\id LUK - Usarufa 
\h Arúke 
\toc1 Arúke 
\toc2 Arúke 
\mt1 Arúke  
\c 1  
\s1 Arúkema maami-kátáámá Tíópiratinopaq agatáiye.  
\p
\v 1 Tíópiratio, naayóbáqá netuq-wáyúkámá iyááté-íyááté umá ketááí aúkáapi Áánûqtuma máqte-qtataaqa tarôq urái-kataama agatáane.  
\v 2 yemá mi-qtátááqá yúrapike aónaraa-kayukati yáama naayóbákáráq aati-aatigáráqá wakáane. yemá mi-káyúkámá Áánûqtun áaraqa wení mayaí-wáyúkámá máeta yemá maami-kátáámá keqtáá timá tímikaataae.  
\v 3 anó-nako, miráitaq kegáráq kemá maami-kátáámá agamá enôpaq yuwánáae téq kétune. maami-máqté-qtátááqtábámá áaimma ítátukaune. íbêqa kemá arupú umá agatáunamanibo miráuma áqnáabaq-kanaarake iráinikaa uráiye.  
\v 4 miráinaa emá ítama arutánóne min-áímmá emmá aráátíyamma minnâ áraine.   
\s1 Áánûqtuni kaqtó-nakoma Yóáanema pááq íniqtaba Tékáráíyamma timá ámikaiye.  
\p
\v 5 Érôtima Yúría-marukaq kínima mái-kanaaraqa mórama monoq-náqá máqe uráimma min-nákóní áwîqa Tékáráíyae. wemá Ábááíyan-annabike monoq náqiye. ánáakoma Éronin-annabikemma min-íníkón awîqa Irítabetie.  
\v 6 yenákámá Áánûqtuni aúrakaqa íráqôniq urááye. yenákámá máqten-amaan-aimma waréta uyátárai-nakoni áama kéwaraayanaboana yepímmá otaa-qtátááqá íma wáqe-uraiye.  
\v 7 miráimanibo yenákámá mórama iyápóma íma ákáraaye. Irítabetima iyápóma íma kanaaráq marákáitata yenákámá araaqná anónuqma kamáguraaye.   
\p
\v 8 Tékáráíyan-anna-wayukama mayaírátáá owana Tékáráíyama Áánûqtuni aúbáq monoq-máyáímá matáiye.  
\v 9 anó-monoq-wayukati yáaimma waraíkáae téta Tékáráíyamma awaaméqá umáketa weqtábá uyátárai-nakoni aokaq-náúpáqá uténa átê-kuyumma i-qtátááqá agamá ákûq íkáae.   
\p
\v 10 agamá ákûq-umumma í-kánááráqá mi táoqa taíbaq Íbaru-wayukama máápaq áíkuteta nunamummá kéteta máqe-uraae.  
\v 11 ánibo Tékáráíyama aónaimma uyátárai-nakoni kaqtó-nakoma agamá ákûq íyáárégóní ayáánurapaq itó-uma máqe-uraiye.  
\v 12 Tékáráíyama kaqtó-naqa aónatuwena iyánáaq umárena ikatîq uráimanibo  
\v 13 kaqtó-nakoma Tékáráíyamma timá ámikaiye: “Tékáráíyao, emá ikatîq íuwo. Áánûqtuma ení nunamummá ítátukaiye. enánáakoma Irítabetima iyápóma inaamaímá marakániye. ánibo emá min-íyápógóní áwîqa Yóáane té yamámiyo.  
\v 14 enáyakoma íráqôniq umá wáinaa amuqá maránóne. netuqyaa-káyúkámá wemá pááq í-nayaba yimuqá maránóe.  
\v 15 uyátárai-nakoni aúrakaqa anón-awiqa wániye. ánibo wemá wááéni-nokaraq akoqnáá-nokaraqa íma nániye. ánibo wemá anóani áyaqnobaqo márainanama Áánûqtuni Aokaq-Áágómá wepímmá ógiraniye.  
\v 16 wemá taíbaq Íbaru-wayukama mamá yirummá waeráiyana yeqtí uyátárai-naqa Áánûqtunopataa yauwéqma yíwíqme íniye.  
\v 17 wemá Áánûqtuni watáagaraq mamé wéna wení akoqnááma maména Iráíyaraa umá mamé wínímma Áánûqtuni naayóbáq-ámúné-nákáá umá mániye. wemá anóboyugaraq yeqtí yíráabitigaraq yíwíqmena mórabi máá áíkuiniye. Áánûqtuni aammá íma wáráiya-kayukama yeqtí yúyánámmá mamá waeráinata yemá keqnáámmá mamá yokaa umáyíkarainana Îtuma kumíniye.”   
\p
\v 18 Tékáráíyama kaqtó-nakomma maará téna timá ámikaiye: “kemá náaraq ínaraq maamin-áímmá áraine téq itánúnô? kemá anónuqma kamágúnana ketínáakogaraq araaqná kamáguraiye.” téna Tékáráíyama tiráiye.  
\v 19 ánibo kaqtó-nakoma yauwéqma tiráiye: “kemá Kébariomune. Áánûqtunopaq itó-uma kémaune. maamin-íráqón-áímmá wemá timátíkáitaq emmá timámena kukáunamanibo  
\v 20 ketáama íma itáánaboana óyáukoma aráápaginaa aamá íma tínónaboana wéqéna aamá túnnayataakoma pááq ínnaraq wíniye.” téna kaqtó-nakoma tiráiye.   
\p
\v 21 aarawaamá paá Tékáráíyani awé uréta netuq-yúyánámmá ítaraae. ‘aokaq-náúpáqá nói-qtataaraq pááq uráitanawaq átáyaaqa minnóbáqá máiyo?’ téta tirááe.  
\v 22 anaaékaqa Tékáráíyama máápaq yaúbarena aarawaamá aamá íma timá yíméwaniq uráiye. miráitana paá ayáánapo awaaméqá umá watáama timá yímikaibo óyáuqa aúyakuraiye. yemá ítaraae Tékáráíyama móra óq-yataaqa aokaq-náúpáqá aónaitana óyaukoma aúyakuraiye.   
\p
\v 23 anaaékaqa Tékáráíyani mayaí-kánáámá ánatagitana wení naaópaqa yauwéqma kóuraiye.  
\v 24 anaaékaq ánáakoma Irítabetima araaqnágoma ámûkarariq urénaboana aúpáq máitana móra-tiyaapaq-wiyomma yáuraiye.  
\v 25 Irítabeti wenáúyánápímmá maará téna tiráiye: “uyátárai-nakoma kaayoné umátikena aarawaatí yúrakaq tigae íyábá mamá paá kéumatikaiye.” téna tiráimanibo móra-inikoma iyápóma íma kanaaráq ákáin-inikomma Íbaru-wayukama wemmá timá agaeráq kákaae.   
\s1 Áánûqtuni kaqtó-nakoma Îtuma pááq íniye téna Máríaamma timá ámikaiye.  
\p
\v 26 abapaké móra-wiyokaqa Áánûqtuma kaqtó-naqa Kébariomma timákáitana móra-maruqa Kááriribaq kukáimma áwîqa Náátárêtibare.  
\v 27 mórama inaarúmá áwîqa Máríaa móra-nakoma mayániye téta ataa makáan-inikonopaq kukáiye. minnámo aúyarakaraa-nakon áwîqa Yótêbie. min-náqá Tébitin-annabikene.  
\v 28 kaqtó-naqa Áánûqtunopake Kéberioma min-íníkónôpaq uréna tiráiye: “kaayoné-yátááqá etê waíno. Aánûqtuma etê máena íráqô-qtataariq kéumakaiye.” téna tiráiye.  
\v 29 Máríaama min-áímmá ítátuwaitana aúyánákómá ummaa yáguraiye. ánibo áyáqnobaqa maará téna aúyánámmá ítaraiye: “maaminnáma nóin-ainabiyo?” téna tiráiye.  
\v 30 ánibo kaqtó-nakoma timá ámikaiye: “Máríaao, emá ikatîqa íuwo. Áánûqtuni áyákoma emmá íráqôniq kéumakaiye.  
\v 31 itaao. emá ámûkarariq uré iyápóma inaamaí marakaínónama emá áwîqa Îtue té yamámiyo.  
\v 32 wemá anó-naqa mániye. mú mikákáá anó-naqa Áánûqtuma wení áanikoe téta áwîqa yánóe. áítaubikoma Tébitiraa umá anó-kinima wemmá uyátárai-nakoma Áánûqtuma tarôq umákaniye.  
\v 33 wemá Yáakobon-anna-wayukati anó-kinima aati-aatimá mániye. miráinana wemá yabíkáí-qtataaqa íma ánataniye.” téna Áánûqtuni kaqtó-nakoma tiráiye.   
\p
\v 34 Máríaama kaqtó-nakomma maará téna timá ámikaiye: “mi-qtátááqá náaraq umáwaq pááq íniyo? kemá móra-naqa íma matáune.” téna Máríaama tiráiye.  
\v 35 ánibo Áánûqtuni kaqtó-nakoma yauwéqma timá ámikaiye: “Áánûqtuni Aokaq-Áágómá enámûraaq kumínana Áánûqtuni uyáta-maqma akoqnáá-yataakoma ekáq pááq íniye. miráinata min-áókáq-íyápómá anaaékaq emá marákénatama maará téta áwîqa yánóe ‘Áánûqtuni áanikoe.’ tínóe.  
\v 36 itaao. enanógaaoma Irítabetima araaqná kamágimanibo áyáqnobaqa iyápóma inaamaímá matokáiye. naayóbáqá téta ‘wemá iyápóma kanaaráq íakaniye.’ tiráámanibo íbêqa ámûkaraq máitana abapaké móra-wiyomma kóiye.  
\v 37 Áánûqtuma kanaaráq máqte-qtataariq íniye.   
\p
\v 38 ánibo Máríaama tiráiye: “kemá uyátárai-nakoni mayaí-ínímúne. kanaaráq Áánûqtuma kemmá emá ténnaiq umátikaniye.” téna titana Áánûqtuni kaqtó-nakoma mikáké ayuwéna kóuraiye.   
\s1 Máríaama Irítabetima ko aónaraiye.  
\p
\v 39 mi-kánááráqá Máríaama páátákáá itó-uma Yúríabaq móra-maruqa anuáráaq-mapaq uráiye.  
\v 40 ánibo wemá Tékáráíyani naaúpaq uréna Irítabetimma áwátiraiye.  
\v 41 Irítabetima Máríaama áwátin-aimma ítátuwena iyápóma Irítabetini áyaqnobaq máin-iyapogoma kanageq uráiye. Áánûqtuni Aokaq-Áágómá Irítabetimma ógikaitanaboana  
\v 42 anókaq ááyama tiráiye: “máqte-noiniti aúkáapikemma emmá Áánûqtuma awaaméqá umákena awíkaita min-íyápómá marákánónama wemmá Áánûqtuma awaaméqá umákena awíkaiye!  
\v 43 kemá nôraq uráunanawaq ketí uyátárai-nakoni anóama ketôpaqa iráíyô?  
\v 44 taákoma emá tíwátennama kéitaitana tíyáqnobaq iyápóma mái-waigoma amuqá maréna kanageq uráiye.  
\v 45 uyátarai-nakoni watáama emmá timá ámikain-aimma áraimma pááq íniqtaba itáíq-itaiq ínónaboa emá amuqá kémaraane.” téna Irítabetima mirá tiráiye.   
\s1 Máríaani imá  
\p
\v 46 maamin-ímá Máríaama maará tiráiye:  
\q1 “kemá ketirupikémmá uyátárai-nakon áwîqa  
\q1 múte kéyauyune.   
\q1
\v 47 Áánûqtuma wemá kemmá mamá paá kéumatikaiye.  
\q1 weqtábábóana tirun-íyápógómá amuqá kémaraiye.   
\q1
\v 48 kemá paá wení mayaí ínímánibo  
\q1 wemá keqtábá aákaq matokáiye.   
\q1
\v 49 kekáqá anó-qtataaqa uyátá-maqma tarôq uráipoata  
\q1 máqte-marabi-kayukama maa-kánááráké  
\q1 yemá keqtábámá téta  
\q1 ‘Áánûqtuma awaaméqá umákena awíkaiye.’  
\q1 téta tínóe.  
\q1 Áánûqtuma wenáwîkoma aokaríq kéiye.   
\q1
\v 50 yemá náayubi weqtábá ikatîqa móra-wayukati-kanaagaraq  
\q1 káqo-kayukati kanaayábágáráq  
\q1 kéo-kayukama yemmá  
\q1 wemá arummá kéumayikaiye.   
\q1
\v 51 wemá wení akoqnáá-ayaamma arúqtuwena  
\q1 waayúkama yetí yúma mamé kéuyeta  
\q1 mirá onaae teq-qtátáákáráq  
\q1 wemá mamá pípêban umátuwaniye.   
\q1
\v 52 kateko-yáínáí-nákáá umá  
\q1 kíni-kayukama yetí akoqnáágaraq náápaakaraq-yibiqtatama  
\q1 mamá paábaq yukéna  
\q1 káqomma paá-wayukama  
\q1 yemmá múte yaútaiye.   
\q1
\v 53 ánibo yáayaba kéo-kayukama  
\q1 wemá mamá íráqô-qtataaqnapo.  
\q1 maqmá ógikaimanibo  
\q1 taíbaq-otamma makáa-kayukama  
\q1 yetí iyáápima móra-yataaqa íma yiména  
\q1 timá yíkaraiye.  
\v 54 ketááí títaubikokaq wemá timá  
\q1 akoqnáá umákaimma  
\q1 Áánûqtu paá matokáine.  
\q1 Ítíráaeoma wení kaqtó-nakoma naayóbáqá  
\q1 áwáqnaa uréna   
\q1
\v 55 Áabaraakaraq wenánnágáráq  
\q1 arummá umáyikena minnáyaba  
\q1 aati-aatimá aúyánámmá ítame utáine.”  
\m téna Máríaama ibí tiráiye.  
\v 56 Máríaama Irítabetite kaumo-wíyómmá máqena anaaékaqa wenamáápaq yauwéqma koúraiye.   
\s1 Irítabetima Yóáanemma marákáraiye.  
\p
\v 57 Irítabetima iyápó marakání-kanaama yáwitana iyápóma inaamaí marákáraiye.  
\v 58 Irítabetin-anna-wayukagaraq móra-marukaq-wayukagaraq uyátárai-nakoma Irítabetimma nôrabi umákái-qtataaqtaba ítátuweta yimuqá marákáraae.   
\p
\v 59 Áánûqtuni waayúkati yáaimma waréta abapaké kaumo-kánááráqá min-íyápógóní áúma karánéta urááe. min-íyápógóní áwîqa aboán áwîkaq ‘Tékáráíyae’ téta áwîqa yamámineta uráámanibo  
\v 60 min-íyápógóní anóama téna “ímiye.” tiráiye. “ketáámá Yóáane tétaa áwîqa yamámenunatae.” téna tiráiye.  
\v 61 ánibo waayúkama tirááe: “mórama maamirán-áwíqá enawaammá íma wáiye.” téta tirááe.  
\v 62 mirá-timatuweta Tekáráíyama íma kanaaráq aamá titatabóata yemá awaaméqá iyáánapo umátuweta aboámmá ítama aónaraae. ‘nóin-awiraq maamin-íyápógómmá yamáminono?’ téta tirááe.  
\v 63 ánibo Tékáráíyama aúba agayaí-yátááqá ítama maténa maará téna agatáiye: “min-íyápógóní áwîqa Yóáane.” titata yemá iyánáaq urááe.  
\v 64 ánibo é mikáq Tékáráíyama aamá keqnáámá áaimma átama kétena Áánûqtuni áwîqa múte yaútaiye.  
\v 65 miráitata máqtemma wení móra-marukaq-wayukama ikatîq urááe. ánibo mi máqte-qtataaqo pááq i-wáígóní watáagoma Yúríabaqa anuáráaq-marupakaraq wéyáwé uráiye.  
\v 66 máqte-kayukama maami-kátáámá ítáa-kayukama íyaqnobaqa netuq-yúyánámmá itéta maará-tiraae: “anaaékaqa maan-íyápógómá náaraq umáwaq mániyo?” téta tirááe. ánibo uyátárai-nakoni akoqnááma wepí wáitataboata máqte-kayukama ítaraae.   
\s1 Tékáráíyani imá  
\p
\v 67 min-íyápógóní aboámá Tékáráíyama Áánûqtuni Aokaq-Áágómá ógikaitanaboana amunémá kuténa tiráiye:   
\q1
\v 68 “ketáámá anómma uyátárai-naqa Íbaru-wayukati Áánûqtuma  
\q1 wenáwîqa múte yauyónátae.  
\q1 wemá wení waayúkama yíwáqnaa kéena  
\q1 mamá paá kéumayikaiye.   
\q1
\v 69 móra-nakoma akoqnáá umá  
\q1 ketááí kúmiq-yataaqa mamá  
\q1 paábaq yuwánéna kukáiye.  
\q1 min-náqá wemá Áánûqtuni kaqtó-naqa Tébitin-annabike náqiye. naayóbáqá   
\q1
\v 70 Áánûqtuni aokaq-ámúné-wáyúkátí yáanapo  
\q1 minnáyaba Áánûqtu mirá-tiraine.   
\q1
\v 71 ketááí namuro-wáyúkágáráq  
\q1 yaímma íyamma umátíkáa-kayukagaraq  
\q1 yetí akoqnáábikema keqtáámá mamá  
\q1 paábaq tiyuwánitae.  
\q1 téna timá akoqnáá uráine.   
\q1
\v 72 ketááí títaubikoqtaba arummá umáyikena  
\q1 wení anón-anon-aimma timá yarúmakaiqtabama  
\q1 ‘aákaq maranúne’ téna Áánûqtuma tiráine.   
\q1
\v 73-74 ketááí namuro-wáyúkábíkémmá mamá  
\q1 paá umátikenataa túawaaq  
\q1 tuqmá mái-aimma akoqnáá umá  
\q1 ketááí tíbaubikomma Áabaraamma timá ámikaiye.  
\q1 wemá paá tiyúwáitaqtaa wení mayáímá kémayetaa  
\q1 ketáámá weqtábá ikatîqa íma éta  
\q1 tirummá kámunanataa   
\q1
\v 75 wemá ketááí kateko-ámmá awítíkaraitaqtaa  
\q1 wenáurakaqa arupú umátaa  
\q1 ketááí túwarauna-kanaaraqtaama kémaunatae.   
\q1
\v 76 ánibo emá ketí pááqyan-iyapoma eqtábámá  
\q1 ‘mú mikákáá anón-naqa  
\q1 Áánûqtuma wení amuné-náré’ téta tínoe.  
\q1 anómma uyátárai-nakoni aakaqá  
\q1 emá áqnáabaq kéoe.  
\q1 wení aammá mamá yokaa kéumake   
\q1
\v 77 wení waayúkama timá yíminata  
\q1 náayuwabi uyátárai-nakoma  
\q1 yetí kúmiq-yataaqa mamá  
\q1 paábaq kéyuwena awikátuwainayuma  
\q1 yemá yetí kúmiq-yataapikemma atóbanoe.   
\q1
\v 78 ketááí Áánûqtuma keqtáámá  
\q1 arummá kéumatikenata kaayoné kéiye.  
\q1 wemá keqtáyábá atóbaigae téna miráurai-waigoma aabaúmá utaréna  
\q1 kamá tágainikaa umá   
\q1
\v 79 ketááráqá Áánûqtuni márûpake  
\q1 ómmá kamá kétagaiye.  
\q1 náayuwabi íbêqa puí-yátáákóní  
\q1 amakaq máawana  
\q1 Áánûqtuni márûpake ókómá  
\q1 kamá kétagainata  
\q1 yemá kanaaráq káoneta  
\q1 kaayoné-ákáq kanaaráq uréire ínoe.”  
\m téna Tékáráíyama tiráiye.   
\p
\v 80 anaaékaqa min-íyápógómá anómma aúkitana wení aúgaraq arun-íyápógáráq akoqnáá urááye. ánibo Yóáanema waayúkama íma máa-kaqmaapaq máqena abarokáq Ítíráaeo-wayukati yúrakaq pááq umá iráiye.   
\c 2  
\s1 Máríaama Îtumma marákáraiye.  
\p
\v 1 mi-kánááráqá Títaa Ogáátatima móra ámáan-aimma maréna máqte-kayukama yorau téta yíwîqa agayaíkaae tiráiye.  
\v 2 minnáma áqnáaba-kanaama yíwîqa matáámma mi-kánááráqá Kiríniatima anó-kamaani-naqa Tíriabaqa máqe-uraiye.  
\v 3 miráitata máqtemma aarawaamá yeqtí márûpaq wéyáwé uréta yíwîqa mayánéta urááe.   
\p
\v 4 Yótêbima Tébitini móra-annabike móra-naaemiye. miráitana Yótêbima Náátárêtibake Kááriri-maruqa yuwéna Yúríabaq Tébitini márûqa Béqtaremubaqa uráiye.  
\v 5 ánáakoma Máríaama ámûkaraq máitata wetê kóuraaye.  
\v 6 yenákámá mi-márúpáq paá máayana Máríaama iyápó akání-kanaama pááq uráiye.  
\v 7 ánibo purumakaakóní naúpaqa Máríaama áqnáabaq-iyapoma inaamaímá marákátuwena tabarááberake múqmútuwena purumakaakóní aáwaq-ketibi ákáraiye. minnâ waayúkama ópake ya wáí-námmá netuq-wáyúkámá ógikuraawanaboana yenákátí waíyóya-namma íma wáqe-uraiye.   
\s1 kaqtó-wayukama tipi-típi-kawaa-wayukama timá yímikaae.  
\p
\v 8 mi-náúkápáqá yaímma tipi-típi-kawaa-wayukama anó-marukoni áwábaq máeta nokáámma yeqtí tipi-típiraq kawáá umátuweta máqe-uraae.  
\v 9 ánibo mórama uyátárai-nakoni kaqtó-naqa yeqtôpaq kúmitana uyátárai-nakoni tágama-yataakoma yekáqá tágaitata yemá ikatîq uráámanibo  
\v 10 kaqtó-nakoma timá yímikaiye: “keráwáqá ikatîqa íoro. ítáaro. kemá keráwáqtôpaq átê-wataama maméq kéyunaboana wemá mamá máqte-kayukabima yimuqá marániye.  
\v 11 mi-nókáámmá Tébitini márûkaqa móra-inikoma iyápóma marákáraiye. minnáma yauwéqma keráwáqá tiwiraí-náré. wemá Káríqtoma uyátárai-nare.  
\v 12 ánibo keráwáqá min-íyápómá aónanon-awaameqa maará íniye. minnâ keráwáqá aónáiyama min-íyápómá tabaráábebi múqmúyakaawana purumakaakóní aáwaq-taapepi waguréna máiye.” téna tiráiye.   
\p
\v 13 kaqtó-nakoma mirá-timatuwaitata páátákáá taíbaq kaqtó-wayukama Áánûqtunopake pááq uréta wágáábaq máqei kaqtó-nakote ku máqe-uraae. ánibo yemá Áánûqtuni áwîqa múte yauyéta ibí maará-tiraae:   
\q1
\v 14 “Áánûqtuma mú mikákáá uyáta-maqma  
\q1 anó-naapaakaraq wenáwîqa anókaq múte yaúyoro. ánibo maa-márábí-káyúkáyábá Áánûqtuma amuqá kémaqyikaipoana kaayoné-yátááqá yeráwátê waíno.”  
\m téta tirááe.   
\s1 kawáá-wáyúkámá Îtumma ko aónaraae.  
\p
\v 15 yemá kaqtó-wayukama iyuwéta yauwéqma Áánûqtuni márûpaq kówata tipi-típi-kawaa-wayukama maará-tiraae: “uyátárai-nakoma timá tími-qtataaqa pááq i-qtátááqá Béqtaremubaq uréta aónanunatae.” téta tirááe.  
\v 16 mirá-timatuweta yemá páátákáá kóuraae. ánibo yemá ko aónaamma Máríaayaa Yótêbima máayana iyápóma purumakaakóní aáwaq-taapepi waguré máqe-uraiye.  
\v 17 ánibo yemá min-íyápómá ko aónatuweta yemá Áánûqtuni kaqtó-nakoma min-íyápóyábá timá yímín-aimma tirááe.  
\v 18 tipi-típi-kawaa-wayukama ten-áímmá máqtemma náayuwabi ítáa-kayukama yemá minnáyaba yúyánámmá ítaraae.  
\v 19 yúyánámmá ítaraamanibo Máríaama máqtemmo ten-áímmá ítama arunóbátáá maréna netuq-áúyánámmá ítama aákaq maréna máqe-uraiye.  
\v 20 anaaékaqa tipi-típi-kawaa-wayukama yauwéqma kóureta máqtemma itéta aónaa-qtataaqtaba Áánûqtun áwîqa ibí múte yaútaae. kaqtó-nakoma timá yími-qtataaqa miráuma pááq uráiye.   
\s1 yemá Îtumma áwîqa yamámikaae.  
\p
\v 21 anaaékaqa abapaké kaumo-kánáámá yáwitata min-íyápógóní áúma kégareta áwîqa ‘Îtue’ téta yamá ámikaae. Îtuma íma pááq uréna anóani áyáqnobaq máitana kaqtó-nakoma min-áwíqá yaráine.   
\s1 Tímioniyaa Áánaama Îtumma anó-monoq-naupaq aónaraaye.  
\p
\v 22 anóakaraq wení iyápógaraq mamá íráqôniq umá aúgen-augen í-kánáámá ánatagitata miráuma Mótetini ámáan-aikoma tiráiniq umátuweta anóayaa aboámá Yérútáárebaq min-íyápómá uyátárai-nakomma amíyéta awíqmeta urááye.  
\v 23 uyátárai-nakoni ámáan-aipima agamatán-áíkómá mirá-uraiye: “áqnáabaq-iyapoma inaamaímá marakéqa minnâ máqtemma uyátárai-nakomma anóayaa aboámá ámetao.” téna ámáan-aikoma tiráine.  
\v 24 yenákágáráqá anó-monoq-nakomma amí-yátááqá amíyéta urááyamma miráuma uyátárai-nakoni ámáan-aikoma maará-tiraine: “kaayaqá anómma máaraa-numawabi káqomma kaayaqá ápôq-numaratama mamé yíno.” téna ámáan-aiko tiráine.   
\p
\v 25 ánibo móra-naqa Yérútáárebaq máqe-uraimma áwîqa Tímionie. wemá arupú-napoana Áánûqtaba áaqa kéikatenapoana wemá Ítíráaeo-wayukama atóba iyaba awé urái-naqiye. Áánûqtuni Aokaq-Áágómá wetê máena  
\v 26 min-Áágómá wemmá timá akoqnáá umá ámikaiye: “Metáíyama uyátárai-nakoma timákáanana wíniye téna timá akoqnáá uráuna-naqa ení puínóna-kanaama íma pááq uráina wemmá aónainone.” téna tiráine.  
\v 27 miráitana Áánûqtuni Aaokaq-Áágómá Tímionimma timákáitana anó-monoq-naupaq uyábékaiye. ánibo Îtumma anóayaa aboámá awíqmeta ámáan-aikoma ti-qtátááríq íyéta óyana  
\v 28 Tímionima Îtumma awíqtokena Áánûqtuni áwîqa múte kéyauyena maará-tiraiye:   
\q1
\v 29 “uyátárai-nako, emá  
\q1 timá akoqnáá umákaana-aimma  
\q1 paá matokétaa  
\q1 íbêqa kemmá ení kaqtó-naqa tiyúwénaq  
\q1 kemá timuqá kémareq púyono.   
\q1
\v 30 ketí túrapike atóbamatikai-yataaqa   
\q1
\v 31 máqte-marabi-kayukayopaq emá mamá yokaa  
\q1 óna-naqa íbêqa kemá káonaune.   
\q1
\v 32 uyátárai-nako, maami atóbamatikai-naqa  
\q1 emá mamá yokaa ónama  
\q1 ókóráá kamá tágama Yéqtaaeo-wayukayaba  
\q1 ení aammá kéyiraatena  
\q1 ení-wayukama Ítíráaeo-wayukama  
\q1 anón-awiqa kéyimiye.”  
\m téna Tímioni tiráiye.   
\p
\v 33 Îtumma aboáyáá anóama Tímionima tin-áíqtábá iyánáaq urááye.  
\v 34 ánibo Tímionima yemmá íráqôniq kéumayikena min-íyápógóní anóama Máríaamma maará téna timá ámikaiye: “taíbaq Ítíráaeo-wayukayaba yíkama ánatanoqtabagaraq paá yiwiréta ínôqtabagaraq Áánûqtuma maamin-íyápómá awaaméqá umákena awíkaiye. wemá Áánûqtuni awaaméqá mánipoata taíbaq-wayukama wemmá áyóqa ayéta  
\v 35 aúpáq-yúyánámmá abarokáq pááq íniye. ánibo mórama tokóru-yakaa-pugoma aru-qtátááqá ení ámáabopi agaibániye.” téna Tímionima Máríaamma timá ámikaiye.   
\p
\v 36 mórama Áánûqtuni amuné-ínímmá máqe-uraimma áwîqa Áánaae. wemá araaqnáe. naayóbáqá waamá maténa abapaké kaayaq-kárítímáátímá awaikóté máqe-uraiye.  
\v 37 anaaékaqa awaikómá pukitana ketoqá paá máqe-uraiye. ánibo abapaké kaumogáráq kaayaqté-kaayaqte-karitimaatima yáuraiye. miráitana min-árááqnágómá anó-monoq-naupaqa íma awikátuwena wéwaine. wemá aáwaqa awetá-urena nunamummá kétena Áánûqtuni áwîqa wágáagaraq nokáákaraqa múte yauyéwaine.  
\v 38 mi-kánááráqá Áánaagaraq waaqókáq iréna Áánûqtukaq ‘tíkáiye’ tiráiye. anaaékaq mi-káyúkámá Yérútáárebaq awé uráíyana yauwéqma yiwiráníqtaba yemmá min-íyápóyábá timá yímikaiye.   
\s1 Yótêbima Náátárêtibaq yauwéqma uráiye.  
\p
\v 39 yemá máqte-qtataaqa uyátárai-nakoni ámáan-aikoma tiráiniq umá ánatatuweta kanaaráq yauwéqma Kááriribaq yeqtí naaópaqa Náátárêtibaqa kóuraae.  
\v 40 mikáqá min-íyápógómá anómma auréna akoqnáá ínéna uráiye. wemá itaí-yátááqá wepímmá ógikaitana wemmá Áánûqtuma amuqá marákáraiye.   
\s1 Îtuma yuwaaqnógoma anó-monoq-naupaq uráiye.  
\p
\v 41 Îtumma anóayaa aboámá aati-aati-kárítímáátíráqá Yérútáárebaq utéta aokaq-kánáámá kótámaki-kanaae te-kánáámá aónéwaoyane.  
\v 42 Îtuma yuwaaqnógoma wení karitimaatimá tiyááka umá kaayapóana wegáráq aokaq-kánáágóní áaimma waréta Yérútáárebaq utááe.  
\v 43 anaaékaqa kótámaki-kanaama ánatagitata yauwéqma kóuraamanibo min-íyápómá Îtuma paá Yérútáárebaq máqe-uraiye. ánibo anóayaa aboámá paá Yérútáárebaq Îtuma máiqtabama íaonaraaye.  
\v 44 anóayaa aboámá téta káqo-kayukate uréire kéiyaa téta tirááye. miráitata anóayaa aboámá móra-wagaama uréire umá yeqtí aanábóyóparabi móra-marukaq-wayukayopaqa abáá urááye.  
\v 45 anóayaa aboámá abáá óyamanibo íaonaraaye. miráitata Yérútáárebaq yauwéqma uréta Îtumma abáá urááye.  
\v 46 yenákámá abáá kéoyana kaumo-kánáámá yáwitata anaaékaqa aónááyamma anó-monoq-naupaq yirááti-wayukati aúkáapi máqe-uraiye. ánibo Îtuma aamá temmá kéitena yemmá anónnáma yauwéqma yekáráq ítama aónaraiye.  
\v 47 Îtun áama kéiteta yemá Îtuni itaí-yátááqtábámá wemmá aamá ítáawana yauwéqma tin-áítábágáráqá ítama iyánáaq urááe.  
\v 48 ánibo anóayaa aboámá Îtumma aónatuweta anómma iyánáaq urááye. anóama Îtumma timá ámikaiye: “ketáaniko, emá nôraq itaawáq kekárátámá mirá kéumatikaano? enabotê kekárátámá anómma umaayágitaka kerátámá eqtábá abáámá kéuye.” téna Îtumma anóama tiráiye.  
\v 49 miráimanibo Îtuma yauwéqma maará téna timá yímikaiye: “kenákámá nôraq itakawáq keqtábámá tibáá kéoyo? aqá kemá ketiboní naaúpaqo mánunayabama kenákámá íyaq ítaraayo?” téna Îtuma tiráiye.  
\v 50 ááqibo Îtuma min-áímmá tiqtábámá anóayaa aboámá áaimma íma ítama arútaraaye.   
\p
\v 51 ánibo Îtuma anóayaa aboátê kóureta Náátárêtibaq uréta aati-aatimá Îtuma anóayaa aboátí yáama wakáiye. wenanóama aákaq íní-qtataaqa aúyánápí matokáiye.  
\v 52 ánibo Îtuma anómma aúkitana wení itaí-yátáákógáráq wenáúgogaraq íráqôniq urááye. Áánûqtugaraq maa-márábíké-káyúkágáráq aónaamma íráqôniq uráiye.   
\c 3  
\s1 nommá Peraí-náqá Yóáanema aamá tiráiye.  
\p
\v 1 Títaama Táíbíriati tiyááka umá móra-tiyaapaq-karitimaatimo kéimma Pótíátí Pááíratima Yúría-wayukati anó-kamaani-naqa máqe-uraiye. ánibo mi-kánááráqá Érôtima anó-kinima Kááriribaq máqe-uraiye. ánibo ábâkoma Píripima Itúria-marupakaraq Térékónáítibakaraq anó-kawaama máqe-uraiye. Aráíténiama anó-kawaa-naqa Áábiriniq-marukaq máqe-uraiye.  
\v 2 mú mikákáá anó-monoq-nakaratama Áánatiyaa Kááyapatima máqe-uraaye. mi-káyúkámá kawáámá máawana áraimma mi-kánááráqá Yóáanema Tékáráíyama áanikoma waayúkama íma máa-kaqmaapaqa máitana Áánûqtuni aagómá Yóáanenopaq iráiye.  
\v 3 miráitana Yóáanema máqtemma Yótaa-nomma wáin-aukapaq uréna aarawaamá yirummá mamá waeréta nommá peraíyana Áánûqtuma yeqtí kúmiq-yataaqa mamá paá umáyikaikae téna watáama mó timá yímikaiye.  
\v 4 Áánûqtuni watáama amuné-náqá Áítáíyama naayóbáqá agatáima maará téna wáiye:  
\q1 “waayúkama íma máa-kaqmaa-karaanobaqa  
\q1 móra-nakoma ááyama kétiye.  
\q1 ‘uyátárai-nakoni aammá yokaa oro.  
\q1 aammá mamá arupú oro.   
\q1
\v 5 aammá kubáutainabi maqmá ógiraaro.  
\q1 anumá uyátaina-maruqa mamá  
\q1 márûte áráwáá oro.  
\q1 kaé káína-amma mamá arupú oro.  
\q1 aumáraamaq uráina-amma mamá arútáá oro.   
\q1
\v 6 máqte-marabi-kayukama Áánûqtuma mamá  
\q1 atóbamayikani-arupu-yataaqa aónanoe.’”  
\m téna Áítáíyama naayóbáqá agatáine.   
\p
\v 7 netuqyaa-káyúkámá Yóáaneqtaba nommá pétikaikaae téta yewana Yóáanema tiráiye: “keráwáqá táí-iraakabayaakoni áráakawaqoe. náawaq titaráq anaaékaqa áyámma í-yátááqá pááq íní-waigomma kanaaráq kótámatuweraq péqmare kónaae téraq kéoo?  
\v 8 keráwáqtí kúmiq-yataapike tirummá abarokáq waerá íno-qtataariq oro. keráwáqá keqtúyánápíkémmá ‘Áabaraama ketibotááé.’ ítero. téq áaimma átáma ítero. kemá keráwáqá kétima-timune. Áánûqtuma kanaaráq maamiráin-oqtamma mamá Áabaraani iyápó-annama aúrakaniye.  
\v 9 Áánûqtuni kukómá yaagóní ánûpi yokaa umá wáiye. ítáaro. máqte-tagoma íarutama arammá iyaínatama kanaaráq mi-támá ayáama irabí agatuwánóe.” téna Yóáanema timá tága-yimikaiye.   
\p
\v 10 Yóáanema mirá-timatuwaitata yaímma-wayukama ítama aónaraae: “ketáámá náaraq ónúnataabiyo?” téta ítama aónaraae.  
\v 11 ánibo Yóáanema maará téna yauwéqma timá yímikaiye: “móra-nakoma kaayaqá kúberai-unamma makénama kanaaráq kúberai-unamma ímo makáína-nakomma mórama amíno. ánibo móra-nakoma taíbaq-aawaqo wáinanama mamá móraiq íno.” téna tiráiye.  
\v 12 yaímma táákiti-moneqa máyáa-kayukagaraq nommá peraínéta iréta tirááe: “yirááti-nako, ketáámá náaraq ónúnataabiyo?” téta Yóáanemma ítama aónaraae.  
\v 13 ánibo Yóáanema timá yímikaiye: “móneqa ókaraq uyátá-maqma íma máyáaro.” téna Yóáanema tiráiye.  
\v 14 miráitata yaímma ááiq-i-wayukagaraq Yóáanemma ítama aónaraae: “ketáágáráqá náaraq ónúnataabiyo?” téta tirááe. ánibo Yóáanema timá yímikaiye: “keráwáqtí náápaatabama túma íma mamé uyéraq waayúkati móneqa íma máyáaro. keráwáqá otaa-káyúkámá íma mamá yawááq-umayikeraq móneqa máyáaro. keráwáqtí meyámmá kanaaráq umá máyáaro.” téna tiráiye.   
\p
\v 15 aarawaatí yúyánákómá itó-uma akoqnáá itata yemá íyáqnobaq maará téta yúyánámmá kóita-yaita urááe: “Yóáanema Metáíyama yauwéqmataa tiwiraí-nárábí íyabiyo?” téta tirááe.  
\v 16 miráitana Yóáanema yauwéqma timá yímikaiye: “kemá nopí nommá péqtikanune. anaaékaqa móra-naqa yínímma wení akoqnáágoma ketí akoqnááma uyátáraiye. kemá íma íráqô-naqa máunaboaq kemá kanaaráq wení aítauq-anaamma íma ayubónúne. wemá iragáráq Áánûqtuni Aokaq-Áágókáráq keráwáqá nommá pétikaniye.  
\v 17 wemá wení yáunapo wítima agáqtuwaniye. miráumatuwena wení wíti-naupaq wítima áíkuinimanibo táíq ínnama waráríma aati-aatimá káíq-kaiq in-írábí agatuwániye.” téna tiráiye.   
\p
\v 18 Yóáanema yaímma káqon-aikaraq timá yúyánámmá mamá itó kéena mirái-waigoma aarawaabímmá Metáíyaqtaba átê-wataama tiráiye.   
\s1 Érôtima Yóáanemma ánnáma ámikaiye.  
\p
\v 19 miráimanibo Yóáanema Érôtimma awááguraiye. yeqtí anó-kamaani-naqanibo Érôtima Erótiatikaq otaa-qtátááríq éna ábâkoni ánáaqa kéyabitena yaímma táí-aaimma tarôq uráiye.  
\v 20 miráitana Érôtima máqten-otaa-qtataariqo kéenama ókaraq uyátá-maqma anón-otaamma kuyéna Yóáanemma ánná-naupaq ákaraiye.   
\s1 Yóáanema Îtumma nommá pérakaraiye.  
\p
\v 21 aarawaamá nommá kéberaawana Îtugaraq nommá pékaiye. ánibo Îtuma nommá pétuwena nunamummá kétena máitana Áánûqtuni márûpaq agaro uráiye.  
\v 22 Áánûqtuni Aokaq-Áágómá máaraa umá Îtukaq kukáiye. ánibo Áánûqtunopake móra-aikoma ááyama maará-tiraiye: “emá ketáanimone. eqtábámá kemá timuqá ôriq umá kémaraune. ketíyakoma eqtábámá kanaa kéiye.” téna aagómá Áánûqtuni márûpake ááyama tiráiye.   
\s1 Îtun áítaubikoni yíwîre.  
\p
\v 23 Îtuma wení mayaímá áaimma átáma matáima wení karitimaatimá miráuma kaumo-tíyáákámá uráiye. aarawaamá téta Îtuma Yótêbimma áanikowabiyaa téta tirááe.   
\p
\v 24 Yótêbima Érimma áanikoe.  
\p Érima Máátáátimma áanikoe.  
\p Máátáátima Aríbaemma áanikoe.  
\p Aríbaema Mérekimma áanikoe.  
\p Mérekima Yáánaimma áanikoe.   
\p
\v 25 Yáánaima Yótêbimma áanikoe.  
\p Yótêbima Matáátiatimma áanikoe.  
