \v 42 Ma maratagogi, paga doriana orotona i voterei ma tauna i yawahana. \v 43 Yesu ivi ghaꞌana guratei ma i pari-tawaneꞌi, \v 44 “Tam, aiwaꞌi i tuputupuwa awarim; rava egha mavi heghehi! Didimanim ma nae da metauna \k pirisina.\k* God, rava ahi puyo e amꞌamverenei, tauna awarina mavi atataiyana meyem! Ma Moses yawahana puyona i ririweiya, ma ghohai da yamna inavi heghehi da tam u ahi.\f + \fr 1:44 \ft Pirisi bo puyo tau am verenana God awarina da rava hina haramanei da tauna ana doria i hamoꞌa.\f*” \p \v 45 Ma orotona i nae da ana viyawahana tuyeghana, meyagai ravahi anataputapuhi i pari-verenaiyehi. Yamna aubaina, Yesu egha au meyagaihi ita rui ma i nae da au mutuyuwa i maꞌamaꞌae. Wate meyagai ravahi hi naenae awarina. \c 2 \s1 Yesu oroto gwaghagwaghana ivi yawahani \r (Mat 9:1-8; Luk 5:17-26) \p \v 1 Yesu ana tauvotaghotagho maitehi hi wanavira-meyehi au Kapernaum. Ma au pom ruwagha au murina, tuyeghana hi nonori da Yesu i nememei au meyagai. \v 2 Yamna aubaina rava maghamaghauhi hivi tagogiyehi au numana. Patara hi magha guratana da numa metaetana maiteni i howai. Yesu, God riwana i rarauguguyei. \v 3 Rava 4, vatavatarei oroto gwaghagwaghana hi avarai da hi neiyai Yesu awarina. \v 4 Rava hi magha guratana da egha tagotagogina hita neꞌi Yesu awarina. Yamna aubaina teteyei hi amghaena da numa au pohewana gavogavo hi bauni. Gwaghagwaghana vatavatarana hivo vai-hariharirini Yesu au naona. \v 5 Yesu, ravahi i inanahi da hivi tumaghanei. Yamna aubaina da orotona gwaghagwaghana i riwei ipa, “Natuꞌu, am ghohaꞌapoapoe a nota-tawaneꞌi.” \fig hivo vai-hariharini Yesu an naona|src="LB00305C.TIF" size="span" copy="British & Foreign Bible Soc." ref="MRK 2.5" \fig* \p \v 6 Mai Jew ahi Raugagayo Tauviharaharamananahi ghehauhi kampa hi tughutughura ma ahi aunota wenanaꞌarena hivivi nuwa-notanota, \v 7 “God, Tau avana ghohaꞌapoapoei e notanota-tawaneꞌi. Aiwaꞌi aubaina da tauna we ravana nanaꞌarena e dedede? Tauna, God e teretere-ghaꞌirei; ma tauna e tereteregheꞌetana-meyei da tauna me God nanaꞌarena.” \p \v 8 Maratagogi, Yesu aruwanei i haramanei da tauhi nanaꞌarena hivivi nuwa notanota, aubaina i riwehi ipa, “Aiwaꞌi aubaina weꞌi riwana ovivi nuwa-notenotei? \v 9 Metauna kauwana i teatea: da gwaghagwaghana ata riwei, ‘Am ghohaꞌapoapoe a nota-tawaneꞌi.’ Bo, ‘Ma vomahiri, am anieno ma vaini ma ma nae?’ \v 10 Weꞌi kauwana a kaukauwei da taumi ona haramaneꞌi da \k Rava Natuna\k*\f + \fr 2:10 \ft Dan 7:13-15\f* ana riwapana au dobu e maꞌamaꞌae da ghohaꞌapoapoe ina nota-tawanehi.” Ma gwaghagwaghana i riwei ipa, \v 11 “A riwem; ma vomahiri; am anieno ma vaini ma ma nae am au numa!” \p \v 12 Oroto ivo mahiri ma ana anieno i vaini ma maratagogi i nae. Patara hi inanai ma hi bahana guratei. Tauhi hi hauhepahi ma God hivo hepahepai ma hi ririwa, “Tauꞌai egha meyanai kauwa wenanaꞌarena ata inanai!” \s1 Yesu, Levi i ghorei \r (Mat 9:9-13; Luk 5:27-32) \p \v 13 Yesu ana tauvotaghotagho maitehi \tl Kapernaum\tl* hi hopu-tawaneꞌi ma \tl Galili\tl* topana au gerahana hi naenae. Ma patara hi neꞌi, awarina ma tauna God riwana ahiꞌahina ivi haraharamanihi. \v 14 Ma i verau-nae ma oroto wavana Levi \tl Alphaeus\tl* natuna, ana bagibagi au gabuna i tughutughura ma mane i tamitami Rome gabemanina aubaina. Yesu i riwei, “Ma votaghotaghoiu!” Levi ivo mahiri ma ivi muri-taghotaghoi. \fig mane tautamina|src="LB00309C.TIF" size="span" copy="British & Foreign Bible Soc." ref="MRK 2.14" \fig* \p \v 15 Yesu ana tauvotaghotagho, mane tautamina ghehauhi, ma ghohaꞌapoapoe ravahi; tauhi, Yesu maitehi hivo taghotaghoi. Anatapuhi, Levi ana au numa hi amꞌam gogona.\f + \fr 2:15 \ft Pharisee, mane tautamihi ma rava ghehauhi hi ghoreghorei, ghoaꞌapoaꞌapoe ravahi, aubaina tauhi eteni ravahi maitehi hivo vobagibagi tagogi ma Moses ana raugagayo hi rau-raugahi.\f* \v 16 \k Pharisee\k* ma tauhi tagogihi Raugagayo Tauviharaharamanahi; tauhi hi inanai da Yesu mane tautamina ma ghohaꞌapoapoe ravahi maitehi hi amꞌam. Anina ma tauhi, Yesu ana tauvotaghotagho i riwei, ipa, “Aiwaꞌi aubaina Yesu, mane tautamahi ma ghohaꞌapoapoe ravahi maitehi he amꞌam?” \p \v 17 Ma maranai Yesu weꞌi dedena nanaꞌarena i nononori; tauna, tauhi i riwehi, “Rava yawayawahanihi, tauvi yawahana egha hita ghoheghohehi. Ma rava doridoriahi; tauhi, tauvi yawahana he ghoheghohehi. Taꞌu egha ata neꞌi rava ahiahihi aubaihi. Eꞌegha da rava deghadeghahi aubaihi a neꞌi.” \s1 Hudi raubayadana \r (Mat 9:14-17; Luk 5:33-39) \p \v 18 Maratagogi, John Taubabataito ana tauvotaghotagho ma Pharisee hi hudihudi. Ma rava ghehauhi, Yesu awarina hi neꞌi ma hi rau-bayadei hipa, “Aiwaꞌi aubaina John Taubabataito ana tauvotaghotagho ma Pharisee maitehi he hudihudi ma tam am tauvotaghotagho eꞌegha?” \p \v 19 Yesu i pari-beyehi ipa, “Taumi o notanotai da tauhi tauviyaraga, tavine ana au am egha hina am bo? Eꞌegha! Maranai tavitavine vou-orotona, tauhi maitehi he maꞌamaꞌae, tauhi hita hudi ava. \v 20 Ma mara ina neꞌi da tavitavine vou-orotona, ana ghavia hina vaina-tawanei ma naꞌi maranaina ana rava hina hudi.” \p \v 21 \fig wine wage ghamoghamo opinei|src="LB00145C.TIF" size="span" copy="British & Foreign Bible Soc." ref="MRK 2.22" \fig* Ma i riwa ipa, “\add Taꞌu kauwa vouna a neiyaꞌi, egha me taumi ami kauwa wadubona nanaꞌarena.\add* Egha aiyaꞌi ravana, gara wadubona ma wanawana-sikana, gara vounei ina hirahirama potaꞌi. Anona yamna rauogha awarina garana vouna, wadubona ina roroꞌi da gavogavona ina raꞌata. \v 22 Ma nanaꞌarena egha aiaꞌi, wine vouna ina vaini da wage wadubona awarina ina hiwaghi. Mepa da ina ghohai; yamna na wine wagena ina wana-vaipawai ma wage ina wana-hedari da wine ma wage ina apoapoe.” \s1 Yesu, Sabate i parivai-etaꞌetaꞌi \r (Mat 12:1-8; Luk 6:1-5) \p \v 23 \fig witi wapuna|src="LB00101C.TIF" size="span" copy="British & Foreign Bible Soc." ref="MRK 2.22" \fig* Maratagogi au \k Sabate,\k* witi debagauna au horana, Yesu ana tauvotaghotagho maitehi hi naenae. Ma ana tauvotaghotagho, witi hi vaini da hi amꞌam. \v 24 Pharisee ghehauhi, we kauwana hi kaukauweiya hi inanai. Yamna aubaina da Yesu hi riwei, “U haramanei da ata \k Raugagayo\k* i riwa da Sabate, yamna viyawahi marana. Aiwaꞌi aubaina da tauhi hevovo bagibagi?” \p \v 25 Yesu i pari-beyehi ipa, “David ana tauvotaghotagho maitehi am hi hiraghe. Ma aiwaꞌi hi ghohai?\f + \fr 2:25 \ft 1 Sam 21:1-6\f* Taumi o hiyavi ma aiwaꞌi aubaina anona egha otavi nuwa-notenotei? \v 26 \k Pirisi Gheghe Vavahaghana,\k* \tl Abiata\tl* ana au mara; David, God ana au numa i rui ma payawa ivi baghei. Pirisi \tl Abiata,\tl* payawa ghehauhi i verei; payawana yamna God awarina amꞌamverenana ma i verehi. Raugagayo e ririwa da piripirisi tauhi ava, nai payawana he aniani. David ana tauvotaghotagho maitehi, payawana hi ani ma God egha ita riwa da yamna kauwa apoapoena.” \p \v 27 Ma Yesu ana riwa au damona i riwa ipa, “God, Sabate i ghohai rava vohaguna aubaina ma egha rava ita ghohai Sabate vohaguna aubaina. \v 28 Taꞌu \k Rava Natuna.\k* Yamna aubaina taꞌu anina \k Sabate\k* badana.” \c 3 \s1 Yesu, Oroto urana kebekebena ivi yawahani \r (Mat 12:9-14; Luk 6:6-11) \p \v 1 Mara gheha au \k Sabate,\k* Yesu i naeme pari au numana ma oroto urana kebekebena i inanai; kampa i tughutughura. \v 2 Ma Pharisee ghehauhi hi ghohei da Yesu hitavi wavui. Yamna aubaina tauhi hi inana taghotaghonaiyei da hita inanai; apo au Sabate orotona itavi yawahani bo eꞌegha. \v 3 Ma Yesu, orotona urana kebekebena i riwei, “Ma neꞌi au naona ma mahiri.” \v 4 Ma Yesu, rava i rau-bayadehi ipa, “Sabate au marana, metauna kauwana i ahi: ahi bo apoapoe, tanavi yawahana bo tanavi hiraghena?” \p Tauhi anatapuhi hi genuwana. \v 5 Yesu ana amoghaighaina i inana viravira. Au baina tauhi, koyahi i bagibagi ma tauna horana i boya kauwei. Yesu, oroto urana kebekebena i riwei ipa, “Uram mavi yoyoi.” Tauna urana ivi yoyoi ma urana i yawahana. \v 6 Ma Pharisee hi nae Herod ana rava auwarihi,\f + \fr 3:6 \ft Herod ana rava anona yamna mai Jew ahi boru, tauhi aiyavoꞌi Rome gabemanina hevovo hagui. Tauhi ahi bada guyau Herod Antipas. Mai Jew maghamaghauhi ma mai Pharisee maiteni, hi notai da Herod ana rava tauhi tauvi benabenam ahi rava ohohina auwarihi.\f* ma ahi oga hi tarai da Yesu me hitavi hiraghenanei. \fig mai Pharisee|src="LB00276C.TIF" size="span" copy="British & Foreign Bible Soc." ref="MRK 3.6" \fig* \s1 Patara ghaeghaena, Yesu hivo taghotaghoi \p \v 7-8 Yesu ana tauvotaghotagho maiteni hita vainameyehi ma hi nae \k Galili\k* topana au gerahana. Ma rava maghamaghauhi, Yesu aiwaꞌi i kaukauweiya tuyeghana hi nonori aubaina mai: \k Judiya,\k* \k Jerusalem,\k* \tl Idumea\tl* ma dobu ghehauhi, \tl Jordan\tl* wairana au babagehauna, \tl Tyre\tl* ma \tl Sidon;\tl* anatapuhi, tauna awarina hi neꞌi. \v 9-10 Yesu, rava maghamaghauhi ivi yawahanihi. Ma yamna aubaina da doridoriahi hivi am-dududu nae; tauna vodadanana aubaina. Tauna egha ita ghohei da hina gariuꞌumi. Aubaina da ana tauvotaghotagho i riwehi da waga hivo kaukauwei. \v 11 Maranaina, aruwa-apoapoehi rava au horahi, Yesu hi inainanai. Tauhi, tauna au naona hi peꞌupeꞌu ma hi garagarara, “Tam God Natuna.” \p \v 12 Ma Yesu i rau-gamopotahi da havena tauhi hitavi hegha da tauna aiyaꞌi. \s1 Yesu, ana Apostle 12 i vinehi \r (Mat 10:1-4; Luk 6:12-16) \p \v 13 Yesu ana tauvotaghotagho maitehi au oya hi ghae ma kampa oroꞌoroto ana ghohanei i ghorehi ma hi nae awarina. \v 14 Oroto 12 i vinehi ma ivi wavahi \k Apostle.\k*\f + \fr 3:14 \fk Apasol\ft anona Greek ponanei paritawanai.\f* Ma ipa, “A vinemi da maiteꞌu tana maꞌae ma muriyai ana paritawanemi rauguguya aubaina.” \v 15 Ma God ana rewapanei aruwa-apoapoehi rava au horahi onavi hopunihi. \p \v 16 Tauhi 12 i vinevinehi ahi wava yamna, \li1 Simon ivi wavai Peter,\f + \fr 3:16 \ft Peter anona “Ghaꞌima”\f* \li1 \v 17 ma Zebedi natunatuna James ma ana tevera John, ivi wavahi \tl Boanerges,\tl* anona waiparara natunatuna, \li1 \v 18 Andrew, \li1 Philip, \li1 Bartholomew, \li1 Matthew, \li1 Thomas, \li1 James, Alphaeus natuna, \li1 Thaddaeus, \li1 Simon tauna Zealot,\f + \fr 3:18 \ft Zealot anona yamna mai Jew ma tauhi Roman hevivi am paripariyehi.\f* \li1 \v 19 ma Judas Iscariot tauna, Yesu tau-vibenabename ina. \s1 Rava hipa, Aruwa-apoapoena, Yesu evivi badei. \r (Mat 12:22-32; Luk 11:14-23; 12:10) \p \v 20 Yesu ana tauvotaghotagho maitehi hi naeme au numa. Ma patara upumahi hi riyehi da tauhi egha tagotagogina da hita am. \v 21 Ma Yesu ana ghughuni tauna, tuyeghana hi nonori ma hipa, “Tauna i buꞌuwa.” Yamna aubaina ana ghughuni hi neꞌi da tauna hita taravaini. \p \v 22 \k Raugagayo Tauviharaharamanahi\k* ghehauhi, \tl Jerusalemei\tl* hi nei ma hipa, “Aruwa-apoapoehi ahi bada \tl Beꞌelzebub\tl*, Yesu au horana i rui. Ma yamnei aruwa-apoapoehi evivi hopunihi.” \p \v 23 Yamna aubaina Yesu, Raugagayo tau-viharaharamanahi i ghorehi ma i awanaꞌi, ipa, “Menanaꞌarena ma \k Satan,\k* aineyana inavi hopuna meyei? \v 24 Mepa da dobu ravahi hinavi kahakaha ma hinavi ghaviya vivira, yamna dobuna ina peꞌu. \v 25 Ma nanaꞌarena ghughuni hinavi kahakaha ma hinavi ghaviya vivira; nai ghughuni ina peꞌu. \v 26 Inapa Satan ana dam hinavi kahakaha ma hinavi ghaviya vivira, apo hina peꞌu. \v 27 Taudanene egha tagotagogina da oroto virewapanana ana au numa ina rui ma ana purapura ina danenei. Au naona orotona ghuravei ina raghiraghihi ma muriyai ina danene. \v 28 Riwa vaimahiei a ririwemi, God, ami ghohaꞌapoapoe ma ami terevaidegha anatapuhi ina nota tawaneꞌi. \v 29 Ma aiyaꞌi ravana, \k Aruwa Vivivireina\k* e tereterevaideghei; God apo egha na ravana ina rupeni. Tauna, yamna ghohaꞌapoapoe maemae vavahaghana i ghohai.” \v 30 Yesu wenanaꞌarena i babani, aubaina tauna, Aruwa Vivivireinei aruwa-apoapoehi ivivi hopunihi ma rava hipa “Tauna, aruwa-apoapoena i ruini.”\f + \fr 3:30 \ft Raugagayo tau viharaharamanihi Yesu hi tereterevaideghehi da *Aruwa Vivivireina ana bagibagi yamna baravu da parauma. God egha ami ghohaꞌapoapoei ina nota-tawanei ina pa ona terevaidegha hi ghirighiri.