\id MAT
\h Matta 
\toc1 Matta 
\toc2 Matta 
\toc3 Mat. 
\mt1 Matta  
\c 1
\s1 «Matta bayan qilghan xush xewer» •••• Eysa Mesihning nesebnamisi  
\m
\v 1 Bu Ibrahimning oghli we Dawutning oghli bolghan Eysa Mesihning nesebname kitabidur: —\f □ \fr 1:1 \ft \+bd «Eysa Mesihning nesebname kitabi»\+bd* — bu sözler belkim birinchidin töwendiki «nesebname»ni (1-16-ayetni) körsitidu. Ikkinchidin ular hem «Matta» kitabining béshida we toluq Injilning béshida kélip «Bu kitab Eysa Mesih dewrining xatirisi», dégen menini bildürüshi mumkin. «Qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 1:1 \xt Luqa 1:31,32 \x*   
\m
\v 2 Ibrahimdin Ishaq töreldi, Ishaqtin Yaqup töreldi, Yaqup Yehuda we uning aka-ukilirining atisi boldi;\x + \xo 1:2 \xt Yar. 21:2; 25:26,35. \x*  
\v 3 Yehudadin Tamar arqiliq Perez we Zerah töreldi; Perezdin Hezron töreldi, Hezrondin Ram töreldi,\f □ \fr 1:3 \ft \+bd «Yehudadin Tamar arqiliq Perez we Zerah töreldi»\+bd* — Tamar toghruluq «Yar.» 38-babni körüng.\f*  \x + \xo 1:3 \xt Yar. 38:27, 29; Rut 4:18, 19; 1Tar. 2:5, 9. \x*  
\v 4 Ramdin Amminadab töreldi, Amminadabdin Nahshon töreldi, Nahshondin Salmon töreldi,  
\v 5 Salmondin Rahab arqiliq Boaz töreldi, Boazdin Rut arqiliq Obed töreldi, Obedtin Yesse töreldi,\f □ \fr 1:5 \ft \+bd «Salmondin Rahab arqiliq Boaz töreldi»\+bd* — Rahab toghruluq «Yeshua» 2-babni körüng. \+bd «Boaz Rut arqiliq Obed töreldi»\+bd* — Rut toghruluq Tewrattiki «Rut»ni körüng.\f*  
\v 6 Yessedin Dawut padishah töreldi. Dawuttin Uriyaning ayali arqiliq Sulayman töreldi,\x + \xo 1:6 \xt Rut 4:22; 1Sam. 16:1; 17:12; 1Tar. 2:15; 12:18. \x*  
\v 7 Sulaymandin Rehaboam töreldi, Rehaboamdin Abiya töreldi, Abiyadin Asa töreldi,\x + \xo 1:7 \xt 1Pad. 11:43; 1Tar. 3:10. \x*  
\v 8 Asadin Yehoshafat töreldi, Yehoshafattin Yehoram töreldi, Yehoramdin Uzziya töreldi,\f □ \fr 1:8 \ft \+bd «Yehoshafattin Yehoram töreldi»\+bd* — «Yehoram» grék tilida qisqartilma shekilde «Yoram» bolidu.\f*  
\v 9 Uzziyadin Yotam töreldi, Yotamdin Ahaz töreldi, Ahazdin Hezekiya töreldi,  
\v 10 Hezekiyadin Manasseh töreldi, Manassehdin Amon töreldi, Amondin Yoshiya töreldi;  
\v 11 Babilgha sürgün qilin’ghanda Yoshiyadin Yekoniyah we uning aka-ukiliri töreldi. \f □ \fr 1:11 \ft \+bd «Babilgha sürgün qilin’ghanda...»\+bd* — sürgün qilinishning bashlinishidin axirlishishighiche on nechche yil jeryan bolghan. Israillar türküm-türkümlerge bölünüp sürgün qilin’ghan.\f*  \x + \xo 1:11 \xt 1Tar. 3:16. \x*  
\v 12 Babilgha sürgün bolghandin kéyin, Yekoniyahdin Shéaltiel töreldi, Shéaltieldin Zerubbabel töreldi, \f □ \fr 1:12 \ft \+bd «Yekoniyahdin Shéaltiel töreldi»\+bd* — bu qiziq xewer üstide «qoshumche söz»imizni körüng. «Shéaltiel» grék tilida «Salatiyel».\f*  \x + \xo 1:12 \xt 1Tar. 3:17; Ezra 3:2. \x*  
\v 13 Zerubbabeldin Abihud töreldi, Abihuddin Éliaqim töreldi, Éliaqimdin Azor töreldi,  
\v 14 Azordin Zadok töreldi, Zadoktin Aqim töreldi, Aqimdin Elihud töreldi,  
\v 15 Elihudtin Eliazar töreldi, Eliazardin Mattan töreldi, Mattandin Yaqup töreldi,  
\v 16 Yaquptin Meryemning éri bolghan Yüsüp töreldi; Meryem arqiliq Mesih atalghan Eysa tughuldi.\f □ \fr 1:16 \ft \+bd «Yaquptin Meryemning éri bolghan Yüsüp töreldi»\+bd* — bizning pikrimizche «Matta»da Yüsüpning nesebnamisi xatirilinidu. «Luqa»da Meryemningki xatirilidu. «Qoshumche söz»imizni körüng.\f*   
\m
\v 17 Shundaq bolup, Ibrahimdin Dawutqiche bolghan ariliqta jemiy on töt ewlad bolghan; Dawuttin Babilgha sürgün qilin’ghiche jemiy on töt ewlad bolghan; we Babilgha sürgün qilinishtin Mesih kelgüche jemiy on töt ewlad bolghan.   
\b  
\m  
\s1 Eysa Mesihning dunyagha kélishi  
\m
\v 18 Eysa Mesihning dunyagha kélishi mundaq boldi: — Uning anisi Meryem Yüsüpke yatliq bolushqa wede qilin’ghanidi; lékin téxi nikah qilinmayla, uning Muqeddes Rohtin hamilidar bolghanliqi melum boldi.\f □ \fr 1:18 \ft \+bd «lékin téxi nikah qilinmayla,...»\+bd* — grék tilida «ular téxi bille bolmayla».\f*  \x + \xo 1:18 \xt Luqa 1:27,34. \x*   
\m
\v 19 Lékin uning \add bolghusi\add* éri Yüsüp, durus kishi bolup, uni jemiyet aldida xijaletke qaldurushni xalimay, uningdin astirtin ajriship kétishni niyet qildi.\f □ \fr 1:19 \ft \+bd «Yüsüp... uni jemiyet aldida xijaletke qaldurushni xalimay, uningdin astirtin ajriship kétishni niyet qildi»\+bd* —Ibraniylar arisida yigit-qiz bir-birige wedileshken bolsa qanun aldida alliqachan resmiy er-ayal dep hésablinidu.\f*   
\m
\v 20 Emma u mushu ishlarni oylap yürginide, mana Perwerdigarning bir perishtisi uning chüshide körünüp uninggha: — Ey Dawutning oghli Yüsüp, ayaling Meryemni öz emringge élishtin qorqma; chünki uningda bolghan hamile Muqeddes Rohtin kelgen.  
\v 21 U bir oghul tughidu, sen uning ismini Eysa dep qoyghin; chünki u öz xelqini gunahliridin qutquzidu» — dédi.\f □ \fr 1:21 \ft \+bd «U bir oghul tughidu, sen uning ismini Eysa dep qoyghin; chünki u öz xelqini gunahliridin qutquzidu»\+bd* — «Eysa» grék tilida «Yésus», ibraniy tilida «Yeshua», menisi «Qutquzghuchi Yah» yaki «Yah nijattur». Oqurmenlerning éside bolushi kérekki, «Yah» bolsa «Yahweh» (Perwerdigar)ning qisqartilmisidur.\f*  \x + \xo 1:21 \xt Luqa 1:31; Ros. 4:12. \x*   
\m
\v 22 Mana bularning hemmisi Perwerdigarning peyghember arqiliq dégenlirining emelge ashurulush üchün bolghan, démek: — \f □ \fr 1:22 \ft \+bd «Mana bularning hemmisi Perwerdigarning peyghember arqiliq dégenlirining emelge ashurulush üchün bolghan...»\+bd* — Injilda, Tewrattiki bésharetler neqil keltürülginide, üch xil ehwal körülidu; (1) yüz bergen ish del shu bésharetning obyékti bolidu (mesilen, «Mat.» 1:22, 4:14, 12:17, 21:4); (2) yüz bergen ish shu bésharet öz ichige alghan bir weqe yaki ish bolidu (mesilen, 2:23, 13:35); (3) yüz bergen ish shu bésharette körsitilgen ishqa bir misal bolidu (mesilen, 2:17). Bu témini tetqiq qilish intayin paydiliqtur.\f*  
\v 23 «Pak qiz hamilidar bolup bir oghul tughidu; ular uning ismini Immanuél (menisi «Xuda biz bilen bille») dep ataydu».\f □ \fr 1:23 \ft \+bd «Pak qiz hamilidar bolup bir oghul tughidu; ular uning ismini Immanuél (menisi «Xuda biz bilen bille») dep ataydu»\+bd* — «Yesh.» 7:14 we «Yesh.» 8:8, 10ni körüng.\f*   
\m
\v 24 Yüsüp oyghinip, Perwerdigarning shu perishtisining dégini boyiche qilip, Meryemni emrige aldi.  