\p Matáátiatima Émotimma áanikoe.  
\p Émotima Néamumma áanikoe.  
\p Néamuma Étarimma áanikoe.  
\p Étarima Náágaemma áanikoe.   
\p
\v 26 Náágaema Máátimma áanikoe.  
\p Máátima Matáátiatimma áanikoe.  
\p Matáátiatima Tímíenimma áanikoe.  
\p Tímíenima Yótekimma áanikoe.  
\p Yótekima Yóramma áanikoe.   
\p
\v 27 Yórama Yóáánaanimma áanikoe.  
\p Yóáánaanima Arétamma áanikoe.  
\p Arétama Terúbabeomma áanikoe.  
\p Terúbabeoma Téyaatiomma áanikoe.  
\p Téyaatioma Nérimma áanikoe.   
\p
\v 28 Nérima Mérekimma áanikoe.  
\p Mérekima Áárimma áanikoe.  
\p Áárima Kóutaamma áanikoe.  
\p Kóutaama Éramaraamma áanikoe.   
\p
\v 29 Éramaraama Éramma áanikoe.  
\p Érama Yótuamma áanikoe.  
\p Yótuama Eriétamma áanikoe.  
\p Eriétama Yóraamma áanikoe.  
\p Yóraama Máátáátimma áanikoe.   
\p
\v 30 Máátáátima Aríbaemma áanikoe.  
\p Aríbaema Tímionimma áanikoe.  
\p Tímionima Yútaamma áanikoe.  
\p Yútaama Yótêbimma áanikoe.  
\p Yótêbima Yónamumma áanikoe.  
\p Yónamuma Irááíakimma áanikoe.   
\p
\v 31 Irááíakima Mériamma áanikoe.  
\p Mériama Ménnamma áanikoe.  
\p Ménnama Mátáatamma áanikoe.  
\p Mátáatama Nétaanimma áanikoe.  
\p Nétaanima Tébitimma áanikoe.   
\p
\v 32 Tébitima Yétimma áanikoe.  
\p Yétima Óbétimma áanikoe.  
\p Óbétima Póáatimma áanikoe.  
\p Póáatima Tárámonimma áanikoe.  
\p Tárámonima Náátonimma áanikoe.   
\p
\v 33 Náátonima Aammínataamma áanikoe.  
\p Aammínnataama Ááraminimma áanikoe.  
\p Ááraminima Ááranimma áanikoe.  
\p Ááranima Étaronimma áanikoe.  
\p Étaronima Pérêtimma áanikoe.  
\p Pérêtima Yútaamma áanikoe.   
\p
\v 34 Yútaama Yáakobomma áanikoe.  
\p Yáakoboma Ááítekimma áanikoe.  
\p Ááítekima Áabaraamma áanikoe.  
\p Áabaraama Téraamma áanikoe.  
\p Téraama Néomma áanikoe.   
\p
\v 35 Néoma Térúkimma áanikoe.  
\p Térúkima Aréumma áanikoe.  
\p Aréuma Apéregimma áanikoe.  
\p Apéregima Ébérimma áanikoe.  
\p Ébérima Tíraamma áanikoe.   
\p
\v 36 Tíraama Kénaanimma áanikoe.  
\p Kénaanima Áárápáqáarimma áanikoe.  
\p Áárápáqáarima Têmimma áanikoe.  
\p Têmima Nóaamma áanikoe.  
\p Nóaama Aráámekimma áanikoe.   
\p
\v 37 Aráámekima Metúteramma áanikoe.  
\p Metúterama Énôkimma áanikoe.  
\p Énôkima Yérarimma áanikoe.  
\p Yérarima Maaérierimma áanikoe.  
\p Maaérierima Kénaanimma áanikoe.   
\p
\v 38 Kénaanima Énotimma áanikoe.  
\p Énotima Têtimma áanikoe.  
\p Têtima Áátaamma áanikoe.  
\p ánibo Áátaama Áánûqtumma áanikoe.   
\c 4  
\s1 Tááqtaama Îtumma makáqma aónaraiye.  
\p
\v 1 Áánûqtuni Aokaq-Áágómá Îtupimma ógikaitana Îtuma Yótaa-nopike yuwéna Aokaq-Áágómá wemmá awîqmena waayúkama íma máa-kaqmaapaq kóuraiye.  
\v 2 mibáqá Îtuma kaayaqté-kaayaqte-tiyaaka-kanaama máitana Tááqtaama wemmá makáqma aónaraiye. ánibo mi-kánááráqá Îtuma aáwaqa íma naráitanaboana anaaékaqa máqte-kanaama ánatagitana Îtumma áama yaráiye.   
\p
\v 3 ánibo Tááqtaama Îtumma timá ámikaiye: “emá Áánûqtuni áanikomo máema kanaaráq maan-óqtákóqtábá tinana waéqma yammá mamá auraao.” téna Tááqtaama mirá-timatuwaitana  
\v 4 Îtuma yauwéqma Tááqtaamma timá ámikaiye: “Áánûqtuni agamatá-kánnáágómá téna ‘yakómá wenamáa matúq-matuq umá paá mái-auwaraimma íma amíniye.’” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 5 ánibo Tááqtaama Îtumma awíqmena móra-anuma uyátárain-anuraq uténa páátákáá Îtumma máqtemma maa-márábí-márúqá aráátimatuwena  
\v 6 Îtumma timá ámikaiye: “máqtemma maamin-ákóqnáámá anó-awikaraq emmá aménúne. máqtemma maami-qtátááqá kennábóaq ánibo mora náawanabi aménááqa kanaaráq aménúne.  
\v 7 ánibo emá kekáq araayutaúmmá ayé ketíwîqa múte yaúwínaqa maaminnáma máqtemma emmá aménúne.” téna Tááqtaama tiráimanibo  
\v 8 Îtuma yauwéqma Tááqtaamma timá ámikaiye: “Áánûqtuni watáama agamatán-áíkómá maará kétiye. ‘emá uyátárai-nakokaq nunamummá té wenáwîqa múte kéyauye ení Áánûqtuma wenamáa wení mayaímá mayaao.’” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 9 mikáké Tááqtaama Îtumma awíqmena Yérútáárebaq anó-monoq-nakoni amutaq múma ákárena tiráiye: “emá Áánûqtuni áanikoma máema kanaaráq emá maakáké yaúme méma marabí metaao.  
\v 10 Áánûqtuni agamatá-kánnáágómá maará-tiraiye. ‘Áánûqtuma tínata wení kaqtó-wayukama emmá kawáá umákanoe.  
\v 11 ánibo yemá emmá yeqtí iyáápi yáqtokaiyana mórama óqtakoma aítaupimma íma atarániye.’ Áánûqtuni watáama agamatán-áípí kétiye.” téna Tááqtaama tiráiye.  
\v 12 Îtuma yauwéqma Tááqtaamma timámena tiráiye: “aamá maaráuma wáiye. ‘uyátárai-naqa ení Áánûqtumma íma makáqma aónaao.’” téna Îtuma yauwéqma tiráiye.  
\v 13 ánibo Tááqtaama máqte-qtataariq umá Îtumma makáqma aónawaaena óq-taoqtaba awé uráiye.   
\s1 Îtuma Kááriri-marupaq áaimma átama mayaímá matáiye.  
\p
\v 14 anaaékaqa mirá-umatuwaitana Áánûqtuni Aokaq-Áágóní akoqnááraq Îtuma yauwéqma Kááriri-marupaq iráiye. ánibo Îtuni watáagoma máqtemma min-áúkápáq wéyáwé uráiye.  
\v 15 aarawaatí monoq-náúpáq kéyiraatena aamá timá yímitata máqte-kayukama wenáwîqa múte yaútaae.   
\s1 Náátárêtibaq-wayukama Îtumma anaaémma umákaraae.  
\p
\v 16 Îtuma Náátárêtibaq uráiye. naayóbáqá Îtuma pááqyan-iyapoma máenama mi-márúkáq máqe-uraipoana anómma aúráikaq uráiye. ánibo Tabaatiráqá Îtuma monoq-náúpáq uyábékena aati-aatimá mirá éwainiq uráiye. Îtuma itó-urena Áánûqtuni watáama yorautínéna uráiye.  
\v 17 ánibo yemá amuné-náqá Áítáíyani agamatá-kánnáámá Îtumma mayámíkaae. wemá aúba-wannaama agátarena agamatán-áíkómá maará-tiraimma aónaraiye:   
\q1
\v 18 “uyátárai-nakoni Aokaq-Áágómá kekáq máiye.  
\q1 wemá kemmá awaaméqá umátikena áwáyoq-wayukabi  
\q1 ‘Metáíyaqtaba átê-wataama mó tiyo.’ tiráiye.  
\q1 ánnábi máa-kayukama yemmá watáama timá-yimeq  
\q1 paábaq ayúqyikanunayaba timátíkaraiye.  
\q1 yúramma karoparáina-wayuka  
\q1 yúramma káonaiyata  
\q1 náayubi ummaa-yátááqá kémayaayuma  
\q1 mamá ayúqyikanunayaba  
\q1 uyátárai-nakoma timátíkaraiye.   
\q1
\v 19 minnámo pááq íni-kanaaraq  
\q1 uyátárai-nakoma wení waayúkama  
\q1 yauwéqma mamá atóbamayikani-kanaayaba  
\q1 abarokáq timá-yimiyo timátíkaraiye.”  
\m téna naayóbáqá Áánûqtuni amuné-náqá Aítáíya agatáiye.   
\p
\v 20 Îtuma aúba-wannaama aráápatuwena yauwéqma kawáá-náqá ámítuwena wemá yiráátinena maraq máqe-uraiye. ánibo máqtemma monoq-náúpáq máe-kayukama Îtumma wenamáa wemmá aayoq urááe.  
\v 21 ánibo Îtuma mikáq áaimma átáma aamá timá yímikaiye. maará-tiraiye: “Áánûqtuni watáama agamatá-kánnáágómá íbêqa yorautúnama abarokáq kéiye.” téna tiráiye.  
\v 22 mirá téna timátúwáitata yemá Îtuni áwîqa múte yauyéta Îtuma íráqôn-aimma tiqtábá yemá netuq-yúyánámmá ítéta iyánáaq urááe. miráimanibo yemá tirááe: “nôraq kéiyo? maan-náqá Yótêbini áráaqa íyaq máraniyo?” téta tirááe.  
\v 23 ánibo Îtuma maará téna timá yímikaiye: “áraine. keráwáqá keqtábá maará tínoe. ‘tótaa-nako, enamáárîq téq ónaiq umá mirá uwo. emá mirán-ááímmá Kápéranabaqa tarôq ónama minnâ ketáámá ítaraunataama emá móraiq umá maakáqá ení márûkakaraq mirá-uwo.’ téq keráwáqá tínomanibo  
\v 24 kemá keráwáqá áraimma kétima-timune. waayúkama yeqtí márûkake móra amuné-nákón áama íma kéitaane.  
\v 25 kemá árainuramma keráwáqá kétima-timune. Íráíyani kanaaráqá taíbaq keqtoq-nóínímmá Ítíráaeobaq máawata mi-kánááráqá aabayámmá aúyakitana kaumo-kárítímáátígáráq móra-tiyaamma-naikama móra-wiyomma aaqá íma yuráiye. ánibo máqten-aukapaqa anómma yáayaba urááe.  
\v 26 miráimanibo mórama Ítíráaeobake-kayukayopaqa Íráiyama yíwáqnaa íyábá íuraine. ímiye. Áánûqtuma Íráíyamma Térabatibaq timákáitana Tááíranapaq-marupaq móra-inimma awaikómá pukitana ketoqá máin-inikonopaq uráimiye.  
\v 27 miráitana Áánûqtuni amuné-náqá Iráítaani kanaarákáráqá netuqyaammá kárú-wayukama Ítíráaeobaq máqe-uraamanibo min-áúkáápímmá íma móra-nakomma íráqôniq uráine. ímiye. Néímenima Tíriabake-nakoma wenamáa wení karígómá atóbamakaraine.” téna Îtuma Yéqtaaeo-inikoqtaba tiráiye.  
\v 28 máqte-kayukama monoq-náúpáq máe-kayukama min-áímmá ítáama yeqtábá titatabóata anómma íyaqtaba urááe.  
\v 29 páátákáá yemá Îtumma yabitimá máápaq yukááe. yeqtí mi-márúqá móra-anuraq awíqmeta min-ánúgóní ámûrake áaimma átáma awéqtátuwaneta uráámanibo  
\v 30 wení kanaamá íma pááq uráitanaboana yeqtí aúkáapike Îtuma yúqtúyuwena kóuraiye.   
\s1 Îtuma móra-nakopike táí-aagomma watukáiye.  
\p
\v 31 Îtuma Kápéranabaq Kááriri-marupaq kukéna Tabaatiráqá aarawaamá yiráátiraiye.  
\v 32 ánibo yemá Îtun áagaama tewata tébakaq-wayukama iyánáaq urááe. minnáma Îtun áagoma akoqnááma wáitataboatae.  
\v 33 monoq-náúpáqá móra-naqa máqe-uraimma wepímmá táí-aagoma máqe-uraiye. min-nákómá anókaq ááyama tiráiye:  
\v 34 “Náátárêtibake-naqa Îtuo, emá nóinawaq mayánéq ketááyôpaqa iráánô? keqtáámá mamá táíq umátikanetaawaq iráánô? kemá eqtábámá kéitaune. emá Áánûqtuni aokaq-náqóne.” téna táí-aagoma wepí mái-nakoma tiráiye.  
\v 35 miráitana Îtuma táí-aagomma awáágéna tiráiye: “emá paátí mááo. min-nákónôpakemma yuwé kóaao.” téna tiráiye. ánibo mi-táí-áágómá min-náqá yaúma waayúka aúkáapi iyaabóma marabí yubámmarena min-náqá ayuwéna íma mamá táíq umákaraiye.  
\v 36 minnáyaba máqte-kayukama iyánáaq urááe. ánibo yeíyáá maará-tiraae: “maaminnáma nóikaan-ainabiyo? miráuma náápaakaraq akoqnáágaraq wái-nakoma táí-aagoqtaba watáama tináíkáán-áímmá kétitata táí-aagoma waayúkama iyuwéta kégoe.” téta tirááe.  
\v 37 miráitana Îtuma tarôq i-qtátááqtábámá watáagoma min-áúkápáqá máqte-marupaq wéyáwé uráiye.   
\s1 Pítaamma aítáako-araaqnama Îtuma mamá íráqôniq umákaraiye.  
\p
\v 38 Îtuma mi-mónóq-námmá yuwéna itó-uma Tááímonini naaúpaq uyábékaiye. Tááímonimma aítáako-araaqnagoma kokoq yámma karímá ákaraiye. ánibo Îtuqtaba áwáqnaa íkáae téta ááyaraae.  
\v 39 miráipoana Îtuma min-árááqnágóní amakaq ko itó-urena mi-kárígómá awááguraiye. ánibo mi-kókóq yákoma ayúkaiye. miráitana min-árááqnágómá páátákáá mikáq itó-urena yeqtí aáwaqa yokaa umáyíkaraiye.   
\s1 Îtuma netuqyaa-káyúkámá mamá atóbamayikaraiye.  
\p
\v 40 aabaúmá kuperáné kéitana Tabaaqtimá ánatagitana waayúkama yeqtí aanábómá ókon-oko-karima máyáa-kayukama Îtunopataa yiwíqmeta irááe. ánibo Îtuma máqte-kayukama mórá-mora-yuma yemmá yínêkuyena keqnáámmá mamá atóbamayikaraiye.  
\v 41 táí-aagoma máqte-kayukama iyuwéta kóuraae. ánibo mi-táí-áágómá maará téta ááyama tirááe: “emá Áánûqtumma áanikomone.” téta tirááe. mirá-tiraamanibo Îtuma Metáíya máenaboana yiwáágéna íma iyúwáitata aamá tirááe.   
\s1 Îtuma Yúría-marupaq Áánûqtuni átê-wataama kétena yiráátiraiye.  
\p
\v 42 aabáyaanapimma nokáápaq yaúbatuwena mi-márúqá yuwéna móra-aukapaqa waayúkama íma máa-kaqmaapaqa nunamummá tínéna kóuraiye. ánibo aarawaamá aónatuweta wenôpaq urááe. ánibo Îtuma iyuwéna kóiyabae téta yáqtotoq uráámanibo  
\v 43 Îtuma timá yímikaiye: “kemá Áánûqtuma yabíkái-maruqtaba átê-wataama kétima-timeq káqo-marupakaraq mó timá-yimenaaq kéune. Áánûqtuma maaminnáyaba timátíkaraiye.” téna Îtuma timá yímikaiye.  
\v 44 ánibo Îtuma Yúría-wayukati monoq-náúpáq watáama timá yímikaiye.   
\c 5  
\s1 Îtuma titana Pítaama netuqyaa-nóyááqá yaráiye.  
\p
\v 1 móra-taoqa Kénétáaretiqa nokaayúkóní kegébabaqa Îtuma itó-uma máitata taíbaq-wayukama Áánûqtuni watáama itánéta ikúma yageq-yageq urááe.  
\v 2 Îtuma aónaimma kaayaqá pááqyamma únópí-káárérátá únókóní áwábaq wáitana aónaraiye. ánibo noyááqa yaí-wáyúkámá únópí-káárémá yuwéta kúqômma tete urááe.  
\v 3 Îtuma móra-unopi-kaarebi uyátáraimma minnâ Tááímoni Pítaani únópí-kááré. ánibo Îtuma Tááímoniqtaba ‘únópí-káárémá pááqyamma awétáme nékakaa mó maraao’ tiráiye. ánibo Îtuma únópí-káárébí uyátáma máena aarawaamá watáama timá yímikaiye.   
\p
\v 4 miráumatuwena Îtuma watáama timá yímituwena anaaékaqa Tááímonimma timá ámikaiye: “únópí-káárémá yabitimáe non-aúkáapi uré kúqômma yúwénana kumínaa noyááqa yaao.” téna Îtuma Tááímoniqtaba tiráiye.  
\v 5 Tááímonima yauwéqma tiráiye: “íbêq-nokaamma ketáá máqtemma kamáa káetaa noyááqamaa únataamanibo mórama noyááqa íma yaráunataae. miráimanibo emá ténaboaq kemá kúqômma yúwáánana kumíniye.” téna tiráiye.  
\v 6 yemá miráumatuweta taíbaq netuqyaa-nóyááqá aúyaqma yáqtóráawana kúqômma ummaa yamá yararáné uráiye.  
\v 7 miráitata yemá yaímma yeqtí aanábómá móra-unopi-kaarebi máe-kayukama tíwáqnaa ígáae téta yááyaraae. ánibo yemá iréta noyááqa mamá kaayaq-únópí-káárégómmá maqmá ógikaae. ánibo mi-kááyáq-únópí-káárégórátámá ummaa yamá únópí kumá yuberáyéta urááye.  
\v 8 Tááimoni Pítaama miráimma aónatuwena Îtuni aítaupi araayutaúmmá aténa maará-tiraiye: “uyátárai-nako, emá kemmá tiyuwé kóaao. kemá kúmiq-naqune.” téna tiráiye.  
\v 9 Tááímonima aónaimma máqtemma maami-nóyááqá yáqtóráataba aónawaaena ikatîq uráiye. ánibo yaímma-wayukama wetê máqeo-kayukagaraq ikatîq urááe.  
\v 10 kaayaqá Yéberimma áanikoratama Yêmitiyaa Yóáanema yenákámá Tááímonimma ábárawaaoboata yenákágáráqá iyánáaq urááye. ánibo Îtuma Tááímonimma maará téna timá ámikaiye: “emá ikatîq íuwo. anaaékaqa emá waayúkama yáqtorainone.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 11 mikáké yemá únópí-káárémá yabitimá áwábaq má kémareta yemá máqte-qtataaqa kéyuweta Îtuni anaaé wakááe.   
\s1 mórama kárú-naqa Îtuma mamá atóbamakaraiye.  
\p
\v 12 Îtuma móra-marukaq máitana móra-naqa máqe-uraimma kárú-karigoma áúnobaq ógikai-nare. min-nákómá Îtumma aónatuwena óípake araayutaúmmá aténa nunamupí maará téna tiráiye: “uyátárai-nako, kanaaráq emmá akáinaama ketí karímá kanaaráq mamá atóbamatikanone.” téna kárú-nakoma tiráiye.  
\v 13 Îtuma ayáámma árútukena ánêkuyena tiráiye: “kemmá tíkáiye. emá atóbagaao.” téna Îtuma tiráiye. páátákáá é mikáq kárú-karigoma ánatamakaraiye.  
\v 14 ánibo Îtuma akoqnáá-aimma timá-amena tiráiye: “móra-nakomma íma timá-amiyo. ímiye. emá uré anó-monoq-nakomma enáúma mó-araate Áánûqtukaq naí-wámmá mó agamá ákûq uwo. miráuma Mótetimo tiráiniq uwo. miráinata waayúkama mikáq aónaaro ení karímá ánatagiye.” téta tínóe téna Îtuma tiráiye.  
\v 15 miráitana Îtuma máqten-awaameq-yataariq ináíkómá ókaraq wéyáwé uráiye. miráitata netuqyaa-káyúkámá Îtun áama yama kéitaawana karímá mamá atóbamayikaraiye.  
\v 16 miráimanibo anaaékaqa aati-aatimá Îtuma waayúka íma máa-kaqmaapaq uréna nunamummá mó téwae kéiye.   
\s1 móra-naqa áí-ayaamma táíq i-náqá Îtuma mamá atóbamakaraiye.  
\p
\v 17 móra-taoqa Îtuma máena aarawaamá kéyiraatitata yaímma Pérati-wayukagaraq ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq maraq máqe-uraae. yemá máqten-aukapaqa Kááriribakemma Yúríabakemma Yérútáárebakekaraq yama áíkutaae. ánibo uyátárai-nakoni akoqnáágoma karí-wáyúkámá mamá atóbaikaae téna Îtupi wáqe-uraiye.  
\v 18 ánibo yaímma-wayukama móra-naqa kúkutaaraq yaaguyaqméta irááe. min-nákóní ayááqtákoma aráákaguraiye. yemá min-náqá yaagumé naaúpaq utéta Îtun-amakaq maránéta urááe.  
\v 19 aarawaamá taíbaq aammá aúyakowata karí-náqá maméta Îtunopaq uínón-amma íma wáqe-uraiye. miráitata yemá naaúpaq utéta naanamubiké mú-kapotaraae. ánibo mi-kárí-náqá kúkutaaraq wayákareta aarawaatí aúkáapi múte yaagumá Îtuni aúbáq makááe.  
\v 20 Îtuma yeqtí yirummá améta yikaí-yátááqá aónawaaena tiráiye: “ketí aanábógô, kemá ení kúmiq-yataaqa paábaq matukáune.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 21 yemá ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq Pérati-wayukagaraq yeíyáá netuq-áímmá téta maará-tiraae: “maamin-náqá náawawaq wemá Áánûqtumma maamin-ákáyáámmá kétimakaiyo? móra-nakoma íma umaataráipoana kanaaráq íma kúmiq-yataaqa matuwániye. wé minnâ Áánûqtu wenamáa wení mayáímíye.” téta tirááe.  
\v 22 Îtuma mi-káyúkátí yúyánápímmá aónatuwenaboana wemá yauwéqma timá yímikaiye: “keráwáqá nôraq itaráq tíyaqnobaqa táí-tuyanamma móite-maite kéoo?  
\v 23 nóin-ainaq tenúnô? ‘ení kúmiq-yataaqa mamá paá umátukaune’ ténú kemá téq ‘emá itó-uma kóaao’ tenúnô?  
\v 24 miráinaq keráwáqá itaígáae téq kétune. maa-márábímmá Waayúkagoni Áráaqa náápaamma matokáipoana wemá kanaaráq kúmiq-yataaqa mamá paá íniye.” téna Îtuma wenamáárîq wetábá tiráiye. miráitana min-ayááqtámô aráákagi-nakoqtaba Îtuma maará téna tiráiye: “kemá emmá kétimamune. emá itó é ení kúkutaa-yagaraq mamé ení naaúpaq kóaao.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 25 miráitana min-ayááqtámmô aráákagi-nakoma aarawaatí yúrakaq páátákáá itó-uraiye. ánibo kúkutaa-yama waguréna máqeimma yawátámena wení naaúpaq kégoena Áánûqtuni áwîqa múte yaútaiye.  
\v 26 ánibo máqte-kayukama iyánáaq urááe. yemá Áánûqtuni áwîqa múte kéyauyeta yeqtí íyakoma iyánáaq kéitata maará-tiraae: “íbêqa ketáámá óq-yataaqa kateko-yátááqá aónáunataae.” téta tirááe.   
\s1 Îtuma Aríbaemma ááyaraiye.  
\p
\v 27 anaaékaqa Îtuma kéwana aónaimma móra-naqa táákiti-moneqa máyái-nakoma táákiti-moneq mayái-opitipaq máitana aónaraiye. min-nákóní áwîqa Aríbae. ánibo Îtuma min-náqá timá ámikaiye: “emá ketinaaé ya waraao.” téna tiráiye.  
\v 28 ánibo Aríbaema máqte-qtataaqa mipí kéyuwena Îtun anaaé wakáiye.   
\p
\v 29 Aríbaema Îtumma anón-aawaqa wení-naaupaqa agayákáitata yaímma táákiti-moneqa máyáa-kayukagaraq yaímma káqo-kayukagaraq Aríbaeyaa Îtute máeta aáwaqa narááe.  
\v 30 ánibo Pérati-wayukagaraq ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq Îtuni iyápó-anna-wayukayaba netuq-áímmá téta maará-tiraae: “nôraq itaráq keráwáqá táákiti-noneqa máyáa-kayukagaraq kúmiq-wayukagaraqa aáwaqa kénaao?” téta yemá tirááe.  
\v 31 ánibo Îtuma yauwéqma timá yímikaiye: “waayúkama karímá íma matáa-kayukama tótaa-nakonopaqa íma kéoe. ímiye. paá karí-wáyúkámá tótaa-nakonopaqa kéoe.  
\v 32 kemá arupú-wayukama yirummá waeráígáae téq íma kukáune. ímiye. kemá kúmiq-wayukama yemá yirummá waeraígáae téq kukáune.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 aáwaqa aammá auní-ááímmá  
\p
\v 33 móra-taoqa yaímma-wayukama yemá Îtumma maará téta timá ámikaae: “yemá Yóáaneni iyápó-annama aáwaqa awetá-ureta taíbaq-kanaama nunamummá tirááe. ánibo yemá Pérati-wayukati iyápó-annagaraqa móraiq kéoe. miráimanibo ení iyápó-annama paá nommá néta aáwaqa néta kéoe.” téta tirááe.  
\v 34 Îtuma yauwéqma tiráiye: “mórama keráwáqtí aanábó-nákómá keráwáqtê maéna aaramá mayánéna kéinaq aáwaqa keráwáqá awetá-ino? ímiye.  
\v 35 miráinata anaaékaqa min-ínímô mayáné i-náqá mamá paábaq yuwáiyana ókaraqa wení aanábó-wáyúkátêma íma mániye. mi-kánááráqá kanaaráq keráwáqá aáwaqa awetá-inoe.” téna Îtuma tiráimma waéqma itaí-áípí téna wenamáárîq wetábá ‘aaramá mayáné iníkáá-náqúne’ téna tiráiye.   
\p
\v 36 Îtuma mórama waéqma itaí-áíkáráq maará téna timá yímikaiye: “móra-nakoma wení naayómmá aqtábáá-kuberai-unamma yakákitanama aúgen-aqtorake yakáqma naayón-áqtábáá-únákáqá íma káraataiye. ímiye. íma aokaríq kéiye. mirá énama aúgemma kúberai-unamma mamá táíq umáginana aúgen-unakoma paá wáinana naayón-únákómá paábaq áikiniye.  
\v 37 móraiq umá móra-nakoma mémegoni naayón-áúwárátíbí íma aúgema wááénima yaqmá káitiye. naayón-áúwárátíbí áítinanama aúgemma wááéni-nokoma naayón-áúwárátímá kabááqtuwena marabí atíginiye. miráinana méme áúwaratigogaraqa táíq umáginiye.  
\v 38 ímiye. íma aokaríq íniye. mémegoni aúgen-auwaratibi aúge-waaeni-nomma áítino.  
\v 39 ánibo móra-nakoma naayó-kááéní-nómmá nátuwenama aúge-waaeni-noqtabama íma kákaiye. wemá maará téna kétiye. ‘naayó-kááéní-nómmá minnâ íráqône kétiye.’” téna Îtuma waéqma itaí-áípí wení aúge-kataayaba tiráiye.   
\c 6  
\s1 Tabaatiráq mayaímá mayaíyábá aammá aúkain-aimma.  
\p
\v 1 móra-Tabaatiraqa wíti-yokoni aúkáapi Îtuma wení iyápó-annate uréire uráiye. ánibo wení iyápó-annama yaímma wítigoni arammá nánéta matéta wítima iyáákaq makéta kategátúbatuweta narááe.  
\v 2 minnáyaba yaímma Pérati-wayukama tirááe: “Tabaatiráqá aammá áúmakaae. keráwáqá minnâ nôraq itaráq mirá kéoo?” téta tirááe.  
\v 3 Îtuma yauwéqma timá-yimena tiráiye: “Tébitima naayóbáqá tiráin-aimma íyaq yoráútaao? Tébitigaraq wení waayúkate yáamo yarái-kanaaraqtaba kétune.  
\v 4 Tébitima Áánûqtuni aokaq-náúpáq uténa Áánûqtuni aúbáq yammá waíma matáine. mi-támmá paá-wayukama naíyábáq aammá áúkaapoata anó-monoq-wayukama kanaaráq nánóe. miráimanibo Tébitima mi-támmá mamá kénena wení waayúkama yímítata naráane. keráwáqá min-áímmá íyaq yóráútaanabiyo?” téna Îtuma kétenama ókaraq  
\v 5 timá yímikaiye: “Waayúkagoni Áráaqa Tabaatigóní uyátárai-naqiye.” téna Îtuma wenamáárîq wetábá tiráiye.   
\s1 ayáámma táíq urái-naqa Tabaatiráqá Îtuma mamá atóbaraiye.  
\p
\v 6 káqo-Tabaatiraq Îtuma monoq-náúpáq uténa aarawaamá watáama timá yímikaiye. ánibo móra-naqa máqe-uraimma ayáánurapaq-ayaakoma aayákagena táíq umáguraiye.  
\v 7 ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq Pérati-wayukagaraq Îtumma aatómaq urááe. yemá Îtuqtaba téta “Tabaatiráqá karí-wáyúkámá mamá atóbaniyopoataa aónanunatae.” téta aatómaq urááe. mirá kéeta Îtumma aabi mayakánón-aqtaba abáá urááe.  
\v 8 miráitana Îtuma wenamáárîq mi-káyúkátí yúyánánóbáqá ítátuwenaboana téna ayáámmo aayákagi-nakoqtaba aúkáapi “yúbáq unitóaao” titana min-nákómá itó-uraiye.  
\v 9-10 ánibo Îtuma máqte-kayukati yúrapi karáqme kéyautena min-náqá timá ámikaiye: “ayááma arupú uwo.” téna tiráiye. ánibo min-nákómá ayáámma árútuwaimma ayáákoma arupú umáguraiye. miráitana Îtuma ítama yímónaraiye: “kemá keráwáqá ítama aónanaa kéune. Tabaatiráqá ketáámá íráqôn-aainaq tarôq ónúnataabi táí-aainaq tarôq ónúnataabiyo? waayúkama yíwáqnaa onatatáá paá máno-kayukama ketáá mamá táwîq umáyikanunataabiyo?” téna Îtuma tiráiye.  
\v 11 miráimanibo yemá anómma íyaqtaba urááe. mirá kéeta yeíyáá maará-tiraae: “ketáámá Îtuqtaba nôraqtaawaq umákanunataabiyo?” téta tirááe.   
\s1 Îtuma tiyááka umá kaayaq-wáyúkámá awaaméqá umáyíkaraiye.  
\p
\v 12 mi-kánááráqá Îtuma nunamummá tínéna anubaq utáiye. mi-nókáámmá Îtuma Áánûqtukaq nunamummá tíq-tiq kéitana aaqá irákáiye.  
\v 13 aabaúmá utáitana aabáyaanapimma Îtuma wení iyápó-annama yááyaitata yewana tiyááka umá kaayaq-wáyúkámá awaaméqá umáyíkátuwena yíwîqa awaaméqá umátike tiwiráune tiráiye.  
\v 14 móra-nakoni áwîqa Tááímoniboana Pítaae téna áwîqa yamá ámikaiye. ánibo Áánaruma Tááímonimma ábâkoe. ánibo Yêmitiyaa Yóáane. ánibo Píripiyaa Paatááromiyue.  
\v 15 ánibo Máátiyuyaa Tómáátie. ánibo Yêmitima Áápiatimma áanikoe. ánibo Tááímonin áwîqa karuwaaq-náré.  
\v 16 ánibo Yúqtaatima Yêmitimma áanikoe. ánibo Yúqtaatima Itikááriotima anaaékaq Îtumma namuroíq umákáa-kayukati iyáápi kutarurîq uráine.   
\s1 netuqyaa-káyákábí Îtuma mayaímá matáine.  
\p
\v 17-18 mi-káyúkámá iréta watáama kéitaawana Îtuma karímá mamá atóbamayikaraiye. aarawaabí waátáma táí-aagoma mái-kayukama Îtuma mamá íráqôniq umáyíkaraiye. ánibo Îtuma yeráwáqtê kukéna wení taíbaq-iyapo-anna-wayukate móra-arubaq kunitó-uma máqe-uraae. netuqyaamá aarawaamá Yúríabakema Yérútáárebakema únón áwábaqa waaqókáq Tááyabakema Tááíranapaqa taíbaq-wayukagaraq mikáq máqe-uraae.  
\v 19 ánibo taíbaq-wayukama Îtuma iyáánapo ánekuiyana Îtuni akoqnáágoma mi-káyúkámá mamá íráqôniq umáyikaniye.   
\s1 Îtuma amuq-yatááqtábámá tiráiye.  
\p
\v 20 Îtuma wení iyápó-annama kéyimonena tiráiye:  
\q1 “keráwáqá áwáyoqa máiyayuma timuqá máráaro.  
\q1 keráwáqá matúq-matuq umá mái-auwaraimma  
\q1 keráwáqtí minnáe.   
\q1
\v 21 keráwáqá íbêqa táayaba kéiyayuma  
\q1 annaékaqa ógiranoe.  
\q1 keráwáqá íbêqa ibiqá kéyaraayuma  
\q1 keqnáámmá wíráa ínóe.   
\m
\v 22 ítáaro. Waayúkagoni Áráakoqtaba waayúkama keráwáqá íyamma umátiketa tiwétátuweta aamá timá pááqyaniq umátikanoe. yemá mirámô kéiyaqa keráwáqá timuqá maraínoe.  
\v 23 timuqá kémareraq iráá yamá yaúmeta-meta umá timuqá máráaro. keráwáqtí anó-meyamma Áánûqtuma wemô máipaq maqtokáiye. mi-káyúkámá keráwáqá mamá táíq kéumatikaamma naayóbáqá yeqtí yítaubikoma miráuma móraiq umá Áánûqtuni watáama yirááti-wayukama mamá táíq umáyíkaraane.   
\q1
\v 24 keráwáqá náayuwabi taíbaq ótamma kémaraawanama keráwáqtí túwaraikoma  
\q1 íbêqa oyaaq kéimanibo anaaékaqa  
\q1 anómma táí-yataakoma keráwákáq yíniye.   
\q1
\v 25 keráwáqá náayuwabi tímûqa yaiyúmá  
\q1 annaékaqa táayaba ínóe.  
\q1 íbêqa náayuwabi wíráa kéiyayuma  
\q1 annaékaqa ibiqá yaránóe.   
\m
\v 26 máqte-kayukama keráwáqtábá íráqôn-aimma kétiyama atéráaro. naayóbáqá yeqtí yítaubikoma miráuma kaaqaari-ámúné-wáyúkámá mimórá-yátááríq umáyíkaraane.   
\s1 namuro-wáyúkáyábá tirummá yímero.  
\p
\v 27 óq-aimma Îtuma wení iyápó-annama timá yímikaiye: “kemá keráwáqá kétima-timune. móra náayubi ketáama itéqa keráwáqtí namuro-wáyúkámá tirummá yímero. náayubi keráwáqá íyamma umátikaiya-kayukama mamá íráqôniq umáyíkáaro.  
\v 28 náayubi keráwáqá uwaatagáárîq umátikaneta íya-kayukama keráwáqá yemmá mamá íráqôniq umáyíkáaro. ánibo keráwáqá akáyáámmá timá tiwáágíya-kayukama nunamummá timáyíkáaro.  
\v 29 móra-nakoma táápááraqo yumá tíkaminaqa kanaaráq mórabaq-taapaama yimíyata tíkamoro. ánibo móra-nakoma keráwáqtí kúberai-unamma mamayaínaqa ókaraq keráwáqtí wáqtôma áméro.  
\v 30 máqtemma nói-qtababi ítama káonaiyaqa itaíya-qtataaqa paá yímero. ánibo móra-nakoma keráwáqtí nói-qtataarabi maiyaíyaqa kanaaráq ‘yauwéqma timiyo’ téraq ítimakaaro.  
\v 31 keráwáqá miráiyaniq umá káqo-yuma mirá-umayikaaro. keráwáqá íráqôniq ónáae teníq umátikaiyaqa yemá íyaniq umá íráqôniq umáyíkáaro.   
\p
\v 32 tirummá yímê-kayukama yenamáa keráwáqá yirummá timíyaqa Áánûqtuni íráqô-meyamma nóiqtabaq mayánéraq kéoo? paá kúmiq-wayukagaraq yirummá yímê-kayukama yemmá yirummá kéyime.  
\v 33 móraiq umá waayúkama keráwáqá íráqôniq umátikaiyayuma keráwáqá yenamáa íráqôniq umáyikeqa Áánûqtuni anónnáma meyámmá tíkái-qtataaqa nói-qtataaqtaba abáá kéoo? kúmiq-wayukagaraq mirá kéoe.  
\v 34 ánibo keráwáqá móra-yataaqa waayúkaraq inaatimá matêqa anaaékaqa yauwéqma yiménúnatae téqa Áánûqtuni anónnáma meyámmá tikái-qtataaqa nóiqtaba abáá kéoo? kúmiq-wayukagaraq kúmiq-wayukaraq inaatimá kémayeta anaaékaqa yauwéqma mimórá-yátááqá paá kéyime.  
\v 35 ímiye. keráwáqá keráwáqtí namuro-wáyúkámá tirummá yímeraq mamá íráqôniq umáyíkáaro. keráwáqá waayúkama móra-yataaqtaba inaatíya-qtataaqa paá yímikera anaaékaqa yauwéqma mayaíyábá íabaa oro. keráwáqá miráiyanama anaaékaqa keráwáqtí anó-meyamma waínaq Áánûqtuma mú mikákáá anómma uyátárai-nakoni áanimaaqa mánoe. táí-wayukagaraq Áánûqtukaq ‘tíkáiye’ íte-kayukagaraqa Áánûqtuma paru-yátáákáráq kéyabiqyikaiye.  
\v 36 miráipoana keráwáqá waayúkayabama paru-yátááqá yímero. keqtibomá Áánûqtuma waayúkama paru-yátááqá yíminiq umá móraiq umá keráwáqá yemmá keráwáqtí paru-yátááqá yímero.   
\s1 waayúkama aónama yainaí-nákóráá umá aónama yainaí-ááímmá  
\p
\v 37 keráwáqtí yainaí-yátááqnápómá káqo-kayukama íma mamá kéyainaiyana Áánûqtuma keráwáqá íma mamá yainaíno. káqó-nakoqtabama waabáqtí yúrakaqa ‘wemá íma árútáyiniq kéiye’ ítero. min-áímmá tíyamma keráwáqá wemmá mamá yawááq kéumakaae. káqó-yuma íma yawááq kéumayikaiyanama Áánûqtuma keráwáqá íma mamá yawááq umátikaniye. keráwáqá waayúkati kúmiq-yataaqa mamá paábaq yuwé tiwikátuwaiyanama Áánûqtuma keráwáqtí kúmiq-yataaqa mamá paábaq yuwéna awikátuwaniye.  
\v 38 káqo-kayukama yimíyanama paá Áánûqtuma keráwáqá timíniye. keráwáqá ógiqma-awaataq mayánoe. kópiqa unáápí aguyumá káíqtowana ógiqmena kugúbainikaa umá móraiq umá yauwéqma ókaraq matéq kanaaráq umá mayánoe. mimórá-áwáátáq káqo-kayukama yímêmma Áánûqtuma min-áwáátáq keráwáqá timíniye.”   
\p
\v 39 Îtuma káqomma mórama waéqma itaí-áíkáráq timá-yimena tiráiye: “mórama aammá íma aónarai-nakoma káqomma aammá íma aónarai-naqa aammá íma kanaaráq aráátiniye. móraiq umá mórama aúgaroq-nakoma káqomma aúgaroq-naqa íma kanaaráq awirániye. yenákámá yúgaropoata máka-nakama áítanobaq metáyóye.  
