\id 1TI - Urat NT (PNGBTA); Hilkka Arminen (SIL Advisor); 25-Nov-2015 \h 1 TIMOTI \toc3 1Ti \toc2 1 Timoti \toc1 Tup ŋendehei ŋaiye Pol nainge nal me Timoti \mt2 Tup ŋendehei ŋaiye Pol nainge nal me \mt1 Timoti \c 1 \s1 Wusyep hraꞌembep \p \v 1 Ŋam Pol, aposel tikin Krais Jisas member tup eꞌe malme nin Timoti. Got Miyeꞌ nungwisme poi hindi Krais Jisas ŋaiye ŋoihmbwaip poi sai meseperhme pe, tinge hindi si yalaŋatme ŋam ŋaiye ma mende wah eꞌe. \v 2 \x - \xo 1.2 \xt Apo 16.1\x*Nin Timoti pe, nin taꞌe ŋaiye talah bwore ŋam. Detale, nin si ŋenerme Krais gande wusyep ŋaiye ŋam si mana nin me kin. Tup eꞌe ŋam member malme nin. Ŋoihmbwaip ŋumwaiye, ŋoihginir topoꞌe ŋoih miꞌmiꞌ tikin Yai topoꞌe Krais Jisas Lahmborenge poi sai topoꞌme nin. \s1 Ŋoihme lenge jetmam ŋaiye yalaŋatme wusyep molohe \p \v 3 Ŋupe ŋaiye ŋam masme Efesus mala mil provins Masedonia pe, ŋam si mana nin nange na orp moi Efesus. Detale, lenge mitiŋ syeꞌ tinge yalꞌe yalꞌe yalaŋatme wusyep homboꞌe me wusyep tikin Got yal lenge Kristen miyeꞌ tuweinge. Taꞌe luku pe, ŋam masande ŋaiye na indindir lenge no, yukur ka plihe yininge wusyep uku, na pakai. \v 4 Topoꞌe na ini lenge miyeꞌ tuweinge luku tuꞌe leꞌe na, ka yusme ŋoihmbwaip ŋaiye jonose lenge mwan kaꞌ tititinge, topoꞌe yonombe teketenge wusyep yerkei yerkeime. Wusyep ŋaiye taꞌe liki se ka ahraꞌe tapam nihe. Wusyep ŋaiye taꞌe luku se ka bunjenge ŋoihmbwaip tinge pe, yukur ka se ungwisme bilip tinge. \v 5 Tehei kin ŋaiye ŋam manange wusyep bongol uku pe, ki taꞌe leꞌe: ŋoihmbwaip yip ka bwore bwarme, topoꞌe ŋoiheryembe yip si sisyeme ŋaiye yukur yip yende pupwa, topoꞌe pa yurp tuwihme Got pe, luku ka ende yip ŋaiye pa yende niharar lenge mitiŋ. \p \v 6 Lenge mitiŋ syeꞌ tinge si yasme yaŋah bwore ŋaiye ŋam mana nin pe, tinge si tungwusyar yal yaŋah umun pe, tinge yanange wusyep syeꞌ topoꞌe ŋoihmbwaip kwote. \v 7 Tinge yisande nange tinge yala yende wah tuꞌe ŋaiye jetmam tikin wusyep erŋeme tikin Got. Pe wusyep mune ŋaiye tinge yanange pe, tinge ŋoihyeryembe nange tinge sisyeme. Kom pakai, tinge yukur sisyeme wusyep ŋaiye tinge yanange, topoꞌe tinge bunje bunjenge wusyep tehei kin. \v 8 Taꞌe luku pe, poi sisyeme nange wusyep erŋeme tikin Got kin bwore ŋaiye nungwisme yarp lenge miyeꞌ tuweinge, topoꞌe ŋaiye ka junde tuꞌe ŋaiye Got ŋanange. \v 9 Ya lalme sisyeme tuꞌe leꞌe, wusyep erŋeme ŋaiye Got pwal poi pe, yukur ki nat lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye bwore, pakai. Kom wusyep erŋeme luku kin de ka onombe lenge mitiŋ ŋaiye yende hwap topoꞌe yuworꞌe wusyep erŋeme. Topoꞌe lahmende ŋaiye yukur jande wusyep erŋeme tikin Got. Kin de ka onombe hwap lenge mitiŋ ŋaiye yukur ŋoiheryembe nange Got ki holi, topoꞌe jonosambalai Got, topoꞌe yende yumbune yasilalahe no, ka yonombe yai mam tinge, lakai lenge mitiŋ yule. \v 10 Kin da ende wusyep me lenge mitiŋ ŋaiye yende niŋ pinip yar, lenge mitiŋ syeꞌ ŋaiye tinge yende niŋ pinip yar topoꞌe lenge miyeꞌ taꞌe ŋaiye somohon tinge yende yarp Sodom, topoꞌe lahmende ŋaiye yende ŋendei me lenge miyeꞌ syeꞌ no, yende windau me tinge taꞌe miyeꞌ wah pakaiye. Topoꞌe lahmende ŋaiye ŋanange wusyep homboꞌe topoꞌe lenge mitiŋ lalme. Wusyep erŋeme ka ende wusyep me lahmende ŋaiye yende wachaihme wusyep mise tikin Got. \v 11 Wusyep uku ŋaiye ma mininge malaŋatme pe, ki wusyep mise yirise tikin Got ŋaiye sasambe yirise miꞌ supule tikin Got pe, ya lalme yirisukwarme Got. \p \v 12 Ŋam manange wusyep hriphrip me Krais Jisas, Lahmborenge poi ŋaiye kin si pwale