\v 25 Lékin Meryem boshan’ghuche u uninggha yéqinlashmidi. Bu Meryemning tunjisi idi; Yüsüp uninggha Eysa dep isim qoydi.\x + \xo 1:25 \xt Luqa 2:21. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 2
\s1 Danishmenlerning ziyariti  
\m
\v 1 Eysa Hérod padishah höküm sürgen künlerde Yehudiye ölkisining Beyt-Lehem yézisida dunyagha kelgendin kéyin, mana bezi danishmenler meshriqtin Yérusalémgha yétip kélip, puqralardin:\f □ \fr 2:1 \ft \+bd «Hérod padishah höküm sürgen künlerde»\+bd* — «Hérod padishah» toghruluq «Qoshumche söz» we «Tebirler»nimu körüng. \+bd «Mana bezi danishmenler meshriqtin Yérusalémgha yétip kélip...»\+bd* — «danishmenler» — Grék tilida «magoy» dégen söz bilen ipadilinidu. Eslide bu söz munejjimlerni yaki pir-ustazlarni körsitetti; Daniyal peyghember Babilda mundaq kishilerge «pirlarning piri» bolup yol körsetkendin kéyin (Tewrat, «Daniyal» dégen qisimni körüng) «magoy»larning közqarashliri we hésabliri asasen xurapat boyiche emes, belki Tewrattiki bésharetler boyiche bolghan bolushi mumkin. \+bd «meshriqtin Yérusalémgha yétip kélip...»\+bd* — Yérusalém qedimki Israilning paytexti idi.\f*  \x + \xo 2:1 \xt Luqa 2:4. \x*  
\v 2 Yehudiylarning \add yéngidin\add* tughulghan padishahi qeyerde? Chünki biz uning yultuzining kötürülgenlikini körduq. Shunga, uninggha sejde qilghili kelduq, — déyishti.\f □ \fr 2:2 \ft \+bd «Chünki biz uning yultuzining kötürülgenlikini körduq»\+bd* — «uning yultuzi» — démek, «uning tughulghanliqidin bésharet béridighan yultuzi». \+bd «biz uning yultuzining kötürülgenlikini körduq»\+bd* — yaki «biz uning yultuzini sherqte körduq».\f*  
\v 3 Buni anglighan Hérod padishah, shuningdek pütkül Yérusalém xelqimu alaqzadilikke chüshti.  
\v 4 U pütkül bash kahinlar we xelqning Tewrat ustazlirini chaqirip, ulardin «Mesih qeyerde tughulushi kérek?» — dep soridi.\f □ \fr 2:4 \ft \+bd «Mesih qeyerde tughulushi kérek?»\+bd* — «Mesih» — peyghemberler aldin éytqan, Xuda teripidin tallan’ghan, haman bir küni kélip hem nijat keltüridighan hem kéyin menggü hökümranliq qilidighan Kutquzghuchi-Padishahni körsitidu. «Tebirler»nimu körüng.\f*  
\v 5 Ular: «Yehudiyediki Beyt-Lehem yézisida bolushi kérek, — chünki peyghember arqiliq shundaq pütülgen: —\f □ \fr 2:5 \ft \+bd «peyghember arqiliq shundaq pütülgen...»\+bd* — «peyghember» mushu yerde Tewrattiki Mikah peyghemberni körsitidu («Mik.» 5:2).\f*   
\m
\v 6 «I Yehudiye zéminidiki Beyt-Lehem,  
\m Xelqing Yehudiye yétekchilirining arisida eng kichiki bolmaydu;  
\m Chünki sendin bir yétekchi chiqidu,  
\m U xelqim Israillarning baqquchisi bolidu» — déyishti.\x + \xo 2:6 \xt Mik. 5:1, 2; 1Sam. 16:1; Yuh. 7:42. \x*   
\b  
\m
\v 7 Buning bilen, Hérod danishmelerni mexpiy chaqirtip, yultuzning qachan peyda bolghanliqini sürüshtürüp biliwaldi.  
\v 8 Andin: «Bérip balini sürüshte qilip tépinglar. Tapqan haman qaytip manga xewer qilinglar, menmu uning aldigha bérip sejde qilip kéley» — dep, ularni Beyt-Lehemge yolgha saldi.   
\m
\v 9 Danishmenler padishahning sözini anglap yolgha chiqti; we mana, ular sherqte körgen héliqi yultuz ularning aldida yol bashlap mangdi we bala turghan yerge kélip toxtidi. \f □ \fr 2:9 \ft \+bd «ular sherqte körgen héliqi yultuz»\+bd* — yaki «ular u kötürlgende körgen héliqi yultuz».\f*  
\v 10 Ular héliqi yultuzni körginidin intayin qattiq shadlinishti  
\v 11 hem öyge kirip, balini anisi Meryem bilen körüp, yerge yiqilip uninggha sejde qilishti. Andin, xezinilirini échip, altun, mestiki, murmekki qatarliq sowghatlarni sunushti.  
\v 12 Ulargha chüshide Hérodning yénigha barmasliq toghrisidiki wehiy kelgenliki üchün, ular bashqa yol bilen öz yurtigha qaytishti.   
\b  
\m  
\s1 Misirgha qéchish  
\m
\v 13 Ular yolgha ketkendin kéyin, Perwerdigarning bir perishtisi Yüsüpning chüshide körünüp:  
\m Ornungdin tur! Bala we anisi ikkisini élip Misirgha qach. Men sanga uqturghuche u yerde turghin. Chünki Hérod balini yoqitishqa izdep kélidu — dédi.  
\v 14 Shuning bilen u ornidin turup, shu kéchila bala we anisi ikkisini élip Misirgha qarap yolgha chiqti.  
\v 15 U Hérod ölgüche shu yerde turdi. Shundaq boldiki, Perwerdigarning peyghember arqiliq aldin éytqan: «Oghlumni Misirdin Men chaqirdim» dégen sözi emelge ashuruldi. \f □ \fr 2:15 \ft \+bd «Perwerdigarning peyghember arqiliq aldin éytqan: «Oghlumni Misirdin Men chaqirdim» dégen sözi emelge ashuruldi»\+bd* — Tewrat, «Hosh.» 11:1.\f*  \x + \xo 2:15 \xt Hosh. 11:1. \x*   
\b  
\m  
\s1 Hérodning oghul bowaqlarni öltürüshi  
\m
\v 16 Hérod bolsa danishmenlerdin aldan’ghanliqini bilip, qattiq ghezeplendi. U danishmenlerdin éniqlighan waqitqa asasen, ademlerni ewetip Beyt-Lehem yézisi we etrapidiki ikki yash we uningdin töwen yashtiki oghul balilarning hemmisini öltürguzdi. \f □ \fr 2:16 \ft \+bd «Hérod... etrapidiki ikki yash we uningdin töwen yashtiki oghul balilarning hemmisini öltürguzdi»\+bd* — démek, u tughulghan bala köp dégende ikki yashqa kirgen, dep hésablighanidi.\f*  
\v 17 Shu chaghda Yeremiya peyghember arqiliq éytilghan munu söz emelge ashuruldi: —   
\b  
\m
\v 18 «Ramah shehiride bir sada,  
\m Achchiq yigha-zarning pighani anglinar,  
\m Bu Rahilening baliliri üchün kötürgen ah-zarliri;  
\m Balilirining yoq qiliwétilgini tüpeylidin,  
\m Tesellini qobul qilmay pighan kötüridu».\f □ \fr 2:18 \ft \+bd «Ramah shehiride bir sada, achchiq yigha-zarning pighani anglinar»\+bd* — «Ramah yurti» yaki «Ramah shehiri» Beyt-Lehemdin yiraq emes. \+bd «Ramah shehiride bir sada, achchiq yigha-zarning pighani anglinar, ... balilirining yoq qiliwétilgini tüpeylidin, tesellini qobul qilmay pighan kötüridu»\+bd* — pütkül bésharet «Yer.» 31:15de tépilidu.\f*  \x + \xo 2:18 \xt Yer. 31:15 \x*   
\b  
\m  
\s1 Misirdin qaytip kélish  
\m
\v 19 Emdi Hérod ölgendin kéyin, Xudaning bir perishtisi Misirda turghan Yüsüpning chüshide körünüp uninggha: —   
\m
\v 20 Ornungdin tur! Bala we anisini élip Israil zéminigha qayt! Chünki balining jénini almaqchi bolghanlar öldi, — dédi.  
\v 21 Buning bilen Yüsüp ornidin turup bala we anisini élip Israil zéminigha qaytti.  
