\id 1PE - Urat NT (PNGBTA); Hilkka Arminen (SIL Advisor); 27-Nov-2015 \h 1 PITA \toc3 1Pi \toc2 1 Pita \toc1 Tup ŋendehei ŋaiye Pita nainge \mt2 Tup ŋendehei ŋaiye \mt1 Pita nainge \c 1 \p \v 1 Ŋam Pita, ŋam aposel tikin Jisas Krais. Ŋam mainge wusyep eꞌe nala elme lahmende lenge miyeꞌ tuweinge tikin Got ŋaiye yip si yasme moi jeheinge pe, yip ya yurp taꞌe yuwore ya yoto provins Pontus, Galesia, Kapadosia, Bitinia topoꞌe Esia. \v 2 Yerkeime Got, kin si nalaŋatme yip ŋaiye kitikin. Taꞌe pe, Yohe Yirise ŋende yip holi bwore mise supule. Taꞌe luku pe, yip yisande topoꞌe jande wusyep tikin Jisas Krais no, wim kin nungurhme yip pe, yip tahar ŋambaran supule. Got ka se ŋoih miꞌmiꞌ me yip embere enge el el pe, pa yurp ŋoihmbwaip ŋumwaiye. \s1 Ya murp meseperhme laip bwore sai moihlaꞌ \p \v 3 Ya mirisukwarme Got, kin Yai tikin Lahmborenge poi Jisas Krais. Detale, kin ŋoihginirme poi pe, kin ŋende poi plihe tahar ŋambaran ŋaiye mindemboi ya murp nyermbe nyermbe, ŋahilyeh taꞌe ŋaiye kin ŋahraꞌe Jisas Krais no, kin narp. \v 4 Taꞌe luku pe, ŋoihmbwaip poi ka teŋeime ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore ŋaiye Got ŋende miꞌmiꞌ sai nanah moihlaꞌ. Ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku yukur ka pupwa yehe, lakai ka miꞌe, pakai. Ka si nye nyermbe. \v 5 Nato bongol tikin Got kin bepeteme yip lalme ŋupe ŋaiye mane natme yip. Detale, ŋoihmbwaip yip teŋeime kin bwore mise pe, kin ŋasande ka ambaꞌ yip pa yurp topoꞌe kin, topoꞌe ka ende ŋai uku me yip ŋupe ŋaiye Jisas ka plihe ot. \v 6 Bwore mise, ŋup syeꞌ pa yoto mane topoꞌe pa yambaꞌe hwap, kom mindemboi pa hriphrip. \p \v 7 Ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku da ondolꞌme yip no, ka yetekeꞌe yoworme na, ŋoihmbwaip yip teŋeime Got, lakai pakai? Gol kin bwore, kom ni nahate ti, ka tihyenme. Ŋahilyeh taꞌe ŋoihmbwaip yip ŋaiye teŋeime Got tikin miꞌ supule nengelyembe gol. Taꞌe luku pe, hwap se ka ondolꞌme ŋoihmbwaip yip etekeꞌe na, ki sai bongol me Krais, lakai pakai? Ŋaiye ka si bongole no, Jisas Krais ka ot ŋup yuwo pe, se ka yul yip hriphrip topoꞌe yirise ŋembere topoꞌe naŋ embere. \v 8 Yip yukur yetekeꞌe kin, kom yip yende nihararme kin topoꞌe yaŋaꞌe ŋoihmbwaip yip yalme kin. Topoꞌe yip yukur plihe yetekeꞌe kin, kom ŋoihmbwaip yip ŋaiye teŋeime kin, topoꞌe hriphrip yip ŋaiye sai me kin pe, ki ŋembere nengelyembe hriphrip ŋaiye sai kekep eꞌe. \v 9 Taꞌe luku pe, Got nungwisme yip ŋaiye pa yurp topoꞌe kin nye nyermbe. Detale, ŋoihmbwaip yip si teŋeime Jisas. \p \v 10 Lenge profet somohonme yanange yalaŋatme ŋaimune ŋaiye bwore leꞌe Got ŋende me yip. Taꞌe luku pe, tinge yende wah nihe ŋaiye yekepe wusyep tehei ŋaiye Got ka plihe ambaꞌe poi lalme. \v 11 Yipihinge bwore tikin Krais narp nato lenge profet pe, kin ŋana lenge wusyep ŋaiye tinge yanange yalaŋatme Krais ŋaiye mindemboi ka ambaꞌe nihe syohe, topoꞌe ŋaiye mindemboi ka ambaꞌe naŋ embere. Lenge profet, somohonme tinge yanange yisilih na, “Ŋup mune ŋaiye miyeꞌ ka ungwisme poi miyeꞌ tuweinge ka ot pe, ka ot tuꞌe lai?” \v 12 Got si ŋana lenge nange ŋaiꞌe ŋaiꞌe luku yukur ka se tus tuꞌe ŋasande tinge, pakai. Kom tukwini Got si nember Yohe Yirise gah kekep eꞌe pe, kin si gahanahme lenge miyeꞌ ŋaiye yanange yalaŋatme wusyep bwore mise tikin Got pe, tinge si yana yip ŋaimune ŋaiye mindemboi Got ka ende. Lenge walip hlaꞌ, tinge topoꞌe, tinge yisande ŋaiye ka yambaꞌe sisyeme me ŋaimune ŋaiye Got ka ende me yip. \s1 Miyeꞌ tuweinge tikin Got ka yurp holi bwore mise supule \p \v 13 