bongol eꞌe ŋaiye ma mende wah mininge wusyep eꞌe. Detale, kin si ŋetekeꞌe ŋiyarꞌe ŋoihmbwaip ŋam nange ŋam tatame ŋaiye ma mende wah kin. \v 13 \x - \xo 1.13 \xt Apo 8.3, 9.4-5\x*Somohon ŋaiye teter yukur ŋam mimbilme ŋoihmbwaip ŋam malme kin pe, ŋam mihyele maname wusyep pupwa, gwonome naŋ kin, maname wusyep hiꞌe, topoꞌe ŋam mongombe lenge mitiŋ ŋaiye jande Jisas. Kom ŋup uku pe, Got ŋoihginirme ŋam. Detale, ŋoihmbwaip ŋam yukur teŋeime Jisas pe, ŋam yukur sisyeme ŋaimune ŋaiye ŋam si mende malme kin. \v 14 Taꞌe luku pe, ŋup uku ŋoihmbwaip ŋumwaiye tikin Lahmborenge poi turuꞌ nate gahanahme ŋam pe, ki ŋende ŋoihmbwaip ŋam teŋeime kin, topoꞌe ŋoihmbwaip ŋaiye ŋende nihararme Krais Jisas. \p \v 15 Wusyep eꞌe ki bwore mise supule, ŋaiye lenge mitiŋ lalme ka yusyunde no, ka junde. Krais Jisas kin nate gah kekep eꞌe ŋaiye ka ungwis lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yende pupwa. Taꞌe luku pe, ŋam Pol miyeꞌ endehei ŋaiye mende pupwa supule. \v 16 Ŋam miyeꞌ endehei ŋaiye mende hwap, kom Got ŋoihginirme me ŋam pe, Jisas Krais narp ŋumwaiye ŋaiye ka asambe ŋoihmbwaip ŋumwaiye kin otme ŋam ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge lalme ka yetekeꞌe no, ka yaŋaꞌe ŋoihmbwaip tinge yilme kin pe, ka yurp yeseperhme ŋup yuwo ŋaiye ka yurp bwore nye nyermbe. \v 17 Poi lalme hriphrip, mirisukwarme kin, topoꞌe maŋaꞌe naŋ embere malme kin, Got esep ilyeh ŋaiye yukur tatame ya metekeꞌ kin, pakai. Kin kiŋ ŋaiye narp nyermbe nyermbe, topoꞌe ŋaiye yukur tatame ka ole. Poi mahraꞌe naŋ mirisukwarme kin nyermbe nyermbe! Mise. \p \v 18 Wusyep eꞌe ŋam mana nin talah ŋam Timoti. Ki nal gande wusyep profet syeꞌ ŋaiye lenge Kristen miyeꞌ tuweinge syeꞌ yanange yalme nin. Wusyep uku ka ungwisme nin ŋaiye na ormbe bworere e oto wah tikin Got. \v 19 Ŋoihmbwaip nin ka teŋeime Got bongol, topoꞌe na orp bwore guh ŋembep lenge mitiŋ lalme topoꞌe Got. Ŋupe ŋaiye lenge mitiŋ syeꞌ jinyenme wusyep ŋaiye ka yurp bwore junde ŋoihmbwaip bwore pe, tinge si yende yupupur ŋoihmbwaip bwore tinge luku pe, tinge si yasme ŋoiheryembe mise tinge ko. \v 20 Himeneus hindi Aleksander, tinge hindi yende taꞌe liki pe, ŋam member tinge hindi mal syep tikin Satan ŋaiye ka hindi sisyeme no, yukur ka hindi plihe yininge wusyep pupwa yilme Got. \c 2 \s1 Wusyep hraꞌembep nal lenge sios ŋaiye ka yahraꞌe naŋ tikin Got \p \v 1 Ŋendeheiyeh kin pe, ŋam masande ŋaiye na ini lenge Kristen miyeꞌ tuweinge na, “Ka yininge wusyep topoꞌme Got hriphrip me kin, topoꞌe ka yisilihme kin ŋaiye ka ungwisme lenge miyeꞌ tuweinge lalme.” \v 2 Tinge yisilihme Got ŋaiye ka ungwisme lenge kiŋ, topoꞌe lenge miyeꞌ embep no, poi ya murp bwore ŋumwaiye topoꞌe ŋoihmbwaip bwore bwarme. Topoꞌe ya murp ŋumwaiye tuwihme Got maŋaꞌe naŋ embere milme kin ilyehme, topoꞌe ya murp bwore bwarme mil ŋembep lenge mitiŋ lalme. \v 3 Wusyep eꞌe ŋaiye ŋam mana nin ŋaiye pa yende pe, ki bwore supule nal ŋembep tikin Got. Kin Miyeꞌ nungwisme poi pe, luku ka ende kin ka hriphrip. \v 4 Tehei kin taꞌe leꞌe, Got ŋasande ŋaiye lenge mitiŋ lalme ka yusyunde wusyep mise kitikin Got no, ka ambaꞌe tinge pe, ka yurp bwore hlaininge nye nyermbe. \q1 \v 5 Detale, Got esep ilyeh kin narp, \q1 topoꞌe miyeꞌ bumbe ilyeh ŋaiye kin narp bumbe me Got \q1 topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge lalme. \q1 Miyeꞌ uku Krais Jisas. \q1 \v 6 Kin naŋaꞌe kitikin nat nal ŋaiye kin nule berme pupwa \q1 lenge miyeꞌ tuweinge lalme no, ka yurp hlaininge. \q1 Ŋup uku ki sasambe, ŋaiye Got