\f* \s1 Yesu ana ghughuni ohohina \r (Mat 12:46-50; Luk 8:19-21) \p \v 31 Yesu ayona ma varevarehina hi nei da au dowa hi mahimahiri ma riwa hi pari-tawaneꞌi da tauna ita nei tauhi auwarihi. \v 32 Ma patara, tauna hi tughura kwaviviroi ma tauhi, Yesu hi riwei hipa, “U nonori! Ayom ma varevarehim au dowa ma he ghoheghohem.” \p \v 33 Yesu i pari-beyehi ipa, “Aiyaꞌi ayoꞌu ma varevarehiu?” \v 34 Anina ma Yesu, tauhi hi tughutughura i inanahi ma ipa, “Ona inana! We tauhi ayoꞌu ma varevarehiu! \v 35 Aiyaꞌi God ana ghohana e kaukauweiya tauna, ayoꞌu, novuꞌu ma varehiu.” \c 4 \s1 Dowa tapuna da tapuna ana aꞌwanai. \r (Mat 13:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 \fig Yesu ivi∼haraharamanihi au waga|src="LB00299C.TIF" size="span" copy="British & Foreign Bible Soc." ref="MRK 4.1" \fig*Yesu, viharaharamana ivi karena meyei Galili topana au gerahana. Ma rava maghamaghauhi hi neꞌi da hita rau-tanighanei. Patara i magha guratana, aubaina tauna au waga i geru, i tughura ma waga hivo dudu-hopuneꞌi au topa ma patara au geraha hi maꞌae. \v 2 Ghoha maghamaghauhi awanaꞌineꞌi ivi haraharamanihi. \v 3 Tauna awanaꞌineꞌi i riwehi ipa, “Ona rau-tanighana! Tauvao ana vaovao i ghohai ma pehi i ravi-hawari. \v 4 Pehi ghehauhi au eta hi peꞌu ma kiu i neꞌi da i anihi. \v 5 Ma pehi ghehauhi dowa au vighaꞌighaꞌimana hi peꞌu mepa dowa i habuhaburuyana ma mara tagogi hi gogo. \v 6 Ma marainana madegha i rararana, mara tagogi tauhi he poꞌipoꞌi, weꞌi aubaina waramihi egha hita rui guratana dowa au horana. \v 7 Pehi ghehauhi dowa au modumoduna ma vividonadonana i ravihawari. Pehihi hi gogo ma donadona i yavanihi da egha hita rau-ano. \v 8 Ma pehi ghehauhi dowa au ahiꞌahina i ravi-hauwarihi ma hi gogo kauwa ma hi rau-ano da ghehauhi 30, ghehauhi 60 ma ghehauhi 100.” \p \v 9 Yesu i riwa ipa, “Tanighami, ina maꞌamaꞌae yamna ona rau-tanighana.” \fig pehi ghehauhi au dowa ahiꞌahina i∼peu|src="LB00098C.TIF" size="span" copy="British & Foreign Bible Soc." ref="MRK 4.9" \fig* \s1 Aiwaꞌi aubaina Yesu awanaꞌinei e dedede. \r (Mat 13:10-17; Luk 8:9-10) \p \v 10 Maranaina Yesu tau avana i maꞌamaꞌae, ana tauvotaghotagho ma rava ghehauhi hi neꞌi da hivi baghai da awanaina dededena anona itavi heghehi. \p \v 11 Ma Yesu i pari-beyehi ipa, “\k God ana vibadana\k* dededena, taumi marina avivi heghemi. Ma rava au uputa maemaehi, nonora maghamaghauhi awanaꞌinei he nononora. \v 12 Yamna aubaina: \q1 \qt ‘Tauhi he inainana ma he inainana ma egha hita inainanaꞌi.\qt* \q1 \qt Tauhi he rau-rautanighana ma he rau-rautanighana ma egha hita haraharamanei. \qt* \q2 \qt Tauhi hita inanaꞌi ma hita haramaneꞌi, apo hita amvereyana meyehi God awarina ma tauna ahi ghohaꞌapoapoe ita nota-tawanei.’”\qt* \rq (Isa 6:9-10)\rq* \s1 Yesu doa tapuna da tapuna ana awanaina ivi heghai \r (Mat 13:18-23; Luk 8:11-15) \p \v 13 Yesu i rau-bayadehi, “Moina, weꞌi awanaꞌinana egha ota haramanei? Awanaina ghehauhi apo me ona haramanei? \v 14 Tauvao, God riwana e pahepahewi. \v 15 Rava ghehauhi yana me etanai ma pehi au tepahi e raviravihauwarihi. Riwa he nonori, wate \k Satan\k* e tamatamavivirihi. \v 16 Rava ghehauhi horahi, yana we nanaꞌarena, tauvao dowa au vikirakirana pehi e raviravihawari. Marainana riwa he nononori, yamna riwana he teretereriyei ma hevivi nuwaꞌahiahi. \v 17 Tagogi naꞌi riwana egha au horahi ita maemae-nonowa. Marainana rava vivitumaghanaeghahi he rau-iviꞌapoapoeyehi, yamna yaghiyaghina ava he deghadegha. \v 18 Rava ghehauhi horahi, yamna me pehi, modu au vidonadonahi he raviravihauwarihi. Tauhi riwa he nonori, \v 19 wate weꞌi dobuna ana yawahana nuwaboyana, ana viguyau morumoruna ma ana raughoghara maghamaghauhi riwana evivi tapiai da egha ita raurauano. \v 20 Wate rava ghehauhi horahi, yamna me pehi, dowa au ahiꞌahina he raviravihauwarihi. Tauhi yamna, riwa he nonori ma he vaivaini da he raurauano: ghehauhi 30, ghehauhi 60 ma ghehauhi 100.” \p \v 21 Yesu i am dabi ipa, “Aiyaꞌi ravana, rampa e ruiruiyei da au gabaꞌura bo au rauraugovaghana e tereterei? Eꞌegha da ana au anitake evivi hanai. \v 22 Aiwaꞌi riwana rauraugovaghana, yamna ina rau-gheꞌegheꞌetei ma aiwaꞌi riwana humahumana, yamna ina wana-tawatawanei. \v 23 Ina pa ona rau-tanighana vaimahi, yamna ona nota tuhaghai.” \p \v 24 Tauna maiteni i riwehi, ipa, “Aiwaꞌi o nononoriya, ona nota-vaimahiei. Am nota-vaimaiha ruvanei inavi kahaim ma ina rau-tepani. \v 25 Tauhi aiwaꞌi auwarihi, yamna ghehauhi ina rau-tepani. Ma tauhi egha aiwaꞌi auwarihi, yamna aiwaꞌi haburuna hi vaivainiya ina vaina-tawanana pahiyei.” \s1 Pehi me e gogogoneꞌi ana awanaina \p \v 26 Yesu i amdabi ipa, “Weꞌi dededena, yamna \k God ana vibadana\k* ghohana inanana, me nanaꞌarena. Oroto, witi pehina ana au vaovao i pahewi. \v 27 Tauna waguvara eꞌenoeno ma madeghai ana ghohaghohana ghehauhi e ghohaghohahi ma ana pehina yamna mara nonowa e gogogo. Tauna egha ita haramanei me pehina e gogogonei. \v 28 Tano tau avana e ghohai da e gogogo ma anona e tereterei. Au naona e rau-pairei, muriyai borina e teretereꞌi. Anina ma e roverove da e rau-ano. \v 29 Marainana anona e magumagura, yamna oroto e amꞌam-tuꞌaruta.” \s1 Gaga porana awanaina \r (Mat 13:31-32, 34; Luk 13:18-19) \p \v 30 Yesu i rau-bayada, “\k God ana vibadana\k* inanana me nanaꞌarena? Aiwaꞌi dededenei apo tana parivai-etaꞌetai? \v 31 Eyagi pehina, yamna me gaga porana muhomuhohi; ma rava he vaghovaghoi. \v 32 Marainana e gogo, yamna e raꞌaraꞌata da ragharaghana e tereterei. Ma kiu ragharaghana au ghoꞌuna he rau-rau numa.” \p \v 33 Yesu, awanaina maghamaghauna ana au dede i rau-guguyei da tauhi hita nota-tuhaghai, ahi nota au ruvana. \v 34 Tauhi, awanaꞌineꞌi ava auwarihi ivi haraharamana ma marainana tauna, ana tauvotaghotagho maitehi tauhi ava, yamna awanaina ano ohohina e ririwehi. \s1 Yesu maraꞌapoe ivo vaihubai. \r (Mat 8:23-27; Luk 8:22-25) \p \v 35 Madeghana tagogina au bigaina, Yesu ana tauvotaghotagho i riwehi ipa, “Tana damana Galili topana au tupoghehauna.” \v 36 Tauna au waga i maꞌamaꞌae ma tauhi hi geru da maiteni hi nae. Tauhi, rava boruhi hivo terehi ma hi damana, waga ghehauhi maitehi kampa. \v 37 Hive ghaeghaena i towa, yaghina waga i raviravi ma niu waga i howahowai. \v 38 Yesu, unuꞌununa au unutana i terei ma waga au murina i enoeno. Ana tauvotaghotagho hi ravi-dagudagui ma hipa, “Tauviharaharamana, tauta tana hiraghe ma tam aiwaꞌi e notanotaꞌi?” \p \v 39 Tauna ivo mahiri ma hive i riwei ipa, “Ma rautautau!” Ma yaghina i riwei ipa, “Ma genuwana!” Hive i wanautuini ma daumora i eno. \v 40 Yesu i riwehi ipa, “Aiwaꞌi aubaina o rovorovo? Aiwaꞌi aubaina egha otavi tumaghana?” \p \v 41 Tauhi hi baheꞌi ma hivi tarapiri vivira, “Tauna aiyaꞌi da hive ma yaghina maitehi hivi ponavowehi?” \fig Tauna aiyaꞌi da hive ma yaghina maitehi hivi∼ponavowehi|src="LB00213C.TIF" size="span" copy="British & Foreign Bible Soc." ref="MRK 4.41" \fig* \c 5 \s1 Yesu aruwa-apoapoena oroto i ruiruiniya i hegari da i hopu. \r (Mat 8:28-34; Luk 8:26-39) \p \fig aruwa apoꞌapoena ravana|src="LB00303C.TIF" size="span" copy="British & Foreign Bible Soc." ref="MRK 5.0" \fig* \v 1 Yesu ana tauvotaghotagho maitehi hi damana Galili topana au tupo gehauna, mepa mai Gerasa ravahi hi maꞌemaꞌeyana. \v 2 Marainana Yesu wageꞌi i hopuhopu, oroto kokowagei i hopuꞌi. Weꞌi orotona yamna aruwa-apoapoena ivi howaꞌi ma ivi taniwagei. \v 3-5 Egha tagotagogina da aiyaꞌi ita vovai-hubai, mara maghamaghauna, tauhi aiena ma urana seiniyei hi raghiraghihi, wate mara anataputapuna hi raurau-seini ma seinihi i raurau-tuituinihi, aubaina egha tagotagogina da hita raghita dawai. Waguvarai da madeghai i mahimahirinae, i garagarara ma ghaꞌimei i hapihapi meyei. Au oya ma au kokowaga i maꞌamaꞌae. \v 6 Oroto kokowagei tauna au uwama ma Yesu i inanai ma i ruba da au naona i peꞌu. \v 7 Ma ponana ghaeghaeneꞌi i garara, “Yesu, God au aidamo maemaema natuna, am ghohana awariꞌu aiwaꞌi? God wavanei, avivi baghaim, egha ma rau-iviꞌapoapoyeꞌu.” \v 8 We nanaꞌarena i riwa, aubaina au naona Yesu aruwa-apoapoena i hegahegari da orotona ita hoputawaneꞌi. \v 9 Yesu i rau-bayadei, “Wavam aiyaꞌi?” \p I paribeyana ipa, “Tauai a magha, aubaina aꞌu wava yamna \tl Legion\tl*\f + \fr 5:9 \ft meaning a group of soldiers\f*.” \v 10 Tauna Yesu ivi bagha maeyei da tauhi\f + \fr 5:10 \ft aruwa-apoapoehi\f* havena da naꞌi dobuna hita hopu-tawaneꞌi. \p \v 11 Au barabara, poro maghamaghauhi hi yabayaba, \v 12 aubaina aruwa-apoapoehi, Yesu hivi baghai hipa, “Ma pari-tawaneyai poro auwarihi da tauai, tauhi ana ruinihi.” \v 13 Yesu ivi aninehi, anina ma aruwa-apoapoehi, oroto hi hopu-tawaneꞌi ma poro hi ruinihi. Porohi au aihariri hi ruba da Galili au topana hi harere. Tauhi maghauhi me 2000. \p \v 14 Tau-vighamoghamo, hi rovo ma hi ruba au meyagaigheha dobugheha da rava maghamaghauhi hi pari-verehi. Rava hi nae da aiwaꞌi i tuputupuwa hita inanai, \v 15 Marainana hi naꞌe Yesu awarina, tauna orotonana aruwa-apoapoehi hi riruiniya, yamna i tughutughura, gara i oteni ma ana nota ahiꞌahina. Ma tauhi hi rovo kauwa. \v 16 Aiwaꞌi oroto ma aruwa-apoapoena da poro auwarihi i tuputupuwa, tau-inanahi, rava ghehauhi hi riwehi. \p \v 17 M tauhi Yesu hivi baghaꞌi da ahi dobu ita hopu-tawaneꞌi. \p \v 18 Marainana Yesu i gerugeru au waga, orotona aruwa-apoapoena i ruiruiniya, Yesu ivi baghai da maiteni hita nae. \p \v 19 Yesu egha itavi aninei ma i riwei ipa, “Manaeme, am au numa ma am rava ma pariverehi, weꞌi kauwana ghaeghaena Bada i kaukauweiya tam aubaim ma tauna ana ivi ahiahi tam awarim.” \p \v 20 Anina ma orotona, tauhi ivo terehi ma i naeme au \tl Dekapolis\tl* \add (meyaghai 10)\add* ma meyagai maghamaghauhi i naenihi ma rava i pari-verehi, aiwaꞌi Yesu i kaukauweiya tauna awarina. Ma tauhi tau-rautanighana, hi bahei. \s1 Jairus natuna ma wavine doridoriana ivi yawahanihi. \r (Mat 9:18-26; Luk 8:40-56) \p \v 21 Yesu wageꞌi i damaname Galili topana au navanavagheha, marainana i damana vivira au navanavagheha, tauna yohora au geraha ma rava maghamaghauhi hi gariwabui. \v 22 Oroto tagogi i neꞌi awarina, tauna ana wava Jairus ma tauna pari numana\f + \fr 5:22 \ft synagogue\f* tau paꞌinina. Marainana tauna Yesu i inanai, i nae da au aiena i peꞌu ma i rau-duneyei, \v 23 ma ivi baghaguratei, “Natuꞌu totopana i doria kauwa, maneꞌi da ma vodadani ma tauna ina yawahana ma ina maꞌae.” \p \v 24 Anina ma Yesu maiteni i naꞌe. Rava maghamaghauhi hi neꞌi da hi gariuꞌumi. \p \v 25 Wavine ghehauna tara i doridoriei, borima 12 au horana, tauna maiteni kampa. \v 26 Wavinena money ghaeghaena i tawanei tau viyawahana\f + \fr 5:26 \ft doctors\f* auwarihi ma egha tagotagogina da hita hagu kauwei, doriana egha ita kwahakwaha ma i raꞌaraꞌata. \v 27-28 Tauna Yesu tuyeghana i nonori ma ivi mayavaina meyei ipa, “Ana gara ava ana vodadani, apo ana yawahana.” Yamna aubaina da wavinena rava maghamaghauhi horahiyei i nae da Yesu murineꞌi ana gara ivo dadani. \v 29 Mara tagogi tara doriana i kwaha ma tauna au horana mayana i vaina meyei da ana doria i kwaha. \v 30 Yesu mayana i vaini da ana boyaboya i hopu tawaneꞌi, anina ma i maetavirei boru au pouhi ma ipa, “Aiyaꞌi aꞌu gara ivo dadani?” \p \v 31 Ana tauvotaghotagho hipa, “Ma inanaꞌi, weꞌi ravahi hi gariuꞌumim, yamna aubaina apo me mariwanei da aiyaꞌi ivo dadanim?” \p \v 32 Ma Yesu i inana viravira, i ghoheghohei da naꞌi ravana ita inanai. \v 33 Wavinena i haramaneꞌi da aiwaꞌi i tupuwa awarina ma i rovo kauwa da i tatatava. Anina ma i neꞌi da Yesu au aena i peꞌu ma aiwaꞌi anataputapuna riwa vaimahiei i riwana pahiyei. \v 34 Anina ma i riwei ipa, “Natuꞌu, am tumaghana awariꞌu, ivi yawahanim, am doria i kwaha nonowa. Nuwahubei ma nae.” \p \v 35 Yesu yohora i bababani ma, Jairus ana tau vituyetuyegha hi neꞌi da hi riwei hipa, “Natum totopana i kwaha. Havena da tau viharaharamana utavi sinaviravirai?” \p \v 36 Tauhi aiwaꞌi hi ririweiya, Yesu egha itavi ponavowehi ma Jairus, i riweꞌi ipa, “Egha marovo mavi tumaghaneꞌu.” \v 37 Rava maghamaghauhi ivi ghaehi da hi maꞌae, Peter, James ma varehina John, tauhi ava i taravainihi ma hi nae. \v 38 Jairus ana au numa hi gheꞌeta ma Yesu tauhi i inanahi da hivi nuwa ragharagha, hivivi nuwaboya ma hivivi touwana. \v 39 Yesu au numa i rui ma i riwehi ipa, “Aiwaꞌi aubaina o toutou? Weꞌi teverana egha ita hiraghe, tauna e enoeno.” \p \v 40 Tauna, hi inana vai diboghi ma hivivi namei, yamna aubaina da tauhi ivi hopunihi ma teverana amana, ayona ma ana tauvotaghotagho tonugha i taravainihi ma hi rui teverana i enoenoyana. \v 41 Tevera au urana ivo wa ma i riwa ipa, \tl “Talita koum,”\tl* anona yamna, “Totopa, taꞌu a ririwem ma vomahiri.” \p \v 42 Tauna yaghiyaghina ava ivo mahiri ma i babaranae. (Tauna ana borima yamna 12) Weꞌi ghohana hita inanai, yamna tauhi anataputapuhi hi ghohorihi. \v 43 Yesu ivi ghaꞌanaghagharehi havena da, rava ghehauhi hita riwehi ma ipa, “Aiwaꞌi ona verei da ina am.” \c 6 \s1 Yesu au Nasaret hi hinidodorei. \p \v 1 Yesu ana tauvotaghotagho maitehi naꞌi dobuna hi voterei ma hi naꞌeme ana au meyagai ohohina. \p \v 2 Au Sabate, viharaharamana ivi kareni, pari au numana. Rava maghamaghauhi kampa ma marainana tauna hi nonori, tauhi anataputapuhi hi ghohorihi. Tauhi hi rau-bayadana vivirihi, “Weꞌi haramanana mepa i vaini? Ma meiyei i rau-nuwahuyahuya ma menanaꞌarena da anibaha ghaeghaehi e ghohaghohaꞌi?” \v 3 Tauhi hi riwana vivirihi, “Tauna yamna tau vowa, Mary natuna tautuwaghina, James, Joses, Judas ma Simon varehihi. Ma novunovuna muhomuhohi weka he maꞌamaꞌae, tauna bo?” Yamna aubaina tauhi, hi hinidodorei. \p \v 4 Yesu i riwehi ipa, “God ana tau dede rava hevivi ponavowehi ma ahi meyagai ohohina ravahi, ahi dam ma ahi ghughuni ravahi egha hitavi ateateyehi.” \v 5-6 Rava tauna egha hitavi tumaghanei ma tauna i baheꞌi. Yesu egha anibaha ghaeghaehi ita ghohahi aubaina tauhi egha itavi tumaghanei aubaina, tauna rava doridoriahi hi yahiyavahi ava ivo dadanihi ma hi yawahana. Ma tauna meyagai i naenihi ma rava ivi haraharamanihi. \s1 Yesu ana tauvotaghotagho 12 i pari-tawanana hopunehi. \p \v 7 Yesu ana tauvotaghotagho 12 i ghorehi da hivi tagogiyehi ma ruwaruwaghei ava, i pari-tawanehi au meyagai gheha. Tauna, aruwa-apoapoehi ani vovaihubahi, riwapanana i verehi, \v 8 ma i riwehi ipa, “Weꞌi ami naena au horana, ami dighona ava ona vaini, egha purapura ghehauhi egha yam, egha autu, egha money autuna. \v 9 Ae humahuma ona oteni ma egha kwama ghehauhi ona vowai.” \v 10 Tauna maitena i riwehi ipa, “Metauna au meyagaina ona enae ma aiyaꞌi ravana e maꞌaemaꞌae naonaowemi, ana au numana ava ona maꞌamaꞌae da meyagaina ona voterei. \v 11 Ina pa metauna meyagaina ravahi egha hina maꞌe naonaowemi, bo egha hina rau-tanighanemi, yamna ona voterehi ma aemi vunavunana ona rau-habuhabui. Yamna tauhi ahi pariputu.”