\v 40 ánibo mórama itaí-yátááqá máyái-nakoma wení itaí-yátááqá arááti-nakomma íma kéuyataiye. máqtemma mayaí-wáyúkámá itaí-yátááqá ítama ánatetama yeqtí yirááti-wayukaraa aúránoe.  
\v 41 keráwáqá nôraq itaráq keqtíbâkoni pááqyamma otaa-qtátáátáqbámá aúrapi araatákaa umá túyánámmá kéitaamanibo keráwáqá anómma otaa-qtátááqtábámá aúrapi mútûq-yaraa umá túyánámmá íma kéitaao?  
\v 42 nôraq itaráq keráwáqtí tíbâkoqtabama maará kéteo. ‘ketíbâko, enaúrapike araatá-qtataaqa mamá paábaq yuwaao’ kéteo keráwáqtí túrapimma mútûq-yama waímma íyaq káonaao? ureqáráaq-wayukaao, áqnáabaqa keráwáqtí túrapike mútûq-yama paábaq matuwéraq mikáké keráwáqá kanaaráq aónama arútáreq keráwáqtí tíbâkoni aúrapike araatámma kanaaráq paábaq matuwánóe.   
\s1 táí-yagoma táí-aramma kéiyaiye.  
\p
\v 43 Îtuma káqomma waéqma itaí-áímmá tiráiye: “íráqô-tagoma táí-aramma íma kéiyaiye. móraiq umá táí-yagoma íráqôn-aramma íma kéiyaiye.  
\v 44 waayúkama yaagóní aranókáá aónatuweta mikáq íráqô-tawabi táí-yawabiyo téta káonaae. ánibo píki-yagoni arammá waayúkama áwáabiq-annarakema íma arammá kégutoe. ánibo áwáábiq-annarakema wááéni-aramma íma kégutoe.  
\v 45 miráuma íráqô-nakoma taíbaq íráqôn-aimma áyáqnobake mamá pááq kéimanibo táí-nakomma táí-aimma áyáqnobake mamá pááq kéiye. mirán-áúyánámmá áyáqnobaqa ógikaitana óyaupike mamá abarokáq téwae kéiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 kayaq-áúyánákáq naammá i-ááímmá  
\p
\v 46 móragaraq waéqma itaí-áímmá Îtuma tiráiye: “nôraq itaráq keqtábámá ‘uyátárai-nako, uyátárai-nako,’ kéteqanibo ketáama íma kéwaraao?  
\v 47 móra-nakoma ketôpaq yéna ketáama iténa waráina-waigomma kemá wenáaimma abarokáq tiráátenune.  
\v 48 minnâ min-nákómá miráuma móra-nakoma naammá ínéna iníkáá uráiye. min-nákómá maiqá uqmá mémánóbáq yuwéna maranóbáq anón-oqtakoni ámûraaq umá akoqnáá umákaiye. anón-oqtakoni ámûraaq akoqnáá-namma tarôq uráiye. anaaékaqa anómma aaqá yuréna anón-nomma aúténa min-námmá awétáraimanibo akoqnáá umákaitanaboana íma yawítíraiye.  
\v 49 ááqibo móra-nakoma ketáama iténa íma wáráimma miráráá umá móra-nakoma paá-mararaq yón-agamoqnakaa-namma umá itó-umakaraiye. anaaékaqa nommá auténa min-námmá páátákáá yawítítuwaitana ‘pau’ titana yubákuraiye.” téna Îtuma waéqma itaí-áímmá tiráiye.   
\c 7  
\s1 ááiq-i-nakoni mayaí-náqá Îtuma mamá atóbamakaraiye.  
\p
\v 1 Îtuma min-áímmá aarawaamá timá yímíqma ánatatuwena Kápéranabaq koyaráiye.  
\v 2 Arómani ááiq-i-wayukati kawáá-náqá máqe-uraimma wemá mórama mayaí-náqá ákaraiye. mi-káwáá-nákómá wení mayaí-nákóqtábá ôriq umá ákáinapoana mi-máyáí-nákómá anó-karima mayéna puíné uráiye.  
\v 3 ánibo ááiq-i-kawaa-nakoma Îtuqtaba máiye-aimma ítátuwena yaímma Íbaru-wayukati anó-kayukama timáyikena Îtuma mó timá-amiyana ketí mayaí-náqá ya mamá atóbáíno tiráiye.  
\v 4 miráitataboata mi-káyúkámá Îtunopaq iréta anegáq-naagaq kéeta akoqnáá umá ítama aónaraae: “wemá íráqô-napoa áwáqnaa ínónama íráqômiye  
\v 5 wemá keqtáá Íbaru-wayukama kaayonétaa umátíkái-nare. wemá wenamáárîq monoq-námmá umátíkaraitaae.” téta tewana  
\v 6 Îtuma mi-káyúkátê yagaroqtamá uráiye. naakóní waaqókáq itana ááiq-i-wayukati kawáá-nákómá yaímma aanábó-wáyúkámá watáama timá yímitata Îtunopaq uréta maará-tiraae: “uyátáraana-nako, emá kammáa íaao. kemá umaatamá íma kanaaráq uráunaboa ketí naaúma íma yínóne.  
\v 7 ánibo kegáráqá túyánámmá itáunama íma íráqô-naqa máunaboaq enôpaqa íma ónúne. miráinaa emá paá aamá tinana ketí mayaí-náqá keqnáámmá atóbáíno.  
\v 8 kegáráqá anómma náápaamma matokái-nakoni aménáápáq máunana mayaímá mayaao titaq kémayaune. ánibo kegáráqá ááiq-i-wayukama yíkáraunata ketiménáápáq mááe. ánibo kemá móra-nakomma ‘emá kóaao’ túnanama kanaaráq kéwiye. ánibo móra-waigoqtaba téq ‘emá maabáq iyo’ túnanama kanaaráq wemá kéiye. ketí mayaí-nákóqtábá ‘emá maa-máyáímá mayaao’ túnanama kanaaráq mi-máyáímá kémayaiye.” téna titata má-tima-amikaae.  
\v 9 Îtuma min-áíqtábá iyánáaq umátuwena taíbaq-wayukama anaaé waqméta ye-káyúkámá waeréna maará téna timá yímikaiye: “kemá keráwáqá kétima-timune. Ítíráaeo-wayukati aúkáapimma mórama maamirá-náqá itáíq-itaiq umá arummá tímî-naqa íma aónaraune.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 10 ánibo ááiq-i-kawaa-nakoma timáyíkáitata ye-káyúkámá yauwéqma naaópaq uréta aónaamma mi-máyáí-náqá atóbaguraitata aónaraae.   
\s1 Nénibake maabu-náqá Îtuma mamá atóbamakaraiye.  
\p
\v 11 pááqya-kanaama anaaékaqa Îtuma móra-marupaq uráimma mi-márúkón áwîqa Nénibare iyápó-annagaraq taíbaq-wayukagaraq Îtute urááe.  
\v 12 mibáqá mi-márúkóní oqtaráq waaqókáq owata mórama pukái-naqa maméta irááe. mi pukái-nakoni anóama kímora-iyapoma wenamáa ákáraine. ánibo awaikógáráqá naayóbáq pukuráine. taíbaq mi-márúpáké aaramá waamá min-íníkótê irááe.  
\v 13 uyátárai-nakoma min-ínímmá aónaimma arummá ôriq umágitana min-íníkóqtábá ‘ibiqá íma yaraao’ téna Îtuma tiráiye.  
\v 14 ánibo Îtuma waaqókáq uréna pukái-nakoni kúkutaa-yataq ayáámma ánékuitata waayúkama pukái-naqo mamé ye-káyúkámá itó-uma máqe-uraae. Îtuma maará-tiraiye: “maabugô, kemá emmá kétimamune. emá itóaao.” téna titana  
\v 15 mi puki-nákómá itó-uma máena aamá áaimma átáma tiráiye. miráitana Îtuma mi-mábúmá anóamma awíqma ámikaiye.  
\v 16 miráitata máqtemma aarawaamá ikatîq éta Áánûqtuni áwîqa múte yauyéta maará-tiraae: “ketááí aúkáapimma mórama Áánûqtuni anómma amuné-náqá pááq kéiye.” téta ókaraq maará-tiraae: “Áánûqtuma wení waayúkama yíwáqnaa ínéna iráiye.” téta tirááe.  
\v 17 maamin-áíkómá Îqtuqtaba máqtemma Yúría-aukapaq uréire kéena máqten-aukapaq wéyáwé uráiye.   
\s1 Yóáanema Îtunopaq kaayaq-íyápó-ánnámá timáyíkaraiye.  
\p
\v 18 máqtemma maami-qtátááqtábámá Yóáaneni iyápó-annama Yóáanemma mó timá ámikaae.  
\v 19 ánibo Yóáanema wení kaayaq-íyápó-ánnámá yááyarena maará mó-tekao téna timáyíkáitata uyátárai-nakonopaq uréta maará mó-tiraaye: “naayóbáqá téta móra-naqa yíniye tiráa-naraq iráá káqo-nakoqtaba awé ónúnataabiyo?” téta tirááe.  
\v 20 mi-kááyáq-nákórátámá Îtunopaq iréta maará-tiraaye: “Yóáanema nommá peraí-nákómá kekárátámá enôpaq timátíkáitaka yúyana maará-tiye. eqtabá anaaékaq yíniye tiráa-naraq iráá káqo-nakoqtaba awé ónúnataabiyo?” téna tiyé téta Îtumma timá ámikaaye.  
\v 21 mi-kánááráqá taíbaq ókon-okomma karímá matáa-kayukama Îtu mamá atóbamayikaraiye. mi-káyúkábíkémá netuqá waátáma táí-aagomma watukáiye. taíbaq yúgaroq-wayukama mamá yúramma karáq yíkaraiye.  
\v 22 Îtuma min-nákátí yáaraq maará téna yauwéqma tiráiye: “kenákámá máqte-qtataaqa káoneka itááya-qtataaqtabama Yóáanemma mó-tima-amekao. yúgaroq-wayukama yúramma káonaawata yítauqa akúgurai-kayukama aammá uréire kéoe. kárú-wayukama mamá íráqôniq kéowata yaáqa atíragurai-kayukama aamá kéitaae. pukáa-kayukama itó kéowata áwáyoq-wayukama Áánûqtuni átê-wataama kéitaae.  
\v 23 itáíq-itaiq umá yirummá tímê-kayukama keqtábá íma ité-maqne kéetaboata yimuqá kémaraae.   
\p
\v 24 kaayaq-nákámá Yóáanen áamo mamé yéya-nakama kóyana aarawaamá Yóáaneqtabama Îtuma maará-tiraiye: “naayóbáqá waayúkama íma máa-kaqmaapaq uráamma keráwáqá nóinawaq aónaneraq uráanabiyo? aqá mórama ómmá uwááma yoqmá awétátuwainaq aónaneraq uráanabiyo?  
\v 25 keráwáqá nói-qtataaraq aónaneraq uráanabiyo? aqá móra-nakoma íráqôn-unakaqtowaq mamaré máitaraq ko aónaraao? yemá íráqôn-unakaqtoma umátoreta yineqá íráqô-qtataaqa mamáráa-kayukama yemá anó-kayukati naaúpaq kémae.  
\v 26 miráimanibo keráwáqá nóinawaq aónaneraq uráanabiyo? keráwáqá móra amuné-náráq aónaneraq uráanabiyo? owé. kemá keráwáqá kétima-timune. Yóáanema wemá káqon-amune-wayukama yemmá uyátáraiye.  
\v 27 min-náqá Yóáaneqtaba Áánûqtuni agamatán-áúbá-wánnáábímá maará-tiraine: “kemá ketáama mamé kumíní-naqa timákáanana áqnáabaq keráwáqtí túbáq wíniye. Áánûqtuma agamátán-áúbábí téna wemá ení aammá awírakaniye.” téna kétiye.  
\v 28 kemá Îtuma keráwáqá kétima-timune: “Yóáanema máqtemma maa-márábí máa-kayukama uyátáraimanibo Áánûqtu yabíkái-aukapaqa márû mikákáá kumáta-maqma mái-nakoma Yóáanemma uyátáraiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 29 Îtuma mirá-tin-aimma máqtemma aarawaagáráq táákiti-moneqa mayaí-wáyúkágáráq ítaraae. yemá Áánûqtuni áaikoma arupú uráitata yemmá Yóáane nommá péqyikaraimanibo  
\v 30 Pérati-wayukagaraq ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq Yóáanen ayáápikema nommá íma pékaae. miráitana yemmá Áánûqtuma íráqôn-amma yiráátimma yinaaéma umámikaae.   
\p
\v 31 ánibo Îtuma maará-tiráiye: “maami-kánááráqá nói-kayukawaq mááe téraq awaaméqá ónúnô? yemá nóikaa-kayukawaq mááo? máqte-qtataaqa yemá íma yimuqá kémaraae.  
\v 32 yemá miráuma iyápóma márûpi áíkuteta káqo-noiyapoyaba maará-tiraae.  
\q1 ‘ketáámá keráwáqtábá káoyamma kéyunataa keráwáqá imá íma kéyaae. ketáámá ibiq-ímá kétunataa keráwáqá ibiqá íma kéyaraae.’   
\m
\v 33 ánibo Yóáanema nommá peraí-náqá iráimma wemá aáwaqa awetá éna wááéni-nomma íma néna uráiye. miráuraitaq keráwáqá ‘aíboq-nare’ téq tirááe.  
\v 34 íbêqa Waayúkagoni Áráaqa kukéna aáwaqa néna nommá néna iqtábámá keráwáqá ‘aónaaro. maan-nákómá aáwaqa ôriq umá néna wááéni-nomma ôriq umá kénaiye. wemá táákiti-moneqa máyáa-kayukagaraq kúmiq-wayukagaraq yetí aanábóé.’ keráwáqá téq tirááe.  
\v 35 miráimanibo waayúkama maará téta kéte. yemá itaí-yátáákóní áráabitiaq mááo? ímiye. itaí-yátáákóní áráabitimo máetama móra-nakoni áaikoma árain-aaimma wáinatama yemá ‘árain-aine’ téta itánoe.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 mórama kumari áráaq-inikoma Îtumma aítaukaq ákûq-matawemma pérakaraiye.  
\p
\v 36 móra Pérati-nakoma ááyama awíqmena wetê aáwaqa má-naraaye. ánibo Îtuma mi-Pérátí-nákóní naaúpaq uréna aáwaqa nánéna maraq máqe-uraiye.  
\v 37 mórama kúmiq-inimma mi-márúkáqá máena ítáimma Îtuma mi-Pérátí-nákóní naaúpaq máena aáwaqa kénaiye-aimma ítaraiye. miráitana mi-kúmíq-íníkómá mórama íráqôn-oqta-motorebima átê-akuq-matawemma wáitana mamé iráiye.  
\v 38 ánibo min-íníkómá Îtuni anaaépaq aítaupi ya itó-uma máena ibiqá yakáiye. ánibo kumari-íníkóní aqnugómá Îtuni aítaukaqtaa yaráqme kúmitana min-íníkómá wen-aqnótáurake aqnumá Îtun aítaukaqo kukáimma ayúnakatuwena wemá Îtuni aítaukoma kámoqnena ákûq-matawemma pérakaraiye.  
\v 39 mi-Pérátí-nákómá wení naaúpaqa Îtumma awíqme i-nákómá mirái-qtataaqa aónatuwena maará téna aúyánámmá ítaraiye: “maamin-náqá áraimma Áánûqtuni amuné-náqô máenama kanaaráq maamin-íníkómá Îtumma ánékuiqtabama kéitena wenáaiqtabama itáníyô? maamin-ínímmá wé kumari-ínímíye.” téna Pérati-nakoma aúyánámmá ítaraiye.  
\v 40 miráimanibo Îtuma min-nákóní aúyánámmá iténa yauwéqma maará-tima-amikaiye: “Tááímonio, kemá móra-aimma yokáunaboaq timá ámenaae.” titana ánibo Tááímoni tiráiye: “yirááti-nako, enaúyánámmá tiyo.” tiráiye.  
\v 41 “itaao, kaayaq-nákórátámá mórama móneqa makái-nakonopake inaatimá móneqa matááyamma móra-nakoma taíbaq-moneqa (500) máyaitana káqo-nakoma móra-tiyaapaq-yatama (50) matáiye.  
\v 42 min-nákórátámá yenákátí aqtábááma yauwéqma íma kanaaráq ámewaniq óyana min-nákómá yenákátí aqtábááma paá awikamá-yikena iyúkaiye. ánibo yenákábíkémmá náawawaq móneqa makái-nakoqtabama wemmá uyátá-maqma akáníyô?” téna Îtuma tiráiye.  
\v 43 Tááímonima yauwéqma maará-tiraiye: “minnámo anón-aqtabaama mamá paá i-nákówábiyaa kétune.” téna titana Îtuma timá ámikaiye: “arupú umá aúyánámmá itááne.” téna Îtuma timátuwena  
\v 44 min-íníkónôpaq kéwaerena Tááímonimma timá ámikaiye: “emá maan-ínímmá káonaano? kemá ení-naaupaq yúnaa emá ketááí áaimma waré títauqa tete í-nómmá íma tímikaanamanibo maan-íníkómá aúran-anokake títauqa tete umátikarena wení aqnótáurake ayúmma kokoq umátikaraiye.  
\v 45 emá kemmá íma tímôqnama tótó umátikaraanamanibo kemá wágáabaqo ya máqe-unarake áaima átarena maamin-íníkómá ketítaukomma tímôqnemaimma paá kétimoqnaiye.  
\v 46 emá matawémma ketiqnópímá ketáá éwaunaiq umá íma atíma pétikaraanamanibo wemá átê-kuyumma i-mátáwékáké títaukaqa kébetikaiye.  
\v 47 miráitaq kemá emmá kétimamune. maamin-íníkómá wení taíbaq-kumiq-yataakomma paá tiwikamákeqa káyuwaunanaboana keqtábá uyátá-maqma arummá kétimiye. ánibo Áánûqtuma móra-nakoni kúmiq-yataaqa arekáq umá matuwaínanama min-nákómá pááqyamma arummá kámiye.” téna Îtuma timátuwena  
\v 48 min-íníkómmá timá ámikaiye: “kemá ení kúmiq-yataaqa mamá paábaq kématuweq kétiwikatuwaune.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 49 waayúkama aáwaqa naí-yááréráqá Îtugaraq máqeo-kayukama yeíyáá aamá maará téta kóté-yáté urááe: “maamin-náqá náawaq máena kúmiq-yataaqa mamá paábaq kéyuwena káwikatuwaiyo?” téta tirááe.  
\v 50 ááqibo Îtuma min-íníkómmá timá ámikaiye: “emá itáiq-itaiq umá yáqtoraana-yataakoma emmá kúmiq-yataapike yauwéqma káwiraiye. kaayoné-yátáápí waao.” téna Îtuma tiráiye.   
\c 8  
\s1 yaímma-noinimma Îtuni anaaé waqméta uréire urááe.  
\p
\v 1 anaaékaqa Îtuma anó-marupakaraq pááqya-marupakaraq uréire kéena watáama Áánûqtuma yabíkái-marukoni átê-wataama aarawaamá timá yímikaiye. ánibo yemá tiyááka umá kaayaq-íyápó-ánnámá Îtuni anaaé waqmé uréire urááe.  
\v 2 ánibo yaímma-noinimma naayóbáqá Îtuma waátáma táí-aagomma kéwaqtuwena karímá mamá paá kéumayikena urái-noinikaraq Îtuni anaaé waqmé uréire urááe. móra-inimma Máríaa Máátarini naayóbáqá min-íníkópíkéma abapaké kaayaqá waátáma táí-aagomma Îtuma matukáine.  
\v 3 Tútaama kíni Érôtini naaúpaqa kawáá-nákómá wenánáakoni áwîqa Yóáanaama min-íníkókáráq Tútáánakaraq taíbaq káqo-noinikaraq Îtugaraq wení iyápó-annagaraq yeqtí ótataba áwâqnaa urááe.   
\s1 móra-nakoma yópí ánayumma yukáine.  
\p
\v 4 mórá-mora-marupake taíbaq aarawaamá ya yorupágowata Îtunopaq irááe. ánibo Îtuma móra waéqma itaí-áímmá timá-yimena tiráiye:  
\v 5 “móra-nakoma ánayumma yópí mó-yukaiye. mó yúwáitana yaímma-anayukoma aapi kuqturáiye. ánibo min-ánáyúmmá waayúkama yítauqa yamá kéyatamowana numagómá áíqma nátukaiye.  
\v 6 ánibo yaímma-anayumma óqta-marabi kuqturáiye. mikáké áruma utaráimanibo óqta-maraboana maragóní anommá íma wáitana ánayumma aayámmá kamáguraiye.  
\v 7 yaímma-anayumma áwáábiq-anna-karaakoni ááipi kuqturáiye. ánibo áwáábiq-anna-karaakogaraq karúma ánayumma mamá táíq umátukaiye.  
\v 8 tébakaq-anayumma íráqô-marabi ku karútena mórá-mora-waigoma taíbaq-aramma (100) itáiye.” téna Îtuma tiráiye. óq-aimma arúbama tiráiye: “keráwáqá taáqa wáinaqa maamin-áímmá ítáaro.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Îtuma waéqma itaí-áímmá ti-wáígóní áaimma  
\p
\v 9 yemá Îtuni iyápó-annama waéqma itaí-áíkóní áaiqtaba Îtumma ítama aónaraae.  
\v 10 ánibo Îtuma maará-tiraiye: “Áánûqtuma wenamáárîq wemá yabíkái-marukoni aúpáq-áíkón áaimma keráwáqá tiráátiraiye. miráimanibo yaímma-wayukama waéqma itaí-áímmá itánóe. miráinata yúramma aónanomanibo móra-yataaqa íma aónainoe. ánibo yemá aamá itánómanibo mi-wágóní áaimma íma itánóe.   
\s1 ánayukoni waéqma itaí-áíkóní áaimma  
\p
\v 11 maami waéqma itaí-áíkóní áaimma maará-uraiye. maamin-ánáyúmmá minnâ Áánûqtun áamiye.  
\v 12 yaímma-anayumma aapimô kuqturáimma miráuma waayúkama aamá ítáamanibo anaaékaqa Tááqtaama iréna mi-káyúkátí íyáqnobake mamá paábaq kéyuwaiye. Tááqtaama téna yemá min-áímmá itáíq-itaiq kéiyana Áánûqtuma yauwéqma yiwiráinabo téna Tááqtaama min-áímmá kématuwaiye.  
\v 13 yaímma-anayumma óqta-marabimo kuqturáimma miráuma waayúkama aamá itéta yimuqá makáane. miráuraamanibo min-áíkómá íma ánûqa yamá marabímá kukáiye. yemá pááqya-kanaabi itáíq-itaiq kéowana mórama maqmá aónai-yataakoma makáqma yimónaitatama páátákáá Áánûqtun-aagoma paábaq kégoiye.  
\v 14 mi yaímma-anayumma áwáábiq-anna-karaakoni áainobaqo kukáimma miráuma waayúkama aamá ítátuweta aammá kéowana ókon-okomma ummaa-yátááqá mónerabi maa-márábímá amuqá maraí-yátáákómá yúyánámmá mamá yawááq kéumatuwaiye. miráitana yeqtí arammá íma arútama kéiyaiye. ímiye. arammá paá aayámmá kégamagiye.  
\v 15 miráimanibo ánayumma íráqô-mararaqo kuqti-wáígómá miráuma waayúkama aamá itéta yáqtoqma akoqnáá urááe. miráo-kayukati íyakoma arupú éna íráqôniq umá akoqnáá uréta arammá íyáinikaa umá arammá kéiyaae.   
\s1 ómmá tawegóní aménáápáq aúyoqma makááe.  
\p
\v 16 waayúkama ómmá kúraqmareta tawegóní aménáápáqá atípáá aménáánóbákáráqá íma káuyoq-maraae. ímiye. yemá ómmá kúraqma yanaa yaareráq makáawata waayúkama mi-náúpáqô kéuyetama yemá min-ómmá aónanoe.  
\v 17 máqte-qtataaqa aúpáq wái-qtataakoma anaaékaqa abarokáq íniye. máqte-qtataaqa waayúkama aúpáq makáíya-qtataakoma anaaékaqa abarokáq ínata waayúkama aónanoe.  
\v 18 keráwáqá atéqma arutéqa keráwáqá aamá ítama arutánóe. ánibo móra-nakoma móra-yataaqa matokáinanama Áánûqtu min-nákómá ókaraq amínímanibo káqo-nakoma móra-yataaqa íma matokáinanama kanaaráq min-nákómá téna pááqya-qtataaqa matokáúnáa tínnama minnâ Áánûqtu matuwániye.” téna Îtuma waéqma itaí-áímmá tiráiye.   
\s1 Îtumma anóagaraq Îtumma ábâqawaayugarare.  
\p
\v 19 mi-kánááráqá Îtumma anóagaraq Îtuni ábâqawaayugaraq Îtunopaq irááe. iráamanibo taíbaq-wayukama iyáá umágowata yemá Îtunopaqa kanaaráq íma úyôwaniq urááe.  
\v 20 yaímma-wayukama Îtumma maará téta timá ámikaae: “enanógaraq enábâqawaayugaraq máápaq enawé kéeta emmá aónaneta kéoe.” téta tirááe.  
\v 21 ánibo Îtuma yauwéqma maará-tiraiye: “aaramá waamá náayubi Áánûqtun áama itéta anaaé waráiyayuma minnâ yemá ketinógaraq ketíbâqawaayue.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Îtuma anón-uwaama mamá karagébaraiye.  
\p
\v 22 móra-taoqa Îtuma wení iyápó-annate únópí-káárébí uyátarena timá yímikaiye: “nokaayúkómmá meran-ábápáq wíyataao.” téna tiráiye. mirá titata yemá únópí-káárébí kóuraae.  
\v 23 únópí-káárégómá uyaaténa kégoitana Îtuma aúwaguraiye. ánibo anón-uwaagoma nokaayúpímá ôriq umá kéyoraitana nokómá únópí-káárébímá kéogiraitata yemá únópí kumá yubékineta urááe.  
\v 24 ánibo yemá Îtumma ko awáutureta tirááe: “kawáá-nákô, kawaa-nákô, ketáá kéyubekunatae.” téta tirááe. ánibo Îtuma itó-urena uwááma yóráiwaigokaraq únón-íyámá metaikáráq yiwááguraiye. ánibo anón-uwaagogaraq únón-íyágógáráq kégaragebaitana nokómá waráa íuraiye.  
\v 25 wení íyápó-annama Îtuma timá yímikaiye: “keráwáqtí itáíq-itaiq umá yáqtorai-yataaqa náakaraq wáiyo?” titata yemá ikatîq éta iyánáaq urááe. ánibo yeíyáá maará-tiraae: “maamin-náqá náawabiyo? wemá uwáágokaraq nokókáráq yiwáágítata wenáama kéwaraaye.” téta tirááe.   
\s1 aíbôq-nakopike Îtuma waátáma táí-aagomma watukáiye.  
\p
\v 26 anaaékaqa yemá Kerátínêti-marupaq irááe. Kááriri-maruqa nokaayúkómmá meran-ábápáq wáitana maan-ábápáqá mi-márúqá wáqe-uraiye.  
\v 27 Îtuma únópí-káárémá yuwéna mi-márúkáq witana mórama mi-márúkáké-náqá mikáq iráiye. átáyaa-kanaama yáuraimma wáqtôma aneqá íma itokáiye. min-nákómá naaóqa íma maéwaimibo paá pukuráa-kayukati maiqnóbáqá maéwaine.  
\v 28-29 taíbaq-yupaama waátáma táí-aagoma wemmá yáqtoqma akoqnáá uráiye. aati-aatimá waayúkama kawáá umákáreta ánnánapo ayáákaraa aítaukaqa ánná atáá umákewaone. miráimanibo min-nákómá ánnáma paá yaráqtúwaitana mi-táí-áágómá waqmá waayúka íma máa-kaqmaapaq ayuwéwaine. miráitana min-nákómá Îtumma aónatuwena wááqa kéyena Îtuni aítaupi waaqókáq marabí aipaq aguréna anókaq ááyama maará-tiraiye: “Îtuo, mú mikákáá anómma uyátárain-Aanuqtuma áanikoma kemmá nôraq umátikane kéono? tíqa í-yátááqá ítimiyo.” mi-káátágómá mirá téna inaa-inaa tiráiye.  
\v 30 ánibo Îtuma min-nákómmá maará téna ítama aónaraiye: “enáwîqa náawabono?” téna Îtuma titana ánibo wé tiráiye: “ááiq i-wayukamune.” téna yauwéqma tiráiye. netuqyaamá táí-aagoma min-nákóní arunóbáq péqma máeta  
\v 31 Îtukaq inaa-inaa téta ‘abeyúmmá íma wái-maiqnobaqa mibáqá Áánûqtuma keqtáá táí-meyamma timíniqtaaibo ítiyuwaikaae’ tirááe.   
\p
\v 32 mi-márúkóní waaqókáqá pááqyan-anubaq netuqyaa-pó ánnámá aúmá naté utááe. miráitana mi-káátámá Îtukaq inaa-inaa téta yemmá iyuwáinata pó-annabi ko peránááe tewana Îtuma iyúwáitata kóuraae.  
\v 33 ánibo mi-táí-áágómá min-nákópíkémmá ayuwéta pó-anabitaa uyábékaae. péqmareta áítanobaq metaráamma anó-nokaayupi metaréta nommá nawíketa máqtemma pukááe.   
\p
\v 34 miráitata pógoni kawáá-wáyúkámá mirái-qtataaqa aónatuweta yemá péqmareta uréta anó-maruparabi máqte-naukapaqa mó-tima-yimikaae.  
\v 35 miráitata aarawaamá nôrabi o-qtátááqá ko aónaraae. ánibo mikáké Îtunopaq uréta waátáma wepí máqe-urai-nakomma ya aónaamma wáqtôma kéiyena aúyánákómá tágaitana wemá Îtuni aítaupi waaqókáq máitata aónatuweta aarawaamá ikatîq urááe.  
\v 36 ánibo waayúkama mi-qtátááqô aónaa-kayukama náayuwabi aónayuma yemá min-nákómá atóbain-aimma tébakaq-wayukama timá yímikaae.  
\v 37 ánibo Kerátínêti-aukapaq-wayukama Îtumma maará téta timá ámikaae: “emá keqtáá tiyuwé kóaao.” téta tirááe. yemá ôriq umá ikatîq kéetaboata mirá-tiraae. miráitana Îtuma únópí-káárébí uyákébereta wení iyápó-annagaraq yauwéqma kóuraae.  
\v 38 min-náqá táí-aagoma ayúwái-nakoma Îtukaq inaa-inaa téna tiráiye: “kemá etê ónááq kéune.” téna tiráiye. miráimanibo Îtuma yauwéqma kétimakena timá ámikaiye:  
\v 39 “emá ení márûpaq yauwéqma uré Áánûqtuma mi-qtátááríqo umákáiqtabama watáama mó tiyo.” téna Îtuma min-náqá timá ámikaiye. miráitana min-nákómá kóurena wení márûpaqa uréna máqte-qtataariqa Îtumo miráumakai-qtataaqtabama máqte-kayukama mó-tima-yimikaiye.   
\s1 Îtuma kawáá-nákóní ayáámûkomma yauwéqma kátobamakena mórama Îtuni wáqtôraq ayáámma ánékuin-inimma mamá atóbamakaraiye.  
\p
\v 40 Îtuma yauwéqma naaópaq itata aarawaamá awé umá máqe-uraapoata anómma yimuqá marákáraae.  
\v 41-42 ánibo móra-naqa pááq uráimma min-nákóní áwîqa Yááíratie. wemá móra monoq-náú-káwáá-náqíye. miráitana min-nákómá Îtuni aítaupi aipaq agéna kímora-ayaamukoma miráuma tiyááka umá títaupake kaayáq-kárítímáátímá uráin-inaaruma pukáitanaboana wemá Îtukaq inaatitana wení naaúpaq uráiye.  
\v 43 Îtuma kó-mare kéwitata taíbaq-wayukama yageq-yageq urááe. ánibo móra-inimma mikáq máqe-uraimma min-íníkómmá inaautámma ákáitana tiyááka umá kaayaq-kárítímáátímá máqe-uraiye. miráitana móra-nakoma mi-kárímá íma kanaaráq atóbamakaraiye.  
\v 44 min-íníkómá Îtuni anaaépake iréna amakaq Îtuni kúberai-unakoni aqtóráq ayáámma ánékukaiye. miráitana páátákáá min-ínááú-kárígómá ánatamakaitana ókaraqa karímá íma ákáraiye.  
\v 45 ánibo Îtuma ítama aónaraiye: “náawaq tineqá ayáámma ánekukaiyo?” téna tiráiye. yaímma-wayukama téta ‘kemá ímiye’ kétimma ‘kemá ímiye’ kétimma urááe. ánibo Pítaama maará-tiraiye: “kawáá-nákô, taíbaq-wayukama itó-uma emmá ikúyakaraae.” téna Pítaama titana  
\v 46 Îtuma tiráiye: “móra-waigoma tineq ayáámma ánékukaiye. miráitaq kemá túnobaq maqmá aónáúnama ketí akoqnááma yaímma tiyuwéna kóuraiye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 47 min-íníkómá mi-qtátááqá káonenama aúpáq íyukaiye. miráitana wemá iyánáaq umárena Îtuni amakaq araayutaúmmá má atena mikáq máqte-kayukati yúrakaq Îtun-aneq ayáámma noiqtababi ánékuin-aaimma má kétena wení karígómá páátákáá ánataguraiye.” téna tiráiye.  
\v 48 ánibo Îtuma maará-tima-amikaiye: “ketiyáámûko, emá arummá itáíq-itaiq umá yáqtorai-yataakoma ení karímá mamá ánatamakaiye. kaayoné-yátáápí waao.” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 49 aamá kétena máitana mi-mónóq-náúké-káwáá-nákóní mayaí-náqá Yááíratikaq iréna timá ámikaiye: “enayáámûkoma áqa pukuráiye. minnáyaba yirááti-nakomma ummaamá íamiyo.” téna min-nákómá tiráiye.  
\v 50 ááqibo Îtuma min-áímmá ítátuwena yauwéqma timá-amena tiráiye: “emá ikatîq íuwo. emá paá itáíq-itaiq inanamá ení iyápóma atóbéna itó-iniye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 51 ánibo Îtuma mi-káwáá-nákóní naaúpaq uyéna aarawaamá íma iyúwáitata min-náúpáqá íutaae. ímiye. Îtuma Pítaamma káwirena Yóáanemma káwirena Yêmitimma káwirena min-ínáárúgóní anóaboamma kéyiwirena umá kíra umá yiwîqmena Îtuma utáiye.  
\v 52 ánibo máqte-kayukama min-íyápóyábá ibiqá kéyareta máqe-uraae. miráimanibo Îtuma mi-káyúkámá timá yímikaiye: “keráwáqá ibiqá íma yáráaro. min-íyápómá íma pukáiye. wemá paá aúwaguraiye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 53 ánibo mi-káyúkámá Îtumma akáyáámmá timáketa yemá ítaraae min-íyápómá pukuráitataboata wíráa urááe.  
\v 54 miráimanibo Îtuma min-ínáárúgóní ayáákaq múte káyaaqtorena tiráiye: “inaarúo, itóaao.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 55 ánibo min-ínáárúgóní aágoma yauwéqma itana páátákáá itó-itana Îtuma yeráwáqtábá ‘aáwaqa áméro’ tiráiye.  
\v 56 ánibo min-ínáárúgóní anóayaa aboáma anómma iyánáaq urááyamanibo Îtuma akoqnáá-aimma timá-yimena ‘maami-qtátááqtábámá keráwáqá móra-waigomma íma timá áméro’ tiráiye.   
\c 9  
\s1 tiyááka umá kaayaq-wáyúkáma Îtuma awaaméqá umáyikena yiwíkai-kayukama timáyíkaraiye.  
\p
\v 1 Îtuma tiyááka umá kaayaq-íyápó-ánnámá yááyama yorupamá yíkarena Îtuma akoqnáágaraq náápaaakaraq yímikaimma yemá waátáma mútûq táí-aagomma waqtukéta ókon-oko-karima mamá atóbamayikareta ígáae téna yímikaiye.  
\v 2 mikáké mi-káyúkámá uréta Áánûqtuma yabíkái-kayukayaba mó kéteta karí-wáyúkámá mamá atóbamayikaigaae téna Îtuma timáyíkaraiye.  
\v 3 ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá máqte-qtataaqa ímáyáaro. yáumma amé uréire í-yátááqá íma mayéra kápiq-unamma íma mayéra naí-yátáákáráq mónekaraqa íma mamé uréire oro. kúberai-unamma kaayaqá íma mamé oro.  
\v 4 ánibo keráwáqá móra-naupaq uyábereqa paá min-náúpáq máéro.  
\v 5 ánibo mi-káyúkámá yeqtí-naaupaq ímo tiwíqme wíyaqa keráwáqá timá tága-yimeraq tibíkáké obamá popoq umátuweraq kóéraq yauwéqma ókaraq íma oro.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 6 miráitata iyápó-annama máqte-marupaqa yemá kóureta átê-wataama Áánûqtuqtaba kétima-yimeta karí-wáyúkámá mamá atóbamayikaraae.   
\s1 Érôtima Îtuni watáama ítaraiye.  
\p
\v 7 kíni Érôtima Îtuma máqte-qtataariq i-wáígóní watáama ítátuwaitana aúyánákómá mibáq kóuraiye. yaímma-wayukama téta ‘Yóáanema pukáipike itó-uraiye.’ téta tirááe.  
\v 8 káqo-kayukama tirááe: “Iráíyama pááq iyé tirááe.” ánibo tébakaq-wayukama tirááe: “mórama naayón-ámúné-náqá yauwéqma pukáipike itó-uraiye.” téta tirááe.  
\v 9 miráitana Érôtima maará-tiraiye: “kemá Yóáaneni aqnómmá arátukaunamanibo min-náqá náawaq máitaraq kemá weqtábá mirán-áímmá kéitauno?” timátuwena mikáké Îtumma aúrapi aónane uráiye.   
\s1 Îtuma taíbaq-wayukama (5,000) aáwaqa yímikaiye.  
\p
\v 10 Îtuma awaaméqá umáyikena yiwíkai-kayukama yauwéqma iréta máqte-qtataariq on-ááímmá Îtukaq má-tima-amikaae. ánibo Îtuma yiwíkai-kayukama mibáq yiwíqmeta yenamáa móra-marupaq Beqtáirapaq urááe.  
\v 11 anaaékaqa taíganimma aarawaamá aónaraa-kayukama Îtun anaaé waqméta urááe. ánibo Îtuma kéyimonena amuqá maqyíkátuwena yemmá Áánûqtuma yabíkái-kayukayaba watáama timá yímikaiye. ánibo mikákémá karí-wáyúkámá mamá atóbamayikaraiye.   
\p
\v 12 aabaúgómá kuperánéna kéitata kaayaq-ánná-wáyúkámá Îtunopaq iréta tirááe: “emá maa-káyúkámá timáyíkénata yaímma-maruparaa meraráipaq wéyáwé umá watéta aáwaqa abáá-uma naaro. maan-áúkápáqô máunataama waayúkama íma máa-kaqmaapare.” téta tirááe.  
\v 13 miráimanibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá kenamáárîq maami-káyúkámá aáwaqa yímero.” téna Îtuma tiráiye. ánibo yemá tirááe: “ketáámá netuq-ááwáqá íma makáunataae. móra-tiyaapaq-yakaraq kaayaq-nóyáákáráq makáunataae. ketáámá maami-káyúkátí aáwaqa ko meyáníq ónúnataabiyo?” téta ítama aónaraae.  
\v 14 miráuma taíbaq-wayukama (5,000) máqe-uraae. ánibo Îtuma wení iyápó-annama maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá timá-yimiyata yemá áíkuma móra-tiyaapaq-tiyaaka-tiyaaka umá áíkuma máéro.” téna tiráiye.  
\v 15 miráuma iyápó-annama mi-káyúkámá timá yímewata teníq umá aarawaamá áíkuma máqe-uraae.  
\v 16 miráitana Îtuma móra-tiyaapaq-yamma kémayena kaayaqá kátútai-noyaakaraq maténa Áánûqtukaq aúramma múte káonena ‘tíkáiye’ tiráiye. ánibo mi-nóyáákáráq yakaráq mapámma wení iyápó-annama yímitata yemá mamá aarawaamá yímikaae.  
\v 17 ánibo máqte-kayukama namá kanaaráq owata iyápó-annama aqtó-áqtó-ááwáqá áiqma tiyááka umá kaayaq-únámmá áíqturaae.   
\s1 Pítaama abarokáq téna ‘Îtuma Metáíyae’ tiráiye.  
\p
\v 18 móra-taoqa Îtuma wenamáa nunamummá kétena máitata wení iyápó-annama Îtute máqe-uraae. ánibo Îtuma iyápó-annama ítama yimónaraiye: “aarawaamá keqtábá náawae kéteo?” téna tiráiye.  
\v 19 ánibo íyápó-annama yauwéqma tirááe: “yaímma-wayukama eqtábá Yóáanema nommá peraí-náré kéte. ánibo yaímma-wayukama téta Iráíyae kéte. ánibo tébakaq-wayukama téta naayóbáq móra amuné-náqá pukáimma itó-uraiye kéte.” téta tewana  
\v 20 Îtuma yauwéqma tiráiye: “keráwáqá kenamáárîq keqtábámá náawae téraq kéteo?” téna ítáitana Pítaama yauwéqma tiráiye: “emá Áánûqtuni Metáíyama yauwéqma tiwiraí-náqóne.” téna tiráiye.   