\v 22 U Arxélausning atisi Hérod padishahning ornigha textke olturup Yehudiye ölkisige hökümranliq qiliwatqinidin xewer tépip, u yerge qaytishtin qorqti; we chüshide uninggha bir wehiy kélip, Galiliye zéminigha bérip,  
\v 23 Nasaret dep atilidighan bir yézida olturaqlashti. Shuning bilen peyghemberler arqiliq: «U Nasaretlik dep atilidu» déyilgini emelge ashuruldi.\f □ \fr 2:23 \ft \+bd «U Nasaretlik dep atilidu»\+bd* — bu muhim bésharetlik söz toghruluq «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 2:23 \xt Yesh. 11:1; 60:21; Zek. 6:12. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 3
\s1 Chömüldürgüchi Yehyaning telim bérishi  
\r Mar. 1:1-8; Luqa 3:1-9; 15-17; Yh. 1:19-28  
\m
\v 1 Shu chaghlarda, chömüldürgüchi Yehya Yehudiyediki chöl-bayawan’gha kélip\f □ \fr 3:1 \ft \+bd «Shu chaghlarda, chömüldürgüchi Yehya Yehudiyediki chöl-bayawan’gha kélip...»\+bd* — «Yehya» ibraniy we grék tillirida «Yuhanna» («Perwerdigarning shepqiti» dégen menide) bilen ipadilinidu. «Yehya» dégen isim oqurmenlerge mushu sheklide tonush bolghanliqi üchün uni mushu terjimide ishlettuq («Yehya» esli erebche söz idi).\f*  \x + \xo 3:1 \xt Mar. 1:4; Luqa 3:3. \x*  
\v 2 kishilerge:  
\m — Towa qilinglar! Chünki ersh padishaliqi yéqinliship qaldi! — dep jakarlashqa bashlidi.\f □ \fr 3:2 \ft \+bd «... ersh padishaliqi yéqinliship qaldi!»\+bd* — Injilda bashtin-axir «ersh padishaliqi» yaki «asmanning padishahliqi» dep tilgha élinidu. Grék tilida daim «asmanlarning padishahliqi» dégen sheklide élinidu.\f*  
\v 3 Chünki \add chömüldürgüchi Yehya\add* bolsa ilgiri Yeshaya peyghember bésharitide körsetken kishining del özi bolup: —  
\m «Bayawanda towlaydighan bir kishining:  
\m Rebning yolini teyyarlanglar,  
\m Uning chighir yollirini tüptüz qilinglar! — dégen awazi anglinidu».\f □ \fr 3:3 \ft \+bd «Bayawanda towlaydighan bir kishining: Rebning yolini teyyarlanglar, uning chighir yollirini tüptüz qilinglar! — dégen awazi anglinidu»\+bd* — «Yesh.» 40:3.\f*  \x + \xo 3:3 \xt Yesh. 40:3; Mar. 1:3; Luqa 3:4; Yuh. 1:23. \x*   
\b  
\m
\v 4 Yehya \add peyghember\add* töge yungidin qilin’ghan kiyim kiygen, bélige kön tasma baghlighanidi. Yeydighini bolsa chéketkiler bilen yawa here hesili idi.\x + \xo 3:4 \xt Mar. 1:6. \x*  
\v 5 Emdi Yérusalém shehiri, pütün Yehudiye ölkisi we pütkül Iordan derya wadisining etrapidiki kishiler uning aldigha kéliship,  
\v 6 gunahlirini iqrar qilishti we uning özlirini Iordan deryasida chömüldürüshini qobul qilishti.\f □ \fr 3:6 \ft \+bd «... \+bd*\+bdit Yehyaning\+bdit* özlirini Iordan deryasida chömüldürüshini qobul qilishti» — bu yerde éytilghan chömüldürüsh kishilerning: (1) öz gunahlirigha towa qilghanliqini; (2) Xudaning padishahliqining yéqinlashqanliqigha we shundaqla (3) Qutquzghuchi-Mesihning yéqinlashqanliqigha iman keltürüshini ipadileytti (axirqi nuqta Injildiki kéyinki mezmunda ispatlinidu).\f*  \x + \xo 3:6 \xt Mar. 1:5. \x*   
\m
\v 7 Lékin Perisiy we Saduqiy mezhipidikilerdin köplirining uning chömüldürüshini qobul qilghili kelgenlikini körginide u ulargha:  
\m — Ey yilanlarning baliliri! Kim silerni \add Xudaning\add* chüshüsh aldida turghan ghezipidin qéchinglar dep agahlandurdi?!\f □ \fr 3:7 \ft \+bd «Lékin Perisiy we Saduqiy mezhipidikilerdin köplirining uning chömüldürüshini qobul qilghili kelgen...»\+bd* — «Perisiy» we «Saduqiy» toghruluq: — Yehudiylar arisidiki ikki mezhepning kishiliri. Tebirlerdiki «Perisiy» we «Saduqiy»gha qaralsun. \+bd «Kim silerni Xudaning chüshüsh aldida turghan ghezipidin qéchinglar dep agahlandurdi?!»\+bd* — bu kinayilik, hejwiy gep, elwette; menisi belkim «Towa qilmay, Xudadin kélidighan ghezeptin qéchip qutulush üchün chömüldürüshni qobul qilayli dégininglar qandaq gep?!».\f*  \x + \xo 3:7 \xt Mat. 12:34; 23:33; Luqa 3:7. \x*   
\m
\v 8 Emdi towigha layiq méwini keltürünglar!\f □ \fr 3:8 \ft \+bd «Emdi towigha layiq méwini keltürünglar!»\+bd* — «towigha layiq méwe» toghruluq «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 3:8 \xt Luqa 3:8. \x*  
\v 9 We öz ichinglarda: «Bizning atimiz bolsa Ibrahimdur!» dep xiyal qilip yürmenglar; chünki Men shuni silerge éytip qoyayki, Xuda Ibrahimgha mushu tashlardinmu perzentlerni apiride qilalaydu.\f □ \fr 3:9 \ft \+bd «Öz ichinglarda: «Bizning atimiz bolsa Ibrahimdur!» dep xiyal qilip yürmenglar!»\+bd* — «Atimiz Ibrahim bardur!» — démek, «Biz ulugh Ibrahimning ewladliri bolghan «ulugh Yehudiy milliti»», «Biz héchnéme qilmisaqmu Xuda aldida «Uninggha xas alahide helq» boliwérimiz» dégen pozitsiyini bildüridu.\f*  \x + \xo 3:9 \xt Yuh. 8:39. \x*   
\m
\v 10 Palta alliqachan derexlerning yiltizigha tenglep qoyuldi; yaxshi méwe bermeydighan herqaysi derexler késilip otqa tashlinidu. \f □ \fr 3:10 \ft \+bd «Palta alliqachan derexlerning yiltizigha tenglep qoyuldi»\+bd* — Yehya peyghemberning bu ulugh sözi we 12-ayettiki kéyinki béshariti toghruluq «qoshumche söz»imizni körüng. Uning shu bayani «Xudaning ghezipi emdi silerge yétip kélish aldida» dégen asasiy menini bildüridu.\f*  \x + \xo 3:10 \xt Mat. 7:19; Yuh. 15:6. \x*  
\v 11 Men derweqe silerni towa qilishinglar üchün sugha chömüldürimen. Lékin mendin kéyin kelgüchi zat mendin qudretliktur. Men hetta uning keshini kötürüshkimu layiq emesmen; u silerni Muqeddes Rohqa hem otqa chömüldüridu. \x + \xo 3:11 \xt Mar. 1:7; Luqa 3:16; Yuh. 1:15,26; Ros. 1:5; 11:16; 19:4. \x*  
\v 12 Uning sorughuchi küriki qolida turidu; u öz xaminini \add topa-samandin\add* teltöküs tazilaydu, sap bughdayni ambargha yighidu, emma topa-samanni öchmes otta köydürüwétidu, — dédi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning chömüldürülüshi  
\r Mar. 1:9-11; Luqa 3:21-22  
\m
\v 13 Shu waqitta, Eysa Yehyadin chömüldürülüshni qobul qilish üchün Galiliye ölkisidin Iordan deryasi boyigha, uning yénigha keldi. \x + \xo 3:13 \xt Mar. 1:9; Luqa 3:21. \x*  
\v 14 Biraq Yehya chömüldürüshke unimay uni tosup:  
\m — Esli chömüldürülüshni men sendin qobul qilishim kérek idi, biraq sen méning aldimgha kepsen’ghu? — dédi.   
\m
\v 15 Lékin Eysa uninggha jawaben: — Hazirche shuninggha yol qoyghin; chünki heqqaniyliqning barliq \add teleplirini\add* emelge ashurush üchün, shundaq qilishimizgha toghra kélidu, — dédi.  
\m Shuning bilen, Yehya uninggha yol qoydi.  
\v 16 We Eysa chömüldürülüp bolupla, sudin chiqti; u sudin chiqishi bilen mana, ershler uninggha échilip, Xudaning Rohi kepter qiyapitide ershtin chüshüp, üstige qonuwatqanliqini kördi. \f □ \fr 3:16 \ft \+bd «Eysa chömüldürülüp bolupla, sudin chiqti...»\+bd* — némishqa Eysa Yehyaning chömüldürüshini qobul qildi? «Qoshumche söz»imizde bu toghruluq azraq toxtilimiz. \+bd «Xudaning Rohi kepter qiyapitide ershtin chüshüp..»\+bd* — yaki «... paxtek qiyapitide chüshüp...». Grék tilida bu qush «péristéra» dep atilidu. «Péristéra» grék tilida hem kepterni hem paxteknimu körsitidu.\f*  \x + \xo 3:16 \xt Yesh. 11:2; 42:1; Yuh. 1:32. \x*  
\v 17 We mana, ershtin bir awaz: — «Bu Méning söyümlük oghlum, Men uningdin toluq xursenmen!» — dep anglandi.\x + \xo 3:17 \xt Yesh. 42:1; Mat. 12:18; 17:5; Mar. 1:11; Luqa 9:35; Kol. 1:13; 2Pét. 1:17. \x*  \fig Xerite - Mesihning dewride, Qanaan (Israiliye) zémini|src="israeljesustime-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mat.» 3:17" \fig*   
\b  
\b  
\m  
\c 4
\s1 Eysaning chöl-bayawanda sinilishi  
\r Mar. 1:12-13; Luqa 4:1-13  
\m
\v 1 Andin Eysa Rohning yétekchilikide Iblisning sinaq-azdurushlirigha yüzlinish üchün chöl-bayawan’gha élip bérildi.\f □ \fr 4:1 \ft \+bd «... Eysa Rohning yétekchilikide ... chöl-bayawan’gha élip bérildi»\+bd* — «Roh» mushu yerde Muqeddes Rohni körsitidu.\f*  \x + \xo 4:1 \xt Mar. 1:12; Luqa 4:1. \x*  
\v 2 U qiriq kéche-kündüz roza tutqandin kéyin, uning qorsiqi échip ketkenidi.\f □ \fr 4:2 \ft \+bd «U qiriq kéche-kündüz roza tutqandin kéyin, uning qorsiqi échip ketkenidi»\+bd* — oqurmenlerge ayan bolsunki, muqeddes yazmilarda «roza tutush» adette héchqandaq ozuqlanmasliqni körsitidu. Undaq biwasite déyilmigen bolsa mushu rozilar su ichmeslikni öz ichige almaydu.\f*  
\v 3 Emdi azdurghuchi uning yénigha kélip uninggha:  
\m — Eger sen rasttinla Xudaning Oghli bolsang, mushu tashlarni nan’gha aylinishqa buyrughin! — dédi.\f □ \fr 4:3 \ft \+bd «Azdurghuchi uning yénigha kélip uninggha... dédi»\+bd* — «azdurghuchi» Sheytanni körsitidu, elwette. \+bd «Eger sen rasttinla Xudaning Oghli bolsang,...»\+bd* — grék tilida bu -3- we 6-ayetlerdiki «eger» adette «eger (mundaq) bolsang (we derweqe shundaq bolisen)» dégen menini puritidu. 
\fp  «Xudaning Oghli» — bu nam hergizmu Xuda bilen Eysa otturisidiki jismaniy jehettiki ata-baliliq munasiwetni emes, belki rohiy jehettiki munasiwetni bildüridu.\f*   
\m
\v 4 Lékin u jawaben: —  
\m \add Tewratta\add*: «Insan peqet nan bilenla emes, belki Xudaning aghzidin chiqqan herbir söz bilenmu yashaydu» dep pütülgen, — dédi.\f □ \fr 4:4 \ft \+bd «Insan peqet nan bilenla emes, belki Xudaning aghzidin chiqqan herbir söz bilenmu yashaydu»\+bd* — «Qan.» 8:3.\f*  \x + \xo 4:4 \xt Qan. 8:3\x*   
\m
\v 5 Andin Iblis uni muqeddes sheherge élip bérip, ibadetxanining eng égiz jayigha turghuzup uninggha:  
\v 6 — Xudaning Oghli bolsang, özüngni peske tashlap baqqin! Chünki \add Tewratta\add*: «\add Xuda\add* Öz perishtilirige séning heqqingde emr qilidu»; we «putungning tashqa urulup ketmesliki üchün, ular séni qollirida kötürüp yüridu» dep pütülgen — dédi.\f □ \fr 4:6 \ft \+bd «Xuda Öz perishtilirige séning heqqingde emr qilidu»; we «putungning tashqa urulup ketmesliki üchün, ular séni qollirida kötürüp yüridu»\+bd* — «Zeb.» 91:11, 12. Sheytanning bu ayetni ishletkini toghruluq «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 4:6 \xt Zeb. 91:11,12\x*   
\m
\v 7 Eysa uninggha: «Tewratta yene, «Perwerdigar Xudayingni sinighuchi bolma!» depmu pütülgen — dédi.\f □ \fr 4:7 \ft \+bd «Perwerdigar Xudayingni sinighuchi bolma!»\+bd* — «Qan.» 6:16.\f*  \x + \xo 4:7 \xt Qan. 6:16. \x*   
\m
\v 8 Andin, Iblis uni nahayiti égiz bir taghqa chiqirip, uninggha dunyadiki barliq padishahliqlarni sherepliri bilen körsitip:   
\m
\v 9 Yerge yiqilip manga ibadet qilsang, bularning hemmisini sanga bériwétimen, — dédi.   