\f + \fr 6:11 \ft Mai Jewish, aiyavoꞌina ava da ahi dobu Israꞌel hi hoputawaneꞌi ma he wanawana virameyehi Israꞌel dobuna au parata yamna aeyapayapahi vunavunana, he rau-rauhabuhabui da tauhi hita ahime. Yesu ana tauvotaghotagho hita ghohai da rava naꞌi au meyagaina hita notai da, “Tauhi hita ririwehi hita pa, taumi o mira, me taumi egha mai Jew.”\f* \f + \fr 6:11 \ft Act 13:50-51\f* \p \v 12 Anina ma hi nae ma rava auwarihi hi rau-guguya ma hi riwehi hipa, “Ami ghoha, apoapoehi ona voterehi ma God awarina ona nememeꞌi.” \v 13 Tauhi aruwa-apoapoehi maghamaghauhi hivo vaihubahi ma hivi hopunihi ma olive oil rava doridoriahi, au koyahi hi hiwaghihi da hi yawahana.\f + \fr 6:13 \ft Jam 5:14\f* \s1 John Tau Babataito ana hiraghe. \p \v 14-15 Dobu taputapuna ravahi, Yesu he dededei ma riwana i raꞌata. Rava ghehauhi hipa, “John tau babataito i yawahaname. Yamna aubaina da anibaha ghaeghaehi e ghohaghohahi.” Rava ghehauhi hipa, “Tauna Elijah.” Ma rava ghehauhi hipa, “Tauna yamna God ana peroveta, warihagha.” \v 16 Guyau Herod\f + \fr 6:16 \ft Guyau Herod: Herod Antipas, Galili guyauna.\f* i nonori ma ipa, John tau babataito koyana taꞌu a tarautuini ma i yawahaname;\f + \fr 6:16 \ft 2 Ki 2:1-15, Mal 4:5-6\f* \v 17 Herod i am hegara da John hi pani ma au deri hi terei, weꞌi aubaina, tauna Herod i riwana haigiriyei ipa, “Ghoha apoapoena u ghohai da varehim Philip awana u vaini.” Herod i am hegara da John hi pani ma au deri hi terei, aubaina tauna, varehina Philip awana Herodias, i ravaghi. \v 18 John tau babataito, Herod i riwananonowei ipa, “Ghoha apoapoena u ghohai da varehim awana u ravaghi.” \v 19 Yamna aubaina Herodias, John i rau-amoghaighaiyei ma i ghoheghohei da itavi hiragheni ma Herod i taraghaghari. \v 20 Herod, John i rovorovowei, aubaina tauna yamna rava ahiꞌahina mavi vivireina. Yamna aubaina vihiraghenana i taraghaghari. Tauna i ghoheghohei da mara maghamaghaunana John ita rau-rautanighanei, havena da ana au dede, tauna evivi nuwaragharagha. \p \v 21 Herod ana tupuwa au marana, Herodias, ana gavogavo ivi aꞌroni. Herod, ana tupuwa marana, torehana i terei ma dobu babadahi, ahitaunoya, ghavighaviyana babadahi da mai Galili rava ghaeghaehi ghehauhi maitehi, aubaihi. \v 22 Herodias natuna guguhinina, au torehana i hara, Herod ana taomana maitehi hi inanai ma hivi eraerawei. Yamna aubaina Guyau Herod, guguhinina i riwei ipa, “Am ghohaghohana aiwaꞌi? Am ghohaghohana anataputapuna ana verem. \v 23 God au matana, a ririwem da am ghohaghohana anataputapuna ana verem, ina pa aꞌu viguyau tupona ma ghoheghohei yamna maiteni ana verem.” \p \v 24 Guguhinina i nae da ayona i rau-bayadei, “Aiwaꞌi ana vibaghei?” \p Ayona i pari-beyana ipa, “John tau babataito koyana mavi baghei.” \p \v 25 Guguhinina, yaghiyaghina ava i naeme Guyau awarina ma i haighiriyei ipa, “A ghoheghohei da weka ma marina, John Taubabataito koyana au aboma ma terei ma mavereꞌu.” \v 26 Guyau i nonori ma ivi nuwaboya kauwa, wate egha tagotagogina da itapari virevirei, aubaina tauna ana taomana au matahi ma iparivai nuwaghani. \v 27 Yaghiyaghina ava, tau vihiraghena ghehauna i hegari da John koyana ita neiyaꞌi. Tau vighaviya i nae, au deri ma John uwana ita rau-tuini, \v 28 ma au aboma i terei ma i naiyai da guguhinina hi verei ma tauna ayona i verei. \v 29 Marainana John tau babataito ana tauvotaghotagho tauna, hiraghena tuyeghana hi nonori, yamna hi neꞌi da tupuwana hi vaini da au kokowaga hivi enoi. \s1 Yesu rava maghauhi 5000 i ghamohi. \r (Mat 14:13-21; Luk 9:10-17; Jhn 6:1-14) \p \v 30 Yesu ana Apostle, ahi au bagibagi hi neneyana, hi wana virameyehi awarina ma aiwaꞌi hi ghohaghohahi da hivi haraharamaneiya, hivi heghei. \v 31 Ma na marainana, rava maghamaghauhi, hi naenae auwarihi ma hi wanawana virameyehi. Yesu ana tauvotaghotagho maitehi egha mepa ahi gavogavo da hita am. Yesu i riwehi ipa, “Tautaiava tana nae, au mutuyuwa, mepa rava egha hita maꞌemaꞌeyana ma tanavi yawahi.” \v 32 Au waga hi geru ma hi damana au mutuyuwa, mepa rava egha hita maꞌemaꞌeyana. \p \v 33 Rava maghamaghauhi, tauhi hi inanahi da hi naenae ma hi inana tuhaghahi, aubaina geraha, meyagaina ravahi maghamaghauhi, gerahei hi ruba da hi aigheꞌeta au mutuyuwa ma Yesu ana tauvotaghotagho maitehi muriyai hi ghota. \v 34 Yesu wageꞌi i hopu ma rava maghamaghauhi i inanahi ma i rau-nuwaꞌapoapoeyehi aubaina tauhi me sipu ma egha taupainihi. Anina ma tauna God ana ghoha maghamaghauhi ma ana vibadana vaivaina, ivi haraharamanihi.\f + \fr 6:34 \ft Ezk 34:11-15; Jer 23:5-6; Num 27:17.\f* \v 35 Au hegoya, ana tauvotaghotagho, hi neꞌi awarina ma hipa, “Au e pompom ma weꞌi au dobuna rava egha hita maꞌamaꞌae.” \v 36 Rava ma paritawanehi da tauhi hina nae, meyagai au muhomuhohi bo au ghaeghaehi da yam hina baiha da hina am. \p \v 37 Ma Yesu i pari-beyana ipa, “Taumi yam ona verehi da hina am.” Ma hi riwehi ipa, “Tam u ghoheghohei da tauai 200 \tl denarii.” \tl* \f + \fr 6:37 \ft 200 denarii. Denarius yamna madegha tagogi ana maiha ruvana.\f* Ruvanei yam tana gimarai da ravahi maghamaghauhi tana ghamohi bo. \v 38 Yesu i rau-bayadehi, “Payawa bihagha awarimi? Ona nae da ona inanai.” \p Hi nae ma hi nememei da hi riwei hipa, “Payawa 5 ma i yana 2 hemaꞌamaꞌaꞌe.” \p \v 39 Anina ma Yesu i riwehi ipa, “Upumei, au gidagida ona tughura.” \v 40 Anina ma tauhi upuma 50 da 100 awarinei\f + \fr 6:40 \ft Exo 18:21\f* hi tughuranae. \v 41 Ma Yesu payawa 5 ma i yana 2 i vaini ma au mara i watata ma God ivi egwayauwei ma payawa da i yana i tomutomui ma ana tauvotaghotagho i verehi da tauhi rava hi verehi. \v 42 Ana taputapuhi hi am ma hi amhiyauwa. \v 43 Yesu ana tauvotaghotagho, payawa ma i yana amꞌamterenahi hi tami da poha 12 hivi howahi. \v 44 Oroꞌoroto maghauhi 5000 hi gamohi. \s1 Yesu boga tepanei i babara. \r (Mat 14:22-33; Jhn 6:15-21) \p \v 45 Yesu Yaghiyaghina ava ana tauvotaghotagho, i hegarihi da au waga hi geru da hita ai damana au Bethsaida, Galili topana au navanava ghehauna. Ma tauna, patara ivo tawanehi. \v 46 Tauhi, ivo tawanehi ma tauna i ghae au oya pari aubaina. \v 47 Waguvaraina, Yesu tau avana au geraha i maꞌae ma ana tauvotaghotagho yamna au waga, Galili topana au pouna. \v 48 Yaghina ma hive ivo guratei ma Yesu ana tauvotaghotagho i inanahi da tauhi hive ma yaghina hi tupatupamatani mavi wewehanei hi yareyare.\f + \fr 6:48 \ft Exo 33:19; Job 9:11\f* \v 49 Maratomtomai Yesu topa tepanei i bababara nae ma tauna i ghoheghohei da ana tauvotaghotagho ita terevivirehi ma marainana tauhi hi inanai ma hi notai da tauna yamna konagha, hi rovo ma hi otu. \v 50 Marainana anataputapuhi, tauna hi inanai ma hi rovo kauwa. Ma Yesu, i riwehi ipa, “Taꞌu, egha ona rovo.” \p \v 51-52 Tauna au waga i geru ma hive i wanautuini ma tauhi hi nota ava, havena da, tauhi payawa ani bahana i kaukauweiya hi inanai ma tauhi yohora egha tauna ana riwapana hita haramanei. Au baina, tauhi ahi nota i pupu. \s1 Yesu au Genesareta ivi yawahana. \r (Mat 14:34-36) \p \v 53 Tauhi, Galili topana hi damani da au Genesareta hi ghota ma waga hi tainagheꞌetei. \v 54 Waga hi hopu tawaneꞌi ma rava Yesu, mara tagogi hi inana tuhaghai. \v 55 Yesu tuyeghana, dobuna ghaeghaenana hivi babarai ma tauhi, rava doridoriahi hivi hihivanehi tauna awarina. \v 56 Yesu, me au meyagaihi, i naenae yana, yamna rava, ahi rava, doridoriahi hivi hihivanehi, boru au gabuhi da itavi yawahanihi. Doria ravahi ahi rava, hivi bagha hipa, “Ma vianinehi da am gara mutuna ava ana vodadani.” Ma tauhi aiyavoꞌina ava da ana gara hivo vodadaniya, anataputapuhi, tauna ana riwapanei, hi yawahana. \c 7 \s1 God ana raugagayo mai Jew ahi vaivai i ghetawanei \r (Mat 15:1-9) \p \v 1-4 (Pharisee ma mai Jew anatapuhi, muriyai da hita am, au naona, nimahi hina oghai. Me warihagha waghawaghahi ahi vaivai hi teretereiya nanaꞌarena. Maranaina boruwei he nene memei, egha hina am da au naona gobuhi hina ogha tawaneꞌi. Ahi ghoha maghamaghauhi ghehauhi maiteni hevo taghotaghohi, me ani am da ani uma, me he oghaꞌoghanei). \p Pharisee ma raugagayo tauvi haraharamanahi ghehauhi Jerusalemei hi nei Yesu awarina da hita rau-tanighanei ma hi inanai da ana tauvotaghotagho ana nima gobuhi hi amꞌam. \p \v 5 Ma tauhi Yesu hi rau-bayadei hipa, “Aiwaꞌi aubaina, am tauvotaghotagho waghawaghata ahi vaivai egha hita votaghotaghoi ma ana ura mirahi he amꞌam?” \p \v 6 Ma Yesu i pari-beyana, “Taumi morumorumi, God ana peroveta Isaiah i riwa kauwa, tauna i girugirumia nanaꞌarena, God i riwa, \q1 ‘Taumi gamomiyei o vovohepahepaꞌu, \q2 wate nuwanuwami au horana tapuna ava. \q1 \v 7 Tauhi rava ahi vaivai hevivi damani ma egha yamna God ana raugagayo. \q2 Yamna aubaina ahi vohepahepa yamna kwakwavina.’\f + \fr 7:7 \ft Isa 29:13\f* \v 8 Taumi God ana raugagayo o teretere riyei ma taumi ami vaivai o vovo taghotaghoi.” \p \v 9 Ma i riwana meyehi ipa, “Taumi ami haramanei God ana raugagayo o teretere riyei ma taumi ami vaivai o vovo taghotaghoi. \v 10 Moses God ana raugagayo i teretereiya yamna, ‘Amam ma ayom mavi virehi,’\f + \fr 7:10 \ft Exo 20:16\f* ma ‘Aiyaꞌi amana ma ayona e enaena boꞌahi, tauna onavi hiragheni.’\f + \fr 7:10 \ft Exo 21:17\f* \v 11 Wate taumi o viharaharamanihi da ayo ma ama he rau-rau boviyehi ma, God awarina; he amꞌam verena. \v 12 Ami viharaharamanei, tauhi ama ma ayo egha hita vohaguhi. \v 13 Ma weꞌi, viharaharamana taumi, rava auwarihi o vividamani ma God riwana o vivihamoaꞌi. Ma kauwa maghamaghauhi ghehauhi maitehi o kaukauwei.” \s1 Aiwaꞌi ghohana rava horahi evivi mirahi. \r (Mat 15:10-20) \p \v 14 Yesu patara i ghore meyehi ma ipa, “Ana tapumi ona rau-tanighaneu ma aiwaꞌi a ririwemi ona haramanei. \v 15-16 Aiwaꞌi da au gamomi e ruirui tauna egha itavivi miraimi ma aiwaꞌi da horamiyei e hopuhopu, tauna evivi miraimi, God au matana.”\f + \fr 7:15-16 \ft Mark giruma ghehauhi uranei i girugirumiya we nanaꞌarena, \fq “Mepa da tanighami e maꞌamaꞌe, yamna ona rau-tanighana.”\f* \p \v 17 Yesu patara ivo terehi ma i naeme au numa ma ana tauvotaghotagho hivi taravirevirei da awanaina anona itavi heghehi. \v 18-19 Yesu ipa, “Taumi maiteni egha ota haramanei bo? Kauwa aiwaꞌi upuneꞌi rava au horahi e ruirui apo egha inavi mirai, anona yamna weꞌi kauwana egha tauna au nuwanuwana ita ruirui ma au manawana da e hopuhopu.” (Weꞌi riwanei Yesu yam anatapuhi ivi aninei da tauhi egha waꞌiyawa). \p \v 20 I amdabi ipa, “Aiwaꞌi rava horanei e hopuhopu yamna rava evivi mirai, God au matana. \v 21 Rava ghohaꞌapoapoe, nuwanuwahiyei hevivi tetei ma ghohana he ghohaghohai nota apoapoehi me, rauhoghara yabayababa, danene, vihiraghena, awadanene, \v 22 amboho, rau ivi apoapoe, moru, erawa, unura, terevaidegha, maeghaeghae ma buꞌuwa kauwahi. \v 23 Weꞌi ghohahi apoapoehi rava horahiyei he hopuhopu ma rava hevivi mirahi.” \s1 Wavine ana vitumaghana \r (Mat 15:21-28) \p \v 24 Ma naꞌi meyagaina i voterei ma i nae Tyre au paratana ma au numa i rui, aubaina egha ita ghohei da rava hita haramanei, wate tauna egha tagotagogina da ita rau-govagha. \v 25-26 Wavine tagogi Yesu tuyeghana i nonori ma i nei awarina, weꞌi wavinena tauna egha Jew, tauna eteni au Fonisia i tupuwa, Siria au paratana. We wavinena natuna wavinena haburuna aruwa-apoapoena, i ruini. Yamna aubaina ayona i nae Yesu awarina, au naona i raudune ma ivi baghai da aruwa-apoapoena natuna awarina ita vaina tawaneꞌi. \v 27 Yesu i haramanei da wavinena eteni, yamna aubaina i riwei, “Egha ita ahi da rowarowa ahi yam ana vaini ma ouꞌou ana verei, eꞌegha da, au naona rowarowa hina am hi yauwa.”\f + \fr 7:27 \ft Riwa rowarowa awanaina anona yamna mai Jew. Tauhi he notanotai da tauhi hi ahi guratana, egha me rava ghehauhi, yamna aubaina tauhi eteni ravahi he ghoreghorehi ‘ouꞌou.’