\s1 Îtuma téna ‘pukéq yauwéqma itó-onune’ tiráiye.  
\p
\v 21 mirá-timatuwaitana Îtuma akoqnáá umá téna káqo-kayukama maamin-áímmá íma timá yíméro téna iyápó-annama aammá áunikaraiye.  
\v 22 Îtuma móragaraq timá yímikaiye: “Waayúkagoni Áráaqa aíqa í-yátááqá mayáínata anó-kayukagaraq anó-monoq-wayukagaraq ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq yemá yinaaémma umáketa ikamíyana pukéna kaumo-kánáámá ánatainana keqnáámmá itó-iniye.” téna Îtuma wenamáárîq wetábá tiráiye.   
\p
\v 23 ánibo Îtuma wení iyápó-annama máqtemma maará téna timá yímikaiye: “náawabi ketinaaé waránáae ténama wemá wenamáárîq wetábá awikátuwena wení kaapaq-yámá maména aati-aatimá mamé wínna-nakoma tinaaé waraíno.  
\v 24 náawabi wení aúwaraiqtaba aúyánámmá iténa yáqtoqma akoqnáá ínna-waigoma wení aúwaraimma aúyoranimanibo náawabi keqtábá aúwaraimma yuwénama wení matúq-matuq umá mái-auwaraimma paá yáqtoraniye.  
\v 25 ítáaro. móra-nakoma wetábá máqte-qtataaqa maa-márábíké kémayenamanibo matúq-matuq umá mái-auwaraimma ímáyáimma wení oótakoma nôro umákaniyo?  
\v 26 ánibo móra-nakoma keqtábágáráq yiráátén-aiqtabagaraq agaeyábá énama Waayúkagoni Áráakoma wemá wetábá wení tágama-yataakaraq aboámá Áánûqtuni tágama-yataakaraq wení aokaq-káqtó-wáyúkágáráq kumínna-yupaama min-nákóqtábámá agaeyábá umákaniye.  
\v 27 kemá keráwáqá áraimma kétima-timune. yaímma-wayukama maanámo itó-uma máa-kayukama íma pukéta Áánûqtuma yabíkái-kayukama aónainoe.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Îtun áúgoma mamá aokaríq uráiye.  
\p
\v 28 min-áímmá timátuwena anaaékaqa miráuma abapaké kaumo-kánáámá yáwitana Îtuma Pítaama káwirena Yóáanema káwirena Yêmitima káwirena umáena anubaq nunamummá tínéna yiwíqme utáiye.  
\v 29 nunamummá kétena máitana Îtun óíkoma mamá aokaríq kéitana wení wáqtôgoma wayámmá auréna miráuma ókáá kamá tágaraiye.  
\v 30 ánibo kaayaq-nákórátá Îtute watáama tirááye. min-nákámá Mótetiyaa Iráíyae.  
\v 31 yenákámá tágama-yataakaraq kukéta máqte-qtataariq éna Îtuma Yérútáárebaq puíníqtaba watáama tirááe.  
\v 32 Pítaagaraq kaayaq-nákátí yúrakoma yúgáibaaq itata yú wagínéta urááe. miráimanibo yemá waguréta máqeta anaaékaq itó-uma máeta Îtuni tágama-yataakaraq Mótetiyaa Iráíyati tágama-yataaqa aónaraane.  
\v 33 Mótetiyaa Iráíyama Îtumma ayuwéta kóiye. kéoyana Pítaama Îtumma maará-tima-amikaiye: “kawáá-nákô, ketáámá maakáq máunataama minnâ íráqône. ketáámá kaumo-námmá ónúnataae. móra-namma ení naané. móra-namma Mótetini naané. ánibo móra-namma Iráíyana naané.” téna Pítaama tiráiye. ánibo Pítaama íma ítama arútárenaboana min-áímmá tiráiye.  
\v 34 Pítaama min-áímmá kétena máiqtaba móra-konnakoma yawááq-umayikaitata yemá yáaqtaba urááe.  
\v 35 ánibo móra-aikoma maará téna mi-kónnápíké tiráiye: “maannáma ketáanine. kemá wemmá awaaméqá umákaraune. keráwáqá wenáama ítáaro.” téna min-áíkómá tiráiye.  
\v 36 min-áíkómá mirá-timatuwaitata yemá aónaamma Îtuma wenamáa máqe-uraiye. ánibo yemá yóyau kawaa urááe. mi-kánááráqá mi-qtátááqô aónaaqtabama móra-nakomma íma timá ámikaae.   
\s1 móra-iyapogopimma waátáma máin-iyapoma Îtu mamá atóbamakaraiye.  
\p
\v 37 aabáyaama min-ánúmá yuwéta kúmówana taíbaq-wayukama Îtumma aapaké kun aónaraae.  
\v 38 ánibo mi-káyúkábíkémmá móra-nakoma anókaq wááqa yumátuwena maará-tiraiye: “yirááti-nako, kemá inaa kétune. emá ketáanikomma aónaao. kemá wemmá wenamáa kímora-iyapoma ákáraune.  
\v 39 ánibo mórama táí-aagoma min-íyápómá yáqtoqma akoqnáá uráitana páátákáá wááqa kéitana mamá aíbôriq kéumakaitana óyaupikema wayán-ágárégómá ôriq kéiye. mi-táí-áágómá áú-aiqa aména íma yuwéna kégoiye.  
\v 40 kemá ení iyápó-annayaba mi-káátágómá matuwaígáae téq inaa túnnamanibo yemá kanaaráq íma kématuwaae.” téna Îtumma timá ámikaiye.  
\v 41 Îtuma yauwéqma tiráiye: “keráwáqá aarawaamá maa-kánááráq-wáyúkámá itáíq-itaiq íkéowanaboana keráwáqtí tíyakoma táíq éna íkárutaiye. kemá náaraq umá kanaawaq keráwáqtéma máeraq keráwáqtí ummaamá mayánúnô? mirá-timatuwena min-nákómmá timá ámikaiye: “ení iyápóma awíqme maabáq iyo.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 42 min-íyápómá aapaqá kéiqtaba mi-táí-áágómá min-íyápómá mamá awéqtáma iyaabótukaiye. miráitana Îtuma waátáma aamá awáágútuwena min-íyápómá mamá atóbama aboámmá ámikaiye.  
\v 43 minnáyaba máqte-kayukama Áánûqtuni anón-akoqnaama aónatuweta iyánáaq urááe.  
\s1 Îtuma puíníqtaba kaumobáq tiráiye.  
\p ánibo mi-káyúkámá Îtuma máqteniq i-qtátááqtábá netuq-yúyánámmá kéitaawana Îtuma wení iyápó-annama maará téna timá yímikaiye:  
\v 44 “keráwáqá maan-áímmô túnnama taákau makéra ítama arútáaro. pááqya-kanaabima anaaékaqa Waayúkagoni Áráaqa waayúkati iyáápi maránóe.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 45 miráimanibo iyápó-annama min-áímmá íma ítaraae. min-áíkóní áaikoma yepímmá aúyokuraitataboata íma ítama arútáraae. miráitata yemá ikatîq éta Îtumma min-áíkóní áaiqtabama íma ítama aónaraae.   
\s1 náawaq anómma máiyo?  
\p
\v 46 yemá iyápó-annama itó-uma ánateta aamá téite éta náawaq anómma uyátá-maqma máiyo tirááe.  
\v 47 ánibo mirá-yúyánámmá iyápó-annati íyáqnobaq wáitana pááqyan-iyapoma awíqmena má-ito-umakaraiye.  
\v 48 ánibo Îtuma maará téna timá yímikaiye: “móra-nakoma ketíwîkaq maa-pááqyán-íyápómá áwáqnaa énama minnâ kemmá tíwáqnaa íniye. ánibo móra-nakoma kemmá tíwáqnaa énama minnâ kemmá timátíkáitaq yúnna-waigomma Áánûqtuma áwáqnaa kéiye. máqtemma keráwáqtí aúkáapikemma móra-nakoma miráuma pááqyan-iyaporaa umá maénama wemá uyátá-maqma anó-naqa mániye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 móra-nako keráwáqá íma namuroíq umátikai-naqa minnâ keráwáqtí aanábóé.  
\p
\v 49 Yóáanema yauwéqma tiráiye: “kawáá-nákô, ketáá móra-naqa aónáúnataama enáwîkake táí-aagomma kématuwaiye. miráimanibo wemá ketááí tinaaémma íma kéwaraipoataa ketáá aammá áunakaraunatae.” téna Yóáane tiráiye.  
\v 50 miráitana Îtuma timá ámikaiye: “keráwáqá min-nákómmá íma aammá áunakaaro. móra-nakoma keráwáqá namuroíq íumatikenama wemá minnâ keráwáqtí aanábómíye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 yaímma Taméria-wayukama mááqa aúyaketa Îtumma paábaq watukááe.  
\p
\v 51 Áánûqtuma Îtumma awíqmena wenôpaq uwínî-kanaama waaqókáq uráiye. miráitana Îtuma Yérútáárebaq ónáae téna mimórá aúyánámmá ítama yarútaiye.  
\v 52 ánibo Îtuma yaímma-wayukama timáyíkáitata aamá maméta áqnáabaq urááe. aamá maméta kó-kayukama Taméria-wayukati pááqya-marupaq uyábéketa Îtumma yokaa umákaneta urááe.  
\v 53 miráimanibo mi-márúkáq-wáyúkámá Îtumma awíqmeta yeqtí naaúpaq uwíyábá íma yíkaraiye. yemá ítaraae. Yérútáárebaq yeqtí namuro-wáyúkámá máápaq witatabóata Îtumma íawikaae.  
\v 54 kaayaq-íyápó-ánnámá Yêmitiyaa Yóáanema min-ááímmá yenákámá aónatuweta Îtumma maará-tima-amikaaye: “uyátárai-nako, ketáá Áánûqtnopake iramá ááyaananataa mi-káyúkámá kun agamá kautíníyô?” téta tirááye.  
\v 55 miráimanibo Îtuma waeréna min-nákámá min-ááíqtábá yiwááguraiye.  
\v 56 ánibo yemá mikáké ôq-marupaq urááe.   
\s1 móra-nakoma Îtun anaaé waráné i-náré.  
\p
\v 57 yemá aapaq maré kéowana móra-nakoma Îtumma maará-tima-amikaiye: “máqte-marupaq wíné innabáqá kegáráq anaaé waqmé ónúne.” téna tiráiye.  
\v 58 ánibo Îtuma wemmá makáqma aónanena timá ámikaiye: “abááq-íyákómá muríánóbáq kémaitana numagómá ánáamma umárena kéwaimanibo Waayúkagoni Áráaqa waénúna-namma íma wáiye.” téna tiráiye.   
\p
\v 59 ánibo Îtuma káqo-nakokaraq timá ámikaiye: “emá ketinaaé waraao.” téna titana min-nákómá maará-tiraiye: “kanaaráq tiyúwénaq ketibomá ko mamá uqtamá kátuwerabiyo?” téna tiráiye.  
\v 60 ánibo Îtuma timá ámikaiye: “ibáqyuwaao. yemá keqtábá íma itéta pukáa-kayukaraa-kayukama iyúwénata pukáíya-kayukama uqtamáyíkáaro. ánibo emá uré Áánûqtuma yabíkái-kayukayaba átê-wataama mó-tima-yimiyo.” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 61 ánibo keqnáámmá móra-nakoma tiráiye: “uyátáraana-nako, kemá enanaaé waránáá kéunamanibo emá kanaaráq tiyúwénaq ketí waayúkama tiyááma mó yímíqma máéro timá yíkátuwero.” téna tiráiye.  
\v 62 ánibo Îtuma maará-tima-amikaiye: “waayúkama náayubi Áánûqtuni aakaq áaimma átáma wínéna kéimanibo aati-aatimá anaaépaq naayón-ááíqtábá waéqma káonaipoana Áánûqtuma yabíkái-kayukabimma kanaaráq íuwiniye.” téna Îtuma tiráiye.   
\c 10  
\s1 Îtuma abapaké kaayaq-tíyááká-wáyúkámá timáyíkaraiye.  
\p
\v 1 anaaékaqa uyátárai-nakoma abapaké kaayaq-tíyááká-wáyúkámá ókaraq awaaméqá umáyikena kaayaq kaayaq umá timá yíkáitata áqnáabaq urááe. ánibo máqtemma anó-maruparabi pááqya-marupaqa Îtuma wíné i-márúpáq timáyíkáitata kówana anaaékaq Îtuma wíníqtaba uráiye.  
\v 2 ánibo Îtuma mi-káyúkámá maará-tima-yimikaiye: “taíbaq aáwakoraa umá yópí âbuma karáimanibo taíbaq-mayai-wayukama íma mááe. miráínaq keráwáqá yókóní aboákáq nunamummá tíyana wemá Áánûqtuma yaímma mayaí-wáyúkámá timáyikainata wení aáwakaa ko mamá áíkuyikaino.  
\v 3 kéráwáqá kóoro. ánibo ítáaro. akikérá umá máa-kayukati aúkáapi kaayoné-wámmá kokóri-araakaa umá timá-tikaunaq kégoe.  
\v 4 keráwáqá aapaqá yaímma-yataaqa títauq-anamma kápiq-unamma móneqa íma mamé oro. ánibo keráwáqá aapaqá íma aagamá waayúkate watáama tero.  
\v 5 móra-naupaqa uyábereq áqnáabaqa maará-tero. ‘maan-náúpáq-wáyúkábímmá kaayoné-yátááqá waíno.’ téra tero.  
\v 6 ánibo móra-nakoni áyákoma kaayoné ínna-naqa min-náúpáq máinaqa minnámo kaayoné-yátááqá waíno tíyan-aikoma min-nákópí yuwáiyanaq ko waíno. ááqibo móra-nakoma ímo mirá énama kaayoné-yátááqá waíno tíyan-aikoma yauwéqma keráwátôpaq yíno.  
\v 7 keráwáqá mimórá-náúpáq áátuma máéro. ánibo min-náúpáq máiyata yemá aáwaqa timéta nommá timéta íyamma naaro. mayaíráq-nákómá kanaaráq wení meyámmá mayániye. miráínaq keráwáqá óq-naupaqa móra-mora umá íoro.  
\v 8 ánibo keráwáqá mera-márúkáq uyáberaiyata mi-márúkáq-wáyúkámá yeqtí naaúpaq tiwíqme wíyaqa kanaaráq uréraq yemô timíyan-aawaqa naaro.  
\v 9 ánibo mi-márúkáq karí-wáyúkámá mamá kátobamayikeraq mirá kéeqa yemmá maará téraq timá yíméro. ‘Áánûqtuma yabítikani-waigoma keráwáqtí waaqókáq maíye.’ timá yímero.  
\v 10 ánibo keráwáqá móra-marukaq wíyata mi-márúkáq-wáyúkámá yeqtí naaúpaq íma tiwíqme wíyaqa kanaaráq keráwáqá mi-márúkóní aakaq ko itó-uma máera maará-tero.  
\v 11 ‘keráwáqtí maa-márúkáké kaítôgoma ketááí tibíkáq aráápaimanibo ketáámá popoq umátuwaunanataa keráwáqtôpaq yauwéqma wiyé. atéráaro. Áánûqtuma yainaí-kánáágómá keráwáqtí táí-meyakaraq waaqókáq kéiye.’ tero.  
\v 12 kemá keráwáqá kétima-timune. mi-márúkómá keráwáqá íma tiwiráiya-marukoma Tótôma-marukoma uyátá-maqma anómma táí-aimma wánipoana aqtó-kánááráqá Áánûqtuma Tótôma-marukomma paru umáyikena íma tiwiráiya-marukomma íma paru umáyikaniye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 yaímma-marupaq-wayukama yirummá íma waéráa-kayukati tiruno.  
\p
\v 13 Îtuma óq-aimma tiráiye: “keráwáqá Ítíráaeo-marupaq-wayukao, ítáaro. Tiyórátini-wayukao, keráwákáq táí-yataaqa anómma pááq íniye. Beqtáira-wayukao, keráwákáq táí-yataaqa anómma pááq íniye. ánibo kemá keráwáqtí márûkaq awaaméq-yátáárîq únnaiq umá móra-nakoma Tááíranapaq Tááyabakaraq awaaméq-yátáárîq énama kanaaráq naayóbáq yemá unáá káréqomma wáqtôraa yáútúma itoréta kanabí máeta yirummá waeráune téta yiráátiraae.  
\v 14 aarawaamá mamá yainánéna ínna-kanaaraqa Tááyabaq-wayukagaraq Tááíranapaq-wayukagaraq yemmá anónnáma táí-meyamma Áánûqtuma yimínímanibo keráwákáq uyátá-maqma anómma anónnáma táí-meyamma timíniye.  
\v 15 ánibo keráwáqá Kápéranabaq-wayukao, keráwáqá múte yaúmeq Áánûqtukaq uwínô? miráinomanibo keráwáqá paá Tááqtaani márûpaqa iyaabótuwanoe.” téna min-áímmá Îtu tiráiye.   
\p
\v 16 Îtuma wení iyápó-annama maará-tima-yimikaiye: “móra-nakoma keráwáqtí táama itaína-nakoma minnâ ketáama kéitaiye. ánibo móra-nakoma keráwáqá anaaémma umátikenama minnâ kemmá anaaémma umátikaniye. ánibo móra-nakoma anaaémma umátikenama min-nákómá kemmá timátíkáitaq yúnna-naqa Áánûqtumma anaaémma kéumakaiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Îtuni abapaké kaayaq-tíyááká-wáyúkámá yauwéqma irááe.  
\p
\v 17 anaaékaqa abapaké kaayaq-tíyááká-wáyúkámá Îtuma timáyíkaraimma yauwéqma iréta yimuqá ôriq umá kémareta maará-tiraae: “uyátáraana-nako, ketáá enáwîqa yaúnanataa táí-aagoma waayúkabike paábaq yá-uraae.” téta Îtumma timá ámikaae.  
\v 18 ánibo Îtuma timá yímikaiye: ‘kemá Áánûqtuni márûpake Tááqtaama aabáyúraa yoqména páátákáá kuqtitaq aónaraune.  
\v 19 ítáaro. kemá keráwáqá akoqnááma tímikaunaboaq keráwáqá kanaaráq iraakabayaakógáráq áwáábiq-uwabaaikokaraq títauqnapo yamá káraapeq Tááqtaani akoqnááma uyátánoe. ánibo móra-yataakoma kanaaráq íma mamá keráwáqá táíq umátikaniye.  
\v 20 miráimanibo keráwáqá táí-aagoma keráwáqtí táama ítáiqtabama timuqá íma maránómanibo Áánûqtuma máipaq keráwáqtí tíwîqa kágamaraibo minnáyaba timuqá máraaro.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Îtuma amuqá maréna Áánûqtuma aboákáq ‘tikáiye’ tiráiye.  
\p
\v 21 mi-kánááráqá Áánûqtuni Aokaq-Áágómá Îtun áyáqnobaq mamá amuq-yatááqá pááq itana Îtuma maará-tiraiye: “ketiboó, ení márûpaq-wayukagaraq maa-márábí-káyúkágáráq uyátárai-nare. kemá minnáyaba ‘tíkáiye’ kétune. emá maami-qtátááqá itaí-yátááqá itéta ‘aamá ítaraunatae’ kéte-kayukabima mamá áuyoqyike aamá íma itéta paá-wayukama kéyiraatene. owé. ketiboó, ení akaí-yátáákómá mirá-uraiye.   
\p
\v 22 ketibomá máqte-qtataaqa ketiyáápitaa makáiye. ánibo móra-nakoma kemmá áanikomma íma timónaraibo ketibomá wenamáa kemmá áanikomma kétimonaiye. móraiq umá móra-nakoma ketibommá Áánûqtumma íma aónaraibo áaniko kemá kenamáa káonaune. ánibo waayúkama náayuwabi áanikoma kemá yiráátenaaq únna-wayukama yegáráq ketibommá Áánûqtumma káonaae.” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 23 yemá iyápó-annama yenámáa Îtute máawana yeqtôpaq waeréna Îtuma maará-tiraiye: “náayuwabi keráwáqá aónaa-qtataaqtaba yemá yimuqá kémaraae.  
\v 24 kemá keráwáqá kétima-timune. naayóbáqá taíbaq amuné-wáyúkáwábi taíbaq kíni-kayukama keráwáqá íbêqa aónaa-qtataaqa aónanaae temánibo yemá kanaaráq íaonaraae. ánibo keráwáqá íbêqa ítáan-aimma itánáae temánibo yemá íma ítaraae.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Tamériabake-nakoma namuro-nákómmá arummá umákaraiye.  
\p
\v 25 mikáké mórama ámáan-aimma yirááti-nakoma itó-urena Îtumma makáqma aónanena uráiye. ánibo wé Îtumma timá ámikaiye: “yirááti-nako, kemá náaraq éraq matúq-matuq umá mái-auwaraimma mayánúnô?” téna ámáan-aimma yirááti-nakoma tiráiye.  
\v 26 ánibo Îtuma yauwéqma timá ámikaiye: “nóinae ténawaq Áánûqtuni watáama agamatán-áíkómá kétiyo? emá náaraq umá kéyorautono?”  
\v 27 titana min-nákó yauwéqma tiráiye: “mútûq arummá káme ení akoqnáágaraq arun-íyápógógáráq máqtemma aúyánákáráq ení uyátárai-nakomma Áánûqtumma weqtábá akaíno. ánibo enamáárîq eqtábá ákáiniq umá enamakaq náawabi maína-waigoqtaba akaíno.” téna agamatán-áíkómá tiráiye.  
\v 28 ánibo Îtuma timá ámikaiye: “emá áraimma arupú umá téne. emá miráuma ténaiq emá kanaaráq matúq-matuq umá mánone.” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 29 miráimanibo mi ámáan-aimmo yirááti-nakoma wenamáárîq wenáwîqa mamá íráqôniq íyábá ákáitana timá ámikaiye: “ánibo ketimakaqô mái-naqa minnâ náawabiyo?” téna tiráiye.  
\v 30 ánibo Îtuma maará téna yauwéqma tiráiye: “móra-nakoma Yérútáárebake yuwéna Yérikobaq kukáiye. ánibo moyá-káyúkámá aapaq aónatuweta máqte-qtataaqa yabímayeta ikámma taítawaa umákaraae. yemá miráumatuweta kóuraae. anaaékaqa min-náqá aapi máena wemá puíné uráiye.  
\v 31 ánibo mi-kánááráqá móra monoq-káwáá-nákómá min-ámmá waqmé kukáiye. Táméria-naqa aónawaaena yuwéna kótámaqtuwena aan áwábake kóuraiye.  
\v 32 móraiq umá móra Aríbae-annabike-nakogaraq min-ápáq iréna min-náqá ya aónatuwena kótámaqtuwena aan áwábaq maréna kóuraiye.  
\v 33 miráimanibo Támériabake móra-naqa ikámaraa-nakoni namuro-nákómá min-ápáq maréna min-náqá máikaq iráiye. ánibo wemmá aónaimma áyáqnobaqa aruqtabá umákaraiye.  
\v 34 ánibo amakaq uréna matawékaraq wááéni-nokaraq atíma náopi atáá-umakatuwena min-náqá mûte yaúma wení ótiraa-kakoni ámûraaq abímmá ayákaraiye. ánibo awíqmena min-náqá waabá-káyúkámá kówate-yawate o-náúpáq mó ákarena yabírákaraiye.  
\v 35 ánibo min-náúpáq wamarááyakake aabáyaanapimma mi kówate-yawate-nakoni aboámmá móneqa móra-wayukama ámíqtuwena maará-tiraiye: “emá maa-nákókáq yabíqma arútárenana yaímma ení móneqa maami-nákókáqô kóí-naqa kemá yauwéqma yéqa yaímma-meyamma yauwéqma aménúne.” téna tiráine.  
\v 36 íbêqa emá náaraq téq aúyánámmá kéitaano? kaumo-wáyúkámá maréta yewana moyá-káyúkámá ikámaraa-nakomma náawaq amakaq máitana áwáqnaa iníkáámá uráiyo?” téna Îtuma tiráiye.  
\v 37 ánibo ámáan-aimma yirááti-nakoma maará-tiraiye: “min-nákómá arummá itana áwáqnaa i-náré.” titana Îtuma timá ámikaiye: “emá uré min-nákómá iníq uwo.” téna namuro-wáyúkáyábágáráq wemmá Îtuma timá ámikaiye.   
\s1 Máátaayaa Máríaae.  
\p
\v 38 yemá maré owana Îtuma wení iyápó-annate móra-marupaq uyábékaae. móra-inikoni áwîqa Máátaae. wemá Îtumma awíqmena wení naaúpaq uráiye.  
\v 39 Máátaani áúkoma wení áwîqa Máríaae. ánibo Máríaama iréna uyátárai-naqa Îtuni aítaupi maraq ya máena Îtun áama ítaraiye.  
\v 40 miráimanibo Máátaama uri-uri kéena aáwaqa mamá yokaa kéitana aúyánákómá wéyáwé uráiye. miráitana Máátaama Îtunopaq uréna maará-tiraiye: “uyátáraana-nako, ketúkoma kenamáa tiyúwáitaq máeq aáwaqa mamá yokaa kéune. minnáyabama emá íyaq aúyánámmá kéitaano? emá Máríaamma timá ámínana wemá ya tíwáqnaa íno.” téna Máátaama tiráiye.  
\v 41 miráitana uyátárai-naqa Îtuma Máátaamma maará-tima-amikaiye: “Máátaao, emá netuq-áúyánámmá kéite máqte-qtataaqtaba ummaa kéyaane.  
\v 42 miráimanibo móra-yataaqtaba íma wáitana abáá kéiye. ánibo Máríaama íráqô-qtataaqa mayánéna kéiye. Máríaanopake íráqô-qtataaqa íma paábaq matuwániye.” téna Îtuma tiráiye.   
\c 11  
\s1 nunamummá tí-ááímmá  
\p
\v 1 Îtuma móra-aukapaq nunamummá kétena máqe-uraiye. ánibo anaaékaqa nunamummá timá ánatatuwaitana mórama wení iyápó-annabike-nakoma maará-tima-amikaiye: “uyátáraana-nako, nunamummá tí-ááímmá keqtáá timá tiráátiyo. miráuma naayóbáqá Yóáanema wení iyápó-annama timá yiráátiraine.” téna tiráiye.  
\v 2 ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye:  
\q1 “keráwáqá nunamummá tínéqa maará tero.  
\q1 keqtibotááo, emá yabíkáánna-marukaq máanana enáwîkoma aokaq wáiye.  
\q1 emá yabíkáánna-yataaqa maabáq kumíno.  
\q1 ení márûkaqa enaúyánámmá wáráanikaa umá maa-márábíkáráqá enaúyánámmá waránátaae.   
\q1
\v 3 íbêqa aáwaqtaba únnataama máqte-tupaama timiyo.   
\q1
\v 4 ketááí otaa-qtátááqá mamá paábaq kéyuwe awikátuwaao.  
\q1 miráuma otaa-qtátáárîq umátíkáa-kayukama yeqtí otaa-qtátááqá paábaq mamá kéyuwetaa tiwikátukaunataae.  
\q1 emá keqtáá anómma makáqma aónai-yataaqa íma mamé iyo.”  
\m téna Îtuma wení iyápó-annama nunamummá timá yiráátiraiye.  
\v 5 ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “ánibo keráwáqtí aúkáapike móra-nakoma wení aanábómá máinaboana min-nákómá nokáámma uréna wení aanábógómmá maará téna mó-tima-amikaiye. ‘ketí aanábógô, kemmá aáwaqa timiyo.  
\v 6 ketí aanábó-nákómá ayáqtááqa-amma uréire éqéna ketôpaq yimmá aáwaqa aménúna-yataaqa íma makáune.’ téna tiráiye.  
\v 7 ánibo naaúpaqo máitana yaqtabá ko ítái-nakoma maará téna yauwéqma tiráiye. ‘kemmá ummaa-yátááqá ítime ítiwautuwo. oqtamá aúyakuraitana ketí iyápó-annagarataa túmá waguráunataae. kemá íma itó-ureq móra-yataaqa aménúne.’ téna tiráiye.  
\v 8 ánibo nôraq uráiyô? min-nákómá wení aanábóé téna íma itó-urena aáwaqa íaminiye. kemá kétima-timune. emmá agaemá íma ínaaboaa ókaraq itaa-itaa inanamá wemá itó éna máqte-qtataaqtaba ónna-yataaqa emmá amíniye.  
\v 9 ánibo kemá keráwáqá kétima-timune. keráwáqá Áánûqtukaq nunamummá tíyana Áánûqtuma móra-yataaqa keráwáqá timíno. keráwáqá móra-yataaqtaba abáá kéeqa kanaaráq aónainoe. oqtaráq pagé-page tíyanama Áánûqtuma oqtamá ítikaniye.  
\v 10 máqte-kayukama Áánûqtukaq nunamummá tétama yemá mayaínoe. móra-nakoma nóiqtababi abáá énama wemá aónaniye. ánibo náawabi oqtaráq pagé-page tínanama Áánûqtuma oqtamá íyakaniye.  
\v 11 keráwáqtí aúkáapikema móra-nakoni áanikoma aboáqtábá ‘noyááqa timiyo’ tínanama aboámá kanaaráq iraakabayaammá amíníyô?  
\v 12 ánibo áanikoma aboáqtábá ‘kokóri-amuqa timiyo’ tínnayaba kanaaráq aboámá áwáábiq-wamma uwabaaimmá amíníyô? minnágaraqa ímiye.  
\v 13 ánibo keráwáqá táí-wayukamanobo íráqô-qtataaqa keráwáqtí iyápóma yimí-áímmá káonaae. miráinataa ketáá minnáyabataa káonaunataae. ketibotáá Áánûqtuma wení márûpaq máin-nakomma wekáq nunamupí itaíyanama yemmá wení Aokaq-Áámá yimíniye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 yemá téta ‘Îtuma Piétebugaraq mayaímá kémayaiye’ tirááe.  
\p
\v 14 móra-nakoma aamá íma téna máin-nakopike Îtuma táí-aama waqtukáiye. ánibo mi-káátámá paábaq kóitana óyauqo aúyaki-nakoma aamá áaimma átáma tiráiye. miráitata aarawaamá taíbaq iyánáaq urááe.  
\v 15 ááqibo yaímma-wayukama maará-tiraae: “Piétebuma táí-aagoni kawáá-nápóana Tááqtaani akoqnáárake Îtuma waátáma kématuwaiye.” téta tirááe.  
\v 16 ánibo yaímma-wayukama Îtumma makáqma aónaineta Îtuqtaba mórama anón-awaameq-yataariq ínataa aónaano tirááe.  
\v 17 miráimanibo Îtuma mi-káyúkátí yúyánámmá aónatuwena maará téna mi-káyúkámá timá yímikaiye: “móra-marukaq-wayukama yaíkaaq uréta ááiqa íyana mi-márúqá íma íráqóniq umá paá wániye. móra-anna-wayukama yaíkaaq uréta wenikamé-wenikame étama min-ánná-wáyúkámá íma íráqôniq umá paá mánoe.  
\v 18 keráwáqá téq keqtábá Piétebuni akoqnáárake táí-aagomma kématuwaane kétewaq minnáyaba kétune. ánibo Tááqtaani waayúkama yaíkaaq umá kaayaq-ánnáíq uréta ááiqa íyanama Tááqtaani akoqnáámá íma wániye.  
\v 19 móra-nakoma Tááqtaani akoqnáánapo táí-aagomma íma kanaaráq kématuwaiye. Ítíráaeo-wayukao, áraimma Piétebuma tíwáqnaa kéi-naqo waátáma kématuwaananama kanaaráq náawaq keráwáqtí iyápóma yíwáqnaa ínatawaq yemá táí-aama matuwánô? miráinata keráwáqtí iyápóma iyuwáiyata min-áímmá árainabi íabiyo téta ítama aónaaro.  
\v 20 miráimanibo Áánûqtuni akoqnáárake táí-aama kématuwaunaboana minnáyaba Áánûqtuma yabíkai-waigoma keráwákáq áqa iráiye.   
\p
\v 21 ítáaro. Tááqtaama mórama akoqnáá-nakoraa umá iyebó umátorena wení naaóq yabítuwena máinanama kanaaráq wení máqte-qtataaqa paá wániye.  
\v 22 miráimanibo káqomma uyátá-maqma akoqnáá-nakoma iréna min-nákótê ááiqa umá uyátenama min-nákóní tokóruyakaa-puma wení iyebómá máqtepaq min-nákómá aúyánámmá itáíq-itaiq i-qtátááqá maténa máqte-qtataaqa yaímma káqo-kayukama yimíniye.   
\p
\v 23 ítáaro. móra-nakoma ketí aanábómá ímo maénama minnâ wemá ketí namuro-náqíye. móra-nakoma ketê íma mamá áíkuyenama wemá ketí waayúkama mamá waqmé wéyáwé kéumatuwaiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 waátáma yauwéqma iráiye.  
\p
\v 24 óqa waéqma itaí-áímmá Îtuma timá yímikaiye: “ánibo táí-aagoma móra-nakopike yuwéna paábaqo kégowenama kokoq-márábáq kóurena aagamá máni-maruqtaba abáá kéiye. mi-táí-áágómá máni-maruqa ímo aónénama wé maará kétiye. ‘kemá yauwéqma maéwauna-naupaq ko mánune.’ téna kétiye.  
\v 25 ánibo mirá-timatuwena yauwéqma ko aónaimma naayóbáqô maéwai-namma kuyúqtuketa yokaa umákaae.  
\v 26 miráitana mi-táí-áágómá uréna káqomma abapaké kaayaqá uyátá-maqma táí-aama ko yiwíkena min-nákópí ya máqe-uraae. ánibo naayóbáqá min-nákómá táíq umá máqe-uraipoana íbêqa wemá uyátá-maqma anómma táíq umáguraiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 amuqá maraí-yátááqá mayaí-ááíné.  
\p
\v 27 Îtuma min-áímmá ti-kánááráqá taíbaq aarawaamá máqe-uraae. ánibo móra-inimma mi-káyúkátí aúkáapi máin-inikoma maará téna ááyama tiráiye: “móra-inikoma naayóbáqá marákáraitaa wení nááma naráána-inikoma ké itaúnama wemá amuqá kémaraiye.” téna min-íníkómá tiráimanibo  
\v 28 Îtuma maará-tiraiye: “mirá íma téaq maará tiyo. Áánûqtun áama itéta anaaé waraíya-kayukama yemá yimuqá kémaraae.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 yaímma-wayukama ‘anómma awaaméq-yátááqá aónanaae’ téta tirááe.  
\p
\v 29 taíbaq-wayukama ayú yagéguyowana Îtuma maará-tima-yimikaiye: “íbêqa maa-kánááráq-wáyúkámá táí-wayukamoe. yeráwáqá móra anómma awaaméq-yátááqá aónanaae kéte. miráimanibo kemá móra anómma awaaméq-yátááqá íma yiráátenunamanibo kímora Yónaama anómma awaaméq-yátááqá yiráátenune.  
\v 30 naayóbáqá Yónaama Áánûqtuni awaaméqá máena Nínibeq-wayukabi timá tágayimikai-qtataaqa pááq uráine. móraiq umá Waayúkagoni Áráaqa Áánûqtuni awaaméqá íbêq-wayukabima pááq uráiye.  
\v 31 anaaékaqa Áánûqtuma aarawaamá mamá kéyainainana móra-inikoma kaapaq-áúkápáké (kúínima) itó-uma iréna íbêq-anna-wayukati táí-aaimma mamá pááq íniye. min-íníkómá maa-márágóní aqtóráké wemá iréna Tórómónima wení itaí-yátáákóní áaiqtaba timmá ya ítaraimanibo keráwáqá íbêq-kanaama íkeitaae. maakáqá Tórómónimma uyátáni-naqa maa maíye.  
\v 32 Áánûqtuma aarawaamá yainánéna ínna-kanaaraqa Nínibeq-wayukama itó éta keráwáqtí kúmiq-yataaqtabama awaaméqá ínoe. ánibo Nínibeq-wayukama Yónaama aamá timmá itéta yirummá waékáae. miráimanibo íbêqa Yónaamma uyátáni-naqa maa máiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 áúgoni ómmá  
\p
\v 33 waéqma itaí-áímmá Îtuma tiráiye: “waayúkama ómmá kúraqma yaaregóní aménáápárábi tawegóní aménáápáqá íma kémaraae. ímiye. yemá ómmá kúraqma abarokáq yaareráqá makáawata waayúkama min-náúpáqô kéyetama ómmá kamá tágaimma káonaae.  
\v 34 túramma keráwáqtí túgoni óné. ánibo túrakoma íráqôniq uráinanama keráwáqtí máqte-tuyanamma táganiye. ánibo túrakoma táíq umágínanama keráwáqtí máqte-tuyanamma kumayuqá aurániye.  
\v 35 miráinaq keráwáqá yabíqma arútáaro. keráwápímô tágain-okoma kumayuqá auráinabo  
\v 36 keráwáqtí máqte-tuyanamma tágama wáinana móra-aukapaq-turapimma íma kumayuqá auráinanama kanaaráq miráuma ókómá tirunóbáké kamá tágainikaa umá táganiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Pérati-wayukagaraq yirááti-wayukagaraq táí-aaimma tarôq urááe.  
\p
\v 37 Îtuma min-áímmá timátúwáitana móra Pérati-nakoma Îtumma ááyama awíqmena wení naaúpaqa aáwaqa naínéna uráiye. miráitana Îtuma aáwaqa naí-yááréráq ko máqe-uraiye.  
\v 38 ánibo mi-Pérátí-nákómá aónaimma Îtuma áqnáabaq ayáámma íma tete éna paá aáwaqa mamá kénaiqtaba aónawaaena Pérati-nakoma iyánáaq uráiye.  
\v 39 miráitana uyátárai-nakoma Îtuma timá ámikaiye: “keráwáqá Pérati-wayukama keráwáqtí tirunóbáqá miráuma káápuwabi táápekoni amegaa-áúráqá tete umá íráqôniq umátúwáanikaa uráiye. ánibo keráwáqtí tirunóbáqá táí-aaikoma ógikaiye.  
\v 40 keráwáqá aíbôq-wayukae. móra-nakoma Áánûqtuma amegaa-áúrákáráq arunóbákáráqá íyaq tarôq kéiyo?  
\v 41 ánibo keráwáqtí táápepi wái-qtataaqa yáayaba o-káyúkámá yimíyana mikáké máqte-qtataakoma tirunóbáqá íráqôniq umátikaniye.  
\v 42 keráwáqá máqtemma anónabi pááqyan-aawapikema yoráuma tiyáákabike kímora mamá Áánûqtumma kámemanibo aammá kárabaae. Áánûqtuma tirummá amí-ámmá yukááe. mi-kááyáq-yátááqá waránómma Áánûqtumma tirummá améq ámáan-aimma wáráaro.  
\v 43 keráwáqá Pérati-wayukao, atéráaro. keráwáqá monoq-náúpáq aarawaatí yúbáq máiyaba ôriq umá kétikaitana waayúkama áíkuiyakaq ‘anón-nare’ téq miráó-maarao timá-tikaiyaba ôriq umá kétikaiye.  
\v 44 keráwáqá atéráaro. keráwáqá miráuma pukáa-kayukama uqtamáyíkáraa-mararaama aúpáq maranóbáq wáitata waayúkama yúramma íma aónéta ámûraaq yítauqa yamáe uréire oníkáá-káyúkámá keráwáqá Pérati-wayukama mááe.” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 45 mórama ámáan-aimma yirááti-nakoma Îtun áaraq yauwéqma téna maará-tiraiye: “yirááti-nako, emá mirá té ketáágáráq timá táwîq kéumatikaane.” téna tiráiye.  
\v 46 ánibo Îtuma maará-tiraiye: “keráwáqá ámáan-aimma yirááti-wayukao, atéráaro. keráwáqtí ummaa-ámáán-áímmá aarawaatí yímûraaqa mûte kémaraawata yemá mûte mayánôqtabama kammáa kámagoe. miráitaq keráwáqá móra tiyáánapo íma ánékuqma min-úmmáá-yátááqá mûte mayánóniq éq yíwáqnaa kéoe.  
\v 47 keráwáqá atéráaro. keráwáqtí títaubikoma naayóbáqá Áánûqtuni amuné-wáyúkámá yíkamowaq keráwáqá mi-káyáukáyábá mararaakaqá íráqô-kuruma umá kéikuyikaae.  
\v 48 keráwáqtí títaubikoma naayóbáqá nôrabi uráá-qtataaqtaba paá mimórá túyánámmá kéitaae. Áánûqtuni amuné-wáyúkámá yíkamma uqtamá yíkátuweq yeqtí mararaakaq íráqô-kuruma umáyíkaraae.  
\v 49 miráitana Áánûqtuma íráqômma itaí-yátáápíké maará téna tiráine: “ketí amuné-wáyúkámá kemá awaaméqá umáyikeq timáyikanune. yaímma mamá táíq umáyiketa yaímma yíkamma puínóe.  