kin ŋasande tikin \q1 ŋaiye ka ungwisme lenge miyeꞌ tuweinge lalme pe, \q1 kin nalaŋatme ŋupe ŋaiye Jisas Krais ka ole \q1 ungwis lenge miyeꞌ tuweinge. \m \v 7 \x - \xo 2.7 \xt 2Ti 1.11\x*Taꞌe ti, Got nalaŋatme ŋam aposel topoꞌe jetmam tititinge lenge mitiŋ supule ŋaiye ma malaŋatme wusyep mise milme tinge no, ŋoihmbwaip tinge ka teŋeime wusyep mise luku. Wusyep eꞌe ŋaiye ŋam manange, ki bwore mise supule. Ŋam yukur homboꞌe. \p \v 8 Ŋam masande ŋaiye nato sios lalme ka yahraꞌe naŋ Got pe, lenge miyeꞌ lalme ka yininge wusyep topoꞌme kin. Ka yahraꞌe syep tinge yunuh yaŋaꞌe tinge supule yilme kin, kut prepwan ŋaiye ka ŋoihmbwaip nihe, topoꞌe tuhwar, na pakai. \v 9 \x - \xo 2.9 \xt 1Pi 3.3\x*O ŋam masande lenge tuweinge lope, ka dendeꞌ hihyilih bworerme yil tutume wutuꞌ kin pe, sekei. Prepwan ŋaiye ka yendendeꞌme dohwaih tinge ka miꞌ, topoꞌe ka yendendeꞌme wahriꞌ tinge topoꞌe salpan ŋaiye tinge yenge ŋeser yende tikin miꞌ supule. Topoꞌe prepwan ŋaiye ka birme wuhyau no, ka yambaꞌe hihyilih ŋaiye tikin miꞌ supule, na pakai. \v 10 Kut lenge Kristen tuweinge ŋaiye jande wusyep tikin Got pe, ka yende wah bwore bwore tikin Got. Luku hihyilih bwore mise tinge. \p \v 11 Lenge tuweinge lalme ka yurp ŋumwaiye yusyunde wusyep yi yoto sios pe, ka yurp tuwihme lenge miyeꞌ embep tikin sios. \v 12 Ŋam manange pakai supule ŋaiye tuwei ende ta tuhur gwin hlaꞌ walaŋatme wusyep Got gwin woto sios, topoꞌe yukur ta wil yer taharꞌe lenge miyeꞌ, na pakai. Ta syumbe wurp ŋumwaiye wusyunde wusyep. \v 13 \x - \xo 2.13 \xt Stt 2.7,21-22\x*Detale, Got ŋende Adam yer miꞌe pe, ki ŋende Iv nate gande. \v 14 \x - \xo 2.14 \xt Stt 3.1-6\x*Kom Iv woworꞌe wusyep erŋeme tikin Got yer. Detale, ti wasande wusyep molohe Satan pe, ti wende hwap. \v 15 Ti wende taꞌe luku, kom Got se ka ambaꞌe lenge tuweinge ŋaiye ka yaraꞌe talah, ŋaiye ŋoihmbwaip tinge ka teŋeime Got, topoꞌe ka yende nihararme lenge mitiŋ, topoꞌe ka yurp ŋumwaiye, topoꞌe ka yahraꞌe naŋ kin. \c 3 \s1 Wusyep eꞌe ki nala elme lenge miyeꞌ embep ŋaiye yal yerme sios \p \v 1 Wusyep eꞌe ki bwore mise supule. Ŋaiye miyeꞌ ende ŋasande nange ka ende wah tuꞌe ŋaiye miyeꞌ embep ende ŋaiye nal yerme sios pe, luku kin si nambaꞌe wah bwore kuli. \v 2 \x - \xo 3.2 \xt Tai 1.6-9\x*Miyeꞌ ŋaiye nala ende wah tuꞌe ŋaiye miyeꞌ embep lenge sios pe, hwap wahriꞌ kin ka pakai supule. Kin ka enge tuwei esep ilyeh. Topoꞌe ka bepteme kitikin bworerme ŋupe ŋaiye ŋondolꞌme natme kin. Kin ka orp bworerme otop lenge mitiŋ lalme, ende niharar ŋaiye ungwis lenge mitiŋ lalme ŋaiye yat yokoh kin, topoꞌe ka sisyeme ŋaiye ende wah taꞌe jetmam alaŋatme wusyep bworerme. \v 3 Miyeꞌ embep ŋaiye kin nala el yerme sios pe, yukur ka onoꞌe pinip bongol ende kwite kwote, ahraꞌe ŋoihmbwaip nihe, tuhwar el ot, topoꞌe yukur ka ende nihararme wuhyau, na pakai. Kut ka syumbe orp ŋumwaiye. \v 4 Kin ka bepteme lenge tuweinge talah kin bworerme. Ka alaŋatme lenge talah kin bworerme ŋaiye ka yusyunde wusyep kin no, ka yurp ŋumwaiye tuwihme kin. \v 5 Detale, ŋaiye miyeꞌ ende yukur tatame ka bepteme lenge tuweinge talah kin bworerme pe, kin ka se sisyeme tuꞌe la ŋai ti, ka bepteme lenge sios tikin Got? Pakai. \p \v 6 Miyeꞌ ŋaiye kin nate ŋoto ŋambaran ŋimbilme ŋoihmbwaip no, kin tahar Kristen pe, yukur ka ambaꞌe wah uku. Ŋaiye pa yalaŋatme kin pe, se ka tengelyem ende bwiliꞌe bwulaꞌe. Taꞌe luku pe, se ka gute bip ahraꞌe naŋ kin pe, Satan ka ende kin ka tumbe. \v 7 Kin ka miyeꞌ ŋaiye lenge haiten, tinge topoꞌe ka lalme yahraꞌe hriphrip