Taꞌe luku pe, yende miꞌmiꞌ ŋoihmbwaip yip no, pa ŋoiheryembe gondoume. Ŋoiheryembe yip lalme ka elme yitini bwore ŋaiye mindemboi Jisas ka ot no, ka enge ota yul yip. \v 14 Yusyunde wusyep tikin Got tuꞌe ŋaiye talah bwore ŋaiye ŋasande wusyep yai mam. Prepwan ŋaiye pa plihe yila yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa ŋaiye somohon ŋaiye yukur yip tahar Kristen no, yip si yende kwote, na pakai. \v 15 Pa yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe ŋaiye holi bwore mise supule ŋahilyeh tuꞌe Got ŋaiye si gal yip. Detale, kin holi bwore mise supule. \v 16 \x - \xo 1.16 \xt Wkp 11.44-45, 19.2\x*Wusyep sai nato Tup tikin Got ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Yip pa yurp holi bwore mise supule tuꞌe ŋaiye \q1 ŋam marp holi bwore mise supule. \p \v 17 Ŋupe ŋaiye yip yende pa yisilihme pe, yip pa jilme Got yai yip. Kin miyeꞌ ŋaiye mindemboi ka iyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋilyeh ilyeh tutume gunde wah mune ŋaiye tinge yende yarp kekep eꞌe. Taꞌe luku pe, yende wah bwore mise, topoꞌe hiꞌjirnge Got ŋaiye teter pa yurp kekep eꞌe. \v 18 Yip sisyeme nange Got si nambaꞌe yip nupwaihme yaŋah pupwa ŋaiye lenge mwan kaꞌ yip si yende. Got yukur ŋiche wuhyau, topoꞌe nenge ŋaiꞌe ŋaiꞌe ŋaiye mindemboi ka miꞌe no, ka ambaꞌe yip, pakai. \v 19 Kin nenge wim bwore tikin Jisas Krais ŋaiye kin nungwisme yip. Wim tikin Jisas, Worsip Talah tikin Got pe, wim uku yukur ŋainde pupwa sai nato. \v 20 Yerkeime ŋaiye teter Got yukur ŋende kekep pe, kin si nalaŋatme Krais nange mindemboi kin ka Miyeꞌ nungwisme yip. Taꞌe luku pe, Krais si nate nungwisme yip. \v 21 Yip sisyeme Jisas pe, kin ŋende ŋoihmbwaip yip teŋeime Got. Got ŋahraꞌe Jisas ŋaiye kin si nule pe, kin naŋaꞌe naŋ embere nalme kin. Taꞌe luku pe, ŋoihmbwaip topoꞌe ŋoiheryembe yip lalme ka si me Got. \s1 Poi ya mende niharar lenge toꞌe tatai \p \v 22 Yip si jande wusyep mise pe, yip si tahar ambaran. Taꞌe luku pe, pa jil lenge Kristen miyeꞌ tuweinge lalme nange moih mihyen yip pe, pa yende nihararme tinge tuꞌe ŋaiye bamtihei ilyeh tikin Got. Pa yende nihararme miyeꞌ ende, lakai tuwei ende yoto ŋoihmbwaip meleꞌe yip. \v 23 Yip si yambaꞌe laip ŋambaran ŋaiye yukur natme yai mam tikin kekep eꞌe, pakai. Laip ŋaiye yai mam yal yip, se ka enge yip el nule. Kom laip ambaran ŋaiye tukwini yip yambaꞌe leꞌe pe, ka si nye nyermbe. Detale, ki natme wusyep tikin Got ŋaiye ka si laip nye nyermbe. \v 24 \x - \xo 1.24 \xt Ais 40.6-8\x*Wusyep tikin Lahmborenge sai nato tup ŋanange taꞌe leꞌe na, \q1 Lenge miyeꞌ tuweinge lalme tinge taꞌe peperiyeh. \q1 Tinge tahar bwore miꞌ supule taꞌe yuhurnge bwore. \q1 Kom ŋupe ŋaiye peperiyeh uku telei pe, \q1 yuhurnge bwore luku tiye gah. \m \v 25 Kut wusyep tikin Lahmborenge ka si nye nyermbe. \m Wusyep eꞌe, kin wusyep bwore mise ŋaiye lenge miyeꞌ wah tikin Got yalaŋatme yalme yip. \c 2 \s1 Krais kin tumwange miyeꞌ bwore titinge lenge sios miyeꞌ tuweinge \p \v 1 Yip si tahar ŋambaran pe, pa yusme ŋaiye yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa. Yukur pa yininge wusyep molohe, topoꞌe pa homboꞌe yaŋaih lenge mitiŋ, topoꞌe ŋoihmbwaip ŋaiye wim lal me ŋaiꞌe ŋaiꞌe, topoꞌe pa yininge wusyep teket yilme mitiŋ syeꞌ, na pakai. \v 2 Ki ŋahilyeh taꞌe lenge lahwimbe ŋaiye yende niharar nange ka yonoꞌe ŋimbirip mwaꞌ mam tinge. Pe yip topoꞌe, pa yende niharar ŋaiye pa yonoꞌe ŋimbirip mwaꞌ ŋaiye wusyep tikin Got pe, pa sisyeme wusyep tikin Got bworerme pe, mindemboi pa yurp bwore topoꞌe Got. \v 