\id TIT - Urim Kalpm \h Taitus \toc2 Taitus \toc1 Wurkapm a Pol ro kai ekg Taitus \mt1 Wurkapm a Pol ro kai ekg Taitus \c 1 \s1 Pol ukwor Taitus \p \v 1 Wurkapm kil pa kupm Pol ro ekg kitn Taitus. Kupm melnum akwap kalpmel a Maur Wailen wa kupm melnum yangkipm kuinen a Jisas Krais. Ti kil kwaopm ekg kupm kai aklin tu wrong kinkpman a Maur Wailen akrkahan ekg al tu ukpma kil pa yekworwor, wa wi arie ekg yangkipm aklahle akil pa ariworwor. Apm yangkipm pa aklin tu ekg katnun nikgwalpm alkilen pake. \v 2 Kupm akwap ekg aklinjen ekg tu ukpma titnongket arpm nungkwangen wang wor a hi tu ntiel arpm aklei wang. Ak wang a pike hep, Maur Wailen ake ntekg ktnong a knokg pa pen, kil yipon yangkipm aklahle wrijen la tolpa tu wrong kinkpman hi ntiel arpm wor aklei wang. Pa kil ake akplain. \v 3 Yatom ak wang a Maur Wailen alkil pa la pa, kil uk yangkipm a kil kupm ti om kupm laron yangkipm akil pa paln kai ngko wurknong. Ti kupm ti pike Maur Wailen kil alkil kweopm, kil a pike akarmpento pa, kil la nasopm la tolpa kupm laron yangkipm akil pa nasi tu wrong kinkpman. \v 4 Kupm ro wurkapm kil kai ekg kitn Taitus. Mentekg ukpma wrij kai Jisas Krais, tolpa yatom kitn pa tukol warim kpman aklahle a kupm. Kupm ropon Maur Wailen, Yan amento, ekg Krais Jisas a pike akarmpento, ekg al tuwekg nikgwalpm wor ekg kitn, ekg kitn arpm ipma kulkula mehen wor tolti. \s1 Taitus kil al kat tu melnum a wor pa tu atn melnum wail ikghlen kwap a Maur Wailen \p \v 5 Kupm pike nuhurnteitn elntarpm atn Krit\f + \fr 1.5 \ft Krit pa ha knokg ur a ark kai kuin a hunokg Metiterenian ark pake.\f* ekg kitn noworel kwap humpu wrongwailet a ake paln wor pen. Wa kitn kit tu melnum a wor pa tu atn melnum wail ekg ikghlen kwap a Maur Wailen a ark hor ha wail wrij wrij pa, tol a pike kupm la naseitn pa. \v 6 Melnum wail a ikghlen kwap a Maur Wailen pa pati, kitn kit melnum wor ur a ake melnum ur ariel tolpa, kil pa ntekg paitnpaitn ur pa. Melnum a tolpa pa, al kil atn wrij namponen kin alkil wrij hute. Tu warim akil pa al ukpma Jisas Krais. Ake al tu talpuln yangkipm a manjan pa. Ake al tu ntekg ipma wleket ekg wi nang paitn pa. \v 7 Melnum wail a ikghlen kwap a Maur Wailen pa, kil pa pati hi ikghlen tu wrong kinkpman a ukpma Maur Wailen, kil pa ak kwap kai nang a Maur Wailen alkilen. Tolpa ti al kil melnum a ake melnum ur ariel tolpa, kil pa ntekg paitnpaitn ur pa. Kil ake al plan kil alkil pa tol kil melnum wailen, kil ake al ipma wleket aktutu pa, kil ake al al hu hmit pa, yatom kil hmithmit pa. Kil pa ake al melnum a ekla a wampor wam ekg mla ur pa, kil ake al akplainel mla ur ekg wi marpm. \v 8 Ake al kil ntekg tolpa, al kil ntekg tolkil: al kil wor ekg kporlei wokghmprak, al kil wakrongen kuina ur a wor, nikgwalpm a kil pa al wor ekg ntekg kuina ur a wor, al kil melnum nipet wor, al kil melnum wri wor kai ikg a Maur Wailen, al kil lokhparn kil alkil. \v 9 Al kil nampil titnongket yangkipm aklahle a Maur Wailen, tol a pike kil atning a wi pa, atn titnongket, ekg al kil ntie ekg ak yangkipm aklahle alkil pa ak titnongketel tu, wa ak plan tu a talpuln ek a Maur Wailen pa tolpa, nikgwalpm kuina ur a tu pa paitn. \s1 Taitus kil al akwap ekg noworel tu melnum a laron yangkipm akplain \p \v 10 Al kitn kat melnum wor tol a wet kupm la pa, ekg nte