\m
\v 10 Andin Eysa uninggha: — Yoqal, Sheytan! Chünki \add Tewratta\add*: «Perwerdigar Xudayingghila ibadet qil, peqet Uningla ibadet-xizmitide bol!» dep pütülgen, — dédi.\f □ \fr 4:10 \ft \+bd «Perwerdigar Xudayingghila ibadet qil, peqet Uningla ibadet-xizmitide bol!»\+bd* — «Qan.» 6:13.\f*  \x + \xo 4:10 \xt Qan. 6:13; 10:20. \x*   
\m
\v 11 Buning bilen Iblis uni tashlap kétip qaldi, we mana, perishtiler kélip uning xizmitide boldi.\f □ \fr 4:11 \ft \+bd «Buning bilen Iblis uni tashlap kétip qaldi, we mana, perishtiler kélip uning xizmitide boldi»\+bd* — Reb Eysa uchrighan sinaqlar üstide «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysa telim bérishni bashlaydu  
\r Mar. 1:14-15; Luqa 4:14-15  
\m
\v 12 Emdi \add Eysa\add* Yehyaning tutqun qilin’ghanliqini anglap, Galiliyege yol aldi. \x + \xo 4:12 \xt Mar. 1:14; Luqa 4:14,16,31; Yuh. 4:43. \x*  
\v 13 U Nasaret yézisini tashlap, Zebulun we Naftali rayonidiki \add Galiliye\add* déngizi boyidiki Kepernahum shehirige kélip orunlashti. \f □ \fr 4:13 \ft \+bd «U... Naftali rayonidiki Galiliye déngizi boyidiki Kepernahum shehirige kélip orunlashti»\+bd* — «Galiliye déngizi» aqar suluq yoghan bir köl.\f*  
\v 14 Shundaq qilip, Yeshaya peyghember arqiliq éytilghan shu bésharet emelge ashuruldi, démek: —   
\m
\v 15 «Zebulun zémini we Naftali zémini,  
\m Iordan deryasining nériqi teripidiki «déngiz yoli» boyida, «Yat ellerning makani» bolghan Galiliyede, \f □ \fr 4:15 \ft \+bd «Iordan deryasining nériqi teripidiki «déngiz yoli» boyida...»\+bd* — «déngiz yoli» «Galiliye déngizi»ning gherbiy yerlirini körsitidu. \+bd ««Yat ellerning makani» bolghan Galiliyede...»\+bd* — Asuriye impériyesi tajawuz qilghandin kéyin, Naftali, Zebulun we bashqa Israil qebililirining köp qisimliri sürgün qilindi. Bir qisim kembeghel, namrat, qabiliyetsiz kishiler qaldi. Asuriye padishahi bashqa yat millet-xelqlerni élip kélip shu yerge, bolupmu Galiliyege olturaqlashturdi. Mushu kishiler qépqalghan namrat Israillar bilen ariliship yürüp, özara assimiliyatsiye qilin’ghachqa, Galiliye Yehudiylar teripidin ««yat ellikler» (Yehudiy emesler)ning makani Galiliye» dep kemsitilip atalghan.\f*  \x + \xo 4:15 \xt Yesh. 8:23; 9:1. \x*   
\m
\v 16 Qarangghuluqta yashighan xelq parlaq bir nurni kördi;  
\m Yeni ölüm kölenggisining yurtida olturghuchilargha,  
\m Del ularning üstige nur chüshti».\f □ \fr 4:16 \ft \+bd «Qarangghuluqta yashighan xelq parlaq bir nurni kördi; yeni ölüm kölenggisining yurtida olturghuchilargha, del ularning üstige nur chüshti»\+bd* — Tewrat «Yesh.» 9:1-2. Bésharette mushu nur del shu kemsiltilgen yerdikilerge chéchilidu, déylidu.\f*  \x + \xo 4:16 \xt Yesh. 9:1, 2.\x*   
\m
\v 17 Shu waqittin bashlap, Eysa: «Towa qilinglar! Chünki ersh padishahliqi yéqinliship qaldi!» — dep jar qilishqa bashlidi.\x + \xo 4:17 \xt Mar. 1:15. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning muxlis chaqirishi  
\r Mar. 1:16-20; Luqa 5:1-11  
\m
\v 18 \add Bir küni\add*, u Galiliye déngizi boyida kétiwétip, ikki aka-uka, yeni Pétrus depmu atilghan Simon isimlik bir kishini we uning inisi Andiriyasni kördi. Ular béliqchi bolup, déngizgha tor tashlawatatti; \x + \xo 4:18 \xt Mar. 1:16. \x*  
\v 19 u ulargha:  
\m — Méning keynimdin ménginglar — Men silerni adem tutquchi béliqchi qilimen! — dédi. \f □ \fr 4:19 \ft \+bd «Men silerni adem tutquchi béliqchi qilimen!»\+bd* — «ademni tutquchi» dégen ibaride «tutush» ziyan yetküzüsh yaki ulardin paydilinish üchün emes, belki ularni Sheytanning ilkidin élip qutquzushni körsitidu.\f*  
\v 20 Ular shuan béliq torlirini tashlap, uninggha egiship mangdi.   
\m
\v 21 U shu yerdin ötüp, ikkinchi bir aka-ukini, yeni Zebediyning oghulliri Yaqup we inisi Yuhannani kördi. Bu ikkisi kémide atisi Zebediy bilen torlirini ongshawatatti. U ularnimu chaqirdi.  
\v 22 Ular derhal kémini atisi bilen qaldurup uninggha egiship mangdi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Galiliyede telim bérishi  
\r Luqa 6:17-19  
\m
\v 23 We Eysa Galiliyening hemme yérini kézip, ularning sinagoglirida telim bérip, Xudaning padishahliqining xush xewirini jakarlaytti, xelq arisida herxil késellerni we ajiz-méyiplarni saqaytti. \f □ \fr 4:23 \ft \+bd «Eysa... ularning sinagoglirida telim bérip,...»\+bd* — «sinagoglar» Yehudiy xelqining ibadet qilish, Tewratni oqush we wez-telim anglashqa yighilidighan ammiwiy öyliri yaki zalliri.\f*  
\v 24 U toghruluq xewer pütkül Suriye ölkisige tarqaldi; u yerdiki xalayiq herxil bimarlarni, yeni hertürlük késeller we aghriq-silaqlarni hemde jin chaplashqanlarni, tutqaqliq we palech késilige giriptar bolghanlarni uning aldigha élip kélishti; we u ularni saqaytti. \f □ \fr 4:24 \ft \+bd «tutqaqliq... késilige giriptar bolghanlar»\+bd* — grék tilida «ay urghanlar» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  
\v 25 Galiliye, «on sheher» rayoni, Yérusalém, Yehudiye we Iordan deryasining u qétidin kelgen top-top ademler uninggha egiship mangdi.   
\b  
\b  
\m  
\c 5
\s1 Heqiqiy bext-beriket  
\r Luqa 6:20-23  
\m
\v 1 Mushu top-top ademlerni körüp u bir taghqa chiqti; u u yerde olturghinida, muxlisliri uning yénigha keldi.  
\v 2 U aghzini échip ulargha telim bérishke bashlidi: —   
\b  
\m
\v 3 Mubarek, rohta namrat bolghanlar!  
\m Chünki ersh padishahliqi ulargha tewedur.\f □ \fr 5:3 \ft \+bd «rohta namrat bolghanlar»\+bd* — belkim özining Xudagha qet’iy mohtajliqini tonup yetkenler. Bashqa birxil terjimisi: «Mubarek, rohta tilemchi bolghanlar!». Grék tilida «namrat» dégen söz «tilemchi» dégen menini öz ichige alidu (mesilen, «Luqa» 16:20, 22de). 
\fp  Bu ayetlerde «mubarek» dégen söz (Xuda teripidin) «bextlik, beriketlik qilin’ghan» dégen menide ishlitilidu.\f*  \x + \xo 5:3 \xt Yesh. 57:15; 66:2; Luqa 6:20. \x*   
\m
\v 4 Mubarek, pighan chekkenler!  
\m Chünki ular teselli tapidu.\f □ \fr 5:4 \ft \+bd «pighan chekkenler»\+bd* — belkim öz gunahliri we Xudagha tayanmighanliqi üchün pighan chékishni körsitidu.\f*  \x + \xo 5:4 \xt Yesh. 61:2; 66:10,13; Luqa 6:21. \x*   
\m
\v 5 Mubarek, yawash-möminler!  
\m Chünki ular yer yüzige mirasxordur.\x + \xo 5:5 \xt Zeb. 37:11. \x*   
\m
\v 6 Mubarek, heqqaniyliqqa ach we teshnalar!  
\m Chünki ular toluq toyunidu.\x + \xo 5:6 \xt Yesh. 55:1. \x*   
\m
\v 7 Mubarek, rehimdillar!  
\m Chünki ular rehim köridu.   
\m
\v 8 Mubarek, qelbi pak bolghanlar!  
\m Chünki ular Xudani köridu.\x + \xo 5:8 \xt Zeb. 15:1-2; 24:4; Ibr. 12:14. \x*   
\m
\v 9 Mubarek, tinchliq terepdarliri!  