me kin. Ŋaiye naŋ kin yukur bwore pe, Satan se ka ende yumbune kin. \s1 Wah lenge diken nato sios \p \v 8 Lenge diken, tinge topoꞌe plihe ŋahilyeh taꞌe luku, tinge ka yurp bwore ŋumwaiye yotop lenge mitiŋ lalme. Yukur tatame ŋaiye ka yoworꞌe mut hoi, yonoꞌe pinip kwote sekete, topoꞌe yende molohe ŋaiye yende ŋendei me wuhyau. \v 9 Tinge ka yurpe wusyep mise luku ŋaiye Got si pasam poi lalme no, yukur ŋainde ka upwaiꞌe tinge nange tinge yende pupwa, pakai. \v 10 Taꞌe luku pe, pa sisipe yarp tinge yer yetekeꞌe. Ŋaiye yukur yip yetekeꞌe pupwa ende sai nato tinge pe, liki pa yangange wah diken ŋaiye ka yende. \v 11 Lenge tuweinge ŋaiye yende wah diken pe, ka yurp bwore ŋumwaiye yotop lenge mitiŋ lalme. Yukur ka yenge wusyep jin yaŋah, topoꞌe yininge wusyep teket me lenge mitiŋ syeꞌ. Kom ka bepyeteme tititinge bworerme ŋupe ŋaiye ŋondolꞌme nat, topoꞌe ŋaimune ŋaiye tinge yende pe, ka yende bwarme topoꞌe ŋoihmbwaip ŋumwaiye. \p \v 12 Lenge diken miyeꞌ pe, ka yenge tuwei esep ilyeh no, ka bepyeteme lenge talah tinge, topoꞌe lenge bamtihei tinge bworerme. \v 13 O lahmende ŋaiye tinge yende wah diken bworerme pe, lenge Kristen miyeꞌ tuweinge se ka hriphrip me tinge ŋembere sekete. Pe tinge tatame ŋaiye ka jin bongole yininge wusyep me ŋoihmbwaip mise tinge luku ŋaiye teŋeime Jisas Krais. \s1 Tehei ŋaiye ŋoihmbwaip poi teŋeime Lahmborenge \p \v 14 Ŋam mainge wusyep eꞌe malme yip pe, ŋam ŋoihmeryembe ŋaiye sehei woh ma muta metekeꞌ yip. \v 15 Kom ŋaiye ma mende gwaingwaiye pe, wusyep ŋaiye sai tup eꞌe ka ini yip gondoume yaŋah ŋaiye poi Kristen ya mende gunde tuꞌe bamtihei tikin Got ŋaiye narp nye nyermbe. Sios tikin Got kin tumwange ŋaiye nikirh wusyep mise. \v 16 Wusyep tehei ŋaiye ŋoihmbwaip bwore tikin Got pe, ki ŋembere supule. \q1 Krais pasam poi ŋaiye kin nat taꞌe miyeꞌ hiꞌ. \q1 Yohe Yirise sasambe kin nange kin bwore bwarme supule pe, \q1 lenge walip hlaꞌ yetekeꞌe kin. \q1 Lenge miyeꞌ tuweinge yanange yalaŋatme wusyep me kin \q1 yalꞌe yalꞌe kekep lalme, \q1 topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yarp yalꞌe yalꞌe kekep lalme \q1 yaŋaꞌe ŋoihmbwaip tinge yalme kin pe, \q1 Got nambaꞌe kin nenge nanah moihlaꞌ. \c 4 \s1 Wusyep molohe ŋaiye ŋende yumbune wusyep mise tikin Got \p \v 1 Yohe Yirise kin ŋanange nalaŋatme nange mindemboi ŋaiye ŋup yuwo pe, lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ ka yusme ŋoihmbwaip ŋaiye jande ŋoihmbwaip mise. Ka junde lenge yipihinge pupwa ŋaiye yende homboꞌe, topoꞌe junde wusyep tikin Satan. \v 2 Wusyep ŋaiye taꞌe luku pe, kin natme lenge miyeꞌ homboꞌe. Lenge miyeꞌ uku, tinge yukur sisyeme ŋaimune ŋaiye bwore topoꞌe ŋaimune ŋaiye pupwa. Ŋoihmbwaip tinge si pupwa. Tinge yukur sisyeme hwap tinge. \p \v 3 Tinge yina lenge Kristen miyeꞌ tuweinge nange yukur ka dindiꞌ, topoꞌe yukur ka yono ŋai syeꞌ. Kom Got kin ŋende ŋai lalme luku ŋaiye ya mono. Ŋupe ŋaiye poi Kristen miyeꞌ tuweinge si sisyeme wusyep mise no, poi da mono ŋai pe, ya mininge wusyep risukwarme Got ti, ya mono ŋai uku. \v 4 Ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme ŋaiye Got ŋende pe, ki bwore. Yukur ya gwirnge ŋainde, pakai. Kom ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme ŋaiye Got ŋende pe, ya mininge wusyep risukwarme kin yer ti, ya mambaꞌe mono. \v 5 Ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme ŋaiye Got ŋende pe, kin yirise gande wusyep kitikin. O poi ya mininge wusyep risukwarme Got yer ti, ya mono. \s1 Miyeꞌ wah bwore tikin Krais \p \v 6 Ŋaiye