tu melnum wailet a Krit pa tu talpuln yangkipm aklahle a Maur Wailen, laron yangkipm kalpmel ekg ak rkol tu melnum kul katnun yangkipm akplain alntuen tolti. Kai kuin a tu pa, tu wailet a tu Juta pa la titnongket ekg tu a ukpma Krais Jisas pa la tolpa, tu a ukpma Krais Jisas pa, tu al kwat numpalk katnun ya a men Juta pake. \s1 Mento al katnun nikgwalpm a Maur Wailen tolti \p \v 11 Ti kitn la nisi tu a laron yangkipm paitn pa ekg tu elnten yangkipm a tu laron pa. Ekg nte, tu rowen tukgunakg lngkep ekg yangkipm a ake wor ekg tu rowen tukgunakg lngkep pa. Tolpa yatom tu ntekg tu wrong kinkpman namponen walmpopmwrij alntuen a ukpma Maur Wailen pa tu nuhurn ya a ukpma Maur Wailen. Tu akenplain tolpa ekg wa wi marpm kalpmel. \v 12 Tukol pike melnum a arie wail ur a tu Krit pa la tolkil: “Tu Krit pa tu melnum a la yangkipm akplainplain, tu melnum paitn tukol wlikgek mingken a wrongken. Tu lpmahak klang ark akal al wailet tolti.” \v 13 Ti yangkipm a melnum alntu la pa aklahle, tolpa ti kitn kle tu pa yikaktnen, ekg al tu ukpma yangkipm aklahle a Maur Wailen pa atn titnongket. \v 14 La nisen ekg ake al tu atning por kalpmel a tu Juta ti, wa ake al tu katnun yangkipm a tu melnum a uk yirokg yangkipm aklahle a Maur Wailen pa. \v 15 Tol melnum ur a ipma alkilen a wri wor kai ikg a Maur Wailen pa, kweiur kweiur wrongwailet pa wri wor ekg kil wi. Pake tol ipma a melnum ur kimpilpet kai ikg a Maur Wailen pa, wa ake kil ukpma Krais Jisas pa, kweiur kweiur wrongwailet a kil ntekg pa, kimpilpet. Aklahle wrijen, nikgwalpm a kil pa nokgij paitn, tolpa om kil ake ntie ekg ari kuina ur a wor kuina ur a paitn kai ikg a Maur Wailen pa. \v 16 Kil ak ek loken kil alkil pa la tolpa kil ukpma Maur Wailen, pake atn a arpm akil pa pati, plan tolpa kil ake ukpma Maur Wailen pa. Kil pa nungkulkget paitn, kil ake atning yangkipm a Maur Wailen la pa. Kil ake ntie ekg ntekg kuina ur a wor, kalpm. \c 2 \s1 Taitus kil al ro tukgunakg lngkep a tu kin mayen a kpman wror pa ekg tu arpm wor \p \v 1 Kitn Taitus, yangkipm kuina ur a kitn ro tukgunakg lngkep a tu kinkpman pa, pa kitn laron yangkipm aklahle a komkiti yangkipm a Maur Wailen. \v 2 Tu kpman wror pa, al kitn rowen tukgunakg lngkep tolkil: tu lokhparn tu alntu pa itn riworwor, atn tol tu wail wail, wa al tu atn wonrekele. Tu al atn titnongket ukpma yangkipm aklahle a Maur Wailen, wakrongen tu wrongwailet pa aklahle, wa atn titnongket ekg ye kalkut. Tu kpman wror pa, al kitn rowen tukgunakg lngkep tolpake. \v 3 Wa tu kin mayen pa, al kitn rowen tukgunakg lngkep tolpa yat pake: al tu arpm wor tukol kin wor a ukpma Maur Wailen, ake al tu la yangkipm paitn ekg mla ur, ake al tu eln hu hmit pa atn wailen atn kahor nikgwalpm a tu pa. Ake al tu ntekg tolpa, al tu kaling plan kuina ur a wor tolti. \s1 Taitus, kil al ro tukgunakg lngkep a tu warimpen kin a kpman pa ekg tu arpm wor \p \v 4 Yatom al tu kin mayen pa tu rowonel tu kin warimpen ekg al tu ntekg nikgwalpm wor kai tu kpman a warim warim alntuen, \v 5 ekg al tu lokhparn tu alntu, ekg al tu atn namponen kpman alntu tolti hute. Tu al akwap titnongket wor tolti, ekg ikghlen tu kpman a warim warim alntu wa hor hanekg a kpman alntu. Al tu katnun yangkipm a tu kin mayen la nasen pa. Kalpm pa, al tu mla ur aknokgel yangkipm a Maur Wailen