\v 50-51 miráiyata íbêq-kanaaraq-wayukama yeqtí yítaubikoni anónnáma táí-meyamma mayánóe. áqnáabaq-kanaarake aqtó-kánááráqá Êboyaa Tékáráíyaama yíkakaane. Tékáráíyamma anó-monoq-naupaqa Áánûqtukaq amí-yáárégáráq waayúkama máirakaraq aúkáapimma ikákaane. ketí amuné-wáyúkámá yíkakaa-kayukayaba íbêq-kanaaraq-wayukama yemá anómma táí-meyamma mayánóe.  
\v 52 keráwáqá ámáan-aimma yirááti-wayukama keráwáqá atéráaro. aamá ítama arutaí-óqtáráké kíma matokáamanibo íuyaberaamma aammá aúyakaawata káqo-yuma uyáberanaae temmá keráwáqá aammá káuyaraae.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 53 Îtuma min-námmá yuwéna máápaq kumá yaúbaitata ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq Pérati-wayukagaraq Îtun-aubi maránôqtaba kammáa amáguraae. ánibo yemá máqten-aimma ítama aónaineta makáqma aónaraae.  
\v 54 miráitata yemá Îtumma kawáá umátuweta máeta móra-aimma tínata Îtuni áúbi maréta aamá ítama yainánéta urááe.   
\c 12  
\s1 kaaqaari-ááíqtábámá atéqma máero.  
\p
\v 1 netuqyaa taíbaq-wayukama titipáá umá waayúkama ámûraaq-amuraaq éta yaímma yatámówaniq umá áíkuma máqe-uraae. ánibo mi-kánááráqá Îtuma wení iyápó-annama áqnáabaq maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá Pérati-wayukati pááqya-qtataakoma (yíqti) anómma auraíyábá atéráaro. Pérati-wayukati kaaqaari-yááíqtábá kemá kétune.  
\v 2 máqte-qtataaqa aúpáq aúyoqma wáinna-yataakoma anaaékaqa abarokáq pááq íniye. máqte-qtataaqa yawááq umá wáinna-yataaqa anaaékaqa waayúkama aónainoe.  
\v 3 miráinaq keráwáqá máqten-aimma nokáa kumayupí máeq tíyan-aimma wágááma tínoe. ánibo keráwáqá máqten-aimma yaákareq timú-timun-aimma naaúpake tíyan-aimma máápaq máeta ááyama tínoe.   
\s1 waayúkagoma kímora-yataaqtaba áaqa ikatíno.  
\p
\v 4 ketí aanábó-wáyúkáo, kemá Îtuma keráwáqá maará téq kétima-timune. keráwáqtí amegaa-túmá waayúkama tíkamma kanaaráq puínôqtabama ikatîqa íoro. anaaékaqa mi-káyúkámá ókaraq móra-yataariqa kanaaráq íumatikanoe.  
\v 5 keráwáqá áaqa ikatínô-waigomma kemá tiráátenune. minnámô Áánûqtumma áaqa keráwáqá ikátéro. wemá wení náápaamma wáipoana anaaékaqa waayúkama iramá káíq-kaiq-irabi yaúma iyaabótuwaniye. owé. kemá Îtuma keráwáqá kétima-timune. wenáaqa ikátéro.   
\p
\v 6 keráwáqá káonaae. waayúkama móra-tiyaapaq-numama karogaro-mónéqá kaayakáké meyánîq kéoe. miráimanibo mórama pááqya-numagoqtabama Áánûqtuma íma awimmá kégamakaiye.  
\v 7 keráwáqtábá Áánûqtu máqte-qtataaqa kawáá kéenapoana keráwáqtí tiqnótáuma wemá yoráutukaiye. keráwáqá ikatîqa íoro. keráwáqá taíbaq pááqya-numagoni meyámmá uyátá-makuraae.   
\s1 Îtun-awiqa yaí-ááímmá  
\p
\v 8 ánibo kemá keráwáqá kétima-timune. móra-nakoma aarawaatí yúrakaq ketíwîqa yéna ‘emá kennáé’ tínna-waigomma waayúkagoni Áráakoma Áánûqtuni kaqtó-wayukati yúrakaq wemmá móraiq umákanune.  
\v 9 ánibo móra-nakoma aarawaatí yúrakaq keqtábá ‘kemá íma wenámúne’ téna mi wakaráinna-nakomma waayúkagoni Áráakoma weqtábá móraiq umá Áánûqtuni kaqtó-wayukati yúrakaq wemmá wakárakaniye.   
\p
\v 10 Waayúkagoni Áráaqa móra-nakoma timá táíq umákainanama Áánûqtuma mi-kúmíq-yátááqá paábaq matuwéna awikátuwanimanibo wení Aokaq-Áágóqtábá móra-nakoma timá táíq énama min-nákóní kúmiq-yataaqa Áánûqtuma íma paábaq matuwéna awikátuwaniye.   
\p
\v 11 taákaq máráaro. yemá keráwáqá ketinaaé waráiyataba tiwíqmeta Íbaru-monoq-nauparabi kámááni-wayukati yúrakarabi anómma náápaakaraq matokáiya-kayukati yúrakaqo tiwíqme wíyaqa keráwáqá ikatîqa íma éraq ‘ketáámá nóine ténúnataabiyo’ téq ítero.  
\v 12 Áánûqtuni Aokaq-Áágómá é mi-kánáábí tiráá tínna-aimma tínoe.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 móneqa netuqyaa makái-nakoma aíbôqnaaboq urái-waigoni waéqma itaí-áímmá  
\p
\v 13 mi taíbaq-wayukabike móra-nakoma Îtumma maará-tima-amikaiye: “yirááti-nako, emá ketiwaammá timá ámínana ketiborátáí oótamma ketáá tímikaimma yaíkaaq umá kemmá timíno.” téna tiráiye.  
\v 14 ánibo Îtuma min-nákómma maará-tima-amikaiye: “nôraq íyo? náawaq keráwáqtí táama ítama yainaí-náqá kemmá awaaméqá umátíkárai keráwáqtí oótamma mamá yainaí-náqá awaaméqá umátíkaraiyo?” téna Îtuma tiráiye.  
\v 15 ánibo Îtuma maará-tima-yimena tiráiye: “keráwáqá atéráaro. atéqma keráwáqá máeraq móra-yataaqtabama íma túran-anna-aaro. keráwáqtí árain-auwaraimma maa-márábín-ótámmá nôraq umá-yataarabi makáána-waigoqtabae téna íma wáiye.  
\v 16 ánibo Îtuma mórama waéqma itaí-áímmá maará téna timá yímikaiye: “mórama móneqa taíbaq makái-nakoni yópímmá taíbaq-aawaqa áyóki uráiye.  
\v 17 wemá aúyánánóbáqá maará-tiraiye. ‘íbêqa kemá náaraq ónúnô? ketí máqten-aawaqa mamá maránúnama anón-namma íma wáiye’ téna  
\v 18 aúyánánóbáqá timátuwena ‘kemá maará-onune’ tiráiye. ‘kemá ketí naammá yawítíma anón-namma umákeq min-náúpáqá ketí aáwaqa wítima kémareq ketí íráqô-qtataaqa min-náúpátáá mamá maránúne.’ téna aúyánámmá ítaraiye.  
\v 19 ánibo kemá keti-makómmá maará téq timá ámenune. ‘timakô, taíbaq ení íráqô-qtataaqa taíbaq wáena netuqyaan-áúqá yáwiye. ánibo emá íbêqa aagamá mááo. emá aáwaqa né nommá né kée amuq-yatáápí mááo.’ téna aúyánánóbáq tiráiye.  
\v 20 miráimanibo Áánûqtuma maará-tima-aminiye: ‘emá aíbôq-naqone. emá íbêqa-nokaa puínóne. ánibo máqte-qtataaqa yokaa umáraanama minnâ náawaq mayáníyô?’ téna tíniye.  
\v 21 miráráá umá waayúkama yeqtí máqte-qtataaqa yetábá maqmá ayúmá kéguyomanibo Áánûqtuni aúrakaqa áwáyoq-wayukama mááe.” téna Îtuma waéqma itaí-áímmá tiráiye.   
\s1 taíbaq-auyanamma itaí-ááímmá  
\p
\v 22 Îtuma wení iyápó-annama maará-tima-yimikaiye: “miráitaq kemá keráwáqá kétima-timune. keráwáqá keráwáqtí tú-araiqtabama netuq-túyánámmá íma itéraq ketáámá nóinawaq nánúnataabiyo? ítero. ánibo keráwáqá keráwáqtí túyabama netuq-túyánámmá itéraq ketááí túraqa nóinawaq yawááq-onunataabiyo? ítero.  
\v 23 túwaraimma minnâ aáwaqa íma wáiye. ánibo keráwáqtí túma minnâ íma unáákáqtôma wáiye.  
\v 24 keráwáqá numagóqtábámá túyánámmá ítama aónaaro. yemá yómmá yoréta ánáyumma íma kéubetaboata aáwaq-naupaqa íma mamá káikuyoe. yeqtí aáwaq-namma íma waéna máqte-qtataaqa maránô-namma íma wáimanibo Áánûqtuma aáwaqa kéyimiye. kéráwáqá aarawaamá numagómmá umaatamá uyátáraae.  
\v 25 keráwáqtí aúkáapike náawaq netuq-áúyánámmá iténama kanaaráq wení pááqya-kanaama mamá ayátáákakaa umá paá mániyo?  
\v 26 netuq-túyánámmá itéq keráwáqá móra pááqya-qtataariq íma ínómanibo nôraq itaráq keráwáqá yaímma-yataaqtabama netuq-túyánámmá kéitaao?  
\v 27 keráwáqá wírááti-yataaqa yópí wái-qtataakaq túyánámmá ítáaro. yemá mayaímá íma mayéta wáqtôma íma tarôq kéoe. miráimanibo kemá keráwáqá kétima-timune. keráwáqá kéitaae. naayóbáqá Tórómónima miráuma íráqô-qtataaqa taíbaq makáimanibo maami-kíráátí-yátáákáá umá íráqô-qtataaqa íma makáine.  
\v 28 wé íbêqa námá-karaa-qtataaqa yópí wáitata aabáyaama káráma irabí kágatuwaae. ánibo mirá-námá-káráá-qtátááqá minnâ Áánûqtuma yaqnammá kéyabiqyikaiye. miráinaq keráwáqá mikáq aónainoe. Áánûqtuma miráráá umá keráwákáráq yabítikaniye. keráwáqá keráwáqtí itáíq-itaiq umá mái-yataaqa pááqyamiye.  
\v 29 miráinaq keráwáqá ‘nóin-aawaraq nánúnataabi nói-nonaq nánúnataabiyo’ téqa netuq-túyánámmá íma ítáaro.  
\v 30 maa-márábímmá aamá íma itaí-wáyúkámá mi-máqté-qtátááqá mayaínôqtaba abáá kéoe. miráimanibo keqtibomá Áánûqtuma keráwáqá nóiqtataarabi mayánéq ommá wemá kéitaiye.  
\v 31 keráwáqtí túyánámmá Áánûqtuni aúyánákáq mórabi maréra kéitaiyana Áánûqtuma mirái-qtataaqa keráwáqá timíno.   
\s1 Áánûqtuni márûpaqa íráqô-qtataaqa mamá áíkui-aaimma  
\p
\v 32 ketí pááqya-tipi-tipi-anna-wayukao, ikatîqa íoro. keqtibomá Áánûqtuma wé keráwáqá yabíqtikanena kéiye.  
\v 33 keráwáqtí oótanaa máqte-qtataaqa waayúkaraq maráiyata meyáníq kéiyaq minnárake móneqa matéra áwáyoq-wayukama yíwáqnaa éra yíméro. ánibo móneq-unamma íma yararéna akoqnáá umá wái-unaqtaba abáá oro. ánibo Áánûqtunopaqa íráqô-qtataaqa íma aúyokena paá wáni-qtataaqa mamá keráwáqá áíkuyoro. ánibo Áánûqtunopaqa mórama moyá-káyúkámá waaqókáqá íma kanaaráq kéuyowana táí-wakoma íma máqte-qtataaqa namá táíqa kéumatuwaiye.  
\v 34 keráwáqtí íráqô-qtataaqo wái-marupaqa keráwáqtí tíyakogaraq mi-márúpáq wániye.   
\s1 mayaí-wáyúkámá yokaa o-wáígóní watáama  
\p
\v 35 yokaa umá máero. keráwáqtí wáqtôma awaarakáq umá itéraq tímûrannama umá kárutera ómmá kúraqma yokaa umá máero.  
\v 36 keráwáqá miráuma yeqtí kawáá-nákómá aaramá íyáan-omaq-aawapaq kóuraitata mayaí-wáyúkámá awé urááwana yauwéqma iníkáá oro. ánibo mi-káwáá-nákómá oqtaráqá mamá pagé-page tínatama páátákáá oqtamá íyakanoe.  
\v 37 ánibo kawáá-nákómá wení mayaí-wáyúkámá ya yimónáinnama yúmá íwaguraiyana yimónáinnatama mi-máyáí-wáyúkámá yimuqá maránóe. kemá keráwáqá áraimma kétima-timune. mi-kánááráqá uyátárai-nakoma yeqtí kaqtó-nakoraa íniye. uyátárai-nakoma wenamáárîq wení wáqtôma awaarakáríq umá itokéna wení ámûrannama uréna wenamáárîq timáyikainata aáwaqa naí-yááréráq maraq máiyanama wenamáárîq aáwaqa márú-yiminiye.  
\v 38 uyátárai-nakoma nokáan-aukaamma iréna ya yimónáinnama mi-máyáí-wáyúkámá yokaa umá máqe-uretama yimuqá ôriq umá maránóe.  
\v 39 keráwáqá maa-qtátááqtábá túyánámmá ítama arútáaro. naakóní aboámá áqnáabaqa ‘moyá-káyúkámá yínóe’ téna kanaaráq íma iyuwáinata naammá yawítíyuweta uyáberanoe.  
\v 40 keráwákáráqá yokaa umá máero. keráwáqá túyánámmá itéq Waayúkagoni Áráaqa íma kumíniye tíya-kanaabi kumíniye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 táí-mayai-nakaraq íráqô-mayai-nakogaraq yenákátí waéqma itaí-áímmaá  
\p
\v 41 ánibo Pítaama maará-tiraiye: “uyátárai-nako, maami waéqma itaí-áímmá kenamáa ketááwáq kétima-time máqte-kayukayabagararabiyo?” téna Îtumma ítama aónaraiye.  
\v 42 anibo uyátárai-nakoma Îtu tiráiye: “náawaq aamá iténa akoqnáá umá yabíkái-kawaa-naqa máiyo? minnámo wemá wení mayaíráqá kawáá umá arútáraitana wení kawáá-nákómá mayaí-wáyúkáráq yabíqma máikae téna awaaméqá umákáitana wení kanaaráq aáwaqa kéyimiye.  
\v 43 anaaékaqa wení uyátárai-naqa yauwéqma yéna aónáinnama naayóbáqá timá ámikainaiqa wení mayaí-nákómá énama kanaaráq mi-máyáí-nákómá amuqá marániye.  
\v 44 kemá keráwáqá áraimma kétima-timune. wení anón-nakoma wení máqte-qtataakaqa min-nákómmá kawáá umákaniye.  
\v 45 miráinamanibo mi-máyáí-nákómá maará téna aúyánámmá áyáqnobaqa itániye. ‘ketí uyátárai-nakoma íma páátákáá yauwéqma yíniye.’ mirá-timatuwena mikáké áaimma átárena mayaí-wáyúkáwábi mayaí-nóínímmá tebûqa kéyimena anón-aawaqa kénena aíbôq-nomma naréna aíbôqnaaboq kéenama  
\v 46 mi-káwáá-nákómá wení anón-nakoqtabama íma awé éna neginaagí ínna-kanaabi anón-nakoma yauwéqma kumíniye. wení kawáá-nákómá timá ámíniq íma itanabóana anó-nakoma wemmá yawááq umákena karatábáyáá kutukáiye.   
\p
\v 47 mórama mayaí-nákómá wení kawáá-nákóní áaimma aónatukenamanibo mi-máyáí-nákómá máqte-qtataaqa íma yokaa éna anó-nakoni aúyánámmá íma kéwaraipoana wení uyátárai-nakoma ôriq umá tebûqa kámena táíq umákaniye.  
\v 48 ááqibo mi-máyáí-nákómá wení anón-nakoni aúyánámmá íma iténa tínnaiq ínanama wení uyátárai-nakoma yaákarena tebûqa kámena táíq umákaniye. waayúkama taíbaq-yataaqo uyátárai-nakonopake matáiya-kayukama yemá keqnáámmá taíbaq-yataaqa yauwéqma amínoe. ánibo aarawaamá taíbaq-yataaqa uyátá-maqma anómma matétama kanaaráq uyátá-maqma anómma yauwéqma áméro.   
\s1 Îtuni mayaígómá aarawaamá mamá yaíkaaq íniye.  
\p
\v 49 kemá maa-márábí-káyúkábíké táí-yataaqa agamá kautónaq kukáunana min-írágómá áaimma ataíkáae téq kemá kétune.  
\v 50 kemá kímora-yataaqa keqtábá pááq ínimanibo minnáyaba ketíyakoma ôriq umá ummaa kéyaiye.  
\v 51 keqtábámá maa-márábí kaayoné-yátááqá mamé kukáiye kéteo? ímiye. kemá maa-márábí aarawaamá mamá yataénááq kukáune.  
\v 52 ánibo íbêkaraq anaaékakaraqa móra-tiyaapaq-wayukama móra-naupaqa máqe-iya-kayukama yaíkaaq umá ketíwîqtaba kaayaq-ánnáíq ínoe. kaumo-yúmá kaayaq-waígómmá namuroíq umáyikaiyata kaayaq-wáímá kaumo-yúmá namuroíq umáyikanoe.  
\v 53 yemá yaíkaaq umágéta aboámá áanikomma namuroíq umákainana áanikoma aboámmá namuroíq umákaniye. ánibo anóama ayáámûkomma namuroíq umákainana ayáámûkoma anóamma namuroíq umákaniye. ánibo móra-nakoni anóama min-nákóní ánáakomma namuroíq umákainana min-íníkómá awaaikómmá anóamma namuroíq umákaniye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 móra-yataaqa pááq íni-waigoni kanaamá  
\p
\v 54 Îtuma aarawaayábágáráq maará téna timá yímikaiye: “keráwáqá abutá konnámmá utaitaq aónatuweq páátákáá keráwáqá maará kéte. ‘aaqá yínéna iyé’ tewanamá áraimma aaqá kéiye.  
\v 55 ánibo keráwáqá ítáawana anómma uwááma yóráitaq keráwáqá maará kéte. ‘íbêqa aaqá kániye’ tewana áraimma mirá-teniq kéiye.  
\v 56 keráwáqá túyánámmá íma wáiq-kayukae. maa-márábín-áwáámékáráq aabayákáq-áwáámékáráq aónama kárutaamanibo nôraq itaráq íbêqa maa-kánááráq-áwááméqá íma aónama kárutaao?   
\s1 aamá ítama yainánéna ínna-waigote aamá timá arupú okao.  
\p
\v 57 nôraq itaráq keráwáqá kenamáárîq túyánámmá ítama arutéq arupú-aaimma mamá kéyainaao?  
\v 58 móra-nakoma emmá aabi mayakéna aamá ítama yainánéna i-nákótêma yagaroqtamá urékama kanaaráq kenákámá aapaq kéweka aamá timá arútáakao. móraiq umá Áánûqtuma emmá aabi mayakéna aamá ítama yainánéna kéinaama páátákáá wetêma yagaroqtamá urékama aamá timá arútáakao. wemá emmá yabitimáena aamá ítama yainaí-wáyúkátí iyáápi mó-marainata aamá ítama yainaí-wáyúkámá i-wáyúkátí iyáápi mamá maráiyata i-wáyúkámá mamá ánná-naupaq tikaíyábámíye.  
\v 59 kemá keráwáqá kétima-timune. keráwáqá kanaaráq í-uraapoaq ánná-naupakemma íma páátákáámá paábaqa yáwinoe. ánná-naupaq máyana keráwáqtí kanaamá ánataniye.” téna Îtuma waéqma itaí-áípí yainaí-kánááyábá tiráiye.   
\c 13  
\s1 móra-nakoma arummá íma waeraína-nakoma pukíniye.  
\p
\v 1 mi-kánááráqá yaímma-wayukama máeta Îtumma timámeta yaímma Kááriri-wayukayaba Áánûqtukaq agamá amí-yátáárîq kéumakenama Pááíratima wení waayúkama yíkakaiye mirá téta tirááe.  
\v 2 ánibo Îtuma yauwéqma maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá túyánámmá ítáamma maami-Káárírí-wáyúkámá káqo-Kaaririq-wayukama uyátá-maqma kúmiq-wayukaboata ummaa-yátááqá mái-waigoni áaine téraq keráwáqá kéteo?  
\v 3 áraimma kétima-timune. ímiye. ánibo keráwáqá tirummá ímo waeréqa keráwákáráq máqtemma móraiq umá puínóe.  
\v 4 naayóbáqá tiyááka umá abapaké kaumo-wáyúkámá Táéróabaqa ayáqtááq-nakoma yawítímena yíkamitata pukáama minnâ yeqtí otaa-qtátáákómá káqo-kayukama Yérútáárebaq máa-kayukati otaa-qtátááqá uyátáraiye téraq túyánámmá kéitaao?  
\v 5 kemá keráwáqa kétima-timune. áraimma ímiye. ánibo keráwáqá tirummá ímo waeréqá keráwákáráq móraiq umá miráuma pukínóe.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 yaagómá arammá íma íyái-waigoni waéqma itaí-áímmá  
\p
\v 6 Îtuma móra waéqma itaí-áímmá maará téna tiráiye: “móra-nakoma wení yópí píki-yama uqmakéna anaaékaqa arammá kutínéna iráimanibo mórama arammá íma itáitana aónaraiye.  
\v 7 miráitana min-nákómá maará téna mayaí-nákómmá timá ámikaiye. ‘itaao. kaumo-áúqá yáwitaq maami-píkí-yágóní arammá kutónáae téq yúnnamanibo arammá íma itáiye. miráinaa emá ayáatuwaao. paáyaba maragóní anommá namá kánataiye.’ tínana  
\v 8 ánibo mi-tókáq-máyáí-nákómá wení anón-nakomma maará téna timá ámikaiye. ‘umaataráána-nako, íbêqa maan-áúqá yúwénana matáainaao. áaipikemma maramá agáúme kéyauteq purumaakaakóní ayámá abákáma agamoqá má kumaránúne.  
\v 9 yanaapáq-áúqá arammá iyánímanibo arammá ímo iyáinaama ayáatuwanone.’” téna mi-máyáí-nákómá tiráiye. téna Îtuma waéqma itaí-áípí tiráiye.   
\s1 Tabaatiráqá Îtuma móra-inimma mamá atóbaraiye.  
\p
\v 10 Tabaatiráqá mórama yirááti-naupaq Îtuma aarawaamá watáama timá yímikaiye.  
\v 11 ánibo móra-inimma máqe-uraimma wepímmá waátáma min-íníkóní arunóbáq máena karíma ámikaimma tiyááka umá abapaké kaumo-áúqá máqe-uraiye. miráitana min-íníkóní arótááukoma yawékuraitana itó-uma arupú íowaniq uráiye.  
\v 12 Îtuma min-ínímmá aónatuwena ááyamae iréna maará-tima-amikaiye: “aaragô, kemá ení karímá mamá paá umákaune.” téna tiráiye.  
\v 13 ánibo min-íníkómmá Îtumma kaayaq-áyáánápó wemmá ánekuitana páátákáá min-íníkómá itó-uma arupú umáguraiye. miráitana min-íníkómá Áánûqtun-awiqa múte yaútaiye.  
\v 14 Tabaatiráq Îtuma karí-ínímmá mamá atóbamakaiqtaba monoq-náúpáq-káwáá-nákómá Îtumma áyamma umákaraiye. miráitana kawáá-nákómá maará téna aarawaamá timá yímikaiye: “abapaké móra-kanaama mayaí mayánô-kanaama wáiye. ánibo móra-nakoqtaba karímá mamá paá íkáae téqa keráwáqá kanaaráq mayaí-kánáábí yero. mi-qtátááqtábámá Tabaatiráqá íma yero.” téna tiráiye.  
\v 15 ánibo Îtuma yauwéqma min-nákómmá maará téna timá ámikaiye: “keráwáqá túyánámmá íma wái-kayukae. Tabaatiráqá keráwáqá maará-máyáímá kémayae. keráwáqtí purumaakaakóní naaúpaq uréq purumakaanábi oótiraa-kamma nommá naígáae téq yiwíqme kéoe.  
\v 16-17 miráimanibo maan-ínímmá Áabaraan-annabiken-inimiye. Tááqtaama tiyááka umá abapaké kaumo-kárítímáátímá ánná umákáitana máqe-uraine. miráinaq Tabaatiráqá ánnámo kúyakaraamma kemá ayúbakanune.” téna Îtuma tiráiye. Îtuma mirá-timatuwaitata wení namuro-wáyúkámá yigaeyábá urááe. ánibo máqte-kayukama Îtuma íráqôniq i-qtátááqtábá yimuqá makááe.   
\s1 pááqyan-anayukaraq (máqtaqti) anómma auraí-yátáákáráq (yíqtigaraq) yeqtí waéqma itaí-áímmá  
\p
\v 18 Îtuma ókaraq maará-tiraiye: “Áánûqtuma yabíkái-qtataaqa nói-qtataakaanaq umá wáiyo? kemá minnáyabama nóikaraq awaaméqá umá ténúnô?  
\v 19 wemá miráuma pááqyan-anayukaa (máqtaqti) uráiye. móra-nakoma min-ánáyúmmá maténa wení yópí uqmakáiye. ánibo anaaékaqa anómma auréna yaaráá uráitana numagómá amataqá máqe-uraae.” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 20 ókaraq Îtuma maará-tiraiye: “Áánûqtuma yabíkái-qtataaqtabama kemá nói-qtataakaraq maqmá ténúnô?  
\v 21 wemá miráuma anómma auraí-yátááré. móra-inikoma mi anómma auraí-yátááqá (yíqtima) maténa anó-taapepi makéna yammá tarôq í-kánágáráq makéna waékáiye. ánibo anaaékaqa mi-kánágómá máqtepaq itóqma anómma aúkáiye.” téna Áánûqtuma yabíkái-qtataakoma miráuma pááqya-kayukarake áaimma átárena anaaékaqa taíbaq-wayukama yiwirániye. Îtuma téna tiráiye.   
\s1 pááqyan-oqtama  
\p
\v 22 Îtuma yaímma anó-maruparaa pááqya-marupaqa uréire uráiye. wemá aarawaamá kéyiraatena watáama timá yímíqmena Yérútáárebaq wíné uráiye.  
\v 23 ánibo móra-nakoma Îtumma maará-tima-amikaiye: “umaataráána-nako, Áánûqtuma keqtáá máqtemma yauwéqma íyaq tiwiráníyô?” téna tiráiye. miráimanibo Îtuma maará téna timá yímikaiye:  
\v 24 “ímiye. keráwáqá tiyáátámma kuyéqa pááqyan-oqtabi ko péráaro. kemá keráwáqá kétima-timune. taíbaq-wayukama pááqyan-oqtabimma uyáberanomanibo ímiye. yemá kanaaráq íuraae.   
\p
\v 25 anaaékaqa naakóní aboámá itó éna oqtamá umá aúyatuwaniye. ánibo keráwáqá máápaq ya itó-uma máeq oqtaráq kéikameq maará téq ááyama tínoe: “umaataráána-nako, emá keqtáá oqtamá ítikaao.” tíyana wemá yauwéqma keráwáqá maará timá-timiniye: “keráwáqá náakakenaq irááô kemá minnâ íaonaraune.” téna tíniye.  
\v 26 ánibo keráwáqá maará timá áminoe: “ketáámá etê anón-aawaqa nétaa nommá nétaa kéunaataa emá ketááí aapi itó-uma máe keqtáá tiráátéwaonamiye.” téq tínoe.  
\v 27 miráinana naakóní aanábó-nákómá maará tíniye: “keráwáqá náakake-kayukawaq mááo minnâ kemá keráwáqá íma timónaraune. otaa-káyúkámá máabo nékaq máero.” téna tíniye.  
\v 28 keráwáqá aónáíyata Áabaraama Ááítekima Yáakoboma máqtemma amuné-wáyúkámá Áánûqtuma yabíkái-marupaq máinomanibo keráwáqá kenamáárîq máápaq mánoe. mibáq máeq anómma ibiqá yaraíyana tíwáyaakake kóqá iyániye.  
\v 29 taíbaq aarawaamá aabaú utaipáké íyata aabaú kupéráipake uyéta íya-kayukagaraq téba-tebaq-aukapake íya-kayukagaraq Áánûqtuma yabíkái-marupaq umáeta aáwaqa naínoe.  
\v 30 ánibo yaímma-wayukama íbêqa írêqa kéye-kayukama maa-márábí pááqyan-iwiqa wáipoata áqnáabaq wínoe. ánibo íbêqa yaímma-wayukama áqnáabaqo kéo-kayukama maa-márábí anón-iwiqa wáipoata írêqa yínoe.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Îtuma Yérútáárebaq-wayukayaba ibiqá yakáiye.  
\p
\v 31 é mi-kánáábí yaímma Pérati-wayukama iréta Îtumma maará-tima-amikaae: “emá maa-márúqá yuwé káqon-aukapaq kóaao. Érôtima emmá ikámma puínéna kéiye.” téta tirááe.  
\v 32 ánibo Îtuma yemmá maará timá yímikaiye: “keráwáqá uréraq Érôtima min-ábááq-íyákómmá maará mó-tima-amero. ‘itaao. íbêkaraq aabáyaagaraq kemá táí-aagomma matuwéq kemá karí-wáyúkámá mamá atóbamayikanune. anaaékaq kaumo-kánááráq ketí mayaímá mamá ánatanune.’  
\v 33 íbêrabi aabáyaagaraq ayukágaraq Érôtini márûpakemma kemá yuwéq kónaa kéune. yemá óq-marupaqa Áánûqtuni amuné-wáyúkámá íma yíkamma puyónáae kéte. ímiye. yemá paá Yérútáárebaq-wayukama aatuma amuné-wáyúkámá yíkamma puyónáae kéte.” téna yemmá íyóqa atáiye.   
\p
\v 34 Îtuma ókaraq timá yímikaiye: “Yérútááre-wayukaao, Yérútááre-wayukaao, keráwáqá Áánûqtuni amuné-wáyúkámá yíkamma kébuyeq Áánûqtuma keráwáqtôpaq timáyíkáitata ye-káyúkátí yímûraapaq óqtatamma kéiyaabotuwaae. taíbaq-kanaama kemá keráwáqá áíqma miráuma kokóregoma áráaqa áíqma aayan aménáápáq ákáinikaa umá keráwáqá áíqma tikánáae téq kétunamanibo minnáyabama keráwáqá íma kétikaiye.  
\v 35 miráitana Áánûqtuma keráwáqtí waaqókákémá tiyúkaiye. kemá keráwáqá kétima-timune. kemmá ókaraq ítimonaiya-kanaaraqa maará tínoe. ‘maan-náqá uyátárai-nakoni náápaakaraq i-náqá kéiye. Áánûqtuo, íráqôniq umákaao.’” tínoe téna Îtuma tiráiye.   
\c 14  
\s1 móra-naqa áíyayaamma itórái-naqa Îtuma mamá atóbaraiye.  
\p
\v 1 móra-Tabaatiraqa Pérati-wayukati anón-nakote Îtuma aáwaqa ko-man naráiye. ánibo yemá Îtumma kawáá-umatuweta máqe-uraae.  
\v 2 móra-naqo áíyayaamma itórái-naqa Îtun-amakaq iráiye.  
\v 3 Îtuma min-náqá ónawaaena ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq Pérati-wayukagaraq maará téna ítama aónaraiye: “ámáan-aikoma téna Tabaatiráqá karí-wáyúkámá mamá atóbamayikanunataabi íyabiyo?” téna ítama aónaraiye.  
\v 4 miráitata yemá ókaraq aamá ítiraae. miráitana Îtuma min-náqá mamá atóbamakatuwena timákáitana kóuraiye.  
\v 5 ánibo Îtuma yemmá maará-tima-yimikaiye: “keráwáqtí aúkáapike móra-nakoni iyápógowabi purumaakaakómá maiq-nópímá kuturáinanama Tabaatiráqo íyaq múte atínakaniyo?” téna tiráiye.  
\v 6 yemá min-áíkáqá kanaaráq yauwéqma ítiraae.   
\s1 móra-nakoma íma aúma mamé uwínoe.  
\p
\v 7 Îtuma yimónaimma anón-aawakaq ye-káyúkámá kateko-ábíqtátáráq máiyaba urááe. miráitana Îtuma móra waéqma itaí-áímmá timá-yimena maará-tiráiye:  
\v 8 “móra-nakoma aaramá iyaí-ómáq-ááwákáq ááyainaa wina-nákómá kateko-ábíqtátáráqá íma maraqá mááo. minnámo ááyai-nakoma enáwîqa uyátá-maqma anón-awiqa wáinna-nakomma kateko-ábíqtátáráqá akáné ínayaba enókáá kateko-ábíqtátáráqá mánone.  
\v 9 ánibo enókáá kateko-ábíqtátáráqô márenana minnámo ááyaina-nakoma maará téna ‘emá maa-kátékó-ábíqtátámá maan-nákómmá ámínana wemá maíno’ tíniye. ánibo mikáq emmá anómma agae-yátááqá pááq ínaa emá agaeyábá umátuwe áwánobaq yinaaépaq kumánone.  
\v 10 miráinana móra-nakoma aaramá iyaí-ómáq-ááwákáq ááyainaa kéwema áwánobaq yinaaépaq ko maraq mááo. emá miráinanama minnámo ááyaitaa yénna-nakoma aónawaaena maará téna má-tima-aminiye. ‘ketí aanábógô, emá maakáq uyátá-maqma íráqôn-abiqtataraq ummááo.’ tíniye. mirá tínaama máqte-kayukama etê máeta aáwaqa naíya-kayukati yúrakaq ení anón-awiqa uwíniye.  
\v 11 taákaq máráaro. móra-nakoma wení áwîqa mamé uwína-nakoma Áánûqtuma wenáwîqa márûte yuwániye. ánibo móra-nakoma wenáwîqa márûte yuwaína-nakoma Áánûqtuma wenáwîqa múte yaúma méyákáq akániye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 waayúkama ááyama aáwaqa amí-ááímmá  
\p
\v 12 ánibo min-nákómá aaramá iyaí-ómáq-ááwákáqô ááyaitana i-nákómmá Îtuma maará timá ámikaiye: “emá móra-aawaqo mamá yokaa kéema ení aanábó-wáyúkáwábi enábâqawaanabi ení móra-annawabi ení móra-marukaq-wayukama taíbaq-moneqa makáiya-kayukama íma yááyama aáwaqa yimiyo. miráinata emmá ááyaiya yeqtí naaú winata ení aáwakaq anónnáma yauwéqma amíyábáé.  
\v 13 ímo miráinaama emá anón-aawaqo yokaa kéema kanaaráq áwáyoq-wayukama yúgoma táíq uráínna-wayukawabi yítauqa táíq uráiya-kayukawabi yúgaroq-wayukama yááyama aáwaqa yimiyo.  
\v 14 yemá mirá-káyúkámá ení aáwakoni anónnáma íma kanaaráq yauwéqma amínoe. anaaékaqa arupú-wayukama pukáapike itó íya-kanaaraqa Áánûqtuma ení aáwakoni anónnáma yauwéqma amíniye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 anón-aawakoni waéqma itaí-áímmá  
\p
\v 15 mi-káyúkátí aúkáapike móra-nakoma Îtute máena aáwaqa némái-nakoma min-áímmá ítátuwena Îtumma maará-tima-amikaiye: “yemá Áánûqtuma yabíkái-marupaq máeta aáwaqa naínô-kayukama yimuqá ôriq umá kémaraae.” téna tiráiye.  
\v 16 miráitana Îtuma min-nákómmá maará téna timá ámikaiye: “móra-nakoma anón-aawaqa mamá yokaa ínéna uráiye. ánibo wemá taíbaq-wayukama min-ááwákáq yígáae téna yááyaraiye.  
\v 17 aáwaqa naí-kánáámá pááq itana naayóbáqô yááyarai-kayukama wení mayaí-wáyúkámá titata ko yááyaraae. min-nákómá maará téna timá yímikaiye: “keráwáqá yero. máqte-qtataaqa yokaa umáguraiye.” téna tiráiye.  
\v 18 miráitata máqte-kayukamo yááyai-kayukama itó-uma ánáteta móra-morama ‘ítaa ónúne’ tirááe. móra-nakoma maará-tima-amikaiye. ‘kemá móra-yomma meyánîq umátukaunaboaq mi-tómmá ko aónanune. timuqá marakáunaboaq ení aáwakaq íonune.’ tiráiye.  
\v 19 ánibo káqo-nakoma maará-tima-amikaiye. ‘kemá tiyááka-purumakaamma meyánîq umákaunaboaq kemá ko maqmá aónanune. kemá timuqá marakáunaboaq íonune.’ tiráiye.  
\v 20 ánibo káqo-nakoma maará-tiraiye. ‘kemá íbêq aaramá matáune. miráipoaq kemá kanaaráq íonune.’ tiráiye.  
\v 21 miráitana mikáké mi-máyáí-nákómá yauwéqma uréna wení anón-nakomma máqte-qtataaqtabama mó-tima-amikaiye. ánibo naaúpaq anón-nakoma áyámma umátuwena wení mayaí-nákómmá maará-tima-amikaiye. ‘emá uré maa-márúkóní anón-aparabi pááqyan-apaqa uréire kée áwáyoq-wayukama yúma táíq uráinna-wayukama yúramma karopágurainna-wayukama yítaukarerema uráá-kayukagaraq máqtemma yiwíqme ketí naaúpaqa iyo.’ téna tiráiye.  
\v 22 anaaékaqa mi-máyáí-nákóma maará-tiráiye. ‘uyátárai-nako, kemá enáama waréq máqte-kayukama yiwíqme iráunamanibo yaímma-abiqtatama paá wáiye.’ téna tiráiye.  
\v 23 ánibo anó-nakoma wení mayaí-nákómmá maará-tima-amikaiye. ‘emá máqtemma anónapaq uré yókóní kuruwánapakaraq uré yópímá máiya-kayukama aapaqô uréire kéiya-kayukagaraq yabitimáe iyo. ketí naakómá ógiraikaae.  
\v 24 kemá emmá kétima-amune. kemá máqte-kayukamo yááyarauna-wayukama ketí naaúkemma aáwaqa íma nánóe.’ téna tíniye.” téna Îtuma maami waéqma itaí-áípí tiráiye.   
\s1 mórama Îtun anaaé waránáae tínna-waigoma aúyánámmá ítama arútáyuwena waraíno.  
\p
\v 25 taíbaq aarawaamá Îtun anaaé waqmé kéowana Îtuma ko waeréna maará-tima-yimikaiye:  
\v 26 “móra-nakoma ketôpaq yínénama aboámmá anóamma ánáakomma wení aánikoma ábâkomma ámánaakomma kemmá uyátá-maqma yeráwáqtábá akáinanama wemá kanaaráq ketí iyápó-annabi íma mániye.  
\v 27 náawabi wení kaapaq-yámá maména tinaaé íwaraina-nakoma wemá ketí iyápó-annabi kanaaráq íma mániye.  
\v 28 nôraq íyô? keráwáqtí aúkáapike móra-nakoma mórama ayáqtááq-namma umáe yanaa uwínénama kanaaráq min-nákómá áqnáabaqa máena min-námmô íní-waigoni meyáqtábá aúyánámmá kéitaiye. wemá min-nákómá ‘kanaaráq tíwáqnaa ínaq maamin-námmá umá ánatanune’ téna aúyánámmá kéitaiyo?  
\v 29 ánibo min-nákómá áqnáabaq aúyánámmá ímo ítama aruténama anaaékaqa paá yaímma tarôq umárena min-námmá íma páátákáá umá ánatanena iné. ánibo máqte-kayukama min-námmô káonetama akáyáámmá timákaneta oné.  
\v 30 yemá maará-tinoe. ‘maan-nákómá naammá ínéna áaimma átámaraimanibo páátákáá í umá kánataiye.’ tínóe.  
\v 31 ítáaro. móra-kinima káqo-kinite ááiqa mó-inenamanibo áqnáabaq-yataaqa máena aúyánámmá ítama kárutaiye. mi-kínímá wení ááiq-i-wayukama (10,000) yíkáitana ánibo káqo-kinima wení ááiq-i-wayukagaraq (20,000) yagaroqtamá yiwíqme iráiye. miráitana áqnáabaq-yataaqa mi-kínímá aúyánámmá ítaraiye. uyátá-maqma taíbaq-aaiq-i-wayukagaraq yiwíqmena i-kínímmá ikámma watuwání íyabiyo?  
\v 32 wemá yeráwátê kanaaráq ááiqa íma owánîq urénama wení namuro-wáyúkámá nékaq máraiyaqtaba yaímma-wayukama timáyikainata uréta yááyama watáama timá móraraq maréta ááiqa mamá kaayoné ínóe.  