3 \x - \xo 2.3 \xt Sng 34.8\x*Yip si sisyeme ŋaiye Lahmborenge kin bwore no, kin nungwisme yip ŋaiye kin nongohe pupwa yip. \p \v 4 Yip yutme Lahmborenge yurp topoꞌe kin. Kin taꞌe tumwange miyeꞌ bwore ŋaiye Got si nalaŋatme nange kin bwore miꞌ supule, kom lenge miyeꞌ tuweinge yanange nange kin pupwa yehe pe, tinge jarnge. \v 5 Yip taꞌe tumwange bwore tikin Got ŋaiye ka guhurꞌe yokoh kitikin el unuh. Tehei kin taꞌe leꞌe, Jisas si nambaꞌe yip pe, yip pa yurp tuꞌe ŋaiye lenge pris ŋaiye yende ofa ŋaiye tikin miꞌ supule nalme Got. \v 6 \x - \xo 2.6 \xt Ais 28.16\x*Wusyep sai nato Tup tikin Got ŋanange na, \q1 Ŋam member tumwange miyeꞌ bwore miꞌ supule ma moto Saion \q1 ŋaiye ŋam si malaŋatme nange ma member. \q1 Lahmende ŋaiye ŋoihmbwaip teŋeime kin pe, \q1 yukur ka se hiꞌe ŋaiye tinge jande kin, pakai. \m \v 7 \x - \xo 2.7 \xt Sng 118.22\x*Tumwange miyeꞌ uku ki bwore miꞌ supule me yip lahmende ŋaiye ŋoihmbwaip yip teŋeime kin. Kut lenge lahmende ŋaiye ŋoihmbwaip tinge yukur teŋeime kin pe, lenge miyeꞌ ŋaiye yende yokoh jarnge nange tumwange miyeꞌ uku pupwa yehe pe, tinge yiche yal. Kom wusyep sai nato tup yere ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Yusyunde! Tumwange miyeꞌ uku, lenge miyeꞌ yihyul yal pe, \q1 tinge yanange nange pupwa yehe, kom Got kin nambaꞌe pe, \q1 kin ŋononde taꞌe tumwange miyeꞌ bwore ŋaiye yende yokoh. \q1 Got plihe ŋahraꞌe pe, tumwange luku miꞌ supule. \m \v 8 \x - \xo 2.8 \xt Ais 8.14-15\x*Wusyep ende sai Tup tikin Got ŋanange na, \q1 Tumwange luku mindemboi ka ende lenge miyeꞌ tuweinge ka tumbe. \m Tehei kin ŋaiye ka tumbe taꞌe leꞌe, ŋoihmbwaip tinge yukur teŋeime wusyep tikin Lahmborenge. Leꞌe wusyep ŋaiye somohonme Got si nalaŋatme nalme tinge ŋaiye ka junde. \v 9 \x - \xo 2.9 \xt Kis 19.5-6, Lo 4.20, 7.6, 14.2, Ais 9.2, 43.20-21, Tai 2.14\x*Kom yip pe, Got si nalaŋatme yip bamtihei ilyeh kitikin, topoꞌe pa yurp yende wah lemame tikin Got tuꞌe ŋaiye lenge pris yende. Yip pa yurp tuꞌe ŋaiye miyeꞌ ondoh tikin Got tuꞌe kiŋ. Pa yurp miyeꞌ tuweinge ŋaiye holi bwore mise supule yi yoto lemame tikin Got. Yip miyeꞌ tuweinge tikin Got ŋaiye somohonme kin nambaꞌe yip nal yepelmbe nenge nat nal yirise. Topoꞌe kin si nalaŋatme yip ŋaiye pa yininge wusyep me ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore ŋaiye kin si ŋende. \q1 \v 10 \x - \xo 2.10 \xt Hos 2.23\x*Somohon yip yukur bamtihei ilyeh tikin Got, \q1 kom tukwini yip si yarp miyeꞌ tuweinge kitikin. \q1 Topoꞌe somohon yip yukur sisyeme ŋoihginir kin. \q1 Kom tukwini ŋoihmbwaip yip si papararme \q1 ŋoihginir tikin Got. \s1 Yusyunde wusyep tikin Got pe, yurp tuwihme kin \p \v 11 Lenge miyeꞌ yaŋam ŋam, ŋam da mini yip tuꞌe leꞌe, kekep eꞌe yukur moi jeheinge yip, pakai, moi jeheinge yip sai topoꞌe Yai Got. Taꞌe luku pe, prepwan ŋaiye pa yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe junde ŋasande yip tip. Ŋaiꞌe ŋaiꞌe kekep eꞌe se ka aŋaꞌe nihe syohe me yipihinge yip. \v 12 Yurp bworerme juhe juhe lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yukur Kristen. Se ka yini yip nange yip yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa. Kom ŋupe ŋaiye Lahmborenge ka ot no, ka ende wusyep me lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yisande wusyep, topoꞌe ŋaiye yukur yisande wusyep. Miꞌe pe, tinge ka yetekeꞌe yoworme wah bwore mise ŋaiye tukwini yip yende pe, ka yirisukwarme naŋ tikin Got. \p \v 13 Yip lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye jande Lahmborenge yarp tuwihme lenge