\m Chünki ular Xudaning perzentliri dep atilidu.\f □ \fr 5:9 \ft \+bd «tinchliq terepdarliri»\+bd* — grék tilida: «sulhi qilghuchilar».\f*   
\m
\v 10 Mubarek, heqqaniyliq yolida ziyankeshlikke uchrighanlar! Chünki ersh padishahliqi ulargha tewedur.\x + \xo 5:10 \xt 2Kor. 4:10; 2Tim. 2:12; 1Pét. 3:14. \x*   
\m
\v 11 Mubarek, men üchün bashqilarning haqaret, ziyankeshlik we hertürlük töhmitige uchrisanglar; \x + \xo 5:11 \xt 1Pét. 4:14. \x*  
\v 12 shad-xuram bolup yayranglar! Chünki ershlerde katta in’am siler üchün saqlanmaqta; chünki silerdin ilgiriki peyghemberlergimu ular mushundaq ziyankeshliklerni qilghan. \x + \xo 5:12 \xt Luqa 6:23. \x*   
\b  
\m  
\s1 Muxlislar «tuz»luq rolini yoqatmasliqi kérek  
\r Mar. 9:50; Luqa 14:34-35  
\m
\v 13 Siler yer yüzidiki tuzdursiler. Halbuki, eger tuz öz temini yoqatsa, uninggha qaytidin tuz temini qandaqmu kirgüzgili bolidu? U chaghda, u héchnémige yarimas bolup, tashlinip kishilerning ayighi astida dessilishtin bashqa héch ishqa yarimaydu.\f □ \fr 5:13 \ft \+bd «siler yer yüzidiki tuzdursiler»\+bd* — tuz — (1) tem béridu; (2) chirip kétishtin tosidu; (3) zexim-yarilarni saqaytidu. Muxlislarning bu dunyagha bolghan roli buninggha oxshap kétishi kérek.\f*  \x + \xo 5:13 \xt Mar. 9:50; Luqa 14:34. \x*   
\m
\v 14 Siler dunyaning nuridursiler. Tagh üstige sélin’ghan sheher yoshurunalmaydu.  
\v 15 Héchkim chiraghni yéqip qoyup, üstige séwetni kömtürüp qoymas, belki chiraghdanning üstige qoyidu; buning bilen, u öy ichidiki hemme ademlerge yoruqluq béridu. \f □ \fr 5:15 \ft \+bd «héchkim chiraghni yéqip qoyup, üstige séwetni kömtürüp qoymas...»\+bd* — «séwet» grék tilida «ölchigüchi séwet».\f*  \x + \xo 5:15 \xt Mar. 4:21; Luqa 8:16; 11:33. \x*  
\v 16 Shu teriqide, siler nurunglarni insanlar aldida shundaq chaqnitinglarki, ular yaxshi emelliringlarni körüp, ershtiki atanglarni ulughlisun.\x + \xo 5:16 \xt 1Pét. 2:12. \x*   
\b  
\m  
\s1 Tewrat qanuni heqqide  
\m
\v 17 Méni Tewrat qanunini yaki peyghemberlerning yazghanlirini bikar qilghili keldi, dep oylap qalmanglar. Men ularni bikar qilghili emes, belki emelge ashurghili keldim.  
\v 18 Chünki men silerge shuni berheq éytip qoyayki, asman-zémin yoqimighuche, uningda pütülgenler emelge ashurulmighuche Tewrattiki «yod» bir herp, hetta birer chékitmu bikar qilinmaydu. \f □ \fr 5:18 \ft \+bd «uningda \+bd*\+bdit , yeni Tewrat qanunida\+bdit* pütülgenler emelge ashurulmighuche Tewrattiki «yod» bir herp... bikar qilinmaydu» — «yod» bolsa ibraniy tilida: «i» («yod», y) — eng kichik herp hésablinidu.\f*  \x + \xo 5:18 \xt Luqa 16:17. \x*  
\v 19 Shu sewebtin, Tewrat qanunining eqidilirige, hetta uning eng kichikliridin birini bikar qilip, we bashqilargha shundaq qilishni ögitidighan herkim ersh padishahliqida eng kichik hésablinidu. Emma eksiche, Tewrat qanuni eqidilirige emel qilghanlar we bashqilargha shundaq qilishni ögetküchiler bolsa ersh padishahliqida ulugh hésablinidu. \f □ \fr 5:19 \ft \+bd «uning eng kichikliridin birini bikar qilip...»\+bd* — yaki «uning eng kichikliridin birini xilapliq qilip...» — Grék tilidiki péil belkim «bikar qilip» we «xilapliq qilip» dégen ikki menini öz ichige alidu.\f*  \x + \xo 5:19 \xt Yaq. 2:10. \x*  
\v 20 Chünki men silerge shuni éytip qoyayki, heqqaniyliqinglar Tewrat ustazliri we Perisiylerningkidin ashmisa, ersh padishahliqigha héchqachan kirelmeysiler.\f □ \fr 5:20 \ft \+bd «Tewrat ustazliri we Perisiyler...»\+bd* — «Perisiyler» Yehudiylarning diniy en’eniliride eng ching turidighan qattiq teleplik étiqad éqimi idi.\f*   
\b  
\m  
\s1 Ghezeplinish heqqide  
\m
\v 21 Burunqilargha «Qatilliq qilma, qatilliq qilghan herqandaq adem soraqqa tartilidu» dep buyrulghanliqini anglighansiler. \x + \xo 5:21 \xt Mis. 20:13; Qan. 5:17. \x*  
\v 22 Biraq men özüm shuni silerge éytip qoyayki, öz qérindishigha bikardin-bikar achchiqlan’ghanlarning herbirimu soraqqa tartilidu. Öz qérindishini «exmeq» dep tillighan herkim aliy kéngeshmide soraqqa tartilidu; emma qérindashlirini «telwe» dep haqaretligen herkim dozaxning otigha layiq bolidu. \f □ \fr 5:22 \ft \+bd «Öz qérindishigha bikardin-bikar achchiqlan’ghanlar...»\+bd* — bezi kona köchürmilerde: «bikardin-bikar» dégen sözler tépilmaydu. \+bd «... aliy kéngeshmide soraqqa tartilidu»\+bd* — «aliy kéngeshme» Yehudiylarning eng yuqiri soti bolup, «sanhédrin» dep atilatti. Beziler bu söz ershtiki sotni körsitidu, dep qaraydu; bizmu bu pikirge mayilmiz.\f*  
\v 23 Shuning üchün, sen qurban’gah aldigha kélip \add Xudagha\add* hediye atimaqchi bolghiningda, qérindishingning séningdin aghrin’ghan yéri barliqi yadinggha kelse,  
\v 24 hediyengni qurban’gah aldigha qoyup turup, awwal qérindishing bilen yarishiwal, andin kélip hediyengni ata.   
\m
\v 25 Eger üstüngdin dewa qilmaqchi bolghan birsi bolsa, uning bilen birge yolda bolghiningda uning bilen tézdin yariship, dost bolghin. Bolmisa, u séni soraqchigha, soraqchi bolsa gundipaygha tapshuridu, sen zindan’gha solitiwétilisen. \f □ \fr 5:25 \ft \+bd «...üstüngdin dewa qilmaqchi bolghan birsi bolsa, uning bilen birge yolda bolghiningda uning bilen tézdin yariship, dost bolghin»\+bd* — «uning bilen birge yolda bolghiningda» dégen söz belkim sotqa qarap mangghan yolda, yeni sotqa chüshüshtin burun bolghan «yarishish pursiti»ni körsitidu. «Luqa» 12:58ni körüng.\f*  \x + \xo 5:25 \xt Luqa 12:58; Ef. 4:26. \x*  
\v 26 Men sanga shuni berheq éytip qoyayki, \add qerzingning\add* eng axirqi bir tiyininimu qoymay tölimigüche, shu yerdin chiqalmaysen.\f □ \fr 5:26 \ft \+bd «qerzingning eng axirqi bir tiyini»\+bd* — «bir tiyin» grék tilida «bir kodrans». Bu pulning eng kichik birliki, shu dewrdiki bir ishchining künlük heqqi bolghan «dinarius»ning 1/64 qismi idi.\f*   
\b  
\m  
\s1 Zinaxorluq heqqide  
\m
\v 27 Siler «Zina qilmanglar» dep buyrulghanliqini anglighansiler. \x + \xo 5:27 \xt Mis. 20:14; Qan. 5:18. \x*  
\v 28 Biraq men özüm shuni silerge éytip qoyayki, birer ayalgha shehwaniy niyet bilen qarighan kishi könglide u ayal bilen alliqachan zina qilghan bolidu. \x + \xo 5:28 \xt Ayup 31:1; Zeb. 119:37. \x*  
\v 29 Eger emdi ong közüng séni gunahqa azdursa, uni oyup tashliwet. Chünki pütün bediningning dozaxqa tashlan’ghinidin köre, bediningdiki bir ezaying yoq qilin’ghini köp ewzel. \x + \xo 5:29 \xt Mat. 18:8; Mar. 9:43. \x*  
\v 30 Eger ong qolung séni gunahqa azdursa, uni késip tashliwet. Chünki pütün bediningning dozaxqa tashlan’ghinidin köre, bediningdiki bir ezaying yoq qilin’ghini köp ewzel.   