\v 33 móraiq umá keráwáqtí aúkáapike móra-nakoma wení máqte-qtataakomma anaaémma í umámenama kanaaráq wemá íma ketí iyápó-annabi mániye.   
\s1 úmá íma kégaiye.  
\p
\v 34 úmá íráqô-qtataare. miráimanibo úmá ímo kaínataama náaraq onanatááwáq átêma íníyô?  
\v 35 mirán-úmá maragómmá íma íráqôniq umákanipoata yópímmá agamoq-yátáákáráq íma kémaraae. yemá paábaqtaa kéyuwaae. aamá itaí taáqa wáinaqa aamá ítáaro.” téna Îtuma tiráiye. úgómá átê iníkáá umá keráwáqá karuwaaq umá máero.   
\c 15  
\s1 tipi-típima aúyokura-waigoni waéqma itaí-aímmá  
\p
\v 1 táákiti-moneqa máyáa-kayukagaraq kúmiq-wayukagaraq Îtuni amakaq iréta watáama timmá ítaraae.  
\v 2 ánibo Pérati-wayukagaraq ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq náru-narun-aimma téta maará-tiraae: “maan-nákómá kúmiq-wayukate yagaroqtamá aanábóîq umá uréire kéena yetê aáwaqa kénaiye.” téta tirááe.  
\v 3 miráitana Îtuma maará téna waéqma itaí-áímmá timá yímikaiye:  
\v 4 “keráwáqtí aúkáapike móra-nakoma taíbaq tipi-típima (100) ákárainabike kímora-tipi-tipima aúyokinanama kanaaráq tipi-típigomma aboámá máqtepaq iyuwáinata móra-aukapaq máeta kénaiyana minnámo kímorama aúyoki-waigoqtabama abáá íniye. ánibo min-nákómá abáá éqéna awirániye.  
\v 5 ánibo mi-típí-típímá awirénama kanaaráq múte áíqtaabi ákátuwena awíqme kóiniye.  
\v 6 naaópaq awíqme wénama wení aanábó-wáyúkámá kéyaayena wení móra-marukaq-wayukagaraq yááyainata yama áíkuinoe, ánibo wemá maará-tima-yiminiye. ‘keráwáqá ketê timuqá máráaro. ketí móra-tipi-tipima aúyokuraitaq abáá éqé awiráune.’ téna mirá-tiniye.  
\v 7 kemá Îtuma keráwáqá kétima-timune. móraiq umá Áánûqtuni márûpaqa taíbaq arupú uráá-kayukama yirukómá íráqôniq umáguraitababoata ókaraq íma yirummá waeránômanibo kímora-nakoma kúmiqnapoana arummá waeraínatama Áánûqtuni márûpaq weqtábá anón-amuq-yataaqa mamá pááq íniye.   
\s1 móneqa aúyokurai-waigoni waéqma itaí-áímmá  
\p
\v 8 móra-inikoma móneqa tiyáákama makáinabike kímorama aúyokurainanama min-íníkómá wení naaúpaq ómmá kúraqme uténa araatámma kuyútukena aónama arútatuwena abáá éqéna mayániye.  
\v 9 min-íníkómá mi-mónéqá maménama kanaaráq wení aanábó-wáyúkágáráq wení móra-naoq-wayukagaraq yááyainata ya áíkuinoe. ánibo maará-tima-yiminiye. ‘keráwáqá kegáráq timuqá maráiyataao. mórama ketí móneqa aúyokuraimanibo kemá abáá éqé mayaúne.’ téna tíniye.  
\v 10 kemá Îtuma keráwáqá kétima-timune. mórama kúmiq-nakoma arummá waéráitatama móraiq umá Áánûqtuni kaqtó-wayukama yimuqá maránóe.” téna Îtuma waéqma itaí-áípí tiráiye.   
\s1 móra-mabugoma aboámmá ayuwéna kóurai-waigoni waéqma itaí-áímmá  
\p
\v 11 Îtuma Ítíráaeo-wayukama náru-narun-aimma te-káyúkáyábá maará-tiraiye: “móra-nakoma kaayaqá inaamaí-íyápórátá yíkaraiye.  
\v 12 ánibo maqné-íyápógómá aboáqtábá maará-tiraiye. ‘ketiboó, emá móneqa yaíkaaq umá kekárátámá timiyo. kanaaráq kemá mayánúna-yataakomma yaímma kemmá timiyo.’ tiráiye. ánibo aboámá wení máqte-qtataaqa yaíkaaq umá yímikaiye.  
\v 13 ayáqtáá kanaama íma kóuraitana maqné-íyápógómá wení máqte-qtataaqa yokaa kéipike mórama ayáqtááq-marupaq ko máqe-uraiye. wemá mi-márúpáqá ko máena aweké-ááímmá tarôq éna wení móneqa yuqmá áyóki umátukaiye.  
\v 14 miráitana min-íyápógómá wení máqte-qtataaqa yuqmá ánatatuwaitana anaaékaqa áama yaí-yátááqá mi-márábímmá pááq uráiye. ánibo min-iyápógómá móra-yataaqa íma makáiye.  
\v 15 miráitana mórama maa-márábí-nákókáq mayaímá ko matáiye. ánibo min-nákómá min-íyápómá timákáitana wení pó-kawaa umátuwe máqe-uraiye.  
\v 16 aáwaraa máqte-qtataaqa íma ámikaiye. máqtemma pó-annama aáwakoni átima kénaawana min-íyápógómá min-ááwákóní átima nánáae téna aúyánámmá ítaraiye.  
\v 17 miráitana mikáq mi-mábúgóní aúyánákómá tágaitana maará-tiraiye. ‘ketiboní máqtemma mayaí-wáyúkámá taíbaq-aawaqa áyóki uráitata kénaae. miráitaq kemá maakáqá máeq táayabama kéune.  
\v 18 ibáqyuwaao. kemá ketibonôpaq kónune. ánibo kemá uréq ketibommá maará téq mó-tima-amenune. ketiboó, kemá Áánûqtun aúrakaraqa enaúrakakaraqa kúmiq-yataariq uráune.  
\v 19 íbêqa kemá íma íráqô-naqa máunaboa emá keqtábá ketí iyápóe íma tínóne. emá kemmá miráuma móra-mayai-nakaa umátikaao.’ ténúne téna mi-mábúgómá tiráiye.  
\v 20 ánibo wemá itó-uma aboánôpaq uráiye. miráitana mi-mábúgómá nékaq kéwiqtaba aboámá aónaraiye. ánibo aboání áyakoma arummá ôriq umáitana aboámá uyaaté uréna áanikomma ko áyábaa uréna ámóqnaraiye.  
\v 21 ánibo áanikoma maará téna aboámmá timá ámikaiye. ‘ketiboó, kemá Áánûqtuni aúrakakaraq enaúrakakaraqa kúmiq-yataariq uráune. kemá íma íráqô-naqa máunaboa emá kanaaráq ketí iyápóe ítinone.’ tiráiye.  
\v 22 aboámá wení mayaí-wáyúkámá maará timá yímikaiye. ‘keráwáqá uréraq ketí kateko-áyáqtááq-wáqtómá páátákáá mamé má kéiyakeraq ayáápikaraqa waatammá umákáaro. ánibo aítauq-anaakaraq mamé má-umakaaro.  
\v 23 keráwáqá naatéq-púrúmákáámmá ikáme íyataa aáwaqa agamá kénetaa timuqá marakánúnatae.  
\v 24 ketáanimma pukuráimanibo íbêqa keqnáámmá aúwaraiye. wemá aúyokuraimanibo ketáámá yauwéqma awiráunatae.’ tiráiye. ánibo mikáké áaimma átáma yimuqá makááe.   
\p
\v 25 ááqibo áqnáaen-iyapogoma yópáq máqe-uraiye. anaaékaqa yauwéqma naaópaq min-áqnááén-íyápógómá naamátûpaq kéyena ítáimma kaapaúmma kéteta imá yarááe.  
\v 26 ánibo wemá móra-mayai-naqa ááyarena naaúpaqa nôraq kéo?’ téna ítama aónaraiye.  
\v 27 mayaí-nákómá maará téna timá ámikaiye. ‘enábâkoma yauwéqma iráitana enabomá móra naatéq-púrúmákáámmá ikákaiye. wemá wení áanikomma yauwéqma awíkaimma paá íráqôniq umá máitana awíkaiye.’ téna timá ámikaiye.  
\v 28 miráimanibo áqnáaen-iyapogoma áyamma umágitana naaúpaqa íutaibo máápaq máqe-uraiye. aboámá máápaq kumá yaúbarena íráqôn-aimma timá ámikaiye.  
\v 29 miráitana aboámmá maará téna timá ámikaiye. ‘taíbaq-karitimaatima ení mayaímá miráuma mayaí-nákóráá umá paá-mayaima kémayaune. móra-kanaabima ení ámáan-aimma íma káratune. miráita emá paá pááqyan-omaqa íma timénaq ketí aanábó-wáyúkáte timuráamuq íkémaraune. ímiye.  
\v 30 miráimanibo enáanikoma ení máqte-qtataaqa kumari-nóínítí yúraq yuqmá ánataraiye. ánibo wemá miráumatuwena yauwéqma itaa weqtábá aúyánámmá ité naatéq-púrúmákáámmá ikamóne.” téna tiráiye.  
\v 31 aboámá maará téna yauwéqma timá ámikaiye. ‘ketáaniko, aati-aatimá etê kerátámá móraraq kémauye. ánibo ketí máqte-qtataaqa minnâ ennámiye.  
\v 32 íbêqa kerátámá tíyakoma íráqôni kéinaka timuqá maráyáae. enábâkoma pukuráimanibo yauwéqma paá máiye. aúyokuraimanibo íbêqa ketáámá wemmá aónaraunatae.’ téna aboáma tiráiye.” téna waéqma itaí-áípí Îtuma tiráiye.   
\c 16  
\s1 mayaí-káwáá-nákómá táí-mayaima máyái-waigoni waéqma itaí-áímmá  
\p
\v 1 Îtuma wení iyápó-annama maará téna timá yímikaiye: “mórama móneqa ôriq umá makái-nakoma wení kawáá-náqá ákaraiye. ánibo yaímma-wayukama móneqa ôriq umá makái-nakokaq iréta kawáá-nákóqtábá kaaqaari-áúbí maréta maará téta makákáae. ‘ení mayaíráq-káwáá-nákómá máqte-qtataaqa mamá móramara umátúwáiye.’ tirááe.  
\v 2 ánibo min-nákómá mayaíráq-káwáá-náqá ááyaitana mikáq itana maará-tima-amikaiye. ‘enáama itaúnama náaraq uráánô? emá ketí máqte-qtataaqa enayáápimo wái-qtataaqtabama wannaabí agamé má-timiyo. emá ókaraq íma kawáá-náqá mánone.’ tiráiye.  
\v 3 mi-káwáá-nákómá áyáqnobaqa maará téna aúyánámmá ítama tiráiye. ‘kemá náaraq ónúnô? ketí anón-nakoma kawáá-máyáírákémá íbêqa watuwánéna iyé. ketí akoqnááma íma wáipoaq kanaaráq yómmá íma yoránúne. káqo-kayukayaba aáwaqa tíméro téq inaa tennamá tigae íniye.  
\v 4 miráimanibo kemá móra-yataaqtaba túyánámmá itáunaboaq mi-qtátááríqo onatamá ketí anón-nakoma kawáá-máyáírákémá waqtuwáinatama waayúkama mamá aanábóîq onatamá yemá tiwíqmeta yeqtí naaúpaq wínóe.’ tiráiye.  
\v 5 mi-káwáá-nákómá móra-mora-mayai-wayukama anón-nakoma anónnáma yímíkai-kayukama yááyaitata irááe. móra-nakoma áqnáabaq itana kawáá-nákómá ítama aónaraiye. ‘epímmá ketí anón-nakoni anónnáma náaraq umáq wáiyo?’ téna ítama aónaraiye.  
\v 6 ánibo min-nákómá tiráiye. ‘tiyááka-tiyaakae (100).’ tiráiye. ánibo kawáá-nákómá maará-tima-amikaiye. ‘emá maa-kánnáámá maté ení atábááyabama páátákáá maraq máe paá móra-tiyaapaq-tiyaakama (50) agayaao.’ tiráiye.  
\v 7 anaaékaqa móra-naqa itana kawáá-nákómá ítama aónaraiye. ‘ení atábááma náaraq umáwabiyo?’ téna ítama aónaraiye. ánibo min-nákómá téna miráuma tiyááka-tiyaakama (100) matáune.’ tiráiye. ánibo kawáá-nákómá maará-tima-amikaiye. ‘emá ení anónnáma maa-kánnáámá maté abapaké kaumo-tíyáákámá (80) agayaao.’ tiráiye.  
\v 8 mi-táí-káwáá-nákómá wenamáárîq wenáúgoma áwáqnaa uréna wení anón-nakoma áwîqa múte yaútaiye. miráuma aamá ítarai-nakoraama uréna wení anón-naqa makákáiye. maa-márábí-káyúkámá yeíyáá maamirá-káyúkátê mayaímá kémayeta mirán-ááímmá komarumá éta Áánûqtuni waayúkama ópí uréire o-káyúkámá kéuyataae.   
\p
\v 9 kemá Îtuma keráwáqá kétima-timune. keráwáqá maa-márábí-mónéqnápó áwáyoq-wayukama yiméraq mamá aanábóîq oro. ánibo anaaékaqa móneqa mayaí-kánáámá ánatainanama keráwáqá Áánûqtuma tiwíqmena aati-aatimá matúq-matuq í-márúkáq mú-tikaniye.  
\v 10 ánibo móra-nakoma pááqya-qtataaqa kawáá umá arútái-nakoma kanaaráq anó-qtataakaraq yabíqma kárutaiye.  
\v 11 maa-marábí-mónéqá íma yabíqma arutáiyanama náawaq kanaaráq umá Áánûtuni óq-yataaqa kawáá ínô?  
\v 12 ánibo emá káqowani minnáma íma yabíqma arúténanama náawaq emmá ennámá amíníyô?  
\v 13 móra-mayai-nakoma kaayaq-káwáánákáq mayaímá íma kanaaráq mayániye. ánibo móra-nakomma ítama táíq kéumakena káqomma ítama íráqôniq umákaniye. kaayaq-káwáánákáq itáíq-itaiq umá íma kanaaráq mánoe.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 ámáan-aikaraq Áánûqtuma yabíkái-marukarare.  
\p
\v 14 Pérati-wayukama móneqtabama ôriq umá kéyikaitataboata Îtumma aábê-aimma timá ákaraae.  
\v 15 ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá waabá-káyúkátí yúrakaqa kateko-ááímmá tarôq kéiyata yemá keráwáqtí tíwîqa mamé uíkáae kétemanibo Áánûtuma keráwáqtí tíyaqnobaqa káonaiye. mi-qtátááqá waayúkati yúrakaq anó-qtataaqa wáimanibo Áánûqtuni aúrakaqa paátataakaa kéiye.   
\p
\v 16 Áánûqtuma naayóbáqá Áabaraamma timá ámikaiye. wení aráábitima netuqyaamá abarokáq umá mánoe. titata minnáyaba aati-aatimá yeráwáqá naí-wámmá Áánûqtukaq ámikaataba Mótetigaraq Áánûqtuni amuné-wáyúkágáráq agatááe. Áánûqtuma wení aúyánápímmá minnâ Yóáaneni kanááyábá wáqe-uraiye. ánibo Yóáaneni kanaaráké yéqéna íbêqa átê-wataagoma Áánûqtuma yabíkái-qtataaqtaba máqte-marabaqa wéyáwé uráitata máqte-kayukama kéyikaitataboata mayánéta inaamu kéguyoe.  
\v 17 ítáaro. aabayákáráq maa-márágáráq ánatani-waigoma ummaamá kéyaimanibo mórama ámáan-aikoni pááqyan-aqtoma ánatani-waigoma ummaa uyátá-maqma kéyaiye.   
\s1 aaraukáqá mamá yataí-ááíqtábá Îtuma tiráiye.  
\p
\v 18 máqte-kayukama yínáaqa kéyuweta káqon-inimmo kémayaamma yemá aaraukáqá mamá kéyataae. móra-nakoma naayóbáqá awaikómá ayúkain-inimma máyái-nakoma aaraukáq-ámáámmá mamá kéyawaaqiye.   
\s1 móneqa ôriq umá makái-nakaraq Aráátaratie.  
\p
\v 19 naayóbáqá mórama móneqa ôriq umá makái-naqa máena aati-aatimá kateko-únákáqtómá kúbekena anó-moneq-awiqa yaan-únákáqtô áátuma umátokaiye. ánibo aati-aatimá kateko-ááwáq áátuma mamé má-naraiye.  
\v 20 ánibo min-nákóní oqtaráqá naakóní waaqókáq mórama áwáyoq-naqa máqe-uraimma min-nákóní áwîqa Aráátaratie. min-nákóní áúraqa náomma kerémmá karái-nare.  
\v 21 min-áwáyóq-nákómá oqtaráqá máqe-uraimma móneqa ôriq umá makái-nakoni yaaregóní aménáápáq aqtó-ááwáqá kuqtínama áíqma namá tímûtanaae téna éwaine. ánibo iyákómá iréna min-nákóní aneke náomma umánaraae.  
\v 22 anaaékaqa min-áwáyóq-náqá púítata Áánûqtuni kaqtó-wayukama yaaguméta mó ákááwana Áabaraate yagaroqtamá máqe-uraiye. ánibo mi móneqa ôriq umá makái-nakogaraq púítata maméta mó uqtamákaraae.  
\v 23 ánibo móneqa makái-nakoma áítanobaq máena aíq-irayaba ôriq uráiye. ánibo min-nákómá múte aónaimma Áabaraama nékaq máitana Aráátaratima amakaq máqe-uraiye.  
\v 24 móneqa makái-nakoma maará téna ááyama tiráiye. ‘ketibomá Áabaraao! emá keqtábá arummá umátike Aráátaratimma timákénana ayáánaubiqa nopí márú yamátuwena timáábíraq maraínana yatí umátikaino. timáábíraq iramá kégaitana ôriq uma tíqa kéiye.’ tiráiye.  
\v 25 miráitana Áabaraama maará-tiraiye. ‘ketáaniko,’ aákaq maraao. naayóbáqá emá paámó máema íráqô-qtataaqa matáánamanibo Aráátaratima ananna-yátááqá mayéwaine. íbêqa maa-márúkáqá Aráátaratimma áyákoma íráqôniq kéitana amuq-yatáápí máitaa emá aíqa í-yátáápí máane.  
\v 26 óq-yataare. ketáágáráq keráwákáráqtí aúkáapimma Áánûqtuma móra non-ómá áitaba uqmá kubáumakaiye. miráipoata maabáqó máa-kayukama maami non-ómá aqtátuweta keráwáqtôpaq ónáae temánibo yemá kanaaráq íuraae. ánibo yaímma-wayukama min-ábápáqá máa-kayukama non-ómá íma kanaaráq aqtátuweta ketáá máunabaqa yínoe.’ téna Áabaraama tiráiye.  
\v 27 ánibo móneqa makái-nakoma maará-tiraiye. ‘miráinaa ketiboó, kemá emmá ítama káonaune. emá Aráátaratimma timákénana ketiboní naaúpaq wíno.  
\v 28 mibáq kemá móra-tiyaapaq ketíbâtiwaayuma yíkaraune. ánibo Aráátaratima akoqnáá-aimma yepímmá móma tíno. yegáráq maa áwáábiq-marupaq iréta yíqa í-yátááqá mayaíyábáé.’ tiráiye.  
\v 29 miráitana Áabaraama maará-tiraiye. yemá Mótetini watáagaraq Áánûqtuni amuné-wáyúkátí yáagaraq ítaraamiye. iyúwénata yemá min-áímmá waqmá ítáaro.’ téna Áabaraama tiráiye.  
\v 30 ánibo móneqa makái-nakoma maará-tiraiye. ‘ímiye. ketibomá Áabaraao, wé minnâ kanaaráq íiniye. miráimanibo mórama pukáinabike itó-uma yetôpaqo wínatama yemá kanaaráq yirummá waeránóe.’ tiráimanibo  
\v 31 Áabaraama maará téna timá ámikaiye. ‘yemá Mótetin-aagaraq Áánûqtuni amuné-wáyúkátí yáagaraq ímo ítaretama kanaaráq móra-nakoma pukáinabike yauwéqma itó ínatama minnágaraq yirummá íma waeréta íma itánoe.’ téna Áabaraama tiráiye.” téna Îtuma maamin-áímmá waéqma itaí-áípí tiráiye.   
\c 17  
\s1 táí-aaikoma waayúkagoni aúyánámmá ítama arummá amí-yátááqá mamá táíq kéumatuwaiye.  
\p
\v 1 Îtuma maará téna wení iyápó-annama timá yímikaiye: “yaímma-yataakoma pááq énama aarawaamá mamá kúmiq-yataapi yuwánimanibo náawabi yemmá mamá kúmiq-yataapi iyuwaína-waigomma weqtábá táí-meyamma anaaékaqa wániye.  
\v 2 keráwáqtí aúkáapike móra-nakoma káqo-nakomma mamá kúmiq-yataapi ayuwáné kéinaqa kanaaráq áqnáabaq min-nákómmá anón-oqtamma matéraq ánûwarapi ánná kútuweraq nopí yuwaíyana íma táí-aaimma mamá pááq íniye.  
\v 3 keráwáqá atéqma arútáaro.  
\p enábâkoma kúmiq-yataariqo kéinaama emá wemmá aá awáágúo. ánibo wemá arummá waeraínaama emá wení kúmiq-yataaqa mamá paábaq yuwé awikamákaao.  
\v 4 wemá emmá mimórá táoqa abapaké kaayapáq otaa-qtátááríq umákena abapaké kaayapáq enôpaqa yéna wemá maará téna ‘kemá tirummá waeráune’ tínaama kanaaráq wení kúmiq-yataaqa aati-aatimá mamá paábaq yuwé awikátuwaao.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 arummá amé itáíq-itaiq umá yabi-í-ááímmá  
\p
\v 5 awaaméqá umáyikena yiwíkai-kayukama uyátárai-naqa Îtumma maará téta timá ámikaae: “emá ketááí itáíq-itaiq umá yabi-í-yátááqá mamá uyátá-maqma anókariq umátikaao.” téta tirááe.  
\v 6 ánibo uyátárai-nakoma yauwéqma maará-tiraiye: “keráwáqti itáíq-itaiq umá yabi-í-yátááqá paá pááqyan-anayukaa umá wáinaqa kanaaráq keráwáqá mi-tágómmá maará-tima-aminoe. ‘emá áaipike enamáárîq agíqme únópí koma karuyuwo.’ tíyanama paá keráwáqtí táama warániye.   
\s1 mayaí-nákóní áaimma  
\p
\v 7 ítáaro. keráwáqtí aúkáapike móra-nakoma móra mayaí-náqá meyámmá íma aména paá-mayai-naqa ákaraitana yómmá kéyorenawabi tipi-típi kawaa umátuwe máqena anaaékaqa naaúpaq yauwéqma ínana wení kawáá-nákómá téna ‘emá páátákáá maraq yamáe aáwaqa naao.’ téna tíníyô?  
\v 8 ímiye. wé maará-tima-aminiye. ‘emá ketí aáwaqa yokaa umátíkare emá ámûranna umá arútare ketí aáwaqa ikámme má-timiyo. kenókáá aáwaraa nommá nátúwáanaa emá anaaékaq aáwaraa nommá nánóne.’ téna tíniye.  
\v 9 ánibo meyámá íma mayéna kaayóq-nákóqtábá wení kawáá-nákómá aamá wáráiqtaba ‘tíkáiye’ tíníyô? ímiye.  
\v 10 miráinaq keráwákáráqá ‘Aánûqtuma máqte-mayaiyaba ti-qtátááqá mamá ánatatuweqa kanaaráq keráwáqá maará tero. ‘ketáámá paá-mayai-wayukamunataae. ketáá paá ketááí mayaímá mamá ánataraunatae’ tero.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 tiyááka-karu-wayukama Îtuma mamá atóbamayikaraiye.  
\p
\v 11 Îtuma Yérútáárebaq urái-nakomma waqména kéwena Kááriri-aukaapikaraq Táméria-aukaapikaraq uráiye.  
\v 12 móra-marukaq witata tiyááka-karu-wayukama aapaq Îtumma ya aónaraae. ánibo yemá nékaq ya itó-ureta  
\v 13 anókaq ááyama tirááe: “Îtuma kawáá-nákô, emá keqtáá arummá umátikaao.” téta tirááe.  
\v 14 Îtuma yemmá yimónawaaena maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá uréraq anó-monoq-wayukaraq keráwáqtí túma mó-yiraatero.” téna Îtuma timá yímikaiye. ánibo mi-kárú-wáyúkámá aapaq kéowana yeqtí yúgoma íráqôniq umáguraiye.  
\v 15 tiyááka-karu-wayukati aúkáapike mórama Táméria-nakoma aónaimma wení aúgoma íráqôniq umágitana yauwéqma Îtunopaq uréna anókaq ááyama Áánûqtuni áwîqa múte yaútaiye.  
\v 16 mi-kárú-nákómá Îtuni aúbáq óípake marabí aténa ‘tíkáiye’ téna tiráiye. Támériabake Yéqtaaeo-nare.  
\v 17 Îtuma minnáma aónatuwena maará-tiraiye: “tiyááka-karu-wayukama atóbamayikaraunamanibo abapaké kaayaqté-kaayaqte Ítíráaeo-wayukama náakaraq mááo?  
\v 18 káqo-kayukama iréta Áánûqtun-awiqa íyaq múte yauyô? maamin-náqá wenamáa káqo-mapake-nakoma wenamáawaq Áánûqtuni áwîqa múte yauwíyô?” téna Îtuma tiráiye.  
\v 19 ánibo Îtuma min-náqá maará-tima-amikaiye: “emá itó-uma kóaao. keqnáámmá ení itáíq-itaiq umá yáqtoraanna-yataakoma emmá mamá atóbamakaraiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Áánûqtuma yabí íni-kanaama kumíniye.  
\p
\v 20 Pérati-wayukama Îtumma maará téta ítama aónaraae: “Áánûqtuma yabíkái-maruqa nói-kanaararaq kumíníyô?” téta tewana Îtuma yauwéqma maará-tima-yimikaiye: “Áánûqtuma yabí íni-kanaama kumínatama aarawaamá yúrapikema íma aónainoe.  
\v 21 aónaaro. Áánûqtuma yabíkái-naqa maa máiye aqá mera máiye.’ téta máqtemma ítinoe. ímiye. Áánûqtuma yabíkái-qtataaqa keráwáqtí aúkáapi wáiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 22 ánibo wení iyápó-annama maará téna timá yímikaiye: “anaaékaqa móra-kanaama pááq ínaqa keráwáqá ibiqá yaréq maará-tinoe. ‘móra-kanaama Waayúkagoni Áráakoni-kanaama ókaraq páátákáá pááq ínaq aónanae tínômanibo íma aónainoe.’  
\v 23 yaímma-wayukama maará téta keráwáqá timá-timinoe. ‘merapaq aónaaro. maabáq aónaaro.’ tínômanibo keráwáqá íma min-áímmá wáráaro.  
\v 24 aabáyúma yoqmá ikáqmena aabayákáqá maan-áúkápáké móra-aukapaq wéyáwé iníkáá umá Waayúkagoni Áráaqa kumíní-kanaaraqa móraiq umá miráitata máqtemma aónanoe.  
\v 25 miráimanibo áqnáabaq-yataaqa Waayúkagoni Áráakoma aíqa í-yátááqá taíbaq mamayaínata íbêq-kanaaraq-wayukama awéqtáma yuwánoe.  
\v 26 naayóbáqá Nóaani kanaaráqá uráinikaa umá Waayúkagoni Áráaqa wení kanaaráqá móraiq íniye.  
\v 27 Nóaani kanaaráqá yemá anón-aawaqa néta aíbôq-nomma néta aaramá mayéta kéowana Nóaama únópí-káárénóbáq uyábékuraiye. ánibo mikáqá anón-nomma auténa máqtemma aarawaamá yawááq-umatukaiye.  
\v 28 keqnáámmá Arótini kanaarákáráqá móraiq urááne. yemá yokaa íeta anón-aawaqa néta aíbôq-nomma néta máqte-qtataaqa meyánîq éta máqte-qtataaqa káqo-kayukama kéyimeta meyámmá mayéta yómmá yoréta yemá naammá éta urááe.  
\v 29 ánibo Arótima Tótômabaq yuwéna ópaq kóitana é mi táoq iragógáráq abááq-írágómá aabayápáké aaqá yumáena kúmínikaa umáe kukéna aarawaamá máqtepaq kamá kaútukaiye.  
\v 30 móraiq umá Waayúkagoni Áráaqa abarokáq kumíní-kanaaraqa miráiniye.   
\p
\v 31 mi-kánááráqá móra-nakoma márûpaq yaúbama máinana wení ótamma naaúpaq wáinnama kanaaráq naaúpaq uyábékena wení ótamma ímayaino. móraiq umá móra-nakoma yópáqô máqe-inna-nakoma yauwéqma naaópaqa íwíno.  
\v 32 keráwáqá Arótimma ánáákoqtabama túyánámmá ítáaro. (naayóbáqá Áánûqtuma Tótômabaq Komóraabakaraq yawítíma iramá agatuwáné kéena Arótiqtaba téna ‘ení aara-iyápómá yiwíqme péqmare paábaq kóaao. ánibo yuwé inna-márúpáqá ókaraq waéqma íaonaao.’ titata kégopike Arótimma ánáakoma anaaépaq waéqma aónénaboana mikáq óqtamma aúkéna pukáine.)  
\v 33 náawabi wení paá mái-auwaraiqtaba akáinna-nakoma wení aúwaraimma aúyokiniye. ánibo náawabi wení aúwaraimma yuwénama kanaaráq wení aúwaraimma mayániye.  
\v 34 kemá Îtuma keráwáqá kétima-timune. mi-nókáámmá kaayaq-nákórátá yagaroqtamá waguráiyapike Áánûqtuma móra-naqa awíqmayena káqo-naqa mikáq ayuwániye.  
\v 35 ánibo kaayaq-íníkórátá aáwaqa kágayaiyapikemma Áánûqtuma móra-inimma káwirena káqon-inimma ayuwániye.  
\v 36 ánibo kaayaq-nákórátá yópí máraiyapikemma móra-naqa Áánûqtuma káwirena káqo-naqa mikáq ayuwániye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 37 miráitata yemá Îtuni iyápó-annama min-áímmá itáa eta maará-tiraae: “uyátárai-nako, mi-qtátááqá náakaraq pááq íníyô?” téta tewana Îtuma maará téna yauwéqma tiráiye: “pukáa-kayukati arááq-yuma wáin-aukapaqa akikígómá yagáikuyoe.” téna atékéraq min-áwááméqtábá aónama arútáaro. Îtuma tiráiye.   
\c 18  
\s1 aaragómá aamá ítama yainaí-nákóqtábá tíwáqnaa íkáae téna ááyarai-waigoni waéqma itaí-áímmá  
\p
\v 1 Îtuma wení iyápó-annama móra waéqma itaí-aímmá timá yíménata aati-aatimá íma yiwikéta nunamummá tíq-tiq kéyana Áánûqtuma yemmá yauwéqma timá-yiminiye.  
\v 2 Îtuma maará-tiraiye: “móra-marukaqa aamá ítama yainaí-náqá máqe-uraiye. ánibo min-nákómá Áánûqtun áaqa íma ikaténa waayúkayabagaraqa íma ikatîq uráiye.  
\v 3 ánibo móra keqtoq-ínímmá mimórá-márúkáqá máqe-uraiye. aati-aatimá min-íníkómá aamá ítama yainaí-nákókáq iréna maará má-tiraiye. ‘ketí namuro-wáyúkámá kemmá mamá táíq kéumatikaae. emá kemmá tíwáqnaa umá aamá ítama yainaao.’ téna tiráiye.  
\v 4 áqnáabaqa aamá ítama yainaí-nákómá min-ínímmá íma áwáqnaa uráimanibo anaaékaqa maará téna aúyánánóbáqá tiráiye. ‘kemá Áánûqtuni áaqa íma ikatîq waayúkati yáakaraqa íma kéikatunamanibo  
\v 5 maami keqtoq-íníkómá kemmá ummaa-yátááqá kétimipoaq áwáqnaa umá aamá ítama yainánúne. aati-aatimá yúwáanana yóyo kéinana tíbô ka-íyábábóaq áwáqnaa ónúne.’ téna aúyánánóbáqá tiráiye.  
\v 6 ánibo uyátárai-nakoma ókaraq maará-tiraiye: “keráwáqá maami ítama yainaí-táí-nákóní áama ítáaro.  
\v 7 min-áímmá waayúkaraq íma yabíqma arútái-kawaa-nakoni watáae. miráimanibo aarawaamá Áánûqtuma wetábá awaaméqá umáyíkái-kayukama aati-aati-nókáánábi aati-aati-wágáámá Áánûqtuqtaba ibiqá yaraíyanama wemá áráwáábakena yíwáqnaa íní íyabiyo?  
\v 8 owé. keráwáqá kétima-timune. Áánûqtuma yeráwáqá páátákáá yíwáqnaa íniye. ááqibo anaaékaqa Waayúkagoni Áráaqa kumíní-kanaaraqa maa-márábí-káyúkámá yirummá améta itáíq-itaiq umá yáqtorai-yataakaraq máiyanawaq yimónaniyo?” téna keráwáqtí tirummá mamá akoqnáá iyábá Îtuma tiráiye.   
\s1 Pérati-nakaraq táákiti-moneqa mayaí-nákóní waéqma itaí-áímmá  
\p
\v 9 yaímma-wayukama téta ‘ketáámá arupú-wayukama máunataamibo káqo-kayukama paá-wayukama mááe’ téta yúyánámmá kéitaae. máqtemma mi-káyúkátí waéqma itaí-áímmá Îtuma tiráiye:  
\v 10 “kaayaq-nákórátámá nunamummá tíyéta anó-monoq-naupaq utááye. móra-naqa Pératibake-nare. káqo-naqa táákiti-moneqa máyái-nare.  
\v 11 ánibo Pérati-nakoma itó-urena aúyánánóbáqá maará téna nunamummá tiráiye. ‘Áánûqtuo, kemá káqo-kayukaraa umá íma máepoaq kemá ekáq ‘tíkáiye’ kétune. yemá moyámmá kémayeta táí-aaimma tarôq kéeta aaraukáqá mamá kéyataae. miráimanibo kemá yemó oníqa íkéune. ánibo kemá maan-náqá táákiti-moneqa máyái-nakaa umá íma máeq ekáq ‘tíkáiye’ kétune.  
\v 12 máqte-totaaraqa kaayaq táoqa aáwaqa awetá kéeq máqte-qtataaqo mayáunnama yoraúma tiyáákabike akáma emmá mórama kámune.’ téna tiráiye.  
\v 13 miráimanibo táákiti-moneqa mayaí-nákómá nékaq ya itó-urena Áánûqtunopaq íma múte aónaraiye. wemá paá awaútena maará-tiraiye. ‘Áánûqtuo, kemá kúmiq-naqune. emá arummá umátikaao.’ téna tiráiye.  
\v 14 kemá keráwáqá kétima-timune. táákiti-moneqo mayaí-nákómmá wení naaópaq yauwéqmena wimmá Áánûqtun-aurakaqa arupú-naqa máqe-uraimanibo Pérati-nakoma Áánûqtun-aurakaq íma arupú umá máqe-uraiye. ítáaro. náawabi wetábá wení áwîqa múte yauwínna-nakomma Áánûqtuma mamá márûte yuwániye. náawabi wetábá wení áwîqa márúte yuwaína-nakoni áwîqa Áánûqtuma múte yauwíniye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 pááqya-noiyapoma Îtuma íráqôniq umáyíkaraiye.  
\p
\v 15 yaímma-wayukama yemá pááqya-noiyapoma yiwíqmeta Îtunopaq irááe. yemá téta Îtuqtaba min-nóíyápóráq ayáánapo yínêkuikaae tirááe. miráimanibo Îtuni iyápó-annama minnâ aónawaaeta mi-káyúkámá aamá yiwááguraae.  
\v 16 ánibo Îtuma iyápórawaqa yááyama amakaq iréna maará-tiraiye: “keráwáqá iyuwáiyata iyápóma ketôpaq íyaraq íma yaqtóráaro. Áánûqtuma yabíkái-marupaqa miráuma iyápóraa-kayukati minnáe.  
\v 17 kemá keráwáqá áraimma kétima-timune. iyápógomma aboámá aati-aatimá áwáqnaa kéipoana miráráá umá móra-nakoma pááqyan-iyaporaa íma aurénama Áánûqtuma yabíkái-marupaqa íma uyáberaniye. áraimma ímiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 anó-nakoma máqte-qtataaqa makáine.  
\p
\v 18 móra anó-nakoma Îtumma maará téna ítama aónaraiye: “íráqô-yiraati-nako, kemá náaraq umáwaq aati-aatimá matúq-matuq umá mái-auwaraimma mayánúnô?” téna ítama aónaraiye.  
\v 19 ánibo Îtuma maará téna tiráiye: “nôraq itaawáq keqtábámá íráqô-nako kéteno? Áánûqtu wenamáa íráqôniq kéiye.  
\v 20 emá ámáan-aimma ítaraane. aaraukáqá íma yataiyo. waayúkama íma ikámma puyuwo. moyámmá íma mayaao. káqon-nakomma kaaqaarimá ítimakaao. emá enanó-enaboni aménáápáq mááo.” téna Îtuma titana  
\v 21 anón-nakoma maará-tiraiye: “naayóbáqá kemá iyápóma máqe-uraunarake áaimma átáma min-ámáán-áímmá máqtemma anaaé wakáunamiye.” téna tiráiye.  
\v 22 Îtuma min-áímmá itáá ena maará-tima-amikaiye: “emá móra-yataaqtaba aqtórárîq urááne. ení máqte-qtataaqa waayúkama yímínata meyáníq kéiyaa mi-mónéqá mamá *wáyoq-wayukama yaímma yimiyo. emá miráumatuwena Áánûqtuni-marupaq kateko-yátááqá maránóne. ánibo emá miráumatuwe ketinaaé waraao.” téna Îtuma timá ámikaiye.  
\v 23 miráitana min-ánó-nákómá min-áímmá itáá ena áyákoma ummaa yáguraiye. wemá móneqa ôriq umá makáinapoana wení móneqtaba ítama ummaa yaráiye.   
\p
\v 24 min-náqá aónawaaena Îtuma maará-tiraiye: “waayúkama taíbaq-yataaqo makáa-kayukama Áánûqtu yabíkái-marupaq uwínóqtabama kammáa kámagoe.  
\v 25 káámoma oótiraakakoma waigóní aapi peránénama kammáa ainíkáá umá miráuma móneqa taíbaq makái-nakoma Áánûqtu yabíkái-marupaq uíníqtaba kammáa kámagiye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 26 waayúkama min-áímmá itáá eta maará-tiraae: “miráinanama kanaaráq náawawaq matúq-matuq umá mái-auwaraimma mayáníyô?” téta tirááe.  
\v 27 ánibo Îtuma maará-tiraiye: “waayúkama móra-yataariqa kanaaráq íma ínômanibo Áánûqtu kanaaráq miráininiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 28 Pítaama maará-tiraiye: “itaao. ketáámá ketááí márûkaraq ketááí ótakaraqa yuwétaa enanaaé kéwaraunataae.” téna titana  
\v 29 Îtuma maará-tima-yimikaiye: “kemá keráwáqá áraimma kétima-timune. máqte-kayukama Áánûqtuma yabíkái-qtataaqtaba naammá yuwéta aaramá ábâqawaamma aboámmá anóamma iyápóma yuwaíyanama  
\v 30 kanaaráq Áánûqtuma íbêqa maa-kánááráqá uyátá-maqma taíbaq yauwéqma yimíniye. ánibo anaaéka-kanaama pááq ínatama yemá matúq-matuq umá mái-auwaraimma mayánoe.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Îtuma ókaraq wemá puyéna yauwéqma itó-iniqtaba kétiye.  
\p
\v 31 Îtuma wení tiyááka uréna títaupake kaayaq-nóíyápómá yiwíqma yíkarena maará-tima-yimikaiye: “ítáaro. íbêqa ketáámá Yérútáárebaq uyónúnatae. ánibo naayóbáqá Áánûqtuni amuné-wáyúkámá Waayúkagoni Áráakoqtaba agatáan-aikoma áraimma pááq éna arammá iyániye.  
\v 32 yemá wemmá mamá Yéqtaaeo-wayukati iyáápi maránoe. ánibo yemá wemmá aábê-aimma timáketa áyoqa ayéta wirááti wirakánoe.  
\v 33 ánibo yemá tebûqa améta ikámma utánómanibo kaumo-kánááráqá itó-iniye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 34 miráimanibo wení iyápó-annama Îtuma min-áímmô timmá íma ítama arútaraae. Ítíráaeo-wayukati kínimma aónaigae téna timánibo min-áíkóní áaimma aúyokuraitataboata íma ítama tágaraae.   
\s1 móra aúgaroq-naqa Îtuma mamá atóbamakaiye.  