miyeꞌ embep topoꞌe miyeꞌ ondoh embere gavman tikin kekep eꞌe. Yip pa yurp tuwihme lenge miyeꞌ ondoh ŋaiye tinge yarp miyeꞌ ondoh nato moi embere yip. \v 14 Topoꞌe ŋahilyeh me lenge miyeꞌ embep tikin gavman ŋaiye kiŋ si nalaŋat lenge nange tinge ka yangange nihe syohe yil lenge lahmende ŋaiye yende pupwa, kut ka hriphrip me lahmende ŋaiye yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore. \p \v 15 Got ŋasande ŋaiye yip pa yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore no, pa yupwaiꞌe mut lenge mitiŋ pupwa ŋaiye ŋoihmbwaip tinge pupwa bermbur no, nye nyermbe tinge yana yip wusyep pupwa. \v 16 Got si ŋende yip pa yurp hlaininge me ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa kekep eꞌe. Kom yip yukur yarp hlaininge ŋaiye pa yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa, na pakai. Got si nambaꞌe yip ŋaiye pa yurp tuwihme kitikin. \v 17 Yusyunde wusyep lenge mitiŋ lalme, topoꞌe yende nihararme lenge toꞌ tatai yip pe, hiꞌjirnge Got topoꞌe yisyunde wusyep lenge miyeꞌ ondoh embere. \s1 Poi ya gunde yaŋah tikin Krais pe, ya mikirh nihe syohe \p \v 18 Yip lenge miyeꞌ wah, tule yip tip pe, yurp ŋumwaiye yusyunde wusyep lenge miyeꞌ embep yip. Yukur pa yende tuꞌe luku ilyehme yilme miyeꞌ embep ŋaiye yarp bwore ŋumwaiye, pakai. Pa plihe yende tuꞌe luku yilme lenge miyeꞌ embep ŋaiye gamare, topoꞌe yende wachaihme yip. \v 19 O ŋaiye pa yusme Got ka ende bworerme ŋoiheryembe yip, ŋaiye pa yende wah no, tinge yal yip nihe syohe topoꞌe yip yambaꞌe nihe syohe luku pakaiye pe, ŋoihmbwaip ŋaiye taꞌe liki Got ŋasande. \v 20 O ŋaiye ka yumb yip me pupwa ŋaiye yip yende pe, luku yip yambaꞌe taꞌe ŋaiye yitini yip. Kom ŋaiye pa yambaꞌe nihe syohe me ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore ŋaiye yip si yende pe, pa syumbe yurp ŋumwaiye pe, luku Got ka hriphrip me yip. \p \v 21 Got kin gal yip ŋaiye pa yute junde Jisas Krais. Detale, Jisas Krais, kin topoꞌe nambaꞌe nihe syohme yip pe, kin yasam yip nange pa junde yaŋah kin. \q1 \v 22 \x - \xo 2.22 \xt Ais 53.9\x*Kin yukur ŋende pupwa ŋainde, lakai ŋanange wusyep molohe, \q1 pakai yohoꞌ supule. \q1 \v 23 \x - \xo 2.23 \xt Ais 53.7\x*Ŋupe ŋaiye tinge yihyele pe, \q1 kin yukur nungwisme wusyep tinge, pakai. \q1 O ŋupe ŋaiye tinge yonombe pe, \q1 kin yukur plihe ŋanange nange ka nungwisme louser tinge luku, pakai. \q1 Kin nember ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme luku nal sai syep tikin Got \q1 ŋaiye ka iyarꞌe bworerme. \q1 \v 24 \x - \xo 2.24 \xt Ais 53.5-6\x*Jisas Krais nule berme pupwa poi lalme nanah loutungwarmbe. \q1 Kin ŋende taꞌe luku no, poi ya murp wohme pupwa pe, \q1 ya murp bwore bwarme tuꞌe ŋaiye Got ŋasande. \q1 Nihe syohe ŋaiye kin nambaꞌe luku pe, \q1 Jisas nungwisme poi pe, poi si tahar ŋambaran. \q1 \v 25 Yip taꞌe worsip ŋaiye talai, \q1 kom tukwini yip plihe yate junde Krais.\fig Miyeꞌ bepteme lenge worsip|alt="Shepherd with sheep" src="BK00004B.TIF" size="span" ref="2.25" \fig* \q1 Kin miyeꞌ ŋaiye bepteme yipihinge yip bworerme \q1 taꞌe ŋaiye miyeꞌ bepteme lenge worsip. \c 3 \s1 Wusyep lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye si dindiꞌ \p \v 1 \x - \xo 3.1 \xt Efe 5.22, Kol 3.18\x*Yip lenge Kristen tuweinge ŋaiye si dindiꞌ pe, yukur pa yininge wusyep, kut yurp tuwihme lenge miyeꞌ tip no, lenge miyeꞌ tip syeꞌ ŋaiye yukur sisyeme wusyep tikin Got pe, tinge ka yetekeꞌe laip yip ŋaiye jande Got pe, luku ka ungwisme lenge miyeꞌ yip ŋaiye ka yimbilme ŋoihmbwaip tinge. \v 2 Tinge ka