pa. \v 6 Tu kpman warimpen al wa kitn la nasen tolpa yat, la tolpa al tu lokhparn tu alntu pa yat. \s1 Taitus kil al plan klal wor ekg tu Krit \p \v 7 Ti kai kweiur kweiur wrongwailet pa, al kitn alkitn Taitus ti planten klal wor hep, ekg al tu ari kwap wor a kitn ak ekg aklin tu mla ur pa, yatom al tu katnun. Kitn akal ro tukgunakg lngkep a tu pa, kitn rowen tukgunakg lngkep aklahle tolti, tol a kitn warim woren pa. \v 8 Kai ekla alkitnen pa, al kitn ekla nipet wor tolti ekg ake ntie ekg al melnum ur a atn talpuln ekla a kitn piln pa. Kil la paitnel ekla a kitn piln pa, pa kil numpaitn, ekg kil la yangkipm paitnel tolpa ekg ake yangkipm yiprokgen ur. \s1 Tu melnum akwap kalpmel ekg melnum ur pa, tu al atning nungkulkg akwap wor \p \v 9 Tu melnum akwap kalpmel ekg melnum ur pa, al kitn rowen tukgunakg lngkep tolkil: tu al hor hanekg ekg yan a kwap pa ekg kweiur kweiur wrongwailet, tu al katnun tu yan a kwap pa ekg ak ntekg yan a kwap pa wi wor utopen ekg kwap a tu ak pa, ake al tu talpuln yangkipmek kuina ur a tu la pa. \v 10 Ake al tu akikgwampel kweiur wrij ur a yan a kwap pa, al tu akwap wor ikghlen kweiur kweiur a yan a kwap pa tol kweiur kweiur alntuen. Tol kwap wrongwailet a tu ak pa wor, pa ak plan kai tu wrong kinkpman pa tolpa, pa wor wrijen ekg tu akal katnun yangkipm a Maur Wailen a akwio pa. \s1 Mento al katnun nikgwalpm a Maur Wailen tolti \p \v 11 Al kitn ro tukgunakg lngkep a tu ipma wrij pa ekg tu al arpm tolpa, ekg nte, pike Maur Wailen kil ntekg ipma wor alkilen pa paln ngko wurknong kai tu kinkpman wrongwailet ekg kil kwa Jisas Krais pa nar ekg akwio. \v 12 Ipma wor akil pa ak la naso la tolpa, al mento elnten kweiur kweiur paitnpaitn a mento ntekg a ake wor kai ikg a Maur Wailen pa. Al mento nuhurn kuina ur paitn a mento wakrongen ekg ntekg atn knokg ti. Al mento lokhparn mento alpmento ti arpm nipet wor, katnun nikgwalpm nipet wor a Maur Wailen tolti, tolpa ak wang a mento arpm knokg ti \v 13 om nungkwangen ekg mento hi ari tolpa Jisas Krais hi nar namponen wakg wail, ti mento hi utopen paitn. Ti mento nungkwangen wang wail akil pa arpm. Kil pa Maur Wailen alpmento a ntie titnongket, kil melnum a pike mo ekg akwiyo. \v 14 Kil uk num akil ti akarmpento ekg mento ake akal atn hanekg a titnongket a paitnpaitn a knokg ti, ekg ak klak ipma wonen amento paln wri wor ekg mento paln wrong kinkpman alkilen tolti, wa nikgwalpm a mento arke ekg ak kwap wor ekg aklin tu mla ur tolti. \v 15 Apm kitn wi ek a kupm Pol kil ak ro tukgunakg lngkep a tu ekg yangkipmek kweiur kweiur a kupm ronteitn kil. Kitn ak titnongketel tu ekg tu katnun yangkipm kil a Maur Wailen pike ukweitn ekg al kitn laron titnongket nasi tu. Wa kitn la yangkipm kil titnongket ekg ak talpuln tu mla ur a ake katnun yangkipm kil. Mla ur laweitn paitnel pa, kitn ampur atning pa. \c 3 \s1 Maur Wailen kil wakrongento wail, ti al mento ntekg kuina ur a wor \p \v 1 Kitn kit wonel tu wrong kinkpman ekg al tu hor hanekg atning katnun tu melnum tukgunakgen alntuen a ikghlenten pa. Al tu numprampen ekg ak kwap kweiur kweiur wrongwailet a wor ekg aklin tu mla ur pa. \v 2 Ti kitn la nisen tolpa ake al tu la paitnel melnum ur, kle melnum ur. Tu iklin tita elntatar irk, tu arku tu alntu ntekg nikgwalpm wor ekg tu wrongwailet. \v 3 