na ininge wusyep eꞌe bworerme el lenge Kristen miyeꞌ tuweinge pe, nin miyeꞌ wah bwore tikin Krais Jisas. Topoꞌe nin ŋende bongolme yirise bwore nin ŋupe ŋaiye nin ŋanange nalaŋatme wusyep bwore tikin Krais ŋaiye ŋoihmbwaip poi si teŋeime. \v 7 Kom aŋaꞌe teket me wusyep molohe ŋaiye yerkeime mwan kaꞌ tinge yanange topoꞌe got homboꞌe tinge. Bepeteme nitei bworerme pe, ende wah nihe ŋaiye na gunde ŋoihmbwaip bwore tikin Got. \v 8 Ŋaiye na ende wi pe, ka ungwisme wahriꞌ ka si bwore bongol sikirp. Kom ŋaiye ya mende wah nihe ŋaiye mekepe yaŋah bwore tikin Got pe, kin bwore miꞌ supule nato yaŋah wula wula. Pe luku ki nungwisme ŋaiye na orp bwore dindiꞌ laip leꞌe, topoꞌe mindemboi ŋaiye na orp nye nyermbe. \v 9 Wusyep uku ŋaiye ŋam si manange pe, ki bwore mise. Pa lalme yusyunde wusyep eꞌe pe, ŋoihmbwaip yip ka teŋeime wusyep uku. \v 10 Got ŋaiye narp nye nyermbe, kin ŋasande ŋaiye ka ungwis lenge miyeꞌ tuweinge lalme. Kom yerendehei kin nungwis lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ŋoihmbwaip tinge teŋeime kin. Ŋoihmbwaip poi teŋeime kin pe, poi marp meseperhme kin ŋaiye ka ende bworerme poi. Taꞌe luku pe, nye nyermbe poi mende wah nihe ŋaiye ya mungwis lenge mitiŋ. \p \v 11 Ininge wusyep eꞌe el lenge miyeꞌ tuweinge lalme, topoꞌe ininge alaŋatme lenge ŋaiye ka junde. \v 12 Yukur na osme dou me miyeꞌ ende ŋaiye ka bep guh me nin nange nin pupwa lahyambe, na pakai. Kut ende ŋaiꞌe ŋaiꞌe asambe tuꞌe ŋaiye nin Kristen miyeꞌ ende. Na ende gunde wusyep nin ŋaiye ŋanange, topoꞌe narp nin. Ŋoihmbwaip ŋaiye ŋende niharar, bilip mise nin, topoꞌe narp nin ka bwore prihe miꞌ supule. \v 13 Teter ŋaiye ma mut pe, na aŋaꞌe nin supule el ŋaiye na gonose wusyep mise tikin Got. Pe na ininge asambe lenge, topoꞌe alaŋatme wusyep uku bworerme elme tinge. \p \v 14 Yukur na ende minsyoꞌ me yitini bwore tikin Got ŋaiye kin si yale narp nato nin. Kin yale gande wusyep profet pe, lenge bwore bworenge tikin sios yikil syep yanah nin. \v 15 Ende ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku bworerme, topoꞌe aŋaꞌe nitei supule elme wah uku. Na ende tuꞌe luku ti, lenge miyeꞌ tuweinge lalme ka yetekeꞌe wah bwore ŋaiye nin ŋende. \v 16 Ŋoihme nitei, topoꞌe ŋoihme wusyep ŋaiye nin nalaŋatme. Ŋaiye na ende tuꞌe luku pe, luku yukur na ungwisme nin ilyeh, pakai. Nin nungwisme lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yisande wusyep nin topoꞌe. \c 5 \s1 Timoti ka etekeꞌe lenge Kristen miyeꞌ tuweinge tuꞌe ŋaiye bamtihei kin \p \v 1 Yukur na tuhwar inime wusyep bongol elme miyeꞌ bworenge ende, na pakai. Na syumbe inime wusyep bwore ŋumwaiye tuꞌe ŋaiye nin ŋaname yai nin. Ininge wusyep ŋumwaiye el lenge lahyambe tuꞌe ŋaiye lenge toꞌ tatai nitei. \v 2 Na ende ŋahilyeh el lenge tuweinge bworenge tuꞌe mam nin. Topoꞌe na plihe ende ŋahilyeh el lenge tuweinge simbihyeꞌ tuꞌe lenge mihyen nin. O ŋoihmbwaip nin yukur ka hri tuhur lenge tuweinge simbihyeꞌ. Ende ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku bwore bwarme gunde ŋoihmbwaip tikin Got. \p \v 3 Lenge sios ka bepteme bworerme lenge tuweinge ŋope ŋaiye miyeꞌ tinge si yule yasme tinge, ŋaiye yukur lahende ka bepeteme tinge. \v 4 Ŋaiye tuwei ŋope ende wenge lenge talah ti, lakai ŋambaih ti yarp pe, ŋendeheiyeh tinge ka junde yaŋah ŋaiye lenge Kristen bepyeteme bamtihei titinge, taꞌe luku pe, ka plihe tuwaꞌe yai mam tititinge ŋaiye somohon bepyeteme tinge. Ka yende tuꞌe luku pe, ki bwore bwarme nal ŋembep tikin Got. \p \v 5 O lahmende ŋaiye ti ŋope