\f* \p \v 28 Ma wavine i pari-beyei, “Bada, yamna riwa kauwa wate rowarowa ahi yam hamohamoghina kepakepa au gabaurina e dabadabarara yana ouꞌou he aniani.” \p \v 29 Ma Yesu i riwei, “Ma naeme am au numa. Tam am paribeyana i ahi aubaina aruwa-apoapoena natum au horana tauna i hopuna tawaneꞌi.” \p \v 30 Ma i nae me ana au numa ma i tuhaghai da teverana ana au ani eno i enoeno ma aruwa-apoapoena i hopu tawaneꞌi. \s1 Yesu oroto tanigha potapotana ma mena birebirena ivi yawahani \p \v 31 Yesu Tyre paratana i ne tawaneꞌi da au Sidon ma i kwaviviro da au Dekapolis Galili topana au ririvana. \v 32 Rava ghehauhi oroto tanighana potapotana ma menana birebirena hi neiai ma Yesu hivi baghai da urana au opina ita terei da itavi yawahani. \v 33 Yamna aubaina Yesu oroto i taravaina hopunei da tauhi ava ma ura gigina oroto au tanighana i tere ruꞌiyei ma ura gigina i hovai ma menana ivo dadani. \v 34 Ma au mara i inana ma nuwanuwana i boyai ma i yavutu tawanana ma oroto i riwei, “Efata,” weꞌi anona “Mawana tawaneꞌi.” \v 35 Maratagogi tanighana i wanatawanei ma menana ivi dagudagu ma i dede kauwa. \v 36 Ma Yesu rava ivi ghaehi, i riwana guratehi da egha rava ghehauhi hina riwei da aiwaꞌi i tupuwa. Rava i riwana guratehi wate tauhi egha hita rau-tanighana ma hivi tuyetuyeghei. \v 37 Ma maranai rava weꞌi riwana hi nonori, tauhi hi bahana guratei ma i riwa, “Aiwaꞌi anatapuhi i kauwana anatapuna ahiꞌahina ava. Tauna rava tanigha potapotana ivi yawahani da e rau-tanighana ma menana birebirena e dedede kauwa.” \c 8 \s1 Yesu rava 4000 i ghamohi \r (Mat 15:32-39) \p \v 1 Naꞌi marana patara ghaeghaena hivi tagogi yana meyehi. Patara ahi yam eꞌegha, yamna aubaina Yesu ana tauvotaghotagho i ghorehi da hi naꞌe awarina ma ipa, \v 2 “Madegha tonugha au horana, patara maiteꞌu a maꞌae ma ahi yam eꞌegha ma tauhi a rau-nuwapoapoeyehi. \v 3 Ana amhiraghehi ana paritawanehi, apo au etanai hina rau-moyaghahu ma ghehauhi uwamei hi neꞌi.” \p \v 4 Ana tauvotaghotagho hi pari-beyei, “Weꞌi mutuyuwa ma mepa yam tana vaini da weꞌi patarana tana ghamohi?” \p \v 5 Ma Yesu tauhi i rau-bayadehi ipa, “Payawa bihagha awarimi?” \p Tauhi hi riwa, “Seven.” \p \v 6 Ma Yesu patara i riwehi da hi tughura ma payawa seven i vaini ma God ivi egwayauwei ma ivo tomutomuhi ma ana tauvotaghotagho i verehi ma patara hi ghutehi. \v 7 Ma tauhi auwarihi iyana muhomuhohi ruwagha, Yesu i vaini, God ivi egwayauwei ma ana tauvotaghotagho i verehi ma tauhi patara hi ghutehi. \v 8 Tauhi anatapuhi hi am da hi am hi yauwa. Tauvotaghotagho yam amtereterenana hi tamaꞌaruaruhi da poha seven hivi howai. \v 9 Rava ahi magha 4000 nanaꞌarena ivi anihi. Au murina i pari-tawanehi da hi naeme ahi au numa. \s1 Pharisee God ana matakiraha ivi baghei \r (Mat 15:39–16:4) \p \v 10 Maratagogi, Yesu ana tauvotaghotagho maitehi au waga hi geru da hi damana Dalmanuta ana au parata. \v 11 Pharisee ghehauhi hi neꞌi Yesu awarina ma maiteni hivi awahegahigahiyana. Tauhi hi ghohei da Yesu hita rau-dadani da matakiraha, Godei itavi heghai.\f + \fr 8:11 \ft Deu 13:1-5; 18:18-22; Jdg 6:17-22; 1 Sa 2.34; 2 Ki 20:8-11\f* \v 12 Yesu aruwanei i yavutu tawanana ma i riwa, “Taumi, tupumuri\f + \fr 8:12 \ft Tupumuri, anona yamna marina tau tupuwa ravahi (Yesu ana au mara) ma egha rava muriyai hita tuputupuwa. Riwa taumi evo vairewapani\f* ravami, aiwaꞌi aubaina matakiraha o ghoheghohei da ota inanai? A ririwana kauwemi apo matakiraha egha ona i inanai.”\f + \fr 8:12 \ft Mat 12:39; Luk 11:29\f* \s1 Yesu, Pharisee ma Herod ahi viharaharamana boꞌa, e raꞌaraꞌata me yeast, ona inana vaimahiei \p \v 13 Yesu Pharisee ivo terehi ma ana tauvotaghotagho maitehi au waga hi gerume ma hi damana Galili topana au tupo ghehauna. \v 14 Ana tauvotaghotagho nuwanuwahi i vuru da payawa egha hita vaini, payawa tagogi ava au waga i maꞌamaꞌae. \v 15 Yesu iparivai nuwa i daghihi “Pharisee ma Herod ahi viharaharamana boꞌa, e raꞌaraꞌata me yist, ona inana vaimahiei.”\f + \fr 8:15 \ft Mai Jew ahi au vinuwanotanota, yeast yamna awanaina me apoapoe e raꞌaraꞌatanei. Ma maranai Yesu i riwa ‘Yeast’ yamna Pharisee ma Herod ahi viharaharamana apoapoehi ma yawahana apoapoehi hevivi haraharamanei.\f* \p \v 16 Ma tauhi hi dede hipa, “Payawa eꞌegha aubaina e dedede.” \v 17 Ma Yesu ahi dede i haramanei aubaina da i riwehi, “Payawa eꞌegha ma aiwaꞌi ovivi tarapiriyei? Taumi yohora egha ota inana tuhaghai bo? Koyami i bagibagi bo? \v 18 Matami e maꞌamaꞌae ma egha ota inainana ma tanighami e maꞌamaꞌae ma egha ota nononora bo? Ma o notanotai bo eꞌegha? \v 19 Maranaina payawa 5 a votomutomui rava 5000 aubaihi, payawa amtereterenana o tami da poha bihagha ivi howai?” \p Tauhi hi pari-beyei, “12” \p \v 20 Ma maranaina payawa 7 a votomutomui rava 4000 aubaihi ma payawa amtereterenana o tami da poha ghaeghaehi bihagha ovi howai? \p Tauhi i pari-beyei, “7” \v 21 Ma tauhi i riwehi ipa, “Taumi yohora da ovivi nuwanaina bo?” \s1 Yesu oroto matana apoapoena ivi yawahani au Bethsaida \p \v 22 Tauhi hi neꞌi au Bethsaida ma rava ghehauhi oroto matana apoapoena hi neiyai Yesu awarina ma hivi baghai da matana ita vodadani. \v 23 Orotona matana apoapoe i rau-ꞌurana ma meyagaiyei i taravaina hopunei. Ma kampa matana i hovaꞌi ma uranei matana ivo dadani ma i rau-bayadehi, “aiwaꞌi e inainanai bo eꞌegha?” \p \v 24 Ma i tahepai ma i riwa, “Rava a inainanahi ma tauhi me eyagi, he bababara.” \p \v 25 Yesu uranei oroto matana, ivo dadana meyei, matana i yawahana, i ahi ma aiwaꞌi anatapuna inana kauwei. \v 26 Yesu tauna i pari-tawanei ana au numa ma i riwei, “Egha au meyagai manaeme.” \s1 Peter ivi hegha da Yesu tauna Keriso \r (Mat 16:13-16; Luk 9:18-20) \p \v 27 Yesu ana tauvotaghotagho maitehi i nae au meyagaigheha Sisiria Pilipai au gheregherena. Au etanaiyei ma i rau-bayadehi, “Rava he ririwa da Taꞌu aiyaꞌi?” \p \v 28 Ma tauhi hi pari-beyei, “ghehauhi e ririwa da tam John Taubabataito ma ghehauhi he ririwa da Elijah ma ghehauhi he ririwa da peroveta tagogi warihagha maemaena.” \p \v 29 Ma Yesu tauhi i rau-bayadehi, “Wate taumi me o notanotanei ma i riwa da Taꞌu aiyaꞌi?” \p Peter i pari-beyei, “Tam Keriso, Tauvi yawahana Godei!” \p \v 30 Yesu tauhi ivi ghaehi da egha aiyaꞌi hina riwei da tauna aiyaꞌi. \s1 Yesu ana hiraghe ma ana vomahiri i dedei \r (Mat 16:21-23; Luk 9:21) \p \v 31 Ma Yesu ana tauvotaghotagho vinuwaterenehi ivi kareni ipa, “Rava Natuna inavi nuwaꞌapoapoe kauwa ma Jew babadahi, piripirisi ghehauhi ma raugagayo tauvi haraharamanahi, hina pari-virevirei tauna ina hiraghe ma madegha tonugha au murina inavo mahiri me.” \v 32 Yesu didimaninei weꞌi kauwahi ivi heghehi ma yamna aubaina Peter tauna i taravainariyeai ma i pari-virevirei. \v 33 Wate Yesu i maetavirei ma ana tauvotaghotagho i inanai ma Peter i pari-ghahiyei, ipa, “Satan manae au muriꞌu! Tam am nota egha Godei ita neneꞌi, eꞌegha da raveꞌi” \s1 Yesu votaghotaghona \r (Mat 16:24-28; Luk 9:23-27) \p \v 34 Yesu tauna patara ma ana tauvotaghotagho i ghorehi ma i riwehi, “Mepa da aiyaꞌi itavi muritaghoiu, tauna ina boviyana meyei, ana korosi ina avarai ma inavo taghotaghoꞌu.\f + \fr 8:34 \ft Weꞌi yamna awanaina. Anona yamna Yesu ana Tauvotaghotagho yamna rauiviꞌapoapoe inavi aroni aubaina tauhi, tauna hevo taghotaghoi. Tauna egha ita ririwa da ana tauvotaghotagho au korosi hina hiraghe me tauna.\f* \v 35 Aiyaꞌi ravana ana yawahana evo vodidini ma e paꞌipaꞌini apo ina vineboai ma aiyaꞌi da ana yawahana e amverenei taꞌu ma tuyeghaꞌu ahiꞌahina aubaina, tauna ana yawahana ina vaina meyei. \v 36 Mepa da wei dobuna ana yawahana ma ana viguyau ina vainapahi ma yawahana Godei ina geduaiyei, wei dobuna viguyauna tauna me ina hagunei? \v 37 Wate aiwaꞌiyei am yawahana ma gimara meyei. \v 38 Mepa da aiyaꞌi taꞌu ma au viharaharamana inavi hinimayei weꞌi ghohaꞌapoapoehi kauwana au marana, Rava Natuna tauna inavi hinimayei maranaina ana aneya vivivireina maitehi, amana ana borumei hina nenememei.” \c 9 \nb \v 1 Ma tauna, tauhi i riwehi, “Taumi a ririwana kauwemi, rava ghehaumi weka o mahimahiri apo egha ona hiraghe ma God ana vibadana ona inanai ana rewapanana ina nei.” \s1 Yesu i tupuwa vira \r (Mat 17:1-13; Luk 9:28-36) \p \v 2 Maratom 6 au murina Yesu Peter, James ma John tauhi ava i taravainihi ma hi ghae au oya damo. Ma kampa tauhi au matahi Yesu i tupuwa vira. \v 3 Ana gara i arapoira ma ivi mataꞌam, egha me aiwaꞌi ghehauna au dobu nanaꞌarena. \v 4 Ma kampa au matahi Elijah ma Moses hi hegha ma tauhi Yesu maiteni hi dedede. \v 5 Peter Yesu i riwei, “Tauviharaharamana, i ahi da tauta weka mavi anineꞌai da ghoꞌughoꞌu tonugha ana vowai, tagogi tam aubaim, gehauna Moses ma ghehauna Elijah.” \v 6 Tauhi hi rovo kauwa aubaina da Peter i dede yabayababa. \p \v 7 Anina ma hapau i hura ma tauhi i puruhi ma pona hapauwei i hopui ma i riwa ipa, “Weꞌi Taꞌu Natuꞌu, aꞌu nuwavainana ona rau-tanighanei!” \v 8 Maratagogi tauhi hi inana viravira ma egha aiyaꞌi ghehauna hita inanai, maitehi, eꞌegha da Yesu tau avana. \p \v 9 Ma tauhi maranai oya damonei hi ghaꞌighaꞌirai ma Yesu tauhi ivi ghaehi da aiwaꞌi hi inainanaiya egha hinavi heghai da au naona Rava natuna hiragheyei inavo mahirime \p \v 10 Ma tauhi, tauna riwana hivo teꞌeteꞌei ma hivi tarapiri vivira hipa, “hiragheyei vomahirime,” anona aiwaꞌi. \v 11 Ma tauhi tauna hi rau-bayadei ipa, “Aiwaꞌi aubaina raugagayo tauvi haraharamanahi he ririwa da Elijah au naona ina neꞌi?”\f + \fr 9:11 \ft Mai Jew hivi tumaghana da Elijah au naona ina nememei ma Keriso murina ina neꞌi. (Mal 3:1, 4:5-6). Ma tauhi egha hita notai da Elijah rauiviꞌapoapoyei inavi aroni ana aunememei.\f* \p \v 12 Yesu i pari-beyei, “Anina Elijah, ina ai nememei da aiwaꞌi anatapuna inavo kaukauwehi. Aiwaꞌi aubaina warihagha i girumi da Rava Natuna inavi nuwaꞌapoapoei kauwa ma hina hini dodorei.\f + \fr 9:12 \ft Isa 52:13-53:12; Ps 22\f* \v 13 Ma a ririwemi da Elijah anina i neꞌi, rava ahi ghohana tauna awarina hi kauwana pahiyei me i girugirumia nanaꞌarena.”\f + \fr 9:13 \ft Yesu yamna John Taubabataito i dedede da tauna me Elijah. (Mat 11:13-14, 17:10-13)\f* \s1 Yesu aruwa-apoapoena tevera orotona awarina ivi hopunihi \r (Mat 17:14-21; Luk 9:37-43a) \p \v 14 Yesu ana tauvotaghotagho tonugha maiteni oyei hi ghaꞌighaꞌiramemei ahi rava auwarihi, hi inanai da patara ghaeghaena tauhi hi mae kwavivirohi ma mai Jew ahi raugagayo tauvi haraharamanahi maitehi hivivi pariparighahi. \v 15 Maranai, tauhi Yesu hi inanai hi ghohorihi ma hi veraubeyebeyei. \v 16 Yesu tauhi i rau-bayadehi, “Aiwaꞌi ovivi pariparighahiyei?” \p \v 17 Oroto tagogi patara au horahi i pari-beyana, “Tauviharaharamana aruwa-apoapoena natuꞌu orotona au horana e maꞌamaꞌae ma i kauwei da egha ita dedede, Yamna aubaina a neiyai awarim. \v 18 Maranai ana doria e huruhuru meyei, Yamna aruwa-apoapoena tauna au dowa e tawatawanei, gamona evivi puropuro, ivo na e utaꞌuta didini ma e hirahiraghe madigha. Am Tauvotaghotagho avi baghahi da aruwa-apoapoena hitavi hopuni, wate egha tagotagogina da hita kauwei.” \p \v 19 Ma Yesu i pari-beyehi, “O ma meyanai onavi tumaghana! Ta maeghagha ma aubaimi yohora da ami vita ana avaꞌavarai? Tevera ona neiyai awariꞌu!” \p \v 20 Ma tauhi tevera hi neiyaꞌi Yesu awarina. Ma maranai aruwa-apoapoena Yesu i inanai, tevera i ghohai da i rau-moyaghahu, i tawanei au dowa ma ivo vai tatatavi ma gamona ivi puropuro. \v 21 Yesu tevera amana i rau-bayadei, “Ana doria mara aiwaꞌi ivi kareni?” \p I paribeyei ma i riwa, “Au meyameyanei ivi kareni. \v 22 Aruwa-apoapoena mara maghamaghauna tauna au eyagi araꞌaratana ma au waira e tawatawanei ma i ghohei da itavi hiragheni. Mepa da tam tagotagogina yamna ma raunuwaꞌapoapoeyeai ma mavo hagui.” \p \v 23 Yesu tauna i riwei, “Menanaꞌarena ma u riwa, ‘Mepa da tam anina?’ Aiyaꞌi ravana evivi tumaghana, God aiwaꞌi anataputapuna ina kauwanapahiyei tauna aubaina!” \p \v 24 Maratagogi teverana amana i garara, “A vitumaghana. Wate aꞌu tumaghana i tapia aubaina ma mavohagui da ma vovai raꞌatai!” \p \v 25 Yesu i inana da patara yohora da i riyeriyehi auwarihi, aubaina aruwa-apoapoena i hegari ipa, “Tam aruwa tanighapota ma dede egha, Taꞌu a hegahegarim da tevera ma hopu tawanei ma egha meyanai ma ruina meyei.” \p \v 26 Ma aruwa-apoapoena i garara ma teverana ivo vaitatatavi ma i hopu tawanei. Ma tevera inanana me taubeu ma rava kampa hi ririwa, “Tauna i hiraghe!” \v 27 Ma Yesu au urana ivo wa ma i sinahepai da i mahiri. \p \v 28 Muriyai Yesu ana Tauvotaghotagho maiteni hi rui au numa ma maranaina tauhi ava ma hi pari-dadanei hipa, “Aiwaꞌi aubaina tauꞌai egha tagotagogina da aruwa-apoapoena atavi hopuni?” \p \v 29 Tauna tauhi i riwehi, “Aruwa apoꞌapoeihi me we nanaꞌarehi yamna pariyei ava inavi hopuni” \s1 Yesu ana hiraghe i dede meyei \r (Mat 17:22-23; Luk 9:43b-45) \p \v 30 Yesu ana Tauvotaghotagho maitehi dobuna hi netawanei ma Galiliyei hi nae. Yesu egha ita ghohei da rava hita haramanei da tauhi kampa, \v 31 aubaina tauna ana Tauvotaghotagho ivivi haraharamanihi ipa, “Tauhi Rava Natuna hina amverenei rava ghehauhi au urahi ma tauhi hinavi hiragheni, wate maratom tonugha au murina inavo mahirime.” \p \v 32 Ma tauhi egha hita haramanei tauna aiwaꞌi i dededei ma tauhi raubayadana hi rovowei. \s1 Tauvotaghotagho hi awahe gahigahiyana da ayaꞌi i gheteyara \r (Mat 18:1-5; Luk 9:46-48) \p \v 33 Yesu ma ana Tauvotaghotagho au Capernaum i gheꞌeta ma au numa hi rui ma tauna tauhi i rau-bayadehi, “Au etanaꞌi aiwaꞌi ovi awahe gahigahiyanei?” \p \v 34 Wate tauhi hi genuwana, aubaina au etanaꞌi, tauhi hivi awahe gahigahiyana da aiyaꞌi itavi bada. \v 35 Tauna i tughura ma Apostle 12 i ghorehi awarina ma i riwehi ipa, “Aiyaꞌi e ghoheghohei da inavi bada tauna ina tereghaꞌirana meyei ma anatapuna inavi taunoyei.” \p \v 36 Tauna tevera i vaini ma au pouhi ivi mahirini ma i tarahaghavui. Ma tauhi i riwehi ipa, \v 37 “Ma aiyaꞌi ravana taꞌu wavaꞌuwei teverana e rau-warowarorowei yamna taꞌu maiteu evivi anineu ma tauparitawaneu maiteni evivi aninei.” \s1 Aiyaꞌi egha ata ghavia Yamna turata \r (Luk 9:49-50) \p \v 38 John Yesu i riwei, “Tauviharaharamana, tauꞌai oroto tagogi a inanai tam wavamei aruwa-apoapoehi ivi hopunihi ma tauna egha turata yamna aubaina avi ghaei da egha ina kauwana meyei.” \p \v 39 Yesu i riwa, “Egha onavi ghaei, egha tagotagogina da matakiraha ina kauwei au wavaꞌu ma naꞌi au marana inaparivai apoꞌapoeniu \v 40 Aiyaꞌi ravana egha ata ghavia yamna tauna turata. \v 41 Taꞌu a ririwana kauwemi mepa da aiyaꞌi ravana waira i veremi aubaina tam aꞌu tauvotaghotagho, tauna ana maiha apo egha ina vineboai ma apo ina tuhaghai.” \s1 Raudadana i dedei \r (Mat 18:6-9; Luk 17:1-2) \p \v 42 Mepa da ayaꞌi ravana, we rowarowahi ina kauwei da ahi tumaghana awariꞌu ina peꞌu ma ghoha apoapoe i kauwei, God tauna ina kovogha guratei. Egha me ghaꞌima ghaeghaena rava au uwana e raghiraghihi ma au boga e tawatawanei. \v 43-44 Mepa da uꞌram i kauwem da ghoha apoapoe u ghohai, ma bori da ma tawanei. I ahi da uꞌram tagogiava ma yawahana ahiꞌahina ma tuhaghai ma egha ita ahi da uꞌram ruwagha ahi ahihi ma manae au Gehena*, mepa eyagi araꞌaratana egha meyanai ita bohobohoyana.