Al kitn kat wonel tu wrong kinkpman ekg tu arpm horhanekg ekg tita, ekg nte, mento yat apm pike ak tolkil: Mento pike hmit, mento pike nungkulkget, tu pike akplainel mento om rkolo ye hor ya paitn. Pike ipma wakrongen a ipma wreitn arikowe tu kin a kpman pa ak arkulo titnongket. Nikgwalpm a mento ti pike ark ekg ntekg paitnpaitn a arikowe kweiur kweiur tiur tolti. Mento ti pike tu ipma wleket paitn ekg mento, wa mento ti pike ipma paitn ekg tita. \v 4-5 Pake Maur Wailen, melnum a akwiyo pa, kil ntekg nikgwalpm wor a ipma wakrongen a kil pa paln ngko wurknong, yatom kil akwiyo. Ake wa kil akwiyo ekg kwap kuina ur nipet wor a mento ti ak pa, kalpm. Ti apm ipma rein akil ti yatom kil akwiyo pake. Kil kaluko om mento paln tol warim weten alkilen pa om Maur Wor a kil pa uko nikgwalpm weten wor. \v 6 Kai kwap a Jisas Krais, melnum a pike akwiyo pa, Maur Wailen pike kwa titnongket a Maur Wor nar wail ekg mento ti. \v 7 Tolpa yatom nikgwalpm wor akil pa om kil ntekg mento ti paln nipet wor kai ikg alkilen. Kil ntekg tolpa ekg mento hi ntie ekg wi kweiur kweiur worwor a kil yipon yangkipm ekg akal uko pa. Mento ari tolpa, kil numprampento elntha ha wor a hi mento arpm wor aklei wang. \v 8 Ti yangkipm a wet kupm la pa aklahle wrijen. Ti kupm wakrongen la tolpa kitn kit nikgwalpmel tu ekg yangkipm wrongwailet ripa, ekg al tu a ukpma Maur Wailen pa ikwap wor ekg aklin tu mla ur titnongket yekriworwor. Yangkipm wrongwailet ripa pa wor, ekg wa aklin tu kinkpman wrongwailet. \v 9 Tol kitn atning a tu hmithmit alilhakel tita ekg kweiur, aki tu ekla ekg tu mamikgmamin yohmpei a tu aki, kle tita ekg yangkipm titnongket a Moses uk tu Juta pa, ampur kitn atning. Yangkipm ripa pa ake wor ekg aklin mla ur, kuina ur wor ake ntie ekg paln kai yangkipm pa. Ti kitn ngkom nlokgen yangkipm ripa om! \v 10 Tol melnum ur kil piln yangkipm a ak rowepm ekg kipm kai atn manman pa, kitn noworel nti wrij aki nti wekg e. Ake kil atningkeitn pa, pa kitn ukwel yirokg om! \v 11 Ekg nte, kitn ari pa, melnum a tolpa pa, kil pa nuhurn ya a Maur Wailen ase, tolpa om kil paln melnum a ntekg paitn. Paitnpaitn a kil ntekg pa, plan tolpa kil apm paitn ase, tolpa om kil alkil ntekg yangkipm kai kil alkil pa. \s1 Pol la nasi Taitus ekg kil akal kul ariel \p \v 12 Ti kupm la naseitn tolpa ak wang a kupm kwa Artemas aki Tikikus, tuwekg ur kil kai wi wrik a kitn pa, kitn pa wa kor ya ur pa aktutu wa kulntopm kai ha wail Nikopolis pa. Ak wang a hu wei wripm wail hor pa, kupm hi kai arpm kai ha wail ripa, arpm kai ngko wang a hu wei pa kai plaln. \v 13 Wa tol melnum wekg ur kil, Sinas, melnum arie a ikghlen yangkipm titnongket, wa namponen Apolos, pa kitn itning rien tolpa tuwekg warkip ekg kuina ur pa, kitn iklinjen, ekg hi tuwekg ye kai. \v 14 Apm tolpa yat pake, tu wrong kinkpman alpmento a ukpma Maur Wailen pa, al tu wi nikgwalpm wor ak kwap wor ekg aklin tu mla ur a arpm warkip pa, ekg al tu arpm wor. Tol ake tu aklinjen pa, tu al paln tukol yo a ake ek arke wor pa. \v 15 Yangkipm apm kai eln tolpake. Ti tu men a ukpma Maur Wailen a ntiopm ark ha kil pa, men ukweitn wor. Ti wa kitn la nisi ukwor amen ti kai ekg tu a ukpma Maur Wailen a wakrongen men ti. Apm pake, wurkapm a kupm Pol ronteitn apm kai eln tolpake. Ipma wor a Maur Wailen ntiepm arpm!