\p
\v 35 Îtuma Yérikobaq waaqókáq úítana mórama aúgaroq-nakoma aakóní áwábaq máena móneqtaba aarawaamá yááyama ita-ita uráiye.  
\v 36 min-áúgáróq-nákómá ítáimma taíbaq-wayukama kéyewana ítátuwena maará téna yaímma-wayukaraq ítama aónaraiye: “yemá nôraq kéoo?” téna tiráiye.  
\v 37 ánibo yemá maará-tima-amikaae: “Îtuma Náátárêtibake-naqa kéiye.” téta tirááe.  
\v 38 ánibo min-áúgáróq-nákómá maará téna ááyama tiráiye: “Îtuo, emá Tébitimma áanikomopo emá kemmá arummá umátikaao.” téna tiráiye.  
\v 39 áqnáabaq ye-káyúkámá maará téta aamá awááguraae: “emá paátí mááo.” téta tirááe. miráimanibo min-aúgáróq-nákómá ókaraq ááyama maará-tiraiye: “emá Tébitimma áanikomopo kemmá arummá umátikaao.” téna tiráiye.  
\v 40 ánibo Îtuma waaqókáq ya itó-urena mará-tima-yimikaiye: “keráwáqá min-náqá ketôpaq awíqme yero.” téna tiráiye. min-áúgáróq-náqá waaqókáq itana Îtuma maará téna ítama aónaraiye:  
\v 41 “kemá emmá nôraq umákanuno?” téna tiráiye. ánibo min-áúgáróq-nákómá maará-tiraiye: “uyátáraana-nako, kemá keqnáámmá túramma aónanaae téq kétune.” téna titana  
\v 42 Îtuma maará téna timá ámikaiye: “karáqma aónaao. ení itáíq-itaiq umá yabi-í-yátáákómá emmá mamá atóbamakaiye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 43 miráitana páátákáá min-nákóní aúrakoma íráqôniq umágitana aúramma aónarena Îtun anaaé kéwarena Áánûqtuni áwîqa múte yaútaiye. ánibo aarawaamá minnáraq aónawaaeta Áánûqtuni áwîqa múte yaútaae.   
\c 19  
\s1 Takíatini watáama  
\p
\v 1 Îtuma Yérikobaq uyábékaimma  
\v 2 mikáq móra-naqa máqe-uraimma min-nákóní áwîqa Takíatie. wemá táákiti-moneqa mayaí-wáyúkátí kawáá-nápóana móneqa taíbaq makáiye.  
\v 3 ánibo Takíatima Îtumma aónainena uráimanibo wemá awaaraq-nápóana taíbaq-wayukabikema kanaaráq Îtumma íma aónaraiye.  
\v 4 ánibo Takíatima taíbaq-wayukati yúbáq uyaaté uréna móra-yaraq uyátárena Îtumma aónainena uráiye. ánibo wemá ‘Îtuma maan-ákáq íniye’ téna aúyánámmá ítaraiye.  
\v 5 Îtuma min-áúkápáq iréna múte aónatuwena maará-tiraiye: “Takíatio, emá páátákáá marabí kumuwo. íbêqa kemá ení naaúpaq mánune.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 6 miráitana Takíatima páátákáá kukéna amuqá kémaraipike Îtumma awíqmena wení naaúpaqa kóuraiye.  
\v 7 ánibo máqte-kayukama minnáma aónatuweta aamá awáágéta maará-tiraae: “Îtuma móra kúmiq-nakoni naaúpaqa ko kéwaiye.” téta tiráámanibo  
\v 8 Takíatima itó-urena uyátárai-nakomma maará-tima-amikaiye: “uyátáraana-nako, emá itaao. íbêqa máqte-qtataaqa yaíkaaq uréq áwáyoq-wayukama yiménúne. ánibo kemá móra-nakomma kaaqaarigónîq umákéq wení máqte-qtataaqa moyámmô matáana-yataaqa kanaaráq yauwéqma kaayaqté-kaayaqte-kanaaráq aménúne.” téna tiráiye.  
\v 9 miráitana Îtuma maará-tima-amikaiye: “íbêqa maan-náúpáké-káyúkámá Áánûqtu yauwéqma kéyiwiraiye. maan-nákógáráqá Áabaraan-annabikemanibo íbêqa arummá waeráiye.  
\v 10 minnâ Waayúkagoni Áráaqa iréna aúyokuraa-kayukama yibáá umá yauwéqma yiwiránáae téna uráiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 tiyááka-wayukama meyámmá matáa-waigoni waéqma itaí-áíné.  
\p
\v 11 yemá min-áímmá ítátuwaawana Îtuma móra waéqma itaí-áímmá timá yímikaiye. Yérútáárebaq waaqókáq yitatabóata Áánûqtuma yabíkáin-aimma íbêqa abarokáq ínítana kétiye téta yúyánámmá ítaraae.  
\v 12 ánibo Îtuma maará-tiraiye: “mórama anó-nakoma móra ayáqtááq-mapaq kínimma tarôq umákane owana kóuraiye. anaaékaqa min-nákómá yauwéqma yíniye.  
\v 13 íurena min-ánó-nákómá wení tiyááka-mayai-wayukama yiwíkena móneqa tiyááka-wayukama yímika-yimika uráiye. maará-tima-yimikaiye. ‘keráwáqá maami-mónéqnápó mayaímá mamá amuq-yáúmá kémayaiyaq yauwéqma yeno.’ téna tiráiye.  
\v 14 miráitata wení márûkaq-wayukama yaímma íyamma umákaraae. miráitana wemá kóitata yaímma-wayukama timáyíkáawata anaaé waqmé urááe. ánibo yemá maará mó-tiraae. ‘maamin-nákómá ketááí kínimma máiyaba íkétikaitaae.’ téta tirááe.   
\p
\v 15 min-nákómmá kínimma tarôq umákáawana máqena anaaékaqa yauwéqma iráiye. ánibo wé maará-tiraiye. ‘naayóbáqá móneqa yímikaunna-wayukama yááyaiyata yero. móra-mora-yuma náaraq umáq amuq-yáúmá matááwáa aónanaae.’ téna tiráiye.  
\v 16 áqnáabaq-nakoma iréna maará-tiraiye. ‘uyátáraana-nako, ema tiyááka-wayukama tímikaanna-monekake matéq mayaímá kémayeq amuq-yáúmá (200) matáune.’ téna tiráiye.  
\v 17 ánibo kínima maará-tiraiye. ‘emá íráqô-mayai-napoa emá kateko-máyáímá matááne. emá pááqya-qtataakaraqa kawáá umá kárutaanaboaq íbêqa kemá emmá náápaamma kámunaboaa tiyááka-ano-marukaqa yabi ínóne.’ téna tiráiye.  
\v 18 anaaékaq móra-nakoma iréna maará-tiraiye. ‘uyátáraana-nako, kemá ení tiyááka-wayukarake mayaímá matéq amuq-yáúmá (100) matáune.’ téna tiráiye.  
\v 19 ánibo kínima maará-tiraiye. ‘móra-tiyaapaq anó-marukaq-kawaama yabi iyo.’ téna tiráiye.  
\v 20 káqo-mayai-nakoma iréna maará-tiraiye. ‘uyátáraana-nako, ení móneqa tiyááka-wayukama maa wáiye. kemá móra-wannaabi atáá-umatuweq ákaraune.  
\v 21 kemá emmá aónáunama emá iragayá-náqá máane. móra-nakoma márái-qtataaqa emá paá kémaye. káqo-nakoma yómmá yoqmáráipikemma aáwaqa paá kémayaane. miráitaq kemá enáaqa kéikatune.’ téna tiráiye.  
\v 22 ánibo kínima mi-máyáí-nákómmá maará-tima-amikaiye. ‘emá táí-mayai-naqone. enáarake kemá emmá aabi mayakánúne. áraimma kétimonaane. kemá iragayá-náqá máepoaq káqo-nakoma márái-qtataaqa kémayeq káqo-nakoma yómmá yoqmáráipikemma aáwaqa paá kémayaune. miráwáq kéuno?  
\v 23 ánibo nôraq itaawáq ketí móneqa móneq-naupaqa íma tíkáraanaq yauwéqma yéqa amuq-yáúgáráqá íma mayáúnô?’ téna tiráiye.  
\v 24 mi-kínímá waaqókáq itó-uma máe-kayukama maará-tima-yimikaiye. ‘keráwáqá min-nákóní ayáápike tiyááka-wayukama yabíma taíbaq matokái-nakomma áméro.’ téna tiráiye.  
\v 25 ánibo yemá maará-tima-amikaae. ‘uyátáraana-nako, wemá áqa taíbaq (200) matokáiye.’ téta tewana  
\v 26 mi-kínímá maará-tiraiye. ‘kemá keráwáqá kétima-timune. máqte-kayukama taíbaq matokáiyayuma yemmá ókaraq yiménúne. miráimanibo móra-nakoma pááqyamma matokáinna-nakomma wení pááqya-qtataaqa ayáápike yabítuwanune.  
\v 27 ánibo ketí anmuro-wáyúkámá keqtábá téta ketááí kínimma máiyaba ‘íkétikaitaae’ tiráá-kayukama yiwíqme maakáq iréra ketúrakaq yíkamma púyoro.’ téna kínima tiráiye.” téna Îtuma waéqma itaí-áímmá tiráiye.   
\s1 Îtuma Yérútáárebaq anó-kiniraa umá uráiye.  
\p
\v 28 Îtuma min-áímmá timá ánatatuwena áqnáabaq kéwena Yérútáárebaq uráin-amma arááyamaena uráiye.  
\v 29 ánibo Îtuma Béqtápégibaqa waaqókákáráq Béqtanibaqa waaqókákáráq iráimma min-ánúmá áwîqa Óríbêti-anuraq iréna wení iyápó-annabike kaayaqá timáyíkáitata áqnáabaq urááye.  
\v 30 Îtuma maará téna min-nákámá timá yímikaiye: “kenákámá mera-márúpáq uréka mórama naatéqá oótiraa-kamma ánnáraq kúyakaraabo aónaakao. naayóbáqá min-ótíráá-kákóní ámûraaqa íma ayááqmeta uréire uráámibo ánná ayútuweka awíqme yekao.  
\v 31 ánibo móra-nakoma kenákámá ítama aónéna ‘nôraq itakawáq min-ótíráá-kámmá ánná káyuboyo?’ tínakama kanaaráq kenakámá yauwéqma maará tekao. ‘uyátárai-nakoma maaminnáyaba itakaé tekao.’ téna Îtuma timá yímikaiye.  
\v 32 Îtuma kaayaq-nákámá timá yíkáitata yenákámá kóureta timá yíminiq umá mi-qtátááqá wáitata aónaraaye.  
\v 33 yenákámá uréta naatéqá oótiraa-kamma ánnáma káyuboyata min-ótíráá-kákóní aanábó-nákómá iréna maará-tima-yimikaiye. ‘nôraq itakawáq naatéqá oótiraa-kamma ánnáma káyuboyo?’ téna titata  
\v 34 yenákámá maará-tiraaye. ‘uyátárai-nakoma maaminnáyaba itakaé.’ téta timátuweta  
\v 35 naatéqá oótiraa-kamma awíqmeta Îtunopaq iréta min-ótíráá-kákóní ámûraaq wáqtôma abákáreta Îtumma min-ámúrááq ákáawana máqe-uraiye.  
\v 36 ámûraaq máena kéwitata aarawaamá yeqtí unáákáqtôma maméta aapitáá wíqmakaae.  
\v 37 Îtuma Yérútáárebaq waaqókáq Óríbêti-anubake kukáin-apataaq iréta máqtemma wení iyápó-annama anómma yimuqá makááe. Îtuma máqten-awaameq-yataariq itata káoneta minnáyaba anókaq ááyama Áánûqtuni áwîqa múte yaútaae.  
\v 38 yemá maará téta ááyama tirááe: “anó-kinima uyátárai-nakoni áwîkaq kéitana Áánûqtuma íráqôniq kéumakaiye. kaayoné-yátááqá Áánûqtuni márûpaq wáinaq Áánûqtukaq anómma tágama-yataaqa wáiye.” téta tirááe.   
\p
\v 39 ánibo yaímma Pérati-wayukama mi-táíbáq-wáyúkánóbáq máqeokake Îtumma maará téta timá ámikaae: “yirááti-nako, emá ení iyápó-annama ‘paátí máero’ timá yimiyo.” téta tirááe.  
\v 40 ánibo Îtuma maará téna yauwéqma timá yímikaiye: “kemá keráwáqá kétima-timune. paátí máiyanama kanaaráq óqtakoma aamá ááyama tínoe.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Îtuma Yérútáárebaq máa-kayukayaba ibiqá yakáiye.  
\p
\v 41 Îtuma Yérútáárebaq waaqókáq iréna márûqa káonena ibiqá yakáiye.  
\v 42 Îtuma maará-tiraiye: “ketáama kaayoné-yátááqtábá keráwáqá itaígáae téq túnnamanibo keráwáqá íma ítaraane. keráwáqtí taákoma kanaaráq íkéitaiye.  
\v 43 keráwáqá ítáaro. anaaékaqa móra-kanaama pááq ínatama keráwáqtí namuro-wáyúkámá iréta tíqa umá ikútiketa máqten-aukapaqa ikúma aúyatikanoe.  
\v 44 keráwákáráq keráwáqtí waayúkagaraq máqtepaq tíkamma ánatatuwanoe. yemá mórama keráwáqá íma tiyuwaíyaq paámá mánoe. íbêqa Áánûqtuma keráwáqá mamá atóbamatikani-kanaayabama túyánámmá íma ítaapoata namuro-wáyúkámá keráwáqá máqtepaq tíkameqe yuwánóe.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 anó-monoq-naupaq máqte-qtataaqa makéta meyámmá máyáa-kayukama Îtuma yíkamma wakáiye.  
\p
\v 45 Îtuma anó-monoq-naupaq uténa Áánûqtukaq amí-wámmá maméta meyánîq o-káyúkámá áaimma átáma yíkamma paábataa waqtukáiye.  
\v 46 Îtuma maará téna mi-káyúkámá timá yímikaiye: “Áánûqtuni watáama agamatá-kánnáágómá maará-tiraiye. ‘ketí naakómá paá nunamummá tí-námmá waíno.’ tiráine. mirá-tiraimanibo keráwáqá mamá moyá-káyúkátí-aúpáq-nákáá kéumatuwaae.” téna tiráiye.   
\p
\v 47 aati-aatimá Îtuma anó-monoq-naupaq kéyiraatena timá yímikaiye. ánibo uyátárai-monoq-wayukagaraq ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq aarawaatí anó-kayukagaraq Îtumma ikámma puínón-aqtaba abáá-uraae.  
\v 48 miráimanibo máqte-kayukama Îtun áama itáíyábá ôriq umá yíkáitataboata anó-kayukama ikamínón-amma íma abáá-uraae.   
\c 20  
\s1 yemá Îtuqtaba ‘náawaq náápaamma ámikaiyo’ téta ítama aónaraae.  
\p
\v 1 móra-taoqa Îtuma anó-monoq-naupaq watáama aarawaamá kétima-yimena átê-wataagaraq Áánûqtutabagaraq timá yímikaiye. ánibo uyátárai-monoq-wayukagaraq ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq anó-kayukagaraqa Îtunopaq irááe.  
\v 2 yemá maará téta Îtumma timá ámikaae: “emá keqtáá timá-timiyo. emá nói-naapaanaq matokéyaq maami-máyáímá kémayaano? náawaq maami-náápáámmá ámikaiyo?” téta ítama aónaraae.  
\v 3 ánibo Îtuma maará téna yauwéqma timá yímikaiye: “kegáráqá keráwákáq móra-aiqtaba ítama aónanaaq kéune. keráwáqá kemmá timá tíméro. minnâ  
\v 4 Yóáanema nommá péqyikai-qtataaqa minnâ Áánûqtunawabi waayúkagonawabiyo?” téna tiráiye.  
\v 5 ánibo yeíyáá aamá kóté-yáté kéeta maará-tiraae: “ketáá maará téqtaa minnáma ‘Áánûqtunae.’ tenanatáámá Îtuma maará-tiniye. keráwáqá nôraq itaráq itáíq-itaiq umá tirummá íma kámeo tíniye.  
\v 6 ánibo ketáá téqtaa minnáma paá ‘waayúkati minnáe.’ tenatatáámá máqte-kayukama keqtáá óqtatanapotaa tíkaminotaae. ánibo yemá Yóáaneqtaba Áánûqtuni amuné-náré téta kéitaapoata óqtatanapo tíkaminotaae.” téta tirááe.  
\v 7 miráitata yemá maará téta Îtun-aaraq yauwéqma tirááe: “Yóáanema nommá pérái-qtataaqa náakakenaq iráiyô minnâ ketáá íaonaraunataae.” téta tirááe.  
\v 8 ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “móraiq umá kegáráqá keráwáqá íma timá-timenune kemá nói-naapaanaq matokérabi mi-máyáímá kémayaune.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 táí-wayukama wááéni ara-tókáq yabíye-waigoni waéqma itaí-áíné.  
\p
\v 9 Îtuma mirá-timatuwena aarawaamá móra waéqma itaí-áímmá timá yímikaimma maará-tiraiye: “móra-nakoma wááéni ara-tómmá yoqmakáiye. ánibo min-nákómá wááéni-aramma uqmá yaímma-wayukati iyáápi mi-tómmá maréna min-nákómá káqo-marabaq ko máqe-uraiye.  
\v 10 anaaékaqa wááéni-aramma ábuma-kaitana arammá kutí-kánááráqá móra-naqa timákáitana wááéni ara-tókáqô yabíkáa-kayukayopaq uráiye. anón-nakoma téna min-nákómmá yaímma mi-tópíkén-ááwáqá amígáae téna timákáitana uráiye. ánibo wááéni ara-tókáq yabíkáa-kayukama mi timákáitana i-náqá ikámma waqtúwáawana aáwaqa íma mayéna paá kóuraiye.  
\v 11 keqnáámmá anó-nakoma káqo-mayai-naqa timákáitana uráiye. miráitata wekáráq ikámma waqtúwáawana aáwaqa íma mayéna paá yauwéqme kóuraiye.  
\v 12 ánibo keqnáámmá mikáq móra-mayai-naqa timákáitana uráiye. miráitata keqnáámmá ikámma yaúma paábaq iyaabótukaae.  
\v 13 miráitana wááéni ara-tókóní aboámá maará-tiraiye. ‘kemá náaraq ónúnô? ketáanikoqtaba ôriq umá tíkáin-iyapoma minnâ timákáanana wíniye. ánibo yemá min-íyápógón áama itánóe.’ tiráiye.  
\v 14 miráitata wááéni ara-tókáqô mayaí máyaa-kayukama aónaamma anó-nakoni áanikoma kéiqtaba yeíyáá maará-tiraae. ‘maan-nákómá anaaékaqa aboání máqte-qtataaqa mayániye. mayaíyataao. maamin-náqá ikámma puyónatae. miráinataa maami-tómmá ketáá mayánúnatae.’ tirááe.  
\v 15 ánibo mi-káyúkámá anó-nakoni áanikomma wááéni ara-tókóní áwábaq márúte yukéta ikámówana pukáiye. ítáaro.  
\p wááéni ara-tókóní aboámá mi-káyúkámá náaraq umáyikaniyo?  
\v 16 yókóní aboámá iréna wááéni ara-tókáqô mayaí máyáa-kayukama yíkamma puyéna wááéni ara-tómmá mamá káqo-kayukama yimíniye.” téna Îtuma tiráiye. ánibo waayúkama min-áímmá itáá eta maará-tiraae: “wemá miráinabo áraimma ímiraino.” téta tirááe.  
\v 17 miráitana Îtuma mi-káyúkámá yimónawaaena maará-tiraiye: “Áánûqtuni watáama agamatá-kánnáábímmá wáin-aikoma nóin-aainaq wáiyo?  
\q1 ‘maamin-óqtámmá mayaí-wáyúkámá  
\q1 paábaq matúwáan-oqtakoma íbêqa  
\q1 naakóní akoqnáá-abokaa kéiye.’   
\m
\v 18 maqte-kayukama maamin-óqtákóní ámûraaqo kuqtétama yemá ikámma púbuyaginoe. ánibo maamin-óqtákómá móra-nakoni ámûraaqo kuqténama min-nákómmá ikámma púbúyama obamá aúqtuwaniye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 19 ánibo ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq anó-monoq-wayukagaraqa yemá ítáamma Îtuma yeqtí yúbi maréna waéqma itaí-áímmá tiráiye. miráitata é mi táoq Îtumma yáqtoraneta urááe. miráitata aarawatí yáaqa ikatéta Îtumma íma yáqtokaae.   
\s1 Îtuqtaba táákiti-moneqa Títaamma amíkáae téta ítama aónaraae.  
\p
\v 20 ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq uyátárai-monoq-wayukagaraq Îtumma aatómáq urááe. kuqtarurîq o-káyúkámá arupú-wayukaraa umá kaaqaari-áímmá timátuweta Îtumma wenáarake yáqtoqma anó-kamaani-wayukati iyáápi maréta aamá ítama yainánéta urááe.  
\v 21 ánibo yemá maará téta ítama aónaraae. ‘yirááti-nako, ketáá kéitaunataae. enáagoma arupú kéitaaboaa aarawaamá arupú-aimma kétima-yimene. anó-kayukati anón-iwiqtabama íma ikatîq kéemanibo aarawaamá Áánûqtuni áaimma kéyiraate árain-aimma kétima-yimene.  
\v 22 emá nóine téq aúyánámmá kéitaano? Títaamma” Arómani anó-kawaa-naqa táákiti-moneqa aménúnataabi íyabiyo?” téta Îtumma ítama aónaraae.  
\v 23 miráimanibo Îtuma mi-kaaqaari-áímmô temmá ítaraiye. miráitana maará-tima-yimikaiye:  
\v 24 móra-moneqa tiráátero. maannáma amakaráq áwîkaraq waímma náawabiyo?” téna tiráiye. ánibo yemá maará-tima-amikaae: “Títaani amané.” téta tirááe.  
\v 25 ánnibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “móra-yataaqa Títaannamo wárainaqa kanaaráq Títaamma áméro. ánibo Áánûqtuni móra-yataaqo wáinaqa kanaaráq Áánûqtumma áméro.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 26 miráitata Îtun áarakemma aarawatí yúbáqá Îtumma íma yáqtóráawaniq urááe. Îtuma min-áímmá yauwéqma timá yímiqtaba yemá taíbaq-yuyanamma ítáá eta aamá íma téta paátí máqe-uraae.   
\s1 waayúkama pukéna itóiyaba Îtumma ítama aónaraae.  
\p
\v 27 yaímma Táátûti-annabike-kayukama Îtunopaq irááe. yemá Táátûti-wayukama téta pukáa-kayukama íma itó-inoe. téwaone.  
\v 28 ánibo yemá maará téta Îtumma ítama aónaraae: “yirááti-nako, Mótetima naayóbáqá maamin-ámáán-áímmá agatáine. ‘móra-nakoma aaramá makáinna-naqa iyápóma íakena pukínanama kanaaráq ábâkoma min-ínímmá maténa awaaóní anónnáma móra-iyapoma marakániye.’ tiráine.  
\v 29 itaao. mórama ye wátánónáámá miráuma abapaké kaayaqá máqe-uraae. áqnáaekoma móra aaramá maténa iyápóma íma marakéna pukuráiye.  
\v 30 anaaékaq ábâkoma min-ínímmá matáiye.  
\v 31 anaaékaqa mamá mikáq-ábákómá keqnáán-ínímmá maténa móraiq umá pukuráiye. ánibo keqnáámmá móraiq umá abapaké móra-watanonaama mimórá-ínímmá matéta iyápóma íma marakéta máqtemma pukurááe.  
\v 32 miráitana min-íníkógáráq pukuráiye.  
\v 33 ánibo pukáa-kayukama itó-i-kanaaraqa min-íníkóma náawani ánáaraq mániyo? abapaké kaayaq-wátánónáámá min-ínímmá matááne.” téta Îtumma ítama aónaraae.  
\v 34 minnáyaba Îtuma maará-tima-yimikaiye: “aaragáráq waagaráq íbêqa maa-kánááráqá mamá aaraukáqá káuraae.  
\v 35 anaaékaqa aarawaamá pukáiyapike Áánûqtuma itó-oro tínata itó étama yemá ókaraq aaraukáqá íma auránoe.  
\v 36 ókaraq íma puínoe. yemá miráuma kaqtó-wáyúkáráá umá maéta íma kanaaráq puínoe. Áánûqtuma pukáíyapike mamá itó-umayikanipoata yemá Áánûqtuni áráabitie.  
\v 37 ánibo Mótetigaraqa keqtáá tirááténataa pukáa-kayukama pukáiyapike itó-inoe téna tiráátiraitaae. pááqya-tabikemma iramô karái-waigoni watáagoma maará-tiraiye. ‘uyátárai-naqa minnâ Áabaraani Áánûqtugaraq Ááítekini Áánûqtugaraq Yáakoboni Áánûqtue.’  
\v 38 Mótetima wení anáábútááma pukowana maamin-áímmá ítaraine. miráitana Áánûqtuma íma pukáa-kayukati Áánûqtuma máiye. ímiye. wemá minnâ paá yú aréta máa-kayukati Áánûqtue. wení aúrakaqa máqte-kayukama paá yú aréta mááe.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 39 Îtuma mirá-timatuwaitata yaímma ámáan-aimma yirááti-wayukama maará téta yauwéqma tirááe: “yirááti-nako, emá íráqôn-aimma téne.” téta tirááe.  
\v 40 ánibo yemá ikatîq éta ókaraq Îtumma íma ítama aónaraae.   
\s1 yauwéqma yiwiraí-náqá Metáiyama náawabiyo téna Îtuma Pérati-wayukaraq ítama káonaiye.  
\p
\v 41 Îtuma Pérati-wayukama makáqma aónéna maará-tima-yimikaiye: “nôraq itatawáq yemá Metáiyama Tébitimma áanikoe kéteo?  
\v 42 naayóbáqá agamatán-áúbábí Tébitima maará-tiraine.  
\q1 ‘uyátárai-nakoma ketí uyátárai-nakomma maará téna timá ámikaine.  
\q1 emá ketiyáán-urapaq márenaraq   
\q1
\v 43 anaaékaqa kemá  
\q1 ení namuro-wáyúkámá mamá  
\q1 ení aítauq aménáápáq yíkáanata wínoe.’  
\m téna Tébitima agamatá-kánnáábí mirá-tiraine.  
\v 44 Tébitima wenamáárîq wemá ketí uyátárai-nare tiráimanibo náaraq umá Metáiyama Tébitini áanikoma máiyo?” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 ámáan-aimma yirááti-wayukati yáaimma  
\p
\v 45 máqtemma aarawaamá máeta Îtun áama ítaraae. ánibo Îtuma maará téna wení iyápó-annama timá yímikaiye:  
\v 46 “keráwáqá ámáan-aimma yirááti-wayukayabama atéráaro. yemá ayáqtááq-unakaqtoma umáreta uréire íyábá ôriq umá kéyikaiye. yemá téta waayúka áíkuiyakaqa uyátárai-nare téta aarawaamá miráó-maarao timá-tikaigaae téta kéte. ánibo yemá monoq-náúpáqá aarawaatí yúbáq aokaq-ábíqtátámá yokaa umáyikaiyata anón-aawaqo naí-kánááráqá kateko-ábíqtátáráq maétaa aáwaqa nánátaae kéte.  
\v 47 ketoq-nóínímmá yetí naammá íma meyáníq ínôwataboata máqtepaq kémayeta yemá kaaqaari téta ayáqtááq-nunamumma kéte. aamá ítama yainaí-kánááráqá yemá anómma táí-meyamma mayánoe.” téna Îtuma tiráiye.   
\c 21  
\s1 keqtoq-íníkómá Áánûqtukaq amuqá marakéna móneqa ámikaiye.  
\p
\v 1 Îtuma aónama kéyautena aónaimma móneqa ôriq umá makáa-kayukama Áánûqtukaq yimuqá marakéta móneqa maraí-yáwáápí móneqa má-makaae.  
\v 2 ánibo Îtuma aónaimma mórama keqtoq-ínímmá awaikómá pukuráin-inikoma kaayaqá pááqya-monekarata móneq-yawaapi mó-makaiye.  
\v 3 Îtuma maará-tiraiye: “kemá keráwáqá áraimma kétima-timune. maa-kéqtóq-íníkómá awaikómá pukuráin-inipoana wemá anó-moneqa yuwéna yaímma-wayukama uyátáiye.  
\v 4 máqtemma maa-káyúkámmá yemá taíbaq-moneqa makétaboata yaímma Áánûqtukaq yimuqá marakéta káme. miráimanibo maan-íníkómá íma taíbaq-moneqa makénaboana wemá máqtemma máyuwena aáwaqa meyánîq umá nání-moneqa íma matokáiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 “anó-monoq-namma táíq umáginiye.” téna Îtuma tiráiye.  
\p
\v 5 yaímma-wayukama anó-monoq-naqtaba íráqôn-oqtakake min-námmá umáreta máqte-qtataaqa Áánûqtukaq yimuqá marakéta ámêqtaba tewana Îtuma maará-tiraiye:  
\v 6 “máqtemma maami-qtátááqá íbêqo aónaamma móra-kanaama pááq ínatama keráwáqtí namuro-wáyúkámá íma móra-oqtamma yuwáiyana káqon-oqtakoni ámûraaqa wániye. máqtepaq yawítítuwaiyana marabí kumíniye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 “taíbaq ummaa-yátááqá pááq íniye.” téna Îtuma tiráiye.  
\p
\v 7 yemá Îtumma maará téta ítama aónaraae: “yirááti-nako, náa-kanaararaq mi-qtátááqá pááq íníyô? áqnáabaqa nóin-awaameraq pááq ínataa aónétaa mi-qtátááqá pááq íné iyé ténúnataabiyo?” téta tirááe.   
\p
\v 8 ánibo Îtuma maará-tiraiye: “keráwáqá yabíqma arútáaro. yemá keráwáqá kaaqaari téta makátébo. taíbaq-wayukama ketíwîkaq iréta maará-tinoe. ‘kemá wemúne. maami-kánáámá íbêqa pááq kéiye.’ tínômanibo kerawáqá íma yinaaémma ko wáráaro.  
\v 9 anaaékaqa webómá kéeta anón-aaiqa kéoe tíyan-aimma itánómanibo kanaaráq íma ikatîqa oro. mirái-qtataaqa áqnáabaq pááq ínîmanibo aqtó-kánáámá páátákáámmá íma pááq íniye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 10 móragaraq Îtuma maará-tima-yimikaiye: “móra-anna-wayukama káqon-anna-wayukama itó-uma ááiqa umáyikanoe. ánibo móra-kinini waayúkama itó-uma káqo-kinini wayúkate ááiqa ínoe.  
\v 11 ánibo maa-márábímmá anómma márûma kéyinana yaímma-aukapaq-marabaqa aáwaqa ánataginata yáayaba kéeta anó-karima mayánoe. ánibo taíbaq anómma táí-yataaqa aabayákáqá anón-awaameq-yataaqa pááq kéinana kéqokeq-yataaqa pááq ínna-waigoma keráwáqá mamá táaqa kamátikaniye.   
\p
\v 12 miraímanibo mirái-qtataaqa íma pááq uráinayaba yemá keráwáqá yáqtoketa mamá táíq umátiketa monoq-náúpáq mamá tíkareta aamá ítama yainéta mamá ánná-naupaq tikánoe. yemá téta ketíwîqtaba mamá kíni-kayukararabi kámááni-wayukaraq tiwíqmeta wínoe.  
\v 13 ánibo mirá íya-waigoma keráwáqá mamá keqtábá kámááni-wayukama timá-yiminoe.  
\v 14 miráinaq keráwáqá mi-kánááráqá átê-wataama Áánûqtutaba kanaaráq timá-yiminoe.  
\v 15 kemá kenamáárîq arupú-aimma túyánákáq mamáráanana itaí-yátááqá timíniye. ánibo minnámo timá tíménna-aimma keráwáqtí namuro-wáyúkámá kanaaráq íaratinoe.  
\v 16 keqtibomá keqtinóma keráwáqtí móra-naaegoma keráwáqtí tibâqawaayuma keráwáqtí aanábómá mamá keráwáqtí namuro-wáyúkátí iyáápi mamá tikáiyata keráwáqá tíkamma keráwápikémá yaímma puínoe.  
\v 17 kekákéné téta máqte-kayukama keráwáqá tiwáágínomanibo  
\v 18 keráwáqtí tiqnótáugoma mórama íma múkiniye. íma tíkamma puínoe.  
\v 19 keráwáqá akoqnáá umá kéyaqtoraapoata keráwáqtí túwaraimma paá mánoe.   
\s1 “Yérútááre-maruqa táíq íniye.” téna Îtuma tiráiye.  
\p
\v 20 miráimanibo anaaékaqa keráwáqá aónáíyata ááiq-i-wayukama Yérútááre-maruqa yaikutíyaqa keráwáqá kanaaráq mikáq aónéq márûqa mamá táíq í-kánáámá pááq iyé tínoe.  
\v 21 mi-kánááráqá Yúría-marupaqo máraiya-kayukama péqmareta anubaq kóoro. ánibo yaímma-wayukama Yérútááre-marupaqo máiya-kayukama mi-márúqá yuwéraq ôpaq kóoro. ánibo márûkoni aaumépaqo máiya-kayukama ókaraq yauwéqma mi-márúpáqá íma úyoro.  
\v 22 maami-kánáámá anónnáma táí-meyamma mayaí-kánáábóana máqten-aimma Áánûqtuni watáama agamatá-kánnáábímá wáin-aikoma abarokáq pááq éna arammá iyániye.  
\v 23 mi-kánááráqá aaramá yímûkaraq máa-noinikaraq iyápóma náámma kéyime-noinikaraqa tirunô. anómma ummaa-yátááqá maa-márábímmá pááq ínatama mi-kánááráq Ítíráaeo-wayukama Áánûqtuma áyámma umáyikaniye.  
\v 24 yaímma-wayukama tokóru-yakaa-punapo yemá yíkamma képuyeta yaímma-wayukama namuro-wáyúkámá yemmá ánnáma yímituweta Yéqtaaeo-wayukati aúkáapi mó-yikanoe. ánibo káqo-kayukati yítaukoma Yérútááre-maruqa yamá igárîq kéiyana mi-káyúkátí kanaamá ánataniye.   
\s1 anaaékaqa Waayúkagoni Áráaqa Îtuma kumíniye.  
\p
\v 25 ókon-okomma awaaméq-yátááqá aabaúrárábi wíyokakaraq wiyókákáráqá pááq íniye. ánibo maa-márábímmá únókómá anó-iyama kémetainata máqten-anna-wayukati íyákoma táíq kéinata ikatîq ínoe.  
\v 26 maa-márábí máqte-qtataaqa pááq inéna ínayaba taíbaq-yuyanamma kéiteta ikatîq kéiyana yúgabaaq ínata kekaaq ínoe. aabayákákémmá wiyókómá kanageq ínípoata yeqtí aakakémá yaráqme wéyáwé ínoe.  
\v 27 mi-qtátááqá pááq ínata káonaiyana Waayúkagoni Áráaqa móra-konnakaq kumínímma anómma akoqnáágaraq tágama-yataakaraq kumíniye.  
\v 28 anaaékaqa mi-qtátááqá áaimma átáma pááq ínaqa mi-kánááráqá keráwáqá itó-ureq múte aónaaro. Áánûqtuma yauwéqma tiwirání-kanaama íbêqa waaqókáq wáiye.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 píki-yagoma-kanaama pááq íni-waigoni awaaméq yámiye.  
\p
\v 29 móra waéqma itaí-áímmá Îtuma maará téna timá yímikaiye: “keráwáqá warímukaraq káqo-tagaraq aónaaro.  
\v 30 aónáawana aúgen-anama amúmma máráitaqa ‘íbêqa yó-kánáámá iyé’ téq káonaae.  
\v 31 móraiq umá keráwáqá aónáiyana mi-qtátááqá pááq ínaqa kanaaráq keráwáqá aónanoe. Áánûqtuma yabíkái-maruqa waaqókáq áaimma átáma yínéna kéiye.   
\p
\v 32 kemá keráwáqá áraimma kétima-timune. aarawaamá maa-kánááráqá íma pukáiyata máqtemma mi-qtátááqá Yérútáárebaq pááq ínoe.  
\v 33 aabayákáráq maa-márágáráq ánatanimanibo ketáagoma íma ánataniye.   
\s1 yemá iyápó-annama atéráaro.  
\p
\v 34 miráimanibo keráwáqá atéráaro. keráwáqá paá túraq wáni-qtataaqtaba taíbaq-tuyanamma ítáabo. íma netuqá omáq-ááwákáqá wááéni-nokaraq íma nánómanibo mirá-qtátáákómá mamá yawááq-umatikainanama kanaaráq uyátárai-nakoni kumíní-kanaagoma páátákáá keráwáqá yáqtoraniye.  
\v 35 mirá-kánáámá maa-márábí máiya-kayukaraq waakákoraa umá pááq íniye.  
\v 36 aati-aatimá keráwáqá kawáá umátuwe máero. miráinaq keráwáqá mirái-qtataaqa pááq ínna-waigomma kótanoqtabama Áánûqtukaq nunamummá tíq-tiq kéiyana akoqnááma timíno. Waayúkagoni Áráakoni aúbáq kanaaráq itó-inoe.” téna Îtuma tiráiye.   
\p
\v 37 máqte-kanaaraqa Îtuma anó-monoq-naupaq aarawaamá kéyiraatena nokáámma Óríbêti-anuraq aúmá ko kéwaine.  
\v 38 ánibo aarawaamá nokáapaq itó-uma Îtunopaq iréta wení watáama anó-monoq-naupaq yama itéwaone.   
\c 22  
\s1 Yúqtaatima timá akoqnáá éna anó-kayukaraq ‘Îtumma awíqma yiménúne’ tiráiye.  
\p
\v 1 aokaq-kánáámá yammá paá irabí agamá naí-kánáámá áwîqa kótámaki-kanaama pááq inéna uráiye.  
\v 2 uyátárai-monoq-wayukagaraq ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq Îtumma ikamínónaqtaba abáá-uraamanibo aarawaatí yáaqa ikátaae.  
\v 3 ánibo Tááqtaama Yúqtaatini áyáqnobaq pékaima óq-awiqa Itikááriotie. wemá tiyááka umá abapaké kaayaq-íyápó-ánnábíkéné.  
\v 4 ánibo wemá Yúqtaatima uréna uyátárai-monoq-wayukagaraq anó-monoq-naupake kawáá-wáyúkágáráq watáama téna Îtumma mamá yeqtí iyáápi maránín-aimma mó-tiraiye.  
\v 5 miráitata yemá yimuqá kémareta yaímma-moneqa Yúqtaatimma amínón-aimma téite urááe.  
\v 6 ánibo yeqtí yáaraq Yúqtaatima kanaaráré timátuwena Îtumma awíqma iyáápi maránín-aqtaba abáá-uraiye. taíbaq aarawaamá Îtute íma yagaroqtamá máiyana-awaatare téna awé uráiye.   
\s1 iyápó-annabike kaayaq-nákórátá kótámaki-aawaqa yokaa urááye  
\p
\v 7 aokaq-kánáámá yammá paá irabí agamá naí-kánáámá pááq uráiye. mi-kánááráqá mórama tipi-típi-naateqa ikaméwaone.  
\v 8 miráitana Îtuma Pítaayaa Yóáanemma timáyíkáitata óyana maará-tima-yimikaiye: “kenákámá uréka kótámaki-kanaaraq-aawaqa móma yokaa íyataa naano.” téna tiráiye.  
\v 9 ánibo yenákámá maará-tiraaye: “kerátámá náakaraq aáwaq mó-yokaa óyúyô?” téta tirááye.  
\v 10 ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “ítáakao. kenákámá anó-marupaqa Yérútáárebaq uyáberaiyana móra-nakoma anó-tawebi nommá yaqména kéinarake aapaqá kenákámá timónáí-nakama kenákámá min-nákóní anaaé waqmé wíyana wemá ko peraínna-naupaq ko péráákao.  
\v 11 min naakóní aboámmá maará téka timá ámekao: “yirááti-nakoma eqtábá maará-tiye. ‘ketí iyápó-annate kótámaki-aawaqa nánúnnama umá aráqmata-namma náanaq wáiyo? tiyé téka timá ámekao.’  
\v 12 mirá tíyana yanaa móra amá aráqmatama anón-namma aáwaqa naí-yáárégáráq abíqtátágáráq wái-namma tiráátíno. miráinaka kenákámá min-náúpáq kótámaki-aawaqa mamá yokaa okao.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 13 ánibo min-nákámá uréta Îtuma tiníq umá aónatuweta yenákámá kótámaki-aawaqa yokaa urááye.   
\s1 Îtuma wení iyápó-annama írêq-kanaaraqa aáwaqa yímikaiye.  
\p
\v 14 kanaamá pááq umágitata Îtuma wení iyápó-annagaraq yaareráq máqe-uraae.  
\v 15 ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “kemmá keráwáqtábá ôriq umá tíkáipoaq kótámaki-aawaqa áqnáabaq keráwátê nátuweq anaaékaqa tíqa í-yátááqá mayánúne.  