supule, topoꞌe ti warp tititi ŋilyehme pe, ti ta waŋaꞌe ŋoihmbwaip ti wilme Got ŋilyehme. Taꞌe luku pe, nye nyermbe ŋaiye ŋup topoꞌe ŋau, ta wisilihme Got ŋaiye ka ungwisme ti. \v 6 Kom ŋaiye tuwei ŋope ti warp ŋembep umun no, ti waŋaꞌe ŋoihmbwaip tititi supule wal me ŋaiꞌe ŋaiꞌe tikin kekep eꞌe pe, liki ti si wule. \v 7 Na ini lenge wusyep eꞌe elme tuweinge ŋope no, yukur lahende ka se yetekeꞌe pupwa ŋaiye lenge tuweinge ŋope yende, pakai. \p \v 8 Kom lahmende ŋaiye yukur bepteme lenge mitiŋ ŋaiye yarp moi sambe kin, lakai wim ilyeh kin bworerme pe, kin si nasme ŋoihmbwaip ŋaiye teŋeime Lahmborenge pe, ki ŋende ŋaiꞌe ŋaiꞌe tetehei pupwa nengelyembe lenge haiten miyeꞌ ŋaiye yende. \p \v 9 Inge naŋ lenge tuweinge ŋope ŋaiye lenge sios ka bepyeteme tinge. Kom tuweinge ŋope luku, wahtaip tinge ka tutume 60 enge el unuh. Topoꞌe tinge si yindiꞌe miyeꞌ esep ilyeh. \v 10 Ka yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe tetehei ka bwore lalme. Tinge ka tuweinge ŋaiye bepyeteme lenge talah tinge bworerme, topoꞌe ka yambaꞌe lenge mitiŋ supule yenge yut yokoh yangang lenge ŋai. Tinge tuweinge ŋaiye ka tule tititinge ŋaiye yungwis lenge miyeꞌ tuweinge tikin Got, topoꞌe yungwisme lahmende ŋaiye yambaꞌe hwap, topoꞌe yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe tetehei ŋaiye bwore. \p \v 11 Kom yukur pa yambaꞌe naŋ lenge tuweinge simbihyeꞌ ŋaiye ŋope, na pakai. Tehei kin taꞌe leꞌe, ŋupe ŋaiye ŋoihmbwaip tinge tahar ŋaiye ka plihe dindiꞌ pe, ka yaŋaꞌe teket me Krais. \v 12 Pe tinge ka jin wusyep yil ŋembep tikin Got me wusyep ŋupwaiꞌe ŋaiye tinge si yupwaiꞌe yotop lenge sios. \v 13 Topoꞌe tinge yal yukoh ilyeh ilyeh yende gwaingwaiye ŋaiye yoto tas pe, tinge yanange wusyep teket, topoꞌe tinge tongosyorme wusyep lenge mitiŋ ŋaiye yanange yenge yal. Luku yukur wusyep tinge, pakai. \v 14 Taꞌe luku pe, ŋam masande ŋaiye lenge tuweinge simbihyeꞌ ŋaiye ŋope, ka yindiꞌe miyeꞌ pe, ka yaraꞌe talah no, ka bepyeteme yokoh tititinge ilyeh ilyeh tongonose. Ŋaiye ka yende tuꞌe luku pe, lenge wachaih yukur tatame ŋaiye ka yininge wusyep tule poi, pakai. \v 15 Tehei kin ŋaiye ŋam manange taꞌe luku pe, lenge tuweinge ŋope syeꞌ si bunjenge ŋoihmbwaip tinge jande Satan. \p \v 16 Ŋaiye miyeꞌ lakai tuwei ende ti Kristen, kom tuweinge ŋope syeꞌ tinge bamtihei ti, lakai kin pe, tuwei uku ta bepweteme tinge. Yukur wah lenge sios ŋaiye ka bepyeteme tinge, pakai. Lenge sios ka bepyeteme lenge tuweinge ŋope ŋaiye yarp tititinge ŋilyehme. \p \v 17 Lenge bwore bworenge ŋaiye yal yerme sios, tinge ka yambaꞌe naŋ embere topoꞌe yitini bwore. Lenge lahmende ŋaiye yende wah nihe ŋaiye yanange wusyep, topoꞌe yalaŋatme wusyep mise pe, pa yangange yitini ŋembere. \v 18 \x - \xo 5.18 \xt Lo 25.4, Mat 10.10, Luk 10.7\x*Detale, wusyep ŋaiye sai tup tikin Got, ki ŋanange na, \q1 Ŋupe ŋaiye yuwor kau miyeꞌ ka isyerꞌe peperiyeh kakah pe, \q1 yukur pa se yupwaiꞌe mut kin ŋaiye ka ono kakah, na pakai. \m Taꞌe luku pe, \q1 Miyeꞌ wah ŋaiye yip yaŋaꞌe wah pe, kin se ka ambaꞌe yitini me wah uku. \p \v 19 \x - \xo 5.19 \xt Lo 17.6, 19.15\x*Yukur na usyunde wusyep miyeꞌ ende ŋaiye ka ininge nange miyeꞌ embep ende ŋoto sios ki ŋende pupwa, na pakai. Kut ŋaiye miyeꞌ hoi lakai hun plihe yanange wusyep ilyeh uku yenge yal, nange kin ŋende pupwa pe, liki na usyunde wusyep tinge. \v 20 Na ihyele lenge lahmende miyeꞌ embep ŋaiye tinge si yende pupwa gah ŋembep lenge sios lalme no, lenge miyeꞌ embep lalme tinge ka hiꞌjirnge. \p \v 21 Nal ŋembep tikin