yetekeꞌe yaŋah bwore ŋaiye yip yende jande wusyep tikin Got pe, tinge ka yurp tuwihme Got. \p \v 3 \x - \xo 3.3 \xt 1Ti 2.9\x*Yukur pa dendeꞌ hihyilih yi taharꞌe wutuꞌ kin no, ka ende lenge miyeꞌ ka wim lal me yip, na pakai. Dendeꞌ hihyilih tatame wutuꞌ kin. \v 4 Ŋai embere kin pe, yendendeꞌme yipihinge bwore ŋaiye narp nato meleꞌe yip. Yaŋah taꞌe luku pe, yukur ŋaiꞌe ŋaiꞌe kekep eꞌe, pakai. Pa yurp syumbe ŋumwaiye. Ŋai taꞌe luku pe, ki bwore miꞌ supule nalme ŋembep tikin Got. \v 5 Luku yaŋah ŋaiye lenge tuwei borenge somohon tinge yende miꞌmiꞌ tititinge pe, ŋoihmbwaip tinge teŋeime Got ŋaiye ka ende miꞌme tinge pe, tinge yarp tuwihme miyeꞌ tinge. \v 6 \x - \xo 3.6 \xt Stt 18.12\x*Ŋahilyeh taꞌe Sara ŋaiye warp tuwihme Abraham no, ti gwalme kin taꞌe leꞌe, Miyeꞌ borenge ŋam. Ŋaiye yip si yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore no, yip yukur hiꞌjarnge me lenge miyeꞌ yip ŋaiye yarp haiten, topoꞌe lahende ka ende me nin pe, yip si taꞌe talah titi Sara. \p \v 7 \x - \xo 3.7 \xt Efe 5.25, Kol 3.19\x*Ŋahilyeh taꞌe luku pe, yip lenge miyeꞌ, yurp ŋoihmbwaip ilyeh yotop lenge tuweinge tip. Tinge yukur bongol taꞌe yip miyeꞌ. Yende ŋoihmbwaip bwore bwore ŋaiye yende miꞌmiꞌ me tinge. Got ŋoihginirme tinge pe, se ka yurp laip nye nyermbe ŋahilyeh tuꞌe yip. Pa yende tuꞌe luku pe, ŋaimune yukur ka se upwaiꞌe ŋisilih yip ŋaiye pa yisilihme Got. \s1 Nye nyermbe poi ya mende bwore bwore me lenge miyeꞌ \p \v 8 Wusyep ŋam miꞌe no pe, ŋam mala mininge tuꞌe leꞌe, yip pa lalme yurp topoꞌe ŋoihmbwaip ilyeh. Yip pa hriphrip yotop lahmende ŋaiye tinge hriphrip, topoꞌe yip pa ŋoihginir yotop lahmende ŋaiye ŋoihmane. Nato ŋoihmbwaip yip lalme pe, pa yende nihararme miyeꞌ lakai tuwei ende tuꞌe ŋaiye yip yende nihararme toꞌ tatai yip tip. Yip pa tule yip tip. \v 9 Prepwan ŋaiye pa yende pupwa me lahmende ŋaiye ŋende pupwa me yip. Ŋupe ŋaiye ka yini yip wusyep pupwa pe, yukur pa yungwisme. Kut pa yisilihme Got ŋaiye ka ende miꞌme tinge. Got si gal yip ŋaiye pa yende ŋai uku pe, yip se pa yambaꞌe ŋoihmbwaip ŋumwaiye bwore kin. \v 10 \x - \xo 3.10 \xt Sng 34.12-16\x*Taꞌe luku pe, wusyep ŋaiye sai nato tup tikin Lahmborenge ŋanange na, \q1 Lahmende ŋaiye ŋasande nange kin de ka ende hriphrip, \q1 topoꞌe ka etekeꞌe ŋup bwore pe, \q1 ka upwaiꞌe mut kin enge osokome wusyep pupwa \q1 topoꞌe wusyep molohe. \q1 \v 11 Topoꞌe ka osme pupwa, kut ka ende ŋaiꞌe ŋaiꞌe ŋaiye bwore. \q1 Ka ende wah nihe ŋaiye ka orp ŋoihmbwaip ilyeh \q1 otop lenge mitiŋ lalme. \q1 \v 12 O ŋembep Lahmborenge sai me lenge lahmende ŋaiye \q1 tinge yarp bwore bwarme, topoꞌe mungwim kin gale sai \q1 ŋaiye ka usyunde ŋisilih tinge. \q1 Kut ŋoihmbwaip kin se ka nihme lahmende \q1 ŋaiye ka yende pupwa. \m \v 13 O lahmende ka se yumb yip ŋaiye yip yende niharar ŋaiye pa yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore bwore? \v 14 \x - \xo 3.14 \xt Ais 8.12-13, Mat 5.10\x*Yip syeꞌ se pa yambaꞌe nihe syohe, detale, yip yarp bwore bwarme pe, ŋoihmbwaip yip ka hriphrip supule. Prepwan ŋaiye pa hiꞌjirnge miyeꞌ ende pe, pa ŋoiheryembe wula wula, na pakai. \v 15 Kom ŋoihmbwaip ŋembere yip ka elme Jisas Krais, Lahmborenge yip. Nye nyermbe pa yende miꞌmiꞌ yurp no, lahende ŋaiye ka isilih yip tehei ŋaiye ŋoihmbwaip yip teŋeime Krais pe, pa yinime tungunme junde ŋaimune ŋaiye yip yarp yeseperhme. \v 16 Kut pa yini lenge wusyep syumbe ŋumwaiye, topoꞌe jil lenge iyai amai. Topoꞌe yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore no, lahmende ŋaiye ka yininge wusyep