\f + \fr 9:43-44 \ft Buka warihagha urahiyei hi girugiruma damaneiya yamna riwana tagogina me v 48\f* \v 45-46 Mepa da aem i kauwem da ghoha apoapoena u ghohai, ma bori da ma tawanei. I ahi da ana ae kukukum ma yawahana ahiꞌahina ma tuhaghai, egha me aem ruwagha ahi ahihi ma ma nae au Gehena*.\f + \fr 9:45-46 \ft Buka warihagha urahiyei hi girugiruma damaneiya yamna riwana tagogina me v 48.\f* \v 47 Ma mepa da matam ina kauwem da ghoha apoapoena u kauwei ma vaina tawanei, i ahi da matam tagogiava ma God ana au vibadana ma rui, egha me matam ruwagha ma ma nae au Gehena*. \v 48 Naꞌi dobuna kwairoro maꞌemaꞌe nonowahi rava e anianihi ma egha hita hirahiraghe ma eyagi araꞌarata nonowana e araꞌarata.\f + \fr 9:48 \ft Isa 66.24\f* \p \v 49 Maꞌe boꞌaboꞌa au horana ona rau-hiraghe da God inavi aninemi, me purapura e araꞌara ghadari. Ma nanaꞌarena niha au puyo tereterenana God evivi aninei. \p \v 50 “Niha yamna purapura ahiꞌahina. Mepa da anavi nihaniha ina kwaha, apo me ma kauwananei da ina dagihame. Mepa da vibadana onavi ghaighaiyanei, yamna taumi me niha vivimayavaina eghana. Anatapumi ona viniha ma ona maꞌae.” \c 10 \s1 Yesu viaihaba ivi haraharamanei \p \v 1 Yesu Capernaum i voterei ma i nae au Judiya ma Waira Jordan i damani da au tupo gheha au maramatanei. Patara maghamaghauhi hi nememei ma tauna ivi haraharamana, me marana ghaeghaena i kaukauweiya nanaꞌarena. \p \v 2 Pharisee ghehauhihi hi ghohei da tauna hita rau-dadani ma yamna aubaina hivi taravirevirei, “Raugagayo e maꞌamaꞌae bo eꞌegha da rava awana inavi aihabei?” \p \v 3 Yesu i pari-beyehi, “Moses ana Raugagayo aiwaꞌi i riwei?” \p \v 4 Tauhi hi riwei, “Moses ana raugagayo i riwa da oroto viaihaba pepana ina girumi da awana ina verei ma muriyai hinavi aihabei.”\f + \fr 10:4 \ft Deu 24:1-4; Mat 5.31\f* \p \v 5 Yesu tauhi i pari-beyehi, ipa “Moses raugagayona i terei aubaina taumi horami hi pota. \v 6 Wate ona notai da au karena maranaina God rava i kauwehi, ‘Tauna i kauwehi da oroto ma wavine.\f + \fr 10:6 \ft Gen 1.27, 5.2\f* \v 7 Ma yamna aubaina, oroto amana ma ayona inavo terehi ma awana maiteni hinavi tagogi \v 8 ma wavine maiteni hina maꞌae,’\f + \fr 10:8 \ft Gen 2.24\f* da tauhi tupuwa tagogi, egha ruwagha me au naona. \v 9 God ivi tagogiyeta, egha ayaꞌi inavi yamonei.” \p \v 10 Muriyai hi wanavira meyehi au numa ma weꞌi kauwana aubaina, Yesu ana tauvotaghotagho Yesu hi rau-bayadei. \v 11 Yesu i pari-beyei ipa, “Mepa da oroto awana ivi aihabei ma wavine ghehauna i ravaghi, yamna awana wadubona ivi gobuꞌani.” \v 12 Ma mepa da nanaꞌarena wavine awana ivi aihabei ma oroto ghehauna i ravaghi, yamna awana wadubona ivi gobuꞌani. \s1 Yesu rowarowa muhomuhohi ivi ahiahini \p \v 13 Rava ghehauhi rowarowa hi neiyai da Yesu itavi ahiahinihi ma ana Tauvotaghotagho ravahi hi pari-vivighaehi. \v 14 Maranaina Yesu wei kauwana i inanai, i rau-amoghaighai ma ana Tauvotaghotagho i riwehi, “Rowarowa ona voterehi da hina nei awariꞌu, egha onavi ghaehi aubaina God ana vibadana yamna rava aubaihi me we rowarowahi nanaꞌarehi. \v 15 A ririwana kauwemi, aiyaꞌi ravana God ana vibadana egha ina vaini, me tevera haburuna, tauna egha God ana au vibadana ina rui. \v 16 Ma rowarowa i taravainihi au naona, urana au koyahi i terehi ma i raupari ma ivi ahiahinihi.” \s1 Oroto mahumahurana Yesu i rau-bayadei \r (Mat 19:16-30; Luk 18:18-30) \p \v 17 Yesu ivo mahiri da i naenae, oroto i ruba awarina ma au naona i raudune ma i riwa ipa, “Tauviharaharamana vinuwavaivainana, aiwaꞌi ana kauwei da yawahana ahiꞌahina anavi buderiyei?” \p \v 18 Ma Yesu i pari-beyei ipa, “Aiwaꞌi aubaina, Taꞌu uvi kauwa vinuwavaivaineu? God tauna ava vinuwavaivainana. \v 19 Tam God ana raugagayo u haramanei: ‘Egha mavi hiraghena, egha awam mavi gobuani, egha ma danene, egha mavi wavu moru, egha moruwei ma danane, Amam ma Ayom mavi virehi.’”\f + \fr 10:19 \ft Exo 20:12-16; Deu 5:16-20\f* \p \v 20 Ivi heghana meyei ipa, “Tauviharaharamana, haburuꞌuwei da marina, weꞌi raugagayohi a votaghotaghopahi.” \p \v 21 Yesu tauna i inanai ma ivi nuwavainei ma i riwei, “Kauwa tagogi ava egha uta kaukauwei. Ma nae me da am mahura anataputapuna ma gimarehi ma manena, rava viyamoyamonahi ma verehi, God, tam, au mara inavi maihem. Ma ma nememeꞌi da ma votaghotaghou.” \p \v 22 Ma maranaina oroto weꞌi i nonori, i nao hariri ma ana nuwaboyana i nae, aubaina tauna rava mahumahurana. \p \v 23 Yesu i inana viravira ma ana tauvotaghotagho i riwehi, “I piripiri guratana da rava mahumahurana we au dobuna, God ana au vibadana ina rui.” \p \v 24 Tauvotaghotagho, riwana hi buꞌuwei, maranai Yesu wenanaꞌarena i babani ma Yesu i riwana meyehi, “Natunatuꞌu, i piripiri guratana da mahura ravana God ana au vibadana ina rui.\f + \fr 10:24 \ft Mahura ravana: Weꞌi riwana buka ghehauhi auwarihi e maꞌamaꞌae ma ghehauhi eꞌegha. \f* \v 25 Ma egha ita piripiri da ghamoghamo ghaeghaena wavana kamel, i ghoma au matana ina rui wate i piripiri da i piripiri kauwa da mahura ravana, ana yawahana God ina verei ma God tauna inavi badei.” \p \v 26 Tauvotaghotagho ahi nota i hamoꞌa ma tauhi ava inavi tarapiri ipa, “mepa da nanaꞌarena apo aiyaꞌi yawahana maemaenonowana ina vaini?”\f + \fr 10:26 \ft Tauhi hi notai da rava mahumahurana yamna God ana verena ma nuwavaina matakirahana, tauhi he notanotai da God rava mahumahurahi egha inavi aninehi, tauna rava ghehauhi apo me inavi aninehi.\f* \p \v 27 Yesu inanahi ma i riwa, “Rava auwarihi wei kauwana i piripiri, Ma God awarina eꞌegha; God awarina aiwaꞌi anatapuna yamna anina ava.” \p \v 28 Peter, tauna i riwei, “Ma inanai, tauꞌai menanaꞌarena? Aꞌi purapura a voterehi ma tam avotaghotaghom.”\f + \fr 10:28 \ft Peter i ghohei da ita haramanei da tauvotaghotagho ahi rauhiraghe maihana aiwaꞌi, ina vaini.\f* \p \v 29 Yesu i pari-beyei, “A ririwana kauwemi, aiyaꞌi da ana numa, varevarehina, novunovuna, ayona, amana, natunatuna, ana debagau inavo terehi, taꞌu ma riwa ahiꞌahina aubaina, \v 30 tauna ana maiha ina raꞌata vavahagha maraina tauna weka emaꞌamaꞌae. Tauna ana numa, varevarehina, novunovuna, ayoyona, natunatuna, ana debagau, anatapuhi hina magha. Rava maiteni hina rau-iviꞌapoapoeyehi; ma mara au murina yawahana maemae vavahaghana ina vaini. \v 31 Wate maghamaghauhi hevi vinao, hinavi muri ma hevivi muri hinavi nao.”\f + \fr 10:31 \ft Aiyiavoꞌi da hevivi nao Yesu ana au nememeꞌi, tauhi ahi purapura hivo terehi ma Yesu hivo taghohi. Tauhi yawahana maemaenonowana hina tuhaghai, wate aiyaꞌi da ana mahura egha ita vovotereiya yamna inavi muri naꞌi au marana. Tauhi au mara God awarina yawahana egha ina tuhaghai.\f* \s1 Yesu ana hiraghe dedena ivi tonui \r (Mat 20:17-19; Luk 18:31-33) \p \v 32 Yesu ma ana tauvotaghotagho etenaꞌiyei hi ghaeghae au Jerusalem ma Yesu etanai i raveraveni ana tauvotaghotagho hivi nuwanaina aiwai aubaina da tauna eta i rave raveni, patara ghehauhi hivivi muri tagho maitehi hi rovo kauwa. Tauna, Aposel 12 i taravainariyehi ma aiwaꞌi kauwana ina tuputupuwa awarina, dededena ivi kareni. \v 33 Ma tauna tauhi i riwehi, “Ona haramanei da tauta ta ghaeghae au Jerusalem, yamna Rava Natuna ina am verenei, pirisi ghaeghaehi ma raugagayo tauvi haraharamanahi auwarihi ma tauhi tauna ana hiraghe hinavi aninei ma eteni ravahi a warihi hina am verenei. \v 34 Tauhi hinavi diboghi, hina hovai, hina kwapui ma hinavi hiragheni ma mara au vitonuina inavo mahirime.” \s1 James ma John ahi vibagha \r (Mat 20:20-28) \p \v 35 James ma John, Zebedi natunatuna, hi nei Yesu awarina ma hivi baghai, “Tauviharaharamana, a ghoheghohei da aiwaꞌi anavi vibaghaiya ma kauwei.” \p \v 36 Ma i riwehi, “Aiwaꞌi o ghoheghohei da aubaimi ana kauwei?” \p \v 37 Tauhi hi pari-beyana hipa, “Ma vianineꞌai da tauai tagogi au ahuohohim au mara, tam maitem ana tughura ma ghehauna au ahukehakehaum ina tughura am au boruma.” \p \v 38 Yesu i riwehi, ipa, “Taumi egha ota haramaneꞌi aiwaꞌi ovivi baghei, Taumi hini viyara keyakana a umeꞌumeiya apo moina ona uꞌmeꞌi? Ma babataito a bababataitoweiya apo moina ona babataitowei?” \p \v 39 Tauhi hi pari-beyana hipa, “Tauai apo ana ghohai” \p Yesu i riwehi ipa, “Keyaka aꞌumeꞌuꞌmeiya ona uꞌmeꞌi ma babataito a bababataitoweiya ona babataitowei, \v 40 ma au ahuohohiꞌu ma au ahukehakehaꞌu tughurana, ghutana taꞌu egha atavivi badei ma wei gabuhi yamna tauna ivo kaukauwei tauhi ayaivoi da hivo kaukauwa aubaihi.” \p \v 41 Maranaina Aposel 10, weꞌi dedena hi nonori, tauhi hi rau-amoghaighai James ma John auwarihi. \v 42 Yesu tauhi ivi tagogiyana meyehi ma i riwehi, “Taumi aꞌu rava ona haramanei da eteni ravahi ahi babada hivi riwapana kauwa, yamna aubaina da rava au gabaurihi he rau-iviꞌapoꞌapoeyehi. \v 43 Ma taumi awarimi apo egha nanaꞌarena. Aiyaꞌi ana ghohana da au poumi inavi bada, yamna inavi taunoya, \v 44 ma tauna aiyaꞌi i ghoheghohei da ina teregheꞌetana meyei yamna inavi taunoya, anatapumi aubaimi. \v 45 Tau Rava Natuna, egha ata nei da onavi taunoyei eꞌegha da tau ana vitaunoya ma au yawahana ana amverenei rava maghamaghauhi ahi yawahana gimara meyanana aubaina.”\f + \fr 10:45 \ft Yamna marainana, Yesu ghohapoapoe ravahi i raviepahiahi ma hinina ivi yara ma i hiraghe. Isaiah 53 au horana i girumi da tauna ana noyaꞌohohina yamna God ana taunoya ma yamna ivi heghai.\f* \s1 Mataꞌapoapoe, Bartimaeus, i inana. \r (Luk 18:35-43) \p \v 46 Tauhi hi nei au Jericho. Ma marainana, Yesu ma ana tauvotaghotagho ma patara ghehauhi maitehi Jericho hi hopuhopu tawanei, Mataꞌapoapoe Bartimaeus Timaeus natuna, etanai au ririvana i tughutughura ma ivivi gigimana. \v 47 Ma maranaina i nonori da Yesu Nasaretei i naenae, tauna i garara, “Yesu, David natuna, ma rau-nuwaꞌapoꞌapoyeꞌu.”\f + \fr 10:47 \ft Mataꞌapoapoe, Yesu i ghorei, David natuna, yamna riwa ghaeghaena mai Jew anatapuhi hi haramanei da Keriso yamna God ana vinevine. Mai Jew hivi paꞌipaꞌi da God ana vinevine rava itavi yawahanihi ma itavi bada me warihagha guyau David ivivi bada nanaꞌarena. (Psa 89:3-37, Isa 29:18-19; 35:5-6; Jer 23:5-6, Ezekiel 34:23-24)\f* \p \v 48 Patara hi pari-ghahiyei da ita genuwana ma eꞌegha da tauna i garara guraguratana, “David natuna, ma rau-nuwaꞌapoꞌapoyeꞌu.” \p \v 49 Yesu i tumahiri ma i riwehi, “Ona ghoreiyaꞌi” \p Anina ma mataꞌapoapoe hi ghorei, “Mavi nuwa ahiahi ma ma vomahiri Tauna e ghoreghorem.” \p \v 50 Puru i tawananaiyei ma ivi hauhepa ma i nei Yesu awarina. \p \v 51 Yesu i rau-bayadei, “Aiwaꞌi ana ghohai aubaim?” \p Mata apoapoe ipa, “Tauviharaharamana, a ghohei da ana inana.” \p \v 52 Ma Yesu i pari-beyei, “Ma nae, am vitumaghana, ivi yawahanim.” Ma maratagogi i inana ma ivo taghoi. \c 11 \s1 Yesu au Jerusalem i rui \r (Mat 21:1-11; Luk 19:28-40; Jhn 12:12-19) \p \v 1 Tauhi Jerusalem hi tutugheregherei, au Bethphage ma Bethany, Olives oyana au gheregherena ma ana tauvotaghotagho ruwagha i aiparitawanehi, \p \v 2 Ma we nanaꞌarena i riwehi, “Ona nae meyagaina au naota awarina ma marainana au meyagaina ona ruirui, apo \tl donki\tl* ghaubona raghiraghitana ma egha aiyaꞌi ita gerugeruiya ona inanai, ona kaiweni ma weka ona neiyai. \v 3 We kauwana ona ghohaghohai ma aiyaꞌi ina rau-bayademi da aiwaꞌai aubaina o ghohaghohai, yamna ona riwei, ‘Bada i ghoheghohei, mara tupona ava aubaina ma inapari tawanana meyeiyai.’” \p \v 4 Tauhi hi nae da \tl donki\tl* raghiraghitana, metaeta au naona hi inanai ma hi kaiweni. \v 5 Taumahiri, hi inanahi ma hipa, “Aiwaꞌi aubaina \tl donki\tl*na o kaikaiweni?” \p \v 6 Yesu ponana hi pari-verehi ma tauhi hivi aninehi. \v 7 Donki hi naiyei Yesu awarina ma gara au uputuwana hi hesi ma tauna i geru.