\b  
\m  
\s1 Talaq qilish heqqide  
\r Mat. 19:9; Mar. 10:11-12; Luqa 16:18  
\m
\v 31 Yene: — «Kimdikim ayalini talaq qilsa, uninggha talaq xétini bersun» depmu buyrulghan. \f □ \fr 5:31 \ft \+bd «Kimdikim ayalini talaq qilsa, uninggha talaq xétini bersun»\+bd* — «Qan.» 24:1.\f*  \x + \xo 5:31 \xt Chöl. 30:2; Qan. 23:20-22; 24:1. \x*  
\v 32 Biraq men özüm shuni silerge éytip qoyayki, kimdikim öz ayalining buzuqluq qilmishidin bashqa \add herqandaq ishni bahane qilip\add* uni talaq qilsa, emdi uni zinagha tutup bergen bolidu; talaq qilin’ghan ayalni emrige alghan kishimu zina qilghan bolidu. \f □ \fr 5:32 \ft \+bd «Kimdikim öz ayalining buzuqluq qilmishidin bashqa herqandaq ishni bahane qilip uni talaq qilsa, emdi uni zinagha tutup bergen bolidu»\+bd* — ayal kishi Mesih éytqan bu ehwalgha chüshse (démek, éri buzuqluq qilghan bolsa), undaqta u talaq qilin’ghan bolsa, bashqa bir erge tegse bolidu. Shu waqitlarda talaq qilin’ghan xotun ersiz qalsa, ehwali nahayiti qiyin bolidu, elwette.\f*  \x + \xo 5:32 \xt Mat. 19:7; Mar. 10:4,11; Luqa 16:18; 1Kor. 7:10. \x*   
\b  
\m  
\s1 Qesem qilish heqqide  
\m
\v 33 Siler yene burunqilargha «Qesimingdin yanma, Perwerdigargha qilghan qesimingge emel qil» dep buyrulghanliqini anglighansiler. \x + \xo 5:33 \xt Mis. 20:7; Law. 19:12; Qan. 5:11; 23:22 \x*  
\v 34 Biraq men özüm shuni silerge éytip qoyayki, qet’iy qesem qilmanglar; ershni tilgha élip qesem qilmanglar, chünki ersh Xudaning textidur; \x + \xo 5:34 \xt Yesh. 66:1; Yaq. 5:12. \x*  
\v 35 yaki yerni tilgha élip qesem qilmanglar, chünki yer yüzi Xudaning textiperidur. Yérusalémni tilgha élipmu qesem qilmanglar, chünki u yer ulugh padishahning shehiridur. \x + \xo 5:35 \xt Zeb. 48:2; Yesh. 66:1. \x*  
\v 36 Hetta öz béshinglarni tilgha élipmu qesem qilmanglar, chünki silerning chéchinglarning bir télinimu aq yaki qara rengge özgertish qolunglardin kelmeydu.  
\v 37 Peqet dégininglar «Bolidu», «bolidu», yaki «Yaq, yaq, bolmaydu» bolsun. Buningdin ziyadisi rezil bolghuchidin kélidu.\f □ \fr 5:37 \ft \+bd «Buningdin ziyadisi rezil bolghuchidin kélidu»\+bd* — «rezil bolghuchi» Sheytanni közritidu. Bashqa birxil terjimisi: «rezilliktin kélidu».\f*   
\b  
\m  
\s1 Intiqam heqqide  
\r Luqa 6:29-30  
\m
\v 38 Siler «Közge köz, chishqa chish» dep buyrulghinini anglighansiler. \f □ \fr 5:38 \ft \+bd «Közge köz, chishqa chish»\+bd* — uyghur tilidiki maqal bolsa: «Qan’gha qan, jan’gha jan». Sottiki adaletlik hökümlerni körsitidighan bu sözler Tewrat, «Mis.» 21:24, «Law.» 24:20de tépilidu.\f*  \x + \xo 5:38 \xt Mis. 21:24; Law. 24:20; Qan. 19:21. \x*  
\v 39 Biraq men özüm shuni silerge éytip qoyayki, eski bilen teng bolmanglar. Kimdekim ong mengzingge ursa, sol mengzingnimu tutup ber; \x + \xo 5:39 \xt Pend. 24:29; Luqa 6:29; Rim. 12:17; 1Kor. 6:7; 1Tés. 5:15; 1Pét. 3:9. \x*  
\v 40 we birsi üstüngdin dewa qilip, könglikingni almaqchi bolsa, chapiningnimu ber.  
\v 41 Birsi sanga \add yük-taqini yüdküzüp\add* ming qedem yol yürüshke zorlisa, uning bilen ikki ming qedem mang. \f □ \fr 5:41 \ft \+bd «Birsi sanga yük-taqini yüdküzüp ming qedem yol yürüshke zorlisa...»\+bd* — «ming qedem» grék tilida: «bir miliyon», yeni texminen 1.5 kilométr. \+bd «birsi sanga yük-taqini yüdküzüp ming qedem yol yürüshke zorlisa, uning bilen ikki ming qedem mang»\+bd* — shu waqitlarda Rim impériyesidiki eskerlerning addiy puqralarni öz yük-taqlirini kötürüp bérishke zorlash hoquqi bar idi.\f*  
\v 42 Birsi sendin tilise, uninggha ber. Birsi sendin ötne-yérim qilmaqchi bolsa, uninggha boynungni tolghima.\f □ \fr 5:42 \ft \+bd «Birsi sendin tilise, uninggha ber»\+bd* — Mesih tiligenlerge némini bérish, némini bermeslik toghrisida söz qilmighan; peqet könglimizde «bérish pozitsiyisi»ni saqlishimiz kérek. Del tiligen nersini bérishimiz natayin («Ros.» 3:6ni körüng).\f*  \x + \xo 5:42 \xt Qan. 15:8; Luqa 6:35. \x*   
\b  
\m  
\s1 Düshmenlerge méhir-muhebbet körsitish heqqide  
\r Luqa 6:27-28; 32-36  
\m
\v 43 Siler «Qoshnangni söygin, düshminingge nepretlen» dep éytilghanni anglighan. \f □ \fr 5:43 \ft \+bd «Qoshnangni söygin»\+bd* — «Law.» 18:18. \+bd «düshminingge nepretlen»\+bd* — ikkinchi söz Tewrattin emes, belki Yehudiy ustazlarning yazmiliridin élinip, ularning en’eniwi közqarishini eks ettüridu.\f*  \x + \xo 5:43 \xt Law. 19:18. \x*  
\v 44 Biraq men özüm shuni silerge éytip qoyayki, silerge düshmenlik bolghanlargha méhir-muhebbet körsitinglar, silerdin nepretlen’genlerge yaxshiliq qilinglar, silerge ziyankeshlik qilghanlargha dua qilinglar. \f □ \fr 5:44 \ft \+bd «silerge ziyankeshlik qilghanlargha dua qilinglar....»\+bd* — bezi kona köchürmilerde toluq ayet: «...silerge düshmenlik bolghanlargha méhir-muhebbet körsitinglar, silerni qarghighanlargha bext tilenglar, silerdin nepretlen’genlerge yaxshiliq qilinglar, silerge haqaret we ziyankeshlik qilghanlargha dua qilinglar» déyilidu. «Luqa» 6:27-28nimu körüng.\f*  \x + \xo 5:44 \xt Luqa 6:27; 23:34; Ros. 7:60; Rim. 12:20; 1Kor. 4:13; 1Pét. 2:23. \x*  
\v 45 Shundaq qilghanda, ershtiki Atanglarning perzentliridin bolisiler. Chünki U quyashining nurini yaxshilarghimu we yamanlarghimu chüshüridu, yamghurnimu heqqaniylarghimu, heqqaniyetsizlergimu yaghduridu. \f □ \fr 5:45 \ft \+bd «Shundaq qilghanda, ershtiki Atanglarning perzentliridin bolisiler»\+bd* — tekitlen’gen ish belki Xudaning heqiqiy xaraktérini bashqilargha bildürüsh, Uninggha oxshash bolush.\f*  
\v 46 Eger siler özünglargha muhebbet körsetkenlergila méhir-muhebbet körsetsenglar, buning qandaqmu in’amgha érishküchiliki bolsun? Hetta bajgirlarmu shundaq qiliwatmamdu? \f □ \fr 5:46 \ft \+bd «Hetta bajgirlarmu shundaq qiliwatmamdu?»\+bd* — bajgirlar intayin insapsiz, peskesh ademler dep hésablinatti.\f*  \x + \xo 5:46 \xt Luqa 6:32. \x*  
\v 47 Eger siler peqet qérindashliringlar bilenla salam-sehet qilishsanglar, buning néme peziliti bar? Hetta yat elliklermu shundaq qilidighu! \f □ \fr 5:47 \ft \+bd «Hetta yat elliklermu shundaq qilidighu!»\+bd* — «yat ellikler»ning köpinchisi shu waqitta butperesler, kapirlar idi, elwette.\f*  
\v 48 Shunga, ershtiki Atanglar mukemmel bolghinidek, silermu mukemmel bolunglar.\f □ \fr 5:48 \ft \+bd «...Atanglar mukemmel bolghinidek, silermu mukemmel bolunglar»\+bd* — yaki «... Atanglar mukemmel bolghinidek, siler mukemmel bolisiler».\f*  \x + \xo 5:48 \xt Yar. 17:1\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 6
\s1 Xeyr-saxawet heqqide  
\m
\v 1 Hézi bolunglarki, xeyr-saxawetlik ishliringlarni bashqilarning aldida köz-köz qilmanglar. Bundaq qilsanglar, ershtiki Atanglarning in’amigha érishelmeysiler.\f □ \fr 6:1 \ft \+bd «xeyr-saxawetlik ishliringlarni bashqilarning aldida köz-köz qilmanglar»\+bd* — yaki «qilghan yaxshi ishliringlarni bashqilarning aldida köz-köz qilmanglar».\f*   
\m
\v 2 Shunga xeyr-saxawet qilghiningda, dawrang salma. Saxtipezlerla sinagoglarda we kochilarda ademlerning maxtishigha érishish üchün shundaq qilidu. Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, ular közligen in’amigha érishken bolidu.\f □ \fr 6:2 \ft \+bd «Shunga xeyr-saxawet qilghiningda, dawrang salma»\+bd* — grék tilida «shunga xeyr-saxawet qilghiningda, öz aldingda kanay chalghuzma».\f*  \x + \xo 6:2 \xt Rim. 12:8. \x*  
\v 3 Lékin sen, xeyr-saxawet qilghiningda ong qolungning néme qiliwatqinini sol qolung bilmisun.  
\v 4 Shuning bilen xeyr-saxawiting yoshurun bolidu we yoshurun ishlarni körgüchi Atang sanga buni qayturidu.\x + \xo 6:4 \xt Luqa 14:14. \x*   
\b  
\m  
\s1 Dua heqqide  
\r Luqa 11:2-4  
\m
\v 5 Dua qilghan waqtingda, saxtipezlerdek bolma; chünki ular bashqilargha köz-köz qilish üchün sinagoglar yaki töt kocha éghizida turuwélip dua qilishqa amraqtur. Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, ular közligen in’amigha érishken bolidu.   
\m
\v 6 Lékin sen bolsang, dua qilghan waqtingda, ichkiri öyge kirip, ishikni yépip, yoshurun turghuchi Atanggha dua qilinglar; we yoshurun körgüchi Atang buni sanga qayturidu.\x + \xo 6:6 \xt 2Pad. 4:33; Ros. 10:4. \x*   
\m
\v 7 Dua-tilawet qilghanda, \add butperes\add* yat elliklerdikidek quruq geplerni tekrarlawermenglar. Chünki ular dégenlirimiz köp bolsa \add Xuda\add* tiliginimizni choqum ijabet qilidu, dep oylaydu.\x + \xo 6:7 \xt 1Pad. 18:28; Yesh. 1:15. \x*  
\v 8 Shunga, siler ularni dorimanglar. Chünki Atanglar silerning éhtiyajinglarni siler tilimestin burunla bilidu.  
