\id MAT - Urat NT (PNGBTA); Hilkka Arminen (SIL Advisor); 23-Nov-2015 \h MATYU \toc3 Mat \toc2 Matyu \toc1 Wusyep bwore tikin Matyu \mt2 Wusyep bwore tikin \mt1 Matyu \c 1 \s1 Lenge loumwah tikin Jisas Krais \r (Luk 3.23-38) \p \v 1 Leꞌe naŋ titinge loumwah tikin Jisas Krais. Loumwah kin kiŋ Dewit hindi Abraham. \li1 \v 2 Abraham kin yai tikin Aisak pe, Aisak kin yai tikin Jekop pe, \li1 Jekop kin yai tikin Juta topoꞌe lenge toꞌ yuwon kin. \li1 \v 3 Juta kin yai tikin Peres hindi Sera. Mam tinge hindi Tamar. \li1 Peres kin yai tikin Hesron, Hesron kin yai tikin Ram, \li1 \v 4 Ram kin yai tikin Aminadap, Aminadap kin yai tikin Nason, Nason kin yai tikin Salmon, \li1 \v 5 Salmon kin yai tikin Boas, mam kin Rahap. Boas kin yai tikin Obet, mam kin Rut. \li1 Obet kin yai tikin Jesi, \li1 \v 6 \x - \xo 1.6 \xt 2Ki 24.14-15, 2Sto 36.10, Jer 27.20\x*Jesi kin yai tikin kiŋ Dewit. Dewit kin yai tikin Solomon. \li1 Mam tikin Solomon pe, somohon ti windiꞌe Uria. \li1 \v 7 Solomon kin yai tikin Rehoboam, Rehoboam kin yai tikin Abiya. \li1 Abiya kin yai tikin Asa. \li1 \v 8 Asa kin yai tikin Jehosafat, Jehosafat kin yai tikin Jehoram, Jehoram kin yai tikin Usia. \li1 \v 9 Usia kin yai tikin Jotam, Jotam kin yai tikin Ahas, Ahas kin yai tikin Hesekia. \li1 \v 10 Hesekia kin yai tikin Manase, Manase kin yai tikin Emon, Emon kin yai tikin Josaia. \li1 \v 11 Josaia kin yai tikin Jehoiakin topoꞌe lenge toꞌ tatai kin. Dindiꞌ ŋup uku pe, lenge miyeꞌ tuweinge Israel yasme kantri tinge. Detale, lenge Babilon yambaꞌe lenge yal moi tinge. \li1 \v 12 Ŋupe ŋaiye lenge Israel miyeꞌ tuweinge si yal yarp tuwihme lenge Babilon pe, Jehoiakin kin yai tikin Sealtiel, Sealtiel kin yai tikin Serubabel. \li1 \v 13 Serubabel kin yai tikin Abiut, Abiut kin yai tikin Eliakim, Eliakim kin yai tikin Asor. \li1 \v 14 Asor kin yai tikin Sadok, Sadok kin yai tikin Akim, Akim kin yai tikin Eliut. \li1 \v 15 Eliut kin yai tikin Eleasar, Eleasar kin yai tikin Matan, Matan kin yai tikin Jekop. \li1 \v 16 Jekop kin yai tikin Josep, Josep kin miyeꞌ titi Maria ŋaiye ti waraꞌe Jisas no, tinge jalme kin Krais. \m \v 17 Taꞌe luku pe, lenge loumwah ŋaiye tahar Abraham nate gere Dewit pe, tinge loumwah syepumbur umbur hoye hoye. Topoꞌe loumwah ŋaiye tahar Dewit nate gere ŋupe ŋaiye tinge yal yarp tuwihme lenge Babilon pe, plihe loumwah syepumbur umbur hoye hoye. Topoꞌe lenge loumwah ŋaiye tahar ŋupe ŋaiye lenge Israel miyeꞌ tuweinge yal yarp Babilon nate gere ŋaiye Maria waraꞌe Jisas pe, ki plihe loumwah syepumbur umbur hoye hoye. \s1 Maria waraꞌe Jisas \p \v 18 \x - \xo 1.18 \xt Luk 1.27\x*Yaŋah ŋaiye Maria waraꞌe Jisas pe, ki taꞌe leꞌe. Mam kin Maria tinge si yupwaiꞌe wusyep ŋaiye ta windiꞌe Josep. Kom teter ŋaiye yukur ti wate warp wotop kin pe, tinge yetekeꞌe ŋaiye Maria si talahe. Yohe Yirise gahanahme ti, ŋaiye ti talahe. \v 19 Josep kin miyeꞌ ŋaiye kin ŋende ŋaiꞌe ŋaiꞌe ŋaiye bwore bwarme. Kom kin ŋasande ŋaiye Maria talahe pe, kin garnge ŋaiye ka ende ti ta hiꞌe guh ŋembep lenge mitiŋ lalme. Taꞌe luku pe, kin narp ŋoiheryembe yaŋah ŋaiye ka osme ti ŋumwaiye. \v 20 Teter kin ŋoiheryembe ŋai uku narp pe, walip hlaꞌ ende tikin Lahmborenge nate ŋetekeꞌe kin ŋaiye kin nate tange. Kin ŋaname na, “Josep, loumwah tikin Dewit, yukur na hiꞌgirnge ŋaiye na ambaꞌe Maria tuꞌe ŋaiye tuwei nin. Yohe Yirise kitikin gahanahme ti ŋaiye ti talahe. \v 21 \x - \xo 1.21 \xt Luk 1.31\x*Ti ta waraꞌe talah miyeꞌ ende pe, na gilme naŋ kin Jisas.\f + \fr 1.21 \ft Naŋ tehei Jisas taꞌe leꞌe, Lahmborenge ka ungwisme.\f* Tehei kin taꞌe leꞌe, kin ka ongohe hwap pupwa lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yende pe, ka ungwisme tinge.” \p \v 22 Ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme luku kin nate tas gande wusyep Got ŋaiye tas mut lenge profet na, \q1 \v 23 \x - \xo 1.23 \xt Ais 7.14\x*Tesimbihyeꞌ ende ta talahe pe, ta waraꞌe lahmiyeꞌ ende. \q1 Talah uku ka jilme naŋ kin Emanuel. \q1 Tehei ŋaiye naŋ uku pe, ki taꞌe leꞌe, Got kin narp topoꞌe poi. \p \v 24 Ŋupe ŋaiye Josep tahar posoh pe, kin ŋende gande wusyep ŋaiye walip hlaꞌ si ŋaname nange ka ende. Kin nambaꞌe Maria taꞌe tuwei kin. \v 25 \x - \xo 1.25 \xt Luk 2.21\x*Kom yukur kin si nate narp topoꞌe ti nal tatame ŋaiye ti waraꞌe lahmiyeꞌ uku. Pe Josep galme naŋ kin Jisas. \c 2 \s1 Lenge miyeꞌ sande tekeꞌe titinge haiten yate yetekeꞌe Jisas \p \v 1 Maria waraꞌe Jisas wanar moi embere Betlehem nato provins Judia. Ŋup uku pe, Herot kin narp miyeꞌ ondoh. Ti waraꞌe Jisas miꞌe pe, lenge miyeꞌ sande tekeꞌe syeꞌ yase yal ŋau anah yat yale yil Jerusalem pe, tinge yanange na, \v 2 “Talah ambaran ŋaiye tinge jalme miyeꞌ ondoh tititinge lenge Juta pe, kin narp a? Poi metekeꞌ wutukun kin sai nal ŋaiye ŋau anah pe, poi mat ŋaiye ya mirisukwarme kin.” \v 3 Ŋupe ŋaiye miyeꞌ ondoh, kiŋ Herot ŋasande wusyep uku pe, kin ŋoihmane embere sekete, topoꞌe lenge mitiŋ wula wula ŋaiye yarp Jerusalem ŋoiheryembe wula wula.\f + \fr 2.3 \ft Detale, tinge hiꞌjarnge ŋaimune ŋaiye kiŋ Herot ka ende.\f* \v 4 Kin gal lenge pris ondoh topoꞌe lenge jetmam tikin wusyep erŋeme yat pe, kin ŋisilih lenge na, “Miyeꞌ ŋaiye Got si nalaŋatme nange ka ungwisme lenge miyeꞌ tuweinge kin pe, kin narp a?” \v 5 Tinge yungwisme wusyep kin na, “Nato moi malaih Betlehem ŋaiye nato provins Judia.” Ki gande wusyep ŋaiye profet nainge taꞌe leꞌe, \q1 \v 6 \x - \xo 2.6 \xt Mai 5.2\x*O ŋaiye nin, Betlehem nato kekep Judia pe, nin moi malaih ende, \q1 kom naŋ nin ka ŋembere. \q1 Tehei kin taꞌe leꞌe, miyeꞌ ende yip ka tuhur miyeꞌ ondoh pe, \q1 ka embepeteme lenge miyeꞌ tuweinge ŋam, Israel. \m \v 7 Taꞌe luku pe, Herot syumbe yul ŋember wusyep nal lenge miyeꞌ sande tekeꞌe titinge ŋau anah yat pe, kin yul ŋanange wusyep ŋotop tinge. Topoꞌe kin nambaꞌe sisyeme ŋupe ŋaiye wutukun embere luku nate sai. \v 8 Miꞌe pe, kin nember lenge yal Betlehem pe, kin ŋana lenge na, “Pa yil pe, pa yende wah nihe ŋaiye pa yahaiꞌe talah uku. Ŋupe ŋaiye pa yetekeꞌ kin pe, yenge wusyep yute yini ŋam no, ma sisyeme. Taꞌe luku pe, ŋam topoꞌe ma se plihe mila mirisukwarme kin.” \v 9 Ŋupe ŋaiye tinge si yisande wusyep kiŋ miꞌe pe, tinge yal yaŋah tinge. Pe tinge yetekeꞌe wutukun ilyeh uku ŋaiye tinge si yetekeꞌe yanar ŋau anah nal yerme tinge. Kin nate sai naŋarꞌe gah luh ŋaiye talah nate. \p \v 10 Ŋupe ŋaiye tinge yetekeꞌe wutukun uku pe, ŋoihmbwaip tinge hriphrip ŋembere supule. \v 11 Ŋupe ŋaiye tinge yal yoto yukoh no, tinge yetekeꞌe talah topoꞌe mam kin Maria pe, tinge yisarꞌe ŋihipmbep yirisukwarme kin. Miꞌe pe, tinge chumbur tem tinge yosoko yitini yaŋaꞌe kin. Tinge yaŋaꞌe gol, topoꞌe sanda ŋaiye bwore supule, topoꞌe lou mbirꞌ ŋaiye naihe sengehrepe miꞌ supule. \v 12 Tinge yate posoh yate tange pe, Got ŋana lenge nange yukur ka plihe yilme Herot. Tinge tahar pe, tinge yul yal yaŋah ŋoinde yal moi tinge. \s1 Josep hindi Maria topoꞌe talah tahar jarnge yal Isip \p \v 13 Ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ uku si yal miꞌe pe, Josep nate posoh nate tange pe, walip hlaꞌ ende tikin Lahmborenge nate ŋetekeꞌe pe, kin ŋaname na, “Herot nala ahaiꞌe talah ŋaiye ka onombe ka ole. Taꞌe luku pe, na tuhur posoh pe, na ambaꞌe talah topoꞌe mam kin pe, na enge lenge hindi girnge el Isip. Pa yurp yil tutume ŋaiye ma mini yip nange pa yusme moi uku.” \v 14 Josep tahar posoh nambaꞌe mam hindi talah pe, nenge lenge hindi yasme ŋup ilyeh uku jarnge yal Isip. \v 15 \x - \xo 2.15 \xt Hos 11.1\x*Tinge yarp Isip yal tatame ŋaiye Herot nule. Ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku ki gande wusyep tikin Lahmborenge ŋaiye ŋanange nat mut lenge profet, “Ŋam gwalme talah ŋam ŋaiye ka ote tus osme Isip.” \s1 Kiŋ Herot ŋanange pe, tinge yongombe lenge lahmiyeꞌ lalme yule \p \v 16 Ŋupe ŋaiye Herot sisyeme nange lenge miyeꞌ titinge ŋau anah uku homboꞌe yeh me kin pe, ŋoihmbwaip kin nihe supule. Kin nember lenge miyeꞌ wondoh kin yalꞌe yalꞌe yal yoto moi Betlehem topoꞌe moi syeꞌ ŋaiye sai sehei me moi uku nange ka yongomb lenge lahmiyeꞌ lalme ŋaiye wahtaip tinge yukur nusungurhme wahtaip hoi. Herot ŋende ŋai uku gande ŋupe ŋaiye kin ŋisilih lenge miyeꞌ uku no, tinge yiname jande ŋupe ŋaiye tinge yetekeꞌe wutukun. \v 17 Ŋai uku ki gande wusyep ende ŋaiye somohonme profet Jeremaia ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 \v 18 \x - \xo 2.18 \xt Jer 31.15\x*“O titire embere ŋaiye yilil jonos jonos pupwa supule yal yoto moi embere Rama. \q1 Resel wilil lenge talah ti.\f + \fr 2.18 \ft Resel wambaꞌe luh lenge mam lalme wa woto Betlehem.\f* \q1 Ti gwarnge ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge ka yute yende miꞌmiꞌ me ŋoihmbwaip ti. \q1 Detale, lenge talah ti lalme si yule.” \s1 Josep hindi tuwei kin Maria topoꞌe Jisas yasme Isip plihe yat \p \v 19 Ŋupe ŋaiye Herot si nule miꞌe pe, Josep nate posoh nate tange pe, walip hlaꞌ tikin Lahmborenge nate ŋetekeꞌe kin ŋanar Isip. \v 20 Kin ŋaname na, “Tuhur ambaꞌe mam topoꞌe talah pe, plihe enge lenge el Israel. Detale, lenge miyeꞌ ŋaiye yala yonombe talah si yule.” \v 21 Taꞌe luku pe, kin tahar nambaꞌe lenge mam hindi talah nenge lenge nal Israel. \v 22 Kom ŋupe ŋaiye Josep ŋasande wusyep nange Arkelaus si nambaꞌe luh yai kin Herot taꞌe kiŋ lenge Judia pe, kin hiꞌ garnge ŋaiye ka el moi uku. Kom Josep plihe nate tange pe, Got ŋaname wusyep nange ka el distrik Galili. \v 23 \x - \xo 2.23 \xt Mak 1.24, Luk 2.39, Jon 1.45\x*Kin nal narp moi ŋaiye tinge jalme Nasaret. Taꞌe luku pe, wusyep ŋaiye lenge profet yanange pe, kin bwore mise. Tinge yanange na, \q1 Ka jilme kin nange kin miyeꞌ tikin Nasaret. \c 3 \s1 Jon tikin Baptais ŋanange nalaŋatme wusyep \r (Mak 1.2-8, Luk 3.1-18) \p \v 1 Ŋup uku pe, Jon tikin Baptais nal moi gungurar ŋaiye nato provins Judia pe, kin ŋanange nalaŋatme wusyep tikin Got. \v 2 \x - \xo 3.2 \xt Mat 4.17, Mak 1.15\x*Kin ŋanange na, “Yimbilme ŋoihmbwaip yusme pupwa. Detale, lemame tikin moihlaꞌ si nat sehei.” \v 3 \x - \xo 3.3 \xt Ais 40.3\x*Jon kin miyeꞌ ŋaiye profet Aisaia ŋanange wusyep me kin. Profet Aisaia ŋanange na, \q1 Miyeꞌ ende kin gal gal ŋanange wusyep gan na tas moi gungurar \q1 ŋaiye mitiŋ pakai. \q1 Pe kin ŋanange na, “Yende miꞌmiꞌ me yaŋah me Lahmborenge, \q1 yiche yihyete yaŋah me kin ŋaiye ka bwore yelme!” \m \v 4 \x - \xo 3.4 \xt 2Ki 1.8\x*Hihyilih Jon ŋaiye gah pe, tinge yenge yuwor waih kamel ende.\f + \fr 3.4 \ft Yuwor kamel taꞌe yuwor hos. Wusyep ŋaiye hihyilih topoꞌe ŋai Jon pe, kin nalaŋatme ŋaiye kin profet ende taꞌe Elaija ŋaiye somohonme.\f* Kin terŋeme mwah ŋap gah mondom kin. O ŋai kin pe, ki ŋono sipit topoꞌe wiŋe yihim ŋaiye yarp syipsyap. \v 5 Lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye yatme kin pe, tinge yase moi embere Jerusalem yat, topoꞌe provins Judia lalme, topoꞌe moi lalme ŋaiye sai sehei me mih Jordan. \v 6 Tinge yanange yoworꞌe yember pupwa ŋaiye tinge yende pe, kin gihyeꞌe lenge pinip na gah mih Jordan. \p \v 7 \x - \xo 3.7 \xt Mat 12.34, 23.33\x*Kom ŋupe ŋaiye kin ŋetekeꞌe lenge Sadyusi topoꞌe lenge Farisi wula yatme kin ŋaiye ka gihyeꞌe lenge pinip pe, kin ŋana lenge na, “Yip lenge talah tikin hwaŋ pupwa. Lahmende ŋana yip ŋaiye yip de pa jirnge tupwaihme ŋoihmbwaip nihe tikin Got ŋaiye ka ot? \v 8 Pa yasamb lenge yarp bworere yip no, ka sisyeme nange yip si yimbilme ŋoihmbwaip yip. \v 9 \x - \xo 3.9 \xt Jon 8.33\x*Yukur pa ŋoiheryembe yil yoto ŋoihmbwaip yip tuꞌe leꞌe, ‘O Abraham kin yai loumwah poi kili. Taꞌe luku pe, poi si bwore bwarme mal ŋembep tikin Got.’ Ŋam mana yip bwore mise! Got tatame ŋaiye ka ende ŋeser eꞌe ka tuꞌe ŋaiye ŋambaih talah tikin Abraham. \v 10 \x - \xo 3.10 \xt Mat 7.19\x*Hei, yisyunde! Ŋim ŋeser si ŋende miꞌmiꞌ ŋanar ŋaiye ka gine lou eteme lou tehei. Lou lalme ŋaiye yukur teŋei esep bworerme pe, ka jene yiche yil yunuh nih. \p \v 11 Ŋam jaih yip pinip pakaiye masamb yip wutuꞌ taꞌe ŋaiye yip si yimbilme ŋoihmbwaip. Kom miyeꞌ ŋaiye ka ot gunde ŋam pe, ka jih yip Yohe Yirise topoꞌe nih. Miyeꞌ ŋaiye ka ot gunde ŋam pe, bongol kin nengelyembe ŋam. Ŋam yukur miyeꞌ bwore tatame ŋaiye ma mungul ŋihip hiꞌ kin. \v 12 Kin ŋende miꞌmiꞌ narp ŋaiye ka iyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye bwore angaꞌme lenge pupwa. Ka ende ŋahilyeh tuꞌe miyeꞌ wah ŋaiye ŋendere me kakah esep, topoꞌe gurngur hoporonge. Kin nember kakah esep ŋaiye bwore nato yokoh ŋai kin. Kut ŋaiye gurngur topoꞌe hoporonge pe, ka esekeh el nih ŋaiye riri sai nyermbe nyermbe. Yukur ka oip.” \s1 Jon gihyeꞌe pinip me Jisas \r (Mak 1.9-11, Luk 3.21-22) \p \v 13 Ŋup uku pe, Jisas nase moi jeheinge nato distrik Galili nat nal mih Jordan ŋaiye Jon ka gihyeꞌe pinip me kin. \v 14 Kom Jon plihe bunjenge ŋoihmbwaip kin ŋanange na, “Nin na pingih pinip me ŋam. O detaꞌe lai ti ni natme ŋam?” \v 15 Pe Jisas nungwisme wusyep kin na, “Kom ŋaiye tukwini pe, osme ŋaiꞌe ŋaiꞌe ka el gunde tuꞌe luku. Ŋaiye ya mende tuꞌe luku pe, ka el gunde ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme ŋaiye Got ŋasande.” Taꞌe luku pe, Jon ŋenerme wusyep kin. \v 16 Ŋupe ŋaiye Jisas nambaꞌe pinip miꞌe no, kin nasme pinip nate ŋanah. Pe moihlaꞌ ginir pe, kin ŋetekeꞌe yipihinge tikin Got nate gah taꞌe jesumbihnip ŋaiye narp anah kin. \v 17 \x - \xo 3.17 \xt Stt 22.2, Sng 2.7, Ais 42.1, Mat 12.18, 17.5, Mak 1.11, Luk 9.35\x*Miꞌe pe, tinge yisande wusyep diꞌ ende nase moihlaꞌ nat ŋanange na, “Leꞌe talah bwore ŋam pe,\fig Moi syeꞌ ŋaiye Krais ŋende wah kin nato.|src="GPS_Christ's Ministr-BW.pdf" size="col" ref="3.17" \fig* ŋam mende niharar topoꞌe hriphrip me kin ŋembere supule.” \c 4 \s1 Satan ŋondolꞌme Jisas \r (Mak 1.12-13, Luk 4.1-13) \p \v 1 \x - \xo 4.1 \xt Hib 2.18, 4.15\x*Miꞌe pe, Yohe Yirise nal yerme Jisas nenge kin nal moi gungurar ŋaiye mitiŋ pakai pe, Satan ŋondolꞌme kin. \v 2 Jisas yukur ŋono ŋai nal tatame ŋup 40 pe, kin ŋasande nimbot. \v 3 Miꞌe pe, Satan natme kin pe, kin ŋaname Jisas na, “Ŋaiye nin talah tikin Got pe, ini lenge ŋeser eꞌe ka yimbilme yil tuꞌe ŋaiye kakah.” \v 4 \x - \xo 4.4 \xt Lo 8.3\x*Kom Jisas nungwisme wusyep kin na, “Wusyep tikin Got ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Lenge miyeꞌ tuweinge yukur ka yono ŋai ilyehme no, \q1 ka yurp laip, pakai, \q1 ka junde wusyep tikin Got topoꞌe.” \m \v 5 Miꞌe pe, Satan nambaꞌe kin nenge nal moi yirise Jerusalem pe, kin nember kin nanah yukoh yirise hlaꞌ supule. \v 6 \x - \xo 4.6 \xt Sng 91.11-12\x*Pe kin ŋaname Jisas na, “Ŋaiye nin talah tikin Got pe, ni papalai e guh. Taꞌe na, wusyep tikin Got ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Got se ka ini lenge walip hlaꞌ kin ŋaiye ka bepsime nin. \q1 Tinge se ka syep yurpe nin yenge yunuh hlaꞌ, \q1 pe yukur ŋeser ende ka se gere ŋihip nin.” \m \v 7 \x - \xo 4.7 \xt Lo 6.16\x*Jisas nungwisme wusyep kin na, “Wusyep tikin Got ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Yukur na ondolꞌme Got, kin Lahmborenge nin.” \m \v 8 Miꞌe pe, Satan nambaꞌe Jisas nenge nanah hwate dininde nanah hlaꞌ supule pe, kin ŋasambe Jisas moiye moiye lalme ŋaiye sai kekep eꞌe, topoꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore titinge. \v 9 Satan ŋaname Jisas na, “Ŋaiye na asarꞌe ŋihipmbep risukwarme ŋam pe, ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme luku ma yule nin.” \v 10 \x - \xo 4.10 \xt Lo 6.13\x*Jisas nungwisme wusyep kin na, “Satan! El angaꞌme ŋam. Wusyep tikin Got ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Risukwarme Lahmborenge ŋaiye Got nin pe, ende wah me kin ŋilyeh.” \m \v 11 Taꞌe luku pe, Satan nasme Jisas nal pe, lenge walip hlaꞌ yate yungwisme kin. \s1 Jisas ŋende wah ŋendehei kin ŋanar Galili ŋanange nalaŋatme wusyep kin \r (Mak 1.14-15, Luk 4.14-15) \p \v 12 \x - \xo 4.12 \xt Mat 14.3, Mak 6.17, Luk 3.19-20\x*Ŋupe ŋaiye Jisas ŋasande nange tinge si yarpe Jon yember yal yoto mwahupwaiꞌe pe, kin na ŋoto distrik Galili. \v 13 \x - \xo 4.13 \xt Jon 2.12\x*Kin yukur narp nato Nasaret, kom kin nal narp Kaperneam. Moi Kaperneam kin sai sehei me pinip umun Galili nato kekep titinge bamtihei ŋaiye Sebulun hindi Naptali. \v 14 Ŋai uku kin ŋende bwore mise gande wusyep ende ŋaiye Got ŋanange nat mut profet Aisaia na, \q1 \v 15 \x - \xo 4.15 \xt Ais 9.1-2\x*Lenge miyeꞌ tuweinge tikin kekep ŋaiye bamtihei Sebulun \q1 topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge tikin kekep ŋaiye bamtihei Naptali pe, \q1 kekep uku sai siheime ŋahwikin embere ŋaiye gande ŋoloh tikih, \q1 topoꞌe kekep sai mih umbur Jordan. Luku kekep tikin distrik Galili pe, \q1 lenge haiten syeꞌ yarp. \q1 \v 16 Lenge miyeꞌ tuweinge luku somohon yarp yepelmbe supule. \q1 O tinge si yetekeꞌe yirise. \q1 Lenge miyeꞌ tuweinge luku yarp yoto moi ŋaiye yepelmbe tikin nule, \q1 kom yirise si naŋarꞌe gah tinge. \m \v 17 \x - \xo 4.17 \xt Mat 3.2\x*Ŋup uku pe, Jisas ŋanange nalaŋatme wusyep ŋendehei kin nal lenge miyeꞌ tuweinge. Kin ŋanange na, “Yimbilme ŋoihmbwaip yip yusme hwap mune ŋaiye yip yende. Detale, lemame tikin Got si nat sehei miꞌe!” \s1 Jisas gal lenge miyeꞌ hoye hoye pe, tinge jande kin \p \v 18 Jisas nanga pinip umun tikih Galili nal pe, kin ŋetekeꞌe lenge miyeꞌ toꞌ tataime hoi ŋaiye jite ŋuyoꞌ. Naŋ tinge hindi pe, Saimon ŋaiye tinge jalme Pita, topoꞌe toꞌ kin Andru. Tinge hindi yiche tem yal jah pinip umun ŋaiye ka jite ŋuyoꞌ pe, luku wah wuhyau tinge. \v 19 Jisas ŋana lenge hindi na, “Hindi yut topoꞌe ŋam. Ma yasam yip yaŋah ŋaiye pa yambaꞌ lenge miyeꞌ tuweinge.” \v 20 Nilyehe sai tinge yasme tem tinge jah yanar pe, tinge yal topoꞌe Jisas. \v 21 Jisas plihe nanga nal sikirp topoꞌe pe, kin ŋetekeꞌe lenge miyeꞌ toꞌ tataime hoi. Naŋ tinge Jems hindi Jon, tinge talah tikin Sebedi. Tinge yarp yal yoto loumbil pinip yotop yai tinge Sebedi. Tinge jerenge tem tinge ŋaiye ginir yarp pe, Jisas gal lenge. \v 22 Pe nilyehe sai tinge yasme loumbil pinip topoꞌe yai tinge pe, tinge jande Jisas yal. \s1 Jisas ŋanange nalaŋatme wusyep, topoꞌe kin ŋende miꞌme wahriꞌ epwa lenge miyeꞌ tuweinge \p \v 23 \x - \xo 4.23 \xt Mat 9.35, Mak 1.39\x*Jisas nalꞌe nalꞌe nato Galili distrik ŋanange nasamb lenge wusyep nal lenge miyeꞌ tuweinge gan nato yukoh jahilyeh wula wula. Kin ŋanange nalaŋatme wusyep bwore mise tikin lemame tikin Got, topoꞌe kin ŋende miꞌme wahriꞌ epwa lalme, topoꞌe ŋaimune pupwa ŋaiye ŋende yumbune wahriꞌ lenge miyeꞌ tuweinge. \v 24 Wusyep ŋaiye wah kin sisil nalꞌe nalꞌe nato provins Siria. Taꞌe luku pe, lenge miyeꞌ tuweinge yenge lenge mitiŋ ŋaiye wahriꞌ epwa tetehei ŋende yumbune tinge no, tinge yasande syohe pupwa. Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yipihinge pupwa gahanahme tinge, topoꞌe lenge mitiŋ ŋaiye yambaꞌe wahriꞌ epwa ŋaiye ŋihip syep dolndol no, tinge tambe. Topoꞌe lenge mitiŋ ŋaiye lupu tinge nule. Pe Jisas ŋende miꞌme wahriꞌ epwa tinge lalme. \v 25 Lenge miyeꞌ tuweinge wondoh embere titinge Galili, topoꞌe titinge distrik Dekapolis, topoꞌe titinge Jerusalem, topoꞌe Judia, topoꞌe titinge kekep ŋaiye sai nal umbur ŋaiye mih Jordan pe, tinge lalme jande kin yal. \c 5 \s1 Hriphrip mise lenge miyeꞌ tuweinge \p \v 1 Jisas ŋetekeꞌe lenge miyeꞌ tuweinge wondoh embere taꞌe luku pe, kin nal ŋanah hwate malaih ende pe, kin gah narp. Lenge jetalah kin yate yarp yoyorꞌme kin. \p \v 2 Pe kin ŋanange wusyep ŋasambe lenge taꞌe leꞌe, \q1 \v 3 Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye tale titinge yal ŋembep tikin Got pe, \q1 tinge ka hriphrip. \q1 Detale, Got se ka ambaꞌe lenge enge el oto lemame kitikin. \q1 \v 4 \x - \xo 5.4 \xt Ais 61.2\x*Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yilil yarp pe, tinge ka hriphrip. \q1 Detale, Got se ka angange ŋoihmbwaip ŋumwaiye. \q1 \v 5 \x - \xo 5.5 \xt Sng 37.11\x*Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye tale tititinge yarp ŋumwaiye pe, \q1 tinge ka hriphrip. \q1 Detale, Got se ka angang lenge kekep lalme. \q1 \v 6 \x - \xo 5.6 \xt Ais 55.1-2\x*Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yende nihararme ŋaiye ka yende \q1 ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwarme jande ŋoihmbwaip tikin Got pe, \q1 tinge ka hriphrip. \q1 Detale, Got se ka ungwis lenge ŋaiye ka yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe junde ŋasande kin. \q1 \v 7 Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yasambe ŋoihmbwaip michukor tinge yal \q1 lenge mitiŋ ŋaiye yende hwap yatme tinge pe, tinge ka hriphrip. \q1 Detale, Got se ka asamb lenge ŋoihmbwaip michukor kin elme tinge. \q1 \v 8 \x - \xo 5.8 \xt Sng 24.3-4\x*Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ŋoihmbwaip tinge bwore prihe miꞌ supule pe, \q1 tinge ka hriphrip. \q1 Detale, tinge luku ka yetekeꞌe Got. \q1 \v 9 Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp bumbe no, \q1 tinge yungwis lenge yonombe tuhwar topoꞌe yarmbe pe, tinge ka hriphrip. \q1 Detale, Got se ka gil lenge talah kitikin. \q1 \v 10 \x - \xo 5.10 \xt 1Pi 3.14\x*Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yambaꞌe nihe syohme \q1 ŋaiye tinge yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe jande ŋoihmbwaip bwore tikin Got pe, \q1 tinge ka hriphrip. \q1 Detale, tinge se ka yurp yi yoto lemame tikin moihlaꞌ. \p \v 11 \x - \xo 5.11 \xt 1Pi 4.14\x*Ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge se ka jonosambalaiꞌ yip, topoꞌe se ka yineiꞌ yip pakaiye yininge wusyep homboꞌe, topoꞌe se ka yende yumbune yip. Tehei kin taꞌe leꞌe, yip jande ŋam. Kom Got se ka ende miꞌmiꞌ me yip. \v 12 \x - \xo 5.12 \xt 2Sto 36.16, Apo 7.52\x*Yip pa yambaꞌe ŋoihmbwaip ŋumwaiye pe, pa hriphrip supule. Detale, yitini embere ŋanar nanah moihlaꞌ ŋeseperhme yip. Tinge yende yumbune lenge profet ŋaiye yarp yerme yip ŋahilyeh taꞌe luku. \s1 Yip taꞌe tihir topoꞌe nih yirise \p \v 13 \x - \xo 5.13 \xt Mak 9.50, Luk 14.34-35\x*“Yip taꞌe tihir tikin kekep eꞌe. Kom ŋaiye nehe tihir uku si nasme wondohe miꞌe pe, na se plihe ende tihir uku ka nehe tuꞌe la? Tihir ŋaiye taꞌe luku pe, ki pupwa ko. Pe tinge yambaꞌe yiche yal pe, lenge miyeꞌ tuweinge ŋihip jah. \v 14 \x - \xo 5.14 \xt Jon 8.12, 9.5\x*Yip taꞌe nih yirise ŋaiye tikin kekep lalme leꞌe. Moi embere ende ŋaiye sai nanah hwate yukur ka se tise. \v 15 \x - \xo 5.15 \xt Mak 4.21, Luk 8.16, 11.33\x*Lenge miyeꞌ tuweinge yukur yinise nih lam tinge ya yoto marp tuwihe, pakai. Tinge yenete nih lam yal yanah hendeinge hlaꞌ ŋaiye ka aŋaꞌe yirise el lenge mitiŋ lalme ŋaiye yarp yoto yukoh.\fig Nih lam ŋaiye tinge yenge kekep yende.|src="HK00151B.tif" size="col" ref="5.15" \fig* \v 16 \x - \xo 5.16 \xt 1Pi 2.12\x*Ki ŋahilyeh me yirise ŋaiye sai me yip iki ka aŋarꞌe guh ŋembep lenge miyeꞌ tuweinge no, ka yetekeꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore ŋaiye yip yende. Pe ka yirisukwarme yai yip ŋaiye narp nanah moihlaꞌ.” \s1 Wusyep tikin wusyep erŋeme \p \v 17 “Yip yukur pa ŋoiheryembe nange ŋam mat ŋaiye ma gwenyenme wusyep erŋeme tikin Moses topoꞌe wusyep titinge profet, pakai. Ŋam yukur mat ŋaiye ma gwinyenme wusyep uku, ŋam mat ŋaiye ma moworꞌe member wusyep tehei uku mil halhale. \v 18 \x - \xo 5.18 \xt Luk 16.17\x*Ŋam mana yip bwore mise! Tatame ŋaiye kekep topoꞌe moihlaꞌ ka e miꞌe, kom yukur tatame ŋaiye wusyep sikirp ende tikin wusyep erŋeme ka talai, pakai. Wusyep erŋeme luku ka si el tutume ŋup yuwo. \v 19 Taꞌe luku pe, ŋaiye miyeꞌ ende ka oworꞌe wusyep erŋeme sikirp no, ka asamb lenge miyeꞌ syeꞌ no, ka yende junde pe, naŋ kin ka malaih sikirp el oto lemame tikin Got. O lahmende ŋaiye ŋasande wusyep erŋeme no, kin ŋende gande, topoꞌe plihe ŋana lenge mitiŋ syeꞌ ŋaiye ka yende ŋahilyeh pe, naŋ kin ka ŋembere el oto lemame tikin Got. \v 20 Ŋam mana yip bwore mise. Yip pa yende wah nihe junde wusyep erŋeme tikin Got no, pa yengelyembe lenge jetmam tikin wusyep erŋeme topoꞌe lenge Farisi. Ŋaiye pakai pe, yukur pa yi yoto lemame tikin moihlaꞌ.” \s1 Jisas ŋanange ŋaiye ka yusme ŋoihmbwaip nihe \p \v 21 \x - \xo 5.21 \xt Kis 20.13, Lo 5.17\x*“Yip si yisande wusyep eꞌe ŋaiye lenge mwan kaꞌ yip somohonme yisande. Wusyep uku ki taꞌe leꞌe, ‘Yukur pa yongombe lenge miyeꞌ tuweinge ka yule. Lahmende ŋaiye ka yende ŋai uku pe, ka yenge kin yil ka gin wusyep.’ \v 22 Kom tukwini ŋam mana yip na, lahmende ŋaiye ka ŋoihmbwaip nihme toꞌ kin pe, kin ka gin wusyep kot. Topoꞌe miyeꞌ ŋaiye ŋaname ŋilim wusyep me toꞌ kin nange kin miyeꞌ pakaiye pe, kin ka ote gin wusyep el ŋembep lenge kokorohtup. Topoꞌe miyeꞌ ŋaiye ka gonosambalaiꞌ inime toꞌ kin nange kin kwote pe, miyeꞌ uku kin ka el hel.\fig Lenge pris titinge Juta yende ofa tinge yanah ŋeser hendeinge.|src="LB00254B.TIF" size="col" ref="5.23" \fig* \v 23 O ŋaiye nin nala ember ofa nin elme Got el unuh ŋeser hendeinge pe, na ŋoiheryembe elme toꞌ nin na, wusyep tuhwar ende kin sai bumbe me yip hindi. \v 24 Ŋaiye kin sai pe, na osme ofa ka inir sehei me alta, kut na el la ininge wusyep onombe tuhwar uku topoꞌe toꞌ nin miꞌe pe, na se el la aŋaꞌe ofa nin elme Got. \v 25 Ŋaiye miyeꞌ ende nala ende wusyep me nin no, na el la gin wusyep kot pe, ŋaiye teter yukur yip yal jere luh ŋaiye wusyep pe, hindi yininge yonombe wusyep uku yinir moi. O ŋaiye pa hindi yil jere luh ŋaiye wusyep pe, se ka ember nin elme miyeꞌ ŋaiye narpe wusyep. Pe miyeꞌ ŋaiye narpe wusyep se ka ember nin el lenge kokorohtup pe, tinge se ka yember nin yil mwahupwaiꞌe. \v 26 Ŋam mana yip bwore mise. Nato mwahupwaiꞌe pe, na orp el tutume ŋaiye na iche wuhyau tutume ŋaiye tinge si yalaŋatme.” \s1 Jisas ŋanange wusyep me miyeꞌ tuweinge ŋaiye yende niŋ pinip yar \p \v 27 \x - \xo 5.27 \xt Kis 20.14, Lo 5.18\x*“Yip si yisande wusyep ŋaiye ŋanange na, ‘Yukur na ambaꞌe ŋimei topoꞌe tuwei tikin miyeꞌ ende.’ \v 28 Kom tukwini ŋam da mini yip tuꞌe leꞌe, ŋaiye miyeꞌ ende ka etekeꞌe tuwei no, ŋoihmbwaip kin ka tuhur me ti pe, miyeꞌ uku si nambaꞌe ŋimei topoꞌe ti nato ŋoihmbwaip meleꞌe kin. \v 29 \x - \xo 5.29 \xt Mat 18.9, Mak 9.47\x*Taꞌe luku pe, ŋaiye ŋembep non nin ka kete nin ŋaiye na ende hwap pe, ongoꞌ iche el! Ki bwore ŋaiye na osme ŋembep umbur nin ende ŋaiye ŋende hwap uku el. Pe yukur ka yiche wahriꞌ nin lalme el hel. \v 30 \x - \xo 5.30 \xt Mat 18.8, Mak 9.43\x*O ŋaiye syep non nin ka kite nin ŋaiye na ende hwap pe, otombo syep uku iche el! Ki bwore ŋaiye na osme syep nin ende luku no, yukur na plihe ende hwap. Pe wahriꞌ nin lalme luku yukur ka se el hel.” \s1 Jisas ŋanange wusyep me miyeꞌ ŋaiye noworꞌe dindiꞌ \p \v 31 \x - \xo 5.31 \xt Lo 24.1-4, Mat 19.7, Mak 10.4\x*“Wusyep tikin Got ŋaiye sai nato tup plihe ŋanange na, ‘Lahmende miyeꞌ ŋaiye ka ginyenme tuwei kin pe, ka aŋaꞌe tup ende ŋaiye sasambe nange kin si ŋoworꞌe dindiꞌ topoꞌe ti.’ \v 32 \x - \xo 5.32 \xt Mat 19.9, Mak 10.11-12, Luk 16.18, 1Ko 7.10-11\x*Kom tukwini ŋam mana yip, ŋaiye tuwei miyeꞌ uku yukur wende niŋ pinip yar, kom kin ginyenme pe, kin si ŋende tuwei kin woworꞌe wusyep erŋeme ŋaiye dindiꞌ. Ŋaiye tuwei uku ta wila windiꞌ miyeꞌ ende pe, tinge hindi hoime si yende niŋ pinip yar.” \s1 Yukur pa yininge bwore mise supule yi yunuh hlaꞌ \p \v 33 \x - \xo 5.33 \xt Wkp 19.12, Nam 30.2, Lo 23.21\x*“Yip topoꞌe si yisande wusyep ŋaiye lenge mwan kaꞌ somohonme yisande. Yukur na homboꞌe ŋaiye na ininge na, bwore mise nanah hlaꞌ. Kom ŋaiye na ininge wusyep bwore mise nanah hlaꞌ ŋaiye nin nala ende ŋaimune pe, na ende bwore bwarme gunde wusyep uku el ŋembep tikin Lahmborenge. \v 34 \x - \xo 5.34 \xt Ais 66.1, Mat 23.22, Jms 5.12\x*Kom tukwini ŋam mana yip. Yukur pa yininge wusyep ende yende bongolme wusyep yip, topoꞌe pa jil naŋ tikin moihlaꞌ. Tehei kin taꞌe leꞌe, moihlaꞌ kin luh yilihe ŋaiye Got narp. \v 35 \x - \xo 5.35 \xt Sng 48.2, Ais 66.1\x*Topoꞌe yukur pa plihe jil naŋ kekep yende bongolme wusyep yip. Tehei kin taꞌe leꞌe, kekep pe, luh tikin Got ŋaiye kin nikil ŋihip ŋanah tikir. Topoꞌe yukur pa plihe jil naŋ Jerusalem yende bongolme wusyep yip. Detale, Jerusalem pe, moi embere tikin Got ŋaiye kiŋ embere supule. \v 36 Topoꞌe yukur na gil ŋondoh nin ende bongolme wusyep nin. Detale, nin yukur tatame na ende dohwaih nin ka bunjenge e tuꞌe ŋosohe lakai wukauwe. \v 37 Na ininge na, ‘Hei, ma mende.’ Lakai na ininge na, ‘Ŋam yukur ma mende.’ Wusyep mune ŋaiye nin plihe neŋelꞌe nal topoꞌe luku pe, wusyep tikin Satan.” \s1 Yukur pa plihe tungwisme hwap ŋaiye tinge yende yatme yip \p \v 38 \x - \xo 5.38 \xt Kis 21.24, Wkp 24.20, Lo 19.21\x*“Yip si yisande ŋaiye somohon tinge yanange na, ‘Ŋaiye miyeꞌ ende ka ende yumbune ŋembep miyeꞌ ende pe, pa plihe yende yumbune ŋembep kin ŋahilyeh. O ŋaiye miyeꞌ ende ka onombe miyeꞌ ende aŋal ŋesep kin pe, pa plihe yonombe yaŋal ŋesep kin tuwaꞌe.’ \v 39 Kom tukwini ŋam mana yip. Yukur na plihe ungwisme hwap mune pupwa ŋaiye miyeꞌ ende ŋende natme nin. Ŋaiye miyeꞌ ende ka angalai syep gute wutiꞌ non nin pe, plihe bunjenge aŋaꞌe wutiꞌ yaŋgam el ka angalai syep gute topoꞌe. \v 40 O ŋaiye miyeꞌ ende nala ende wusyep me nin ŋaiye ka ambaꞌe temhroŋ nin pe, plihe aŋaꞌe temhroŋ mwate nin el topoꞌe. \v 41 O ŋaiye miyeꞌ ende ka ini nin wusyep bongol nange na ungwisme kin ikirh me ŋaiꞌe ŋaiꞌe enge el tuꞌe kilomita ŋilyeh pe, ungwisme enge el tuꞌe kilomita hoi. \v 42 O ŋaiye lahende ka isilih nin nange na aŋaꞌe ŋainde pe, aŋaꞌe el. O ŋaiye ka isilih nin nange na aŋaꞌe ŋainde ti, min ka ungwisme nin pe, yukur na ininge pakai, aŋaꞌe el.” \s1 Jisas ŋanange yaŋah ŋaiye na ende niharar lenge wachaih \p \v 43 “Yip si yisande wusyep ŋaiye ŋanange na, \q1 Pa yende niharar lenge ŋimei yip, kut pa tuhwar lenge wachaih yip. \m \v 44 Kom tukwini ŋam mana yip. Pa yende niharar lenge wachaih yip, topoꞌe pa yisilihme Got ŋaiye ka ungwisme lenge mitiŋ ŋaiye yende wachaihme yip. \v 45 Pa yende tuꞌe luku pe, pa yurp tuꞌe talah tikin Yai yip ŋaiye narp nanah moihlaꞌ. Kin taꞌe ŋau naŋarꞌe gah lenge mitiŋ ŋaiye yende hwap, topoꞌe lenge mitiŋ ŋaiye yarp bwore bwarme. Topoꞌe kin ŋende ŋisih gah lenge mitiŋ ŋaiye yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore, topoꞌe lenge mitiŋ ŋaiye yende hwap. \v 46 O ŋaiye pa yende nihararme lenge mitiŋ ŋaiye yende nihararme yip pe, Got se ka yul yip yitini tuꞌe la? Lenge miyeꞌ ŋaiye yambaꞌe wuhyau takis, tinge topoꞌe yende yaŋah ilyeh taꞌe likili. \v 47 O ŋaiye pa yungwis lenge toꞌ tatai yip ŋilyehme pe, luku yip ŋoiheryembe nange yip yende bwore? Pakai. O lenge haiten ŋaiye ŋoihmbwaip tinge yukur teŋeime Got, tinge topoꞌe yende taꞌe likili. \v 48 \x - \xo 5.48 \xt Wkp 19.2, Lo 18.13\x*Yip pa yurp bwore bwarme miꞌ supule tuꞌe Yai yip ŋaiye narp bwore bwarme miꞌ supule nanah moihlaꞌ.” \c 6 \s1 Jisas ŋanange yaŋah ŋaiye na ungwis lenge mitiŋ syeꞌ \p \v 1 \x - \xo 6.1 \xt Mat 23.5\x*Jisas ŋanange na, “Ŋoihme ŋaiye pa yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore juh ŋembep lenge miyeꞌ tuweinge no, ka yetekeꞌe no, ka yahraꞌe naŋ yip. Ŋaiye pa yende tuꞌe luku pe, yukur pa yambaꞌe yitini yutme Yai yip ŋaiye narp nanah moihlaꞌ. \v 2 Taꞌe luku pe, ŋupe ŋaiye na aŋaꞌe ŋainde elme miyeꞌ lakai tuwei ende ŋaiye ŋaipwa ŋiꞌ pe, yukur na gute bip nin ende mut pinip embere me ŋaimune ŋaiye nin si ŋende luku nato yukoh lotu topoꞌe moi jahilyeh. Tinge yende taꞌe luku ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge ka yahraꞌe naŋ tinge. Taꞌe luku pe, ŋam mana yip bwore mise, Got yukur ka se angange yitini. \v 3 Kom ŋupe ŋaiye na ungwis lenge ŋaipwa ŋiꞌ pe, yukur na ende guh ŋembep lenge ŋemei nin ŋaiye ka sisyeme. \v 4 Taꞌe luku pe, ŋaimune ŋaiye ni ŋende luku ka si tise. Topoꞌe Yai si ŋetekeꞌe ŋaimune ŋaiye nin ŋende tase pe, se ka yule yitini.” \s1 Jisas ŋanange wusyep me yaŋah ŋaiye na ininge wusyep topoꞌme Got \p \v 5 \x - \xo 6.5 \xt Luk 18.10-14\x*“Ŋupe ŋaiye pa yininge wusyep yilme Got pe, yukur pa tuꞌe lenge miyeꞌ homboꞌe ŋaiye yende. Tinge yende niharar ŋaiye ka yininge wusyep topoꞌme Got yil yoto yukoh lotu topoꞌe ŋahwikin ŋembere ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge ka yetekeꞌ lenge. Ŋam mana yip bwore mise. Got yukur ka se angange yitini. \v 6 Kom ŋupe ŋaiye nin da ininge wusyep topoꞌme Got pe, e oto luh ende nato yukoh ŋaiye ni ŋilyehme narp pe, na ininge wusyep topoꞌme Yai nin ŋaiye kin narp tase. Pe Yai nin si ŋetekeꞌe ŋaimune ŋaiye sai tase pe, se ka yule yitini. \p \v 7 Ŋupe ŋaiye na ininge wusyep topoꞌme Got pe, yukur na ininge wusyep syeꞌ paka pakaiye tuꞌe lenge haiten yende. Tinge ŋoiheryembe nange ka yininge wusyep sokoloh tuꞌe luku pe, Got se ka usyunde wusyep tinge. \v 8 Yukur pa yende tuꞌe tinge luku. Detale, teter ŋaiye yukur yip yisilihme kin pe, Yai yip si sisyeme ŋaimune ŋaiye yip seheiꞌe. \v 9 Pa yininge wusyep topoꞌme kin tuꞌe leꞌe, \q1 Yai poi, nin narp nanah moihlaꞌ, naŋ nin ki yirise supule. \q1 \v 10 Lemame nin ka ot tus halhale. \q1 Pe miyeꞌ tuweinge lalme kekep eꞌe ya mende gunde \q1 ŋoihmbwaip nin murp kekep \q1 tuꞌe ŋaiye tinge jande ŋoihmbwaip nin yarp yanah moihlaꞌ. \q1 \v 11 Tukwini ŋau eꞌe na pul poi ŋai tutume ŋaiye tukwini leꞌe. \q1 \v 12 Nin na ongohe hwap poi ŋahilyeh tuꞌe ŋaiye \q1 poi masme hwap lenge mitiŋ ŋaiye yende yatme poi. \q1 \v 13 Topoꞌe yukur na osme dou ende ŋaiye ŋondolꞌme ende ka otme poi. \q1 Kom na enge poi ya tupwaihme ŋaimune pupwa \q1 ŋaiye ka ende yumbune poi. \p \v 14 \x - \xo 6.14 \xt Mak 11.25-26\x*Yusyunde! Ŋaiye pa yusme pupwa lenge mitiŋ ŋaiye yende hwap yatme yip pe, Yai yip ŋaiye narp nanah moihlaꞌ ka ongohe pupwa yip ŋaiye yende topoꞌe. \v 15 Kom ŋaiye yukur yip yasme hwap lenge mitiŋ ŋaiye yende yatme yip pe, Yai yip yukur ka ongohe hwap yip ŋaiye yende.” \s1 Jisas ŋanange wusyep me yaŋah ŋaiye na osme ŋai no, na ininge wusyep topoꞌme Got \p \v 16 Jisas ŋanange na, “Ŋupe ŋaiye pa yusme ŋai pe, yukur pa jite bepmohro juh tuꞌe ŋaiye lenge miyeꞌ homboꞌe yende. Tinge jite bepmohro tinge jah no, lenge mitiŋ lalme ka yetekeꞌe nange tinge yasme ŋai. Ŋam mana yip bwore mise, tinge si yambaꞌe yitini tinge lalme. \v 17 Ŋupe ŋaiye pa yusme ŋai pe, pa yungurh me bepmohro yip, topoꞌe yende sungwar ondoh. \v 18 Pa yende tuꞌe luku no, lenge mitiŋ lalme yukur ka sisyeme nange yip pa yusme ŋai. Kut Yai yip ilyeh ŋaiye narp tase, kin ilyeh ki sisyeme. Pe Yai yip kin ŋetekeꞌe ŋaimune ŋaiye yip yende tase pe, se ka yul yip yitini.” \s1 Na birme ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore inir moihlaꞌ \p \v 19 \x - \xo 6.19 \xt Jms 5.2-3\x*“Yukur na garase ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore wula wula ote ember tuꞌe ŋaiye miyeꞌ lowe orp kekep eꞌe. Detale, nate gah kekep eꞌe pe, hiraŋ topoꞌe waimbe ka ende yumbune ŋaiꞌe ŋaiꞌe. Topoꞌe lenge miyeꞌ endei ka yuworꞌe yukoh yil yoto pe, tinge ka yende ŋendei yambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme. \v 20 Kut birme ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore tei ka inir el unuh moihlaꞌ, ŋaiye hiraŋ topoꞌe waimbe yukur ka yende yumbune. Topoꞌe lenge miyeꞌ endei yukur ka yuworꞌe yukoh yil yoto no, ka yambaꞌe. \v 21 Detale, luh moi ŋaiye ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore ni ŋanar pe, ŋoihmbwaip nin ka teŋeime luh moi uku.” \s1 Ŋembep pe, ki nih tikin wahriꞌ \p \v 22 Jisas plihe ŋanange na, “Ŋembep ki nih tikin wahriꞌ. Ŋaiye ŋembep yip ka bwore pe, wahriꞌ yip ka ambaꞌe yirise embere. \v 23 Kom ŋaiye ŋembep hoime ka pupwa pe, yukur pa yetekeꞌe ŋainde, ki taꞌe ŋaiye yip yarp yepelmbe supule. Taꞌe luku pe, yirise ŋaiye sai nato yip uku ki yepelmbe pe, yepelmbe luku ki ŋembere supule.” \s1 Miyeꞌ esep ilyeh yukur tatame ka ende wah me miyeꞌ embep hoi \p \v 24 Jisas plihe ŋanange na, “Miyeꞌ ende yukur tatame ka ende wah me miyeꞌ embep hoi, pakai. Kin se ka hriphrip me ŋoinde, kut se ka girnge ŋoinde. Kin se ka usyunde wusyep me ŋoinde, kut se ka aŋaꞌe teket me ŋoinde. Yukur pa yende wah me Got topoꞌe wah wuhyau, na pakai.” \s1 Yukur pa ŋoiheryembe wula wula me ŋaiꞌe ŋaiꞌe \p \v 25 Jisas plihe ŋanange na, “Taꞌe luku pe, ŋam mana yip, yukur pa ŋoiheryembe wula wula me ŋai topoꞌe pinip ŋaiye pa yambaꞌe no, pa yurp laip. Topoꞌe hihyilih ŋaiye pa juh tutme wahriꞌ yip. Taꞌe ŋai kin ŋembere me laip lakai? Topoꞌe hihyilih kin ŋembere me wahriꞌ lakai? Pakai. \v 26 Yetekeꞌe lenge ŋinjet. Tinge yukur worsyep ŋai, topoꞌe yahaiꞌe ŋai yate yember ilyeh yanar yal yoto yukoh. Kom Yai yip ŋaiye narp nanah moihlaꞌ pe, kin bepteme tinge ŋaiye nangang lenge ŋai. Taꞌe yip ŋoiheryembe nange ŋinjet yengelyembe yip? Pakai! Yip yengelyembe lenge ŋinjet. \v 27 Ŋaiye yip ŋoiheryembe wula wula pe, ŋoiheryembe luku yukur tatame ŋaiye ka eŋelꞌe ŋup syeꞌ enge elme laip yip. \p \v 28 Taꞌe luku pe, yip ŋoiheryembe wula wula me hihyilih me ŋaimune? Yetekeꞌ lenge yuhurnge ŋaiye tikin gere saiꞌe saiꞌe. Tinge yukur yende wah ŋaiye yende hihyilih tititinge ŋaiye ka juh. \v 29 \x - \xo 6.29 \xt 1Ki 10.4-7, 2Sto 9.3-6\x*Kom ŋam mana yip, somohon kiŋ Solomon kin narp taꞌe miyeꞌ lowe, topoꞌe hihyilih kin miꞌ supule. Kom hihyilih kin uku yukur miꞌ supule taꞌe yuhurnge leꞌe. \v 30 Got kin bepteme peperiyeh ŋaiye tukwini gere sai eꞌe, kut minde pe, lenge miyeꞌ ka jute yesekeh yil nih ko. Ŋahilyeh taꞌe luku pe, Got se ka yul yip hihyilih kuli. Kut ŋoiheryembe mise yip ŋaiye teŋeime Got pe, ki sikirp manaiꞌe supule. \p \v 31 Taꞌe luku pe, yukur pa ŋoiheryembe wula wula ŋaiye pa yininge na, ‘Ma mambaꞌe ŋai, pinip topoꞌe hihyilih ŋam minir a?’ \v 32 Lenge haiten pe, tinge ŋoiheryembe wula wula me ŋaiꞌe ŋaiꞌe taꞌe luku. Kom Yai yip ŋaiye narp anah moihlaꞌ pe, kin si ŋetekeꞌe topoꞌe sisyeme nange yip seheiꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku. \v 33 Pe ŋendehei kin pa yaŋaꞌe yip tip supule yilme Got no, ka embepteme yip pe, pa yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe junde ŋaiye kin ŋasande. Topoꞌe kin ka yul yip ŋaimune ŋaiye yip seheiꞌe topoꞌe. \v 34 Taꞌe luku pe, yukur pa ŋoiheryembe ŋaimune ŋaiye minde. Ŋaimune ŋaiye ka ot minde luku pe, ŋaiꞌe ŋaiꞌe tikin minde. Hwap mune ŋaiye ka ot tukwini pe, tikin tukwini leꞌe.” \c 7 \s1 Yukur pa yiyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge \p \v 1 “Yukur pa yiyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge, ŋaiye bwore lakai pupwa, na pakai. Ŋaiye pa yende tuꞌe luku pe, Got se ka iyarꞌe yip topoꞌe. \v 2 \x - \xo 7.2 \xt Mak 4.24\x*Got se ka iyarꞌe yip ŋahilyeh tuꞌe ŋaiye yip yiyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ. Ŋaiye yip pa yiyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge pe, Got se ka plihe yiyarꞌe yip ŋahilyeh. \v 3 Detaꞌe lai ŋaiye nin ŋetekeꞌe gurngur sikirp ŋaiye tahaiꞌ na ŋoto ŋembep toꞌ nin, kut yukur nin ŋetekeꞌe yokop hyukut ŋembere ŋaiye tahaiꞌ na ŋoto ŋembep nitei? \v 4 Detaꞌe laime yokop hyukut embere luku ŋaiye tahaiꞌ na ŋoto ŋembep nitei, kom nin plihe ŋaname toꞌ nin na, ‘Ma mosoko gurngur sikirp ŋaiye tahaiꞌ nal ŋoto ŋembep nin.’ \v 5 Nin miyeꞌ homboꞌe! Ŋendehei na osoko yokop hyukut embere ŋaiye tahaiꞌ ŋembep nin yer ti, na se etekeꞌe bworerme gurngur ŋaiye tahaiꞌ na ŋoto ŋembep toꞌ nin pe, na osoko tus. \v 6 Yukur pa yaŋaꞌe ŋaimune ŋaiye tikin Got yilme ŋumbwat. Se ka plihe bunjenge engelꞌ yip. Topoꞌe yukur pa yiche salpan bwore bwore yip yilme lenge hroꞌ. Se ka ŋihip juh yisyerꞌe.” \s1 Got se ka yul yip ŋaimune gunde yisilih yip \p \v 7 Pa yisilih pe, pa se yambaꞌe, pa yahaiꞌe pe, pa se yetekeꞌe, topoꞌe pa yendere kohmap pe, ka kumbur kohmap. \v 8 Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye tinge yanange wusyep topoꞌme Got yisilihme kin ŋaiꞌe ŋaiꞌe pe, ka yambaꞌe. Topoꞌe lahmende ŋaiye ka ahaiꞌe pe, se ka etekeꞌe. Topoꞌe lahmende ŋaiye ka endere kohmap pe, Got se ka kumbur kohmap me kin. \v 9 Ŋaiye talah ka isilihme yai me kakah pe, tatame ŋaiye ka aŋaꞌe ŋeser lakai? \v 10 O ŋaiye talah ka isilih nin nange na aŋaꞌe ŋuyoꞌ pe, tatame na aŋaꞌe hwaŋ lakai? \v 11 Yip lenge yai yende hwap sekete, kom yip sisyeme ŋaiye yangange ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore yalme talah yip. Yai yip ŋaiye narp nanah moihlaꞌ pe, kin nengelyembe yip pe, se ka angange ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore el lenge lahmende ŋaiye yisilihme kin. \v 12 \x - \xo 7.12 \xt Luk 6.31\x*Ŋaimune bwore bwore ŋaiye yip yisande lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ka yende yutme yip pe, yip pa yende yilme tinge yer. Leꞌe wusyep tehei tikin wusyep tikin Moses topoꞌe wusyep tehei titinge profet ŋaiye yalaŋatme. \s1 Kohmap malaih ŋaiye yal moi yirise \p \v 13 Jisas plihe ŋanange na, “Pa yil yoto kohmap malaih. Kohmap ŋaiye nal moi hel pe, ki ŋembere sekete pe, ki bwore ŋumwaiye ŋaiye na gunde. Topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge wula wula tinge jande yaŋah uku. \v 14 Kom kohmap ŋaiye na el oto moi yirise pe, ki malaih topoꞌe yaŋah ŋaiye na gunde el oto luku pe, kin nihe supule. Taꞌe luku pe, lenge miyeꞌ tuweinge hoi ilyeh tinge yetekeꞌe yaŋah uku pe, tinge jande.” \s1 Yip pa ŋoihme lenge profet homboꞌe \p \v 15 “Yip pa ŋoihme lenge profet homboꞌe. Tinge homboꞌe yanange wusyep bwore bwore ŋaiye ka jite ŋoihmbwaip yip yilme tinge. Kom ŋoihmbwaip bumbe tinge pe, tinge de ka yende yumbune yip. Tinge taꞌe lenge ŋumbwat telpei ŋaiye homboꞌe tanah wahriꞌ waih lenge yuwor sip no, ka yil sehei me yip ŋaiye ka yurp yip. \v 16 Yip pa yetekeꞌe lenge yoworme junde ŋaimune ŋaiye tinge yende pe, pa sisyeme nange tinge profet molohe. Mwah senge yukur teŋei ŋaisep taꞌe lou wain, topoꞌe syipsyap ŋaiye pupwa sire sekete yukur teŋei ŋip esep. \v 17 Lou ŋaiye bwore miꞌ supule pe, ka teŋei lousep bwore bwore. Kom lou ŋaiye pupwa pe, ka teŋei lousep pupwa. \v 18 Lou ŋaiye bwore pe, yukur ka teŋei lousep pupwa. Lou ŋaiye pupwa pe, yukur ka se teŋei lousep bwore. \v 19 \x - \xo 7.19 \xt Mat 3.10, Luk 3.9\x*Topoꞌe lou ŋaiye yukur teŋei lousep bwore pe, tinge jene yember yal pe, yotombo yiche yal nih. \v 20 \x - \xo 7.20 \xt Mat 12.33\x*Taꞌe luku pe, pa sisyeme yoworme lenge profet molohe junde ŋaimune ŋaiye tinge yende.” \s1 Ŋup yuwo \p \v 21 “Yukur lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye tinge jal ŋam, ‘Lahmborenge, Lahmborenge’ pe, ka yil yoto lemame tikin moihlaꞌ, pakai. Kom lahmende ilyeh ŋaiye ŋende ŋaiꞌe ŋaiꞌe gande ŋasande tikin Yai ŋam ŋaiye narp nanah moihlaꞌ pe, kin ilyeh ka el oto lemame luku. \v 22 Ŋup yuwo ŋaiye Got ka iyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge lalme ka ot pe, mitiŋ wula wula ka yini ŋam na, ‘Lahmborenge, Lahmborenge! Nato naŋ nin pe, poi manange malaŋatme wusyep tikin Got. Topoꞌe nato naŋ nin pe, poi gwinyenme lenge yipihinge pupwa. Topoꞌe nato naŋ nin pe, poi mende mirakel wula wula.’ \v 23 \x - \xo 7.23 \xt Sng 6.8\x*O ŋup uku pe, ma mini lenge na, ‘Ŋam yukur sisyeme yip lalme liki. Yil yupwaih me ŋam, yip lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yende hwap sekete!’” \s1 Miyeꞌ hoi yende yukoh \r (Luk 6.47-49) \p \v 24 “Taꞌe luku pe, lahmende ŋaiye ŋasande wusyep ŋam no, kin gande lalme pe, kin taꞌe miyeꞌ ŋaiye ŋoiheryembe bworerme ti, kin ŋiche ŋeheh gah gah nal pe, kin ŋononde tumwange pe, kin guhurꞌe yukoh kin nanah. \v 25 Ŋisih kin gah, topoꞌe mih tembelem embere nawe nat nal, topoꞌe yohe bembelyeꞌme embere tahar nat nal ŋondolꞌme yukoh uku, kom yukur ki turwau. Detale, tinge si yenge ŋeser yetenge tumwange tehei. \v 26 Kom lahmende miyeꞌ tuweinge ŋaiye yisande wusyep ŋam no, yukur tinge jande wusyep uku pe, tinge taꞌe miyeꞌ ŋaiye pupwa kwote guhurꞌe yukoh kin ŋanah kekep ŋosoh. \v 27 Ŋisih embere gah pe, mih tembelem embere ki nawe, topoꞌe yohe embere ki tahar bongol nat nal ŋondolꞌme yukoh pe, ki turwau pupwa yehe supule.” \s1 Wusyep tikin Jisas ki bongol \p \v 28 \x - \xo 7.28 \xt Mak 1.22, Luk 4.32\x*Ŋupe ŋaiye Jisas ŋanange wusyep lalme luku miꞌe pe, lenge miyeꞌ tuweinge lalme gunguru plaime kin ŋaiye ŋanange nalaŋatme wusyep uku. \v 29 Kin yukur taꞌe lenge jetmam titinge wusyep erŋeme, pakai. Kin ŋanange wusyep taꞌe miyeꞌ ŋaiye nambaꞌe naŋ embere topoꞌe bongol. \c 8 \s1 Jisas ŋende miꞌme miyeꞌ ŋaiye ŋende wahriꞌ epwa wukeh wukeh \r (Mak 1.40-44, Luk 5.12-14) \p \v 1 Jisas nasme hwate malaih uku nate gah pe, lenge miyeꞌ tuweinge wula wula jande kin. \v 2 Miꞌe pe, miyeꞌ wahriꞌ epwa pupwa wukeh wukeh nenge kin natme Jisas pe, kin ŋasarꞌe ŋihipmbep gah ŋembep Jisas ŋaname na, “Lahmborenge, ŋaiye ni ŋasande pe, na plihe ende ŋam ma tuhur bwore.” \v 3 Jisas nungwisme wusyep kin na, “Ŋam masande ŋaiye ma mende.” Kin kite syep kin nal tas pe, ŋusuwaꞌe miyeꞌ wukeh wukeh luku ŋanange na, “Tuhur bwore!” Nilyehe sai wahriꞌ epwa wukeh wukeh luku nasme miyeꞌ uku pe, ki tahar bwore. \v 4 \x - \xo 8.4 \xt Wkp 14.1-32\x*Miꞌe pe, Jisas ŋaname na, “Usyunde! Yukur na inime lahende me ŋaimune ŋaiye si ŋende me nin eꞌe, na pakai. Kut na el asambe wahriꞌ nin elme pris ŋaiye ka etekeꞌe wahriꞌ nin. Na ende ofa gunde ŋaiye Moses nalaŋatme pe, luku ka asamb lenge mitiŋ lalme nange nin si tahar bwore.” \s1 Jisas ŋende miꞌme wahriꞌ epwa miyeꞌ wah tikin miyeꞌ embep lenge miyeꞌ wondoh \r (Luk 7.1-10) \p \v 5 Ŋupe ŋaiye Jisas nate ŋoto moi embere Kaperneam pe, miyeꞌ embep ŋaiye bepteme miyeꞌ wondoh 100 titinge Rom nate ŋisilihme Jisas bongol ŋaiye ka ungwisme kin. \v 6 Kin ŋaname Jisas na, “Lahmborenge, miyeꞌ wah ŋam kin nambaꞌe wahriꞌ epwa lupu nule ŋanar luh. Kin nambaꞌe nihe syohe embere pupwa pe, kin yukur tatame ŋaiye ka tuhur.” \v 7 Jisas nungwisme wusyep kin na, “Ma muta mende kin ka tuhur bwore.” \v 8 Miyeꞌ embep nungwisme wusyep Jisas na, “Lahmborenge, na pakai. Ŋam yukur miyeꞌ bwore ŋaiye nin na el yukoh ŋam. Kom ŋam masande ŋaiye nin na ininge wusyep nin pe, miyeꞌ wah ŋam ka tuhur bwore. \v 9 Ŋam topoꞌe marp tuweihe lenge miyeꞌ embep syeꞌ, kut lenge miyeꞌ wondoh syeꞌ yarp tuwihme ŋam. O ŋaiye ma minime miyeꞌ wondoh ende na, ‘El’ pe, kin nal ko. Topoꞌe ŋaiye ma minime ŋoinde na, ‘Ot’ pe, kin nat. Topoꞌe ŋaiye ma minime miyeꞌ wah ŋam na, ‘Ende ŋai eꞌe’ pe, kin ŋende gande.” \p \v 10 Ŋupe ŋaiye Jisas ŋasande wusyep uku pe, kin gunguru plai supule pe, kin ŋana lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye jande kin na, “Ŋam mana yip bwore mise, ŋam yukur somohon metekeꞌe miyeꞌ ende taꞌe liki ŋotop yip Israel ŋaiye ŋoiheryembe mise kin taꞌe leꞌe. \v 11 \x - \xo 8.11 \xt Luk 13.29\x*Ŋam mana yip bwore mise, lenge miyeꞌ tuweinge wula wula ka yuse ŋaiye ŋau ŋanah topoꞌe ŋau nangah yut pe, ka yurp yono ŋai yotop Abraham, Aisak topoꞌe Jekop yoto lemame tikin moihlaꞌ. \v 12 \x - \xo 8.12 \xt Mat 22.13, 25.30, Luk 13.28\x*Kom lenge miyeꞌ tuweinge Israel ŋaiye somohonme Got nalaŋatme lenge nange ka yurp tuwihme kin yi yoto lemame pe, Got ka iche lenge el moi ŋaiye tikin yepelmbe supule. Luh uku pe, ka yilil pupwa supule, topoꞌe yikikirme ŋesep tinge.” \v 13 Miꞌe pe, Jisas ŋaname miyeꞌ embep tikin miyeꞌ wah uku na, “El moi pe, ŋaimune ŋaiye ŋoihmbwaip nin teŋeime luku pe, se ka ende wah.” Dindiꞌ ŋup uku pe, miyeꞌ wah tikin miyeꞌ embep tahar bwore. \s1 Jisas ŋende miꞌe wahriꞌ epwa mamiyen tikin Pita topoꞌe wahriꞌ epwa lenge miyeꞌ tuweinge wula wula \r (Mak 1.29-34, Luk 4.38-41) \p \v 14 Jisas nal yukoh tikin Pita pe, kin ŋetekeꞌe mamiyen tikin Pita, wahriꞌ ti nihe pe, ti wende wahriꞌ epwa wate luh. \v 15 Jisas narpe syep ti pe, wahriꞌ epwa nasme ti. Taꞌe luku pe, ti tahar wende ŋai me Jisas. \p \v 16 Kin nala yungwiris ŋup pe, lenge miyeꞌ tuweinge yenge lenge mitiŋ ŋaiye yipihinge pupwa jahanahme tinge yatme Jisas. Jisas ŋanange wusyep pe, lenge yipihinge pupwa tas yupwaihme lenge miyeꞌ tuweinge, topoꞌe kin ŋende miꞌme wahriꞌ epwa lenge miyeꞌ tuweinge lalme. \v 17 \x - \xo 8.17 \xt Ais 53.4\x*Kin ŋende ŋai uku gande wusyep tikin Got ŋaiye ŋanange nat mut tikin profet Aisaia na, \q1 Kin nambaꞌe wahriꞌ epwa poi uku pe, \q1 kin ginyenme wahriꞌ epwa nal miꞌe ko. \s1 Jisas ŋanange wusyep me yaŋah ŋaiye ya gunde kin \r (Luk 9.57-60) \p \v 18 Ŋupe ŋaiye kin ŋetekeꞌe lenge miyeꞌ tuweinge wula wula yate jan yoyorꞌme kin pe, kin ŋana lenge jetalah kin nange ka yil umbur ŋaiye pinip umun tikih. \v 19 Jetmam ende tikin wusyep erŋeme natme Jisas pe, kin ŋaname na, “Jetmam, luh mune mune ŋaiye na el pe, ŋam ma gunde nin mil.” \v 20 Jisas nungwisme wusyep kin na, “Kom ŋoiheryembe bworerme yer ti, na gunde ŋam. Lenge ŋumbwat telpei tase yarp yoto map, topoꞌe lenge ŋinjet tase yarp yoto ŋinjet hwap. Kom Talah tikin Miyeꞌ kin hlaihlai ŋoyorꞌme gan pe, luh moi kin pakai ŋaiye ka orp.” \v 21 O miyeꞌ ŋoinde ŋaiye jetalah tikin Jisas uku ŋaname Jisas na, “Lahmborenge, tatame ŋaiye ma mila mononde yai ŋam yer ti, ma mut.” \v 22 Jisas nungwisme wusyep kin na, “Gunde ŋam! Osme lenge miyeꞌ yule ka yononde miyeꞌ yule.” \s1 Jisas ŋanange wusyep pe, yohe bimbilyeꞌme miꞌe ko \r (Mak 4.36-41, Luk 8.22-25) \p \v 23 Jisas nanah narp loumbil pinip pe, lenge jetalah kin yal topoꞌe kin. \v 24 Ŋupe ŋaiye tinge yal pe, Jisas si nate posoh. O yohe bimbilyeꞌme embere ki tahar pinip umun pe, pinip ki kotou nanah loumbil pinip. \v 25 Lenge jetalah yal yahraꞌe kin tambah mah ya hlaꞌ na, “Lahmborenge, ungwisme poi! Sehei ya mule kili.” \v 26 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Detale ti yip hiꞌjarnge taꞌe liki? Ŋoiheryembe mise yip ki sikirp manaiꞌe supule.” Miꞌe pe, kin tahar ŋihyele yohe topoꞌe pinip pe, yohe miꞌe, topoꞌe pinip syumbe bliye sai ŋumwaiye. \v 27 Tinge lalme ŋoiheryembe wula wula pe, tinge yanange na, “Miyeꞌ mune taꞌe leꞌe? Yohe topoꞌe pinip yisande wusyep kin!” \s1 Jisas ginyenme yipihinge pupwa \r (Mak 5.1-20, Luk 8.26-39) \p \v 28 Ŋupe ŋaiye Jisas nate gere kekep Gadara nal pinip umun umbur Galili pe, lenge miyeꞌ hoi ŋaiye yipihinge pupwa si jahyanahme tinge hindi yate yetekeꞌe Jisas. Tinge hindi yarp yal yoto ŋeheh ŋaiye yinise lenge miyeꞌ yule yate tas. Tinge hindi pupwa yehe taꞌe miyeꞌ telpei pe, yukur miyeꞌ tuweinge ende yale yat yaŋah uku. \v 29 Nilyehe sai tinge hindi tambah marnge yanange na, “Nin Talah tikin Got, nin da ende poi hindi tuꞌe la? Ŋup yuwo teter, kom leꞌe nin nat ŋaiye na ende yumbune poi hindi lakai?” \v 30 O yukur wohme luh ŋaiye lenge hroꞌ wula wula yono ŋai jan. \v 31 Taꞌe luku pe, lenge yipihinge pupwa luku yisilihme Jisas na, “Ŋaiye nin de na ginyen poi ya tus mupwaihme tinge hindi pe, ember poi ya mil moto lenge hroꞌ uku.” \v 32 Jisas ŋana lenge na, “Tus upwaihme!” Pe tinge tas yasme tinge hindi yal yoto lenge hroꞌ. Lenge hroꞌ lalme luku tahar jertenge jah hwate uku yal jah pinip umun pe, tinge yonoꞌe pinip pe, tinge lalme yule. \p \v 33 Lenge miyeꞌ ŋaiye bepteme hroꞌ uku yetekeꞌe ŋai taꞌe luku pe, tinge jertenge yal moi embere yana lenge miyeꞌ tuweinge lalme jande ŋaimune ŋaiye si ŋende lenge miyeꞌ hoi uku ŋaiye yipihinge pupwa si jahyanahme tinge hindi. \v 34 Taꞌe luku pe, lenge miyeꞌ tuweinge wula wula yase moi embere yat ŋaiye ka yetekeꞌe Jisas. Pe ŋupe ŋaiye tinge yetekeꞌe Jisas pe, tinge yiname wusyep bongol yalme kin nange ka osme kekep tinge, kut ka el moinde. \c 9 \s1 Jisas ŋende miꞌme miyeꞌ ŋaiye ŋihip syep kin nule \r (Mak 2.1-12, Luk 5.17-26) \p \v 1 Jisas nanah loumbil pinip pe, kin plihe nerŋe pinip umun nal moi Kaperneam. \v 2 Pe lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ yikirh miyeꞌ ende ŋaiye ŋihip syep kin si nule nate luh yatme Jisas. Pe Jisas bep nal ŋetekeꞌe ŋoihmbwaip tinge ŋaiye teŋeime kin pe, kin ŋaname miyeꞌ ŋaiye ŋihip syep nule luku na, “Lahyambe, yukur na ŋoiheryembe wula wula! Ŋam si mongohe hwap topoꞌe ŋoihmbwaip pupwa nin.” \v 3 Miꞌe pe, lenge jetmam tikin wusyep erŋeme yanange wusyep yale yat titinge na, “Miyeꞌ eꞌe ŋanange wusyep gonombaiꞌe Got!” \v 4 Kom Jisas sisyeme ŋoihmbwaip tinge pe, kin ŋana lenge na, “Detaꞌe lai ti ŋoihmbwaip pupwa liki sai nato yip? \v 5 Ki bwore ŋumwaiye ŋaiye ma mininge tuꞌe leꞌe na, ‘Ŋam si mongohe ŋoihmbwaip pupwa nin’ lakai, ma mininge na, ‘Ambaꞌe luh nin el!’? \v 6 Kom ŋam ma yisam yip ŋaiye pa sisyeme nange Talah tikin Miyeꞌ kin bongol sekete gah kekep eꞌe ŋaiye ka ongohe hwap lalme.” Taꞌe luku pe, Jisas ŋaname miyeꞌ ŋaiye ŋihip syep kin si nule luku na, “Nin tuhur ambaꞌe luh nin pe, el yukoh nin!” \v 7 Miyeꞌ uku tahar pe, kin nal yukoh kin. \v 8 Ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge yetekeꞌe taꞌe luku pe, tinge hiꞌjarnge pe, tinge yirisukwarme Got ŋaiye kin naŋaꞌe bongol taꞌe luku nal lenge miyeꞌ. \s1 Jisas galme Matyu \r (Mak 2.13-17, Luk 5.27-32) \p \v 9 Jisas nasme luh uku pe, kin nanga pe, kin ŋetekeꞌe miyeꞌ ende, naŋ kin Matyu, narp nato yukoh nambaꞌe wuhyau takis.\fig Miyeꞌ ende nambaꞌe takis.|src="LB00309B.tif" size="col" ref="9.9" \fig* Kin ŋaname Matyu na, “Gunde ŋam!” Pe Matyu tahar gande kin. \v 10 \x - \xo 9.10 \xt Luk 15.1-2\x*Ŋupe ŋaiye Jisas ŋono ŋai narp yukoh Matyu pe, lenge miyeꞌ wula ŋaiye yambaꞌe takis topoꞌe lenge miyeꞌ wula ŋaiye yende hwap yat. Tinge yono ŋai yotop Jisas nenge lenge jetalah kin. \v 11 Lenge Farisi syeꞌ yetekeꞌe ŋai uku pe, tinge yisilihme lenge jetalah kin na, “Detaꞌe lai ti jetmam yip ŋono ŋai ŋotop lenge miyeꞌ pupwa ŋaiye taꞌe luku?” \v 12 Jisas ŋasande wusyep tinge luku pe, kin nungwisme wusyep tinge na, “Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yukur yende wahriꞌ epwa pe, tinge yukur ka se yilme dokta ŋaiye yambaꞌe lousep. Kom lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yende wahriꞌ epwa pe, liki se ka yilme dokta. \v 13 \x - \xo 9.13 \xt Hos 6.6, Mat 12.7\x*Yip pa ŋoiheryembe bworerme wusyep tehei tikin Got ŋaiye ŋanange. Yip yil pe, yetekeꞌe wusyep ŋaiye sai nato Tup tikin Got ŋaiye ŋanange na, \q1 Ŋam masande ŋaiye pa yende ŋoihmbwaip bwore bwore yil lenge mitiŋ. \q1 Ŋam gwarnge ŋaiye pa yende ofa pakaiye. \m Ŋam yukur mat ŋaiye mambaꞌe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp bwore bwarme, pakai. Ŋam mat ŋaiye ma mungwis lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yende hwap.” \s1 Jisas ŋanange wusyep me yaŋah ambaran ŋaiye nasme ŋai \r (Mak 2.18-22, Luk 5.33-39) \p \v 14 Miꞌe pe, lenge jetalah tikin Jon tikin Baptais yatme Jisas pe, tinge yisilihme na, “O detaꞌe lai pe, poi topoꞌe lenge Farisi pe, poi masme ŋai ŋup wula wula, kut lenge jetalah nin yukur yasme ŋai?” \v 15 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Ŋaiye miyeꞌ ende kin da dindiꞌ pe, taꞌe lenge bamtihei kin se ka ŋoihmbwaip mane ŋaiye kin narp ŋotop tinge lakai? Pakai. Kom ŋupe ŋaiye tinge si yambaꞌe miyeꞌ uku yenge yal no, yukur kin narp topoꞌe lenge bamtihei kin pe, liki se ka yusme ŋai. \v 16 Yukur miyeꞌ ende tatame ŋaiye ka se otombo ŋaiyuwat ambaran sikirp onote el gerenge map ŋaiye sai temhroŋ mwate ŋaiye si telei. Ŋaiye ka ende tuꞌe luku no, ŋupe ŋaiye ka ungurhme pe, temhroŋ ambaran uku ka tokopoꞌ pe, ka oworꞌe temhroŋ telei ende map embere. \v 17 Yukur miyeꞌ ende ka se uruꞌe pinip wain ambaran el guh yuwor hiꞌ telei ŋaiye taꞌe botol, pakai. Ŋaiye ka ende tuꞌe luku pe, pinip wain ambaran ka tenenem embere pe, yuwor hiꞌ telei ka oworꞌe pe, wain ambaran se ka turuꞌ tus pe, yuwor hiꞌ ki pupwa ko. Kom ki bwore ŋaiye ka uruꞌe wain ambaran el guh yuwor hiꞌ ambaran no, ka hindi hoime si bworerme.” \s1 Jisas ŋende miꞌme lahtuwei ende ŋaiye si wule, topoꞌe tuwei ŋaiye wusuwaꞌe temhroŋ kin \r (Mak 5.21-43, Luk 8.41-56) \p \v 18 Jisas teter narp ŋanange wusyep nal lenge jetalah tikin Jon pe, miyeꞌ embep tikin yukoh jahilyeh titinge Juta natme Jisas pe, kin ŋasarꞌe ŋihipmbep gah sehei me ŋihip Jisas pe, kin ŋaname Jisas na, “Lahtuwei ŋam tukwini wule. Kom na ote ikil syep nin el unuh ti pe, ta plihe tuhur wurp laip.” \v 19 Taꞌe luku pe, Jisas tahar gande miyeꞌ uku nal, topoꞌe lenge jetalah plihe tahar jande Jisas. \v 20 O tuwei ende, wahriꞌ epwa wundehei ti sai nye nyermbe na tatame wahtaip syepumbur umbur hoi. Ti wat sehei me teket Jisas pe, ti wusuwaꞌe temhroŋ syum tikin Jisas. \v 21 Detale, ti ŋoiheryembe tititi na, “Ŋaiye ma musuwaꞌe temhroŋ kin pe, wahriꞌ epwa ŋam se ka miꞌe.” \v 22 Jisas bunjenge bep nal ti pe, kin ŋanange na, “Lahtuwei! Ŋoihmbwaip nin ka si ŋumwaiye. Bilip nin si ŋende nin bwore.” Pe nilyehe sai tuwei uku plihe bwore. \p \v 23 Miꞌe pe, Jisas nato yukoh tikin miyeꞌ embep uku pe, kin ŋetekeꞌ lenge miyeꞌ tuweinge yilil yarp. Topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge yunduhulꞌe tumbuh pe, tinge yende titire embere pupwa. \v 24 Jisas ŋana lenge na, “Yip tuhur yil yangaꞌme lahtuwei eꞌe, yukur ti wule. Pakai. Leꞌe ti wate posoh.” Kom tinge yesenet me kin. \v 25 Kom ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge lalme si yate tas miꞌe pe, Jisas nato narpe syep lahtuwei uku pe, ti tahar. \v 26 Taꞌe luku pe, wusyep ŋaiye kin ŋahraꞌe lahtuwei uku sisil nalꞌe nalꞌe nato distrik uku. \s1 Jisas ŋende miꞌme miyeꞌ hoi ŋaiye ŋembep tangar, topoꞌe miyeꞌ ende ŋaiye mut tingis \p \v 27 Jisas nasme moi uku pe, kin nanga nal. O lenge miyeꞌ ŋembep tangare hoi jande kin. Tinge hindi tambah marnge yanange na, “Krais, talah tikin Dewit! Ŋoihginirme poi hindi!” \v 28 Ŋupe ŋaiye Jisas si nato kohmap meleꞌe pe, lenge miyeꞌ bep tangar hoi uku yatme kin pe, kin ŋisilih lenge hindi na, “Ŋoihmbwaip yip hindi teŋeime ŋam nange ŋam tatame ma mende bwore me ŋembep yip hindi lakai?” Tinge hindi yungwisme wusyep kin na, “Hei, Lahmborenge!” \v 29 Pe Jisas ŋusuwaꞌe ŋembep tinge hindi ŋanange na, “Ŋai uku ka ende gunde ŋaiye ŋoihmbwaip yip si teŋeime ŋam.” \v 30 Pe ŋembep tinge hindi bandar ginir pe, nilyehe sai tinge hindi plihe yetekeꞌe. O Jisas ŋana lenge wusyep bongol nalme tinge hindi na, “Yukur pa yila yinime miyeꞌ ende me ŋaimune ŋaiye si ŋende me yip eꞌe!” \v 31 Kom tinge yal pe, tinge yisilꞌe wusyep me Jisas yember yalꞌe yalꞌe ya yoto distrik uku. \p \v 32 Ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ hoi uku yasme Jisas pe, lenge miyeꞌ tuweinge yenge miyeꞌ ende yatme Jisas. Miyeꞌ uku yipihinge pupwa si gahanahme kin pe, mut kin tingis pe, yukur ka ininge wusyep. \v 33 Kom ŋupe ŋaiye Jisas ginyenme yipihinge pupwa luku tas nal pe, miyeꞌ uku tatame ka ininge wusyep. Pe lenge miyeꞌ tuweinge luku ŋoiheryembe wula wula pe, tinge yanange na, “Poi yukur somohon metekeꞌe ŋai taꞌe leꞌe sai nato Israel.” \v 34 \x - \xo 9.34 \xt Mat 10.25, 12.24, Mak 3.22, Luk 11.15\x*Kom lenge Farisi yanange na, “Miyeꞌ ondoh lenge yipihinge pupwa naŋaꞌe bongol ti, kin ginyenme lenge yipihinge pupwa.” \s1 Jisas ŋoihginirme lenge miyeꞌ tuweinge \p \v 35 \x - \xo 9.35 \xt Mat 4.23, Mak 1.39, Luk 4.44\x*Jisas nalꞌe nalꞌe ŋetekeꞌe moi embere lalme, topoꞌe moi malaih lalme. Kin nalaŋatme lenge sande tekeꞌe gan nato yukoh jahilyeh tinge. Kin nalaŋatme wusyep bwore tikin lemame tikin Got, topoꞌe kin ŋende miꞌme wahriꞌ epwa tetehei lalme ŋaiye sai wahriꞌ tinge. \v 36 \x - \xo 9.36 \xt Nam 27.17, 1Ki 22.17, 2Sto 18.16, Ese 34.5, Mak 6.34\x*Ŋupe ŋaiye kin ŋetekeꞌe lenge miyeꞌ tuweinge wula wula taꞌe luku pe, ŋoihmbwaip kin ginirme tinge. Detale, bongol tinge si miꞌe, topoꞌe ŋoihmbwaip bwore tinge si susukut pe, tinge yanahe yanahe yal taꞌe worsip ŋaiye miyeꞌ embep pakai. \v 37 \x - \xo 9.37 \xt Luk 10.2\x*Taꞌe luku pe, Jisas ŋana lenge jetalah kin na, “Ŋai wula wula si sasarme sai, kom miyeꞌ wah pakai ŋaiye ka talame ŋai.