Got, topoꞌe Krais Jisas, topoꞌe lenge walip hlaꞌ tikin Got ŋam wusyep erŋem nin ŋaiye na gunde wusyep lalme leꞌe. Lahmende ŋaiye yukur gande wusyep erŋeme luku pe, ininge wusyep bwore bwore elme tinge lalme. Yukur na ungwisme miyeꞌ ende, kut na tule ende gunde ŋoihmbwaip nitei, na pakai. \v 22 Na ŋoiheryembe bworerme ti, na ikil syep e unuh lenge mitiŋ ŋaiye na alaŋatme tinge no, ka yende wah tikin Lahmborenge. Ŋoihme ŋaiye na otop lenge mitiŋ syeꞌ ende pupwa. Orp bworerme. \v 23 Timoti, nin na osme ŋaiye na onoꞌe pinip bilmbil ilyehme. Kut na onoꞌe pinip wain sikirp ŋaiye ka ungwisme tapam nin. Detale, ŋup syeꞌ nin nambaꞌe wahriꞌ epwa tapam. \p \v 24 Pupwa ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ pe, ki sai wikinge ŋaiye na etekeꞌe ti, ka se jin wusyep. Kut pupwa lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ pe, ki sai tase ti, mindemboi ka tus halhale. \v 25 Taꞌe luku pe, ŋoihmbwaip bwore syeꞌ ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge yende pe, ki sai halhale ŋaiye lenge mitiŋ yetekeꞌe. O ŋoihmbwaip bwore bwore syeꞌ ŋaiye sikirp nihe ŋaiye na etekeꞌe, kom yukur ka si tise, pakai, minde ka tus halhale. \c 6 \s1 Lahmende ŋaiye miyeꞌ wah pakaiye pe, tinge ka yusyunde wusyep lenge miyeꞌ embep tinge \p \v 1 Lenge lahmende ŋaiye miyeꞌ wah pe, ka yusyunde wusyep miyeꞌ embep tinge bworerme. Ka yende tuꞌe luku no, yukur lahende ka se ininge wusyep gonombaiꞌe naŋ tikin Got, topoꞌe wusyep ŋaiye poi malaŋatme tinge. \v 2 Lenge miyeꞌ wah syeꞌ pe, lenge miyeꞌ embep tinge Kristen, kom prepwan ŋaiye pa ŋoihyeryembe nange yip lalme Kristen toꞌ tatai no, pa yalaŋahme wusyep lenge miyeꞌ mbep, na pakai. Kut yip lenge miyeꞌ wah pa yende wah nihe. Detale, wah yip yungwis lenge Kristen toꞌ tatai yip syeꞌ. \s1 Wusyep molohe topoꞌe yende nihararme wuhyau \p Nin Timoti, na ininge alaŋatme lenge miyeꞌ tuweinge bworerme, topoꞌe na ininge ahraꞌe ŋoihmbwaip tinge no, ka junde wusyep ŋaiye ŋam si mana nin. \v 3 Ŋaiye miyeꞌ ende ka ininge alaŋatme wusyep ŋoinde tikin ŋaiye yukur ŋahilyeh gande wusyep mise tikin Lahmborenge Jisas Krais poi ŋaiye poi gwande. \v 4 Pe luku kin da ahraꞌe naŋ kin, kom yukur kin sisyeme ŋaimune, pakai. Kin ŋonorh ŋoihmbwaip pupwa ŋaiye nombe teketenge wusyep. Taꞌe luku pe, ŋaisep kin ŋaiye tas pe, lenge miyeꞌ tuweinge yahraꞌe tuhwar teketenge wusyep, tinge ŋoihmbwaip pupwa ŋaiye lenge mitiŋ yahraꞌe naŋ lenge mitiŋ syeꞌ, tinge yarmbe topoꞌe jonosambalai, topoꞌe tinge ŋoiheryembe ŋaiye lenge mitiŋ syeꞌ ka yiniꞌe yende yumbune tinge. \v 5 Topoꞌe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye ŋoihmbwaip tinge pupwa seheiꞌe pe, tinge de ka tuhwar hihwaiye. Tinge si ŋoihsipe wusyep mise. Tinge ŋoihyeryembe nange yaŋah ŋaiye ŋoihmbwaip teŋeime Got pe, luku yaŋah ŋaiye ka yambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe tikin kekep eꞌe. \p \v 6 Ŋaiye ŋoihmbwaip nin ka teŋeime Got nange ŋaimune ŋaiye ka yule pe, liki sekei tatame ko. \v 7 Ŋupe ŋaiye mam waraꞌe poi pe, poi yukur menge ŋainde mat kekep eꞌe, pakai. Topoꞌe ŋupe ŋaiye ya mule pe, yukur ya se plihe mambaꞌe ŋainde minir kekep eꞌe menge mil, pakai. \v 8 Kom ŋaiye poi si tatame ŋai topoꞌe hihyilih pe, liki poi yukur seheiꞌe ŋainde. \v 9 Kom lahmende ŋaiye tinge da tuꞌe miyeꞌ tuweinge lowe pe, ŋoihmbwaip tinge ka tuhur ŋaiye ka yende pupwa, topoꞌe luku ki ŋende yumbune ŋoihmbwaip tinge ŋaiye ka enge lenge e oto yaŋah ŋaiye ka yule. \v 10 Ŋaiye pa yende niharar ŋaiye yambaꞌe wuhyau wula wula pe, liki tehei