\v 9 Shuning üchün, mundaq dua qilinglar: —  
\b  
\m «I asmanlarda turghuchi Atimiz,  
\m Séning naming muqeddes dep ulughlan’ghay.\x + \xo 6:9 \xt Luqa 11:2. \x*   
\m
\v 10 Padishahliqing kelgey,  
\m Iradeng ershte ada qilin’ghandek yer yüzidimu ada qilin’ghay.   
\m
\v 11 Bügünki nénimizni bügün bizge bergeysen.   
\m
\v 12 Bizge qerzdar bolghanlarni kechürginimizdek,  
\m Senmu qerzlirimizni kechürgeysen.\f □ \fr 6:12 \ft \+bd «Bizge qerzdar bolghanlarni kechürginimizdek, senmu qerzlirimizni kechürgeysen»\+bd* — bu ayettiki «qerz» choqum gunahlarni öz ichige alidu. 14-ayetni körüng.\f*   
\m
\v 13 Bizni azdurulushlargha uchratquzmighaysen,  
\m Belki bizni rezil bolghuchidin qutuldurghaysen».\f □ \fr 6:13 \ft \+bd «..belki bizni rezil bolghuchidin qutuldurghaysen»\+bd* — démek, Sheytandin qutquzush. Bashqa birxil terjimisi: «yamanliqtin», «rezilliktin». \+bd «..belki bizni rezil bolghuchidin qutuldurghaysen...»\+bd* — bezi grékche nusxilarda bu ayetning axirigha kélip: «Chünki, padishahliq, hoquq we ulughluq Sanga mensup, amin» dégen ibariler qoshulghan.\f*  \x + \xo 6:13 \xt Mat. 13:19. \x*   
\b  
\m
\v 14 Chünki siler bashqilarning gunah-sewenliklirini kechürsenglar, ershtiki Atanglarmu silerni kechüridu. \x + \xo 6:14 \xt Mar. 11:25; Kol. 3:13. \x*  
\v 15 Biraq bashqilarning gunah-sewenliklirini kechürmisengler, ershtiki Atanglarmu gunah-sewenlikliringlarni kechürmeydu.\x + \xo 6:15 \xt Mat. 18:35; Yaq. 2:13. \x*   
\b  
\m  
\s1 Roza tutush heqqide  
\m
\v 16 Roza tutqan waqtinglarda, saxtipezlerdek tatirangghu qiyapetke kiriwalmanglar. Ular roza tutqinini köz-köz qilish üchün chiraylirini solghun qiyapette körsitidu. Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, ular közligen in’amigha érishken bolidu. \x + \xo 6:16 \xt Yesh. 58:3; Mat. 9:14; Mar. 2:18; Luqa 5:33. \x*  
\v 17 Emdi sen, roza tutqiningda, chachliringni maylap, yüzüngni yuyup yür.  
\v 18 Shu chaghda, roza tutqining insanlargha emes, belki peqet yoshurun turghuchi Atangghila körünidu; we yoshurun körgüchi Atang uni sanga qayturidu.   
\b  
\m  
\s1 Bayliq heqqide  
\r Luqa 12:33-34; 11:34-36; 16:13  
\m
\v 19 Yer yüzide özünglargha bayliqlarni toplimanglar. Chünki bu yerde ya küye yep kétidu, ya dat basidu yaki oghrilar tam téship oghrilap kétidu. \x + \xo 6:19 \xt Pend. 23:4; Ibr. 13:5; Yaq. 5:1. \x*  
\v 20 Eksiche, ershte özünglargha bayliqlar toplanglar. U yerde küye yémeydu, dat basmaydu, oghrimu tam téship oghrilimaydu. \x + \xo 6:20 \xt Luqa 12:33; 1Tim. 6:19. \x*  
\v 21 Chünki bayliqing qeyerde bolsa, qelbingmu shu yerde bolidu.   
\m
\v 22 Tenning chirighi közdur. Shunga eger közüng sap bolsa, pütün wujudung yorutulidu. \f □ \fr 6:22 \ft \+bd «eger közüng sap bolsa...»\+bd* — grék tilida «sap» dégen sözning ikki menisi bar: (1) «bir, bölünmes, birleshken, saq»; (2) «séxiy». Démek, shundaq bolghanda «sap» dégen sözning toluq menisi «Közüng Xudaghila qarisa...» hemde «Sen özüng séxiy bolsang...» dégen bolidu.\f*  \x + \xo 6:22 \xt Luqa 11:34. \x*  
\v 23 Lékin eger közüng yaman bolsa pütün wujudung qarangghu bolidu. Eger wujudungdiki «yoruqluq» emeliyette qarangghuluq bolsa, u qarangghuluq némidégen qorqunchluq-he!\f □ \fr 6:23 \ft \+bd «eger közüng yaman bolsa...»\+bd* — «yaman» mushu yerde hem «rezil» hem «saq emes, ajiz, késel» dégen ikki menini bildüridu.\f*   
\m
\v 24 Héchkim \add birla waqitta\add* ikki xojayinning qulluqida bolmaydu. Chünki u yaki buni yaman körüp, uni yaxshi köridu; yaki buninggha baghlinip, uninggha étibarsiz qaraydu. \add shuninggha oxshash\add*, silerning hem Xudaning, hem mal-dunyaning qulluqida bolushunglar mumkin emes.\f □ \fr 6:24 \ft \+bd «silerning hem Xudaning, hem mal-dunyaning qulluqida bolushunglar mumkin emes»\+bd* — «mal-dunya» grék tilida «mammon» déyilidu.\f*  \x + \xo 6:24 \xt Luqa 16:13. \x*   
\m
\v 25 Shunga men silerge shuni éytip qoyayki, hayatinglargha kéreklik yémek-ichmek yaki uchanglargha kiyidighan kiyim-kéchekning ghémini qilmanglar. Hayatliq ozuqtin, ten kiyim-kéchektin eziz emesmu? \x + \xo 6:25 \xt Zeb. 37:5; 55:22; Luqa 12:22; Fil. 4:6; 1Tim. 6:8; 1Pét. 5:7. \x*  
\v 26 Asmandiki uchar-qanatlargha qaranglar! Ular térimaydu, ormaydu, ambarlargha yighmaydu, lékin ershtiki Atanglar ularnimu ozuqlanduridu. Siler ashu qushlardin köp eziz emesmu? \x + \xo 6:26 \xt Ayup 38:41; Zeb. 147:9. \x*  
\v 27 Aranglarda qaysinglar ghem-qayghu bilen ömrünglarni birer saet uzartalaysiler?\f □ \fr 6:27 \ft \+bd «... ömrünglarni birer saet uzartalaysiler?»\+bd* — bashqa bir terjimisi: «....boyunggha birer ghérich qoshalamdu?».\f*   
\m
\v 28 Silerning kiyim-kéchekning ghémini qilishinglarning néme hajiti?! Daladiki néluperlerning qandaq ösidighanliqigha qarap béqinglar! Ular emgekmu qilmaydu, chaq égirmeydu; \f □ \fr 6:28 \ft \+bd «Daladiki néluperler،،،»\+bd* — yaki «Daladiki yawa gül-giyahlar...».\f*  
\v 29 lékin silerge shuni éytayki, hetta Sulayman toluq shan-sherepte turghandimu uning kiyinishi niluperlerning bir gülichilikmu yoq idi. \f □ \fr 6:29 \ft \+bd «hetta Sulayman toluq shan-sherepte turghandimu uning kiyinishi niluperlerning bir gülichilikmu yoq idi»\+bd* — mushu yerde «Sulayman» ulugh padishah, Dawut padishahning oghli Sulaymanni körsitidu.\f*  
\v 30 Emdi Xuda daladiki bügün échilsa, etisi qurup ochaqqa sélinidighan ashu gül-giyahlarni shunche bézigen yerde, silerni téximu kiyindürmesmu, ey ishenchi ajizlar!  
\v 31 Shunga «néme yeymiz», «néme ichimiz», «néme kiyimiz?» dep ghem qilmanglar.  
\v 32 Chünki yat eldikiler mana shundaq hemme nersige intilidu, emma ershtiki Atanglar silerning bu hemme nersilerge mohtajliqinglarni bilidu; \f □ \fr 6:32 \ft \+bd «yat eldikiler mana shundaq hemme nersige intilidu...»\+bd* — «yat eldikiler» Yehudiy emes butperesler bolup, tirik Xudani bilmeytti. Muxlislar Yehudiy bolghachqa, Xudaning küch-qudritige hemde Öz xelqidin xewer alidighanliqigha ishenchi bolushi kérek idi.\f*  
\v 33 shundaq iken, hemmidin awwal Xudaning padishahliqi we heqqaniyliqigha intilinglar. U chaghda, bularning hemmisi silerge qoshulup nésip bolidu.\x + \xo 6:33 \xt 1Pad. 3:13; Zeb. 37:25; 55:22 \x*   
\m
\v 34 Shuning üchün, etining ghémini qilmanglar. Etining ghémi etige qalsun. Her künning derdi shu kün’ge tushluq bolidu.   
\b  
\b  
\m  
\c 7
\s1 Bashqilarning üstidin höküm qilmanglar  
\r Luqa 6:37-38; 41-42  
\m
\v 1 Bashqilarning üstidin höküm qilip yürmenglar. Shundaqta \add Xudaning\add* hökümige uchrimaysiler.\x + \xo 7:1 \xt Luqa 6:37; Rim. 2:1; 1Kor. 4:3, 5. \x*  
\v 2 Chünki siler bashqilar üstidin qandaq baha bilen höküm qilsanglar, \add Xudamu\add* silerning üstünglardin shundaq baha bilen höküm chiqiridu. Siler bashqilarni qandaq ölchem bilen ölchisenglar, \add Xudamu\add* silerni shundaq ölchem bilen ölcheydu.\f □ \fr 7:2 \ft \+bd «bashqilarning üstidin höküm qilip yürmenglar»\+bd* — bu 1-2-ayetler toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 7:2 \xt Mar. 4:24; Luqa 6:38. \x*  
\v 3 Emdi néme üchün buradiringning közidiki qilni körüp, öz közüngdiki limni bayqiyalmaysen?!\f □ \fr 7:3 \ft \+bd «buradiringning közidiki qilni körüp...»\+bd* — yaki «qérindishingning közidiki qilni körüp...». \+bd «...öz közüngdiki limni bayqiyalmaysen?!»\+bd* — ayetning toluq menisi: «Néme üchün buradiringning here képikidek kichik sewenlikinila körüp, özüngdiki limdek chong gunahni körmeysen» dégendek.\f*  \x + \xo 7:3 \xt Luqa 6:41, 42. \x*  
\v 4 Sen qandaqmu buradiringgha: «Qéni, közüngdiki qilni éliwétey!» déyeleysen? Chünki mana, özüngning közide lim turidu!?  