\v 16 kemá keráwáqá kétima-timune. kemá kótámaki-aawaqa ókaraq íma nanúnamanibo kótámaki-kanaagoni awaaméqá pááq ínna-yupaama Áánûqtuma yabíkái-marupaqa ókaraq nánúne.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 17 ánibo Îtuma móra-kaapuma maténa Áánûqtukaq ‘tíkáiye’ timátuwena maará-tiraiye: “keráwáqá maaminnáma matéraq yaímma timakaq oro.  
\v 18 kemá keráwáqá kétima-timune. wááéni-nomma ókaraq íma nánúnamanibo Áánûqtuma yabíkái-qtataakoma pááq íni-kanaaraqa wááéni-nomma ókaraq nánúne.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 19 ánibo keqnáámmá Îtuma yammá maténa Áánûqtukaq ‘tíkáiye’ timátuwena mapámma yímítuwena Îtuma maará-tiraiye: “maannáma ketúmiye. keráwáqtábáé téq kétimune. keráwáqá mirá kéeraq keqtábá túyánámmá ítáaro.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 20 anaaékaqa yemá nátuweta keqnáámmá wááéni-nokaraq káápuma maténa maará-tiraiye: “maa-káápúmá Áánûqtuni aúgemma anón-anon-aimma timá kéyarutikaitana ketí naaenápó mamá káraapaiye. miráitana ketí naaegómá keráwáqtábá kátigiye.   
\p
\v 21 miráimanibo aónaaro. paá-tubi maránî-nakoma ketê aáwaqa naí-yááréráq máiye.  
\v 22 owé. Waayúkagoni Áráaqa naayóbáqá Áánûqtuma timákárain-amma waránéna kéiye. miráimanibo min-nákóma kemmá mamá namuro-wáyúkátí iyáápimmo maránî-nakoma anómma táí-meyamma wemá mayániye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 23 Îtuma mirá-timatuwaitata iyápó-annama yeíyáá wenita-wenita kéeta “náawaq mirán-ááímmá tarôq íníyô?” tirááe.   
\s1 iyápó-annama aamá téite kéeta ‘náawaq áqnáabaq-naqa máiyo?’ tirááe.  
\p
\v 24 ánibo iyápó-annama móra aamá téite kéeta náawabi yeqtí aúkáapimma uyátá-maqma anómma máiye téta téite kéowana  
\v 25 Îtuma maará-tima-yimikaiye: “káqon-anna-wayukati anó-kinimma wení akoqnáárake waayúkama yabíqyíkarena maami uyátáraa-kayukama ‘waayúkati aanábóé’ téta yenamáárîq yetábá kéte.  
\v 26 miráinaq keráwátê móraiq íuraiye. ímiye. keráwáqtí aúkáapimma uyátá-maqma anó-nakoma paá-nakoraa umá maíno. áqnáabariq umá maínna-nakoma wemá paá kaayóq-nákáá umá maíno.  
\v 27 náawaq uyátá-maqma anómma máiyo? aáwaqa naíráqô mái-narabi mayaí-nákómá aáwaqa ikámmena máma ámínarabiyo? min-náqá aáwaqa naíráqô maraq mái-nakoma wemíye. miráimanibo kemá keráwáqtí aúkáapi kaayóq-nákóráá umá máune.   
\p
\v 28 taíbaq-kanaama kekáq táí-yataakoma pááq kéitaq keráwáqá ketê máqe uréq kemmá íma tiyúkaane.  
\v 29 ketibomá Áánûqtuma wé yabíkái-maruqtaba náápaamma kemmá tímikainiq umá keráwáqá móraiq umá kétimune.  
\v 30 annaékaqa kemá yabíkáuna-marupaqa aáwaqa naí-yááréráq máeq aáwaqa néq nommá néq ínoe. ánibo keráwáqá náápaakaraq-abitataraq maéq Ítíráaeobake tiyááka umá kaayaq-ánná-wáyúkátí aamá ítama yainaí-wáyúkámá mánoe.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Îtuma téna Pítaaqtaba ‘anaaémma umátikaniye’ tiráiye.  
\p
\v 31 Pítaamma Îtuma timá ámikaiye: “Tááímonio, Tááímonio, emá itaao. Tááqtaama keráwáqá makaténa ítama aónéna itana Áánûqtuma ‘mirá-uwo’ timá ámikaiye.  
\v 32 kemá Áánûqtukaq nunamummá tiráunaboana áwáqnaa ínana ení itáíq-itaiq-yataakoma íma puíniye. anaaékaqa emá yauwéqma kekáq yéma kanaaráq enabáqâwaayuma mamá akoqnáá umáyikaao.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 33 ánibo Pítaama maará-tima-amikaiye: “uyátáraana-nako, kemá etê ánná-naupaq ónáae téq yokaa kéune. kemá etê puyónáae téq yokaa kéune.” téna Pítaama Îtumma timá ámikaiye.  
\v 34 ánibo Îtuma maará-tiraiye: “Pítaao, kemá emmá kétimamune. íbêq-nokaamma kokórigoma áama ítirainaa emá té ‘kemá Îtumma íaonaraune’ té kaumobáq tinóne.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 kápi-unakaraq anón-unakaraq tokóru-yakaa-pugaraq yeqtí watáama  
\p
\v 35 maa-márábíké ummaa-yátááqá yeráwákáq pááq ínitanapoana Îtuma maará-tima-yimikaiye: “naayóbáqá kemá móra-aukapaq keráwáqá timátikaunaq uráamma keráwáqá kápi-unamma anó-unamma títauq-anaakaraqa íma mamé uráamma mi-kánááráqá móra-yataaqtabama uráanabi íyabiyo?” téna ítama aónaraiye. ánibo yemá yauwéqma maará-tiraae: “ímiye.” téta tirááe.  
\v 36 miráitana Îtuma maará téna timá yímikaiye: “íbêqa móra-nakoma kápi-unamma makénama paá mayaíno. anón-unamma makénama paá mayaíno. ánibo móra-nakoma tokóru-yakaa-puma ímo makénama wení kúberai-unamma mamá waayúkama kéyimena minnárake móneqa maténa mórama tokóru-yakaa-puma mayaíno.  
\v 37 Áánûqtuni agamatá-kánnáágómá keqtábá maará kétiye. ‘otaa-káyúkábí ákaraae.’ tiráiniq umá maamin-áíkómá kekáqô pááq ína-yaqtaaqtabama áraimma pááq éna arammá iyaíno. owé. máqten-aimma keqtábá timá agatáan-aikoma íbêqa arammá iyáné iyé.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 38 ánibo yemá maará-tiraae: “uyátáraana-nako, emá aónaao. ketáámá tokóru-yakaa-puma kaayaqá matokáunatae.” téta tirááe. ánibo Îtuma yauwéqma maará-tima-yimikaiye: “kínna kanaaráqíye.” téna tiráiye.   
\s1 Îtuma Keqtêmani-yopaqa nunamummá kétiye.  
\p
\v 39 Îtuma máápaq kumá yaúbarena aati-aatimá mirá éwainiq umá Óríbêti-anuraq uráiye. ánibo wení iyápó-annama anaaé waqmé urááe.  
\v 40 min-áúkápáq iréna Îtuma wení iyápó-annama maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá Áánûqtukaq nunamummá kétiyana keráwáqá makáqma aónai-yataakoma keráwáqá íma makáqma aónáíno.” téna tiráiye.  
\v 41 mikáké Îtuma mirá-timatuwena wení iyápó-annama iyuwéna pááqyamma abákákáá uráiye. mibáq araayutaúmmá aténa nunamummá téna maará-tiraiye.  
\v 42 “ketiboó, emmá akáinaama kemmá tíqa í-yátááqá káápubikema ketôpake paábaq matuwaao. ááqibo ketí túyánámmá íma waréaq enaúyánámmá waraao.” téna Îtuma nunamupí tiráiye.  
\v 43 ánibo mórama Áánûqtunopake kaqtó-naqa kukéna Îtumma mamá akoqnáá umákaraiye.  
\v 44 Îtuma áúnobaq maqmá aónaimma ôriq umá ummaa yamágitana nunamummá akoqnáá umá kétitana áúnobakemma imutigómá naaegóráá nommá auména marabí kuqturáiye.   
\p
\v 45 nunamummá timátuwena itó-uma wení iyápó-annama máápaq uráiye. ánibo uréna aónaimma yemá yú waguráawana yimónaraiye. yeráwáqtí íyákoma ummaa yamágitataboata yúmá wagurááe.  
\v 46 ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “nôraq itaráq keráwáqá túmá wagurááô? keráwáqá itó-urera keráwáqá makáqma aónai-yataakoma makáqma aónaiyaba Áánûqtukaq nunamummá tero.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Yúqtaatima Îtumma mamá namuro-wáyúkátí iyáápi makáiye.  
\p
\v 47 Îtuma aamá kétena máitata taíbaq-wayukama Yúqtaatini anaaé irááe. min-náqá Yúqtaati wemá minnâ tiyááka umá kaayaq-íyápó-ánnábíkénápóana wemá Îtuni-amakaq iréna ámôqnanena uráiye.  
\v 48 miráimanibo Îtuma maará-tima-amikaiye: “Yúqtaatio, Waayúkagoni Áráaqa paá-aubi maré á/môqnane kéono?” téna Îtuma tiráiye.  
\v 49 iyápó-annama Îtute máqeo-kayukama mi-qtátááqá áaimma átáma pááq íné immá aónatuweta maará-tiraae: “uyátáraana-nako, tokóru-yakaa-purake maami-káyúkámá yíkamonunataabiyo?” téta tirááe.  
\v 50 ánibo iyápó-annati aúkáapike móra-nakoma uyátárai-monoq-nakoni mayaí-náqá ikákena ayáánurapake aáqa áaipike agáutukaimanibo  
\v 51 Îtuma minnâ aónatuwena maará-tiraiye: “ímira uwo.” téna tiráiye. ánibo Îtuma min-nákóní aákaq ayáámma ánékuitana min-áárárákómá keqnáámmá íráqôniq uráiye.   
\p
\v 52 uyátárai-monoq-wayukayabagaraq anó-monoq-naupaq-kawaa-wayukayabagaraq anó-kayukayabagaraq iréta Îtumma yáqtorane o-káyúkáyábá Îtuma maará-tiraiye: “keráwáqá tokóru-yakaa-pugaraq yaákáráq umá mamé iréq kemmá otaan-áráq yákéikuto?” téna Îtuma tiráiye.  
\v 53 máqte-kanaama kemá keráwáqtê anó-monoq-naupaq máqe uráunamanibo kemmá íma tínêkukaane. miráimanibo maamin-áwáátáqá minnâ keráwákaráq kumayuq-yátáákóní akoqnáágaraq pááq iyé.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Pítaama téna ‘kemá Îtumma íaonaraune’ tiráiye.  
\p
\v 54 Îtuma mirá-timatuwaitata yáqtoqma awíqmeta kóuraae. yemá Îtumma awíqmeta mú mikákáá anó-monoq-nakoni naaúpaq urááe. ánibo Pítaama anaaé waqména uréna nékaq ko máqe-uraiye.  
\v 55 kurumá umá yáútúmakaapapoana naamátûpaq iramá agamaréta yaímma-wayukama máawana Pítaama mibáq ya máqe-uraiye.  
\v 56 móra-inikoma aónaimma Pítaama iraráq máitana min-ínímmá mayaí ínípóana Pítaamma káonena maará-tiraiye: “maa-nákógáráq Îtute máqe-uraiye.” téna tiráiye.  
\v 57 miráitana Pítaama ‘ímiye’ tiráiye: “maan-íníkô, kemá Îtumma íaonaraune.” téna tiráiye.  
\v 58 anaaékaqa pááqya-kanaama matáaena káqo-nakoma Pítaamma káonena maará-tiraiye: “egáráqá emá Îtun-annabikemone.” téna tiráiye. miráitana Pítaama maará-tiraiye: “maan-nákô, kemá ímiye.” téna tiráiye.  
\v 59 anaaékaqa pááqyamma aayáqtáá-kanaama yáwitana móra-nakoma akoqnáá-aimma téna maará-tiraiye: “áraine. maan-nákómá Îtute máqe-uraine. wemá Kááriribake-naqiye.” téna tiraíye.  
\v 60 ánibo Pítaama maará-tiraiye: “maan-nákô, minnámô ténnama kemá íma káonaune.” téna Pítaama kétitana páátákáá kokórigoma áama tiráiye.  
\v 61 ánibo uyátárai-naqa Îtuma waéqma Pítaamma aónaraiye. naayóbáqá wemá maará téna Pítaaqtaba tiráine. ‘mi-nókáámmá kokórigoma áama íma tiráinaa kaumobáq té keqtábá íaonaraune tinóne.’ tiráin-aimma Pítaama yauwéqma aúyánámmá ítaraiye.  
\v 62 ánibo Pítaama máápaq kumá yaúborena ibiqá ôriq umá yakáiye.   
\s1 yemá Îtumma wíráa kéumaketa ikákaae.  
\p
\v 63 Îtumma yáqtóráa-kayukama aábê-aimma kétimaketa ikákaae.  
\v 64 yemá tabaráábenapo Îtuni aúrapi yawááq-umakareta maará téta ítama aónaraae: “emá amuné kutuwo. emmá náawa kéikamiyo?” téta tirááe.  
\v 65 ókaraq-okaraq umá táí-aimma timá awááguraae.   
\s1 káánítôre-wayukati yúrakaq Îtuni aamá ítama yaíkaae.  
\p
\v 66 aaqá utamákaitata Ítíráaeobake anó-kayukagaraq ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq uyátárai-monoq-wayukagaraq mórabi áíkuteta yemá Îtumma awíqmeta yeqtí káánítóre-wayukaraq uréta maará-tiraae:  
\v 67 “emá keqtáá timá-timiyo. emá Metáiyabono?” téta Îtumma ítama aónaraae. ánibo Îtuma maará-tiraiye: “kemá keráwáqá timá tíménaqa íma ítama arutéq tirummá timínoe.  
\v 68 ánibo kemá keráwákáq yaímma-aimma ítama aónaanaqa keráwáqá ketáaraqa íma yauwéqma tínoe.  
\v 69 miráimanibo íbêkaraq anaaékakaraqa aati-aatimá Waayúkagoni Áráaqa máqten-akoqnaagaraqa Áánûqtuni ayáánurapaq maraq mániye.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 70 máqtemma maará-tiraae: “miráitaa emá enamáárîq Áánûqtumma áanikowabono?” téta Îtumma ítama aónaraae. ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá mi kête. minnâ kemúne.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 71 ánibo yemá maará-tiraae: “ketáámá ókaraqa nóin-ainaq itánátaawaq kéuno? wenóyaupike min-áímmá titaqtaa áqa ítátuwaunataae.” téta tirááe.   
\c 23  
\s1 Pááíratini aúrakaq Îtumma aamá ítama yaíkaae.  
\p
\v 1 miráitata máqtemma itó-uma ánateta Îtumma awíqmeta Pááíratikaq urááe.  
\v 2 yemá áaimma átáma aamá ítama yainéta maará-tiraae: “ketáá maan-náqá aónáunataama ke-ánná-wáyúkábímmá túyánátáá mamá táítawaa kéiye. táákiti-moneqa Títaamma amíyábá aammá káutikaitaae. ánibo wenamáárîq wetábá téna ‘kemá Metáiyama kínimune kétiye.’ téta tirááe.  
\v 3 ánibo Pááíratima Îtumma maará téna ítama aónaraiye: “emá Ítíráaeo-wayukati kíninabono?” téna tiráiye. ánibo Îtuma maará téna yauwéqma timá ámikaiye: “emá enamáárîq mi kétene.” téna tiráiye.  
\v 4 miráitana Pááíratima uyátárai-monoq-wayukagaraq aarawaamá maará-tima-yimikaiye: “maan-nákóní otaa-qtátááqá íma káonaune.” téna tiráiye.  
\v 5 ááqibo yemá akoqnáá umá maará-tiraae: “wemá aarawaamá watáama kétima-yimitata Yúría-aukapaq-wayukama yaíkaaq uréta ááiqa urááe. Kááriri-aukapake áaimma átárena mirán-ááímmá tarôq umáena maa iráiye.” téta tirááe.   
\s1 yemá Érôtini aúrakaq Îtumma aamá ítama yaíkaae.  
\p
\v 6 Pááíratima min-áímmá itáá ena maará téna yemmá ítama aónaraiye: “maan-náqá Kááriribake-narabiyo?” téna Pááíratima tiráiye.  
\v 7 ánibo Pááíratima ítaraimma Îtuma min-áúkápáqá Érôtima yabíkáin-aukapakenapoana Îtumma timákáitana Érôtinopaq uráiye. mi-kánááráqá Érôtima Yérútáárebaq máqe-uraine.  
\v 8 Érôtima Îtumma aónatuwena amuqá ôriq umá kémarena naayóbáqá wemá Îtun áama ítátuwena ‘wemmá aónanaae’ tiráine. Érôtima téna Îtuqtaba móra awaaméq-yátáárîq ínaq aónanaae tiráiye.  
\v 9 miráitana Érôtima máqte-qtataaqtaba Îtukaq ítama aónaraiye. miráimanibo Îtuma íma móra-aimma yauwéqma Érôtimma timá ámikaiye.  
\v 10 uyátárai-monoq-wayukagaraq ámáan-aimma yirááti-wayukagaraq Îtuni amakaq ya itó-ureta akoqnáá umá Îtumma aamá timákaraae.  
\v 11 ánibo Érôtigaraq wení ááiq-i-wayukagaraq Îtumma mamá aábê-aimma timáketa ánnánaiq kéumaketa yemá mórama íráqô-kaqtoma matéta Îtumma iyákátuweta Pááíratinopaq timákáawana yauwéqma uráiye.  
\v 12 naayóbáqá Érôtima Pááíratite namuroíq urááyane. ánibo íbêqa maan-áwáátáqá min-nákámá aanábómá aúkááye.   
\s1 Îtuma Pááíratini aúbáq itó-uraiye.  
\p
\v 13 Pááíratima uyátárai-monoq-wayukama kawáá-wáyúkámá aarawaamá yááyaitata ya áíkutaae.  
\v 14 ánibo Pááíratima maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá maan-náqá ketôpaq awíqme iréq maará kéte ‘aarawaatí yúyánámmá mamá táíq kéiye.’ kéte ánibo min-áíqtábá keráwáqtí túrakaq wemmá ítama aónaraune. ánibo ítáaro. keráwáqá aamá ítama yaínáa-waigoni áaimma maami-nákópíkémmá otaa-qtátááqá íma káonaune.  
\v 15 Érôtigaraqa miráuma otaa-qtátááqá íma aónaraiye. miráitana wemá ketôpaq timákáitana yauwéqma iráiye. ítáaro. maan-nákómá móra-yataariq íuraipoataa íma ikámma puyónúnataae.  
\v 16 miráinaq kemá tebûqa ámîtuweq timákáanana wíniye.  
\v 17 miráimanibo mórama maarán-ááímmá wáiye. máqtemma kótámaki-aawaqa naí-kánááráqá Pááíratima móra ánnábike-naqa ayúbákainana kóiniye.  
\v 18 ánibo máqtemma aarawaagáráq yemá maará téta anókaq ááyama tirááe: “min-náqá ikámínana képuinaa Baráábatima ayúbákénana ketôpaqtaa yíno.” téta ááyama tirááe.  
\v 19 Baráábatima móra-marukaq kámááni-wayukate ááiqa umátuwena móra-naqa ikámítana púitata ánná-naupaq ákáraane.  
\v 20 ánibo Pááíratima ókaraq mi-káyúkámá aamá timá yímikaiye. wemá Îtumma ayúwáanana kóikaae tiráimanibo  
\v 21 yemá maará téta ááyama tirááe: “kaapaq-yátáq ikámma aráápaao. kaapaq-yátáq ikámma aráápaao.” téta ókaraq-okaraq umá tirááe.  
\v 22 ánibo kaumobáq Pááíratima timá yímikaiye: “nôraq inábiyo? maamin-nákómá nóin-otaanaq kutáíyô? mórama otaa-qtátááqá wepímmá íma káonaunaboataa íma ikámma puyónúnatae. miráinaq kemá tebûqa ámítuweq ayúwáanana kóiniye.” téna Pááíratima tiráiye.  
\v 23 miráimanibo yemá uyátá-maqma akoqnáá anókaq ááyama téta ‘kaapaq-yátáq ikámma íyakaao.’ tirááe. ánibo yeqtí yáagoma Pááíratin áama uyátáraiye.  
\v 24 miráitana Pááíratima aamá ókaraq íma téna yeráwáqá teníq uráiye.  
\v 25 min-nákómá kámááni-wayukate ááiqa umátuwena móra-naqa ikámítana púitata ánnáma ámíkaa-naqa yauwéqma awiránáae téta aarawaamá tewana Pááíratima ayúwáitana yetôpaq uráiye. ánibo aarawaatí yúyánámmá waréna Pááíratima Îtumma yeqtí iyáápi makáiye.   
\s1 kaapaq-yátáq Îtumma ikámma ítaae.  
\p
\v 26 yemá Îtumma awíqmeta kówana móra-naqa Tááímonimma Tairínibake-naqa yáqtokaamma min-nákómá íbêq wení naaópake iréna anó-marupaq wínéna kéitata yemá min-nákóní ábûkaq kaapaq-yámá abákáawana aqména Îtuni anaaé waqmé uráiye.   
\p
\v 27 taíbaq-wayukama Îtuni anaaé waqmé kéowata taíbaq-noinimma ibiqá kéyareta yiruqtabá umákaraae.  
\v 28 miráitana Îtuma waeréna maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá Yérútáárebake-noinine. keráwáqá keqtábámá ibiqá íma yáráaro. paá keráwáqtábábi keráwáqtí iyápóyaba ibiqá yáráaro.  
\v 29 ítáaro. anaaékaqa mi-kánáámá pááq ínatama keráwáqtí iyápóyaba ibiqá yaráiya-kanaaraqa maará tínoe.  
\q1 ‘aaramá íma kanaaráq iyápóma  
\q1 ákáraiyamma anaamoq-nóínímmá  
\q1 iyápóma náámma ímo kámiya-noinimma  
\q1 yemá yimuqá maránóe tiráine.’   
\m
\v 30 mi-kánááráqá anugóqtábá maará tínoe. ‘keráwáqá kítímera tímûraataa yama yawááq oro’ tínoe. ánibo pááqyan-anugoqtaba maará-tinoe. ‘keráwáqá keqtáá yawááq oro.’ tínoe.  
\v 31 íbêqa kemá íráqô-tagoma anommá wáinna-yagoqtabama mirá éqa keráwáqá aayámmá kamáguraina-yagoqtabama anaaékaqa náaraq ínô?” téna Îtuma mirá-tiraiye.   
\p
\v 32 yemá káqo-nakaratagaraq otaamá kuyóyanakaboata yiwíqmeta urááe. mi-kááyáq-nákárátágáráq Îtukaraq mórabi yíkamineta urááe.  
\v 33 yemá móra-marukaq uráámanibo mi-márúkóní áwîqa aqnón-ayaaqtapare. mi-márúkáq Îtumma ikámma kaapaq-yátáq íyakaraae. ánibo yemá otaa-nákárátágáráq yíkamma kaapaq-yátáq ítaae. móra-waigomma Îtuni ayáánurapaq ikámma iyéta káqomma ayáánepaq ikámma íyaketa urááe.  
\v 34 ánibo Îtuma maará-tiraiye: “ketiboó, emá yeqtí kúmiq-yataaqa mamá paábaq yuwé awikátuwaao. maami-qtátáárîq o-wáígóní áaimma yemá íaonaraae.” téna Îtuma tiráiye. ánibo yemá aábêma yaréta Îtuni unáákáqtôma yáátáá urááe.  
\v 35 aarawaamá itó-uma máeta karáqtuwe máqe-uraae. ánibo kawáá-wáyúkámá Îtumma akáyáámmá timáketa maará-tiraae: “wemá káqo-kayukama yíwáqnaa éwaimanibo wemá Metáiyamo máenama kanaaráq wemá wenamáárîq áwáqnaa íno.” téta tiraae.  
\v 36 ááiq-i-wayukagaraq Îtumma aábê-aimma timákaraae. yemá waaqókáq iréta ikaaq-wááéní-nómmá amínéta  
\v 37 maará-tiraae: “áraimma emá Ítíráaeo-wayukati anó-kinimma máema kanaaráq enamáárîq áwáqnaa uwo.” téta tirááe.  
\v 38 aqnókáq agamáráa-waigoma maará-tiraiye: “maan-náqá Ítíráaeo-wayukati anómma yabíkái-nare.”   
\p
\v 39 mi-kááyáq-nákámô yíkamma ímaraa-nakaratabike móra-nakoma maará téna Îtumma áyoqa atáiye: “Metáiyawabono? kanaaráq emá enamáárîq áwáqnaa kée kekárátágáráqá tíwáqnaa uwo.” téna tiráiye.  
\v 40 miráitana káqomma móra-nakoma min-áímmá ítátuwena maará téna awááguraiye: “emá wetê móraiq umá ummaa-yátááqá kémayaane. emá Áánûqtuní áaqa íya kéikateno?  
\v 41 kerátátí anónnáma ummaatamá mayaúye. miráimanibo maan-nákómá Îtuma otaa-qtátáárîq íuraiye.” téna tiráiye.  
\v 42 min-nákómá keqnáámmá Îtumma timá ámikaiye: “Îtuo, anaaékaqa emá anó-kinimmo auréma mi-kánááráqá emá keqtábá aúyánámmá itaao.” téna tiráiye.  
\v 43 ánibo Îtuma yauwéqma timá ámikaiye: “kemá áraimma kétimamune. íbêqa emá Áánûqtuma yabíbái-marupaqa ketimakaq mánone.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Îtuma pukuráiye.  
\p
\v 44 íbêqa aabaúgómá aúkáamakaa kéitana aabaúmá pékitana máqte-marabaqa kumayuqá aúqma wáqe-itana aabaúgómá kaumoráq kumáwéna énáikariq uráiye.  
\v 45 ánibo Áánûqtunopaqa aammá aúmareta oqtaráq anó-tabaraabema anó-monoq-naupaq abíkúmaraamma aúkáapike yakáqma kaayaq-átóîq uráiye.  
\v 46 ánibo Îtuma anókaq maará téna ááyama tiráiye: “ketiboó, kemá ketí taáma enayáápi kémaraune.” kétena Îtuma pukáiye.  
\v 47 ááiq-i-wayukati kawáá-nákómá mi-qtátááqá pááq immá aónawaaena Áánûqtuni áwîqa múte yauyéna maará-tiraiye: “áraine. maan-náqá arupú-nare.” téna tiráiye.  
\v 48 máqte-kayukama yagutéta omáqá aónémáa-kayukama mi-qtátááqô pááq immá aónatuweta yiruqtábá kéeta yaákaq kéyabiteta naaúpaq kóuraae.  
\v 49 máqtemma Îtuni aanábó-wáyúkágáráq yaímma-noinimma Kááriribake iréta Îtuni anaaé waqmé ye-nóíníkáráq yemá nékaq ya itó-uma máeta máqte-qtataaqa pááq immá aónaraae.   
\s1 yemá Îtuni arááq-auma óqtakoni muríánóbáq makááe.  
\p
\v 50 móra-naqa máqe-uraimma áwîqa Yótêbie. wemá Ítíráaeo-wayukati móra-maruqa Aarimaatéabake-nare. wemá íráqômma arupú-napoana káánítóre-naqiye.  
\v 51 miráitana wemá káqo-kaanitore-wayukati yúyánámmá íma warénamanibo Áánûqtuma yabíkái-kanaama awé éwaine.  
\v 52 miráitana min-nákómá Pááíratikaq uréna Îtuni arááq-auma mayánîqtaba ítama aónaraiye.  
\v 53 miráitana min-nákómá arááq-auma maména kukéna wayá-tábáráábénápó múqmútuwena móra-oqta-murianobaqa mó-utamakaraiye. mi-múríánóbáqá anmón-oqtamma kubaútuweta tarôq urááe. ánibo naayóbáqá móra-naqa íma uqtamákáraapine.  
\v 54 minnáma aokaq-kánáágóní kótámaki-aawaqa yokaa kéiyana Tabaatimá pááq inéna uráiye.   
\p
\v 55 Kááriribake iréta Îtute ye-nóinímmá yemá Yótêbimma anaaé waqmé uréta mi-múríánóbáqá aónaraae. ánibo Yótêbima náaraq umáwaq Îtuni arááq-auma uqtamákaniyo téta minnágaraq ko aónaraae.  
\v 56 yemá aónatuweta yeqtí-naaopaq yauwéqma kóureta átê-akuqa i-mátáwémmá Îtuni arááq-auraq pérakaneta mamá yokaa urááe. ánibo ámáan-aikoma tiráiniq umá Tabaatiráqá paá aagarááe.   
\c 24  
\s1 Îtuma yauwéqma pukáipike itó-uraiye.  
\p
\v 1 Tótaaraqa nokáapaq yaúbatuweta aaranaammá Îtumma uqtamákaraa-murianobaqa urááe. yemá áqnáabaqa átê-akuqa i-mátáwémmá yokaa umáráapoata maméta urááe.  
\v 2 yemá aónaamma óqtamma muríákóní ótaq aúyaqmaraan-oqtamma paábaq aukátukaae.  
\v 3 ánibo yemá mi-múríánóbáqá kumábéketa aónaamanibo uyátárai-naqa Îtuni arááq-auma íaonaraae.  
\v 4 yemá minnáyaba taíbaq-yuyanamma kéitaawana páátákáá kaayaq-nákórátá yimakaq itó-uraayamma yeqtí unáákáqtôrakemma aakáá kamá tágaraiye.  
\v 5 mi-nóínímmá ikatîq éta awaúteta yúramma marabí aónarae. miráitata mi-kááyáq-nákórátá maará-tima-yimikaaye: “pukáa-kayukati aúkáapimma nôraq itaráq paá mái-nakoqtaba abáá kéoo?  
\v 6 wemá maakáqá íma máibo wemá yauwéqma itó-umaguraiye. naayóbáqá Îtuma Kááriribaq máena keráwáqá timá tímikain-aimma túyánámmá ítáaro.  
\v 7 wemá téna ‘yemá Waayúkagoni Áráaqa kúmiq-wayukati iyáápi mamá yikaíyata yemá ikámma kaapaq-yátáq ímaraiyana kaumo-kánáámá ánatainanama itó-iniye.’ tiráine.” téta tirááye.  
\v 8 naayóbáqá Îtuma mirá-tiraipoata yúyánámmá ítátuweta  
\v 9 yemá muríánóbáké yuwéta yauwéqma kóuraae. ánibo mi-qtátááqá aónatuwe yeqtábámá tiyááka umá títaupake móra-iyapo-annagaraq yaímma paá-wayukagaraq mó-tima-yimikaae.  
\v 10 Maríaa Máátarini Yóáanaama Maríaama Yêmitimma anóama min-nóínímmá yemá máqe-uraae. min-nóíníkáráq káqo-noinimma yetê máqeokake yemá Îtuma awaaméqá umáyikena yiwíkai-kayukama mó-tima-yimikaae.  
\v 11 miráitata Îtuma awaaméqá umáyikena yiwíkai-kayukama téta paá aaramá uwáá-aimma kéte tiráámanibo min-áíqtábámá íma itáíq-itaiq umá yirummá yímikaae.  
\v 12 miráitanamanibo Pítaama itó-uma muríánóbáqá aónanena uyaaténa uréna ko awaútena kúreq umá aónaimma paá tabaráábe-waqtoma múqmúyakaama wáqe-uraiye. ánibo Pítaama yauwéqma naaúpaq ko máena minnáyaba taíbaq-auyanamma ítaraiye.   
\s1 kaayaq-nákórátá Eméati-apaq Îtumma aónaraaye.  
\p
\v 13 mi táoq yeqtí aúkáapike kaayaq-nákórátá maréta móra pááqya-maruqa Eméati urááye. min-ákómá Yérútáárebaqa yuwéna Eméatibaq uráimma ayáqtááqa (11 km) ayátáákakaane.  
\v 14 yenákámá kéweta aapaqá mi-qtátááqô pááq iqtábá téite umáeta urááye.  
\v 15 yenákámá aapaq kéweta wenita-wenita utéta kéoyana Îtuma wenamáárîq yimakaq iréna yenákátê yagaroqtamá uráiye.  
\v 16 miráimanibo Îtue téta yenákámá kanaaráq íaonaraaye.  
\v 17 ánibo Îtuma min-nákámá maará-tima-yimikaiye: “kenákámá nói-qtataaqtabawaq aamá téite umáekawaq aapaqá kéoyo?” téna ítama aónaraiye. Îtuma mirá-timatuwaitata min-nákórátátí íyakoma ummaa yamágitana yóikoma waemmá amáguraiye.  
\v 18 ánibo móra-nakoni áwîqa Karíopaatie. wemá yauwéqma maará-tiraiye: “taíbaqa ópaken-opake-kayukama Yérútáárebaqa máamanibo emá enamáa maami-qtátááqá Yérútáárebaq íbêqa pááq i-qtátááqá íyaq aónaraano?” téna tiráiye.  
\v 19 mirá-timatuwaitana Îtuma maará téna min-nákámá ítama aónaraiye: “nói-qtataarabiyo?” téna titata yenákámá maará-tima-amikaaye: “mi-qtátááqá Îtuma Náátárêtibake-nakokaq pááq uráiye. wemá Áánûqtuni amunénápóana wemá Áánûqtuni aúrakarabi aarawaatí yúrakaqa akoqnáá-aimma tiréna akoqnáá-mayaima maténa kéiye.  
\v 20 ánibo ketááí uyátárai-monoq-wayukawabi anó-kawaa-wayukama yemá kámááni-wayukati iyáápi mamá ákáraae. ánibo kámááni-wayukama ikámôwana púítata yemá kaapaq-yátáq níri amá íyakaraae.  
\v 21 miráimanibo naayóbáqá maará téqtaa tiruqtáá ámikaunae. wemá maamin-nákómá yauwéqma Ítíráaeo-wayukama tiwiránénataa tiráine. ánibo móra-aikaraq wáiye. máqtemma mi-qtátááqá pááq urái-waigoma minnâ íbêqa kaumo-kánááráqá pááq kéiye.  
\v 22 ánibo íbêqa keqtáábíké yaímma-noinimma Îtuni anaaé waráa-noinimma yaímma-aimma timá tíméwataa iyánáaq kéunataae. aabáyaanapimma nokáapaq yaúbatuweta muríánóbáqá uréta  
\v 23 Îtuni arááq-auma íaonaraae. ánibo yemá yauwéqma iréta maará-tiraae: “ketáá yaímma Áánûqtunopake kaqtó-wayukama yimónáunatataa kaqtó-wayukama maará-tiraae. ‘Îtuma paá máiye tirááe.’ téta tirááye.  
\v 24 ánibo keqtáábiké yaímma-wayukamma muríánóbáqá uréta aónaamma aaramô teníq umá paá wáqtôma aónaraae. yemá wemmá Îtumma íaonaraae.” téta tirááye.   
\p
\v 25 ánibo Îtuma maará téna min-nákámá timá yímikaiye: “kenákámá íma túyánámmá kéitaaye. naayóbáqá Áánûqtuni amuné-wáyúkámá máqten-aimma tiráa-waigomma tirummá amíyábámá kenákátí tíyakoma yaáka-yaaka kéiye.  
\v 26 minnâ yauwéqma tiwiraí-náqá Metáiyama áqnáabaqa áíqa í-yátááqá maména anaaékaqa wení tágama-yataaqa mayánîqtabama íyaq kenákámá ítaraayo?” téna Îtuma tiráiye.  
\v 27 mikáké áaimma átárena Mótetini watáagaraq yaímma Áánûqtuni amuné-wáyúkátí watáama Îtuma timá yímikaiye. máqtemma agamatá-kánnáágómá wemá Îtuqtaba tiráimma máqtepaq áaimma timá yímikaiye.   
\p
\v 28 óya-marupaq mi-káúmómá uráámanibo Îtuma miráuma abákákáá wínéna uráiye.  
\v 29 miráitata kaayaq-nákámá Îtumma timá yáqtoreta maará-tiraaye: “emá kerátátê mááo. aabaúmá kumáberane ipóana pááqya-kanaabi aaqá enániye.” téta tirááye.  
\v 30 anaaékaqa aáwaqa nánéta owana Îtuma yenákátê maraq máqe-uraiye. ánibo Îtuma yammá maténa Áánûqtukaq ‘tíkáiye’ timátuwena mapámma min-nákámá yímikaiye.  
\v 31 Îtuma mirá-umatuwaitana min-nákátí yúrakoma tágamagitata Îtumma aónaraaye. ánibo Îtuma páátákáá aúyokena náakarabi kóitata min-nákámá íaonaraaye.  
\v 32 ánibo maará-tiraaye: “kerátámá aapaq kéyuyana wemá watáama kétima-timenarata agamatá-kánnáábíkén-áímmá áaimma titaka kétauyana kerátáí tíyakoratama íráqôniq uráiye.” téta tirááye.   
\p
\v 33 mirá-timatuweta é mi táoq itó-uma Yérútáárebaq urááye. ánibo yenákámá tiyááka umá títaupake móra-iyapo-annagaraq yaímma yeqtí aanábó-wáyúkágáráq áíkuma máawata yimónaraaye.  
\v 34 mi-káyúkámá maará-tima-yimikaae: “áraine. uyátárai-nakoma yauwéqma itó-umaguraiye. Tááímonima wemmá aónatukaiye.” téta timá yímikaae.  
\v 35 miráitata min-nákámá máqte-qtataaqa aapaqô pááq itata aónááya-waigoni watáama téta wemá Îtuma yammá kítíma yímitata kéneta mikáké wemmá aónááyan-aimma tirááye.   
\s1 iyápó-annama Îtumma aónaraae.  
\p
\v 36 yemá min-áímmá kéteta máawana Îtuma yeqtí aúkáapi itó-uraiye.  
\v 37 miráitata yemá iyánáaq umáreta waátáwaq káonaunaa téta ikatîq urááe.  
\v 38 ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá nôraq itaráq kégarateo? keráwáqá nôraq itaráq kaumo kááyaq-tuyanamma kéitaao?  
\v 39 keráwáqá tiyáánaa títauqa aónaaro. kemá Îtuma máune. tiyááma yuwaíyana ínaq maqmá aónaaro. kemmá túwaa tiyáátámma wáiniq umá waátágomma áúwaa ayáátámma íma wániye.”  
\v 40 Îtuma mirá-timatuwena ayáánaa aítauqa níri-abuma yiráátiraiye.  
\v 41 yemá ‘áraine’ téta yimuqá kémaretamanio yirummá íma améta yemá netuq-yúyánámmá kéitaawana Îtuma maará-tima-yimikaiye: “keráwáqá yaímma-aawaqa maakáqá makááô?” téna ítama yimónaraiye.  
\v 42 ánibo yemá noyááqa agamáráamma áméwana  
\v 43 Îtuma mi-nóyááqá mamá naitata mikáq aónaraae.   
\p
\v 44 ánibo Îtuma maará-tima-yimikaiye: “kemá naayóbáq keráwáqtê máeq keráwáqá timá tímíqma ánataraunae. naayóbáqá Mótetini ámáan-aipinabi yaímma Áánûqtuni amuné-wáyúkátí agamatá-kánnáábímá Tébitigaraqa keqtábá tiráama minnâ máqten-aimmo tiráa-waigoma arammá iyaíno.” téna Îtuma tiráiye.  
\v 45 ánibo Îtuma iyápó-annati yúyánámmá mamá tágamayikaitata yemá Áánûqtuni agamatán-áúbámá yoráuma aónaraae.  
\v 46 ókaraq Îtuma maará-tima-yimikaiye: “Áánûqtuni watáama agamatá kánnáágómá maará-tiráiye. ‘Metáiyama yauwéqma yiwiraí-nákómá aíqa í-yátááqá mayéna pukáinabike kaumo-kánááráqá yauwéqma itó-iniye.’  
\v 47 ánibo áwîqtabama máqten-anna-wayukabi kétiyata yemá yirummá waeraíyana Áánûqtuma yeqtí kúmiq-yataaqa mamá paábaq matuwéna awikamáyikaniye. maamin-áímmá Yérútáárebake áaimma átáma téraq  
\v 48 keráwáqá aónaraa-qtataaqtabama min-áímmá timá yíméro.  
\v 49 ítáaro. naayóbáqá ketibomá Áánûqtuma akoqnáá umá tirái-qtataaqa keráwákáq kenamáárîq timákáanana kumíniye. ááqibo keráwáqá mi-márúkáq máiyana Áánûqtuni akoqnáágoma keráwáqtôpaq kumíno.” téna Îtuma tiráiye.   
\s1 Áánûqtuma Îtumma awíqmena wení márûpaq utáiye.  
\p
\v 50 Îtuma wení iyápó-annama yiwíqmena Béqtanibaq uráiye. wení ayáámma múte yaútena wení iyápó-annaraq waaroqá yímikaiye.  
\v 51 wemá Îtuma waaroqá kéyimitana Áánûqtuma Îtumma awíqmena wení márûpaq utáiye.  
\v 52 miráitata yemá Yérútáárebaq yauwéqma uréta yimuqá makááe.  
\v 53 ánibo taíbaq-kanaama yemá anó-monoq-naupaq máeta Áánûqtuni áwîqa múte yaútaae.