ŋaiye ka enge yip e oto yaŋah ŋaiye tikin pupwa supule. Lenge miyeꞌ tuweinge syeꞌ si yasme ŋoiheryembe mise tinge. Detale, tinge yende nihararme wuhyau wula wula. Kom tinge yende me tititinge ŋaiye ka yambaꞌe nihe syohe embere embere. \s1 Yarp lenge Kristen \p \v 11 Kom nin miyeꞌ tikin Got, enge nin tupwaihme ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku. Te orp el yaŋah ŋaiye kin bwore bwarme pe, ahraꞌe naŋ tikin Got. Ŋoihmbwaip nin ka teŋeime kin, topoꞌe ende niharar, topoꞌe orp ŋumwaiye topoꞌe lenge mitiŋ, topoꞌe gin bongol ŋaiye na ikirh mane. \v 12 Bilip nin ka si bwore bongole tuꞌe ŋaiye nin gertenge susungurh no, na ambaꞌe yitini bwore ŋaiye sai nye nyermbe. Topoꞌe Got nalaŋatme nin ŋaiye na orp laip nye nyermbe. Nin si ŋanange noworꞌe bilip mise nin nal ŋembep lenge Kristen miyeꞌ tuweinge. \v 13 \x - \xo 6.13 \xt Jon 18.37\x*Nal ŋembep tikin Got ŋaiye ŋende ŋaiꞌe ŋaiꞌe tetehei lalme ŋaiye sai, topoꞌe nal ŋembep tikin Jisas Krais ŋam manange wusyep bongol taꞌe leꞌe. Kin gan bongole nal ŋembep tikin Pontius Pailat pe, kin ŋanange wusyep worꞌ englisme ŋoiheryembe mise kitikin. \v 14 Ŋam Pol, ŋam gwan manah hlaꞌ me naŋ hoi uku pe, ŋam manange wusyep mende bongol me nin no, na usyunde wusyep uku bworerme, topoꞌe na gunde wusyep uku bworerme el tutume ŋupe ŋaiye Lahmborenge poi Jisas Krais ka ot. Na ende tuꞌe luku pe, lenge miyeꞌ tuweinge yukur ka tule naŋ nin. \v 15 Ŋup kitikin ŋaiye ka ot pe, ka ot gunde ŋup tikin Got ŋaiye si nalaŋatme. \q1 Got kin tehei ŋaiye hriphrip, \q1 topoꞌe kin Lahmborenge ŋaiye bepteme ŋaiꞌe ŋaiꞌe tetehei lalme. \q1 Kin Miyeꞌ ondoh ŋaiye bepeteme lenge miyeꞌ ondoh lalme, \q1 topoꞌe kin Lahmborenge ŋaiye bepeteme lenge lahmborenge lalme. \q1 \v 16 Kin Got ŋaiye yukur nule. \q1 Kin narp nato yirise ŋaiye tikin yirise supule pe, \q1 yukur ya se mil sehei me kin, pakai. \q1 Yukur lahende ŋetekeꞌe kin, topoꞌe lahmende yukur tatame \q1 ŋaiye ka etekeꞌe kin. \q1 Taꞌe luku pe, nye nyermbe ya mahraꞌe naŋ kin, \q1 topoꞌe bongol kin ka si nye nyermbe. Mise. \p \v 17 Ini lenge miyeꞌ tuweinge lowe na, ka tengelyem yil umun yahraꞌe naŋ tititinge, na pakai. Prepwan ŋaiye ka yaŋaꞌe ŋoihmbwaip bumbe tinge yilme ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore luku tuꞌe wuhyau tinge. Detale, wuhyau ŋup ende se ka talai. Kut ka yaŋaꞌe ŋoihmbwaip bumbe tinge yilme Got ŋaiye yukur ka miꞌe, ka orp nye nyermbe. Kin ŋilyeh tatame ŋaiye ka pul poi ŋaiꞌe ŋaiꞌe tetehei ŋaiye poi seheiꞌe pe, ya lalme hriphrip. \v 18 Ini lenge miyeꞌ lowe me wuhyau ka yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore ŋaiye ka ungwis lenge mitiŋ lalme, topoꞌe ka yangang lenge ŋaiꞌe ŋaiꞌe wula wula yil lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye seheiꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe. \v 19 Ŋaiye ka yende tuꞌe luku pe, liki taꞌe ŋaiye tinge birme ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore ŋaiye ka inir bwore bongol el tutume mindemboi. Ŋaiye ka yende tuꞌe luku no, tinge ka yurp bwore nye nyermbe. \p \v 20 O Timoti, etehme bworerme wah ŋaiye Got si yale. Prepwan ŋaiye na ininge wusyep nombe teketenge topoꞌe lenge mitiŋ ŋaiye yanange nange sande tekeꞌe tinge ki ŋembere. Tinge ŋoiheryembe nange sande tekeꞌe luku ki ŋembere, kom wusyep tinge yukur mise. \v 21 Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye jande sande tekeꞌe molohe luku pe, tinge si yasme ŋoiheryembe mise tinge miꞌe kuli. Ŋoihmbwaip ŋumwaiye tikin Got ka si topoꞌme yip lalme.