jere yoworme yip miyeꞌ tuweinge tikin Krais pe, tinge ka hiꞌme wusyep tinge. Detale, tinge si yetekeꞌe ŋaimune bwore ŋaiye yip Kristen yende. \v 17 Ŋaiye ya mambaꞌe nihe syohme ŋaimune bwore ŋaiye poi mende pe, liki ki bwore. O ŋaiye ya mambaꞌe nihe syohme ŋaimune pupwa ŋaiye poi mende pe, liki kin garnge. \s1 Krais kin nule miꞌe pe, kin plihe tahar ŋaiye ka ungwisme poi \p \v 18 Krais kin nule nilyehe sai me pupwa poi. Tinge yonombe no, kin nule pe, Yipihinge tikin Got plihe nahraꞌe kin narp laip. Kin miyeꞌ bwore bwarme supule, kom kin nule nanah loutungwarmbe me poi mitiŋ lalme ŋaiye mende pupwa no, ka enge poi otme Got. \v 19 Taꞌe luku pe, Jisas na ŋanange wusyep tikin Got nal lenge yipihinge miyeꞌ yule ŋaiye yarp moi titinge lenge miyeꞌ yule. \v 20 \x - \xo 3.20 \xt Stt 6.1–7.24\x*Lenge mitiŋ uku ŋaiye somohonme yarp dindiꞌ ŋup tikin Noa pe, tinge yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa. Got kin nupwaiꞌe ŋup nenge sai neseperhme ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge ka yimbilme ŋoihmbwaip dindiꞌ ŋupe ŋaiye Noa ŋende loumbil pinip kin, kom lenge miyeꞌ tuweinge yukur yisande wusyep Got, pakai. Lenge mitiŋ syepumbur hun tinge yarp bwore hiꞌ syulme. Yukur pinip embere nongombe tinge, pakai. Detale, tinge yarp ya yoto loumbil pinip. \v 21 Pinip embere ŋaiye kotou uku topoꞌe loumbil pinip, ki sasambe ŋupe ŋaiye miyeꞌ nimbilme ŋoihmbwaip nalme Got no, kin nambaꞌe pinip. Pinip uku ŋaiye miyeꞌ nambaꞌe pe, yukur ka ungurhme hiꞌ imbim, pakai. Ŋupe ŋaiye kin nimbilme ŋoihmbwaip natme Got no, kin nambaꞌ wutuꞌ tikin Got pe, Got ŋende kin bwore miꞌ supule. Got si nambaꞌe poi nato Jisas Krais ŋahilyeh taꞌe ŋaiye kin ŋahraꞌe Jisas nase ŋeheh ŋanah. \p \v 22 Jisas Krais si na narp syep non Yai kin nanah moihlaꞌ pe, Got kin naŋaꞌe bongol ŋaiye ka embepteme ŋaiꞌe ŋaiꞌe lalme. Got ŋahraꞌe naŋ kin nanah hlaꞌ supule. Kin nember kin narp miyeꞌ ondoh embere ŋaiye bepteme lenge walip hlaꞌ, topoꞌe lenge yipihinge pupwa, topoꞌe lenge miyeꞌ ondoh embere ŋaiye tikin moihlaꞌ topoꞌe kekep eꞌe. \c 4 \s1 Yip Kristen miyeꞌ tuweinge yende miꞌmiꞌ ŋaiye nihe syohe ka otme yip \p \v 1 Somohonme Krais nambaꞌe nihe syohe ŋaiye nungwisme poi. Taꞌe luku pe, pa yende miꞌmiꞌ ŋaiye pa yambaꞌe nihe syohe. Pe ŋoiheryembe yip ka ŋahilyeh tuꞌe Krais. Yukur pa hiꞌgirnge ŋaiye pa yambaꞌe nihe syohme wahriꞌ yip. Pe hwap yukur tatame ŋaiye ka upwaiꞌe yip. \v 2 Taꞌe luku pe, tukwini dindiꞌ leꞌe ŋaiye yip yarp kekep eꞌe pe, yukur pa junde ŋoihmbwaip miyeꞌ tikin kekep eꞌe, na pakai. Pa junde ŋoihmbwaip bwore tikin Got ŋilyehe si. \v 3 Somohonme yip si ya yoto yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa ŋaiye lenge haiten yende taꞌe ŋoihmbwaip hri tahar no, yip yende niŋ pinip yar, yonoꞌe pinip kwote, topoꞌe yip yende niharar ŋaiye pa yono ŋai embere sekete, topoꞌe yahraꞌe naŋ got homboꞌe. Kom tukwini yukur pa plihe yende ŋai taꞌe luku, na pakai. \p \v 4 Taꞌe luku pe, lenge haiten yenge plai ŋaiye yukur tinge yetekeꞌ yip yotop lenge syep tengeme yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe pupwa ŋaiye somohonme yip lalme yanar yeh yende. Pe tinge lalme tuhwarme yip sekete. \v 5 Kom mindemboi ŋup yuwo ka tititinge ŋilyeh ilyeh yininge wusyep yilme Got me ŋaimune pupwa ŋaiye tinge yende. Kin ka iyarꞌe lenge mitiŋ ŋaiye si yule, topoꞌe ŋaiye teter yarp laip. \v 6 Luku tehei kin ŋaiye Jisas na ŋanange wusyep bwore mise luku nal lenge mitiŋ ŋaiye si yule. Somohon Got ŋanange nange lahmende ŋaiye yende pupwa