\f + \fr 11:7 \ft See 2 Kings 9:12-13\f* \v 8 Rava maghamaghauhi gara au etanai hita uri ma ghehauhi ai ruguruguna hi yavahehi. \v 9 Ma rava ghehauhi etanai hi raveni ma ghehauhi hivi muri ma hi garagarara: \q1 “\tl Hosanna\tl*, viahiꞌahinana, aiyai tauna God wavanei, i neꞌi,\f + \fr 11:9 \f* \f + \fr 11:9 \ft au naona anona yamna, marina mavi yawahaniai ma muriyai hivi rai da rava hevovo hepahepai ma hevivi egwayauwei.\f* \m \v 10 Viꞌahiꞌahinana, e nenei da inavi bada me amata David; \tl Hosanna \tl* au aidamo.” \p \v 11 Yesu au Jerusalem i rui ma i ghae au temple, aiwaꞌi anatapuna i tuvirevirei ma madegha i kwahakwaha aubaina ana Aposel 12 maitehi hi nae au Bethany. \s1 Yesu kaiyaha i kuvari \r (Mat 21:18-19) \p \v 12 Mara tomgheha, tauhi au Bethany da hi ghaeghae au Jerusalem ma Yesu am i hiraghe. \v 13 Au uwama ma kaiyaha ana ruguruguna i inanai, i nae da ita inanai, anaꞌanona bo eꞌegha. Kaiyahana ruguruguna ava aubaina ai uwauwa egha ahi mara. \v 14 Ana tauvotaghotagho, hi rau-rautanighana ma kaiyahana i kuvari, “Egha meyanai aiyaꞌi anom ina ammeyei!” \s1 Yesu tauvi gimagimara ivi yaghaghana hopunehi \r (Mat 21:12-17; Luk 19:45-48; Jhn 2:13-22) \p \v 15 Maranana au Jerusalem hi gheꞌeta ma Yesu au temple i rui ma tauvi gimagimara ivi yaghaghana hopunehi. Mane tausenisihi ma kiu taugimarehi ahi teiboro ma ahi anitughura ivi touvirahi,\f + \fr 11:15 \ft Dobugheha manena hi senisenisi virai\f* \v 16 ma ivi ghaꞌa da temple au orana egha aiyaꞌi inavi gimagimara. \v 17 Viharaharamana ivi kareni ma i riwehi, “God riwana hi girumi da, aꞌu numa yamna pari numana aubaihi\f + \fr 11:17 \ft See Isa 56:7\f* \q1 ma taumi o ghohai da me taudanedanene ahi gabu.” \f + \fr 11:17 \ft See Jer 7:11-15\f* \p \v 18 Pirisi ghaeghaehi ma raugagayo tauvi haraharamanahi hi nonori mavi hiraghenana ogatarana hivi kareni, anona tauhi hi rovowei aubaina patara ghaeghaenana ana viharaharamana hi bahebahei. \p \v 19 Aubigai, Yesu ana tauvotaghotagho maitehi Jerusalem hi netawanei. \s1 Kaiyaha i poꞌi \r (Mat 21:20-22) \p \v 20 Hubahubanai tauhi hi naenaeme ma kaiyahana hi inanai da i poi. \v 21 Peter Yesu ana dede i notai ma i riwei, “Ma inana! Kaiyahana u kuvakuvariya i hiraghe.” \p \v 22 Yesu i pari-beyehi, “God awarina onavi tumaghana. \v 23 A ririwana kauwemi, aiyaꞌi da wei oyana ina riwei da inavo mahiri ma ina tawanana meyei au boga ma egha ina nuwahaburu ma aiwaꞌi i yatoyatoniya inavi tumaghanei apo i ririweiya ina tupuwa. \v 24 Wei yamna aubaina a riwemi, maranana o rau-raupari ma aiwai ovivi baghei ma ovi tumaghana da o vaini ma aiwai ovivi baghei God ina veremi. \v 25-26 Ma marainana o rau-raupari, maeturaturam ahi ghohaboa awarimi ona nota tawanei, yamnei amam au mara taumi ami ghohaboꞌa ina nota tawanei. Ma ina pa egha ona nota tawanei apo amami au mara egha ami ghohaboꞌa ina nota tawanei.” \s1 Jew babadahi Yesu ana vibada hivi tarapiriyei \r (Mat 21:23-27; Luk 20:1-8) \p \v 27 Tauhi hi nememei au Jerusalem ma Yesu temple au horana i rui, piripirisi ghaeghaehi, raugagayo tauvi haraharamanahi ma babada ghehauhi hi nei Yesu awarina, \v 28 ma hi rau-bayadei, “Aiwaꞌi riwapananei wei ghohahi e ghohaghohahi? Aiyaꞌi riwapanana i verem?” \p \v 29 Yesu i pari-beyehi, “Taꞌu raubayada tagogi ana raubayademi ma ina pa onapari beyeꞌu, yamna ana riwemi da aiwaꞌi riwapananei we ghohahi a ghohaghohai. \v 30 Ona riweꞌu, John mepa ana riwapana i vaini da i bababataito: yamna Godei bo ravei?” \p \v 31 Tauhi hivi tarapiri vivira, “Aiwaꞌi tana yatoni? Ina pa tana riwa da Godei; apo ina pa, aiwaꞌi aubaina da John egha otavi tumaghanei? \v 32 Ina pa tana riwa da ravei...” Tauhi rava hi rovowehi aubaina rava anataputapuhi hi ririwa da John anina peroveta.\f + \fr 11:32 \ft See Luk 20:6\f* \v 33 Yamna aubaina tauhi Yesu hi pari-beyei hipa, “Tauai egha ata haramanei.” Yesu tauhi i riwehi, “Yamna aubaina da taꞌu egha ana riwemi, aiwaꞌi riwapananei we kauwahi a kaukauwehi.” \c 12 \s1 Grape vaovaona awanaina \r (Mat 21:33-46; Luk 20:9-19) \p \v 1 Anina ma Yesu awanaꞌinei auwarihi i dede, “Mara tagogi oroto grape vaovaona i vaghoi, i gari, grape anibuyona i gharai ma anivipaꞌipaꞌi numana ivo wai.” Anina ma rava ghehauhi auwarihi i am verenei da grape vaovaona hitavi bagibagi ma tauna i nae au dobugheha. \f + \fr 12:1 \ft Vineyard vaovaona yamna ghoroghorova wavana wine ma anona wavana yamna grape. Rava wei grapehi anona hetutupihapihaghi, he tereterehi ma mahina e rauwei da evivi waeni ma he umaumai Isa 5:1-2.\f* \p \v 2 Marainana grape tamana ana mara i gheꞌeta, ana taunoya i pari-tawanei da ana ruva vainana aubaina. \v 3 Grape vaovana tauvi bagibagina ravahi, taniwaga ana taunoya hi vunuboꞌai ma kwakwavina hi pari-tawanana meyei. \v 4 Taniwaga, taunoya ghehauna i pari-tawanei ma grape vaovaona tauvi bagibagina ravahi, koyana hi rau-mutumutui ma hivi tepahubai. \v 5 Ma taunoya ghehauna i pari-tawanei ma tauna hivi hiragheni ma kauwana tagogina hi kauwei taunoya ghehauhi auwarihi, ghehauhi hi rau-mutunaiyehi ma ghehauhi hivi hiraghenihi. \v 6 Rava tagogiava i maeterei yamna taniwaga natuohohina ma au damona taniwaga natuohohina ana nuwavainana, i pari-tawanei ma ipa, “natuꞌu, hinavi virei.” \v 7 Ma grape vaovaona tauvi bagibagina ravahi, hi riwanameyehi hipa: weꞌi taniwaga natuna, ona neꞌi, tana vunui ma ana grape vaovaona tanavi taniwagei. \v 8 Anina ma tauhi taniwaga natuna hi vunui ma hivi hiragheni ma tupuwana hi tawanana hopunei. \p \v 9 Yesu i rau-bayada, “Grape vaovaona taniwagana aiwaꞌi ghehauna ina ghohai?” Tauna ina nei da grape vaovaona tauvi bagibagihi inavi pupuhi ma grape vaovaohi rava ghehauhi ina verehi.\f + \fr 12:9 \ft See Luk 13:34-35\f* \v 10 Taumi warihagha hi girugirumiya o hiyavi bo eꞌegha? \q1 “Tau raunuma tuwatuwaꞌoroto hi paripari-viraiya muriyaꞌi \q2 hi inana da tauna tuwatuwa kauwa.”\f + \fr 12:10 \ft Yesu tauna God ana numataparoro vouna ana tuwatuwaꞌoroto. Eph 2:19-21.\f* \q1 \v 11 Weꞌi yamna Bada i ghohai; ma au matata inanana i ahi kauwa.\f + \fr 12:11 \ft read this talk in Psa 118:22-23.\f* \p \v 12 Jew babadahi hi ghohei da Yesu hita pani, anonana tauhi hi haramanei da wei awanaꞌina yamna tauhi e dededehi. Wate tauhi patara hi rovowehi aubaina hi voterei ma hi nae. \s1 Takisi vimaihana Sisa awarina \r (Mat 22:15-22; Luk 20:20-26) \p \v 13 Parisis ma Herod ana rava, ghehauhi hi pari-tawanehi, da Yesu hita rau-dadani. \v 14 Hi nei awarina ma hi riwei, “Tauviharaharamana, tauai a haramanei da tam egha uta morumoru, ma utavi bainaenae. Anonana tam egha rava uta rovorovowehi ma riwa kauwei God ana ghoha evivi haraharamanei. Ma riweꞌai da raugagayo e maꞌamaꞌae bo eꞌegha da Rome ahi guyau wavana \tl Sisa\tl* ana takisi atavi maihei? Tauꞌai ana vimaiha bo eꞌegha?” \p \v 15 Ma Yesu ahi moru i haramanei, aubaina i pari-beyei, ipa, “Aiwaꞌi aubaina o rau-raudadaniu? Roman manena ona neiyaꞌi da ana inanai.” \p \v 16 Mane tagogi hi neiyaꞌi Yesu awarina ma i rau-bayadehi, “Weꞌi ayaꞌi aruwana ma wavana?” \p Ma hi pari-beyei, hipa, “\tl Sisa\tl* wavana ma aruawana” \p \v 17 Yesu i riwehi, “Yamna aubaina, aiwaꞌi da \tl Sisa\tl* gharinei, \tl Sisa\tl* ona verei ma aiwaꞌi da God gharinei, God ona verei.” Ma Yesu hi bahei. \s1 Hirahiraghehi ahi vomahiri vitarapirina \r (Mat 22:23-33; Luk 20:27-40) \p \v 18 Sadusi ghehauhi, hiragheyei vomahirina egha hitavi tumaghanei yamna aubaina hi nei Yesu awarina ma hi rau-bayadei. \v 19 “Tauviharaharamana, Moses ana raugagayo wenanaꞌarena i girumi aubaita: mepada oroto ina hiraghe ma hiwapena egha itavi natuna, orotona ana teverana hiwapena ina ravaghi da rowarowa hinavi tupui da turana hirahiraghena aubaina.\f + \fr 12:19 \ft Deu 25:5-6\f* \v 20 Mara tagogi oroꞌoroto 7 (ayohi tagogi) ma hi maꞌamaꞌae. Tautuwagha i tavine da egha natunatuna ma i hiraghe. \v 21 Ma viruwaina wavinena tagogina iravaghi. Wate nanaꞌarena egha hitavi natuna ma orotona i hiraghe. Kauwana tagogina turahi vitonuina awarina i tupuwa, \v 22 maemae terenahi 7 wavinena tagogina hi ravaghi ma egha hitavi natuna ma hi hiraghe. Au damona wavinena i hiraghe. \v 23 Maranaina vomahirime ana au mara metauna orotona apo awana?” \p \v 24 Yesu i pari-beyehi ipa, O nota boꞌa ghagha! Ma o haramanei aiwaꞌi aubaina? Anonana taumi God riwana ana riwapana egha ota haramanei. \v 25 Maranaina hirahiraghehi, hiragheyei, hina vomahiri, yamna tauhi me aneya au mara ma egha hina tavine. \v 26 Ma marina, hirahiraghehi ahi vomahirime, vitarapirina. Moses ana buka o hiyavi bo eꞌegha; eyagi i araꞌarahiyana awarina, kampa i girumi da, God, Moses i riwei, “Tau Abraham ana God, Isaac ana God ma Jacob ana God.\f + \fr 12:26 \ft Exo 3:6\f* \v 27 Yamna yawayawahanihi ahi God ma egha hirahiraghehi. Anina o nota boꞌa kauwa.” \s1 Raugagayo Ghaeghaena ma gheghe Guratanana \r (Mat 22:34-40; Luk 10:25-28) \p \v 28 Anina ma raugagayo tauvi haraharamanana tagogi, i neꞌi ma aiwaꞌi hivivi tarapiriyei i nonori ma i inanai da Yesu, Sadusi, i pari-beyana kauwehi. Yamna aubaina i nei Yesu awarina ma i rau-bayadei, “Metauna raugagayona i gheꞌeta guratana?” \p \v 29 Yesu i pari-beyei ipa, “Raugagayo ghaeghaena ma gheghe guratanana weꞌi: ‘Mai Israel ona rau-tanighana! Bada ata God yana tauna ava ata Bada. \v 30 Nuwanuwami taputapunei, horami taputapunei, ami nota taputapunei ma ami riwapana taputapunei onavi nuwavainei.’\f + \fr 12:30 \ft Deu 6:4-5\f* \v 31 Raugagayo gheghe guratanana, viruwaina yamna weꞌi: ‘Rava ghehauhi mavi nuwavainei me tam evivi nuwavaina meyem nanaꞌarena. Weꞌi raugagayohi ruwaghahi i ghe vavahagha, egha me ghehauhi nanaꞌarena.’”\f + \fr 12:31 \ft Lev 19:18\f* \p \v 32 Raugagayo tauvi haraharamanana, Yesu i riwei, “U riwa kauwa, God tagogiava ma egha mepa ghehauna ita maꞌamaꞌae.”\f + \fr 12:32 \ft Deu 4:35\f* \v 33 Yamna aubaina God mavi nuwavainei, horam taputapunei, am nota taputapunei ma am riwapana taputapunei ma maeturam mavi nuwavainei me tam evivi nuwavaina meyem, nanaꞌarena. Wei raugagayohi ghe guratana egha me puyo apuꞌapunana bo puyo ghehauhi nanaꞌarena. \p \v 34 Yesu ravana, mayana i vaini da nuwahuyehuyei i pari-beyana aubaina da i riwei, “Wei raugagayohi i raꞌata guratana egha me puyo araꞌaratana bo puyo ghehauhi nanaꞌarena.” Wei au murina, egha ayaꞌi ghehauna, ita rau-tepatora da Yesu ita rau-bayadana meyei. \s1 Ayai Natuna Keriso \r (Mat 22:41–23:36; Luk 20:41-47) \p \v 35 Yesu au temple ivivi haraharamana ma wenanaꞌarena i rau-bayada, “Aiwaꞌi aubaina, raugagayo tauvi haraharamanahi, he ririwa da Mesaiya yamna David, natuna? \v 36 Aruwa Vivivireina David i rau-hepai da we nanaꞌarena i riwa: \q1 ‘Bada aꞌu Bada, i riweꞌi. \q2 Weka, au ahuohohiu ma tughura, \q1 da maranana am ghaviya, \q2 aem au gabaurina ana terehi.’ \p \v 37 “David taunei e ririwa da au Bada menanaꞌarena ma Mesaiya, David natuna?” \p \v 38 Yesu ana au viharaharamana, ipa, “Raugagayo tauvi haraharamanahi ona inana kauwehi. Tauhi hi ghohei da gara manamanaihi hina oteni ma hina bababaranae, boru au gabuhi ma au maketi rava anavi virahi, hina nenebeyehi. \v 39 Pari au numana tauhi anitughura, vinevinena he vaivaini ma au toreha, gabu ahiahihi he vaivaini. \v 40 Tauhi hiwahiwape he rau-kwayekwayehi ma he rau-iviꞌapoapoeyehi ma pari manamanainei au matamata hevivi morumoru. Tauhi ravahi nanaꞌarena ahi kovogha ina raꞌata guratana.” \s1 Hiwape ana puyo \r (Luk 21:1-4) \p \v 41 Maranaina Yesu mane aniterenana au ririvana i tughutughura ma ivi neneghana ma rava hi puyopuyo. Rava mahumahurahi mane ghaeghaena ma maghamaghauhi hi tereterei. \v 42 Anina ma hiwape dabudabuꞌarana, i nei ma ana puyo mane haburuna i terei. \v 43 Yesu ana tauvotaghotagho i rau-ghoreghorehi ma i pari-verehi, “A ririwana kauwemi, Weꞌi hiwapena dabudabuꞌarana ana puyo i teretereꞌiya yana i raꞌata guratana egha me rava ghehauhi. \v 44 Rava ghehauhi ahi mahura maemaeterenana hi puyowei ma wei wavinena dabudabuꞌarana, aiwaꞌi da awarina i maꞌamaꞌae, anatapunana i amverenei.” \c 13 \s1 Yesu temple viapoapoenana i dedei. \r (Mat 24:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Maranaina Yesu temple i hopuhopu tawanei ana tauvotaghotagho tagogi i riwai ipa, “Tauviharaharamana ma inanahi, ghaꞌimahi hi raꞌata ghagha ma numahi inanahi hi ahi ghagha!” \p \v 2 Yesu i pari-beyei, “Weꞌi numahi ahiahihi, e inainanahi hina dabarara pahi da egha metauna ana au gabu ina mae terei.” \s1 Piripiri ma rauivi apoapoe. \r (Mat 24:3-14; Luk 21:7-19) \p \v 3 Yesu Olives au oyana i tughutughura temple au baba ghehauna ma Peter, James, John ma Andrew hi nae da govagovaghanei hi rau-bayadei. \v 4 “Ma riweꞌai, wei kauwahi meyanai hina tupuwa ma matakirahana aiwaꞌi” \p \v 5 Yesu i riwehi “Ona inana kauwa da egha aiyaꞌi ina morumi, \v 6 Muriyai rava wavaꞌuwei hina nei. Ma hina riwemi da, yamna Keriso ma rava maghamaghauhi hinavi deghahi. \v 7 Maranai ghaviya tuyeghana ma gugurana u nonori, egha ma rovorovo. Weꞌi kauwahi hina tupuwa, wate yamna egha damona. \v 8 Dam hina vomahiri ma dam ghehauhi maitehi hinavi tonavivira ma guyaguyau hina vomahiri ma hinavi tonavivira. Yoyo ma gomara, dobu ghehauhi auwarihi hina tupuwa. Weꞌi kauwahi yamna me wavine ana viyara evivi kareni vinatuna au marana.” \p \v 9 Matami ina kaya ma ona inana kauwa! Rava hina panimi ma hina naiyemi rauhetara au gabuna. Ma pari au numana hina kwapumi ma babada da guyaguyau hina rau-hetahetaremi ma aubaiu onavi taudede. \v 10 Wate muriyai da mara damona ina gheꞌeta, tuyegha ahiꞌahina, rava anatapuhi auwarihi hina rau-guguyei. \v 11 Maranaina hina panim, rauhetara aubaina, aiwaꞌi ona yatoyatoniya aubaina egha onavi nuwaboya. Rauhetara au marana aiwaꞌi o yatoyatoniya anina ona yatoni, aubaina na riwana yamna egha tamei ma Aruwa vivivireinei. \v 12 “Rava varehihi hinavi benabenamehi ma hinavi hiraghenhi, ama nanaꞌarena natuna auwarihi ina kauwehi. Ma rowarowa amamahi da ayoyohi hinavi ghaviyehi ma hinavi hiraghenihi. \v 13 Rava anatapuhi hinavi ghaviyemi aubaiu. Ma aiyaꞌi da evivi patutu ghavata au damona ina yawahana.” \s1 Nuwaboya ghaeghaena ana mara \r (Mat 24:15-28; Luk 21:20-24) \p \v 14 Yesu i riwa, “Apo inana vihini rovorovona au naomi, ona inanai, mepa egha uta ghoheghoheiyana, ina mahimahiri.”