\fig Lenge miyeꞌ tuweinge talame wit.|src="LB00098B.tif" size="col" ref="9.37" \fig* \v 38 Taꞌe luku pe, yip pa yininge wusyep yisilihme Yai tikin wah ŋaiye ka ember lenge miyeꞌ wah ka yila talame ŋai kin yember ilyeh.” \c 10 \s1 Lenge aposel syepumbur umbur hoi \r (Mak 3.13-19, Luk 6.12-16) \p \v 1 Jisas gal lenge jetalah syepumbur umbur hoi yate jahilyeh pe, kin nangang lenge bongol ŋaiye ka jinyen lenge yipihinge pupwa ŋaiye yarp lenge miyeꞌ tuweinge topoꞌe yende miꞌme wahriꞌ epwa lalme. \v 2 Leꞌe naŋ lenge aposel syepumbur umbur hoi: ŋendehei Saimon, naŋ umburꞌe kin tinge jalme Pita, hindi toꞌ kin Andru, topoꞌe Jems hindi toꞌ kin Jon, talah tikin Sebedi hoime, \v 3 topoꞌe Filip hindi Bartolomyu, topoꞌe Tomas hindi Matyu, miyeꞌ ŋaiye nambaꞌe wuhyau takis, topoꞌe Jems talah tikin Alpius topoꞌe Tadius, \v 4 topoꞌe Saimon, kin miyeꞌ titinge Selot hindi Judas Iskariot, miyeꞌ ŋaiye nember Jisas nal syep lenge wachaih. \s1 Jisas nangange wah nal lenge aposel syepumbur umbur hoi \r (Mak 6.7-13, Luk 9.1-5) \p \v 5 Jisas nember lenge miyeꞌ syepumbur umbur hoi uku yal pe, kin syep erŋem lenge ŋanange na, “Pa yil, kom yukur pa yininge yalaŋatme wusyep yil lenge haiten miyeꞌ tuweinge. Topoꞌe yukur pa yininge yalaŋatme wusyep yoto moi embere syeꞌ ŋaiye sai nat Samaria. \v 6 Kut pa yil lenge miyeꞌ tuweinge lalme titinge Israel ŋaiye si talai taꞌe yuwor sip. \v 7 Pa yil pe, pa yininge yalaŋatme wusyep yilme tinge na, ‘Lemame tikin Got si nat sehei miꞌe!’ \v 8 Pa yila yende miꞌme mitiŋ ŋaiye yende wahriꞌ epwa, topoꞌe yahraꞌe lenge mitiŋ ŋaiye si yule, ka plihe tuhur yurp. Yende miꞌme lenge miyeꞌ ŋaiye yambaꞌe wahriꞌ epwa wukeh wukeh, topoꞌe jinyenme lenge yipihinge pupwa ŋaiye yarp ya yoto lenge miyeꞌ tuweinge. Ŋaimune ŋaiye yip yambaꞌe pe, yip yambaꞌe pakaiye. Yukur yip yiche wuhyau yambaꞌe. Taꞌe luku pe, pa yangange pakaiye yil lenge miyeꞌ tuweinge na, yukur pa yambaꞌe yitini me ŋai uku. \v 9 Yukur pa yohor gol, lakai wuhyau silwa, lakai wuhyau kapa yil juh hapwore yip. \v 10 \x - \xo 10.10 \xt 1Ko 9.14, 1Ti 5.18\x*Ŋupe ŋaiye pa yil pe, yukur pa yosop tem, topoꞌe pa yenge temhroŋ hoi, topoꞌe ŋihip hiꞌ hoi, lakai lou yap ŋaiye pa tuse, na pakai supule. Miyeꞌ wah ŋaiye ŋende wah pe, kin se ka ambaꞌe ŋai, topoꞌe ŋaimune ŋaiye kin seheiꞌe. \p \v 11 Ŋupe ŋaiye pa yil yoto moi embere, lakai moi ende pe, pa yahaiꞌe miyeꞌ ende ŋaiye kin bwore bwarme tatame ka ungwisme yip pe, yurp topoꞌe kin yil tutume ŋaiye pa yusme moi uku. \v 12 Ŋaiye yip yala plai yil yoto kohmap pe, yini lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp yukoh uku na, ‘Got ka ŋoih miꞌmiꞌ me yip.’ \v 13 Ŋaiye miyeꞌ tuweinge yarp yukoh uku, ka hriphrip me yip pe, Got ka hriphrip me tinge. Kom ŋaiye yukur ka hriphrip me yip ŋaiye ka yambaꞌe yip pe, ŋoih miꞌmiꞌ tikin Got yukur ka si topoꞌe tinge. Ka si topoꞌme yip. \v 14 \x - \xo 10.14 \xt Apo 13.51\x*Topoꞌe ŋaiye miyeꞌ ende lakai moi ende yukur yambaꞌ yip yenge yal yukoh tinge, lakai yasande wusyep yip pe, yenderenge gurngur ŋaiye sai ŋihip yip yusme moi luku.\f + \fr 10.14 \ft Lenge aposel yende ŋai uku yasambe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp moi embere luku nange tinge si yende pupwa.\f* \v 15 \x - \xo 10.15 \xt Stt 19.24-28, Mat 11.24, Luk 10.4-12\x*Ŋam mana yip bwore mise, ŋup yuwo ŋaiye Got se ka ende wusyep me lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp moi uku pe, nihe syohe ŋaiye ka yambaꞌe pe, ki nengelyembe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp Sodom topoꞌe Gomora.” \s1 Jisas ŋana lenge aposel ŋaiye tinge ka yambaꞌe nihe syohe \p \v 16 \x - \xo 10.16 \xt Luk 10.3\x*Jisas ŋana lenge na, “Yusyunde! Ŋam member yip ma tas bumbumbe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ka yende yumbune yip tuꞌe lenge yuwor telpei. Taꞌe luku pe, pa ŋoiheryembe ŋaiꞌe ŋaiꞌe bworerme yer ti, pa yende. Topoꞌe pa yurp bwore bwarme. \v 17 \x - \xo 10.17 \xt Mak 13.9-11, Luk 12.11-12, 21.12-15\x*Ŋoihme! Ŋam mana yip, lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ se ka yurpe yip yenge yil me sisinge woroh, topoꞌe ka yenge mwah yupwaiꞌe yararahe yip jin yoto yukoh jahilyeh tinge. \v 18 Tinge sisyeme nange yip jetalah ŋam pe, ka yurpe yip jetete yil lenge miyeꞌ ondoh tikin provins topoꞌ lenge kiŋ. Taꞌe luku pe, yip pa yininge yalaŋatme wusyep mise luku yil lenge miyeꞌ uku topoꞌ lenge haiten. \v 19 Ŋupe ŋaiye ka yenge yip yil no, pa jin wusyep pe, yukur pa ŋoiheryembe wula wula me wusyep ŋaiye pa yininge, lakai pa tungwisme tuꞌe la, na pakai. Dindiꞌ ŋup uku pe, Got se ka yul yip wusyep ŋaiye pa yininge kili. \v 20 Wusyep ŋaiye ka tus mut yip pe, liki yukur wusyep yip tip, pakai. Kom wusyep iki natme Yohe Yirise tikin Yai ŋaiye ŋanange nate tas mut yip. \p \v 21 \x - \xo 10.21 \xt Mak 13.12, Luk 21.16\x*Tatai ka ende wusyep me toꞌ kin pe, ka ini lenge miyeꞌ ŋaiye ka yonombe ka ole. Yai ka plihe ende ŋahwikin ilyeh elme lenge talah kin. Topoꞌe lenge talah ka plihe yende wachaih lenge yai mam tinge pe, ka yini lenge miyeꞌ ŋaiye ka yongomb lenge ka yule. \v 22 \x - \xo 10.22 \xt Mat 24.13, 24.9, Mak 13.13, Luk 21.17\x*Lenge miyeꞌ tuweinge lalme ka yende wachaihme yip supule. Detale, yip jetalah ŋam. Kom lahmende miyeꞌ tuweinge ŋaiye jan bongole yal tatame ŋaiye ŋup yuwo pe, Got se ka ungwisme tinge. \v 23 O ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge moi embere syeꞌ ka yende yumbun yip yinir yoto moi uku pe, jirnge yil moi ŋoinde. Ŋam mana yip bwore mise, yip yukur pa yil yoto moi embere lalme ŋaiye sai nato Israel ŋaiye pa yende wah yip lalme miꞌe ti, Talah tikin Miyeꞌ ka ot. \p \v 24 \x - \xo 10.24 \xt Luk 6.40, Jon 13.16, 15.20\x*Jetalah yukur ka se unuh hlaꞌ me jetmam kin, topoꞌe miyeꞌ wah yukur ka se unuh hlaꞌ me miyeꞌ embep kin. \v 25 \x - \xo 10.25 \xt Mat 9.34, 12.24, Mak 3.22, Luk 11.15\x*Taꞌe luku pe, ka yende me lenge jetalah ka ŋahilyeh tuꞌe ŋaiye lenge jetmam. Topoꞌe ka yende me lenge miyeꞌ wah ka ŋahilyeh tuꞌe ŋaiye miyeꞌ embep kin. Ŋam miyeꞌ ondoh yip pe, tinge jalme ŋam Belsebul.\f + \fr 10.25 \ft Belsebul kin Satan.\f* Yip jetalah ŋam pe, tinge se ka yul yip naŋ ŋaiye tikin pupwa supule.” \s1 Miyeꞌ ka hiꞌgirnge Got ilyeh \p \v 26 \x - \xo 10.26 \xt Mak 4.22, Luk 8.17\x*Taꞌe luku pe, yukur pa hiꞌjirnge lenge mitiŋ. Ŋaimune ŋaiye tukwini ŋam yul mana yip pe, pa yuworꞌe yininge yil halhale ŋaiye lenge mitiŋ lalme ka yisyunde. Wusyep tase lalme luku pa yininge yil halhale. \v 27 Wusyep mune ŋaiye ŋam mana yip moto yepelmbe pe, pa yininge wusyep uku ŋupe ŋaiye ŋau ka oworꞌe. Topoꞌe wusyep tase ŋaiye yip syumbe yenge mungwim yisande ŋumwaiye pe, pa yil jin tus halhale yininge yoworꞌe yil lenge miyeꞌ tuweinge lalme. \v 28 Yukur pa hiꞌjirnge lenge lahmende miyeꞌ tuweinge ŋaiye ka yumbip no, pa yule, na pakai. Detale, yukur ka yende yumbune yipihinge bwore ŋaiye narp nato meleꞌe. Pa hiꞌjirnge Got ilyeh ŋaiye kin tatame ka ende yumbune wahriꞌ orope topoꞌe yipihinge bwore. \v 29 Lenge miyeꞌ tatame ka yiche wuhyau ŋeser talah ende ŋaiye ka yambaꞌe ŋinjet mekerep hoi. Kom Yai yip kin bepteme lenge ŋinjet uku bworerme. Topoꞌe Got kin sisyeme ŋup tikin ŋinjet ilyeh ilyeh ŋaiye ka tumbe e guh kekep. \v 30 O ŋaiye yip pe, Got si gonose ŋondoh waih lalme ŋaiye sai ŋondoh yip. \v 31 Taꞌe luku pe, yukur pa hiꞌjirnge lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ka yende yip tuꞌe lai. Yip ŋoinde tikin supule yengelyembe lenge ŋinjet. \s1 Yukur ya hiꞌe ŋaiye ya mininge moworꞌe member naŋ tikin Krais \p \v 32 Ŋaiye miyeꞌ ende ka ininge oworꞌe ember naŋ ŋam guh kekep eꞌe pe, ŋam ma mininge moworꞌe member naŋ kin guh ŋembep Yai ŋam ŋaiye narp nanah moihlaꞌ. \v 33 \x - \xo 10.33 \xt 2Ti 2.12\x*Kom ŋaiye lahmende ka inise naŋ ŋam guh kekep eꞌe pe, ŋam ma minise naŋ kin guh ŋembep Yai ŋam mi munuh moihlaꞌ. \s1 Jisas yukur nenge ŋoihmbwaip ŋumwaiye nat, kom kin nenge wachaih nat \p \v 34 Yukur pa ŋoiheryembe nange ŋam mat pe, ŋam menge ŋoihmbwaip ŋumwaiye mat kekep eꞌe, pakai, kom ŋam menge wachaih mat. \v 35 \x - \xo 10.35 \xt Mai 7.6\x*Ŋam mat ŋaiye talah miyeꞌ ka ende wachaihme yai kin. Topoꞌe lahtuwei ta wunde wachaihme mam ti, topoꞌe mihin ta wunde wachaihme mamiyen ti. \v 36 O lenge bamtihei ŋaiye kitikin miyeꞌ pe, tinge ka yende wachaihme kin. \p \v 37 Lahmende ŋaiye ŋende nihararme yai mam kin ŋembere nengelyembe ŋaiye kin ŋende nihararme ŋam pe, kin yukur jetalah ŋam. Topoꞌe lahmende ŋaiye ŋende nihararme lahtuwei topoꞌe lahmiyeꞌ kin ŋembere nengelyembe ŋaiye kin ŋende nihararme ŋam pe, kin yukur ka orp tuꞌe jetalah ŋam. \v 38 \x - \xo 10.38 \xt Mat 16.24, Mak 8.34, Luk 9.23\x*Topoꞌe lahmende ŋaiye yukur nikirh loutungwarmbe kin no, kin gande ŋihip wutuꞌ ŋam pe, kin yukur narp taꞌe jetalah ŋam. \v 39 \x - \xo 10.39 \xt Mat 16.25, Mak 8.35, Luk 9.24, 17.33, Jon 12.25\x*Topoꞌe lahmende ŋaiye kin ŋoiheryembe nange ka ungwisme narp kitikin no, ka se orp bwore supule pe, liki se ka talai. Kut lahmende ŋaiye ka iche yumbune wahriꞌ kin ŋaiye ende wah ŋam pe, se ka etekeꞌe ŋaisep kin. \s1 Lahmende ŋaiye nungwisme lenge miyeꞌ tuweinge tikin Krais pe, kin ka ambaꞌe yitini bwore \p \v 40 \x - \xo 10.40 \xt Mak 9.37, Luk 9.48, 10.16, Jon 13.20\x*“Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yambaꞌe yip pe, luku taꞌe ŋaiye tinge yambaꞌ ŋam. Topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yambaꞌe ŋam pe, tinge yambaꞌe Yai Got ŋaiye kin nember ŋam mat. \v 41 Miyeꞌ ŋaiye kin nambaꞌe profet tikin Got nala bepteme kin pe, Got se ka aŋaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore ŋahilyeh tuꞌe ŋaiye lenge profet yambaꞌe. Topoꞌe miyeꞌ ŋaiye nambaꞌe miyeꞌ ŋaiye narp bwore bwarme nal ŋembep tikin Got pe, miyeꞌ uku se ka ambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore tuꞌe ŋaiye miyeꞌ bwore luku nambaꞌe. \v 42 Yip pa sisyeme tuꞌe leꞌe, ŋaiye miyeꞌ ende ka aŋaꞌe pinip sikirp elme miyeꞌ lakai tuwei ende ŋaiye yarp taꞌe jetalah ŋam pe, ŋam manange bwore mise, kin se ka ambaꞌe yitini kin.” \c 11 \s1 Jon tikin Baptais nember lenge jetalah kin yalme Jisas \r (Luk 7.18-35) \p \v 1 Ŋupe ŋaiye Jisas nangange wusyep bongol uku nal lenge jetalah syepumbur umbur hoi miꞌe pe, kin nasme moi uku pe, kin nal ŋoto moi embere lalme ŋanange nalaŋatme wusyep tikin Got nalme lenge miyeꞌ tuweinge. \v 2 Ŋupe ŋaiye Jon tikin Baptais narp mwahupwaiꞌe no, kin ŋasande wusyep me ŋaimune ŋaiye Krais ŋende pe, kin nember lenge jetalah kin syeꞌ yal yetekeꞌe Jisas. \v 3 Tinge yisilihme Jisas na, “Na ini poi! Taꞌe nin Krais ilyeh ŋaiye si nat lakai, teter ya murp meseperhme lahende topoꞌe?” \v 4 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Pa plihe yil yinime Jon junde ŋaimune ŋaiye yip si yisande yetekeꞌe. \q1 \v 5 \x - \xo 11.5 \xt Ais 35.5-6, 61.1\x*Lenge mitiŋ ŋaiye ŋembep tinge tangar pe, \q1 tinge plihe yingilise ŋembep tinge jah, \q1 topoꞌe miyeꞌ tuweinge ŋaiye ŋihip tinge pupwa pe, \q1 mindemboi ka jin yaŋah bwore, \q1 topoꞌe lenge miyeꞌ ŋaiye yambaꞌe wahriꞌ epwa wukeh wukeh plihe tahar bwore. \q1 Topoꞌe lenge mitiŋ ŋaiye mungwim tinge si kwot, plihe yisande wusyep. \q1 Topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye si yule, plihe tahar yarp. \q1 Topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ŋaipwa ŋiꞌ yisande wusyep mise tikin Got. \q1 \v 6 Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yukur yasme ŋoihmbwaip tinge \q1 ŋaiye teŋeime ŋam pe, Got ka ŋoih miꞌmiꞌ me tinge.” \p \v 7 Ŋupe ŋaiye lenge jetalah tikin Jon si yal miꞌe pe, Jisas ŋanange wusyep nal lenge miyeꞌ tuweinge me Jon. Kin ŋana lenge na, “Ŋupe ŋaiye yip yal moi gungurar ŋaiye yetekeꞌe Jon pe, yip ŋoiheryembe nange pa yetekeꞌe ŋaimune? Taꞌe yip yala yetekeꞌe yohe ŋililyehme ŋereh ende lakai? \v 8 Yip yal uku ŋaiye pa yetekeꞌe ŋaimune? Taꞌe yip yal ŋaiye pa yetekeꞌe miyeꞌ ende dendeꞌ hihyilih ŋaiye tikin miꞌ supule? Lenge miyeꞌ ŋaiye dendeꞌ hihyilih taꞌe luku pe, tinge yarp yukoh titinge kiŋ. \v 9 Kom yini ŋam! Yip yala yetekeꞌe ŋaimune yil uku? Yip yala yetekeꞌe profet ende lakai? Hei! Ŋam mana yip, profet uku ŋaiye yip yetekeꞌe pe, kin nengelyembe profet lalme. \v 10 \x - \xo 11.10 \xt Mal 3.1\x*Miyeꞌ ilyeh uku ti, wusyep tikin Got ŋaiye sai nato tup ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Ŋam ma member miyeꞌ ende ka el yerme nin \q1 ŋaiye ka ininge alaŋatme wusyep ŋam. \q1 Pe kin ka ende miꞌmiꞌ me yaŋah nin. \p \v 11 Ŋam mana yip bwore mise, Jon tikin Baptais kin nengelyembe lenge miyeꞌ lalme ŋaiye yarp kekep eꞌe somohonme na tatame tukwini. Kom miyeꞌ ŋaiye narp miyeꞌ pakaiye nato lemame tikin Got pe, kin nengelyembe Jon. \v 12 \x - \xo 11.12 \xt Luk 16.16\x*Dindiꞌ ŋup ŋaiye Jon ŋanange wusyep kin nate tatame tukwini leꞌe pe, lenge miyeꞌ bongol yarmbe yende wah nihe ŋaiye ka yende yumbune lemame tikin moihlaꞌ. Pe tinge yaŋaꞌe nihe syohe embere embere pupwa yalme lemame tikin Got.\f + \fr 11.12 \ft Wusyep Grik yukur tas gondoume ŋaiye ves 11.12. Miyeꞌ syeꞌ ŋoiheryembe nange Jisas kin ŋanange wusyep nal lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ ŋaiye ŋoiheryembe nange ka yurmbe no, ka jinyen lenge Rom, taꞌe luku no, ka ende miꞌ me ŋahwikin tikin Got ŋaiye ka ende lemame kin ka si kekep eꞌe.\f* \v 13 Wusyep erŋeme tikin Moses topoꞌe lenge profet lalme yanange wusyep me lemame tikin Got ŋaiye ka ot. Tinge yanange wusyep ilyeh uku ya tatame ŋup tikin Jon Baptais. \v 14 \x - \xo 11.14 \xt Mal 4.5, Mat 17.10-13, Mak 9.11-13\x*Taꞌe luku pe, ŋaiye yip ŋoiheryembe nange wusyep ŋam mise pe, profet Elaija ka ot pe, luku ki ŋanange nalme Jon tikin Baptais. \v 15 Lahmende ŋaiye mungwim sai pe, yisyunde wusyep uku! \p \v 16 Ma miyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye tukwini tuꞌe la, ma mininge wusyep tap mune? Tinge taꞌe lenge lahmakerep ŋaiye yarp yal yoto moi jahilyeh. Lenge mekerep syeꞌ tambah yal lenge mekerep syeꞌ yanange na, \v 17 ‘Poi mosoko wenersep tikin dindiꞌ, kom yukur yip yukulꞌme wahriꞌ, topoꞌe poi mosoko wenersep miyeꞌ nule, kom yukur yip yilil!’ \v 18 Ŋupe ŋaiye Jon nat pe, kin nasme ŋai topoꞌe yukur ŋonoꞌe pinip wain. Pe lenge mitiŋ lalme yanange na, ‘Yipihinge pupwa ende narp nato kin!’ \v 19 Topoꞌe ŋupe ŋaiye Talah tikin Miyeꞌ nat pe, kin ŋono ŋai topoꞌe ŋonoꞌe pinip wain pe, lenge mitiŋ lalme yanange na, ‘Yetekeꞌe miyeꞌ eꞌe! Kin miyeꞌ ŋaiye ŋono ŋai embere, topoꞌe ŋonoꞌe pinip wain embere sekete. Kin ŋimei titinge lenge miyeꞌ ŋaiye yambaꞌe wuhyau takis, topoꞌe lenge mitiŋ ŋaiye yende hwap.’ Kom poi miyarꞌe sande tekeꞌe topoꞌe wah tikin miyeꞌ ŋupe ŋaiye poi metekeꞌe ŋaisep teŋei.” \s1 Ŋoihginir me lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yukur yimbilme ŋoihmbwaip \r (Luk 10.13-15) \p \v 20 Jisas ŋende wah bongol supule nato moi embere syeꞌ, kom lenge miyeꞌ tuweinge yukur yimbilme ŋoihmbwaip yasme pupwa tinge. Taꞌe luku pe, Jisas ŋihyel lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp ya yoto moi embere luku. \v 21 \x - \xo 11.21 \xt Ais 23.1-18, Ese 26.1–28.26, Jol 3.4-8, Amo 1.9-10, Sek 9.2-4\x*Kin ŋanange na, “Ŋoihginirme yip lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp moi embere Korasin. Topoꞌe ŋoihginirme yip lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp Betsaida. Ŋaiye ma mende mirakel leꞌe guh ŋembep lenge Tair topoꞌe Saidon ŋaiye ŋam si mende gwah ŋembep yip eꞌe pe, tinge somohon ka yimbilme ŋoihmbwaip yusme hwap ŋaiye tinge yende. Tinge se ka juh temhroŋ ŋosohe, topoꞌe tereꞌ nihyeh sasambe ŋoihginir titinge ŋaiye tinge si yende hwap. \v 22 Kom ŋam mana yip bwore mise, ŋup yuwo ŋaiye Got ka iyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge lalme pe, Got se ka ŋoihginir sikirp lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp Tair topoꞌe Saidon. Kut ŋaiye yip lope, pakai supule! \p \v 23 \x - \xo 11.23 \xt Stt 19.24-28, Ais 14.13-15\x*O yip miyeꞌ tuweinge Kaperneam, taꞌe ka yahraꞌe yip yenge yil yunuh moihlaꞌ, lakai? Pakai supule! Got se ka iche yip e guh hel. Mirakel leꞌe ŋaiye tukwini ŋam mende gwah ŋembep yip eꞌe pe, ŋaiye somohon miyeꞌ ende ka el la ende guh ŋembep lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp moi embere Sodom, ka yimbilme ŋoihmbwaip pe, tukwini moi embere Sodom uku ka si. \v 24 \x - \xo 11.24 \xt Mat 10.15, Luk 10.12\x*Kom yip pa sisyeme tuꞌe leꞌe, nato ŋup yuwo tikin ŋaiye Got ka ende wusyep pe, kin se ka ŋoihginirme Sodom sikirp. Kut ŋaiye yip pe, pakai.” \s1 Yip pa yutme Jisas pe, pa yambaꞌe yohe \r (Luk 10.21-22) \p \v 25 Ŋup uku pe, Jisas ŋanange na, “Yai, nin Lahmborenge tikin moihlaꞌ topoꞌe kekep. Ŋam hriphrip me nin supule. Detale, nin ŋinise wusyep uku nal lenge mitiŋ ŋaiye ŋondoh mape, kut nin nasambe lenge mitiŋ ŋaiye taꞌe lenge lahmakerep. \v 26 Mise, Yai, nin gande ŋasande nitei pe, nin ŋende gande taꞌe luku. \v 27 \x - \xo 11.27 \xt Jon 1.18, 3.35, 10.15\x*Yai ŋam si pwale ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme nat syep ŋam. Topoꞌe yukur miyeꞌ ende sisyeme Talah. Yai ilyeh kin sisyeme Talah. Topoꞌe yukur miyeꞌ ende kin sisyeme Yai. Talah ilyeh topoꞌe lenge mitiŋ ŋaiye Talah si sambe Yai nalme tinge pe, tinge luku, tinge sisyeme Yai. \p \v 28 Yip lenge mitiŋ ŋaiye yende wah nihe, topoꞌe yikirh mane embere embere pe, yip lalme yutme ŋam ŋaiye ma mende yip pa yambaꞌe yohe. \v 29 \x - \xo 11.29 \xt Jer 6.16\x*Yip pa junde ŋam pe, ŋam ma mikirh mane topoꞌe yip. Pe ma yul yip sande tekeꞌe. Ki yukur nihme yip ŋaiye pa yende ŋaimune ŋaiye ŋam misilih yip ŋaiye pa yende. Detale, ŋam miyeꞌ michukor, topoꞌe ŋam tale ŋam tanam. Pe yip pa yambaꞌe yohe. \v 30 Yukur ki nihe ŋaiye pa junde ŋam, topoꞌe mane ŋaiye ŋam yal yip ŋaiye pa yikirh pe, ki bwore huhwai.” \c 12 \s1 Wusyep erŋeme tikin Sabat \r (Mak 2.23-28, Luk 6.1-5) \p \v 1 \x - \xo 12.1 \xt Lo 23.25\x*Ŋup ende nato Sabat pe, Jisas gande ŋahwikin ŋaiye nato wah wit. Lenge jetalah kin yisande nimbot pe, tinge yemberehe wit esep syeꞌ yono. \v 2 Ŋupe ŋaiye lenge Farisi yetekeꞌe taꞌe luku pe, tinge yiname Jisas na, “Etekeꞌe luku! Lenge jetalah nin si yoworꞌe wusyep erŋeme poi ŋaiye tinge yende taꞌe luku jah ŋup tikin Sabat.” \v 3 \x - \xo 12.3 \xt 1Sam 21.1-6\x*Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Taꞌe yip yukur jonose wusyep me ŋaimune ŋaiye Dewit ŋende, ŋupe ŋaiye kin nenge lenge miyeꞌ yaŋam kin yisande nimbot? \v 4 \x - \xo 12.4 \xt Wkp 24.9\x*Ŋupe ŋaiye kin nato yukoh tikin Got pe, kin nambaꞌe kakah uku ŋaiye lenge pris si yende ofa yalme Got pe, kin nambaꞌe nenge lenge miyeꞌ yaŋam kin yono. Kom lenge pris ilyehme tinge tatame ka yono kakah uku, kut lenge mitiŋ pakaiye pakai. \v 5 \x - \xo 12.5 \xt Nam 28.9-10\x*Taꞌe yip yukur jonose wusyep erŋeme tikin Moses ŋaiye ŋanange na, nye nyermbe nato Sabat pe, lenge pris ka yende wah yil yoto yukoh yirise. Pe luku tinge si yoworꞌe wusyep erŋeme tikin Sabat. Kom luku pe, tinge yukur yende hwap. \v 6 Ŋam mana yip bwore mise, miyeꞌ ŋaiye tukwini narp eꞌe pe, kin bongol supule nengelyembe yukoh yirise. \v 7 \x - \xo 12.7 \xt Hos 6.6, Mat 9.13\x*Wusyep ŋaiye sai nato tup ŋanange na, \q1 Ŋam masande ŋaiye pa yende ŋoihmbwaip bwore bwore yil lenge mitiŋ. \q1 Kut ŋaiye yesekeh yuwor ende ofa pe, pakai. \m Topoꞌe ŋaiye yip si sisyeme wusyep eꞌe pe, yukur pa yember mane yil lenge jetalah ŋam. Tinge yukur yende hwap. \v 8 Taꞌe luku pe, ŋam Talah tikin Miyeꞌ, ŋam Lahmborenge tikin Sabat.” \s1 Jisas ŋende bworerme miyeꞌ ŋaiye syep kin si nule bilmbil nato Sabat \r (Mak 3.1-6, Luk 6.6-11) \p \v 9 Jisas nasme luh uku pe, kin nato yukoh jahilyeh tinge. \v 10 Pe miyeꞌ ende ŋaiye narp uku pe, syep kin si nule bilmbil. O lenge Farisi syeꞌ homboꞌe yahaiꞌe wusyep topoꞌe Jisas nange kin si ŋende hwap ende pe, tinge yisilihme na, “O wusyep erŋeme poi ki ŋanange nange tatame ya mende miꞌme wahriꞌ epwa moto ŋup tikin Sabat, lakai pakai?” \v 11 \x - \xo 12.11 \xt Luk 14.5\x*Jisas nungwisme wusyep tinge na, “O ŋaiye ŋende yip ka embepteme yuwor sip no, ŋoinde ka tumbe el guh ŋeheh oto ŋup tikin Sabat pe, pa si yil juh yosoko worsip uku yenge yunuh, lakai pakai? \v 12 Kut miyeꞌ kin nengelyembe yuwor sip. Ki bwore ŋaiye ya mungwisme miyeꞌ ende moto ŋup tikin Sabat.” \v 13 Miꞌe pe, kin ŋaname miyeꞌ uku ŋaiye syep kin si nule bilmbil na, “Kete syep nin bwarme.” Miyeꞌ uku kete syep kin bwarme pe, ki bwore ŋahilyeh taꞌe syepumbur. \v 14 Taꞌe luku pe, lenge Farisi tangal yal jah ilyeh yupwaiꞌe wusyep tase ŋaiye ka yonombe Jisas ka ole. \s1 Jisas kin miyeꞌ nalaŋatme tikin Got \p \v 15 Ŋupe ŋaiye Jisas ŋasande wusyep ŋaiye tinge yanange tase tase pe, kin nasme moi embere luku kin nal. O lenge miyeꞌ tuweinge wula wula tinge jande kin yal pe, kin ŋende miꞌme wahriꞌ epwa ŋaiye sai lenge miyeꞌ tuweinge lalme. \v 16 Pe kin ŋana lenge wusyep bongol ŋaiye yukur ka yisilꞌe yember wusyep naŋ kin. \v 17 Kin ŋende ŋai uku bwore mise gande wusyep ŋaiye Got ŋanange nat mut profet Aisaia. \q1 \v 18 \x - \xo 12.18 \xt Ais 42.1-4\x*Leꞌe miyeꞌ wah ŋam ŋaiye ŋam si malaŋatme. \q1 Ŋam mende nihararme kin pe, ŋoihmbwaip ŋam hriphrip me kin supule. \q1 Ŋam ma member Yohe Yirise ŋam ka ote guhunuhme kin. \q1 Pe kin ka ininge alaŋatme wusyep me yaŋah ŋaiye Got ka iyarꞌe \q1 lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye yarp kekep pe, luku ki bwore bwarme. \q1 \v 19 Kin yukur ka tuhwar, topoꞌe ka se ininge wusyep marnge yohe timbiya. \q1 Lahende yukur ka se yusyunde wonge kin yinir yaŋah yaŋah. \q1 \v 20 Kin yukur ka se ahraꞌe ŋoihmbwaip nihe elme lahmende \q1 ŋaiye pupwa pilpil. \q1 Kin miyeꞌ michukor pe, yukur tatame ŋaiye ka se ende yumbune \q1 lenge mitiŋ ŋaiye yukur tatame ka se yungwisme tititinge. \q1 Kin ka ende wah el tutume ŋaiye ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme ka si bwore. \q1 \v 21 Lenge haiten miyeꞌ tuweinge topoꞌe mitiŋ lalme \q1 ka yaŋaꞌe ŋoihmbwaip yilme kin pe, ka ungwisme tinge. \s1 Tinge yanange nange Jisas ŋende mirakel topoꞌe bongol tikin yipihinge pupwa Belsebul \r (Mak 3.20-30, Luk 11.14-23, 12.10) \p \v 22 Ŋup uku pe, lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ yenge miyeꞌ ende ŋaiye yipihinge pupwa si gahanahme kin yatme Jisas. Miyeꞌ uku ŋembep kin si tangar, topoꞌe yukur ka maka ininge wusyep. Pe Jisas ŋende miꞌme wahriꞌ epwa kin pe, kin tatame ka ininge wusyep, topoꞌe kin ningilise ŋembep gah ŋetekeꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe. \v 23 Lenge miyeꞌ tuweinge lalme luku yetekeꞌe gunguru plaime ŋaimune ŋaiye Jisas si ŋende. Tinge yisilih na, “Liki taꞌe Krais, Talah tikin Dewit lakai?” \v 24 \x - \xo 12.24 \xt Mat 9.34, 10.25\x*Ŋupe ŋaiye lenge Farisi yisande wusyep uku pe, tinge yungwisme wusyep lenge miyeꞌ tuweinge luku na, “Bongol tikin Belsebul ŋaiye miyeꞌ ondoh lenge yipihinge pupwa sai topoꞌe miyeꞌ uku ti, kin ginyenme lenge yipihinge pupwa.”\f + \fr 12.24 \ft +\ft Belsebul kin Satan.\f* \p \v 25 Jisas si sisyeme ŋaimune ŋaiye tinge ŋoiheryembe pe, kin ŋana lenge na, “O ŋaiye kantri ende ka yoworꞌe hoime no, ka yurmbe pe, ka yende yumbune tititinge. Topoꞌe ŋaiye lenge miyeꞌ titinge moi ende, lakai bamtihei ende ka yoworꞌe tititinge hoime no, ka yurmbe pe, bamtihei uku ka yende yumbune tititinge. \v 26 Taꞌe luku pe, ŋaiye Satan ka ginyenme yipihinge pupwa kitikin pe, kin si ŋoworꞌe kitikin nal hoime pe, sehei kin ka miꞌe ko. \v 27 Yip yanange nange Belsebul pwale bongol ŋaiye ŋam gwinyenme yipihinge pupwa kin pe, lahmende nungwisme lenge bamtihei yip ŋaiye tinge jinyenme lenge yipihinge pupwa tikin Satan? Taꞌe luku pe, lenge bamtihei yip uku ka yasamb yip nange wusyep yip yukur mise, pakai. \v 28 Leꞌe Yohe Yirise tikin Got ŋaiye pwale bongol no, ŋam gwinyenme lenge yipihinge pupwa tikin Satan. Topoꞌe ki yasamb yip nange lemame tikin Got si nate sai topoꞌme yip. \p \v 29 Lahende yukur tatame ŋaiye ka se oworꞌe e oto yukoh tikin miyeꞌ bongol ende no, ka ambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe kin lalme. Kom ŋendehei ka hihwai upwaiꞌe miyeꞌ bongol uku yer ti, ka se ambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme ŋaiye ŋanar yukoh kin. \v 30 \x - \xo 12.30 \xt Mak 9.40\x*Lahmende ŋaiye yukur ŋimei ŋam pe, liki kin da ende wachaihme ŋam. Topoꞌe miyeꞌ ŋaiye yukur nungwisme ŋam garas lenge miyeꞌ tuweinge nenge nate nember ŋilyeh pe, liki kin ginyen lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ka yil wohe. \v 31 Taꞌe luku pe, ŋam da mini yip tuꞌe leꞌe, Got se ka ongohe hwap lalme, topoꞌe wusyep pupwa ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge yanange. Kom miyeꞌ lakai tuwei ende ŋaiye ka yininge wusyep pupwa yilme Yohe Yirise pe, Got yukur ka se ongohe hwap tinge luku, pakai supule. \v 32 \x - \xo 12.32 \xt Luk 12.10\x*Kut lahende ŋaiye ka yininge wusyep pupwa yilme Talah tikin Miyeꞌ pe, Got se ka ongohe hwap tinge luku. Kom lahende ŋaiye ka yininge wusyep pupwa yilme Yohe Yirise pe, Got yukur ka se ongohe hwap tinge tukwini dindiꞌ eꞌe ka si e tutume ŋupe ŋaiye lemame tikin Got ka ote tus halhale.” \s1 Lou pupwa teŋei lousep pupwa \p \v 33 \x - \xo 12.33 \xt Mat 7.20, Luk 6.44\x*Lou ŋaiye bwore supule pe, lousep kin se ka bwore topoꞌe. O lou ŋaiye pupwa pe, lousep kin pupwa. Lenge miyeꞌ tinge yetekeꞌe lousep yer ti, tinge sisyeme na, lou uku bwore lakai pupwa. \v 34 \x - \xo 12.34 \xt Mat 3.7, 15.18, 23.33, Luk 3.7, 6.45\x*Yip miyeꞌ pupwa ŋaiye taꞌe lenge hwaŋ. Yip yanange wusyep pupwa, detale, yip pupwa. Miyeꞌ ŋaiye ŋanange wusyep pe, kin ŋanange wusyep gande ŋaimune ŋaiye sai nato ŋoihmbwaip kin. \v 35 Miyeꞌ bwore kin ŋende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore gande ŋoihmbwaip bwore. Kut miyeꞌ pupwa pe, kin ŋende ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa gande ŋoihmbwaip pupwa ŋaiye sai nato kin. \v 36 Kom ŋam mana yip, ŋup yuwo ŋaiye Got ka iyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge lalme pe, Got se ka ŋoiheryembe el wusyep lalme ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge ilyeh ilyeh yanange pe, ka iyarꞌe tinge. \v 37 Wusyep nitei ŋaiye ŋanange luku pe, Got se ka iyarꞌe nin gunde wusyep nin uku ŋaiye nin miyeꞌ bwore lakai nin miyeꞌ pupwa. \s1 Lenge miyeꞌ syeꞌ yisilihme Jisas ŋaiye ka ende mirakel \p \v 38 \x - \xo 12.38 \xt Mat 16.1, Mak 8.11, Luk 11.16\x*Miꞌe pe, lenge jetmam syeꞌ tikin wusyep erŋeme topoꞌ lenge Farisi syeꞌ tahar yiname Jisas na, “Jetmam, poi masande ŋaiye ya metekeꞌe na ende mirakel ende. Taꞌe luku pe, poi ya sisyeme nange nin Krais, Miyeꞌ alaŋatme tikin Got.” \v 39 \x - \xo 12.39 \xt Mat 16.4, Mak 8.12\x*Kom kin nungwisme wusyep tinge na, “Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye tukwini ŋup eꞌe pe, tinge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yende hwap, topoꞌe tinge yukur sisyeme Got. Yip yisilih ŋam ŋaiye pa yetekeꞌe mirakel, kom pakai. Kut mirakel ilyeh ŋaiye pa yetekeꞌe pe, wutuꞌ tikin profet Jona. \v 40 \x - \xo 12.40 \xt Jna 1.17\x*Yaŋah ilyeh uku ŋaiye Jona tahaiꞌ ŋup hun nato tapam ŋuyoꞌ pe, Talah tikin Miyeꞌ ka tihiꞌ ŋup hun e guh ŋeheh. \v 41 \x - \xo 12.41 \xt Jna 3.5\x*Ŋup yuwo ŋaiye Got ka iyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge lalme pe, lenge miyeꞌ tuweinge titinge Ninive ka tuhur jin wusyep kot pe, tinge ka yininge yoworꞌe yember hwap pupwa ŋaiye yip yende. Detale, ŋupe ŋaiye Jona ŋanange nalaŋatme wusyep Got nalme tinge pe, tinge yimbilme ŋoihmbwaip yasme hwap pupwa ŋaiye tinge si yende. Kom miyeꞌ ende ŋaiye tukwini narp bumbe yip pe, kin bongol supule nengelyembe Jona. Kom yip yukur yimbilme ŋoihmbwaip. \v 42 \x - \xo 12.42 \xt 1Ki 10.1-10, 2Sto 9.1-12\x*Ŋup yuwo ŋaiye Got ka ende wusyep kot me lenge miyeꞌ tuweinge lalme pe, tuwei ondoh ŋaiye warp Syiba, ta tuhur gwin wusyep kot pe, ta wininge worꞌember hwap pupwa yip ŋaiye tukwini yip yende. Detale, tuwei uku ti warp wal kekep umbur, kom ti wat ŋaiye ta wusyunde ŋoihmbwaip bwore bwore tikin Solomon ŋaiye ŋanange. Kom miyeꞌ ende ŋaiye tukwini narp eꞌe pe, kin nengelyembe Solomon supule.” \s1 Yipihinge pupwa kin plihe nat \p \v 43 “Ŋupe ŋaiye yipihinge pupwa nasme miyeꞌ ende no, kin nalꞌe nalꞌe nato moi gungurar pe, kin nahaiꞌe luh moi ŋaiye ka orp. Kom yukur kin ŋetekeꞌe luh ende ŋaiye ka orp. \v 44 Pe kin ŋanange wusyep me kitikin na, ‘Ma plihe mila moto murp yukoh ŋam ŋaiye ŋam si marp yer.’ Ŋupe ŋaiye kin nat no, kin ŋetekeꞌe yukoh uku sai pakaiye, topoꞌe tinge si yuhwarnge gurngur yende miꞌme yukoh uku. \v 45 Miꞌe pe, kin plihe na nambaꞌ lenge yipihinge pupwa syepumbur hoi nenge lenge nat ŋaiye tikin pupwa supule yengelyembe kin. Tinge lalme yat yoto pe, tinge yarp uku. Pe miyeꞌ uku somohon kin sikirp bwore, o tukwini pe, kin nal pupwa supule ko. Ŋahwikin ilyeh uku ka ot lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye tukwini yende hwap.”\f + \fr 12.45 \ft Jisas gonombaiꞌe wusyep lenge Farisi ŋaiye yanange yalaŋatme.\f* \s1 Mam tikin Jisas wenge lenge toꞌ yuwon Jisas yata yetekeꞌe kin \r (Mak 3.31-35, Luk 8.19-21) \p \v 46 Jisas teter ŋanange wusyep nal lenge miyeꞌ tuweinge pe, mam kin wenge lenge toꞌ yuwon kitikin yate jere. Tinge jan tas wicherꞌ pe, tinge yala yininge wusyep yotop kin. \v 47 Miyeꞌ ende ŋaname na, “Mam nin wenge lenge toꞌ yuwon nin jan tas wicherꞌ de ka top nin yininge wusyep.” \v 48 Kom kin nungwisme wusyep nalme miyeꞌ uku ŋaiye ŋaname wusyep na, “Mam ŋam lahmende, topoꞌe lenge toꞌ yuwon ŋam, tinge lahmende?” \v 49 Miꞌe pe, kin nalaŋatme syep nal lenge jetalah kin ŋanange na, “Leꞌe mam ŋam, topoꞌ lenge toꞌ yuwon ŋam eꞌe! \v 50 Lahmende ŋaiye ŋende ŋaimune gande ŋasande Yai ŋam ŋaiye narp nanah moihlaꞌ pe, kin toꞌ ŋam, ti mihyen ŋam, topoꞌe ti mam ŋam.” \c 13 \s1 Jisas ŋanange wusyep tapimbilme ŋaiye miyeꞌ nangalai wit esep nal wah \r (Mak 4.1-9, Luk 8.4-8) \p \v 1 Ŋau ilyeh uku pe, Jisas nasme yukoh uku pe, kin na narp nal pinip umun tikih. \v 2 \x - \xo 13.2 \xt Luk 5.1-3\x*Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye jahilyeh yarp uku pupwa wula sekete pe, kin plai nato narp loumbil pinip. Kut lenge miyeꞌ tuweinge luku yarp yal pinip umun tikih. \v 3 Jisas ŋanange wusyep tapimbilme wula wula nalme tinge. Kin ŋanange na, “Ŋup ende pe, miyeꞌ ende nal nangalai wit esep nal wah.\fig Miyeꞌ ende nangalai wit esep nal wah.|src="LB00094B.tif" size="col" ref="13.3" \fig* \v 4 Ŋupe ŋaiye kin nangalai wit esep gan nato wah pe, syeꞌ gah nal ŋahwikin pe, lenge ŋinjet yate yono wit ŋesep lalme luku. \v 5 Kut syeꞌ gah nal kekep ŋaiye erngenem topoꞌe ŋeser. Wit ŋesep uku gere anah hwihwaiye, kom kekep yukur na gah nal. \v 6 Pe ŋupe ŋaiye ŋau anah no, kin noworꞌe dainge gah gate wit uku ŋaiye gere anah pe, kin ŋataiꞌ pe, kin nule ko. Detale, nam kin pakai pe, yukur ki keteme kekep ŋom. \v 7 O wit esep syeꞌ gah nal ŋoto mwah senge pe, mwah senge luku nare tatme wit esep ŋaiye gere anah. \v 8 Kut wit esep syeꞌ gah nal kekep bwore ŋaiye kekep ŋom sai pe, ki teŋei esep. Syeꞌ kin teŋei 100, syeꞌ teŋei 60, topoꞌe syeꞌ teŋei 30. \v 9 Lahmende ŋaiye mungwim tinge bwore pe, ka yisyunde wusyep eꞌe.” \s1 Detaꞌe lai ti Jisas ŋanange wusyep lalme nal wusyep tapimbilme? \r (Mak 4.10-12, Luk 8.9-10) \p \v 10 Miꞌe pe, lenge jetalah yate yiname Jisas na, “Detaꞌe lai ti nin ŋanange wusyep tapimbilme nalme tinge?” \v 11 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Got si yal yip sande tekeꞌe ŋaiye pa sisyeme wusyep tase ŋaiye lemame tikin moihlaꞌ. Kom kin yukur nangange nal lenge miyeꞌ tuweinge luku. \v 12 \x - \xo 13.12 \xt Mat 25.29, Mak 4.25, Luk 8.18, 19.26\x*Lahmende ŋaiye ŋasande wusyep ŋam syeꞌ pe, Got se ka aŋaꞌe sande tekeꞌe syeꞌ topoꞌe el unuh hlaꞌ me luku pe, sande tekeꞌe kin ka ŋembere sekete. Kom lahmende ŋaiye yukur ŋasande wusyep ŋam pe, Got se ka ongohe sande tekeꞌe sikirp ŋaiye sai kin. \v 13 Tehei kin ŋaiye ŋam manange wusyep tapimbilme malme tinge pe, kin taꞌe leꞌe, \q1 Tinge bep yosoko, kom yukur tinge yetekeꞌe ŋainde. \q1 Topoꞌe tinge yember mungwim, kom yukur tinge yisande wusyep no, \q1 ka yambaꞌe sisyeme. \m \v 14 \x - \xo 13.14 \xt Ais 6.9-10\x*Nal lenge miyeꞌ tuweinge luku pe, wusyep ende tikin Got ŋaiye ŋanange nat mut profet Aisaia pe, kin ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Yip pa yisyunde wusyep ni wula wula, \q1 kom yukur pa sisyeme wusyep tehei kin. \q1 Yip pa bep yosoko, kom yukur pa yetekeꞌe ŋainde. \m \v 15 Ŋoihmbwaip lenge miyeꞌ tuweinge luku si susukut miꞌe, \q1 topoꞌe mungwim tinge garnge ŋaiye ka yisyunde, \q1 topoꞌe tinge si yupwaiꞌe ŋembep tinge ŋaiye yukur ka yetekeꞌe, \q1 topoꞌe mungwim tinge yukur ka yisyunde, \q1 topoꞌe ŋoihmbwaip tinge yukur ka owor tirtatar. \q1 Yukur ka yimbilme ŋoihmbwaip yutme ŋam \q1 ŋaiye ma mende miꞌme tinge, pakai. \m \v 16 \x - \xo 13.16 \xt Luk 10.23-24\x*Kom ŋaiye yip pe, pa hriphrip. Ŋembep yip tatame pa yetekeꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe, topoꞌe mungwim yip tatame pa yisyunde wusyep. \v 17 Ŋam mana yip bwore mise, somohon lenge profet wula wula, topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge bwore bwore ŋaiye yarp bwore bwarme yal ŋembep tikin Got yasande tikin ŋaiye ka yetekeꞌe ŋai uku ŋaiye tukwini yip yetekeꞌe, kom yukur tinge yetekeꞌe. Topoꞌe tinge yisande tikin ŋaiye ka yisyunde wusyep eꞌe ŋaiye tukwini yip yisande, kom yukur tinge yisande.” \s1 Wusyep tehei ŋaiye wusyep tapimbilme tikin wit esep \r (Mak 4.13-20, Luk 8.11-15) \p \v 18 Jisas ŋanange na, “Yisyunde wusyep tehei tikin wusyep tapimbilme ŋaiye miyeꞌ nangalai wit esep nal wah. \v 19 Ŋupe ŋaiye lahende ŋasande wusyep me lemame tikin moihlaꞌ no, yukur kin sisyeme wusyep tehei bworerme pe, kin taꞌe wit esep ŋaiye gah nal ŋahwikin. Miyeꞌ pupwa Satan nat pe, nongohe wusyep uku ŋaiye Got si ŋononde nangah ŋoihmbwaip kin. \v 20 Wit esep ŋaiye gah nal kekep ŋaiye erngenem topoꞌe ŋeser pe, ki taꞌe lahmende ŋaiye nambaꞌe wusyep uku hwihwaiye pe, kin hriphrip. \v 21 Kom wusyep uku yukur kin nangah tahaiꞌ ŋoihmbwaip bumbe kin, topoꞌe yukur ki tahaiꞌ gwaingwai. Ŋoihmbwaip kin yukur teŋeime Got bongol pe, lenge wachaih titinge Kristen yaŋaꞌe nihe syohe pe, ka ende yumbune kin. Taꞌe luku pe, nilyehe sai kin tambe. \v 22 Wit esep ŋaiye gah nal mwah senge pe, kin nalaŋatme lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yisande wusyep. Kom tinge ŋoiheryembe wula wula me ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme tikin kekep eꞌe, topoꞌe tinge ŋoiheryembe ŋaiye ka birme wuhyau wula wula. Ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme luku ki ŋaparaꞌe wusyep tikin Got pe, ŋaisep yukur teŋei. \v 23 Kut wit esep ŋaiye gah nal kekep bwore pe, kin nalaŋatme lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yisande wusyep tehei uku gondoume supule. Pe ki teŋei ŋesep tatame 100 lakai, 60 lakai 30.” \s1 Wusyep tapimbilme peperiyeh pupwa ŋaiye gere sai wah \p \v 24 Jisas plihe ŋana lenge wusyep tapimbilme ŋoinde na, “Lemame tikin moihlaꞌ ki taꞌe miyeꞌ ende ŋaiye kin nangalai wit esep nal wah kin. \v 25 Kom ŋupe ŋaiye tinge lalme yate posoh pe, wachaih tikin miyeꞌ uku nat ŋup pe, kin nangalai peperiyeh esep pupwa nal topoꞌe. \v 26 Ŋup syeꞌ nal miꞌe pe, wit esep uku gere anah ŋaiye ka teŋei esep, kom peperiyeh esep uku plihe gere anah topoꞌe. \v 27 Lenge miyeꞌ wah yal yetekeꞌe yai tehei tikin wah uku pe, tinge yiname na, ‘Lahmborenge, poi ŋoihmeryembe nange nin nangalai wit esep bwore ŋilyehme nal wah nin. Detaꞌe lai ti peperiyeh pupwa luku gere sai wah nin?’ \v 28 Kin nungwisme wusyep tinge na, ‘Wachaih si nate ŋende ŋai iki.’ Lenge miyeꞌ wah yisilihme kin na, ‘Nin ŋasande ya mila kwite peperiyeh pupwa lalme luku member mil ilyeh lakai?’ \v 29 Kin nungwisme wusyep tinge na, ‘Napakai. Ŋam hiꞌ gwarnge ŋaiye pa jite peperiyeh pupwa yenge yil pe, se pa jite wit syeꞌ topoꞌe. \v 30 Pa yusme peperiyeh pupwa luku ka gere unuh topoꞌe wit el tutume ŋaiye ka sasarme no, ya talame ŋai. Ŋup tikin ŋaiye talame ŋai pe, ma mini lenge miyeꞌ ŋaiye yende wah uku na, “Pa jite peperiyeh pupwa yer pe, pa yupwaiꞌe duꞌ duꞌ ŋaiye pa yesekeh yil nih. Kut pa talame wit lalme pe, pa yember lalme yil yoto yokoh ŋai ŋam.” ’” \s1 Wusyep tapimbilme kapenih mastet topoꞌe wusyep tapimbilme tikin yis \r (Mak 4.30-32, Luk 13.18-21) \p \v 31 Jisas plihe ŋana lenge wusyep tapimbilme ŋoinde na, “Lemame tikin moihlaꞌ pe, ki taꞌe leꞌe. Miyeꞌ ende nambaꞌe kapenih mastet pe, kin nangalai nato wah kin. \v 32 Kapenih ŋesep tikin mastet pe, ki malaih supule. Yukur ki ŋembere. Kom ŋupe ŋaiye ki gere anah pe, ki ŋembere sekete nengelyembe lenge kapenih lalme nato wah meleꞌe. Ki nah taꞌe lou pe, lenge ŋinjet yate juhurꞌe hwap tinge sai lombo kin.” \p \v 33 Jisas plihe ŋana lenge wusyep tapimbilme ŋoinde na, “Lemame tikin moihlaꞌ pe, ki taꞌe leꞌe. Tuwei ende wambaꞌe yis pe, ti wimbilme topoꞌe kakah ŋuhruwet wula wula. Ki ŋanar sikirp gwaingwaiye pe, kakah uku tenenem anah embere.” \s1 Jisas ŋanange wusyep tapimbilme ŋilyehme \p \v 34 Wusyep ŋaiye Jisas ŋanange nal lenge miyeꞌ tuweinge pe, kin ŋanange wusyep tapimbilme lalme. Kin ŋanange wusyep tase ŋilyehme. \v 35 \x - \xo 13.35 \xt Sng 78.2\x*Kin ŋende ŋai uku gande wusyep ende ŋaiye somohon profet ŋanange nalaŋatme na, \q1 Ŋupe ŋaiye ma mininge wusyep milme yip pe, \q1 ma mininge wusyep tapimbilme ŋilyehme. \q1 Ŋam ma mini yip gondoume wusyep me ŋaiꞌe ŋaiꞌe \q1 ŋaiye somohonme sai tase dindiꞌ ŋupe ŋaiye kekep ŋendeheiyeh \q1 nate sai nate tatame tukwini. \s1 Wusyep tehei ŋaiye wusyep tapimbilme tikin peperiyeh pupwa \p \v 36 Miꞌe pe, Jisas nasme lenge miyeꞌ tuweinge pe, kin nato yokoh meleꞌe. Pe lenge jetalah kitikin yatme kin pe, tinge yiname na, “Ini poi wusyep tehei ŋaiye wusyep tapimbilme peperiyeh pupwa ŋaiye gere sai nato wah pe, ki taꞌe lai.” \v 37 Kin nungwisme wusyep tinge na, “Lahmende ŋaiye ŋenete wit esep bwore pe, kin Talah tikin Miyeꞌ. \v 38 Wah uku pe, ki nalaŋatme natme kekep lalme leꞌe. Topoꞌe wit esep bwore luku pe, ki nalaŋatme nal lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp ya yoto lemame tikin moihlaꞌ. O peperiyeh pupwa luku pe, ki nalaŋatme nal lenge miyeꞌ tuweinge tikin Satan. \v 39 Wachaih uku ŋaiye nate nangalai peperiyeh esep pupwa luku pe, kin nalaŋatme nal Satan. Ŋup tikin ŋaiye ŋai ka sasarme no, ka talame pe, ki nalaŋatme nal ŋup yuwo tikin kekep eꞌe. O lenge miyeꞌ wah pe, ki nalaŋatme lenge walip hlaꞌ. \v 40 Lenge miyeꞌ ŋaiye jarase peperiyeh pupwa duꞌ duꞌ uku yate yisye yal ŋilyeh no, tinge yesekeh pe, luku min ka ŋahilyeh tuꞌe ŋaiye ka yende yoto ŋup yuwo tikin kekep. \v 41 Talah tikin Miyeꞌ ka ember lenge walip hlaꞌ kitikin uku ka jarase mitiŋ lalme ŋaiye yututus lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ka yende hwap, topoꞌe lenge mitiŋ pupwa lalme yi tus yupwaihme lemame tikin moihlaꞌ. \v 42 Pe ka yiche miyeꞌ tuweinge luku yil yunuh nih pe, ka yilil yikikirme ŋesep tinge. \v 43 Ŋup uku pe, lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye bwore bwarme pe, ka yaŋarꞌe tuꞌe ŋau yil yoto lemame tikin Yai tinge. Miyeꞌ tuweinge ŋaiye mungwim sai pe, yisyunde wusyep eꞌe.” \s1 Wusyep tapimbilme tikin wurmbuꞌ wuhyau ŋaiye tase nangah kekep \p \v 44 Jisas plihe ŋanange na, “Lemame tikin moihlaꞌ pe, ki taꞌe wurmbuꞌ wuhyau ende ŋaiye tinge si yinise yal yoto wah ende. Miyeꞌ ende nal ŋiche ŋetekeꞌe pe, kin plihe ŋupulyuꞌe kekep nal naparaꞌe. Kin hriphrip supule pe, kin nal ŋende windau me ŋaiꞌe ŋaiꞌe kin lalme pe, kin nal ŋiche wuhyau nambaꞌe wah uku.” \s1 Wusyep tapimbilme salpan ŋaiye tikin miꞌ supule \p \v 45 Topoꞌe Jisas plihe ŋanange na, “Lemame tikin moihlaꞌ pe, kin taꞌe leꞌe. Miyeꞌ ende kin ŋende wah ŋaiye naha nahaiꞌe salpan ŋaiye tikin miꞌ supule. \v 46 O ŋupe ŋaiye kin ŋetekeꞌe salpan ende ŋaiye tikin bwore miꞌ supule pe, kin nal ŋende windau me ŋaiꞌe ŋaiꞌe kin lalme nambaꞌe wuhyau pe, kin nal ŋiche nambaꞌe salpan uku.” \s1 Wusyep tapimbilme tikin tem ŋuyoꞌ \p \v 47 Jisas plihe ŋanange na, “Lemame tikin moihlaꞌ pe, ki taꞌe tem ŋaiye ni ŋiche nangah loh pinip no, ni kite ŋuyoꞌ wula wula ŋaiye tinge ŋoinde tikin. \v 48 Ŋupe ŋaiye tem ŋuyoꞌ uku paparar pe, lenge miyeꞌ jite tem uku yate yanah pinip umun tikih pe, tinge jah yarp yihyenme ŋuyoꞌ ŋaiye bwore pe, tinge yohor yah sorh, kut pupwa pe, tinge yiche yal. \v 49 Taꞌe luku pe, min ka ŋahilyeh tuꞌe leꞌe el ŋaiye ŋup yuwo tikin kekep eꞌe. Lenge walip hlaꞌ min ka yil tus ŋaiye ka yihyenme yambaꞌe lenge miyeꞌ tuweinge pupwa yangaꞌme lenge miyeꞌ tuweinge bwore bwarme. \v 50 Pe tinge ka yiche lenge yil juh nih embere ŋaiye tikin riri sisyuꞌ. Lenge miyeꞌ tuweinge luku ka yilil yikikirme ŋesep tinge.” \p \v 51 Jisas ŋisilih lenge jetalah kin na, “Yip si yisande wusyep lalme luku ŋaiye ŋam manange lakai?” Tinge yungwisme wusyep kin na, “Hei, poi si masande kili.” \v 52 Taꞌe luku pe, kin ŋana lenge na, “Lenge jetmam tikin wusyep erŋeme ŋaiye yarp taꞌe jetalah tikin lemame tikin moihlaꞌ pe, tinge taꞌe yai tehei tikin yukoh embere ende. Kin nato yukoh ŋaiye ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore kin ŋanar pe, kin nambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe ŋambaran, topoꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe telei pe, kin nenge lalme tas wicherꞌ.” \s1 Lenge miyeꞌ tuweinge Nasaret yukur ŋoiheryembe nange Jisas kin Krais \r (Mak 6.1-6, Luk 4.16-30) \p \v 53 Ŋupe ŋaiye Jisas ŋanange wusyep tapimbilme luku miꞌe pe, kin nasme moi uku. \v 54 Pe kin nal moi jeheinge kitikin. Kin nal yukoh jahilyeh tititinge pe, kin ŋana lenge wusyep Got nal lenge miyeꞌ tuweinge. Tinge yisande wusyep kin pe, tinge gunguru plai supule. Tinge yisilih na, “Miyeꞌ eꞌe nambaꞌe sande tekeꞌe liki ŋanara? Topoꞌe detaꞌe lai ti kin tatame ŋaiye ka ende mirakel? \v 55 Poi sisyeme nange kin eꞌe pe, talah tikin miyeꞌ ŋaiye ŋende yokoh. Topoꞌe Maria pe, ti mam kin. O Jems hindi Josep topoꞌe Saimon hindi Judas pe, tinge toꞌ yuwon kin. \v 56 O lenge mihyen kin lalme leꞌe tukwini yarp topoꞌe poi yiꞌ ihei. Detaꞌe lai ti kin tatame ka ende ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme luku?” \v 57 \x - \xo 13.57 \xt Jon 4.44\x*Tinge yanange taꞌe luku pe, tinge ŋoiheryembe nange kin yukur Krais. Kom Jisas ŋana lenge na, “Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye moiye moiye lalme pe, se ka hriphrip me profet, kut ŋaiye moi jeheinge kitikin topoꞌe lenge wim ilyeh kin se ka jirnge kin.” \v 58 Ŋoihmbwaip tinge yukur teŋeime kin, taꞌe luku pe, yukur kin ŋende mirakel wula narp ŋoto moi uku. \c 14 \s1 Herot kin ŋoiheryembe nange Jisas kin Jon tikin Baptais ŋaiye kin ŋotombo wonge \r (Mak 6.14-29, Luk 3.19-20, 9.7-9) \p \v 1 Ŋup uku pe, Herot kin narp miyeꞌ ondoh gavman pe, kin ŋasande wusyep me ŋaiꞌe ŋaiꞌe ŋaiye Jisas ŋende. \v 2 Pe kin ŋana lenge miyeꞌ wah kin na, “Jon tikin Baptais ŋaiye ŋam si motombo wonge, kin si plihe tahar narp. Tehei kin uku ti, kin ŋende mirakel wula wula.” \p \v 3-4 \x - \xo 14.3-4 \xt Wkp 18.16, 20.21, Luk 3.19-20\x*Somohon Herot ŋosoihme Herodias, tuwei tatai kin Filip nate nenge. Jon ŋaname Herot na, “Nin nambaꞌe tuwei iki nenge pe, yukur ki bwore bwarme.” Taꞌe luku pe, Herot kin narpe Jon nenge mwah hroꞌe nupwaiꞌe ŋihip syep kin pe, nember kin nato mwahupwaiꞌe. \v 5 Herot ŋasande ŋaiye ka onombe ka ole, kom kin hiꞌ garnge lenge miyeꞌ tuweinge Juta. Detale, tinge ŋoiheryembe nange Jon kin profet ende. \p \v 6 Kom ŋupe ŋaiye Herot ŋende ŋai embere ŋaiye mam waraꞌe kin pe, lahtuwei titi Herodias wiche ŋihip wukulꞌme wahriꞌ gwah ŋembep lenge mitiŋ lalme ŋaiye si yate yono ŋai hriphrip me Herot. Pe Herot kin hriphrip me ti ŋembere supule. \v 7 Taꞌe luku pe, Herot nupwaiꞌe wusyep bongol topoꞌe ti na, “Bwore mise supule nanah hlaꞌ, ŋaimune ŋaiye na isilih ŋam pe, se ma yule!” \v 8 O mam waŋaꞌe ŋoihmbwaip uku walme talah ti pe, lahtuwei uku wal waname Herot na, “Ŋam masande ŋaiye tukwini na onorh ŋondoh Jon tikin Baptais guh yokoh ende pe, na ota pule!” \v 9 Kiŋ ŋasande wusyep uku pe, ŋoihmbwaip kin ginir supule. Kom kin ŋoiheryembe nal wusyep bongol ŋaiye si kin nupwaiꞌe gah ŋembep lenge mitiŋ ŋaiye yarp yotop kin. Taꞌe luku pe, kin ŋana lenge miyeꞌ wondoh ŋaiye ka yende junde ŋasande lahtuwei ŋaiye wanange. \v 10 Pe kin nember miyeꞌ ende nal mwahupwaiꞌe ŋaiye ka yotombo wonge Jon. \v 11 Ŋondoh uku tahaiꞌ angah yokoh ende pe, tinge yenge yate yaŋaꞌe lahtuwei uku. Pe ti wenge wa waŋaꞌe mam ti. \p \v 12 O lenge jetalah tikin Jon yate yambaꞌe wahriꞌ orope yenge yal yononde. Miꞌe pe, tinge ya yana me Jisas. \s1 Jisas nangange ŋai lenge miyeꞌ 5,000 \r (Mak 6.31-44, Luk 9.10-17, Jon 6.1-13) \p \v 13 Ŋupe ŋaiye Jisas ŋasande wusyep me Jon pe, kin plai anah loumbil pinip pe, kin ilyeh nal luh tase ende ŋaiye mitiŋ pakai. Kom lenge miyeꞌ tuweinge lalme yisande wusyep ŋaiye Jisas si nal pe, tinge yasme moi tinge ya yahaiꞌe kin. \v 14 Ŋupe ŋaiye Jisas nal sehei me pinip umun tikih pe, kin ŋetekeꞌe lenge miyeꞌ tuweinge wula sekete pe, kin ŋiche gah loumbil pinip. Kin ŋoihginirme tinge ŋembere sekete pe, kin ŋende miꞌme wahriꞌ epwa tinge. \p \v 15 Ki kite gah yel pe, lenge jetalah kin yate yiname na, “Luh eꞌe pe, lenge mitiŋ yukur yarp eꞌe, topoꞌe ŋau si na gah ŋaiye ka ŋup. Tatame ŋaiye na ember lenge miyeꞌ tuweinge ka yiyilꞌe yoto moi yiche wuhyau yambaꞌe ŋai?” \v 16 Jisas ŋana lenge jetalah na, “Detaꞌe lai ti tinge ka yil? Yip pa yangang ŋai ka yono.” \v 17 Lenge jetalah yungwisme wusyep kin na, “Ŋai ŋaiye poi menge pe, kakah syepumbur topoꞌe ŋuyoꞌ hoi ŋanar.” \v 18 Jisas ŋana lenge na, “Yambaꞌe kakah topoꞌe ŋuyoꞌ iki yenge yutme ŋam.” \v 19 Miꞌe pe, Jisas ŋana lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ka juh yurp peperiyeh. Kin nambaꞌe kakah syepumbur topoꞌe ŋuyoꞌ hoi uku pe, kin bep nanah moihlaꞌ pe, kin ŋanange wusyep ŋirisukwarme Got. Miꞌe pe, kin noworꞌe kakah uku nangang lenge jetalah kin. Pe lenge jetalah yiyarꞌe yangange lenge mitiŋ lalme. \v 20 Tinge lalme yono depe tinge tapam supule. O ŋai syeꞌ ŋaiye dur gah ŋanar pe, tinge yohor yal sorh syepumbur umbur hoi. \v 21 Lenge miyeꞌ ŋaiye yono ŋai uku pe, wutuꞌ tinge taꞌe 5,000. Kut yukur tinge jonose lenge tuweinge talah topoꞌe, pakai. \s1 Jisas nange nanah pinip hlaꞌ \r (Mak 6.45-52, Jon 6.16-21) \p \v 22 Miꞌe pe, Jisas ŋana lenge jetalah ŋaiye ka lalme plai yi yoto loumbil pinip pe, ka yil yerme kin yil pinip umun umbur. O kin teter ka orp ti, ka ember lenge miyeꞌ tuweinge ka yil. \v 23 Kin nember lenge miyeꞌ tuweinge yal miꞌe pe, kitikin ilyeh nanah hwate ŋaiye ka ininge wusyep topoꞌme Got. Ŋupe ŋaiye ŋau si na gah pe, kitikin ilyeh narp uku. \v 24 O loumbil pinip si nal wohe nal pinip umun bumbe. Pe yohe tahar bongol nate ŋono ŋonombe loumbil pinip. \p \v 25 Sehei woh ŋaiye kin nala ŋundu hondonge pe, Jisas nange nanah pinip hlaꞌ nat lenge jetalah. \v 26 Ŋupe ŋaiye tinge yetekeꞌe kin nange anah pinip hlaꞌ nat pe, tinge hiꞌjarnge ŋembere pupwa. Tinge yanange na, “Liki taꞌe yipihinge ende!” Tinge hiꞌjarnge pe, tinge yas pupwa supule. \v 27 Jisas ŋanange wusyep nalme tinge hihwaiye na, “Yurp ŋumwaiye. Ŋam ilyeh liꞌ ihei. Yukur pa hiꞌjirnge.” \v 28 Pe Pita tahar nungwisme wusyep Jisas na, “Lahmborenge, ŋaiye liki nin bwore mise pe, na ini ŋam ŋaiye ma munge munuh pinip hlaꞌ mutme nin.” \v 29 Jisas ŋaname Pita na, “Ni ot!” Taꞌe luku pe, Pita nasme loumbil pinip pe, kin nange nanah pinip hlaꞌ nalme Jisas. \v 30 Kom ŋupe ŋaiye kin ŋetekeꞌe yohe ŋaiye bongol sekete pe, kin hiꞌ garnge pe, kin nala el guh pinip meleꞌe. Pe kin hihwai tambah ŋanange na, “Lahmborenge, ungwisme ŋam.” \v 31 Nilyehe sai Jisas kete syep na tas pe, kin narpe Pita. Kin ŋaname Pita na, “Ŋoiheryembe mise nin pupwa sikirp manaiꞌe supule. Detaꞌe lai ti ŋoihmbwaip nin hoi hoi?” \p \v 32 Tinge hindi hoime plai ya yoto loumbil pinip pe, yohe luku miꞌe ko. \v 33 Miꞌe pe, lenge jetalah ŋaiye yarp yoto loumbil pinip uku yirisukwarme Jisas. Tinge yanange na, “Bwore mise, nin Talah tikin Got.” \s1 Jisas ŋende miꞌme wahriꞌ epwa wula wula nato Genesaret \p \v 34 Ŋupe ŋaiye tinge si yerŋe yal pinip umun uku miꞌe pe, tinge ya jere Genesaret. \v 35 Topoꞌe ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge moi uku yetekeꞌe yuworme nange liki Jisas pe, tinge yember wusyep jahe jahe moi wula wula nange lenge mitiŋ ka yenge lenge lahmende ŋaiye yende wahriꞌ epwa yutme kin. \v 36 Tinge yisilihme Jisas bongol na, “Tatame ŋaiye lenge mitiŋ ŋaiye yende wahriꞌ epwa ka yusuwaꞌe temhroŋ syum nin?” Taꞌe luku pe, lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye yende wahriꞌ epwa yende jande luku pe, wahriꞌ epwa tinge miꞌe ko. \c 15 \s1 Wusyep erŋeme tikin Got ki nengelyembe wusyep lenge mwan kaꞌ \r (Mak 7.1-13) \p \v 1 Miꞌe pe, lenge jetmam tikin wusyep erŋeme topoꞌ lenge Farisi syeꞌ yase Jerusalem yat pe, tinge yisilihme Jisas na, \v 2 “Detaꞌe lai ti lenge jetalah nin yoworꞌe wusyep erŋeme ŋaiye lenge mwan kaꞌ somohon pwal poi? Tinge yukur tangarh syep jande yaŋah lenge mwankaꞌ yer ti, ka yono ŋai.” \v 3 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Detaꞌe lai ti yip tip yoworꞌe wusyep erŋeme tikin Got ŋaiye yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe jande wusyep lenge mwan kaꞌ yip? \v 4 \x - \xo 15.4 \xt Kis 20.12, 21.17, Wkp 20.9, Lo 5.16\x*Got ŋanange taꞌe leꞌe, ‘Na orp ŋumwaiye tuweihe lenge yai mam nin, topoꞌe na usyunde wusyep tinge. O lahmende ŋaiye ka ininge wusyep pupwa gonosambalaiꞌ yai mam kin pe, ka yonombe ka ole.’ \m \v 5 Yip yanange taꞌe leꞌe, ‘Miyeꞌ ende ka enge wuhyau, nange ka ungwis lenge yai mam kin, kom kin bunjenge ŋoihmbwaip kin pe, kin ŋaname tinge hindi na, “Ŋam si malaŋatme wuhyau eꞌe ŋaiye ma maŋaꞌe Got.” ’ \v 6 Taꞌe luku pe, miyeꞌ uku yukur ŋoiheryembe ŋaiye ka ende miꞌmiꞌ lenge yai mam kin. Yip yende taꞌe luku pe, yip tale wusyep tikin Got, kut yip jande wusyep lenge mwan kaꞌ yip tip. \v 7 Yip pupwa miyeꞌ homboꞌe supule. Profet Aisaia, kin ŋanange bwarme gande ŋaimune ŋaiye tukwini yip yende. Kin ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 \v 8 \x - \xo 15.8 \xt Ais 29.13\x*Lenge miyeꞌ tuweinge leꞌe pe, tinge yenge mut pakaiye \q1 yirisukwarme naŋ ŋam, \q1 kut ŋoihmbwaip topoꞌe ŋoiheryembe tinge sai nal wohme ŋam supule. \q1 \v 9 Tinge yanange yalaŋatme wusyep erŋeme tikin miyeꞌ kekep pe, \q1 tinge yanange na, luku wusyep erŋeme tikin Got. \q1 Taꞌe luku pe, tinge yirisukwarme ŋam luh pakaiye.” \s1 Ŋaimune ŋaiye ka ende miyeꞌ ka pupwa \r (Mak 7.14-23) \p \v 10 Miꞌe pe, Jisas gal lenge miyeꞌ tuweinge lalme yat pe, kin ŋana lenge na, “Yusyunde pe, ŋoiheryembe bworerme! \v 11 Ŋaimune ŋaiye nato mut miyeꞌ pe, yukur ki ŋende miyeꞌ uku pupwa nal ŋembep tikin Got, pakai. Kut wusyep pupwa ŋaiye tas mut miyeꞌ pe, luku kin ŋende miyeꞌ pupwa supule.” \v 12 Miꞌe pe, lenge jetalah yatme kin pe, tinge yanange na, “Taꞌe nin si sisyeme ŋaiye lenge Farisi yisande wusyep nin uku pe, tinge ŋoihmbwaip pupwa me nin?” \v 13 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Yai ŋam ŋaiye narp nanah moihlaꞌ pe, kin ŋende wah ende. Ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme ŋaiye kin yukur worsyep pe, kin ka kete nam orome. \v 14 \x - \xo 15.14 \xt Luk 6.39\x*Yip yukur pa ŋoiheryembe wula wula me lenge miyeꞌ uku. Tinge taꞌe lenge miyeꞌ ŋaiye ŋembep tinge si tangar pe, ka yasambe yaŋah me miyeꞌ ŋembep tangar. Kom ŋaiye miyeꞌ ŋembep tangare ende ka asambe yaŋah me miyeꞌ bep tangare ende pe, se ka hindi tumbe juh ŋeheh.” \p \v 15 Kom Pita ŋaname Jisas na, “Tatame ŋaiye na ininge oworꞌe ember wusyep tehei ŋaiye wusyep tapimbilme luku ot me poi no, ya sisyeme?” \v 16 Jisas nungwisme wusyep kin na, “Detaꞌe lai? Taꞌe yip topoꞌe teter jinjame lakai? \v 17 Taꞌe yip yukur sisyeme lakai? Ŋaimune ŋaiye nato mut pe, ki na gah tapam meleꞌe pe, tapam ki ŋihyenme nember nal hapekem. \v 18 \x - \xo 15.18 \xt Mat 12.34\x*Kom ŋaimune ŋaiye nase mut tas pe, ki nase ŋoihmbwaip ŋanah nat pe, luku ki ŋende miyeꞌ pupwa supule. \v 19 Ŋaiꞌe ŋaiꞌe ŋaiye nase ŋoihmbwaip miyeꞌ tas taꞌe ŋoihmbwaip pupwa, topoꞌe yongombe miyeꞌ yule, yende niŋ pinip yar, topoꞌe yende ŋendei, yanange wusyep molohe, topoꞌe yanange wusyep pupwa yal lenge mitiŋ. \v 20 Ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku pe, kin ŋende miyeꞌ pupwa supule nal ŋembep tikin Got. Kom miyeꞌ ŋaiye yukur tangarh syep no, ki narpe ŋai ŋono pe, luku yukur ŋende kin pupwa.” \s1 Tuwei Kenan, ŋoihmbwaip ti teŋeime Jisas \r (Mak 7.24-30) \p \v 21 Jisas nasme moi uku pe, kin nal moi embere Tair topoꞌe Saidon. \v 22 O tuwei ende Kenan ti warp uku pe, ti wate wilil tambah wanange na, “Lahmborenge, nin Krais, Talah tikin Dewit, ni ŋoihginirme ŋam! Yipihinge pupwa ŋende yumbune lahtuwei ŋam supule.” \v 23 Kom Jisas yukur nungwisme wusyep ti, pakai. Lenge jetalah yatme kin pe, tinge yiname na, “Tuwei iki ŋaiye wilil tambah tambah gwande poi wat iki pe, ginyenme ta wil!” \v 24 Kin nungwisme wusyep tinge na, “Got kin nember ŋam mat ŋaiye ma mungwis lenge miyeꞌ tuweinge Israel ŋilyehme. Tinge luku taꞌe worsip ŋaiye si talai.” \v 25 Kom tuwei uku wate wasarꞌe ŋihipmbep sehei me Jisas pe, ti waname na, “Lahmborenge, ungwisme ŋam!” \v 26 Jisas nungwisme wusyep ti na, “Yukur ki bwore ŋaiye ya mambaꞌe ŋai lenge talah miche mil lenge ŋumbwat ka yono.” \v 27 Kom tuwei wanange na, “Lahmborenge, liki ni ŋanange bwore mise. Kom lenge ŋumbwat tinge yono ŋai temben ŋaiye yai tinge.” \v 28 Miꞌe pe, Jisas nungwisme wusyep ti na, “Lahtuwei, ŋoihmbwaip nin ŋaiye teŋeime ŋam pe, ki ŋembere supule! Ŋaimune ŋaiye ni ŋasande, se ka ende gunde.” Dindiꞌ ŋup uku pe, lahtuwei ti si tahar bwore supule. \s1 Jisas ŋende miꞌme wahriꞌ epwa wula wula lenge miyeꞌ tuweinge \p \v 29 Jisas nasme moi uku pe, kin nanga na pinip umun tikih Galili. Kin nanah hwate pe, kin gah narp. \v 30 Lenge miyeꞌ tuweinge wondoh embere yatme kin. Tinge yenge lenge mitiŋ ŋaiye ŋihip pupwa, topoꞌe ŋembep tangar, topoꞌe lupu yukule, topoꞌe mut tingis, topoꞌe lenge mitiŋ ŋaiye yambaꞌe wahriꞌ epwa syeꞌ yate yember sehei me ŋihip Jisas. Kin ŋende miꞌme wahriꞌ epwa tinge lalme pe, tinge tahar bwore. \v 31 Lenge miyeꞌ tuweinge gunguru plai ŋaiye tinge yetekeꞌe lenge mitiŋ ŋaiye mut tinge tingis, plihe yanange wusyep. Topoꞌe lupu yukule, plihe tahar bwore. Ŋihip pupwa si bwore yange yaŋah, topoꞌe ŋembep tangar plihe yingilise ŋembep jah. Taꞌe luku pe, tinge yahraꞌe naŋ tikin Got lenge Israel. \s1 Jisas nangange ŋai lenge miyeꞌ 4,000 \r (Mak 8.1-10) \p \v 32 Jisas gal lenge jetalah kin lalme yat pe, ki ŋana lenge na, “Ŋam ŋoihginir lenge miyeꞌ tuweinge leꞌe. Tinge si yarp yotop ŋam yal tatame ŋup hun eꞌe pe, tinge ŋai pakai ŋaiye ka yono leꞌe. Ŋam gwarnge ŋaiye ka yenge nimbot yurp no, ma member lenge mil moi tinge ilyeh ilyeh. O ŋembep tinge se ka asalaiꞌ lenge pe, se ka tumbe yinir yaŋah.” \v 33 Lenge jetalah yisilihme kin na, “Ya se mambaꞌe ŋai wula minirai ŋaiye ya mangang lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye wula sekete taꞌe leꞌe? Luh eꞌe mitiŋ pakai.” \v 34 Jisas ŋisilih lenge na, “Kakah yukuriye ŋaiye yip yenge?” Tinge yungwisme wusyep na, “Kakah syepumbur hoi topoꞌe ŋuyoꞌ mekerep syeꞌ.” \p \v 35 Taꞌe luku pe, kin ŋana lenge miyeꞌ tuweinge wondoh embere luku ŋaiye ka juh yurp kekep. \v 36 Kin nambaꞌe kakah syepumbur hoi topoꞌe ŋuyoꞌ mekerep uku pe, kin ŋanange wusyep ŋirisukwarme Got. Pe kin noworꞌe nangange lenge jetalah kitikin. Miꞌe pe, lenge jetalah yiyarꞌe yangang lenge miyeꞌ tuweinge ilyeh ilyeh tongonose. \v 37 Tinge lalme yono ŋai uku depe tinge tapam supule. O lenge jetalah jarase ŋai sinde sinde ŋaiye dur gah ŋanar pe, tinge yohor jah sorh syepumbur hoi. \v 38 Lenge mitiŋ ŋaiye yono ŋai uku pe, wutuꞌ lenge miyeꞌ 4,000, kut yukur tinge jonose lenge tuweinge talah, pakai. \v 39 Miꞌe pe, Jisas nember lenge miyeꞌ tuweinge lalme luku yal moi tinge ilyeh ilyeh. O kin plai anah loumbil pinip pe, kin nal moi Magadan. \c 16 \s1 Tinge yisilihme Jisas ŋaiye ka ende mirakel ende \r (Mak 8.11-13, Luk 12.54-56) \p \v 1 \x - \xo 16.1 \xt Mat 12.38, Luk 11.16\x*Lenge Farisi topoꞌe lenge Sadyusi yatme Jisas pe, tinge yala yondolꞌme kin. Tinge yiname nange ka ende mirakel ende no, luku ka asamb lenge nange kin ŋende wah tikin Got. \v 2 Kin nungwisme wusyep tinge na, “Pakai. Ŋaiye yungwiris pe, yip yanange na, ‘Ŋaitem ki yaihe pe, taꞌe ŋau ka si ŋainde.’ \v 3 O ŋaiye yip tahar hondo hondonge pe, yip yanange na, ‘Ŋaitem uku yaihe topoꞌe ki ŋosohe saiꞌe saiꞌe leꞌe ta ŋisih ka guh eꞌe.’ Yip yetekeꞌe mwahit ŋaiye sai anah ŋaitem pe, yip yanange na, ŋisih ka guh lakai ŋau ka si. Kom yip yukur tatame ŋaiye pa sisyeme ŋaimune ŋaiye tukwini ŋende leꞌe. \v 4 \x - \xo 16.4 \xt Mat 12.39, Luk 11.29\x*Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye tukwini dindiꞌ leꞌe pe, tinge miyeꞌ tuweinge pupwa yehe supule. Detale, ŋoihmbwaip tinge yukur teŋeime Got. Yip yisilih ŋam ŋaiye ma mende mirakel ende. Liki pakai. Mirakel ŋilyeh ŋaiye pa yetekeꞌe pe, wutuꞌ tikin Jona.” Jisas nasme tinge pe, kin nal ko. \s1 Wusyep tapimbilme ŋaiye yis titinge Farisi topoꞌe lenge Sadyusi \r (Mak 8.14-21) \p \v 5 Ŋupe ŋaiye Jisas nenge lenge jetalah kin si yerŋe ya jere yal umbur ŋaiye pinip umun pe, lenge jetalah ŋoihsipe ŋaiye ka yenge kakah me syep. \v 6 \x - \xo 16.6 \xt Luk 12.1\x*Jisas ŋana lenge na, “Yip pa ŋoihme yip tip. Yip pa ŋoihme yis lenge Farisi topoꞌe lenge Sadyusi.” \v 7 Lenge jetalah yate jahilyeh tititinge pe, tinge yanange wusyep yale yat tititinge na, “Taꞌe kin ŋetekeꞌe ŋaiye yukur poi menge kakah mat pe, kin ŋanange wusyep uku lakai?” \v 8 Jisas si sisyeme ŋaimune ŋaiye tinge yanange pe, kin ŋisilih lenge na, “Detaꞌe lai ti yip yanange na, ‘O poi kakah pakai eꞌe?’ Bilip yip seheiꞌe supule. \v 9 \x - \xo 16.9 \xt Mat 14.17-21\x*Taꞌe teter yip yukur sisyeme bworerme, lakai? Yip ŋoiheryembe ŋupe ŋaiye ŋam moworꞌe kakah syepumbur mangang lenge miyeꞌ 5,000 ŋaiye tinge yono? Topoꞌe sorh yukuriye ŋaiye yip yohor ŋai sinde sinde ŋaiye dur gah sai? \v 10 \x - \xo 16.10 \xt Mat 15.34-38\x*Topoꞌe pa plihe ŋoiheryembe yenge yil ŋaiye ŋam moworꞌe kakah mangang lenge miyeꞌ 4,000. Sorh yukuriye ŋaiye yip yohor ŋai sinde sinde ŋaiye dur gah ŋanar? \v 11 Tukwini leꞌe pe, pa sisyeme tuꞌe leꞌe, ŋam yukur manange wusyep me kakah. Ŋam mana yip ŋaiye pa ŋoihme yis lenge Farisi topoꞌe lenge Sadyusi.” \v 12 Lenge jetalah yisande wusyep pe, tinge sisyeme nange kin yukur ŋanange wusyep me yis ŋaiye yende jah kakah. Pakai. Kin ŋana lenge ŋaiye ka ŋoihme wusyep lenge Farisi topoꞌe lenge Sadyusi ŋaiye yanange yalaŋatme. \s1 Pita ŋanange ŋoworꞌe ember ŋaiye Jisas kin Krais \r (Mak 8.27-30, Luk 9.18-21) \p \v 13 Jisas nal kekep ŋaiye moi embere Sisaria Filipai. Ŋup uku pe, kin ŋisilih lenge jetalah kin na, “Lenge miyeꞌ tuweinge yanange na, Talah tikin Miyeꞌ pe, kin lahmende?” \v 14 \x - \xo 16.14 \xt Mat 14.1-2, Mak 6.14-15, Luk 9.7-8\x*Tinge yungwisme wusyep kin na, “O syeꞌ yanange nange kin Jon tikin Baptais. O syeꞌ yanange nange kin Elaija. O syeꞌ yanange nange kin Jeremaia, topoꞌe syeꞌ yanange nange liki taꞌe profet ende.” \v 15 Miꞌe pe, kin ŋisilih lenge na, “O ŋaiye yip pe, yip yanange ŋam lahmende?” \v 16 \x - \xo 16.16 \xt Jon 6.68-69\x*Saimon Pita nungwisme wusyep kin na, “Nin Krais, Talah tikin Got ŋaiye narp nye nyermbe.” \p \v 17 Pe Jisas nungwisme wusyep kin na, “Saimon, talah tikin Jon, nin na hriphrip! Miyeꞌ ende ŋaiye narp kekep eꞌe yukur ŋana nin wusyep uku. Kom Yai ŋam ŋaiye narp nanah moihlaꞌ pe, kin yale wusyep uku. \v 18 Taꞌe luku pe, tukwini ma mini nin tuꞌe leꞌe. Nin Pita, ŋam ma mende sios ŋam mi munuh ŋeser uku (naŋ tehei Pita ŋeser). Pe bongol tikin hel yukur ka se ende yumbune sios uku. \v 19 \x - \xo 16.19 \xt Mat 18.18, Jon 20.23\x*Ŋam ma yule lousikan tikin lemame tikin moihlaꞌ milme nin. Ŋaimune ŋaiye na upwaiꞌe guh kekep pe, Got se ka upwaiꞌe unuh moihlaꞌ topoꞌe. Topoꞌe ŋaimune ŋaiye na osme guh kekep pe, Got se ka osme unuh moihlaꞌ topoꞌe.” \v 20 Miꞌe pe, Jisas syep erŋeme lenge jetalah kin nange yukur ka plihe yila yini lenge mitiŋ syeꞌ na, “Jisas, kin Krais ilyeh ihei.” \s1 Jisas ŋanange ka ole miꞌe pe, ka plihe tuhur \r (Mak 8.31–9.1, Luk 9.22-27) \p \v 21 Dindiꞌ ŋup ŋendehei uku pe, Jisas ŋana lenge jetalah kin nal halhale nange kin ka el Jerusalem pe, lenge bwore bworenge, topoꞌe lenge pris ondoh, topoꞌe lenge jetmam titinge wusyep erŋeme ka yaŋaꞌe nihe syohe embere embere pupwa. Tinge ka yonombe ka ole, kom ŋup hun ka el miꞌe pe, ka plihe tuhur. \v 22 Pita ŋasande wusyep uku pe, kin nambaꞌe Jisas nenge nal tikihe pe, kin ŋihyele ŋaname na, “Lahmborenge, pakai supule nanah moihlaꞌ! Ŋai taꞌe liki yukur ka se ende me nin!” \v 23 Kom kin bunjenge ŋaname Pita na, “Satan, el angaꞌme ŋam! Nin nala tutme yaŋah ŋam iki. Ŋoihmbwaip ŋaiye taꞌe liki pe, yukur natme Got, pakai. Nin gande ŋoihmbwaip titinge lenge miyeꞌ iki.” \p \v 24 \x - \xo 16.24 \xt Mat 10.38, Luk 14.27\x*Miꞌe pe, Jisas ŋana lenge jetalah kin na, “Ŋaiye miyeꞌ ende ŋasande nange ka gunde ŋam pe, ka osme ŋaimune ŋaiye kin ŋasande ka ende, kut ka ikirh loutungwarmbe kin pe, ka gunde ŋam. \v 25 \x - \xo 16.25 \xt Mat 10.39, Luk 17.33, Jon 12.25\x*O lahmende ŋaiye kin ŋoiheryembe wahriꞌ kitikin pe, kin se ka talai. O lahmende ŋaiye ka osme ka yende yumbune wahriꞌ kin me naŋ ŋam pe, kin se ka orp bwore nye nyermbe. \v 26 Ŋaiye miyeꞌ ende ka tutume ŋaiꞌe ŋaiꞌe tetehei tikin kekep eꞌe, kom ŋaiye yipihinge bwore kin talai pe, ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku se ka ungwisme kin tuꞌe la? Ka se iche yitini mune ŋaiye ungwisme yipihinge bwore kin ŋaiye si talai? Pakai. \v 27 \x - \xo 16.27 \xt Sng 62.12, Mat 25.31, Rom 2.6\x*Talah tikin Miyeꞌ ka ot oto yirise embere topoꞌe bongol tikin Yai kin pe, ka ot topoꞌ lenge walip hlaꞌ kin. Ŋup uku pe, ka ot ta angange yitini elme lenge miyeꞌ tuweinge lalme gunde ŋaimune ŋaiye tinge ilyeh ilyeh yende yarp kekep eꞌe. \v 28 Ŋam mana yip bwore mise. Lenge mitiŋ syeꞌ ŋaiye tukwini jan eꞌe pe, yukur ka yule. Teter ka yurp pe, ka yetekeꞌe Talah tikin Miyeꞌ ŋaiye ka ot tuꞌe kiŋ.” \c 17 \s1 Jisas kin tanaꞌ yirise supule \r (Mak 9.2-13, Luk 9.28-36) \p \v 1 Ŋup syepumbur ilyeh nal miꞌe pe, Jisas nambaꞌe Pita, topoꞌe Jems hindi toꞌ kin Jon pe, kin nenge lenge nanah hwate ende ŋaiye nanah hlaꞌ. Pe tinge hun yarp. \v 2 Ŋupe ŋaiye ŋembep tinge lalme sai pe, tinge yetekeꞌe wahriꞌ Jisas kin bunjenge nal ŋoinde tikin supule. Bepmohro kin naŋarꞌe taꞌe ŋau. Topoꞌe ŋaiyuwat kin dunduhur wukauwe supule. \v 3 Nilyehe sai pe, lenge jetalah uku yetekeꞌe Moses hindi Elaija yanange wusyep topoꞌe Jisas. \v 4 Taꞌe luku pe, Pita ŋaname Jisas na, “Lahmborenge, ki bwore ŋaiye poi marp eꞌe pe, ŋaiye nin ŋasande pe, ma mikil balmbal hun tikir eꞌe. Ŋoinde nin, ŋoinde Moses, topoꞌe ŋoinde Elaija.” \p \v 5 \x - \xo 17.5 \xt Stt 22.2, Lo 18.15, Sng 2.7, Ais 42.1, Mat 3.17, 12.18, Mak 1.11, Luk 3.22, 2Pi 1.17-18\x*Pita teter ŋanange wusyep pe, mwahit ende ŋaiye tikin yirise nate gah naparaꞌe tinge lalme. Diꞌ ŋaiye wonge ende nase mwahit uku nat ŋanange na, “Leꞌe Talah ŋoihmbwaip ŋam pe, ŋam mende nihararme kin supule. Yip pa yisyunde wusyep kin!” \v 6 Ŋupe ŋaiye lenge jetalah yisande wusyep uku pe, tinge hiꞌjarnge embere pupwa pe, tinge tambe tumbuhur bepmohro tinge ya jah kekep. \v 7 Kom Jisas nat sehei me tinge pe, kin ŋusuwaꞌe lenge ŋanange na, “Yip tuhur. Yukur pa hiꞌjirnge.” \v 8 Ŋupe ŋaiye tinge yahraꞌe ŋondoh bepmohro yanah pe, yukur tinge plihe yetekeꞌe lahende topoꞌe, pakai. Kom Jisas ŋilyeh. \p \v 9 Tinge lalme yase hwate luku mwande jah pe, Jisas ŋindindirme lenge ŋanange na, “Ŋaimune ŋaiye tukwini yip yetekeꞌe yanar anah hwate leꞌe pe, yukur pa plihe yinime miyeꞌ lakai tuwei ende, na pakai. Ŋai uku ka tise el tutume ŋupe ŋaiye Talah tikin Miyeꞌ ka osme ŋeheh no, ka plihe tuhur.” \p \v 10 \x - \xo 17.10 \xt Mal 4.5\x*Taꞌe luku pe, lenge jetalah plihe yisilihme Jisas na, “Detaꞌe lai ti lenge jetmam tikin wusyep erŋeme yanange nange Elaija se ka ot yer ti, Krais ka ot gunde?” \v 11 Kin nungwisme wusyep tinge na, “Liki bwore mise. Elaija se ka ot yer ŋaiye ka ende miꞌmiꞌ me ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme. \v 12 \x - \xo 17.12 \xt Mat 11.14\x*Kom ma mini yip tuꞌe leꞌe, miyeꞌ ende taꞌe Elaija si nat pe, lenge miyeꞌ tuweinge yukur sisyeme kin, pakai. Tinge yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe tetehei jande ŋasande tinge, topoꞌe tinge bep jahme kin taꞌe ŋaiye miyeꞌ pakaiye ende. Ŋahwikin ŋilyeh uku pe, min ka yende yumbune Talah tikin Miyeꞌ.” \v 13 Jisas ŋanange wusyep uku miꞌe pe, lenge jetalah yambaꞌe sisyeme na, wusyep uku kin ŋanange nalme Jon tikin Baptais. \s1 Jisas ginyenme yipihinge pupwa ŋaiye narp talah ende \r (Mak 9.14-29, Luk 9.37-42) \p \v 14 Ŋupe ŋaiye Jisas nenge lenge jetalah hun uku yate jere ŋaiye mitiŋ lalme si jahilyeh yarp pe, miyeꞌ ende natme Jisas pe, ŋasarꞌe ŋimbep gah ŋihip kin. \v 15 Miyeꞌ uku ŋaname na, “Lahmborenge, tatame na asambe ŋoihginir nin elme talah miyeꞌ ŋam? Kin nambaꞌe wahriꞌ epwa ŋororoꞌ. Ni wula wula ŋaiye kin tambe nangah nih topoꞌe pinip. \v 16 Ŋam si menge kin mat me lenge jetalah nin, kom tinge yukur tatame ŋaiye ka yende miꞌme wahriꞌ epwa kin no, ka tuhur bwore.” \v 17 Jisas nungwisme wusyep na, “Yip miyeꞌ tuweinge pupwa pe, ŋoihmbwaip yip yukur teŋeime Got. Ŋup yukuriye teter sai ŋaiye ma murp motop yip? Topoꞌe ŋup yukuriye teter sai ŋaiye ma mikirh mane motop yip? Yenge talah iki yutme ŋam!” \v 18 Jisas ŋihyele yipihinge pupwa luku pe, kin tas nasme talah uku pe, nilyehe sai wahriꞌ epwa kin miꞌe ko. \p \v 19 Miꞌe pe, lenge jetalah syumbe yul yatme Jisas pe, tinge yaname na, “Detaꞌe lai ti poi yukur tatame ŋaiye ya gwinyenme yipihinge pupwa luku?” \v 20 \x - \xo 17.20 \xt Mat 21.21, Mak 11.23, 1Ko 13.2\x*Kin nungwisme wusyep tinge na, “Ŋoihmbwaip yip ŋaiye teŋeime Got pe, yukur ki ŋembere bongol. Ki pupwa malaih sikirp. Ŋam mana yip bwore mise, ŋaiye ŋoihmbwaip yip ka teŋeime Got sikirp tuꞌe kapenih ŋesep mastet pe, tatame ŋaiye pa yinime hwate leꞌe na, ‘Ni tuhur osme leꞌe e si el uku!’ Pe se ka el. Taꞌe luku pe, ŋainde yukur ka se nihme yip ŋaiye pa yende.” \v 21 \f + \fr 17.21 \ft Wusyep uku sai nato tup syeꞌ tikin Matyu: Ŋaiye ni nala ginyenme yipihinge pupwa tuꞌe luku pe, na osme ŋai, topoꞌe na ininge wusyep isilihme Got pe, liki se na ende.\f* \s1 Jisas ŋanange wusyep ni hoi ŋaiye ka ole \r (Mak 9.30-32, Luk 9.43-45) \p \v 22 Ŋupe ŋaiye lenge jetalah lalme yate jahilyeh yat Galili pe, Jisas ŋana lenge na, “Ka yember Talah tikin Miyeꞌ yil syep lenge miyeꞌ. \v 23 Lenge miyeꞌ uku ka yonombe ka ole. Kom ŋup hun ka el miꞌe pe, ka plihe tuhur orp.” Lenge jetalah yisande wusyep uku pe, tinge ŋoihmbwaip mane supule. \s1 Jisas naŋaꞌe wuhyau takis nalme yukoh yirise \p \v 24 \x - \xo 17.24 \xt Kis 30.13, 38.26\x*Ŋupe ŋaiye Jisas nenge lenge jetalah kin yate jere Kaperneam pe, lenge miyeꞌ ŋaiye yambaꞌe wuhyau takis tikin yukoh yirise, yate yisilihme Pita na, “O jetmam yip ŋiche wuhyau takis nal yukoh yirise lakai?” \v 25 Pita ŋanange na, “Hei.” Ŋupe ŋaiye Pita nato yukoh pe, Jisas ŋisilihme kin yer na, “Saimon, o nin ŋoiheryembe taꞌe la? Ŋupe ŋaiye lenge kiŋ yambaꞌe wuhyau takis topoꞌe wuhyau syeꞌ pe, tinge yambaꞌe yat lenge bamtihei tititinge, lakai lenge mitiŋ syeꞌ ya tas wicherꞌ?” \v 26 Pita nungwisme wusyep kin na, “Lenge mitiŋ syeꞌ ya tas wicherꞌ.” Jisas ŋaname na, “Taꞌe liki pe, lenge bamtihei tinge yukur ka se yiche wuhyau takis. \v 27 Kom yukur kin bwore ŋaiye ya mende tinge ka ŋoihmbwaip pupwa me poi. Taꞌe luku pe, na el pinip umun pe, na iche mwah el guh pinip. Ŋuyoꞌ ŋendehei ŋaiye na kete unuh pe, na ambaꞌe aŋal mar ŋuyoꞌ uku pe, na etekeꞌe wuhyau ŋeser silwa ende ka tihiꞌ el oto. Na ambaꞌe wuhyau uku pe, na el angang lenge ende naŋ poi berei.” \c 18 \s1 Lahmende kin nambaꞌe naŋ embere nato lemame tikin moihlaꞌ? \r (Mak 9.33-37, Luk 9.46-48) \p \v 1 \x - \xo 18.1 \xt Luk 22.24\x*Dindiꞌ ŋup uku pe, lenge jetalah yate yetekeꞌe Jisas pe, tinge yisilihme na, “Lahmende naŋ kin ŋembere supule nato lemame tikin moihlaꞌ?” \v 2 Taꞌe luku pe, Jisas nambaꞌe lahmalaih ende nenge nat pe, kin nember kin gan ŋembep tinge. \v 3 \x - \xo 18.3 \xt Mak 10.15, Luk 18.17\x*Kin ŋana lenge na, “Ŋam mana yip bwore mise, ŋaiye yukur yip bunjenge ŋoihmbwaip yip tale yip tip taꞌe lenge lahmakerep pe, yukur tatame pa yil yoto lemame tikin moihlaꞌ. \v 4 O lahmende ŋaiye narp ŋumwaiye taꞌe lahmakerep eꞌe pe, miyeꞌ lakai tuwei uku ka yambaꞌe naŋ embere yil yoto lemame tikin moihlaꞌ. \v 5 Topoꞌe ŋaiye miyeꞌ ende ka ŋoiheryembe ŋam no, ka ungwisme talah ende ŋaiye taꞌe talah eꞌe pe, kin nungwisme ŋam.” \s1 Hwap kin ŋende yumbune ŋoiheryembe mise \p \v 6 Jisas plihe ŋanange na, “Ŋaiye lahende ka ende lenge talah ende ŋaiye ŋoihmbwaip tinge si teŋeime ŋam ka tumbe ŋaiye yende hwap pe, ki bwore tikin ŋaiye somohon ka yupwaiꞌe ŋeser embere yil wonge kin pe, ka yiche yil juh loh pinip mondom ŋaiye ka ole. \v 7 Ŋoihginir lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yende lenge mitiŋ syeꞌ yende hwap no, tinge tambe. Ŋaimune ŋaiye taꞌe luku se ka ot. Kom ŋoihginirme lenge miyeꞌ ŋaiye yende ŋai uku no, ki nat. \v 8 \x - \xo 18.8 \xt Mat 5.30\x*Ŋaiye syep lakai ŋihip nin ka ende nin na tumbe e oto hwap pe, otombo iche el. Kin bwore supule ŋaiye na enge syepumbur ilyeh lakai ŋihip umbur ilyeh el oto moi yirise ŋaiye na orp bwore nye nyermbe. Kut ŋaiye syep lakai ŋihip nin ka si hoime no, ka yiche nin yil nih ŋaiye sisyuꞌ nye nyermbe pe, liki ki pupwa. \v 9 \x - \xo 18.9 \xt Mat 5.29\x*Topoꞌe ŋaiye ŋembep nin ka ende nin na tumbe e oto hwap pe, ongoꞌ iche el. Ki bwore ŋaiye na enge ŋembep umbur ŋilyeh el oto moi yirise. Kut ŋaiye ŋembep nin hoime ka si no, ka yiche nin yil nih tikin hel pe, liki ki pupwa.” \p \v 10 \x - \xo 18.10 \xt Luk 19.10\x*“Yukur pa ŋoiheryembe nange pa bep juhme talah ende leꞌe nange kin pupwa luh paka pakaiye. Pakai. Ŋam mana yip, lenge walip hlaꞌ tititinge ilyeh ilyeh ŋaiye yarp yanah moihlaꞌ pe, nye nyermbe walip hlaꞌ tinge ya jan ŋembep tikin Yai ŋam ŋaiye narp nanah moihlaꞌ.” \s1 Wusyep tapimbilme tikin worsip ŋaiye talai \r (Luk 15.3-7) \p \v 11 Talah tikin Miyeꞌ nat ŋaiye ka ungwisme lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye si talai.\fig Worsip ende talai.|src="BK00005B.tif" size="col" ref="18.11" \fig* \v 12 Jisas plihe ŋanange na, “Yip ŋoiheryembe taꞌe lai me miyeꞌ ŋaiye ka embepteme lenge worsip 100, kom ŋaiye ŋoinde ka talai pe, ka el la ahaiꞌe ŋoinde luku, lakai pakai? Kin se ka osme lenge worsip 99 ka yono peperiyeh jin, kut se ka el la ahaiꞌe ŋoinde ŋaiye si talai uku. \v 13 Ŋam mana yip, ŋupe ŋaiye ka etekeꞌe ŋaisep ilyeh ŋaiye si talai uku pe, kin se ka hriphrip ŋembere sekete engelyembe lenge worsip 99 ŋaiye yukur talai. \v 14 Ki ŋahilyeh nalme Yai yip ŋaiye narp nanah moihlaꞌ pe, kin garnge supule ŋaiye lenge talah ende ka talai.” \s1 Yaŋah ŋaiye na ungwisme toꞌ tatai ŋaiye kin ŋende hwap \p \v 15 \x - \xo 18.15 \xt Luk 17.3\x*“Ŋaiye toꞌ nin ende ka ende hwap ot me nin pe, el inime gunde hwap ŋaiye kin ŋende natme nin. Ŋaimune luku na elme kin ŋumwaiye pe, ka si bumbe me yip hindi hoi. Ŋaiye ka isyunde wusyep nin pe, liki na se ambaꞌe toꞌ nin enge ot. \v 16 \x - \xo 18.16 \xt Lo 19.15\x*O ŋaiye yukur kin ŋasande wusyep nin pe, na ambaꞌe miyeꞌ ende, lakai hoi topoꞌe ŋaiye ka yute yurp yotop nin. Lenge miyeꞌ uku ka yurp topoꞌe pe, ka yende bongolme wusyep nin. \v 17 Kom ŋaiye yukur ka isyunde wusyep tinge pe, ini lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye yarp yal yoto sios. O ŋaiye yukur ka isyunde wusyep lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp yoto sios pe, osme kin ka el tuꞌe haiten ende, lakai miyeꞌ ŋaiye ŋende hwap.” \v 18 \x - \xo 18.18 \xt Mat 16.19, Jon 20.23\x*Jisas plihe ŋanange na, “Ŋam mana yip bwore mise, ŋaimune ŋaiye pa yupwaiꞌe juh kekep eꞌe pe, Got si ka upwaiꞌe unuh moihlaꞌ. O ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme ŋaiye pa yusme juh kekep eꞌe pe, Got se ka osme unuh moihlaꞌ. \p \v 19 Topoꞌe ma plihe mini yip, ŋaiye miyeꞌ hoi ka ŋoihmbwaip ilyeh me ŋaimune ŋaiye ka yisilih ŋaiye ka yambaꞌe ŋai uku pe, Yai ŋam ŋaiye narp nanah moihlaꞌ se ka angang lenge. \v 20 O ŋaiye lenge mitiŋ esep hoi lakai hun jahilyeh yoto naŋ ŋam pe, luku ŋam si mate marp bumbe tinge.” \s1 Yaŋah ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge ka ŋoihsipe hwap ŋaiye lenge mitiŋ yende yatme tinge \p \v 21 \x - \xo 18.21 \xt Luk 17.3-4\x*Miꞌe pe, Pita natme Jisas pe, kin ŋaname na, “Lahmborenge, ni yukuriye ŋaiye toꞌ ŋam ka ende hwap ot me ŋam no, ma ŋoihsipe hwap kin? Ka tutume syepumbur hoi lakai?” \v 22 \x - \xo 18.22 \xt Stt 4.24\x*Jisas nungwisme wusyep kin na, “Ŋam yukur manange nange nin na osme hwap kin uku ni syepumbur hoi. Pakai. Kom na osme hwap kin nye nyermbe. \p \v 23 Yusyunde! Lemame tikin moihlaꞌ pe, kin taꞌe kiŋ ende. Pe kin nat ŋaiye ka ininge wusyep guhilyeh otop lenge miyeꞌ wah kin me wuyah kin ŋaiye sai me tinge. \v 24 Ŋupe ŋaiye kin de ka el oto ŋaiye etekeꞌe tup pe, tinge yenge miyeꞌ ende yatme kin. Miyeꞌ uku wuyah kin tatame 10 million kina ŋaiye ka ungwisme. \v 25 Miyeꞌ uku yukur nenge wuhyau tatame ŋaiye ka ungwisme wuyah kin uku. Taꞌe luku pe, kiŋ ŋana lenge ŋaiye ka yende windau me miyeꞌ uku nenge lenge tuweinge talah kin. Pe tinge ka yurp tuꞌe lenge miyeꞌ tuweinge wah titinge lenge miyeꞌ syeꞌ. Topoꞌe ka yende windau me ŋaiꞌe ŋaiꞌe kin lalme no, ka se yambaꞌe wuhyau ŋaiye ka yaŋaꞌe kiŋ uku tuwaꞌe wuyah kin. \v 26 Taꞌe luku pe, miyeꞌ uku ŋasarꞌe ŋimbep gah ŋihip kiŋ pe, kin ŋaname na, ‘Nin ŋoihginirme ŋam pe, eseperhme ŋam sikirp! Ŋam se ma mungwisme wuyah ŋam lalme ŋaiye ŋam si mambaꞌe.’ \v 27 Kiŋ ŋoihginirme kin pe, kin nasme miyeꞌ uku nal, topoꞌe kiŋ ŋoihsipe wuyah miyeꞌ uku ŋaiye sai me kin. \p \v 28 Kom miyeꞌ wah ilyeh uku tas nal pe, kin plihe nal ŋetekeꞌe wah ilyeh kin ende. Pe somohon wah ilyeh kin uku nambaꞌe wuhyau mape 200 me kin. Miyeꞌ wah syep narpe wah ilyeh kin uku bongol pe, garaŋase wonge kin ŋaname na, ‘Tukwini na pule wuhyau ŋam lalme ŋaiye ni nambaꞌe!’ \v 29 Wah ilyeh kin ŋasande wusyep ŋaiye taꞌe luku pe, kin ŋasarꞌe ŋimbep gah ŋihip kin ŋaname na, ‘Ni ŋoihginirme ŋam pe, te eseperhme ŋam sikirp. Ŋam se ma plihe yule wuhyau tei.’ \v 30 Kom miyeꞌ uku garnge pe, kin nal nember wahilyeh kin uku narp mwahupwaiꞌe tatame ŋaiye ka ungwisme wuhyau lalme tikin miyeꞌ uku. \p \v 31 Ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ wah lalme yetekeꞌe ŋaimune ŋaiye taꞌe luku pe, tinge lalme ŋoihmane pe, tinge yenge wusyep ya yiname kiŋ. \v 32 Taꞌe luku pe, kiŋ galme miyeꞌ wah uku nat pe, kin ŋaname na, ‘Nin miyeꞌ wah pupwa yehe supule! Nin nate ŋilil gah ŋembep ŋam pe, ŋam ŋoihginirme nin. Taꞌe luku pe, ŋam mana nin pakai ŋaiye yukur na ungwisme wuhyau ŋam lalme. \v 33 Nin na plihe ŋoihginirme wahilyeh nin tuꞌe ŋaiye ŋam si ŋoihginirme nin.’ \v 34 Taꞌe luku pe, ŋoihmbwaip kiŋ nihe supule pe, kin nember miyeꞌ wah uku nal mwahupwaiꞌe nal syep lenge kokorohtup syeꞌ ŋaiye ka yaŋaꞌe nihe syohe yi tutume ŋaiye ka ungwisme wuhyau lalme tikin kiŋ.” \v 35 Pe Jisas ŋanange na, “Yai ŋam ŋaiye narp nanah moihlaꞌ, kin ka ende ŋahwikin ilyeh elme yip lalme ilyeh ilyeh ŋaiye yukur yip ŋoihsipe hwap lenge toꞌ yuwon yip ŋaiye yende yatme yip.” \c 19 \s1 Jisas ŋanange wusyep me ŋaiye yoworꞌe dindiꞌ \r (Mak 10.1-12) \p \v 1 Jisas ŋanange wusyep uku miꞌe pe, kin nasme distrik Galili pe, kin nal provins Judia nal umbur ŋaiye mih Jordan. \v 2 Lenge miyeꞌ tuweinge wondoh embere jande kin pe, kin ŋende miꞌme wahriꞌ epwa tinge ŋanar uku. \v 3 Lenge Farisi syeꞌ yatme kin pe, tinge homboꞌe yala yondolꞌme kin yisilihme na, “Wusyep erŋeme poi kin ŋanange nange tatame miyeꞌ ende ka ginyenme tuwei kin gunde ŋasande kitikin, lakai?” \v 4 \x - \xo 19.4 \xt Stt 1.27, 5.2\x*Kin nungwisme wusyep tinge na, “Taꞌe yip yukur jonose wusyep ŋaiye sai nato Tup tikin Got? Somohon ŋendeheiyeh ŋaiye Got ŋende ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme pe, kin ŋende lenge miyeꞌ tuweinge topoꞌe. Kin ŋende miyeꞌ hindi tuwei. \v 5 \x - \xo 19.5 \xt Stt 2.24\x*Pe Got ŋanange na, ‘Tehei kin taꞌe luku ti, miyeꞌ ka osme lenge yai mam kin pe, ka e guhilyeh topoꞌe tuwei kin. Pe tinge hindi ka yila tuꞌe wahriꞌ ilyeh.’ \v 6 Taꞌe luku pe, tinge hindi yukur yarp taꞌe hoime, pakai. Tinge hindi wahriꞌ ilyeh. Ŋaimune ŋaiye Got nupwaiꞌe pe, miyeꞌ yukur ka se esembele.” \p \v 7 \x - \xo 19.7 \xt Lo 24.1-4, Mat 5.31\x*Lenge Farisi yisilihme Jisas na, “Detaꞌe lai ti Moses pwal poi wusyep erŋeme ŋaiye miyeꞌ tatame ka inge tup ŋaiye oworꞌe dindiꞌ aŋaꞌe tuwei kin pe, ginyenme ta wil?” \v 8 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Ŋondoh yip pupwa bongol sekete pe, Moses ŋana yip ŋaiye tatame pa jinyenme lenge tuweinge. Kom ŋai taꞌe liki yukur somohon sai. \v 9 \x - \xo 19.9 \xt Mat 5.32, 1Ko 7.10-11\x*Ŋam mana yip, ŋaiye tuwei tikin miyeꞌ ende yukur wende niŋ pinip yar wotop miyeꞌ ende no, miyeꞌ ti ginyenme paka pakaiye, na kin plihe nenge tuwei ambaran pe, miyeꞌ uku si ŋende niŋ pinip yar embere.” \p \v 10 Lenge jetalah kitikin yiname na, “Ŋaiye taꞌe liki pe, yukur ka enge tuwei.” \v 11 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Wusyep eꞌe yukur kin naparaꞌe lenge mitiŋ lalme. Kin nal lenge mitiŋ ŋaiye Got si nangang lenge bongol ŋaiye tinge tatame ka junde wusyep uku. \v 12 Taꞌe luku pe, yusyunde! Miyeꞌ syeꞌ ŋaiye tukwini yarp pe, yukur tinge yenge tuwei. Syeꞌ pe, wahriꞌ tinge pupwa ŋupe ŋaiye mam waraꞌ lenge ŋendeheiyeh. O miyeꞌ syeꞌ pe, lenge miyeꞌ yotombo wahriꞌ tinge pe, yukur ka yaraꞌe talah. Topoꞌe miyeꞌ syeꞌ tinge ŋoiheryembe ŋaiye ka yende wah tikin lemame tikin moihlaꞌ pe, tinge yanange pakai ŋaiye yukur ka yenge tuwei. Kom lahmende miyeꞌ ŋaiye tatame ka isyunde wusyep eꞌe pe, ka isyunde.” \s1 Jisas ŋanange ka yusme lenge talah ka yut me kin \r (Mak 10.13-16, Luk 18.15-17) \p \v 13 Lenge mitiŋ syeꞌ yenge lenge talah yatme Jisas ŋaiye ka ikil syep unuh tinge no, ka isilihme Got, ŋaiye ka ende miꞌme tinge. Kom lenge jetalah yihyele lenge miyeꞌ tuweinge luku. \v 14 Jisas ŋana lenge na, “Yusme lenge talah ka yut me ŋam, o yukur pa yupwaiꞌe lenge. Detale, lemame tikin Got titinge lenge mitiŋ ŋaiye taꞌe talah iki.” \v 15 Kin nikil syep anah lenge talah miꞌe pe, kin nasme luh uku pe, kin nal ko. \s1 Lahyambe ende ŋaiye miyeꞌ lowe ŋanange wusyep topoꞌme Jisas \r (Mak 10.17-31, Luk 18.18-30) \p \v 16 O miyeꞌ ende kin natme Jisas. Kin ŋisilihme Jisas na, “Jetmam, ma mende ŋaimune bwore ti, ma mambaꞌe laip bwore ŋaiye ma murp nye nyermbe?” \v 17 Jisas nungwisme wusyep kin na, “Detaꞌe lai ti nin ŋisilih ŋam ŋaimune ŋaiye kin bwore? Got kin ŋilyeh ŋaiye bwore. Ni ŋasande ŋaiye na ambaꞌe laip bwore ŋaiye na orp nye nyermbe pe, na gunde wusyep erŋeme lalme.” \v 18 \x - \xo 19.18 \xt Kis 20.13-16, Lo 5.17-20\x*Kin ŋisilihme Jisas na, “Wusyep erŋeme mune?” Jisas ŋanange na, “Yukur na ongomb lenge miyeꞌ ka yule. Yukur na ende niŋ pinip yar. Yukur na ende ŋendei. Yukur na ende homboꞌe ŋaiye ende wusyep kot me lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ paka pakaiye. \v 19 \x - \xo 19.19 \xt Kis 20.12, Wkp 19.18, Lo 5.16\x*Na syumbe orp tuweihe lenge yai mam nin pe, na usyunde wusyep tinge. Topoꞌe na ende nihararme lenge mitiŋ tuꞌe ŋaiye nin ŋende nihararme nitei.” \p \v 20 O lahyambe luku nungwisme wusyep Jisas na, “Ŋam si gwande wusyep erŋeme lalme luku. O ŋaimune ŋaiye teter ŋam seheiꞌe?” \v 21 Jisas ŋaname na, “Ŋaiye nin de na bwore supule pe, el ende windau me ŋaiꞌe ŋaiꞌe nin lalme ambaꞌe wuhyau pe, na enge wuhyau uku el la angang lenge ŋaipwa ŋiꞌ. Na ende tuꞌe luku pe, min na ambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore ŋaiye sai nanah moihlaꞌ. Miꞌe pe, na ota gunde ŋam.” \v 22 Ŋupe ŋaiye lahyambe luku ŋasande wusyep taꞌe luku pe, kin nal topoꞌe ŋoihmbwaip mane supule. Detale, kin narp topoꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe wula wula sekete. \p \v 23 Miꞌe pe, Jisas ŋana lenge jetalah kin na, “Ŋam mana yip bwore mise! Ka nihe supulme lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp topoꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe wula wula ka yil yoto lemame tikin moihlaꞌ. \v 24 Ma plihe mini yip. Yuwor kamel ŋaiye ka el oto map tikin sehau pe, ki sikirp nihe.\fig Yuwor kamel|src="HK00041B.tif" size="col" ref="19.24" \fig* Kom ŋaiye miyeꞌ lowe ka el oto lemame tikin Got pe, ki pupwa nihe supule.” \v 25 Ŋupe ŋaiye lenge jetalah yisande wusyep taꞌe luku pe, tinge gunguru plai supule. Tinge yisilihme Jisas na, “Ŋaiye ka tuꞌe liki pe, lahmende ka se ambaꞌe laip bwore ŋaiye ka orp nye nyermbe?” \v 26 Jisas bep nal nusukumb lenge pe, kin ŋana lenge na, “Ŋaiye miyeꞌ kekep ka yende pe, ki nihe, kom ŋaiye Got ka ende pe, ki bwore wukiŋge ŋumwaiye.” \p \v 27 Miꞌe pe, Pita ŋanange na, “Etekeꞌe, poi si masme ŋaiꞌe ŋaiꞌe poi lalme ŋanar, kut poi mate gwande nin eꞌe. Pe poi ya mambaꞌe ŋaimune?” \v 28 \x - \xo 19.28 \xt Mat 25.31, Luk 22.30\x*Jisas ŋana lenge na, “Ŋam mana yip bwore mise, ŋupe ŋaiye ŋaiꞌe ŋaiꞌe ambaran ka ote si no, Talah tikin Miyeꞌ ka ambaꞌe naŋ embere orp el unuh luh yilihe tikin kiŋ ŋaiye miꞌ supule pe, yip lenge jetalah 12 ŋam pa yurp yunuh luh yilihe, topoꞌe pa bepyeteme lenge bamtihei 12 titinge Israel. \v 29 Topoꞌe lenge mitiŋ lalme ŋaiye ŋoiheryembe naŋ ŋam no, tinge yasme yokoh, toꞌ tatai, moih mihyen, yai mam, talah topoꞌe wah yekene tinge pe, tinge ka yambaꞌe 100 yil yunuh hlaꞌ topoꞌe. Pe tinge ka yambaꞌe laip bwore ŋaiye ka yurp nye nyermbe. \v 30 \x - \xo 19.30 \xt Mat 20.16, Luk 13.30\x*Kom lenge miyeꞌ tuweinge wula wula ŋaiye tukwini yal yer pe, min ka yut yuwo, kut lenge mitiŋ ŋaiye tukwini yat yuwo pe, min ka yil yer.” \c 20 \s1 Jisas ŋanange wusyep tapimbilme nal lenge miyeꞌ wah ŋaiye yende wah yoto wah wain \p \v 1 Jisas plihe ŋanange na, “Lemame tikin moihlaꞌ pe, ki taꞌe leꞌe. Ninde ŋaiye hondo hondonge pe, miyeꞌ tehei ŋaiye wah wain nal tas nambaꞌ lenge miyeꞌ wah syeꞌ ŋaiye ka yende wah yoto wah wain kin. \v 2 Tinge yupwaiꞌe wusyep miꞌe pe, lenge miyeꞌ wah uku hriphrip ŋaiye tinge ilyeh ilyeh ka yambaꞌe wuhyau mape me wah ŋaiye ŋup ilyeh.\f + \fr 20.2 \ft Wuhyau mape luku pe, yitini tikin miyeꞌ wah ŋaiye kin ŋende wah ŋau ilyeh ilyeh, ŋaiye ka embepeteme kitikin topoꞌe lenge tuweinge talah.\f* Pe kin nember lenge yal yende wah yoto wah wain kin. \v 3 O ŋau nambaꞌe syepumbur hoye hoye ŋaiye hondonge pe, miyeꞌ uku plihe nal moi tikin windau pe, kin ŋetekeꞌe lenge miyeꞌ syeꞌ jan paka pakaiye. \v 4 Taꞌe luku pe, kin ŋana lenge na, ‘Yip topoꞌe yil yende wah yoto wah wain pe, ma se yul yip yitini ŋaiye ki bwore bwarme.’ \v 5 Pe tinge yal wah kin. Miꞌe pe, miyeꞌ tehei uku plihe ŋende ŋahilyeh ŋaiye sekeime ki ŋende. Kin ŋende taꞌe luku ŋupe ŋaiye ŋau ŋanar moikin bumbumbe, topoꞌe kin plihe ŋende ŋupe ŋaiye ŋau nambaꞌe hun. \v 6 Ŋupe ŋaiye ŋau nambaꞌe syepumbur ŋaiye yungwiris pe, kin plihe nal moi windau pe, kin ŋetekeꞌe lenge miyeꞌ syeꞌ plihe jan uku. Kin ŋisilih lenge na, ‘O ŋau yeheꞌe yip yate jan paka pakaiye yende ŋaimune?’ \v 7 Tinge yungwisme wusyep na, ‘Miyeꞌ ende yukur pwal poi wah ŋaiye ya mende.’ Miyeꞌ uku ŋana lenge na, ‘Bwore, yip topoꞌe yil yende wah yoto wah wain ŋam.’ \p \v 8 \x - \xo 20.8 \xt Wkp 19.13, Lo 24.15\x*O si yungwiris miꞌe pe, yai tehei wah wain uku ŋaname miyeꞌ embep lenge miyeꞌ wah uku na, ‘Gil lenge miyeꞌ wah ka yut pe, angang lenge yitini. Ŋendehei kin pe, na angang lenge miyeꞌ wah ŋaiye yat yuwo yende wah pe, ka yambaꞌe yitini tinge yil yer. Miꞌe pe, na ende tuꞌe luku enge e tutume lenge miyeꞌ wah ŋaiye yat yer yende wah pe, tinge ka yambaꞌe yitini tinge yut yuwo.’ \v 9 Lenge miyeꞌ wah ŋaiye yate yoto yende wah ŋaiye ŋau nambaꞌe syepumbur pe, tinge yate yambaꞌe wuhyau mape tinge. \v 10 O ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ wah ŋaiye si tahar hondo hondonge yat yer yende wah pe, tinge yat. Tinge ŋoiheryembe nange se ka yambaꞌe wuhyau sikirp ŋembere. Kom pakai. Tinge topoꞌe yambaꞌe wuhyau mape ilyeh ilyeh. \v 11 Tinge yambaꞌe wuhyau uku yetekeꞌe pe, tinge yahraꞌe tuhwar yotop miyeꞌ tehei wah wain. \v 12 Tinge yanange na, ‘Lenge miyeꞌ eꞌe pe, tinge yat yuwo supule ŋaiye yungwiris yende wah pe, ni pwal poi wuhyau tatame lalme. Kom poi eꞌe pe, poi mat hondo hondonge pe, ŋau tikin gene sekeh poi ŋaiye poi mende wah mate tatame yungwiris.’ \v 13 Miyeꞌ tehei nungwisme wusyep ŋaiye ŋoinde tinge na, ‘Yusyunde, ŋimei, ŋam yukur homboꞌe meyeh yip. Ŋendehei poi si mupwaiꞌe wusyep nange pa yende wah ŋup ilyeh pe, pa yambaꞌe wuhyau mape ilyeh. \v 14 Tukwini pa yambaꞌe wuhyau yip pe, pa yil moi yip. Ŋaiye ŋasande ŋam tanam pe, ma mangange lenge miyeꞌ ŋaiye yat yuwo yende wah pe, ka yambaꞌe yitini ŋahilyeh tuꞌe yip yambaꞌe. \v 15 Luku wuhyau ŋam tanam. Kai, taꞌe ŋam yukur tatame ŋaiye ma moworꞌe wuhyau ŋam uku miyarꞌe gunde ŋasande ŋam lakai? Taꞌe yip ŋoihmbwaip pupwa ŋaiye ŋam mangange wuhyau embere me tinge?’” \p \v 16 \x - \xo 20.16 \xt Mat 19.30, Mak 10.31, Luk 13.30\x*Pe Jisas ŋanange na, “Taꞌe luku pe, lahmende ŋaiye yat yer pe, ka yil yuwo, kut lahmende ŋaiye yat yuwo pe, ka yil yer.” \s1 Ni hun ŋaiye Jisas ŋanange ka ole no, ka plihe tuhur \r (Mak 10.32-34, Luk 18.31-33) \p \v 17 Jisas nala el unuh Jerusalem pe, kin nambaꞌe lenge jetalah 12 kin yal luh ende ŋaiye nal yaŋah uku pe, kin syumbe ŋana lenge wusyep tase. \v 18 Kin ŋana lenge na, “Yusyunde! Poi mala mil munuh Jerusalem ŋaiye ka yember Talah tikin Miyeꞌ yil syep lenge pris ondoh topoꞌe lenge jetmam tikin wusyep erŋeme. Tinge ka yende wusyep me kin pe, ka yupwaiꞌe wusyep ŋaiye ka yonombe ka ole. \v 19 Pe ka yember kin yil syep lenge haiten ŋaiye ka yende wi me kin. Tinge ka yininge wusyep jonombaiꞌe kin, topoꞌe yenge winje yupwaiꞌe yararahe kin miꞌe pe, ka yuluwei kin yil loutungwarmbe. Kom ŋup hun kin pe, ka plihe tuhur.” \s1 Jems hindi Jon yala tuꞌe miyeꞌ ondoh \r (Mak 10.35-45) \p \v 20 Miꞌe pe, tuwei tikin Sebedi wenge lenge lahmiyeꞌ titi hoi wate wasarꞌe ŋimbep gwah ŋihip Jisas pe, ti da wisilihme Jisas me ŋainde. \v 21 Jisas ŋisilihme ti na, “Nin ŋasande ŋaimune?” Tuwei uku wungwisme wusyep kin na, “Tukwini na ini ŋam bwore mise nange lenge talah ŋam hoi eꞌe ka yurp tuꞌe miyeꞌ ondoh topoꞌe nin yoto lemame nin. Ŋoinde ka orp syep non, kut ŋoinde ka orp syep yaŋgam.” \v 22 Jisas nungwisme wusyep ti na, “Yip yukur sisyeme wusyep mune ŋaiye yip yanange liki. Taꞌe yip hindi tatame pa yonoꞌe pinip juh yukoh tikin nihe syohe ŋaiye ma mambaꞌe lakai?” Tinge yungwisme wusyep kin na, “Poi hindi tatame.” \v 23 Jisas ŋana lenge hindi na, “Mise, yip hindi se pa yonoꞌe pinip juh yukoh tikin nihe syohe ŋaiye ma mambaꞌe, kom lahmende ŋaiye ka orp syep non ŋam topoꞌe syep yaŋgam ŋam pe, liki yukur ŋainde ŋam ŋaiye ma malaŋatme. Luh uku titinge lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye Yai ŋam si nalaŋatme ŋende miꞌmiꞌ me tinge sai.” \p \v 24 Ŋupe ŋaiye lenge jetalah syepumbur umbur yisande wusyep uku pe, tinge tuhwarme lenge miyeꞌ toꞌ tataime hoi uku. \v 25 \x - \xo 20.25 \xt Luk 22.25-26\x*Kom Jisas gal lenge yat pe, kin ŋana lenge na, “Ŋoihmbwaip titinge kiŋ lenge haiten pe, pupwa sire sekete ŋaiye tinge yende yal lenge hroꞌmbwat tinge. Pe lenge miyeꞌ embep titinge pupwa bongol sekete nange lenge hroꞌmbwat uku ka yisyunde wusyep tinge. \v 26 \x - \xo 20.26 \xt Mat 23.11, Mak 9.35, Luk 22.26\x*Kut ŋaimune ŋaiye taꞌe luku pe, yukur ka ote si bumbe me yip. Kom miyeꞌ ŋaiye nala orp tuꞌe ŋaiye miyeꞌ ondoh me yip pe, kin ka orp tuꞌe miyeꞌ wah yip. \v 27 Topoꞌe lahmende ŋaiye kin nala el yerme yip pe, kin ka orp tuꞌe ŋaiye miyeꞌ wah pakaiye yip. \v 28 Ki ŋahilyeh taꞌe Talah tikin Miyeꞌ ŋaiye nat pe, yukur kin nat ŋaiye lenge miyeꞌ ka yende wah ŋaiye yungwisme kin, pakai. Kin nat ŋaiye ka ungwisme lenge miyeꞌ tuweinge, topoꞌe ka aŋaꞌe laip kitikin ŋaiye ka osme hwap tinge lalme.” \s1 Jisas ŋende miꞌme miyeꞌ ŋembep tangare hoi \r (Mak 10.46-52, Luk 18.35-43) \p \v 29 Jisas nenge lenge jetalah kin yasme Jeriko pe, lenge miyeꞌ tuweinge wondoh embere jande kin. \v 30 Lenge miyeꞌ embep tangare hoi yarp yal ŋahwikin tikih yisande ŋaiye Jisas kin nat. Kin nusungurh lenge nat nal pe, tinge hindi tambah marnge yanange na, “Lahmborenge, Talah tikin Dewit, nin ŋoihginirme poi hindi!” \v 31 Lenge miyeꞌ tuweinge wondoh embere luku tahar bembererme tinge hindi yanange ka hindi yupwaiꞌe mut. Kom tinge hindi tambah marnge supule plihe yanange na, “Lahmborenge, ŋoihginirme poi hindi! Nin Lahmborenge, talah tikin Dewit.” \v 32 Jisas na gan pe, kin gal lenge hindi pe, kin ŋisilih lenge hindi na, “Yip hindi yisande ma mende yip hindi tuꞌe la?” \v 33 Tinge hindi yungwisme wusyep kin na, “Lahmborenge, ende ŋembep poi ya metekeꞌe.” \v 34 Jisas ŋoihginirme tinge hindi pe, kin ŋusuwaꞌe ŋembep tinge pe, nilyehe sai tinge hindi plihe yetekeꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe, topoꞌe tinge jande kin. \c 21 \s1 Jisas nato Jerusalem \r (Mak 11.1-11, Luk 19.28-40, Jon 12.12-16) \p \v 1 Jisas nenge lenge jetalah kin yate jere sehei me Jerusalem pe, tinge yal moi Betfage nal hwate Olip. Jisas nember lenge jetalah kin hoi yal yer pe, \v 2 kin ŋana lenge na, “Pa hindi yil yoto moi uku ŋaiye poi bep mal pe, nilyehe sai pa hindi yetekeꞌe yuwor donki ende tinge si yupwaiꞌe yal tumwange pe, ti gwan. O talah ti gwan topoꞌe ti. Pa yesembele mwah yupwaihme tinge hindi pe, pa yenge lenge hindi yutme ŋam. \v 3 O ŋaiye lahende ka ininge wusyep ende tuꞌe rop pe, pa hindi yinime kin tuꞌe leꞌe, ‘Lahmborenge ŋasande ŋaiye ka ambaꞌe ende wah kin miꞌe pe, se ka plihe ember lenge hindi ot hihwaiye.’ \p \v 4 Ŋai uku kin ŋende gande wusyep ende ŋaiye somohonme profet ŋanange, \q1 \v 5 \x - \xo 21.5 \xt Sek 9.9\x*Yalaŋatme wusyep eꞌe yil lenge miyeꞌ tuweinge titinge Saion. \q1 Yetekeꞌe, kiŋ yip kin nat kili! \q1 Kin narp nanah yuwor donki ende nat \q1 taꞌe miyeꞌ ŋaiye syumbe narp ŋumwaiye. \q1 Kin narp nanah donki ŋumbwahe ende pe, kin nat.” \m \v 6 Lenge jetalah hoi uku yal pe, tinge yende jande wusyep ŋaiye Jisas si ŋana lenge hindi nange ka yende. \v 7 Tinge yenge yuwor donki mam hindi talah yat pe, tinge yangaraꞌ ŋaiyuwat sokoloh tinge hindi yal yanah donki hoi uku miꞌe pe, Jisas nanah narp donki umbwahe. \v 8 O lenge miyeꞌ wula wula pe, tinge yungul temhroŋ sokoloh tinge pe, tinge yangaraꞌ jah ŋahwikin. Kut syeꞌ yotombo lou lombo pe, tinge yember jah ŋahwikin. \v 9 \x - \xo 21.9 \xt Sng 118.25-26\x*Lenge miyeꞌ tuweinge wondoh embere ŋaiye yal yerme Jisas, topoꞌe ŋaiye jande kin pe, tinge tambah yanange na, \q1 “Yirisukwarme Talah tikin Dewit! \q1 Got kin ŋende miꞌmiꞌ me miyeꞌ eꞌe ŋaiye kin nat naŋ tikin Got. \q1 Ya mahraꞌe naŋ tikin Got ŋaiye nanah hlaꞌ supule.” \p \v 10 Ŋupe ŋaiye Jisas pwar nato Jerusalem pe, lenge miyeꞌ tuweinge lalme nato moi embere luku gunguru plai pe, tinge yisilih yale yat na, “Liki lahmende?” \v 11 Lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye yat topoꞌe Jisas yanange na, “Leꞌe Jisas, kin profet nase moi embere Nasaret ŋaiye nato distrik Galili nat.” \s1 Jisas ginyen lenge miyeꞌ ŋaiye yende windau yarp yoto yukoh yirise \r (Mak 11.15-19, Luk 19.45-48, Jon 2.13-22) \p \v 12 Jisas nato lem meleꞌe ŋaiye ŋoyorꞌme yukoh yirise pe, kin ginyen lenge miyeꞌ lalme ŋaiye yende windau yarp yoto luh luku. Kin ŋuwilꞌe hendeinge lenge miyeꞌ ŋaiye bepsaime wuhyau, topoꞌe luh lenge miyeꞌ ŋaiye yarp yende windau me jesumbihnip. \v 13 \x - \xo 21.13 \xt Ais 56.7, Jer 7.11\x*Kin ŋana lenge na, “Yainge ki sai nato Tup tikin Got taꞌe leꞌe, \q1 ‘Yukoh ŋam eꞌe pe, ka si yokoh tikin ŋaiye yanange wusyep topoꞌme Got.’ \m Kom yip si yende yokoh eꞌe kin taꞌe luh tase titinge lenge miyeꞌ endei.” \p \v 14 Jisas teter narp nato yukoh yirise pe, lenge mitiŋ ŋaiye ŋembep tinge si tangar, topoꞌe ŋihip pupwa yatme kin pe, kin ŋende miꞌme wahriꞌ epwa tinge. \v 15 Kom ŋupe ŋaiye lenge pris ondoh topoꞌe lenge jetmam tikin wusyep erŋeme yetekeꞌe mirakel ŋaiye kin ŋende, topoꞌe yisande lenge lahmakerep ŋaiye tambah jan yoto yukoh yirise luku yanange na, “Hriphrip me Talah tikin Dewit!” Pe lenge miyeꞌ bwore bworenge ŋoihmbwaip pupwa me Jisas supule. \v 16 \x - \xo 21.16 \xt Sng 8.2\x*Tinge yisilihme Jisas na, “Nin ŋasande wusyep uku ŋaiye tinge yanange lakai?” Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Hei, ŋam si masande. Kom taꞌe yip yukur jonose wusyep uku, ‘Lenge lahmakerep yahraꞌe naŋ nin.’” \m \v 17 Jisas nasme tinge pe, kin nal tas nasme moi embere luku pe, kin nal Betani na narp ŋup uku. \s1 Jisas ŋihyele lou ŋip pe, kin nule \r (Mak 11.12-14,20-24) \p \v 18 Tahar hondo hondonge pe, Jisas plihe nala e oto moi embere luku pe, kin ŋasande nimbot. \v 19 Kin bep nal ŋetekeꞌe lou ŋip\f + \fr 21.19 \ft Matyu nainge lou fik, kom poi mainge lou ŋip.\f* ende ŋaiye sai nal ŋahwikin tikih pe, kin nal sehei me. Kom kin yukur ŋetekeꞌe lousep ende teŋei, lou tup ilyehme. Taꞌe luku pe, kin ŋaname lou uku na, “Yukur na plihe teŋei esep, pakai supule!” Pe lou ŋip uku hrow gah hihwaiye. \v 20 Ŋupe ŋaiye lenge jetalah tikin yetekeꞌe ŋai uku pe, tinge gunguru plai supule. Tinge yanange na, “Detaꞌe lai ti lou ŋip uku hrow gah hihwaiye pe, ki telei?” \v 21 \x - \xo 21.21 \xt Mat 17.20, 1Ko 13.2\x*Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Ŋam mana yip bwore mise. Ŋaiye ŋoihmbwaip yip ka teŋeime Got bongol supule, topoꞌe ŋaiye yukur ki ŋowor hoi hoi pe, yip tatame ŋaiye pa yende ŋahwikin ilyeh tuꞌe ŋaiye ŋam mende malme lou ŋip uku. Yip tatame ŋaiye pa yende wah embere yengelyembe wah ŋaiye ŋam mende. Yip tatame ŋaiye pa yinime hwate luku na, ‘Ni tuhur pe, papalai el guh loh pinip.’ Pe hwate luku se ka tuhur gunde wusyep ŋaiye yip yanange. \v 22 Ŋaiye ŋoihmbwaip yip ka teŋei bongol supule pe, yip tatame se pa yambaꞌe ŋaimune ŋaiye yip yanange wusyep yisilihme Got.” \s1 Tinge yisilihme Jisas ŋaiye lahmende nalaŋatme kin ŋaiye ka ende wah uku \r (Mak 11.27-33, Luk 20.1-8) \p \v 23 Jisas si nate ŋoto yukoh yirise pe, kin ŋanange nasambe wusyep nal lenge miyeꞌ tuweinge. O lenge pris ondoh topoꞌe lenge bwore bworenge yatme kin pe, tinge yisilihme na, “Nin nambaꞌe wutuꞌ topoꞌe bongol iki ŋana rai ti, nin ŋende wah taꞌe liki? Topoꞌe lahmende nalaŋatme nin ŋaiye na ende wah iki?” \v 24 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Ŋam topoꞌe ma plihe misilih yip ŋisilih ende. Ŋaiye pa yungwisme ŋisilih ŋam pe, ŋam topoꞌe se ma plihe mini yip lahmende ŋaiye pwale wutuꞌ topoꞌe bongol eꞌe ŋaiye ŋam mende wah eꞌe. \v 25 Ŋupe ŋaiye Jon gihyeꞌe pinip lenge miyeꞌ tuweinge pe, kin nambaꞌe bongol uku ŋana rai? Bongol uku kin nase moihlaꞌ nat, lakai bongol titinge lenge miyeꞌ ilyehme?” Pe tinge yanange wusyep yale yat titinge na, “Ŋaiye ya mininge nange kin nase moihlaꞌ nat pe, se ka ini poi na, ‘Pe detaꞌe lai ti ŋoihmbwaip yip yukur teŋeime wusyep Jon?’ \v 26 Kom ŋaiye ya mininge nange kin natme miyeꞌ ilyehme pe, poi ya metehme lenge miyeꞌ tuweinge lalme liki. Detale, tinge lalme yanange nange Jon kin profet ende.” \v 27 Taꞌe luku pe, tinge yungwisme wusyep Jisas na, “Poi yukur sisyeme.” Miꞌe pe, kin plihe ŋana lenge na, “Ŋam topoꞌe yukur ma se plihe mini yip, lahmende pwale wutuꞌ topoꞌe bongol ŋaiye ŋam mende wah eꞌe.” \s1 Wusyep tapimbilme ŋaiye lahmiyeꞌ hoi tikin yai ende \p \v 28 Jisas plihe ŋana lenge na, “Yip ŋoiheryembe wusyep eꞌe ŋaiye ma mininge! Yai nenge lenge lahmiyeꞌ kin hoi tinge yarp. Yai nalme talah ondohe pe, kin ŋaname na, ‘Talah, tukwini na el ende wah gin oto wah wain!’ \v 29 Talah nungwisme wusyep nalme yai na, ‘Ŋam gwarnge ŋaiye ma mil.’ Kom kin narp nal miꞌe pe, kin plihe bunjenge ŋoihmbwaip kin pe, kin nal. \v 30 Miꞌe pe, yai plihe nalme toꞌ pe, plihe ŋaname wusyep ilyeh ŋaiye kin si ŋaname tatai. Toꞌ ŋenerme wusyep yai na, ‘Hei, yai’, kom yukur kin nal. \v 31 Lahmende tinge hindi miyeꞌ toꞌ tataime luku ŋende gande wusyep ŋaiye yai ŋanange?” Tinge yungwisme wusyep kin na, “Talah ondohe ŋende gande.” Taꞌe luku pe, Jisas ŋana lenge na, “Ŋam mana yip. Lenge miyeꞌ ŋaiye yambaꞌe wuhyau takis, topoꞌe lenge tuweinge ŋaiye jan yaŋah yotop lenge miyeꞌ yende pe, tinge yal yerme yip ya yoto lemame tikin Got. \v 32 \x - \xo 21.32 \xt Luk 3.12, 7.29-30\x*Detale, Jon kin natme yip pe, ki yasamb yip yaŋah ŋaiye pa yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwarme, kom ŋoihmbwaip yip yukur teŋeime wusyep kin. O lenge miyeꞌ ŋaiye yambaꞌe wuhyau takis, topoꞌe lenge tuweinge ŋaiye jan yaŋah ŋaiye yotop lenge miyeꞌ yende pe, tinge jande wusyep kin. Yip si yetekeꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku, kom yukur yip bunjenge ŋoihmbwaip yip jande wusyep kin.” \s1 Wusyep tapimbilme lenge miyeꞌ pupwa ŋaiye bepteme wah wain \r (Mak 12.1-12, Luk 20.9-19) \p \v 33 \x - \xo 21.33 \xt Ais 5.1-2\x*Jisas plihe ŋana lenge na, “Yusyunde wusyep tapimbilme ŋoinde. Miyeꞌ ende kin ŋende wah wain ende pe, kin yai tehei wah uku. Kin ŋere lem ŋoyorꞌme. Nato wah meleꞌe luku pe, kin ŋiche ŋeheh ende ŋaiye ka jin yisyerꞌe wain esep. Topoꞌe kin ŋende yukoh hlaꞌ ende nanah hlaꞌ ŋaiye lenge miyeꞌ ka yurp yil yunuh uku no, ka bepsime wah wain uku. Miꞌe pe, kin nasme wah uku nalme lenge miyeꞌ syeꞌ ŋaiye ka yende wah no, ka talame wain esep syeꞌ yoto wah uku yenge tinge. O kin nala el kantri ende ŋaiye sai wohe.\fig Wah wain|src="LB00103B.tif" size="col" ref="21.33" \fig* \v 34 Ŋup kin sehei ŋaiye wain esep ka sasarme pe, kin nember lenge miyeꞌ wah yal wah wain kin ŋaiye ka talame wain esep syeꞌ yenge yilme kin. \v 35 Lenge miyeꞌ ŋaiye yembepteme wah wain kin uku syep yarpe lenge miyeꞌ wah kin pe, ŋoinde tinge yonombe, o ŋoinde pe, tinge yonombe kin nule, kut ŋoinde pe, tinge yiche ŋeser yonombe. \v 36 O miyeꞌ uku plihe nember lenge miyeꞌ wah sikirp wula nengelyembe ŋendeheiyeh ŋaiye kin nember lenge yal. Lenge miyeꞌ ŋaiye bepteme wah wain uku yende ŋahwikin ilyeh uku plihe yal lenge miyeꞌ wah uku. \v 37 Yuwo kin pe, yai tehei wah uku nember talah kitikin nalme tinge. Kin ŋoiheryembe na, ‘Se ka yusyunde wusyep talah ŋam.’ \v 38 Kom ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ ŋaiye bepteme wah wain uku yetekeꞌe talah uku pe, tinge yanange wusyep yale yatme titinge na, ‘Miyeꞌ iki ka ambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe yai kin. Yut ya monombe ka ole no, ya mambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme leꞌe!’ \v 39 Tinge syep yarpe kin yiche yate tas wah wornge pe, tinge yonombe kin nule. \p \v 40 Ŋupe ŋaiye yai tehei wah wain uku ka ot pe, ka ende ŋaimun me lenge miyeꞌ ŋaiye bepteme wah wain kin?” \v 41 Tinge yungwisme wusyep Jisas na, “Kin ka ongomb lenge miyeꞌ pupwa luku ende yumbun lenge pupwa supule. Pe ka plihe angange wah wain uku el lenge miyeꞌ syeꞌ ŋaiye ka bepteme. Topoꞌe ŋup kin ŋaiye wain esep ka sasarme pe, ka se yaŋaꞌe wain esep syeꞌ yilme miyeꞌ tehei wah.” \v 42 \x - \xo 21.42 \xt Sng 118.22-23\x*Jisas plihe ŋisilih lenge na, “Yip jonose wusyep sikirp ŋaiye sai nato Tup tikin Got lakai? Wusyep uku kin ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Tumwange luku lenge miyeꞌ ŋaiye juhurꞌe yokoh \q1 tinge yanange pupwa yehe pe, tinge yuhyul yal ŋanar. \q1 Kom tukwini pe, kin si tahar taꞌe tumwange miyeꞌ \q1 ŋaiye ka orpe yukoh ende bongolme. \q1 Lahmborenge kitikin ŋende ŋai uku ki sai. \q1 Poi metekeꞌe pe, ki bwore supule.\f + \fr 21.42 \ft Tup Wenersep 118.22-23 Krais kin tumwange miyeꞌ eꞌe. Lenge miyeꞌ embep titinge Juta jarnge tumwange miyeꞌ uku, kom Got kin hriphrip me kin.\f* \m \v 43 Taꞌe luku pe, ŋam mana yip, Got se ka ongohe lemame kin angaꞌme yip Juta pe, se ka angange el lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye tatame ka yende wah no, ŋaisep ka teŋei. \v 44 O miyeꞌ ŋaiye ka tumbe el unuh tumwange miyeꞌ uku pe, kin se ka mirkit supule. Topoꞌe ŋaiye tumwange miyeꞌ uku ka gunge el guh esyerꞌe miyeꞌ ende pe, tumwange luku se ka ende yumbune miyeꞌ uku supule.”\f + \fr 21.44 \ft Wusyep uku yukur sai nato tup syeꞌ tikin Matyu.\f* \m \v 45 Lenge pris ondoh topoꞌe lenge Farisi yisande wusyep tapimbilme ŋaiye Jisas ŋanange pe, tinge sisyeme nange wusyep uku Jisas ŋanange nalme tinge. \v 46 Taꞌe luku pe, tinge yisande ŋaiye ka syep yurpe kin. Kom tinge hiꞌjarnge lenge mitiŋ wondoh embere ŋaiye jan uku. Detale, lenge miyeꞌ tuweinge luku yanange Jisas kin profet ende. \c 22 \s1 Wusyep tapimbilme ŋai embere dindiꞌ \r (Luk 14.16-24) \p \v 1 Jisas plihe ŋanange wusyep tapimbilme nal lenge miyeꞌ embep titinge Juta. Ki ŋanange na, \v 2 “Lemame tikin moihlaꞌ pe, ki taꞌe leꞌe. Ŋup ende pe, miyeꞌ ende ŋaiye narp taꞌe kiŋ ŋende miꞌmiꞌ ŋai embere ŋaiye talah miyeꞌ kin ka dindiꞌ. \v 3 Kin nember lenge miyeꞌ wah kin ŋaiye ka yi yini lenge miyeꞌ ŋaiye kin nalaŋatme nange ka yut ŋai embere ŋaiye dindiꞌ uku. Kom tinge jarnge ŋaiye ka yut. \p \v 4 Kin plihe nember lenge miyeꞌ wah syeꞌ yal pe, kin ŋana lenge taꞌe leꞌe, ‘Pa yil lenge miyeꞌ ŋaiye ŋam si mana lenge pe, pa yini lenge tuꞌe leꞌe, “Ŋam si mende miꞌmiꞌ ŋai ŋam. Lenge yuwor kau tuhwim, topoꞌe yuwor syeꞌ embere embere tanam poi si mongombe mende miꞌmiꞌ ŋai sai. Yip yut pa yono ŋai embere ŋaiye dindiꞌ.” ’ \v 5 Lenge miyeꞌ wah yal yanange wusyep uku yal lenge miyeꞌ uku, kom yukur tinge yisande wusyep pe, tinge tahar tangalai yalꞌe yalꞌe. Ŋoinde tahar nal wah, kut ŋoinde tahar nal ŋende wah wuhyau kin. \v 6 O syeꞌ tahar yarpe lenge miyeꞌ wah tikin kiŋ uku pe, tinge yongomb lenge pupwa yehe supule de pe, tinge yule. \v 7 Ŋoihmbwaip kiŋ tikin nihe supule pe, kin tahar nember lenge miyeꞌ wondoh kin tahar yal yongomb lenge miyeꞌ pupwa luku ŋaiye yongombe lenge miyeꞌ wah kin. Tinge yongomb lenge miyeꞌ uku lalme yende yumbun lenge pupwa supule. Topoꞌe tinge yesekeh moi tinge. \v 8 Miꞌe pe, kin ŋana lenge miyeꞌ wah kin na, ‘Ŋai bwore bwore ŋaiye poi si mende leꞌe ŋanar, kom lenge miyeꞌ ŋaiye ŋam misilih lenge ŋaiye ka yut ŋai embere ŋaiye dindiꞌ eꞌe pe, tinge yukur miyeꞌ bwore. \v 9 Taꞌe luku pe, pa yil ŋahwikin mut lalme ŋaiye ŋahwikin embere no, pa yetekeꞌe lenge miyeꞌ tuweinge lalme pe, pa yini lenge ka yut ŋai embere tikin dindiꞌ!’ \v 10 Taꞌe luku pe, lenge miyeꞌ wah ya tas ŋahwikin lalme pe, tinge jarase lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye tinge yetekeꞌe. Tinge jarase lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye bwore topoꞌe pupwa. Tinge yate yarp yoto yokoh dindiꞌ ŋaiye ka yono ŋai pe, yokoh tikin paparar. \p \v 11 Kom ŋupe ŋaiye kiŋ nato nala etekeꞌe lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye si yal yoto yarp pe, kin ŋetekeꞌe miyeꞌ ende yukur gah temhroŋ tikin dindiꞌ. \v 12 Pe kiŋ ŋisilihme na, ‘Ŋimei, detaꞌe lai ti yukur nin gah temhroŋ topoꞌe hapwore bworerme ŋaiye na ote orp eꞌe?’ Kom miyeꞌ uku yukur nungwisme wusyep ende. \v 13 \x - \xo 22.13 \xt Mat 8.12, 25.30, Luk 13.28\x*Taꞌe luku pe, kiŋ ŋana lenge miyeꞌ wah uku na, ‘Yip yupwaiꞌe ŋihip syep kin pe, yiche kin yil tus luh ŋaiye yepelmbe. Luh uku pe, tinge ka yilil topoꞌe ka yikikirme ŋesep tinge.’” \m \v 14 Jisas ŋana lenge na, “Got kin gal lenge miyeꞌ tuweinge wula wula, kom se ka ambaꞌe ilyeh ilyeh.” \s1 Tinge yisilih ŋaiye tatame ka yaŋaꞌe wuhyau takis yilme Sisa, lakai pakai \r (Mak 12.13-17, Luk 20.20-26) \p \v 15 Lenge Farisi ya jahilyeh yupwaiꞌe wusyep ŋaiye ka yila homboꞌe yiche kukwai me Jisas no, ka ininge wusyep syeꞌ pe, ka plihe bunjenge yende wusyep me kin. \v 16 Pe tinge yember lenge jetalah titinge syeꞌ topoꞌe lenge miyeꞌ tungwisme syeꞌ tikin Herot yalme Jisas pe, tinge yiname na, “Jetmam, poi sisyeme nange nin miyeꞌ ŋaiye ŋanange wusyep mise. Topoꞌe wusyep mise ilyeh uku pe, ni nasambe yaŋah lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ka junde ŋoihmbwaip bwore bwore tikin Got. Nin yukur ŋetekeꞌe lenge miyeꞌ garnge. Topoꞌe nin yukur gonose lahmende ŋaiye kin nambaꞌe naŋ embere, lakai kin miyeꞌ pakaiye. Nin ŋanange wusyep ilyeh nalme tinge lalme. \v 17 Taꞌe luku pe, tukwini na ini poi na, ŋoihmbwaip nin taꞌe la? Wusyep erŋeme poi ŋanange nange tatame ya maŋaꞌe wuhyau takis milme Sisa,\f + \fr 22.17 \ft Sisa kin miyeꞌ ondoh titinge Rom.\f* lakai pakai?” \v 18 Kom Jisas si sisyeme ŋoihmbwaip pupwa tinge ŋaiye sai tase. Pe kin ŋana lenge na, “Yip lenge miyeꞌ molohe, yip yal homboꞌe yisarꞌe wih minjau! \v 19 Pasam ŋam wuhyau ende ŋaiye yip yiche takis ma metekeꞌe.” Pe tinge yambaꞌe wuhyau ende tikin Rom yenge yatme kin.\fig Wuhyau ŋeser titinge Rom.|src="HK00166B.TIF" size="col" ref="22.19" \fig* \v 20 Taꞌe luku pe, Jisas ŋana lenge na, “Yipihinge leꞌe topoꞌe naŋ eꞌe ŋaiye sai tikin lahmende?” \v 21 Tinge yungwisme wusyep kin na, “Tikin Sisa.” Kin ŋana lenge na, “Bwore, yaŋaꞌe wuhyau takis yilme Sisa. Kut ŋaimune ŋaiye tikin Got pe, yaŋaꞌe yilme Got.” \v 22 Ŋupe ŋaiye tinge yisande wusyep uku pe, tinge gunguru plai supule. Pe tinge yasme kin pe, tinge yal. \s1 Lenge Sadyusi yisilihme Jisas me lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yule no, tinge plihe tahar \r (Mak 12.18-27, Luk 20.27-40) \p \v 23 \x - \xo 22.23 \xt Apo 23.8\x*Ŋau ilyeh uku pe, lenge Sadyusi syeꞌ plihe yate yetekeꞌe Jisas. Tinge luku pe, tinge yanange nange lenge mitiŋ ŋaiye si yule, yukur ka se plihe tuhur. Pe tinge yisilihme Jisas na, \v 24 \x - \xo 22.24 \xt Lo 25.5\x*“Jetmam, Moses ŋanange na, ‘Ŋaiye miyeꞌ ende kin nenge tuwei, kom tinge hindi yukur yaraꞌe talah ende no, miyeꞌ uku nule pe, tatai lakai toꞌ miyeꞌ uku ka plihe ambaꞌe tuwei uku e enge no, lahmiyeꞌ ondohe ŋaiye ka hindi yaraꞌe pe, ka plihe guh ŋeheh miyeꞌ uku ŋaiye si nule.’ \m \v 25 O somohon lenge miyeꞌ toꞌ tataime syepumbur hoi, tinge yarp bumbe poi. Miyeꞌ tatai ŋaiye ŋondoh me tinge lalme nenge tuwei, kom tuwei uku yukur waraꞌe talah ende pe, miyeꞌ uku nule. Taꞌe luku pe, toꞌ kin ŋaiye nikil teket me kin, nambaꞌe tuwei uku nate nenge. \v 26 Ŋahwikin ilyeh plihe ŋende me toꞌ kin ŋaiye gande kin pe, tinge syepumbur plihe yule topoꞌe. \v 27 Yowo kin pe, tuwei uku wule. \v 28 O ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ ŋaiye si yule ka plihe tuhur yurp pe, tuwei uku ta wurp topoꞌe lahmende ŋaiye tinge miyeꞌ toꞌ tataime syepumbur hoi uku? Detale, tinge lalme luku si yahraꞌe yenge ti.” \p \v 29 Kom Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Yip yanange wusyep ŋoinde tikin ŋaiye sikirp tungwarmbe. Detale, yip yukur sisyeme wusyep ŋaiye sai nato Tup tikin Got topoꞌe bongol kin. \v 30 Ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ si yule no, ka tuhur pe, yukur ka plihe dindiꞌ. Ka yurp tuꞌe lenge walip hlaꞌ tikin moihlaꞌ. \v 31 Ŋam de ma yisam yip ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge si yule no, ka plihe tuhur. Yip jonose wusyep tikin Got, lakai pakai? \v 32 \x - \xo 22.32 \xt Kis 3.6\x*Kin ŋanange na, ‘Ŋam Got tikin Abraham, topoꞌe tikin Aisak, topoꞌe tikin Jekop.’ Taꞌe luku pe, poi sisyeme nange Got yukur Got lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye si yule, pakai. Kin Got lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp laip.” \v 33 Lenge miyeꞌ tuweinge wondoh embere yisande wusyep kin ŋaiye ŋanange luku pe, tinge gunguru plai supule. \s1 Wusyep erŋeme ŋendehei tikin Got \r (Mak 12.28-31, Luk 10.25-28) \p \v 34 Ŋupe ŋaiye lenge Farisi yisande nange wusyep Jisas si ningis lenge Sadyusi pe, tinge lalme yate jahilyeh. \v 35 O jetmam ende tikin wusyep erŋeme gan ŋotop tinge. Kin de ka homboꞌe iche kukwaime Jisas isilihme ŋisilih ende. \v 36 Kin ŋisilihme Jisas na, “Jetmam, wusyep erŋeme mune kin ŋembere taharꞌe wusyep erŋeme lalme?” \v 37 \x - \xo 22.37 \xt Lo 6.5\x*Jisas nungwisme wusyep kin na, “Yip pa yende nihararme Got, kin Lahmborenge yip. Topoꞌe yip pa yende nihararme kin yil yoto ŋoihmbwaip meleꞌe yip lalme, topoꞌe yipihinge bwore yip lalme, topoꞌe ŋoiheryembe mise yip lalme. \v 38 Wusyep erŋeme leꞌe pe, kin ŋembere supule, topoꞌe kin nat yerme wusyep erŋeme lalme. \v 39 \x - \xo 22.39 \xt Wkp 19.18\x*O wusyep erŋeme ŋaiye hoi kin pe, ki sehei nala ŋahilyeh tuꞌe luku. Ki taꞌe leꞌe: Na ende nihararme lenge mitiŋ tuꞌe ŋaiye ni ŋende nihararme nitei. \v 40 \x - \xo 22.40 \xt Luk 10.25-28\x*Wusyep erŋeme hoi eꞌe pe, tinge hindi tehei ŋaiye wusyep tikin wusyep erŋeme lalme, topoꞌe wusyep hraꞌembep titinge lenge profet.” \s1 Jisas ŋisilih lenge Farisi me miyeꞌ ŋaiye Got nalaŋatme \r (Mak 12.35-37, Luk 20.41-44) \p \v 41 Ŋupe ŋaiye lenge Farisi teter jahilyeh yarp pe, Jisas ŋisilih lenge na, \v 42 “Yip ŋoiheryembe taꞌe laime Miyeꞌ alaŋatme Krais? Kin talah lahmende?” Tinge yanange na, “Krais, kin talah tikin Dewit.” \v 43 Jisas ŋisilih lenge na, “Detaꞌe lai ti Yohe Yirise naŋaꞌe ŋoihmbwaip nalme Dewit pe, Dewit galme miyeꞌ uku ‘Lahmborenge’? Dewit kin ŋanange na, \q1 \v 44 \x - \xo 22.44 \xt Sng 110.1\x*Lahmborenge kin ŋaname Lahmborenge ŋam taꞌe leꞌe, \q1 ‘Nin na orp syep non ŋam el tutume ŋaiye \q1 ma member lenge wachaih nin ka yurp tuwihme nin.’\f + \fr 22.44 \ft Got ŋanange wusyep uku nal me Krais. Luh uku ŋaiye nal syep non pe, Krais ka ambaꞌe naŋ embere.\f* \m \v 45 O ŋaiye Dewit ka gilme miyeꞌ uku Lahmborenge kin pe, detaꞌe lai ŋaiye miyeꞌ uku kin talah tikin Dewit?” \v 46 Pe ŋende tinge luku yukur tatame ŋaiye ka se ungwisme wusyep Jisas ŋaiye ŋanange luku. Dindiꞌ ŋup uku ŋaiye nenge nal pe, tinge hiꞌjarnge ŋaiye ka yisilihme Jisas ŋisilih syeꞌ. \c 23 \s1 Lenge Farisi topoꞌe lenge jetmam tikin wusyep erŋeme yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa \r (Mak 12.38-39, Luk 11.43,46, 20.45-46) \p \v 1 Miꞌe pe, Jisas ŋanange wusyep nalme lenge miyeꞌ tuweinge lalme topoꞌe lenge jetalah kin. \v 2 “Lenge jetmam tikin wusyep erŋeme topoꞌ lenge Farisi yanange yasamb yip wusyep erŋeme taꞌe ŋaiye Moses ŋende. \v 3 Taꞌe luku pe, wusyep lalme ŋaiye ka yini yip pe, pa yusyunde, topoꞌe pa junde. Kut yukur pa yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe junde ŋaimune ŋaiye tinge yende. Detale, yukur tinge yende ŋaimune jande wusyep ŋaiye tinge yanange. \v 4 Ki taꞌe ŋaiye tinge yupwaiꞌe ŋainde duꞌ embere ŋaiye tikin mane sekete yikil ya yanah melem lenge miyeꞌ pe, tinge yahaiꞌe nihe ŋaiye ka yikirh. Kom tinge yukur ŋoiheryembe nange ka se yangange lenge syep ŋaiye yikirh mane luku. \p \v 5 \x - \xo 23.5 \xt Nam 15.38, Lo 6.8, Mat 6.1\x*Tinge tangarhme galat embere ŋaiye ka yininge wusyep topoꞌme Got. Topoꞌe tinge yupwaiꞌe mwah sokoloh yal temhroŋ sokoloh syum tinge.\f + \fr 23.5 \ft Tinge yende ŋai luku yisambe tititinge yal lenge mitiŋ nange tinge yahraꞌe naŋ tikin Got.\f* Tinge yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme luku nange lenge miyeꞌ tuweinge ka yetekeꞌ lenge.\fig Wusyep syeꞌ tikin Got sai nato bokis uku ŋaiye sai nungup kin. (23.5)//Kis 13.1-6, Lo 6.4-9, 11.13-21|src="HK00274B.tif" size="col" ref="Mat 23.5" \fig* \v 6 Ŋup tikin ŋaiye tinge yende ŋai embere pe, tinge yisande tikin ŋaiye ka yurp luh ŋendehei. Topoꞌe tinge de ka yurp luh ŋendehei ŋaiye tate nato yokoh lotu. \v 7 Tinge yisande ŋaiye lenge mitiŋ ka yalaŋas yember lenge, topoꞌe yangaŋg lenge ŋau bwore yanar moi jahilyeh. Topoꞌe tinge yisande ŋaiye lenge mitiŋ uku ka jil lenge nange jetmam. \p \v 8 Kom yip lenge miyeꞌ tuweinge ŋam pe, yip lalme toꞌtataiye. Taꞌe luku pe, yukur ka jil yip nange jetmam. Kut miyeꞌ esep ilyeh kin jetmam yip. \v 9 Topoꞌe yukur pa jilme lahende ŋaiye narp kekep eꞌe nange Yai. Detale, Yai ilyeh kin narp nanah moihlaꞌ. \v 10 Topoꞌe yukur pa jil yip nange miyeꞌ ondoh. Detale, miyeꞌ esep ilyeh ŋaiye kin miyeꞌ ondoh yip pe, Krais. \v 11 \x - \xo 23.11 \xt Mat 20.26-27, Mak 9.35, 10.43-44, Luk 22.26\x*Lahmende ŋaiye kin da orp miyeꞌ ondoh yip pe, kin ka orp tuꞌe ŋaiye miyeꞌ wah yip topoꞌe. \v 12 \x - \xo 23.12 \xt Luk 14.11, 18.14\x*Lahmende ŋaiye kin ŋahraꞌe naŋ kitikin pe, naŋ kin min ka guh. Kut lahmende ŋaiye kin tale naŋ kitikin pe, kin min ka ambaꞌe naŋ embere.” \s1 Jisas ŋana lenge jetmam topoꞌ Farisi ŋaiye tinge yoworꞌe mut hoi \r (Mak 12.40, Luk 11.39-52, 20.47) \p \v 13 “Yip lenge jetmam tikin wusyep erŋeme topoꞌ yip lenge Farisi, yip ŋoihme! Yip yoworꞌe mut hoi! Yip jase kohmap ŋaiye yal yoto lemame tikin moihlaꞌ jah ŋembep lenge miyeꞌ tuweinge. Kom yiptip yukur yal yoto, topoꞌe ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge yala yil yoto pe, yip tatme ŋahwikin tinge. \v 14 (Yip lenge jetmam tikin wusyep erŋeme topoꞌe yip lenge Farisi pe, yip ŋoihme! Yip homboꞌe yeh lenge tuweinge ŋope pe, yip yambaꞌe yukoh tinge, topoꞌe yip homboꞌe yanange wusyep topoꞌe Got sokolohe yaparaꞌe hwap yip ŋaiye yende. Pe nihe syohe yip ŋaiye minde pa yambaꞌe pe, ki pupwa ŋembere nihe sekete.)\f + \fr 23.14 \ft Wusyep uku yukur sai nato tup syeꞌ tikin Matyu.\f* \v 15 Yip lenge jetmam tikin wusyep erŋeme, topoꞌ yip lenge Farisi pe, yip ŋoihme! Yip miyeꞌ pupwa ŋaiye yoworꞌe mut hoi. Yip yalꞌe yalꞌe yal loh pinip topoꞌe kekep lalme ŋaiye yende miyeꞌ esep ilyeh ka orp tuꞌe jetalah yip. Ŋupe ŋaiye kin si narp taꞌe jetalah yip miꞌe pe, kin nengelyembe yip taꞌe miyeꞌ ŋaiye ŋende pupwa pe, ka el hel. \p \v 16 Yip lenge miyeꞌ ŋaiye ŋembep tangare yala yasambe yaŋah lenge miyeꞌ pe, yip ŋoihme! Yip yanange yasambe lenge wusyep na, ‘Ŋaiye miyeꞌ ende ka ininge na, mise supule nanah hlaꞌ ŋaiye yukoh yirise. Pe liki ki pakai. Kom ŋaiye miyeꞌ ende ka ininge na, ŋeser gol ŋanar nato yukoh yirise, mise supule nanah hlaꞌ. Pe luku se ka ende gunde wusyep ŋaiye ki ŋanange.’ \m \v 17 Yip pupwa kwote, topoꞌe ŋembep yip si tangar! O ŋaimune kin nat yer, gol lakai yukoh yirise? Yip sisyeme na, gol ŋaiye ki ŋanar tas wicherꞌ pe, yukur ki ŋembere nal ŋembep tikin Got. Kom gol ŋaiye ŋanar nato yukoh yirise pe, luku ki gol bwore tikin Got. \v 18 Yip plihe yanange wusyep yasamb lenge na, ‘Ŋaiye miyeꞌ ende ka ininge wusyep bongol gil naŋ ŋeser hendeinge na, ininge mise supule nanah hlaꞌ. Pe liki ka pakai. Kom ŋaiye miyeꞌ ende ka ininge wusyep bongol gil naŋ ofa ŋaiye tikir nanah ŋeser hendeinge pe, kin ka ende gunde wusyep ŋaiye kin ŋanange.’ \v 19 Ŋembep yip taꞌe si tangar eꞌe. Ŋaimune ki ŋembere topoꞌe ŋendehei nal ŋembep tikin Got? Ofa ŋilyehme pe, ki luh pakaiye, kut ŋaiye na ikil e unuh ŋeser hendeinge pe, ki bwore nal ŋembep tikin Got. \v 20 Taꞌe luku pe, ŋupe ŋaiye miyeꞌ ende kin ŋanange wusyep bongol gal naŋ ŋeser hendeinge nange mise pe, luku kin ŋende bongolme wusyep kin ŋaiye kin gal naŋ ŋeser hendeinge, topoꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme ŋaiye tikir nanah uku. \v 21 Topoꞌe ŋupe ŋaiye kin ŋanange wusyep bongol gal naŋ yukoh yirise nange mise supule pe, luku kin ŋende bongolme wusyep uku topoꞌe Got ŋaiye narp nato yukoh yirise luku. \v 22 \x - \xo 23.22 \xt Ais 66.1, Mat 5.34\x*Topoꞌe ŋupe ŋaiye miyeꞌ ŋanange wusyep gal naŋ moihlaꞌ nange mise supule pe, luku kin ŋende bongolme wusyep kin uku ŋaiye luh yilihe tikin Got, topoꞌe kitikin Got narp nanah luh uku bepteme ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme. \p \v 23 \x - \xo 23.23 \xt Wkp 27.30\x*Yip lenge jetmam tikin wusyep erŋeme topoꞌe yip lenge Farisi, yip ŋoihme! Yip lenge miyeꞌ tikin ŋaiye yoworꞌe mut hoi. Kapenih siki sikirp tikin wah pe, yip yiyarꞌe pe, yip yaŋaꞌe umbur yalme Got. Kom yip si jarnge ŋaiye pa junde wusyep embere embere tikin wusyep erŋeme taꞌe ŋoih miꞌmiꞌ, topoꞌe ŋoihmbwaip mise ŋaiye ikirh mane me wah tikin Got, topoꞌe yaŋah bwore bwarme ŋaiye iyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge. Yip pa yende junde wusyep erŋeme sikirp luku ŋaiye ŋanange. Topoꞌe yip yukur pa se yusme wusyep erŋeme ŋaiye ŋembere, na pakai. \v 24 Yip ŋembep si tangar ŋaiye yip yala yasambe yaŋah lenge miyeꞌ tuweinge. Yip yosoko ŋomboro malaih ŋaiye ya jah pinip ŋaiye pa yonoꞌe, kut yuwor kamel ŋaiye na gah pinip pe, yip yonoꞌe chumburꞌe! \p \v 25 Yip lenge jetmam tikin wusyep erŋeme topoꞌe yip lenge Farisi, yip pupwa supule. Yip lenge miyeꞌ ŋaiye yoworꞌe mut hoi. Yip yende solombe ŋoiheryembe yip tip. Yip yendendeꞌme wahriꞌ wicherꞌ, kut nato ŋoihmbwaip meleꞌe yip pe, papararme ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa. \v 26 Ŋembep yip lenge Farisi si tangar. Ŋendehei na ihyete ŋoihmbwaip pupwa nin e oto meleꞌe yer. Tu pakai pe, nate tas wahriꞌ wicherꞌ nin yukur ka bwore. \p \v 27 \x - \xo 23.27 \xt Apo 23.3\x*Yip lenge jetmam tikin wusyep erŋeme topoꞌe yip lenge Farisi, yip pupwa supule! Yip miyeꞌ ŋaiye yoworꞌe mut hoi. Yip taꞌe ŋeheh titinge miyeꞌ yule ŋaiye tinge si yendendeꞌme wicherꞌ miꞌ supule. Kom nato meleꞌe luku pe, tikin papararme lupu, topoꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe ŋaiye pupwa yehe. \v 28 Ki ŋahilyeh natme yip pe, ŋaiye wahriꞌ wicherꞌ yip, ki bwore supule nal ŋembep lenge mitiŋ lalme. Kom nato meleꞌe yip pe, ki paparar me wusyep molohe topoꞌe yengelyembe wusyep erŋeme. \p \v 29 Ki pupwa supule ŋaiye yip lenge jetmam tikin wusyep erŋeme topoꞌe yip lenge Farisi! Yip ŋoihme! Yip miyeꞌ ŋaiye yoworꞌe mut hoi. Yip si yiche ŋeheh bwore bwore lenge profet ŋaiye lenge mwankaꞌ yip yongomb lenge. Topoꞌe yip yendendeꞌme ŋeheh lenge miyeꞌ ŋaiye yarp bwore bwarme, ŋaiye lenge mwankaꞌ yip yende yumbune tinge. \v 30 Topoꞌe yip yanange na, ‘Ŋaiye poi ya murp dindiꞌ ŋupe ŋaiye lenge mwan kaꞌ pe, poi yukur yase mungwis lenge ŋaiye mongomb lenge profet ka yule.’ \p \v 31 Wusyep uku ki pasam poi nange yip iki, yip talah titinge lenge miyeꞌ ŋaiye yongomb lenge profet no, tinge yule. \v 32 Taꞌe luku pe, yip plihe yende yi yunuh hlaꞌ me ŋaimune ŋaiye somohon lenge mwan kaꞌ yende. \v 33 \x - \xo 23.33 \xt Mat 3.7, 12.34, Luk 3.7\x*Yip lenge hwaŋ pupwa. Yip taꞌe lenge talah tikin gunu. Got ka ende wusyep me yip pe, se pa yil moi pupwa hel. Pe yip pa yurp bworerme tuꞌe la? \p \v 34 Taꞌe luku pe, ŋam mana yip! Ŋam ma member lenge profet, topoꞌe lenge miyeꞌ sande tekeꞌe, topoꞌ lenge jetmam tikin wusyep erŋeme mut me yip. Pe pa yongomb lenge syeꞌ ka yule, topoꞌe pa yuluwei syeꞌ yil loutungwarmbe, topoꞌe pa yenge mwah hroꞌe yupwaiꞌe yararahe lenge yinir yoto yokoh lotu yip. Topoꞌe pa kukwame yandalam lenge yilꞌe yilꞌe yoto moi embere lalme. \v 35 \x - \xo 23.35 \xt Stt 4.8, 2Sto 24.20-21\x*Taꞌe luku pe, pupwa lenge miyeꞌ lalme ŋaiye somohon yongomb lenge miyeꞌ bwore bwore luku pe, ki sai kekep eꞌe pe, hwap tinge lalme luku ka el unuh yip. Tinge yongomb lenge miyeꞌ bwore ŋaiye yukur tinge yende hwap ende, pakai. Tinge yonombe Abel yer nate gere Sekaraia, talah tikin Berekia. Miyeꞌ uku pe, tinge yonombe nato bumbumbe yukoh yirise topoꞌe ŋeser hendeinge. \v 36 Ŋam mana yip bwore mise! Hwap lalme ŋaiye somoho somohonme luku pe, ka ote ende yumbune yip lalme ŋaiye tukwini yarp eꞌe.” \s1 Jisas ŋoihginirme Jerusalem \p \v 37 Jisas plihe ŋanange na, “Jerusalem, Jerusalem! Nin nongomb lenge profet yule, topoꞌ lenge miyeꞌ wah tikin Got ŋaiye nember lenge yatme nin pe, nin niche ŋeser nongomb lenge yule. Ni wula wula ŋaiye ŋam mala gwaras lenge talah nin lalme menge mute guhilyeh tuꞌe tuwet mam ŋaiye gwaras lenge talah ti wate winis lenge woto tuwet yohe ti. Kom yip jarnge ŋam. \v 38 \x - \xo 23.38 \xt Jer 22.5\x*Yusyunde! Tukwini luh yip uku ka pupwa pe, ka si pakaiye. \v 39 \x - \xo 23.39 \xt Sng 118.26\x*Ŋam mana yip! Yip yukur tatame ŋaiye pa plihe yetekeꞌe ŋam yi tutume ŋaiye pa yininge na, ‘Got kin ka ende miꞌmiꞌ me Krais, miyeꞌ ŋaiye nate ŋoto naŋ tikin Lahmborenge.’” \c 24 \s1 Jisas ŋanange wusyep ŋaiye ka yende yumbune yukoh yirise \r (Mak 13.1-2, Luk 21.5-6) \p \v 1 Jisas nasme yukoh yirise luku pe, kin nala el. O lenge jetalah yasambe kin yokoh lalme tikin yukoh yirise. \v 2 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Yip si bep yal yetekeꞌe yokoh bwore lalme luku? Ŋam mana yip bwore mise! Yukur minde ka yusme ŋeser ende ka tikir unuh hlaꞌ me ŋeser ende, pakai. Se ka yisilꞌe ŋeser lalme luku pe, ka sisil ilyeh ilyeh ote guh kekep.” \s1 Jisas ŋanange wusyep me hwap wula wula ŋaiye ka ot \r (Mak 13.3-13, Luk 21.7-19) \p \v 3 Jisas narp nanah hwate Olip pe, lenge jetalah ilyehme yate yetekeꞌe kin pe, tinge yisilihme na, “Ni ini poi na tumboiyaꞌ ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme luku ka ot. Topoꞌe ya metekeꞌe wutuꞌ mune ti, ya se sisyeme nange liki ŋup nin ŋaiye na ot, topoꞌe leꞌe ŋup tikin ŋup yuwo?” \v 4 Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Yip ŋoihme ŋaiye lahende se ka ota homboꞌe yeh yip. \v 5 Tehei kin taꞌe leꞌe, lenge miyeꞌ wula wula se ka homboꞌe yuta jil naŋ ŋam pe, ka yininge na, ‘Ŋam Krais ilyeh liꞌ ihei!’ Pe tinge ka homboꞌe yeh lenge miyeꞌ tuweinge wula wula sekete ŋaiye ka junde yaŋah pupwa. \v 6 Yip pa yisyunde titire ŋaiye mitiŋ yarmbe wondoh. Topoꞌe yip pa yisyunde wusyep ŋaiye wondoh embere ki tahar nalꞌe nalꞌe. Kom yukur pa gunguru plaime ŋai taꞌe luku. Ŋaiꞌe ŋaiꞌe taꞌe luku se ka ot, kom ŋup yuwo ki teter. \v 7 Lenge miyeꞌ tuweinge kantri ende ka tuhur ka yurmbe yotop miyeꞌ tuweinge kantri ende. Topoꞌe moi sambe ende ka tuhur ka yurmbe yotop moi sambe ende. O nal moi syeꞌ pe, nimbot embere ka ongomb lenge miyeꞌ tuweinge, topoꞌe yoime embere ka ondolꞌme tinge. \v 8 Ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme luku pe, ka ot yer tuꞌe syohe ŋaiye mam ti wasande ŋupe ŋaiye ti da waraꞌe talah. \p \v 9 \x - \xo 24.9 \xt Mat 10.22\x*Ŋup uku pe, ka yambaꞌ yip yenge yil pe, ka yul yip nihe syohe, topoꞌe ka yumbip pa yule. Topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge wula wula ka ŋoihmbwaip pupwa me yip. Tehei kin taꞌe leꞌe, naŋ ŋam ki sai topoꞌme yip. \v 10 O ŋup uku pe, lenge miyeꞌ tuweinge wula wula ka yusme ŋoiheryembe mise tinge ŋaiye teŋeime Lahmborenge. Tinge ka yende wachaih yile yut titinge, topoꞌe yember titinge yil syep lenge wachaih. \v 11 Topoꞌe lenge profet homboꞌe wula wula ka yut pe, ka homboꞌe yaŋaih lenge miyeꞌ tuweinge wula wula. \v 12 Taꞌe luku pe, lenge miyeꞌ tuweinge ka yende hwap wula wula sekete pe, tinge ka yusme ŋoihmbwaip ŋaiye yende nihararme lenge mitiŋ. \v 13 \x - \xo 24.13 \xt Mat 10.22\x*Kom lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye jan bongole ya tatame ŋaiye ŋup yuwo pe, Got se ka ungwisme tinge. \v 14 Pe tinge ka yininge yalaŋatme wusyep mise tikin lemame tikin Got yil moiye moiye ŋaiye kekep eꞌe no, lenge miyeꞌ tuweinge lalme ka yisyunde miꞌe pe, ŋup yuwo ka ot.” \s1 Ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa yehe supule ka ot \r (Mak 13.14-23, Luk 21.20-24) \p \v 15 \x - \xo 24.15 \xt Dan 9.27, 11.31, 12.11\x*Jisas plihe ŋanange na, “Yip se pa yetekeꞌe ŋainde ŋaiye tikin pupwa yehe supule ŋaiye somohon profet Daniel ŋanange wusyep me kin. Kin se ka ote gin oto yukoh yirise tikin Got. Lahmende ŋaiye ka jonose wusyep eꞌe pe, ka ŋoiheryembe bworerme. \v 16 O ŋup uku pe, lahmende miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp provins Judia pe, se ka jirnge yil yunuh hwate. \v 17 \x - \xo 24.17 \xt Luk 17.31\x*Topoꞌe lahmende ŋaiye narp nat tas yokoh yohe pe, yukur ka plihe el oto yokoh ambaꞌe ŋainde enge el, na pakai. \v 18 Topoꞌe lahmende ŋaiye jan wah pe, yukur ka plihe yil yokoh yambaꞌe temhroŋ tinge. \v 19 Ŋup uku pe, ka pupwa nihe supulme lenge tuweinge ŋaiye talah tapambe, topoꞌe lenge tuweinge ŋaiye yangange ŋimbirip lenge talah wimbe. \v 20 Yisilihme Got ŋaiye ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku yukur ka ende guh ŋup tikin mwate, topoꞌe ŋisih embere, lakai ŋup tikin Sabat.\f + \fr 24.20 \ft Detale, se ka nihme yip ŋaiye pa jirnge.\f* \v 21 \x - \xo 24.21 \xt Dan 12.1, Rev 7.14\x*Ŋup uku ŋaiye mane ka ot pe, ka pupwa ŋembere supule. Ka engelyembe somohon ŋendeheiyeh ŋaiye Got ŋende ŋaiꞌe ŋaiꞌe nate tatame tukwini. Topoꞌe mane taꞌe luku yukur mindemboi ka plihe ot, pakai. \v 22 Kom Got ŋoiheryembe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye kin si nalaŋatme tinge pe, kin ŋotombo ŋup syeꞌ ningingirhme nenge nat. O ŋaiye Got yukur ŋotombo ŋup syeꞌ tikin mane luku ŋaiye ka ot nenge nat pe, lenge miyeꞌ tuweinge lalme ka talai. \p \v 23 Taꞌe luku pe, ŋaiye lahende ka ini yip na, ‘Bep yut! Miyeꞌ alaŋatme ŋaiye Got nalaŋatme liꞌehei.’ O lahende ka ini yip na, ‘Bep yil! Kin uku gan nal uku.’ Yukur pa yisyunde wusyep kin. \v 24 Lenge miyeꞌ homboꞌe syeꞌ se ka yute homboꞌe yeh yip yininge na, ‘Ŋam Krais ilyeh liꞌehei ŋaiye Got alaŋatme’. O ka ininge na, ‘Ŋam profet ende leꞌe.’ Tinge topoꞌe ka yende mirakel embere embere topoꞌe wutuꞌ supule. Tinge yende ŋai uku ŋaiye ka bunjenge ŋoihmbwaip lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ka yil wohme Got. Yip lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye Got si nalaŋatme pe, yip ŋoihme wah homboꞌe tinge luku! \v 25 Yisyunde! Ŋam si mana yip ŋaimune ŋaiye min ka ot. \p \v 26 \x - \xo 24.26 \xt Luk 17.23-24\x*O ŋaiye ka yini yip na, ‘Yetekeꞌe, kin narp nal moi gungurar ŋaiye miyeꞌ pakai!’ Pe yukur pa yil luku. O ŋaiye ka yininge na, ‘Yetekeꞌe, ki tase narp ŋoto yokoh eꞌe.’ Pe yukur pa yisyunde wusyep tinge. \v 27 Ŋupe ŋaiye Talah tikin Miyeꞌ ka ot pe, ka tuꞌe ŋaiye plai gah pe, yirise kin ka aŋarꞌe el ŋau anah, topoꞌe ka aŋarꞌe el ŋau gah. \v 28 \x - \xo 24.28 \xt Luk 17.37\x*Luh ŋaiye yuwor nule ŋanar pe, luh ilyeh uku lenge jekum se ka yuta juhilyeh.” \s1 Ŋup yuwo \r (Mak 13.24-27, Luk 21.25-28) \p \v 29 \x - \xo 24.29 \xt Ais 13.10, 34.4, Ese 32.7, Jol 2.10,31, 3.15, Rev 6.12-13\x*“Kom ŋup uku ŋaiye mane embere luku ka el miꞌe pe, nilyehe sai ŋau ka e yepelmbe, topoꞌe wundehei yukur ta woworꞌe. Topoꞌe lenge nowas ka tongoꞌ yuse ŋaitem juh. Topoꞌe Got se ka ukulꞌme ŋaiꞌe ŋaiꞌe bongol ŋaiye sai nanah ŋaitem. \v 30 \x - \xo 24.30 \xt Dan 7.13, Sek 12.10-14, Rev 1.7\x*Luku ka miꞌe pe, wutuꞌ ŋaiye Talah tikin Miyeꞌ ka ote si unuh ŋaitem. Pe lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye yarp kekep, ka yetekeꞌe Talah tikin Miyeꞌ ka orp oto mwahit tikin moihlaꞌ ot topoꞌe bongol topoꞌe yirise embere kitikin pe, ka yilil. \v 31 O ka yunduhulꞌe ŋoih marnge supule pe, ka ember lenge walip hlaꞌ kin ka yilꞌe yilꞌe kekep lalme ŋaiye ka jaras lenge miyeꞌ tuweinge kitikin ŋaiye kin si nalaŋatme tinge yenge yute juhilyeh.” \s1 Yip pa sisyeme herkep mip \r (Mak 13.28-31, Luk 21.29-33) \p \v 32 Jisas plihe ŋanange na, “Yip pa yambaꞌe sisyeme yil herkep mip.\f + \fr 24.32 \ft Matyu nainge lou fik, kom poi mainge herkep mip.\f* Ŋupe ŋaiye lou lombo kin uku ŋumun pe, ki ŋowoh tup ambaran. Pe luku ki yasam yip nange liki ŋup tikin ŋaiye ŋau ka si. \v 33 Taꞌe luku pe, ŋupe ŋaiye yip si yetekeꞌe ŋai uku miꞌe pe, yip sisyeme nange Talah tikin Miyeꞌ si nat sehei nate gere kohmap. \v 34 Ŋam mana yip bwore mise! Lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye yarp kekep eꞌe yukur ka yule lalme pe, ka yetekeꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme luku ka ot. \v 35 Ŋaitem topoꞌe kekep ka el miꞌe, kut wusyep ŋam yukur ka miꞌe, pakai, teter ka si.” \s1 Yukur miyeꞌ ende sisyeme ŋup yuwo \r (Mak 13.32-37, Luk 17.26-30,34-36) \p \v 36 Jisas plihe ŋanange na, “Yukur miyeꞌ ende sisyeme ŋup mune topoꞌe ŋau ka ambaꞌe yukuriye ŋaiye ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku ka ot. Lenge walip hlaꞌ ŋaiye yarp yanah moihlaꞌ tinge jinjame. Topoꞌ Talah yukur plihe sisyeme ŋup uku. O Yai ilyeh kin sisyeme. \v 37 \x - \xo 24.37 \xt Stt 6.5-8\x*Ŋahwikin ilyeh ŋaiye tinge yende yoto ŋup tikin Noa pe, tinge se ka yende ŋahilyeh yoto ŋup tikin Talah tikin Miyeꞌ ŋaiye ka ot. \v 38 Teter ŋaiye Got yukur nember mih tembelem embere nat pe, tinge lalme yende yono ŋai, yonoꞌe pinip, topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge dindiꞌ yale yat. Tinge yende luku ya tatame ŋupe ŋaiye Noa nato loumbil pinip meleꞌe. \v 39 \x - \xo 24.39 \xt Stt 7.6-24\x*Tinge yukur sisyeme ŋaimune ŋaiye ka ote ende me tinge pe, tinge yarp taꞌe luku yal tatame ŋaiye mih tembelem embere nawe nate nongomb lenge miyeꞌ tuweinge lalme. Ka ŋahilyeh tuꞌe ŋaiye Talah tikin Miyeꞌ ka ot. \v 40 Ŋup uku pe, miyeꞌ hoi ka hindi yende wah jin wah meleꞌe. Pe Got ka ambaꞌe ŋoinde, kut miyeꞌ ŋoinde ka gin wah. \v 41 Topoꞌe tuweinge hoi ka hindi yerŋe kakah blau yurp pe, Got ka ambaꞌe ŋoinde enge el, kut ŋoinde ta wurp.\f + \fr 24.41 \ft Tinge Juta yisyerꞌe wit esep, kom poi mainge ŋaiye tinge yerŋe kakah blau.\f* \p \v 42 Taꞌe luku pe, yip ŋoihme! Bepteme yip tip bworerme. Yip yukur si sisyeme ŋupe ŋaiye Lahmborenge yip ka ot. \v 43 \x - \xo 24.43 \xt Luk 12.39-40\x*Yip ŋoihme! Ŋaiye yai tehei yokoh ka sisyeme ŋupe ŋaiye miyeꞌ endei ka ot pe, kin se ka orp keteme yokoh pe, yukur ka se osme miyeꞌ endei ŋaiye ka oworꞌe yokoh el oto. \v 44 Taꞌe luku pe, yip topoꞌe yende miꞌmiꞌ yurp. Talah tikin Miyeꞌ ka ot ŋup ende ŋaiye yip yukur ŋoiheryembe nange kin ka ot.” \s1 Miyeꞌ wah bwore topoꞌe miyeꞌ wah pupwa \r (Luk 12.42-46) \p \v 45 Jisas plihe ŋanange na, “Lahmende miyeꞌ wah ŋaiye sande tekeꞌe, topoꞌe ŋoihmbwaip kin bwore bwarme no, kin ŋasande wusyep miyeꞌ ondoh kin pe, kin miyeꞌ wah ilyeh uku ŋaiye miyeꞌ ondoh ka aŋaꞌe wah ŋaiye ka embepteme lenge miyeꞌ wah lalme, topoꞌe ka angang lenge ŋai gunde ŋupe ŋaiye miyeꞌ ondoh si nalaŋatme. \v 46 Ŋupe ŋaiye miyeꞌ ondoh plihe nat pe, miyeꞌ wah uku ka hriphrip embere sekete ŋaiye kin ŋende wah bwore narp. \v 47 Ŋam mana yip bwore mise! Miyeꞌ ondoh uku ka alaŋatme miyeꞌ wah uku tuꞌe miyeꞌ embep ende ŋaiye ka bepteme ŋaiꞌe ŋaiꞌe kin lalme. \p \v 48 Kom ŋaiye miyeꞌ wah uku kin miyeꞌ pupwa, topoꞌe kin ŋoiheryembe nato kitikin na, ‘Miyeꞌ ondoh ŋam kin nal wohe pe, yukur ka se ot hihwaiye.’ \v 49 Pe kin tahar nongomb lenge wah ilyeh kin, topoꞌe kin ŋende ŋono ŋai, topoꞌe ŋonoꞌe pinip ŋotop lenge miyeꞌ ŋaiye yonoꞌe pinip yende kwite kwote gande ŋahwikin ilyeh kitikin ŋaiye ŋende ŋende. \v 50 Miyeꞌ wah yukur sisyeme ŋupe ŋaiye miyeꞌ ondoh ka ot. \v 51 Pe ŋupe ŋaiye ka ot pe, ka onombe ende yumbune miyeꞌ wah uku pupwa supule. Pe ka ember kin el ka orp topoꞌe lenge miyeꞌ homboꞌe ŋaiye yoworꞌe mut hoi. Luh moi uku ŋaiye ka yurp pe, ka yilil yikikirme ŋesep tinge.” \c 25 \s1 Wusyep tapimbilme lenge tuweinge syepumbur umbur \p \v 1 \x - \xo 25.1 \xt Luk 12.35\x*Jisas plihe ŋanange na, “Ŋupe ŋaiye ma mut pe, lemame tikin moihlaꞌ, ka tuꞌe leꞌe. Ŋup ende pe, lenge tuweinge simbihyeꞌ syepumbur umbur yambaꞌe nih lam tinge pe, tinge yal yetekeꞌe miyeꞌ ende ŋaiye ka ot ka ende dindiꞌ kin. \v 2 O tuweinge syepumbur yukur yende miꞌmiꞌ, kut tuweinge syepumbur si sisyeme pe, tinge yende bwore. \v 3 Lenge tuweinge syepumbur ŋaiye yende pupwa luku yenge nih lam tinge yat, kom yukur tinge yenge pinip nih syeꞌ yat topoꞌe ŋaiye ka se yuwilꞌe yi juh. \v 4 Kom lenge tuweinge syepumbur ŋaiye sisyeme pe, tinge si yuwilꞌe pinip nih syeꞌ jah botol yenge yat topoꞌe nih lam tinge. \v 5 Miyeꞌ ŋaiye de ka dindiꞌ ambaran uku yukur nat hihwaiye pe, ŋembep lenge tuweinge lalme luku mane sekete pe, tinge yate posoh. \p \v 6 Kom ŋaiye ŋup syeꞌ syeꞌ pe, tinge yisande miyeꞌ ende tambah ŋanange na, ‘Miyeꞌ ŋaiye de ka dindiꞌ si nat hi! Yut ya mil metekeꞌe kin pe, ya menge kin mut.’ \v 7 Taꞌe luku pe, lenge tuweinge simbihyeꞌ lalme luku tahar yende miꞌmiꞌ nih lam tinge ŋaiye ka yil. \v 8 Lenge tuweinge ŋaiye yende pupwa luku tahar yana lenge tuweinge ŋaiye sisyeme na, ‘Yip pul poi pinip nih yip syeꞌ. O nih lam poi pinip miꞌe pe, kin nala oip.’ \v 9 Kom lenge tuweinge ŋaiye sisyeme luku yanange na, ‘Pakai! Pinip nih eꞌe yukur ka se tutume yip topoꞌe poi. Ki bwore ŋaiye pa yil yokoh windau yiche wuhyau yambaꞌe yip tip.’ \p \v 10 Taꞌe luku pe, lenge tuweinge simbihyeꞌ syepumbur tahar yal yokoh windau ŋaiye ka yambaꞌe pinip nih tinge. Ŋupe ŋaiye tinge si yal miꞌe pe, miyeꞌ ŋaiye dindiꞌ kin nat. Pe lenge tuweinge simbihyeꞌ syepumbur ŋaiye sisyeme no, tinge yende miꞌmiꞌ yarp pe, tinge yal yoto yokoh yotop kin ŋaiye tinge si yende miꞌmiꞌ ŋai embere tikin dindiꞌ sai. Pe lenge miyeꞌ jase kohmap. \v 11 \x - \xo 25.11 \xt Luk 13.25\x*Miꞌe pe, lenge tuweinge simbihyeꞌ syepumbur ŋaiye yende pupwa luku yase yokoh windau yat. Tinge yanange na, ‘Lahmborenge, lahmborenge, ote kumbur kohmap me poi!’ \v 12 Kom kin nungwisme wusyep tinge na, ‘Mise, ŋam yukur sisyeme yip.’” \v 13 Pe Jisas ŋanange na, “Yip pa ŋoihme! Yip yukur sisyeme ŋup mune topoꞌe ŋau ka ambaꞌe yukuriye ŋaiye Lahmborenge yip ka ot.” \s1 Wusyep tapimbilme lenge miyeꞌ wah ŋaiye bepteme wuhyau \r (Luk 19.11-27) \p \v 14 \x - \xo 25.14 \xt Luk 19.11-27\x*Jisas plihe ŋanange na, “Ŋupe ŋaiye ma mut pe, lemame tikin moihlaꞌ ka tuꞌe leꞌe. Miyeꞌ ende kin nala osme moi kin pe, kin ka hlaihlai e moi wohe ende. Kin gal lenge miyeꞌ wah kin lalme yat pe, ki ŋana lenge ŋaiye ka bepteme ŋaiꞌe ŋaiꞌe kin lalme. \v 15 Kin ŋetekeꞌe sisyeme ŋoihmbwaip topoꞌe bongol ŋaiye sai me miyeꞌ wah ilyeh ilyeh pe, kin ŋiyarꞌe wuhyau nangang lenge tongonose. Kin naŋaꞌe ŋoinde wuhyau tem syepumbur, topoꞌe miyeꞌ wah ŋoinde kin naŋaꞌe wuhyau tem hoi, topoꞌe miyeꞌ wah ŋoinde pe, kin naŋaꞌe wuhyau tem ŋilyeh. Kin ŋende taꞌe luku miꞌe pe, kin nal ko. \p \v 16 O miyeꞌ ŋaiye nambaꞌe wuhyau tem syepumbur uku, hwihwai plihe nenge wuhyau uku ŋende wah nal pe, kin plihe nambaꞌe wuhyau yohe tem syepumbur. \v 17 Topoꞌe miyeꞌ ŋaiye nambaꞌe wuhyau tem hoi pe, kin plihe nenge wuhyau uku ŋende wah nal pe, kin plihe nambaꞌe wuhyau yohe tem hoi. \v 18 Kom miyeꞌ ŋaiye nambaꞌe wuhyau tem ŋilyeh uku pe, kin na ŋiche kekep ŋinise wuhyau tikin miyeꞌ embep kin. \p \v 19 Ŋup wula wula si nal miꞌe pe, miyeꞌ embep titinge lenge miyeꞌ wah uku plihe nat moi. Kin nat ŋaiye ka otop lenge miyeꞌ wah ininge wusyep guhilyeh me wuhyau ŋaiye somohon kin nangang lenge. \v 20 Miyeꞌ ŋaiye somohon nambaꞌe wuhyau tem syepumbur nate ŋoto pe, kin nikil wuhyau tem syepumbur nanah topoꞌe pe, kin ŋaname na, ‘Lahmborenge, ni etekeꞌe! Nin pwale wuhyau tem syepumbur, kom ŋam menge wuhyau eꞌe mende wah mal pe, ŋam plihe mambaꞌe wuhyau tem syepumbur topoꞌe.’ \v 21 Miyeꞌ embep nungwisme wusyep kin na, ‘Nin miyeꞌ wah bwore bwarme supule. Nin bepteme wah nin bwore supule. Somohon ŋam yale ŋai malaih, kut tukwini ma yule ŋaiꞌe ŋaiꞌe wula wula. Nin ote hriphrip otop ŋam!’ \p \v 22 Miꞌe pe, miyeꞌ ŋaiye somohon nambaꞌe wuhyau tem hoi nat pe, kin ŋanange na, ‘Lahmborenge, ni etekeꞌe! Somohon nin pwale wuhyau tem hoi, kom ŋam plihe menge wuhyau eꞌe mende wah mal pe, ŋam plihe mambaꞌe wuhyau yohe tem hoi topoꞌe.’ \v 23 Pe lahmborenge ŋaname kin na, ‘Nin miyeꞌ wah bwore bwarme supule. Ni bepteme wah nin bwore supule. Somohon ŋam yale ŋai malaih, kut tukwini ma yule ŋaiꞌe ŋaiꞌe wula wula. Nin ote hriphrip otop ŋam.’ \p \v 24 Miꞌe pe, miyeꞌ wah ŋaiye nambaꞌe wuhyau tem ŋilyeh nate ŋaname miyeꞌ embep na, ‘Lahmborenge, nin pupwa miyeꞌ ŋaiye gamare. Nin nal talame ŋai lenge miyeꞌ ŋaiye si worsyep. Topoꞌe nal kekep ŋaiye lenge miyeꞌ si yangalai ŋaisep no, ki gere anah pe, nin nal talame ŋaisep. \v 25 Ŋam hiꞌ gwarnge luku pe, ŋam mal miche kekep minise wuhyau tem ŋilyeh nin manar. Wuhyau tei eꞌe!’ \v 26 Kom miyeꞌ embep nungwisme wusyep kin na, ‘Nin miyeꞌ wah pupwa ŋaiye ŋende ŋulmbwai. Nin sisyeme ŋaiye ŋam mal talame ŋai moto wah ŋaiye lenge miyeꞌ syeꞌ si yate worsyep. Topoꞌe ŋam talame ŋai mal moto kekep syeꞌ ŋaiye miyeꞌ ŋoinde si nate nangalai ŋaisep. \v 27 Ŋaiye nin ŋoiheryembe taꞌe liki pe, detaꞌe lai ti yukur nin nal nember wuhyau ŋam nal yokoh ŋaiye yember wuhyau? Ŋaiye na ende tuꞌe luku no, leꞌe ŋam mat pe, tatame ŋaiye se ma mambaꞌe wuhyau ŋam lalme topoꞌe wuhyau yohe syeꞌ. \v 28 Taꞌe luku pe, yip yambaꞌe wuhyau tem ŋilyeh ŋaiye kin nenge liki pe, yaŋaꞌe yil miyeꞌ ŋaiye nenge wuhyau tem syepumbur umbur. \v 29 \x - \xo 25.29 \xt Mat 13.12, Mak 4.25, Luk 8.18\x*Detale, lenge miyeꞌ ŋaiye si yambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe syeꞌ no, tinge yende wah bwore topoꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku pe, ŋam Got se ma plihe mangang lenge syeꞌ munuh hlaꞌ topoꞌe pe, ka wula wula sekete. Kom miyeꞌ ŋaiye yukur ŋende wah topoꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe kin syeꞌ pe, ŋaimune siki sikirp ŋaiye kin nenge pe, ŋam Got ma mongohme mangaꞌme. \v 30 \x - \xo 25.30 \xt Mat 8.12, 22.13, Luk 13.28\x*Taꞌe luku pe, yip jinyenme miyeꞌ wah pupwa liki yi tus yepelmbe. Nal luh uku pe, ka yilil topoꞌe yikikirme ŋesep tinge.’” \s1 Talah tikin Miyeꞌ ka iyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge lalme \p \v 31 \x - \xo 25.31 \xt Mat 16.27, 19.28\x*Jisas plihe ŋanange na, “Ŋupe ŋaiye Talah tikin Miyeꞌ ka ot tuꞌe kiŋ topoꞌ lenge walip hlaꞌ kin pe, kin ka orp unuh luh yilihe kitikin. \v 32 Lenge miyeꞌ tuweinge lalme moiye moiye kekep lalme ka yute juhilyeh yil ŋembep kin. Miꞌe pe, kin ka iyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge lalme ember lenge el dom hoi. Ki ŋahilyeh taꞌe miyeꞌ ŋaiye bepteme yowor sip topoꞌe yowor meme. Kin ŋiyarꞌe pe, yowor sip nal mwan, kut yowor meme nal mwan. \v 33 Kin ka ember lenge yowor sip el syep non, kut yowor meme el syep yaŋgam. \v 34 Miꞌe pe, kiŋ ka ini lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp yal syep non kin na, ‘Yip iki pe, ŋoih miꞌmiꞌ tikin Yai ŋam sai topoꞌme yip. Yip yute yambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore tikin lemame ŋaiye Yai si ŋende miꞌmiꞌ me yip sai somohonme ŋendeheiyeh ŋaiye Got ŋende kekep topoꞌe ŋaitem. \v 35 Ŋam masande nimbot pe, yip pwale ŋai. Ŋam masande wonge salah pe, yip pwale pinip ŋam monoꞌe. Ŋam miyeꞌ tikin moinde, kom yip yambaꞌ ŋam yenge yal yokoh yip. \v 36 Ŋam ŋaiyuwat pakai pe, yip pwale ŋaiyuwat ŋam tekeyeꞌ. Ŋam masande wahriꞌ epwa pe, yip bepteme ŋam. Ŋam marp mwahupwaiꞌe pe, yip yate yetekeꞌe ŋam.’ \p \v 37 Pe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp bwore bwarme, ka yungwisme wusyep kin na, ‘Lahmborenge, tumboiyaꞌ ŋaiye ni ŋasande nimbot no, poi yale ŋai? Topoꞌe ni ŋasande wonge salah no, poi yale pinip ni ŋonoꞌe? \v 38 Tumboiyaꞌ poi metekeꞌ nin taꞌe miyeꞌ tikin moi ende no, poi mambaꞌ nin menge mal yokoh poi? Topoꞌe nin narp mondom samale no, poi yale ŋaiyuwat? \v 39 Tumboiyaꞌ poi metekeꞌ nin ŋende wahriꞌ epwa no, poi bepteme nin? Topoꞌe nin narp mwahupwaiꞌe no, poi mal metekeꞌe nin?’ \v 40 Kiŋ ka ungwisme wusyep tinge na, ‘Ŋam mana yip bwore mise! Ŋoihmbwaip bwore ŋaiye yip yende yalme toꞌ ŋam ende ŋaiye ki seheiꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe syeꞌ pe, luku yip yende yatme ŋam.’ \p \v 41 Miꞌe pe, ka ini lenge mitiŋ ŋaiye jan yal syep yaŋgam na, ‘Yip lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye pa talai. Yip yil yangaꞌme ŋam yil nih ŋaiye tikin riri sai nye nyermbe keteme Satan topoꞌ lenge walip hlaꞌ kin. \v 42 Detale, ŋam masande nimbot, kom yukur yip pwale ŋai. Topoꞌe ŋam masande wonge salah, kom yukur yip pwale pinip ŋam monoꞌe. \v 43 Ŋam miyeꞌ tikin moinde, kom yukur yip yambaꞌe ŋam yenge yal yokoh yip. Ŋam ŋaiyuwat pakai, kom yukur yip pwale ŋaiyuwat. Ŋam mende wahriꞌ epwa pe, ŋam marp mwahupwaiꞌe, kom yukur yip yate yetekeꞌ ŋam.’ \p \v 44 Pe lenge miyeꞌ tuweinge luku ka yungwisme wusyep kin na, ‘Lahmborenge, tumboiyaꞌ poi metekeꞌ nin ŋaiye ni ŋasande nimbot, topoꞌe nin nasande wonge salah, topoꞌe nin miyeꞌ ŋaiye nase moinde nat, topoꞌe nin ŋaiyuwat pakai, topoꞌe nin ŋende wahriꞌ epwa, topoꞌe nin narp mwahupwaiꞌe no, yukur poi mungwis nin?’ \v 45 Miꞌe pe, kin ka ungwisme wusyep tinge na, ‘Ŋam mana yip bwore mise! Ŋaimune ŋaiye yip yukur yende yal lenge miyeꞌ ŋaiye naŋ pakai pe, yip yukur yende me ŋam topoꞌe.’ \v 46 \x - \xo 25.46 \xt Dan 12.2\x*Pe lenge miyeꞌ tuweinge luku ka yila yambaꞌe nihe syohe pupwa supule ŋaiye tikin sai nye nyermbe. Kut lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye bwore miꞌ supule pe, ka yila yambaꞌe laip bwore ŋaiye sai nye nyermbe.” \c 26 \s1 Lenge miyeꞌ ondoh yupwaiꞌe wusyep ŋaiye ka yonombe Jisas ka ole \r (Mak 14.1-2, Luk 22.1-2, Jon 11.45-53) \p \v 1 Ŋupe ŋaiye Jisas ŋanange nalaŋatme wusyep lalme luku miꞌe pe, kin ŋana lenge jetalah kin na, \v 2 \x - \xo 26.2 \xt Kis 12.1-27\x*“Yip sisyeme ŋaiye ŋup hoi ka miꞌe pe, ŋup embere tikin Pasova ka ot. Pe ka yember Talah tikin Miyeꞌ yil syep lenge wachaih ŋaiye ka yuluwei kin yil loutungwarmbe.” \p \v 3 Dindiꞌ ŋup uku pe, lenge miyeꞌ ondoh titinge lenge pris, topoꞌe lenge bwore bworenge lalme ya jahilyeh yal yokoh embere tikin pris ondoh Kaiafas. \v 4 Tinge yanange wusyep yahaiꞌe yaŋah ende ŋaiye ka yende homboꞌme Jisas no, ka yurpe kin yonombe ka ole. \v 5 Kom tinge plihe yanange na, “Yukur ya mende ŋai iki guh ŋup embere tikin Pasova. Ŋoihme ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge ka yetekeꞌe pe, se ka tuhwar, topoꞌe ka yahraꞌe louser yutme poi.” \s1 Tuwei ende wuwilꞌe pinip winyeꞌ gwah ŋondoh Jisas \r (Mak 14.3-9, Jon 12.1-8) \p \v 6 Jisas narp moi Betani nato yokoh tikin Saimon, miyeꞌ ŋaiye somohon wahriꞌ epwa wukeh wukeh nambaꞌe kin. \v 7 \x - \xo 26.7 \xt Luk 7.37-38\x*Ŋupe ŋaiye Jisas teter ŋono ŋai narp pe, tuwei ende wenge botol ŋeser papararme pinip ŋaiye misip kin naihe sengehrepe miꞌ supule wate woto yokoh pe, ti wiwilꞌe gwah ŋondoh Jisas. Ti wiche wuhyau embere sekete ŋaiye wambaꞌe botol pinip ŋeser uku. \v 8 Lenge jetalah yetekeꞌe luku pe, tinge ŋoih pupwa me ti. Tinge yanange na, “Detaꞌe lai ŋaiye ti wiwilꞌe pinip ŋaiye naihe sengehrepe yeh uku wal pakaiye? \v 9 Ŋaiye ya mende windau me pinip winyeꞌ yeh uku pe, se ya mambaꞌe wuhyau embere pe, wuhyau uku se ya tungwar mi mangang lenge ŋaipwa ŋiꞌ.” \p \v 10 Kom Jisas sisyeme ŋaimune ŋaiye tinge yanange pe, kin ŋana lenge na, “Detaꞌe lai ti yip guru guru yanange wusyep sekete me tuwei eꞌe? Ti si wunde ŋaimune ŋaiye tikin bwore miꞌ supule watme ŋam. \v 11 \x - \xo 26.11 \xt Lo 15.11\x*Nye nyermbe yip se pa yurp yotop lenge ŋaipwa ŋiꞌ, kom yukur pa yotop ŋam yurp nye nyermbe. \v 12 Pe ti si wiwilꞌe pinip winyeꞌ gwah wahriꞌ ŋam wende miꞌmiꞌ wahriꞌ yehe ŋaiye min ka yinis ŋam. \v 13 Tukwini ŋam mana yip bwore mise! Nalꞌe nalꞌe kekep lalme ŋaiye ka yininge yalaŋatme wusyep bwore leꞌe pe, ka ŋoiheryembe ŋaimune ŋaiye tuwei eꞌe si wende me ŋam.” \s1 Judas tenerme ŋaiye ka ember Jisas el syep lenge wachaih \r (Mak 14.10-11, Luk 22.3-6) \p \v 14 Miꞌe pe, Judas Iskariot, jetalah 12 ende nal ŋetekeꞌe lenge pris ondoh. \v 15 \x - \xo 26.15 \xt Sek 11.12\x*Kin ŋisilih lenge na, “Ŋaiye ma member Jisas mut syep yip pe, yip pa se pule ŋaimune?” Pe tinge yaŋaꞌe silwa wuhyau 30. \v 16 Pe Judas nahaiꞌe yaŋah ŋaiye ka ember Jisas el syep tinge. \s1 Jisas ŋono ŋai Pasova ŋotop lenge jetalah \r (Mak 14.12-21, Luk 22.7-14,21-23, Jon 13.21-30) \p \v 17 Ŋup ŋendehei tikin Ŋup Ŋembere titinge Kakah Ŋaiye Yis Pakai si nat. Lenge jetalah yatme Jisas pe, tinge yisilihme na, “Ni ŋasande ya mende miꞌmiꞌ ŋai Pasova nin murp pa?” \v 18 Jisas ŋana lenge na, “Pa yi yoto moi embere uku pe, pa yilme miyeꞌ eꞌe pe, pa yinime tuꞌe leꞌe, ‘Jetmam ŋanange na, “Ŋup ŋam si nat sehei miꞌe. Ŋam menge lenge jetalah ŋam masande ŋaiye ya mut yokoh nin murp mono ŋai Pasova.” ’” \v 19 Lenge jetalah yende jande wusyep ŋaiye Jisas ŋanange pe, tinge ya yende miꞌmiꞌ ŋai Pasova. \p \v 20 O sehei ŋaiye kin nala ŋup pe, Jisas nenge lenge jetalah 12 kin yate yarp ŋaiye ka yono ŋai. \v 21 Tinge yono ŋai yarp pe, Jisas ŋana lenge na, “Ŋam mana yip bwore mise, ŋoinde yip eꞌe ka ember ŋam el syep lenge wachaih.” \v 22 Lenge jetalah yisande wusyep uku pe, tinge ŋoihmane supule. Pe tinge ilyeh ilyeh yisilihme na, “Bwore mise Lahmborenge, taꞌe ni ŋanange natme ŋam lakai?” \v 23 \x - \xo 26.23 \xt Sng 41.9\x*Jisas nungwisme wusyep tinge na, “Kin miyeꞌ ŋaiye nambaꞌe kakah no, kin nohor nangah yokoh topoꞌe ŋam pe, miyeꞌ uku ka ember ŋam el syep lenge wachaih. \v 24 Talah tikin Miyeꞌ ka ole gunde Tup tikin Got ŋaiye ŋanange ka ole. Kom ŋoihginirme miyeꞌ ŋaiye nember Talah tikin Miyeꞌ nal syep lenge wachaih. Ki bwore tikin ŋaiye yukur mam somohon ta waraꞌe kin.” \v 25 Judas, kin miyeꞌ ŋaiye ka ember Jisas el syep lenge wachaih ŋisilihme Jisas na, “Jetmam, taꞌe nin ŋanange natme ŋam lakai?” Pe Jisas ŋaname na, “Wusyep uku si ni ŋanange kili.” \s1 Jisas nangange kakah topoꞌe pinip wain nal lenge jetalah \r (Mak 14.22-26, Luk 22.15-20, 1Ko 11.23-25) \p \v 26 Tinge yono ŋai yarp pe, Jisas nambaꞌe kakah syeꞌ ŋanange wusyep hriphrip ŋisilihme Got miꞌe pe, kin noworꞌe nangang lenge jetalah kin. Kin ŋanange na, “Yambaꞌe yono, leꞌe wahriꞌ ŋam.” \v 27 Miꞌe pe, kin nambaꞌe yukoh pinip wain pe, kin ŋanange wusyep hriphrip ŋisilihme Got miꞌe pe, kin nangaŋg lenge ŋanange na, “Yip lalme yambaꞌe yonoꞌe. \v 28 \x - \xo 26.28 \xt Kis 24.8, Jer 31.31-34\x*Leꞌe wim ŋam ka tuwilꞌ guh ongohe pupwa lenge miyeꞌ tuweinge ende bongolme kontrak ŋaiye Got nupwaiꞌe ŋotop lenge miyeꞌ tuweinge kin. \v 29 Ŋam mana yip bwore mise! Ŋam yukur ma plihe monoꞌe wain eꞌe mil tutume ŋupe ŋaiye ma plihe monoꞌe wain ambaran motop yip murp moto lemame tikin Yai ŋam.” \v 30 Pe tinge yosoko wenersep ende yahraꞌe naŋ Got miꞌe pe, tinge yasme moi uku pe, tinge yal hwate Olip. \s1 Jisas ŋanange Pita ka inise naŋ kin \r (Mak 14.27-31, Luk 22.31-34, Jon 13.36-38) \p \v 31 \x - \xo 26.31 \xt Sek 13.7\x*Miꞌe pe, Jisas ŋana lenge jetalah na, “Tukwini ŋup eꞌe pe, yip pa lalme jirnge yusme ŋam. Kin gande wusyep ŋaiye sai nato tup ŋanange na: \q1 Got ka onombe miyeꞌ embepteme sipsip pe, \q1 lenge sipsip ka jirnge tangalai yilꞌe yilꞌe. \m \v 32 \x - \xo 26.32 \xt Mat 28.16\x*Kom ŋupe ŋaiye ma plihe tuhur pe, ma mil yer me yip meseperhme yip murp Galili.” \v 33 Pita tahar nungwisme wusyep Jisas na, “Tinge syeꞌ ka jirnge yusme nin, kut ŋam ilyeh yukur ma gwirnge musme nin.” \v 34 Jisas ŋaname Pita na, “Ŋam mana nin bwore mise! Tukwini teter ŋupe ŋaiye tuwet yukur nenger pe, na ininge ni hun nange nin jinjame ŋam.” \v 35 Pita plihe nungwisme wusyep Jisas ŋanange bongol na, “Ŋam yukur ma se mininge tuꞌe liki nange ŋam jinjame nin. Ŋam ma mule topoꞌe nin!” Pe lenge jetalah lalme yahraꞌe yanange wusyep ilyeh. \s1 Jisas ŋanange wusyep topoꞌe Got narp nato wah Getsemani \r (Mak 14.32-42, Luk 22.39-46) \p \v 36 Miꞌe pe, Jisas nenge lenge jetalah kin yate jere luh ende ŋaiye tinge jalme Getsemani pe, kin ŋana lenge jetalah kin na, “Yip yurp eꞌe, kut ŋam ma mil mininge wusyep topoꞌme Got.” \v 37 Pe kin nambaꞌe Pita topoꞌe talah miyeꞌ hoi tikin Sebedi yal topoꞌe kin. O ŋoihmbwaip kin si tingis, topoꞌe kin ŋasande syohe embere pupwa. \v 38 Kin ŋana lenge na, “Mane ŋaiye sai ŋoto ŋoihmbwaip ŋam pe, ki ŋembere sekete nala tule ŋam ma mule. Yurp eꞌe pe, bepyeteme ŋam.” \v 39 Kin nal sikirp pe, ki rerur gah nember bep mohro nangah kekep pe, kin ŋanange wusyep topoꞌe Yai. Kin ŋaname Yai na, “Yai ŋam! Ŋaiye ni tatame pe, na ongohe yukoh ŋaiye nihe syohe sai uku angaꞌme ŋam. Kom yukur na ende gunde ŋasande ŋam, na pakai. Kut ende gunde ŋasande nitei.” \p \v 40 Miꞌe pe, Jisas plihe nat pe, kin ŋetekeꞌe lenge jetalah kin hun si yate posoh. Pe ki ŋaname Pita na, “Detaꞌe lai ŋaiye yip yukur tatame pa yurp hlaꞌ yotop ŋam ŋaiye bepyeteme ŋam sikirp sokolohe? \v 41 Yip pa bepteme yip tip bworerme topoꞌe pa yininge wusyep yisilihme Got ŋaiye ka embepteme yip. Ŋaiye pakai, ŋondolꞌme se ka otme yip pe, se pa tumbe. Ŋoihmbwaip meleꞌe luku ki ŋasande ŋaiye ka ende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore, kom wahriꞌ wicherꞌ yukur bongol.” \p \v 42 Jisas plihe nal ninde pe, kin ŋanange wusyep ŋisilihme Got taꞌe leꞌe, “Yai ŋam! Ŋaiye yukur ma tupwaihme yukoh ŋaiye nihe syohe no, ma monoꞌe pe, liki ende gunde ŋasande nitei.” \v 43 Miꞌe pe, ŋupe ŋaiye kin plihe nat pe, kin ŋetekeꞌe lenge jetalah teter yate posoh. Ŋembep tinge teter mane sekete. \v 44 Jisas nasme tinge pe, kin plihe nal ŋanange wusyep topoꞌme Yai ni hun. Kin ŋanange wusyep ilyeh ŋaiye si kin ŋanange. \v 45 Miꞌe pe, kin nate ŋetekeꞌe lenge jetalah pe, ki ŋana lenge na, “Teter yip yate posoh topoꞌe yambaꞌe yohe lakai? Yetekeꞌe! Ŋup si nat miꞌe ŋaiye ka yember Talah tikin Miyeꞌ yil syep lenge miyeꞌ ŋaiye yende hwap. \v 46 Tuhur, ya mil. Yetekeꞌe miyeꞌ ŋaiye ka ember ŋam el syep lenge wachaih eꞌe nat hei.” \s1 Judas nember Jisas nal syep lenge wachaih \r (Mak 14.43-50, Luk 22.47-53, Jon 18.3-12) \p \v 47 Jisas ter ŋanange wusyep gan pe, Judas, jetalah 12 kitikin ende nate gere. Lenge miyeꞌ wondoh embere yat yotop kin. Tinge yenge lou ŋaiye yarmbe topoꞌe ŋim ŋombor. Lenge pris ondoh topoꞌe lenge bwore bworenge titinge lenge miyeꞌ tuweinge yember lenge yat. \v 48 Miyeꞌ ŋaiye nember Jisas nal syep lenge wachaih si ŋonorh lenge yehe na, “Pa yetekeꞌe miyeꞌ ende ŋaiye ma murpe mirirme mono wutiꞌ kin pe, miyeꞌ ilyeh uku kin Jisas. Pe pa yurpe kin yenge yil.” \v 49 Pe gwaingwaiye pakai Judas nange pwar nat pe, kin nal ŋaname Jisas na, “Jetmam, ŋup bwore.” Pe ki nirirme ŋono wutiꞌ kin. \v 50 Jisas nungwisme wusyep kin na, “Ŋimei, ŋaimune ŋaiye nin nala ende pe, ende hihwaiye.” Lenge miyeꞌ yate syep yarpe Jisas bongol supule. \p \v 51 Kom jetalah ende ŋaiye gan sehei me Jisas kwuraꞌe kete ŋim ŋombor kin ŋanah pe, si ŋiche nal nerŋe mungwim miyeꞌ wah tikin miyeꞌ ondoh pris uku ginir. \v 52 Jisas ŋaname jetalah uku na, “Plihe inyer ŋim ŋombor nin el guh luh kin! Lenge miyeꞌ lalme ŋaiye yenge ŋim ŋombor yarmbe pe, ŋim ŋombor uku min ka ende yumbune tinge. \v 53 Taꞌe yip yukur sisyeme ŋaiye ŋam tatame ma gwil misilihme Yai ŋam ŋaiye ka ember lenge walip hlaꞌ wula wula sekete\f + \fr 26.53 \ft Wutuꞌ tinge tatame 72.000.\f* ŋaiye ka yute yungwis ŋam yurmbe lakai? \v 54 Kom ŋaiye ma mende tuꞌe luku pe, ŋam yukur gwande wusyep ŋaiye sai Tup tikin Got ŋaiye ŋanange hwap uku ka ot me ŋam.” \p \v 55 \x - \xo 26.55 \xt Luk 19.47, 21.37\x*Miꞌe pe, Jisas ŋanange wusyep nal lenge mitiŋ lalme na, “O yip yenge ŋim ŋombor topoꞌe lou yat ŋaiye pa yurpe ŋam tuꞌe ŋaiye yip yala yurpe miyeꞌ ŋaiye narmbe topoꞌe ŋende ŋendei lakai? Nye nyermbe ŋam marp motop yip pe, ŋam manange wusyep gwan moto yukoh yirise, kom yip yukur yarpe ŋam. \v 56 Kom ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme luku ki ŋende gande wusyep ŋaiye lenge profet yainge.” Taꞌe luku pe, lenge jetalah kin lalme yasme kin pe, tinge jarnge yal. \s1 Jisas gan wusyep nal ŋembep lenge sisinge woroh \r (Mak 14.53-65, Luk 22.54-55,63-71, Jon 18.13-14,19-24) \p \v 57 Lenge miyeꞌ ŋaiye syep yarpe Jisas pe, tinge yenge kin yal yokoh tikin pris ondoh Kaiafas, luh ŋaiye lenge jetmam tikin wusyep erŋeme topoꞌe lenge bwore bworenge ŋaiye si jahilyeh yarp. \v 58 O Pita gande Jisas nal, kom kin gan sikirp wohe. Kin nato lem meleꞌe ŋaiye yokoh tikin pris ondoh pe, kin nal narp ŋotop lenge kokorohtup ŋaiye ka etekeꞌe ŋaimune ŋaiye ka yende me Jisas. \v 59 Lenge miyeꞌ embep titinge lenge pris yotop lenge sisinge woroh yahaiꞌe miyeꞌ syeꞌ ŋaiye ka yininge wusyep molohe yilme Jisas no, ka yonombe ka ole. \v 60 Lenge mitiŋ wula wula yate tas yanange wusyep homboꞌe yiniꞌe kin. Kom tinge yukur yetekeꞌe hwap ende ŋaiye Jisas ŋende. O yuwo kin pe, lenge miyeꞌ hoi hindi yate yanange na, \v 61 \x - \xo 26.61 \xt Jon 2.19\x*“Miyeꞌ eꞌe ŋanange taꞌe leꞌe, ‘Ŋam tatame ŋaiye ma muluwau yukoh yirise tikin Got pe, ma plihe guhurꞌe mil moto ŋaiye ŋup hun sai.’” \p \v 62 Miyeꞌ ondoh lenge pris tahar gan pe, kin ŋisilihme Jisas na, “Tatame ŋaiye na ungwisme wusyep ŋaiye tinge yanange yalme nin, lakai pakai?” \v 63 Kom Jisas nupwaiꞌe mut gan. Pe miyeꞌ ondoh lenge pris ŋaname na, “Ŋam misilih nin mal moto naŋ tikin Got ŋaiye narp nye nyermbe ŋaiye tukwini nin na ininge bwore mise. Nin Krais, Talah tikin Got lakai?” \v 64 \x - \xo 26.64 \xt Dan 7.13\x*Jisas nungwisme wusyep kin na, “Wusyep uku nin si ŋanange kili. Kom ŋam de mini yip lalme. Mindemboi pa yetekeꞌe Talah tikin Miyeꞌ ka orp syep non tikin Got ŋaiye bongol kin ŋembere supule. Topoꞌe kin ka orp unuh mwahit tikin moihlaꞌ pe, ka ot.” \v 65 \x - \xo 26.65 \xt Wkp 24.16\x*Pe miyeꞌ ondoh lenge pris barꞌe girngir temhroŋ kin ŋanange na, “Kin si ŋanange wusyep tetehei pupwa nalme Got. Yukur ya plihe gwil lenge mitiŋ ŋaiye ka yute yininge hwap ŋaiye miyeꞌ eꞌe ŋende. Yip lalme si yisande wusyep tetehei pupwa ŋaiye ki ŋanange. \v 66 Yip lalme liki ŋoiheryembe taꞌe la?” Tinge yungwisme wusyep kin na, “Kin si ŋende hwap pe, ka ole!” \v 67 \x - \xo 26.67 \xt Ais 50.6\x*Taꞌe luku pe, tinge chusyur tuhwaꞌ yalahe bepmohro Jisas pe, tinge yonombe. Topoꞌe mitiŋ syeꞌ yangalai syep jate. \v 68 Tinge yiname Jisas na, “Nin miyeꞌ ŋaiye Got nalaŋatme pe, ni te ininge wusyep profet ende tukwini. Ni te gil naŋ lahmende leꞌe ŋaiye yambe leꞌe?” \s1 Pita ŋanange kin jinjame Jisas \r (Mak 14.66-72, Luk 22.56-62, Jon 18.15-18,25-27) \p \v 69 Pita teter narp nate tas wicherꞌ ŋaiye nato lem meleꞌe tikin yokoh pris ondoh. Pe tuwei wah ende wate gwan sehei me kin pe, ti waname na, “Nin topoꞌe, ni narp ŋotop Jisas tikin Galili.” \v 70 Kom Pita ŋanange pakai gah ŋembep lenge miyeꞌ lalme taꞌe leꞌe, “Ŋam yukur sisyeme wusyep iki ŋaiye ni ŋanange liki.” \v 71 Miꞌe pe, kin tahar nal luh ŋaiye sai sehei me kohmap tikin lem pe, tuwei wah ŋoinde plihe wetekeꞌe pe, ti waname lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye jan sehei me luku na, “Miyeꞌ iki ŋam metekeꞌe, kin narp ŋotop Jisas tikin Nasaret.” \v 72 Pe Pita plihe ŋanange na, “Pakai! Bwore mise supule nanah hlaꞌ, ŋam yukur sisyeme miyeꞌ iki.” \v 73 Sikirp gwaingwaiye pe, lenge miyeꞌ syeꞌ ŋaiye jan sehei uku yate yaname Pita taꞌe leꞌe, “Bwore mise, nin ŋoinde tinge kili. Detale, wusyep nin ŋaiye ŋanange liki pe, ki taꞌe ŋaiye nin nember nitei nate tas halhale kili.” \v 74 Miꞌe pe, Pita ŋanange na, “Bwore mise nanah hlaꞌ, ŋam yukur sisyeme miyeꞌ iki! Ŋaiye wusyep ŋam yukur mise pe, Got se ka ende yumbune ŋam!” Ki ŋanange wusyep miꞌe pe, tuwet nenger. \v 75 Pe Pita ŋoihmbwar nal wusyep ŋaiye Jisas ŋanange, “Teter ŋaiye tuwet yukur ka enger pe, na ininge ni hun nange nin jinjame ŋam.” Pita nal tas wicherꞌ pe, ki buhu tangar gah ŋilil pupwa supule. \c 27 \s1 Tinge yenge Jisas yalme Pailat \p \v 1 Sehei ŋaiye kin nala ŋundu hondonge pe, lenge pris ondoh topoꞌ lenge bwore bworenge lalme jahilyeh yupwaiꞌe wusyep ŋaiye ka yonombe Jisas ka ole. \v 2 Miꞌe pe, tinge yenge mwah hroꞌe yupwaiꞌe syep kin pe, tinge yenge kin yalme Pailat, miyeꞌ embep lenge Juta ŋaiye miyeꞌ ondoh Rom nalaŋatme. \s1 Judas nule \p \v 3 \x - \xo 27.3 \xt Apo 1.18-19\x*Ŋupe ŋaiye Judas, miyeꞌ ŋaiye nember Jisas nal syep lenge wachaih, ŋetekeꞌe ŋaiye tinge yende yumbune Jisas pe, ki plihe nimbilme ŋoihmbwaip kin. Kin plihe na nambaꞌe silwa wuhyau 30 uku na nangang lenge pris ondoh topoꞌe lenge bwore bworenge. \v 4 Kin ŋana lenge na, “Ŋam si mende hwap ŋaiye mende yumbune miyeꞌ bwore. Ki yukur ŋende hwap ende.” Tinge yungwisme wusyep kin na, “Liki yukur ŋainde poi ŋaiye ya ŋoihmeryembe. Liki ŋaiꞌe ŋaiꞌe nitei.” \v 5 Taꞌe luku pe, Judas tahar ŋiche wuhyau silwa nal nato yukoh yirise pe, kin tas nat nal. Kin nal pe, ki na teŋei mwah. \p \v 6 Lenge pris ondoh yambaꞌe wuhyau silwa luku pe, tinge yanange na, “Wuhyau eꞌe pe, yitini ŋaiye si ŋonombe miyeꞌ nule. Pe wusyep erŋeme poi ki ŋanange na, yukur ya plihe member topoꞌe ŋaiye ŋanar nato yukoh yirise.” \v 7 Tinge jahilyeh yanange wusyep depe, wuhyau uku tinge yiche yambaꞌe kekep malaih ende tikin miyeꞌ ende ŋaiye ŋere marp kekep. Tinge yisande kekep uku ka si tuꞌe luh titinge mitiŋ moi ende ŋaiye ka yule pe, ka yinis lenge si luku. \v 8 Taꞌe luku pe, kekep sikirp uku mindemboi ka jilme kekep tikin wim. Pe tukwini teter tinge jalme naŋ uku sai. \v 9 \x - \xo 27.9 \xt Sek 11.12-13\x*Topoꞌe wusyep ende ŋaiye somohon profet Jeremaia ŋanange pe, ki bwore mise. Ki ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Tinge yambaꞌe silwa wuhyau 30 uku ŋaiye lenge Israel si yalaŋatme, \q1 yitini luku ŋaiye na iche ambaꞌe miyeꞌ eꞌe. \q1 \v 10 Pe wuhyau uku tinge yiche yambaꞌe kekep tikin miyeꞌ \q1 ŋaiye ŋere marp kekep. \q1 Ki taꞌe Lahmborenge ŋaiye si ŋana ŋam. \s1 Jisas gan wusyep nal ŋembep tikin Pailat \r (Mak 15.2-5, Luk 23.2-5, Jon 18.33-38) \p \v 11 Jisas gan ŋembep tikin Pailat, miyeꞌ embep lenge Rom pe, Pailat ŋisilihme na, “Nin kiŋ lenge Juta lakai?” Jisas nungwisme wusyep kin na, “Wusyep uku si ni ŋanange kili.” \v 12 Lenge pris ondoh topoꞌe lenge bwore bworenge syeꞌ yanange wusyep yalme Jisas nange ki ŋende ŋaiꞌe ŋaiꞌe syeꞌ pupwa. Kom kin yukur nungwisme wusyep tinge. \v 13 Taꞌe luku pe, Pailat plihe ŋisilihme na, “Nin si ŋasande ŋetekeꞌe ŋaimune ŋaiye tinge yanange yatme nin?” \v 14 Kom Jisas yukur nungwisme wusyep ende natme Pailat pe, Pailat ŋoiheryembe wula wula. \s1 Pailat ŋanange ka yuluwei Jisas yil loutungwarmbe \r (Mak 15.6-15, Luk 23.13-25, Jon 18.38–19.16) \p \v 15 Wahtaip ŋilyeh ŋilyeh ŋoto ŋup tikin Pasova pe, miyeꞌ ondoh tikin gavman se ka osme miyeꞌ ende ŋaiye ŋende hwap no, kin narp mwahupwaiꞌe pe, se ka osme kin el hlaininge. Luku se ka ende gunde ŋoihmbwaip lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yisande lahmende. \v 16 Ŋup uku pe, miyeꞌ ende ŋaiye tikin pupwa yehe supule, kin narp nato mwahupwaiꞌe pe, naŋ kin Barabas. \v 17 Ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge lalme si yate jahilyeh miꞌe pe, Pailat ŋisilih lenge na, “Yip yisande ma musme lahmende ŋaiye ka el tus elme yip? Ma musme Barabas lakai, ma musme Jisas ŋaiye tinge yanange nange Got nalaŋatme kin?” \v 18 Pailat si sisyeme ŋaiye lenge miyeꞌ embep lenge Juta ŋoihmbwaip pupwa me Jisas. Detale, lenge miyeꞌ tuweinge wula wula jande Jisas. Taꞌe luku pe, lenge miyeꞌ embep luku yenge Jisas yatme Pailat ŋaiye ka gin wusyep. \p \v 19 Ŋupe ŋaiye Pailat narp anah luh tikin ŋaiye ŋasande wusyep kot pe, tuwei kin wember wusyep ende watme kin waname na, “Nin yukur na ende ŋainde elme miyeꞌ bwore liki, na pakai. Tukwini ŋup eꞌe pe, ŋam mate tange me kin pe, ŋoihmbwaip ŋam eꞌe ki mane embere sekete.” \v 20 Lenge pris ondoh topoꞌe lenge bwore bworenge yanange wusyep yahraꞌe ŋoihmbwaip lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye tinge ka tambah yilme Pailat yinime nange ka osme Barabas ote tus, kut ka onombe Jisas ka ole. \v 21 Kom Pailat plihe ŋisilih lenge miyeꞌ tuweinge lalme luku na, “Yip yisande ma musme lahmende tinge hindi milme yip?” Lenge miyeꞌ tuweinge luku tambah yungwisme wusyep na, “Barabas!” \v 22 O Pailat ŋana lenge na, “Yip yisande ma mende tuꞌe laime Jisas ŋaiye tinge jalme Krais?” Tinge lalme yahraꞌe yanange na, “Uluwei kin el loutungwarmbe!” \v 23 Kom Pailat plihe ŋisilih lenge na, “Kin ŋende hwap mune ti?” Tinge plihe tambah marnge yanange yal hlaꞌ na, “Uluwei kin el unuh loutungwarmbe!” \p \v 24 \x - \xo 27.24 \xt Lo 21.6-9\x*Ŋupe ŋaiye Pailat ŋetekeꞌe taꞌe ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge yukur ka yisyunde wusyep kin, topoꞌe yarmbe embere ki nala tuhur. Pe kin nambaꞌe pinip nungurhme syep gah ŋembep tinge. Ki ŋana lenge na, “Miyeꞌ eꞌe ŋaiye ka ole pe, liki yukur hwap ŋam. Liki ŋaiꞌe ŋaiꞌe yip tip.” \v 25 Lenge mitiŋ lalme yungwisme wusyep kin na, “Hwap uku ka otme poi topoꞌe lenge talah poi.” \v 26 Taꞌe luku pe, Pailat nasme Barabas nalme tinge. Kut ki ŋana lenge miyeꞌ wondoh yenge mwah jate Jisas miꞌe pe, kin nember Jisas nal syep lenge miyeꞌ wondoh ŋaiye ka yuluwei kin yil loutungwarmbe. \s1 Lenge kokorohtup yiname wusyep hiꞌe yalme Jisas \r (Mak 15.16-20, Jon 19.2-3) \p \v 27 Lenge kokorohtup yenge Jisas ya yoto yokoh tikin gavena pe, tinge jal lenge kokorohtup lalme yate jahilyeh jan yoyorꞌme kin.\fig Lenge kokorohtup syeꞌ tikin Rom|src="HK00197B.tif" size="col" ref="27.27" \fig* \v 28 Tinge yungul temhroŋ kin lalme, kut tinge yambaꞌe temhroŋ yaihe ende yate jahme kin. \v 29 Miꞌe pe, tinge yambaꞌe mwah senge ende pe, tinge yende taꞌe galaꞌ tikin kiŋ pe, tinge yaŋarꞌe jah ŋondoh kin. Topoꞌe tinge yaŋaꞌe wunje ende yal syep non kin taꞌe ŋaiye kin kiŋ ende. Pe tinge yisarꞌe ŋihip mbep jah ŋembep kin pe, tinge yende wi me kin yiname na, “Poi mahraꞌe naŋ nin, kiŋ titinge lenge Juta!” \v 30 Tinge chusyur tuhwaꞌ yalahe topoꞌe tinge yosoihme wunje pe, tinge plihe jate Jisas jah ŋondoh. \v 31 Ŋupe ŋaiye tinge yaname wusyep hiꞌe tale naŋ kin miꞌe pe, tinge yungul temhroŋ yaihe luku, kut tinge plihe jahme temhroŋ kitikin ya yanah. Miꞌe pe, tinge yambaꞌe Jisas yenge yal ŋaiye ka yuluwei yil loutungwarmbe. \s1 Tinge yuluwei Jisas yal loutungwarmbe \r (Mak 15.21-32, Luk 23.26-43, Jon 19.17-27) \p \v 32 Nal yaŋah uku ŋaiye tinge yal pe, tinge ya titinihme miyeꞌ ende tikin moi embere Sairini pe, miyeꞌ uku naŋ kin Saimon. Lenge kokorohtup yarpe kin pe, tinge yututusme ŋaiye ka ikirh loutungwarmbe tikin Jisas. \v 33 Tinge yenge Jisas yal luh ende ŋaiye tinge jalme Golgota. Wusyep tehei naŋ uku pe, tinge jalme Kekep tikin Ŋondoh Lupu. \v 34 \x - \xo 27.34 \xt Sng 69.21\x*Pe tinge da yaŋaꞌe wain syeꞌ ŋaiye tinge si yuluwihme topoꞌe loumwah sepele syeꞌ ŋaiye Jisas ka onoꞌe. Ki saipe ta pakai pe, ki garnge. \p \v 35 \x - \xo 27.35 \xt Sng 22.18\x*Lenge kokorohtup yuluwei kin yal loutungwarmbe miꞌe pe, tinge jate tup hun me hihyilih lalme tikin Jisas ŋaiye lahende ka yohe pe, ka ambaꞌe.\fig Tinge yuluwei Jisas yal loutungwarmbe|src="LB00324B.tif" size="col" ref="27.35" \fig* \v 36 Miꞌe pe, tinge yarp uku bepsaime kin. \v 37 Pe tinge yainge wusyep syeꞌ pe, tinge yonote ya yanah loutungwarmbe no, tinge yende wusyep kot me kin. Tinge yainge taꞌe leꞌe, “Leꞌe Jisas, kin kiŋ titinge lenge Juta.” \v 38 O plihe sehei me Jisas pe, tinge yuluwei lenge miyeꞌ hoi ŋaiye yarmbe topoꞌe yende ŋendei. Miyeꞌ ŋoinde teŋei nal syep non, kut ŋoinde teŋei nal syep yaŋgam. \p \v 39 \x - \xo 27.39 \xt Sng 22.7, 109.25\x*Lenge miyeꞌ tuweinge yale yat pe, tinge yukulꞌme ŋondoh yaname wusyep hiꞌe. \v 40 \x - \xo 27.40 \xt Mat 26.61, Jon 2.19\x*Tinge yaname na, “Hai, nin miyeꞌ iki ŋaiye ni ŋanange tatame na uluwau yukoh yirise no, nato ŋup hun na plihe guhurꞌe lono! Ŋaiye nin Talah tikin Got pe, osme loutungwarmbe liki ote guh kekep!” \v 41 Ki ŋahilyeh nal lenge pris ondoh, topoꞌe lenge jetmam tikin wusyep erŋeme, topoꞌe lenge bwore bworenge yaname wusyep hiꞌe tale naŋ kin. \v 42 Tinge yaname na, “Kin nungwisme lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ, kom kin yukur tatame ka ungwisme kitikin! Ŋaiye kin kiŋ lenge Israel pe, tukwini ka osme loutungwarmbe luku ote guh pe, ŋoihmbwaip poi ka teŋeime kin kuli! \v 43 \x - \xo 27.43 \xt Sng 22.8\x*Ŋoihmbwaip kin teŋeime Got pe, kin ŋanange na, ‘Ŋam Talah tikin Got.’ Taꞌe luku pe, ŋaiye Got ka ende nihararme kin pe, Got se ka ungwisme kin.” \v 44 Lenge miyeꞌ endei hoi ŋaiye teŋei topoꞌe Jisas plihe yaname wusyep hiꞌe tale kin. \s1 Jisas nule \r (Mak 15.33-41, Luk 23.44-49, Jon 19.28-30) \p \v 45 Ŋau ŋanar moikin bumbumbe pe, ki yepelmbe supule ŋaparaꞌe kekep lalme nal tatame ŋaiye ŋau nambaꞌe hun yungwiris. \v 46 \x - \xo 27.46 \xt Sng 22.1\x*Ŋupe ŋaiye ŋau nambaꞌe hun pe, Jisas tambah marnge ŋanange na, “Eli, Eli, lema sabaktani?” Wusyep tehei uku ki ŋanange taꞌe leꞌe, “Got ŋam, Got ŋam, detaꞌe lai ti nin nasme ŋam?” \v 47 Lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ ŋaiye jan sehei uku yisande pe, tinge yanange na, “Yusyunde! Kin galme profet Elaija.” \v 48 \x - \xo 27.48 \xt Sng 69.21\x*Pe miyeꞌ ende gertenge na nambaꞌe ŋaiyuwat syum ŋohor nangah pinip wain ŋaiye ŋenyene supule ŋupwaiꞌe gah wunje ende ŋahraꞌe nah naŋaꞌe Jisas ŋaiye ka onoꞌe. \v 49 Kom mitiŋ syeꞌ yanange na, “Te yeseperhme na taꞌe Elaija se ka ota ungwisme kin lakai?” \v 50 Jisas plihe tambah marnge ŋanange ninde pe, kin keteme yohe pe, kin nule ko. \p \v 51 \x - \xo 27.51 \xt Kis 26.31-33\x*Ŋup uku pe, ŋaiyuwat embere ŋaiye teŋei nato yukoh yirise tahar ŋowor hoime sai anah hlaꞌ pe, ki nenge gah bumbumbe nate gere mondom.\fig Ŋaiyuwat embere ŋaiye teŋei nato yukoh yirise tahar ŋowor hoime.|src="CN01843B.tif" size="col" ref="27.51" \fig* Pe yoime embere ki tahar ŋondolꞌme kekep, topoꞌe ŋeser embere embere ki tahar ŋowor.\f + \fr 27.51 \ft Nato yukoh yirise dininde nato meleꞌe pe, ŋaiyuwat ŋembere teŋei pe, pris ondoh ilyeh nato nilyeh ŋaiye wahtaip ilyeh. Ŋup ŋaiye Jisas nule pe, ŋaiyuwat uku nowor gah bumbumbe pe, kin ŋende ŋahwikin me lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye ka yilme Got.\f* \v 52 Pe kohmap ŋaiye ŋeheh ki bu nat nal hohou sai pe, lenge miyeꞌ tuweinge wula wula tikin Got ŋaiye tinge si yule pe, tinge plihe tahar. \v 53 Tinge yasme ŋeheh no, ŋupe ŋaiye Jisas plihe tahar pe, tinge ya yoto moi yirise Jerusalem. Pe lenge miyeꞌ tuweinge wula wula yetekeꞌ lenge. \p \v 54 Ŋupe ŋaiye miyeꞌ ondoh topoꞌe lenge miyeꞌ wondoh kin jan bepteme Jisas pe, tinge yetekeꞌe yoime embere luku tahar ŋondolꞌme kekep, topoꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe syeꞌ ŋaiye ki ŋende. Tinge hiꞌjarnge pe, tinge yanange na, “Bwore mise! Miyeꞌ eꞌe kin Talah tikin Got.” \v 55 \x - \xo 27.55 \xt Luk 8.2-3\x*Lenge tuweinge syeꞌ ŋaiye somohon yungwisme kin, topoꞌe tinge jande kin yase Galili yat pe, tinge jan sikirp yal wohe bepsaime ŋaimune ŋaiye ŋende. \v 56 Tuwei ŋoinde ŋaiye gwan wotop tinge luku pe, naŋ ti Maria tikin moi Makdala. Ŋoinde pe, Maria mam titinge Jems hindi Josep, ŋoinde pe, tuwei tikin Sebedi, mam Jems hindi Jon. \s1 Tinge yember Jisas ya yoto ŋeser map \r (Mak 15.42-47, Luk 23.50-55, Jon 19.38-42) \p \v 57 Yungwiris pe, miyeꞌ lowe ende ŋaiye narp moi embere Arimatea pe, naŋ kin Josep, kin nat. Kin jetalah tikin Jisas. \v 58 Kin nalme Pailat pe, kin ŋisilih Pailat nange tatame ka ambaꞌe wahriꞌ Jisas enge el ononde. Taꞌe pe, Pailat ŋana lenge miyeꞌ wondoh ŋaiye ka yaŋaꞌe Jisas yilme Josep. \v 59 Taꞌe luku pe, Josep na nambaꞌe Jisas nenge nal pe, kin nenge ŋaiyuwat wukauwe ŋaiye miꞌ supule nupwaiꞌe wahriꞌ Jisas. \v 60 Pe kin nenge Jisas nal nember nato ŋeheh ŋambaran kitikin. Ŋeheh uku pe, map ende nato ŋeser ŋaiye Josep ŋana lenge miyeꞌ syeꞌ pe, tinge yiche. Pe Josep ŋenenem ŋeser bimbaiye nate tatme ŋeheh map. Kin ŋende taꞌe luku miꞌe pe, kin nal ko. \v 61 Maria titi moi Makdala topoꞌe Maria ŋoinde hindi yarp sehei me pe, tinge hindi yusukumbe ŋeheh. \s1 Lenge miyeꞌ wondoh yembepteme ŋeheh \p \v 62 Ŋup tikin Sabat miꞌe pe, ŋaiye Sarere yungwiris pe, lenge pris ondoh topoꞌ lenge Farisi ya yetekeꞌe Pailat. \v 63 \x - \xo 27.63 \xt Mat 16.21, 17.23, 20.19, Mak 8.31, 9.31, 10.33-34, Luk 9.22, 18.31-33\x*Tinge yal pe, tinge yaname na, “Lahmborenge, poi ŋoiheryembe wusyep ende ŋaiye miyeꞌ homboꞌe luku teter narp no, ki ŋanange na, ‘Ŋup hun ka miꞌe pe, ma plihe tuhur.’ \v 64 Taꞌe luku pe, na ini lenge miyeꞌ wondoh ka jin tutme topoꞌe bep yerŋenge ŋeheh map bworerme supule yi tutume ŋaiye ŋup hun ka miꞌe. Ŋoihme ŋaiye lenge jetalah kin se ka yute yul yambaꞌe wahriꞌ kin yenge yil. Pe se ka homboꞌe yeh lenge miyeꞌ tuweinge nange kin si tahar nasme ŋeheh. Taꞌe luku pe, hwap ŋambaran eꞌe ka el la engelyembe hwap yere somohonme.” \v 65 Pe Pailat ŋana lenge na, “Taꞌe liki pe, yip yambaꞌe lenge miyeꞌ wondoh ŋaiye ka bepteme topoꞌe ka bep yerŋenge ŋeheh uku bongol supule.” \v 66 Taꞌe luku pe, tinge jase kohmap tikin ŋeser map miꞌe pe, tinge yende wutuꞌ ende ya sai kohmap ŋaiye yukur lahende se ka ota kumbur kohmap. Miꞌe pe, tinge yember lenge miyeꞌ wondoh yate jan bepyeteme ŋeheh map. \c 28 \s1 Jisas plihe tahar \r (Mak 16.1-10, Luk 24.1-10, Jon 20.1-18) \p \v 1 Ŋup tikin Sabat si nal miꞌe pe, tahar Sande hondo hondonge ŋaiye bliꞌ bliꞌ nemberme ŋaitem tehei. Pe Maria titi moi Makdala hindi Maria ŋoinde yate yetekeꞌe ŋeheh. \v 2 Pe nilyehe sai yoime embere ki tahar ŋondolꞌme pupwa supule. Walip hlaꞌ tikin Lahmborenge nase moihlaꞌ gah pe, ki ŋenenem ŋeser nal nangaꞌme ŋeheh map pe, kin narp anah ŋeser uku. \v 3 Bepmohro walip hlaꞌ uku tikin naŋarꞌe yirise supule, topoꞌe hihyilih kin lalme dunduhur wukauwe supule taꞌe mwahit. \v 4 Lenge miyeꞌ wondoh hiꞌjarnge me kin pe, wahriꞌ tinge dolndol pe, tinge si ya taꞌe miyeꞌ ŋaiye si yule bilmbil. \p \v 5 Kom walip hlaꞌ ŋana lenge tuweinge hoi uku na, “Yip yukur pa hiꞌjirnge. Ŋam sisyeme nange yip hindi yahaiꞌe Jisas ŋaiye tinge yuluwei kin yal loutungwarmbe. \v 6 Kin yukur narp eꞌe. Kin si tahar miꞌe gande wusyep ŋaiye kin si ŋanange. Yip hindi yute yetekeꞌe luh ŋaiye kin si ŋanar. \v 7 Tukwini pa plihe yil hihwaiye yi yini lenge jetalah kin ŋaiye Jisas si tahar. Pe tukwini kin si nal Galili. Pa yil luku pe, pa yetekeꞌe kin. Ŋoiheryembe ŋaimune ŋaiye ŋam si mana yip.” \v 8 Taꞌe luku pe, gwaingwaiye pakai tinge yasme ŋeheh pe, tinge yal. Tuweinge hoi uku hiꞌjarnge, kom ŋoihmbwaip umbur pe, tinge hindi papararme hriphrip supule. Tinge hindi hihwai jertenge yalme lenge jetalah kin. \p \v 9 O Jisas ŋetekeꞌ lenge hindi ŋanar yaŋah pe, ki ŋana lenge hindi na, “Ŋoihmbwaip yip ka si ŋumwaiye.” Pe tinge hindi yal sehei yarpe ŋihip kin pe, tinge yirisukwarme kin. \v 10 Miꞌe pe, Jisas ŋana lenge hindi na, “Yukur pa hindi hiꞌjirnge. Pa hindi yi yini lenge toꞌ tatai ŋam ka yil Galili pe, se ka yetekeꞌ ŋam.” \s1 Wusyep lenge miyeꞌ wondoh \p \v 11 Lenge tuweinge hoi teter hindi yal yaŋah pe, lenge miyeꞌ wondoh syeꞌ ŋaiye bepteme ŋeheh plihe yal yoto moi embere luku yana lenge pris ondoh jande ŋaimune ŋaiye si ŋende. \v 12 Lenge pris ondoh jahilyeh yotop lenge bwore bworenge pe, tinge yupwaiꞌe wusyep ende. Tinge yangange wuhyau embere yal lenge miyeꞌ wondoh ŋaiye yembepteme ŋeheh Jisas. \v 13 Tinge yana lenge na, “Pa yini lenge miyeꞌ tuweinge tuꞌe leꞌe, ‘Lenge jetalah kin si yul yat ŋupe ŋaiye poi mate posoh pe, tinge yambaꞌe wahriꞌ Jisas yenge yal.’ \v 14 O ŋaiye Pailat ka usyunde wusyep eꞌe pe, poi tatame ya mininge wusyep motop kin. Pe yip yukur pa se yoto hwap.” \v 15 Lenge miyeꞌ wondoh yambaꞌe wuhyau uku pe, tinge yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe jande wusyep lenge bwore bworenge topoꞌe pris ondoh ŋaiye si yana lenge. Pe wusyep eꞌe kin sisil gah bumbe me lenge Juta. Pe lenge Juta yanange wusyep ilyeh uku yate tatame ŋaiye tukwini. \s1 Jisas ŋana lenge jetalah me wah ŋaiye tinge ka yende \r (Mak 16.14-18, Luk 24.36-49, Jon 20.19-23) \p \v 16 \x - \xo 28.16 \xt Mat 26.32, Mak 14.28\x*Taꞌe luku pe, lenge jetalah 11 tikin Jisas yal Galili. Tinge ya jere hwate luku ŋaiye Jisas somohon ŋana lenge ŋaiye ka yi jin uku. \v 17 Ŋupe ŋaiye tinge yetekeꞌe kin pe, tinge yirisukwarme kin. Kom tinge syeꞌ teter ŋoiheryembe hoihoi. \v 18 Jisas nat sehei me tinge pe, kin ŋana lenge na, “Got si pwale naŋ embere topoꞌe bongol ŋaiye ma bepteme ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme nanah moihlaꞌ topoꞌe gah kekep. \v 19 \x - \xo 28.19 \xt Apo 1.8\x*Taꞌe luku pe, ŋam member yip ŋaiye pa yil yende lenge miyeꞌ tuweinge lalme pe, ka yurp tuꞌe jetalah ŋam. Pe pa jihyeꞌ lenge pinip yoto naŋ tikin Yai topoꞌe Talah topoꞌe Yohe Yirise. \v 20 Pe pa yininge yasamb lenge wusyep lalme ŋaiye ŋam si mana yip pe, ka junde wusyep ŋam. O yip pa sisyeme nange ŋam ma murp motop yip nye nyermbe mil tutume ŋaiye ŋup eꞌe ka miꞌe.”