pe, ka yule. Kom tukwini tinge yambaꞌe laip pe, yipihinge tititinge yarp bwore ŋahilyeh taꞌe Got. \s1 Bepeteme yitini tikin Yohe Yirise bworerme \p \v 7 Kekep eꞌe sehei woh ka miꞌe. Pa syumbe yurp ŋumwaiye topoꞌe bepyeteme ŋoihmbwaip yiptip bworerme no, pa yininge wusyep bworerme topoꞌe Got. \v 8 \x - \xo 4.8 \xt Snd 10.12\x*Wusyep eꞌe ŋembere sekete. Yende nihararme lenge miyeꞌ tuweinge yi yoto ŋoihmbwaip bumbe yip. Ŋaiye pa yende nihararme tinge pe, yip tatame ŋaiye pa yusme pupwa tinge. \v 9 Yip pa yurp ŋoihmbwaip ilyeh no, pa yambaꞌ lenge Kristen miyeꞌ tuweinge yenge yil yokoh yip pe, pa bepeteme tinge. Yende niharar ŋaiye pa yende tuꞌe luku no, prepwan ŋaiye pa tuhwar, topoꞌe ŋaiye pa yininge wusyep tetehei, na pakai. \v 10 Got si yal yip yitini bwore ilyeh ilyeh ŋaiye pa yende wah. Bepyeteme yitini tikin Yohe Yirise luku bworerme no, pa yenge yungwisme lenge mitiŋ syeꞌ. \v 11 Lahmende ŋaiye kin ka ininge alaŋatme wusyep tikin Got pe, ka ininge alaŋatme wusyep tikin Got ilyehme. O lahmende ŋaiye ka ungwisme lenge mitiŋ pe, ka ende topoꞌe bongol ŋaiye Got naŋaꞌe kin. Taꞌe luku pe, lenge mitiŋ lalme ŋaiye ka yetekeꞌe wah lalme ŋaiye yip yende yoto naŋ tikin Jisas Krais pe, ka yahraꞌe naŋ tikin Got. Pe luku ka yisam yip bongol tikin Got. Pe Got ka ambaꞌe naŋ embere nye nyermbe. Mise. \s1 Pa yambaꞌe nihe syohe tuꞌe ŋaiye Krais nambaꞌe \p \v 12 Lenge iyai amai ŋam, yukur pa gunguru plaime nihe syohe ŋembere leꞌe ŋaiye yip yala yi yoto no, pa ŋoiheryembe nange ŋaiye e ki ŋambaran supule, na pakai. \v 13 Pa yurp hriphrip. Detale, yip yambaꞌe nihe syohe ŋahilyeh taꞌe Jisas ŋaiye si nambaꞌe. Taꞌe luku pe, yip pa plihe hriphrip ŋaiye pa yetekeꞌe kin ka ambaꞌe naŋ embere ŋupe ŋaiye ka ot pe, ŋoihmbwaip yip ka si ŋumwaiye. Detale, yip pa yambaꞌe naŋ embere topoꞌe kin. \v 14 Yip yukur pa yambaꞌe ŋoihmbwaip mane ŋupe ŋaiye lenge miyeꞌ tuweinge ka yih yip wusyep pupwa. Detale, yip si yarp miyeꞌ tuweinge tikin Jisas Krais. Taꞌe luku pe, yip pa hriphrip yurp. Tehei kin taꞌe leꞌe, Yohe Yirise tikin Got ŋaiye yirise ka ote guhunuhme yip. \v 15 Ŋoihme ŋaiye Kristen miyeꞌ ende yip ka onombe miyeꞌ ka ole, lakai ka ende ŋendei, lakai ka homboꞌe yeh lenge ŋaiye ka ambaꞌe ŋaiꞌe ŋaiꞌe tinge, lakai miyeꞌ ŋaiye ka undu sah iche e guh ŋoloh. Got yukur ka hriphrip me Kristen miyeꞌ ende ŋaiye ka ende pupwa luku pe, yukur lenge miyeꞌ tuweinge ka yahraꞌe naŋ tikin Got me pupwa ŋaiye Kristen yende. \v 16 Kom ŋaiye yip Kristen pa yende ŋaiꞌe ŋaiꞌe bwore pe, pa yambaꞌe nihe syohe pe, lenge miyeꞌ ka yumb yip pe, yukur pa hiꞌe, pakai. Yip pa hriphrip yirisukwarme Got. Detale, yip Kristen miyeꞌ tuweinge, yip tikin Got. \v 17 Ŋup tikin Got ŋaiye ka iyarꞌe lenge miyeꞌ tuweinge si nat sehei miꞌe. Lenge miyeꞌ tuweinge tikin Got tinge ka jin wusyep kot yer. O ŋupe ŋaiye wusyep kot ka tuhur yerme poi pe, ka tuꞌe la ŋai me lenge mitiŋ ŋaiye yukur yisande wusyep tikin Got? \v 18 \x - \xo 4.18 \xt Snd 11.31\x*Wusyep tikin Got ŋanange taꞌe leꞌe, \q1 Lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye bwore bwarme pe, \q1 ka yambaꞌe nihe syohe wula yer ti, ka yil moihlaꞌ. \q1 Taꞌe luku pe, lenge miyeꞌ tuweinge ŋaiye yaŋaꞌe teket me Got, \q1 topoꞌe yende hwap pe, \q1 ka yambaꞌe nihe syohe ŋembere sekete yutme Got. \m \v 19 Lenge Kristen miyeꞌ tuweinge syeꞌ ŋaiye ka yambaꞌe nihe syohe junde ŋasande tikin Got pe, ka yaŋaꞌe tinge supulme yilme Got. Detale, kin miyeꞌ ŋaiye ŋende tinge, topoꞌe kin miyeꞌ ŋaiye gande wusyep tupwaiꞌ kitikin pe, nye nyermbe