\f + \fr 13:14 \ft Dan 9:27, 11:31, and 12:11\f* (Ona haramanei da weꞌi anona aiwaꞌi) “Tauhi au Judiya maemaehi hina ruba da hina nae au oya. \v 15 Aiyaꞌi numa au tepana, e maꞌamaꞌae egha ina ghaꞌira numa au horana, purapura vainana aubaina. \v 16 Nanaꞌarena aiyaꞌi da ana au vaovao evo vobagibagi egha ina naeme au numa, ana puru vainana aubaina. \v 17 Waivine duwaduwamahi mavivi ghughuhi apo hinavi nuwa apoapoe kauwa \v 18 God onavi baghai da weꞌi kauwahi egha ina tupuwa au marahuba. \v 19 Ma nai au marana vinuwaꞌapoꞌapoe ma hini viyara ghaꞌeghaꞌena ina tupuwa. Marainana God dobu i kauwei ma i nei da marina egha nanaꞌarena ita tupuwa. Ma egha meyanai ina tupuwame. \v 20 Bada mara i ravi tupoi da rava hina yawahana ma ita pa eꞌegha, apo egha aiyaꞌi ghehauna ita yawahana dadana. Bada ana rava vinevinehi aubaihi da mara ivi tupoi.” \p \v 21 “Nai au marana mepa aiyaꞌi da e ririwem, ‘Mesaiya weka’, bo ‘Ma inana, Mesaiya noꞌore!’ Egha mavi tumaghanei. \v 22 Anona yamna Mesaiya ma peroveta morumoruhi he nenei. Tauhi apo matakiraha ma anibaha kauwahi hina kauwehi, rava ma God ana rava vinevinehi maitehi hitavi deghahi. \v 23 Matami ina kaya ma ona inana kauwa! Aiwaꞌi anataputapuna a riwanapahiyemi.” \s1 Rava natuna ana nememei \r (Mat 24:29-31; Luk 21:25-28) \p \v 24 “Wate nai apoꞌapoena au murina, \q1 ‘madegha egha ina rarana\f + \fr 13:24 \ft Isa 13:10\f* \q2 ma nawaravi ina gimtonei. \q1 \v 25 Au yada Kipora hina dabadabarara’ \q2 ma mara purapurahi ghaeghaehi ma viviriwapanahi hinavi guhuguhu.”\f + \fr 13:25 \ft Isa 34:4\f* \p \v 26 “Ma nai au marana, Rava Natuna hapauwei ana riwapanana ma ana boruborumana ona inanai ina neꞌi.\f + \fr 13:26 \ft Dan 7:13\f* \v 27 Ma tauna aneya inapari tawanehi da hina nae dobu au mutuna da au mutuna ma God rava i vinevinehi anatapuna hina taravainihi.” \s1 Kaiyaha awanaina \r (Mat 24:32-44; Luk 21:29-33) \p \v 28 Anina ma Yesu i riwa, “Kaiyaha ona inanai ma inavi haraharamanimi. Maranaina raghana e numonumo, ma haramanei da aiꞌuwaꞌuwa e tuturiyaꞌi. \v 29 Nanaꞌarena, maranaina, weꞌi kauwahi u inanai da e tuputupuwa yamna ma haramanei da Rava Natuna e tuturatum. \v 30 Taꞌu, anina a ririwemi, weꞌi kauwana ina tupuwa, muriyai da rava we au dobuna maemaehi hina hiraghe pahinihi. \v 31 Mara ma dobu ina hamoꞌa wate taꞌu riwaꞌu egha meyanai ina hamoꞌa.” \s1 Bada ana nememei marana egha aiyai ita haramanei \r (Mat 24:36-44) \p \v 32 Egha aiyaꞌi ita haramanei, Bada me au madeghana bo au marana ina nei, egha aneya au mara bo Natuna, anina, Amana tauna ava i haramanei. \v 33 Onavi neneghana! Matami ina kaya! Egha ota haramanei mara aiwaꞌi nai marana ina gheꞌetai. \v 34 Me oroto au dobugheha e naenae ma ana numa e nenetawanei ma tau-bagibagi vibadana i verehi da ana numa hita paꞌini ma metaeta taupainina i riwei, “Ma vipaꞌipaꞌi kauwa.” \v 35 “Yamna aubaina onavi neneghana taniwaga ana nememei marana aiwai, egha ota haramanei, mepa da raviraviyai, au poniwana, maratomtom bo hubahubanai. \v 36 Mepa da ina nememei, egha ma enoeno ma ina ravighorim. \v 37 Aiwaꞌi a ririwemi tagogina rava anatapuhi a ririwehi.” Matami ina kaya! Onavi neneghana! \c 14 \s1 Jew babadahi Yesu ana hiraghe hivi ogatarei \r (Mat 26:1-5; Luk 22:1-2; Jhn 11:45-53) \p \v 1 Madegha ruwagha i maꞌamaꞌae muriyai da Raghona amna ma Payawa dododo eghana torehana ana mara. Piripirisi ghaeghaehi ma raugagayo tauvi haraharamanahi etanai hi baibaihei da govagovaghanei ma Yesu hita vunui da hitavi hiragheni.] \p \v 2 Hipa, “Wei ghohana, egha toreha au marana, tana kauwei, apo rava hina voghahighahiyawa.” \s1 Wavine niura ghabughabuna Yesu au koyana i hiwaghi \r (Mat 26:6-13; Jhn 12:1-8) \p \v 3 Maranaina Yesu au Bethany Simon ana au numa, i maꞌamaꞌae. Simon au naona opina pagapagana, ana au numa i amꞌam ma wavine dadi ghabughabuna maihana ghaeghaena, dadi wavana \tl nard, taunei\tl* ava hi kaukauwei. Wavinena reduna i kaiweuni ma Yesu au koyana i hiwaghi. \v 4 Rava ghehauhi kampa hi maꞌamaꞌae, hi rau-amoghaighai ma hivi tarapiriyei, “Aiwaꞌi aubaina da niura ahiꞌahina ivi kayokayowei?” \v 5 Ita gimarei da mane ghaeghaena ita vaini da rava vivinuwa apoapoehi ita verehi ma tauhi nanaꞌarena wavinena hi enieni. \p \v 6 Yesu i riwehi, “Ona voterei! Aiwaꞌi aubaina o enieni? Tauna kauwa ahiꞌahina i kauwei aubaiu. \v 7 Rava vivinuwa apoapoehi maitehi ona maꞌamaꞌae ma ona vovo haguhi wate taꞌu egha maitemi tana maꞌamaꞌae. \v 8 Tauna ana bagibagi i kauwei da, niura au opiꞌu i hiwaghi da tupuwaꞌu i ai vokaukauwei am ghurughuruva aubaina. \v 9 A ririwana kauwemi, mepa aiyai da tuyeghaꞌu ahiꞌahina, e rau-guguyei, dobu anatapuna, weꞌi wavinena aiwaꞌi i kaukauweiya, maiteni hina dededei.” \s1 Judas ivi anina da Yesu ina amverenei \p \v 10 Anina ma Judas Iscariot, Yesu ana Aposel tagogi, tauhi 12 au horahi i nae piripirisi ghaeghaehi auwarihi da Yesu itavi benabenamei. \v 11 Marainana wei riwana hi nonori tauhi hivi nuwa ahiahi kauwa da hiparivai nuwaghani da, mane hina verei. Anina ma Judas, gavogavo i baibaihei da Yesu ita amverenei. \s1 Yesu ana tauvotaghotagho maitehi hi amgogona. \r (Mat 26:17-25; Luk 22:7-14, 21-23; Jhn 13:21-30) \p \v 12 Payawa Dododo Eghana Amna vokaukauwana ana au mara, au naonei yamna, sipu ghaubona he vunuvunui Raghona amna aubaina. Yesu ana tauvotaghotagho hi rau-bayadei, “Mepa u ghohei da ana nae ma Raghona amna ana vokaukauwei aubaim?” \p \v 13 Anina ma ana tauvotaghotagho ruwagha, ivi tauririwahi ma i pari-tawanehi, “Ona nae au Jerusalem ma oroto tagogi waira nauna e avaꞌavaraiya ona inanai, tauna onavi muri taghoi, \v 14 da metauna au numana e ruiruiyana, kampa ona rui ma numa taniwaga ona riwei, ‘Tauviharaharamana i riwa, me au hayana ana tauvotaghotagho maitehi Raghona amna ina ani?’ \v 15 Tauna haya au aidamo, ghaeghaena ma vovononoghana inavi heghemi, kampa aubaita ona vokaukauwa.” \p \v 16 Tauvotaghotagho hi nae au Jerusalem ma Yesu aiwaꞌi i ririweiya nanaꞌarena hi tuhaghai ma Raghona amna hivo kaukauwei. \p \v 17 Aubigai Yesu ana tauvotaghotagho 12 maitehi hi nei. \v 18 Maranaina hi amꞌam ma Yesu i riwehi “A ririwana kauwemi, apo au horami rava tagogi inavi benabenameu. Aiyai da maiteni a amam” \p \v 19 Anatapuhi hi rau-genuwanehi ma tagotagogei ava hi rau-raubayada viravira, “Taꞌu bo?” \p \v 20 Yesu i pari-beyehi, “Taumi 12 au horami tauna, aiyaꞌi da ana payawa taꞌu maiteu au aboma avivi gayo tagogi. \v 21 Rava Natuna apo ina hiraghe hi girugirumiya nanaꞌarena. Ma aiyaꞌi da Rava Natuna ina amamverenei apo ana yawahana ina apoꞌapoe kauwa. I ahi da ravana havena da ayona ita ghuni!” \p \v 22 Maranaina hi amam ma Yesu payawa i vaini ma God ivi egwayauwei ma ivo tomui ma ana tauvotaghotagho i verehi ma i riwehi, “Ona vaini, weꞌi tupuwau.” \p \v 23 Muriyai keyaka i vaini, God ivi egwayauwei ma keyaka i verehi ma hi uma. \v 24 I riwei “Weꞌi taraꞌu, i wanahiwaghi maghamaghauhi aubaihi, taraꞌuna God ana parivai nuwaghana vouna aubaina. \v 25 A ririwana kauwemi, weꞌi wainina egha meyanai ana umameyei nai au marana da wain vouna ana umai, God ana au vibadana.” \p \v 26 Anina ma rauwa tagogi hi ravi ma hi nae au Oya Olives. \s1 Peter, Yesu ina rau-boviyei \r (Mat 26:31-35; Luk 22:31-34; Jhn 13:36-38) \p \v 27 Yesu ana tauvotaghotagho i riwehi, “A ririwemi, anatapumi apo ona rovo ma ona rubatawaneu ma tau avau ana maꞌae, me warihagha i girugirumiya nanaꞌarena. God sipu taupainina, inavi hiragheni ma sipu hina rovo ma hinavi yamonehi.” \v 28 Wate God inavo mahirime au murina, anavi nao, au Galili ma muriyai ona nei. \p \v 29 Peter i pari-beyei, “Mepa da ghehauhi hina netawanem ma tau egha meyanai ana netawanem.” \p \v 30 Yesu, Peter i riwei, “Taꞌu a ririwem, we au waguvaraina, muriyai da kamkam mara ruwagha ina tou, tam apo mara tonugha ma rau-boviyeu.” \p \v 31 Peter pona bagibaginei i pari-beyei, “Havena da hinavi hiragheniu, taꞌu egha meyanai ana rau-boviyem.” Ma tauvotaghotagho ghehauhi nanaꞌarena hi riwa. \s1 Yesu au Getsameni i raupari. \r (Mat 26:36-46; Luk 22:39-46) \p \v 32 Yesu ana tauvotahotagho maitehi hi nei da au \tl Getsameni \tl* ma i riwehi, “Weka ona tughura ma ana raupari.” \v 33 Yesu, Peter, James ma John i taravainihi ma maiteni hi nae. Yesu nuwaboya horanina i nughunughuri. \v 34 Yamna aubaina Yesu i riwehi, “Aꞌu nuwaboya i raꞌata guratana da evivi hiragheniu. Weka onavi paꞌipaꞌi ma onavi neneghana.” \v 35 I veraunae haburuna ma aetutuna au dowa i tapegharowei ma i raupari, mepa da tagotagogina, yamna wei hinivi yarana marina ita veruvireu. \v 36 Yesu i riwa, “Amaꞌu! Amaꞌu! Aiwaꞌi anatapuna awarim tagotagogina, awariu hini viyara keyakana ma vaina tawanei da taꞌu egha ana umai, wate egha tau aꞌu ghohana ma tam am ghohanei.” \p \v 37 Anina ma i wanavirai ma i inanai da ana tauvotaghotagho hi enoeno, yamna aubaina Peter i riwei, “Simon, o enoeno bo? Apo matami ita kaya mara haburuna bo eꞌegha?” \v 38 “Onavi neneghana ma ona raupari da egha au rauweyara ona peꞌu. Aruwa i ghoheghohei ma tupuwa i tapia.” \p \v 39 I nae me ma i rauparime da parina au naona i iyatoyatoniya tagogina i yatona meyei. \v 40 Tauna i nememei ma i inanahi da ana tauvotaghotagho yohora hi rau-raumatadudu: egha tagotagogina da matahi ita kaya. Ma tauhi hivi nuwanaina da, aiwaꞌi hita yatoni. \p \v 41 Mara vitonuina i nememei ma i riwame, “Taumi yohora o rau-matadudu ma ovivi yawahi bo? Raumatadudu anina. Ana mara i gheꞌetai, ona inana, Rava Natuna hi amverenei ghohaꞌapoapoe ravahi, ahi au vibadana. \v 42 Ona vomahiri ma tana nae. Tauvi benabenameꞌu, ona inanai eneneꞌi.” \s1 Yesu hi vunui ma hi pani. \r (Mat 26:47-56; Luk 22:47-53; Jhn 18:3-12) \p \v 43 Yesu yohora i dedede ma Judas tauna tagogi, tauvotaghotagho 12, au horana i gheꞌeta. Rava maghamaghauhi, ahi apia dabaruma ma kwasikwasi hivo wahi ma tauna maitehi hi nei. Piripirisi ghaeghaehi, raugagayo tauvi haraharamanahi ma babada ghehauhi, wei ravahi hi hegarihi da hi nei. \v 44 Tauvi benabenama ana matakiraha patara ivi heghehi, “Metauna orotona ana taratara haghavuiya ma navanavana ana yaghoyaghoniya tauna ona vodidini, ona pani ma ona taravaina naiyei.”\f + \fr 14:44 \ft Jew ahi vaivai da tura kauwana navanavana ruwaghana ina yaghoni maranaina hevivi egwayau.\f* \p \v 45 Maranaina Judas i gheꞌeta ma i nae Yesu awarina ma i riwei, “Tauviharaharamana” ma i tarahaghavui ma navanavana i yaghoni. \v 46 Anina ma Yesu hivo didini ma hi pani. \v 47 Wate Yesu ana tauvotaghotagho ghehauna kampa i mahimahiri, kwasikwasi i sina yavui ma pirisi ghaeghaena ana tau bagibagi tanighana i tara huvitawanei. \v 48 Yesu i riwehi ipa, “Aiwaꞌi aubaina apia o vowahi ma oneꞌi vunuwaꞌu aubaina da, me tau aiwai apoapoena ata kaukauweya. \v 49 Marana patapatana Temple au horana avi haraharamana ma egha ota paniu. Wate wei kauwahi i tupuwa da God riwana anina da ina hegha.”