tinge ka yende bwore yenge yil yil. \c 5 \s1 Miyeꞌ embep pa embepeteme lenge hroꞌmbwat tikin Got \p \v 1 Taꞌe luku pe, wusyep ŋam eꞌe nalme yip lenge miyeꞌ embepteme nato sios tikin Got. Ŋam topoꞌe, ŋam miyeꞌ embep ende nato sios ŋahilyeh taꞌe yip. Ŋam ŋembep metekeꞌe ŋupe ŋaiye Jisas nambaꞌe nihe syohe. Pe ma murp mi moto bongol topoꞌe naŋ embere tikin Jisas ŋupe ŋaiye ka ot kekep eꞌe. \v 2 \x - \xo 5.2 \xt Jon 21.15-17\x*Ŋam misilihme yip miyeꞌ embep lenge hroꞌmbwat tikin Got, bepyeteme lenge bworerme, topoꞌe pa hriphrip ŋaiye Got si nalaŋatme yip nange pa bepyeteme lenge. Prepwan ŋaiye pa yende wah ŋaiye pa yambaꞌe yitini, na pakai. Kut yende wah topoꞌe ŋoihmbwaip yip supule. \v 3 Prepwan ŋaiye pa yurp tuꞌe miyeꞌ embep ŋaiye gamare no, pa yende lenge miyeꞌ tuweinge ka yurp tuwihme yip, na pakai. Kut yarp bworere yip ka ende lenge hroꞌ umbwat ka yurp junde yip. \v 4 Ŋaiye pa yende tuꞌe luku pe, ŋupe ŋaiye Jisas, miyeꞌ embepeteme tititinge lenge hroꞌmbwat ka ot kekep eꞌe pe, lenge miyeꞌ tuweinge lalme ka yetekeꞌe kin. Yip pa yambaꞌe yitini ŋendehei. Yitini luku sai nye nyermbe. Yukur ka miꞌe, pakai. \s1 Poi ya member potopoi mil syep tikin Got \p \v 5 \x - \xo 5.5 \xt Snd 3.34\x*Ŋahilyeh taꞌe ŋaiye yip lenge lahyambe, pa yurp tuwihme lenge miyeꞌ embepteme yip. Pa tule yip tip yungwis lenge miyeꞌ tuweinge lalme. Wusyep yainge sai nato tup yirise tikin Got ŋanange na, \q1 Got garnge supule me mitiŋ ŋaiye tingilyem yahraꞌe naŋ tititinge, \q1 kut kin ŋoihginir topoꞌe ŋoih miꞌmiꞌ me lenge mitiŋ \q1 ŋaiye tale tititinge syumbe yarp ŋumwaiye. \m \v 6 \x - \xo 5.6 \xt Mat 23.12, Luk 14.11, 18.14\x*Tule yip tip pe, syumbe yurp ŋumwaiye yi yoto bongol tikin syep Got no, ŋup bwore kitikin Got ŋaiye si nalaŋatme ka ot pe, ka ahraꞌe naŋ yip el unuh hlaꞌ. \v 7 Nyermbe nyermbe Got kin ŋoiheryembe yip pe, pa yember mane lalme yip yilme kin. \p \v 8 Yurp yetehme nyermbe nyermbe. Wachaih yip miyeꞌ pupwa Satan iki ŋonyorꞌ ŋonyorꞌ gan taꞌe ŋumbwat telpei ŋaiye borhe ŋar nal no, kin ŋasande tikin ŋaiye ka girngir yip ono. \v 9 Yurpe gare ŋoihmbwaip yip ŋaiye teŋeime Lahmborenge no, pa yengelyembe miyeꞌ pupwa Satan. Pa sisyeme na, lenge toꞌ tatai yip nalꞌe nalꞌe kekep eꞌe ŋaiye jande Lahmborenge si yambaꞌe nihe syohe taꞌe yip ŋaiye yambaꞌe. \v 10 Kom pa yambaꞌe nihe syohe nilyehe miꞌe pe, Got miyeꞌ michukor ka gil yip ŋaiye pa yotop Jisas Krais yurp yi yoto bongol kitikin Got ŋaiye ka si nyermbe nyermbe. Kin ka ende ŋoihmbwaip yip ŋaiye teŋeime kin ka si bongol supule. \v 11 Mise. Naŋ embere topoꞌe bongol kin ilyehe se ka si nye nyermbe. \s1 Wusyep yuwo \p \v 12 \x - \xo 5.12 \xt Apo 15.22,40\x*Sailas kin toꞌ bwore poi ende ŋaiye nenge tup eꞌe nal me yip. Wusyep uku ŋaiye ŋam mainge malme yip pe, ŋam masamb yip ŋoihginir tikin Got bwore mise. Taꞌe luku pe, ŋam manange moworꞌe member, ŋaiye mahraꞌe ŋoihmbwaip yip ŋaiye pa jin bongole yil yoto ŋoihginir tikin Krais. \v 13 \x - \xo 5.13 \xt Apo 12.12,25, 13.13, 15.37-39, Kol 4.10, Flm 1.24\x*Lenge miyeꞌ tuweinge sios eꞌe ŋaiye yarp yoto Babilon\f + \fr 5.13 \ft Babilon ki taꞌe Rom.\f* pe, Got si nalaŋatme tinge topoꞌe yip ŋaiye kitikin. Tinge yember ŋau bwore tinge yalme yip. Topoꞌe Mak kin taꞌe talah ŋam ende, kin nember ŋau bwore nalme yip. \v 14 Ŋam masande ŋaiye Got ka yul yip ŋoihmbwaip ŋumwaiye lenge miyeꞌ tuweinge lalme ŋaiye yarp topoꞌe Krais. Topoꞌe yip pa yeleŋasember yonombe syep yile yut yip tip lenge Kristen miyeꞌ tuweinge sasambe tuꞌe ŋaiye yip yende nihararme tinge.