\f + \fr 14:49 \ft Luk 19:47, 21:37\f* \p \v 50 Anina ma ana tauvotaghotagho anatapuhi tauna hi rovo ma hi ruba tawanei. \p \v 51 Oroto tagogi, gara tagogiava ma maihana ghaghaena, i vaini da ivi garei ma Yesu ivo taghotaghonaiyei ma maiteni hi ghoheꞌi da hita pani. \v 52 Wate ana gara ava, hisina kaiweuni ma ana kovakovana i rovo ma i ruba. \s1 Yesu hi rau-hetarei. \r (Mat 26:57-68; Luk 22:54-55, 63-71; Jhn 18:13-14, 19-24) \p \v 53 Yesu hi taravaini da hi naiyei pirisi ghaeghae guratanana ana au numa. Piripirisi ghaeghaehi, babada ghehauhi ma raugagayo tauvi haraharamanahi kampa hivivi tagogiyehi. \v 54 Peter au heiya ma muriyai ivo taghohi da rauhetara au gabuna, i rui, pirisi ghaeghae guratanana ana au numa, kampa i tughura ma rom tau painihi maitehi, au eyagi hivi viꞌirara. \v 55 Piripirisi ghaeghaehi ma babada anatapuhi Yesu ana apoapoe hi baibaihei da hitavi hiragheni, wate egha aiwaꞌi hita tuhaghai. \v 56 Rava maghamaghauhi Yesu hivi wavui wate ahi viwavu tapuneitapunei ava. \p \v 57 Rava ghehauhi hivo mahiri ma moruwei Yesu hivi wavui. \v 58 “Tauꞌai a nonori ma i riwa da, ‘wei tempolna, rava nimahiyei hivo wavowaiya ana goruhi ma madegha tonugha au horana, ana vowameyei, egha aiyai ghehauna ina vowai.’” \v 59 Marina ahi dede maitena tapuna da tapuna, aubaina, i piripiri da ana apoꞌapoe hita tuhaghai. \p \v 60 Pirisi ghaeghae guratanana ivo mahiri rava au naohi ma Yesu i rau-bayadei, “Rava he viviwavum ma am paribeyana aiwaꞌi bo eꞌegha?” \p \v 61 Wate Yesu i genuwana taitaina ma egha aiwaꞌi ita yatoni. Pirisi ghaeghae guratanana i rau-bayadana meyei, “Tam Keriso, God vivivireina Natuna bo?” \p \v 62 Yesu i pari-beyei, “Taꞌu. Ma apo ona inanai Rava Natuna, Vivirewapanana au ahuohohina ina tughutughura ma hapauwei au mara da ina nei.\f + \fr 14:62 \ft Dan 7:13\f*” \p \v 63 Pirisi ghaeghae guratanana ana gara i hogiri ma i riwa, “Aiwai aubaina rava ghehauhi ahi dede ta ghoheghohehi, \v 64 Ana vidibogha o nonori: ami nota aiwaꞌi?” A ghoheꞌi da hitavi hiragheni. \p \v 65 Ma ghehauhi, Yesu hi hovai, matana garei hi humai ma hi raviravi ma hi ririwei, “Ma riweai aiyaꞌi i ravim.” Ma taumahirighaghara hi vaini ma hi rau-navanavai. \s1 Peter, Yesu I Rau Boviyei \r (Mat 26:69-75; Luk 22:56-62; Jhn 18:15-18, 25, 27) \p \v 66 Maranai Peter, au gabaꞌura, numa au naona ma pirisi gheghetehaharana ana tau-bagibagi wavinena i nei. \v 67 Peter i inanai au eyagi ivi viꞌirara da i riwei ipa, “Tam, Yesu Nasaretei maiteni o naenae.” \p \v 68 Ma i rau-boviyei ipa, “Tau egha ata haramanei tam aiwaꞌi e dededei.” Ma nai gabuna i netawanei. Nai maranaina kamkam i tou. \v 69 Tau-bagibagi wavinena i inana meyei ma rava kampa hivi mahiriyana i riwehi ipa, “Wei tauna turana tagogi.” \p \v 70 Wate Peter i rau-bovime ma i riwa da yamna egha riwa kauwa. \p Hiveraumaꞌamaꞌae haburuna ma kampa rava hi mahimahiri, Peter hi riwei, “Anina riwa kauwa da tam turahi, aubaina tam Galiliyei.” \v 71 Ma Peter i pari-beyehi ipa “A ririwana kauwemi, tau egha ata haramanei, ina pa amorumoru yamna God ina kovoghiu.” \v 72 Anina ma kamkam mara viruwaina i tou ma Peter Yesu ana riwa i notai, “Muriyai da kamkam viruwaina ina tou, tam apo mara tonugha ma rau-boviyeu.” Ma tauna i rau-gararei ma i tou. \c 15 \s1 Yesu mai Judiya ahi Gavena au naona i mahiri \r (Mat 27:1-2, 11-19; Luk 23:1-5; Jhn 18:28-38) \p \v 1 Au maratomtom, piripirisi ghaeghaehi, babada ghehauhi, raugagayo tauvi haraharamanahi ma mai Jew ahi raugagayo babadahi anatapuhi hivi boru da Yesu me hita ghoanei. Tauhi hivi anina ma hi pani da hi amverenei Pilate awarina. \p \v 2 Pilate Yesu i rau-bayadei, “Tam anina, mai Jew ahi guyau bo?” Yesu i pari-beyei, “Anina, u riwa nanaꞌarena.” \v 3 Piripirisi ghaeghaehi Yesu ghoha maghamagha aubaina, hivi wavui. \v 4 Pilate i rau-bayadana meyei, “ma inanai! Ghoha maghamagha aubaina hevivi wavum ma tam egha aiwaꞌi uta paripari-beyehi?” \v 5 Yesu egha aiwai itapari beyei ma yamna aubaina Pilate i bahei. \s1 Mai Jew hi ghohei da Yesu ina hiraghe \r (Mat 27:15-38; Luk 23:13-25; Jhn 18:39–19:16) \p \v 6 Mai Jew ahi vaivai da Raghona torehana au marana yamna, panipani tagogi, hevi viꞌinaghaniya ma hevivi bagheiya Pilate inavo tawanei. \v 7 Oroto wavana Barabas yana au panipani ma tauna gabemani ahi au vighahighahiyawa, ivi hiraghena. \v 8 Patara hi nae da Pilate hivi baghai da Raghona torehana, ma tauna maemae warihaghana ma apo ahi nuwahegoya ita kauwei. \v 9-10 Pilate yana i haramanei da piripirisi, Yesu hi unuꞌunurei ma aubaina ma hi amverenei tauna awarina. Ma yamna aubaina da rava i rau-bayadehi, “O ghoheghohei da mai Jew ahi guyau ana votawanei bo?” \v 11 Wate piripirisi ghaeghaehi patara hivi medihi da Pilate hivi baghai da Barabas ita votawanei ma egha Yesu. \p \v 12 Pilate patara i rau-bayadehi, “Ma tauna o ghoreghoreiya, mai Jew ahi guyau, aiwaꞌi o ghoheghohei da ana ghohai awarina?” \v 13 Hi garara ma hipa, “Ma tuparatui.” \v 14 Ma Pilate tauhi i rau-bayadehi, “Aiwaꞌi aubaina? Aiwaꞌi apoapoena i ghohai?” Ma tauhi hi garara guraguratana, “Ma tuparatui!” \v 15 Ma Pilat i ghohei da patara itavi nuwahubahi, yamna aubaina da Barabas ivo tawanei. Ma i riwa da Yesu hi kwapui ma i am verenei da hita tuparatui. \s1 Ghavighaviyahi Yesu hivi diboghi \r (Mat 27:27-31; Jhn 19:2-3) \p \v 16 Ghavighaviyahi Yesu hi taravainanaiyei Pilate ana au numa (wavana \tl Praetorium\tl*) ma kampa ghavighaviyahi ghehauhi maitehi hivi tagogiyehi. \v 17 Ma gara vikabekaberona\f + \fr 15:17 \ft pona English \fq purple \f* [me guyaguyau ahi gara], hivi oteni ma kunuteiya eyagi donadonana au koyana hi terei. \v 18 Ma we nanaꞌarena hivivi diboghi, “Ona inanai mai Jew ahi guyau!” \v 19 Kwapuweꞌi koyana hivi rau-rauwei, hi hovahovai, aetutuhi hi tapegharowei ma hivo hepahepa morumoruwei. \v 20 Maranaina hivi dibogha vorovei, gara vikabekaberona hivo tawanei ma ana gara ohohina hivi otena meyei ma tuparatuna aubaina, hi taravainanaiyei. \s1 Yesu hi tuparatui \r (Mat 27:32-44; Luk 23:26-43; Jhn 19:17-37) \p \v 21 Simon tauna Sairiniyei (Alexander ma Rufus amahi) dobu ghehauwei inenei ma au etanai hi tuhaghai. Mai Rome ahi tauvi ghaviya, hi hegaradubadubari da Yesu ana korosi ita avarai. \v 22 Yesu hi taravainanaiyei au Golgota. (Golgota anona yamna unu gabuna) \v 23 Kampa wine, bunama \tl megh\tl*\f + \fr 15:23 \ft Wine megh (English myrrh) viravirana yamna opi viyara bunama.\f* maiteni hivi raviraiya hi verei da ita umai ma Yesu i geduaiyei. \v 24 Ma kampa Yesu hi tuparatui ma ana gara hivi kasiyei\f + \fr 15:24 \ft Kasi wavana dice hivi kasiyei da yamnei ana gara hi vainihi.\f* \p \v 25 Madegha i tugheꞌetai me 9 koroki ma Yesu hi tuparatui. \v 26 Ahi Viwavu riwana, we nanaꞌarena, hi girumi, “Mai Jew ahi Guyau.” \v 27-28 Tau danedanene ruwagha maitehi hi tuparatuhi, tagogi au ahuohohinei ma ghehauna au ahukehakehanei\f + \fr 15:27-28 \ft Giruma wadubohi au horana e ririwa da eghana 28 maiteni hi girumi: Ma aiwaꞌi hi tuhaghai da riwa peroveta aubaihi da i riwa, “Hi notai da tauna maiteni ghoha apoꞌapoe taughohaina.” (Isa 53:12)\f* \p \v 29 Rava ghehauhi hi veverauvirei ma hivi unukwadikwadi ma hi paripari-vaiapoapoeni, hipa, “Ha! Da! Tam u riwa da numa taparoro uta goruhi ma madegha tonugha au horana uta vowameyei \v 30 mavi yawahana meyem ma ma hopui!” \p \v 31 Piripirisi ahi babada ma raugagayo tauvi haraharamanahi we nanaꞌarena tauna hivivi diboghi, “Rava ghehauhi ivi yawahanihi ma egha tagotagogina da tauna inavi yawahana meyei. \v 32 Korosiyei ita hopui da tata inanai ma tata vitumaghanei da tauna God ana vinevine, mai Israel ahi guyau.” Tauhi ruwagha Yesu maiteni hi tupatuparatuiya maitehi hivi diboghi. \s1 Yesu i hiraghe \r (Mat 27:45-56; Luk 23:44-49; Jhn 19:28-30) \p \v 33 Ahubena au kayakayana ma dobuna ghaeghaenana i ravigimtonai ma nanaꞌarena i maꞌae da au hegoya, me 3 koroki nanaꞌarena. \v 34 Au hegoya ma Yesu ponana ghaeghaenei i garara, “\tl Eloi! Eloi! Lama sabatani\tl*?” Riwana anona yamna, “Aꞌu God, Aꞌu God aiwaꞌi aubaina u votereu.”\f + \fr 15:34 \ft Psalm 22;1\f* \v 35 Taumahiri, hi nonora boꞌai ma hipa “Tauna Elijah e ghoreghorei.” \v 36 Oroto tagogi i ruba da ani rauogha i vaini ma wain\f + \fr 15:36 \ft Psalm 69:21 Riwa e maꞌamaꞌe da Keriso/God ana vinevine yana waira viꞌivohirahiragheni hina verei.\f* viꞌivohirahiraghena awarina ivi gayoi, eyagi au mutuna i avehi ma ivi yoyoi da Yesu ita uma. Tauna maiteni ipa, “Tana vipaipai mepa da Elijah ina nei ma ina terehopunei tana inanai.” \v 37 Yesu, ponana ghaeghaenei i garara ma i hiraghe. \v 38 Gara numa taparoro au horana gabu au viyouyou ateꞌatena ani rughagharana, i wanatevai au tepana da au gabaurina da i rau-ruwaghei. \v 39 Tauvi ghaviya ahi bada ghehauna korosi au naona i mahimahiri i inanai da Yesu me i hiraghenei ma ipa, “Riwa kauwa, weꞌi orotona anina God natuna.” \v 40 Waivine ghehauhi au ririva hi mahiri ma hivi neneghana. Ma kampa taumahiri au horahi yamna Mary Magdalene, Mary James haburuna ma Joses\f + \fr 15:40 \ft Au Matthew, Matthew Joseph i girumi ma egha Joses\f* ayohi ma Salome. \v 41 We waivinehi yana au Galili Yesu hivo votaghonaiyei ma hivo vohagui. Waivine ghehauhi, au Jerusalem Yesu hivo votaghonaiyei, yamna maitehi kampa. \s1 Joseph Arimatiyei Yesu Tupuwana Au Kokowaga i terei \r (Mat 27:57-61; Luk 23:50-56; Jhn 19:38-42) \p \v 42 Paraide yana mai Jew ahi vokaukauwa marana, (au ibigabiga)\f + \fr 15:42 \ft Jew ravahi ahi viyawahi yana Friday au bigaina evivi kareni ma Saturday au bigaina e kwahakwaha. Vokaukauwana au madeghana ma au ibigabiga\f* \v 43 yamna aubaina Joseph tauna Arimatheayei ma boru badana ghehauna, wate tauna God ana vibadana ivi paipaiyei. Tauna tepatorei i nae ma Pilate ivi baghai Yesu tupuwana ita vaini aubaina. \v 44 Pilate Yesu hiraghena riwana i nonori ma egha itavi tumaghanei. Yamna aubaina da tauvi ghaviya badana, i ghorei ma i rau-bayadei da Yesu i hiraghe bo eꞌegha. \v 45 Maranaina Pilate, Yesu hiraghena riwa kauwana i nonori, yana Joseph ivi aninei da Yesu tupuwana ita vaini. \v 46 Anina ma Joseph gara araꞌarapoirina vouna i gimarai, Yesu tupuwana ivo tawanei, i humai ma au kokowaga me guba, kira au horana i gharagharaiyana kampa hivi enoi. Ma ghaꞌima ghaeghaena hivi toutouviranaiyei da metaeta hi rau-tomeni. \v 47 Mary Magdalene ma Joses ayona Mary hi inanai mepa Yesu hivi enoi. \c 16 \p \v 1 Maranaina Sabate i kwaha au murina, Mary Magdalene ma James ayona Mary ma Salome dadi ghabughabuna hi gimarai da Yesu, tupuwana hitavi niuri.\f + \fr 16:1 \ft Jew ahi vaivai da rava i hiraghe yana tupuwana hinavi niuri muriyai da hina ghuruvi ma wei waivinehi yamna vaivaina hi ghohei da hita votaghotaghoi.\f* \v 2 Sunday maratomtom boiboghi hivo mahiri ma hi nae au kokowaga.\f + \fr 16:2 \ft Ghaꞌima hi kabari ma hi gharai da i ravigubai ma kampa tupuwa hivi enoi\f* \v 3 Hi naenae ma hivi tarapiri da aiyaꞌi ghaꞌima inavi tovitovira riyei. \v 4 Wate maranaina hita inana nae yana ghaꞌima boiboghi hivi tovitovira riyei. \v 5 Maranaina hi rui au kokowaga, oroto tagogi gara araꞌarapoirina i oteni ma tauhi au ahu ohohihiyei hi inanai i tughutughura ma tauhi hi ghohorihi. \v 6 Ma i riwa “Egha ona rovo! Taumi Yesu Nasaretiyei hi tupatuparatuiya o baibaihei bo? Tauna egha weka, i yawahana da ivo mahirime. Ona inana! Wei au gabuna hivi enoi.” \p \v 7 Wate ona nae ana tauvotaghotagho ona riwehi ma Peter maiteni onapari verei. Tauna i ainae au Galili. Kampa ona inanai me i ririwa nanaꞌarena. \p \v 8 Anina ma, ana rovohi ma ana nuwa ragharaghahi hi rubame. Tauhi hi rovo kauwa da egha aiyaꞌi ghehauna hitavi heghei. \s1 Mark 16:9-20 \s2 Mark ana tuyegha ahiꞌahina i girugirumiya damona yana warihagha hi vineboai bo hivi apoapoeni. Rava ghehauna eghana 9 da au 20 i girumi. Metauhi i notanotaiya i girumi. Ma damonana weꞌi. \s1 Yesu Mary Magdalene awarina i hegha \p \v 9 Maranaina Yesu au Sunday hubahubanai boiboghi, hiragheyei ivo mahirime Mary Magdalene awarina i hegha. Tauna aunaonei aruwa-apoapoehi seven auwarina ivi hopunihi. \v 10 Anina ma Mary Magdalene i naeme da Yesu ana tauvotaghotagho hivivi nuwaboya ma hi toutou i riwehi. \v 11 Ma maranaina ana tauvotaghotagho tuyeghana hi nonori da tauna i yawahaname ma Mary Magdalene tauna i inanai, wate tauhi egha hitavi tumaghanei. \s1 Yesu ana tauvotaghotagho ruwagha auwarihi i hegha \p \v 12 Muriyai Yesu [inanana tapuna ma] i hegha ana tauvotaghotagho ruwagha auwarihi, maranaina tauhi hi naenae au meyagai gheha. \v 13 Tauhi, hi wanavirahi da ahi rava ghehauhi hi pari-verehi ma egha hitavi tumaghanehi. \s1 Yesu ana Aposel eleven auwarihi i hegha \p \v 14 Muriyai, Apostle eleven, hi amꞌam ma Yesu auwarihi i hegha. Tauhi koyahi i bagibagi kauwa da ahi rava Yesu hi inanai da ivo mahirime ma egha hitavi tumaghanehi. Yamna aubaina da Yesu tauhi i enihi. \v 15 Tauna, we nanaꞌarena i riwehi, “Ona nae meyagai au anatapuna ma rava anatapuhi auwarihi tuyegha ahiꞌahina ona rau-guguyei. \v 16 Aiyaꞌi da evivi tumaghana ma i babataito yamna ina yawahana ma aiyaꞌi da egha itavivi tumaghana apo God inaparivai apoapoeni. \v 17 Ma tau vitumaghana apo wavaꞌuwei, wei matakirahahi hina ghohahi. Aruwa-apoapoehi rava au horahi hinavi hopunihi ma pona ghehei hina dede. \v 18 Mota hina vaini ma waꞌiyawa hina umai, egha apoapoe hina tuhaghai.” \s1 God Yesu i ghaiyei au mara \p \v 19 Maranaina Yesu ana Apostle auwarihi i dede vorove, God i taravaini da i ghaiyei au mara da gabu au vinevinena i tughura. \v 20 Anina ma tauvotaghotagho hi nae meyagai ma dobu au anatapuna ma rava auwarihi riwa ahiꞌahina hi rau-guguyei. Bada ana riwapanei hi noya, aubaina da tauhi matakiraha hi ghohahi da rava hi inanai da anina kauwa anona.