\v 5 Ey saxtipez! Awwal özüngning közidiki limni éliwet, andin éniq körüp, buradiringning közidiki qilni éliwételeysen.\x + \xo 7:5 \xt Pend. 18:17. \x*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning sözini közige ilmaydighanlar heqqide  
\m
\v 6 Muqeddes nersini itlargha bermenglar, yaki ünche-merwayitliringlarni tongguzlarning aldigha tashlap qoymanglar. Bolmisa, ular bularni putlirida dessep, andin burulup silerni talaydu.\x + \xo 7:6 \xt Pend. 9:8; 23:9. \x*   
\b  
\m  
\s1 Tilenglar, izdenglar, chékinglar  
\r Luqa 11:9-13  
\m
\v 7 Tilenglar, silerge ata qilinidu; izdenglar, tapisiler; ishikni chékinglar, échilidu.\x + \xo 7:7 \xt Mat. 21:22; Mar. 11:24; Luqa 11:9; Yuh. 14:13; 16:24; Yaq. 1:5, 6; 1Yuh. 3:22; 5:14. \x*  
\v 8 Chünki herbir tiligüchi tiliginige érishidu; izdigüchi izdiginini tapidu; ishikni chekküchilerge ishik échilidu.\x + \xo 7:8 \xt Pend. 8:17; Yer. 29:12. \x*  
\v 9 Aranglarda öz oghli nan telep qilsa, uninggha tash béridighanlar barmu?!  
\v 10 Yaki béliq telep qilsa, yilan béridighanlar barmu?  
\v 11 Emdi siler rezil turupmu öz perzentliringlargha yaxshi iltipatlarni bérishni bilgen yerde, ershtiki Atanglar Özidin tiligenlerge yaxshi nersilerni téximu iltipat qilmasmu?\x + \xo 7:11 \xt Yar. 6:5; 8:21. \x*   
\m
\v 12 Shunga her ishta bashqilarning özünglargha qandaq muamile qilishini ümid qilsanglar, silermu ulargha shundaq muamile qilinglar; chünki Tewrat qanuni we peyghemberlerning telimatliri mana shudur.\x + \xo 7:12 \xt Luqa 6:31. \x*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning padishahliqigha kiridighan derwaza tar  
\r Luqa 13:24  
\m
\v 13 Tar derwazidin kiringlar. Chünki kishini halaketke élip baridighan derwaza keng bolup, yoli kengtasha we daghdamdur, we uningdin kiridighanlar köptur. \x + \xo 7:13 \xt Luqa 13:24. \x*  
\v 14 Biraq hayatliqqa élip baridighan derwaza tar, yoli qistang bolup, uni tapalaydighanlarmu az.\x + \xo 7:14 \xt Ros. 14:22. \x*   
\b  
\m  
\s1 Ikki xil derex  
\r Luqa 6:43-44; 13:25-27  
\m
\v 15 Aldinglargha qoy térisige oriniwélip kelgen, ichi yirtquch chilböridek bolghan saxta peyghemberlerdin hoshyar bolunglar. \x + \xo 7:15 \xt Qan. 13:4; Yer. 23:16; Mat. 24:4; Rim. 16:17; Ef. 5:6; Kol. 2:8; 1Yuh. 4:1. \x*  
\v 16 Siler ularni méwiliridin tonuwalalaysiler. Tikendin üzümler, qamghaqtin enjürler alghili bolamdu?  
\v 17 Shuninggha oxshash, her yaxshi derex yaxshi méwe béridu, por derex nachar méwe béridu. \x + \xo 7:17 \xt Mat. 3:10; 12:33; Mar. 11:13; Luqa 8:8. \x*  
\v 18 Yaxshi derex nachar méwe bermeydu, por derex yaxshi méwe bermeydu.  
\v 19 Yaxshi méwe bermeydighan herbir derex késilip otqa tashlinidu.  
\v 20 Shuningdek, mushundaq kishilerni méwiliridin tonuwalalaysiler.   
\b  
\m  
\s1 Heqiqiy muxlis  
\m
\v 21 Manga «Rebbim, Rebbim» dégenlerning hemmisila ersh padishahliqigha kirelmeydu, belki ershte turghuchi Atamning iradisini ada qilghanlarla kireleydu. \x + \xo 7:21 \xt Mat. 25:11; Luqa 6:46; 13:25; Ros. 19:13; Rim. 2:13; Yaq. 1:22. \x*  
\v 22 Shu künide nurghun kishiler manga: «Rebbim, Rebbim, biz séning naming bilen wehiy-bésharetlerni yetküzduq, séning naming bilen jinlarni qoghliduq we naming bilen nurghun möjizilerni körsettuq» deydu. \f □ \fr 7:22 \ft \+bd «Shu künide nurghun kishiler manga: «Rebbim, Rebbim...» deydi»\+bd* — «shu küni» — muqeddes yazmilardiki köp yerlerde qiyamet küni peqet «shu küni» dep atilidu.\f*  \x + \xo 7:22 \xt Yer. 14:14; 27:15; Luqa 13:26. \x*  
\v 23 Halbuki, u chaghda men ulargha: «Silerni ezeldin tonumaymen. Közümdin yoqilinglar, ey itaetsizler!» dep élan qilimen.\x + \xo 7:23 \xt Zeb. 6:8; Mat. 25:12,41; Luqa 13:25,27. \x*   
\b  
\m  
\s1 Ikki xil imaret salghan kishiler  
\m
\v 24 Emdi herbiri bu sözlirimni anglap emel qilghan bolsa, u öz öyini qoram tash üstige salghan pem-parasetlik kishige oxshaydu. \x + \xo 7:24 \xt Yer. 17:8; Luqa 6:47; Rim. 2:13; Yaq. 1:25. \x*  
\v 25 Yamghur yighip, kelkün kélip, boran chiqip soqsimu, u öy örülmidi; chünki uning uli qoram tashning üstige sélin’ghan.  
\v 26 Biraq sözlirimni anglap turup, emel qilmaydighan herbiri öyini qumning üstige qurghan exmeqke oxshaydu. \x + \xo 7:26 \xt Ez. 13:11; Rim. 2:13; Yaq. 1:23. \x*  
\v 27 Yamghur yaghqanda, kelkün kelgende, boran chiqqanda shu öy örülüp ketti; uning örülüshi intayin dehshetlik boldi!   
\m
\v 28 We shundaq boldiki, Eysa bu sözlirini axirlashturghandin kéyin, bu top-top xalayiq uning telimlirige heyranuhes bolushti.  
\v 29 Chünki uning telimliri Tewrat ustazliriningkige oxshimaytti, belki tolimu nopuzluq idi.\x + \xo 7:29 \xt Mar. 1:22; 6:2; Luqa 4:32. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 8
\s1 Eysaning maxaw késilini saqaytishi  
\r Mar. 1:40-45; Luqa 5:12-16  
\m
\v 1 U taghdin chüshkende, top-top kishiler uninggha egiship mangdi.  
\v 2 We mana, maxaw késili bar bolghan bir kishi uning aldigha kélip, béshini yerge urup tizlinip:  
\m — Teqsir, eger xalisingiz, méni késilimdin pak qilalaysiz! — dédi.\f □ \fr 8:2 \ft \+bd «maxaw késili bar bolghan bir kishi»\+bd* — maxaw késili bir xil qorqunchluq, yuqumluq tére késili bolup, Tewrat qanuni boyiche Yehudiylar bu xil késelge giriptar bolghanlarni «napak» dep hésablap, ulargha tegmesliki kérek idi («Law.» 13-14-bablar). \+bd «Teqsir»\+bd* — grék tilida bu söz «kurios» dep atilidu. U aldi-keynidiki sözlerge qarap yaki «Teqsir» yaki «Reb»ni bildüridu. Mushu yerde maxaw késilige giriptar adem Eysaning kim ikenlikini téxi anche bilmigechke, «Teqsir» dep terjime qilishimiz kérek.\f*  \x + \xo 8:2 \xt Mar. 1:40; Luqa 5:12. \x*  
\v 3 Eysa uninggha qolini tegküzüp turup:  
\m — Xalaymen, pak bolghin! — déwidi, bu ademning maxaw késili shuan pak bolup saqaydi.  
\v 4 Eysa uninggha:  
\m — Hazir bu ishni héchkimge éytma, belki udul bérip kahin’gha özüngni körsitip, ularda bir guwahliq bolush üchün, Musa bu ishta emr qilghan hediye-qurbanliqni sun’ghin, — dédi.\f □ \fr 8:4 \ft \+bd «udul bérip kahin’gha özüngni körsitip, ularda bir guwahliq bolush üchün, Musa bu ishta emr qilghan hediye-qurbanliqni sun’ghin»\+bd* — Tewrat qanuni boyiche birsi maxaw késilidin saqayghan bolsa, muqeddes ibadetxanidiki mes’ul kahinning aldigha bérip özini «saq, yaki saq emes» dep tekshürtüp qurbanliq qilishi kérek idi; andin qaytidin jemiyet bilen arilishalaytti. («Law.» ,13:9, 14:11-13, «Luqa» 5:14ni körüng). Démisekmu, Mesih kelgüche bundaq murasim bir qétimmu ötküzülüp baqmighan.\f*  \x + \xo 8:4 \xt Law. 13:2; 14:2; Luqa 5:14. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning rimliq yüzbéshining chakirini saqaytishi  
\r Luqa 7:1-10; Yh. 4:43-54  
\m
\v 5 U Kepernahum shehirige barghanda, \add rimliq\add* bir yüzbéshi uning aldigha kélip, uningdin yélinip:\x + \xo 8:5 \xt Luqa 7:1. \x*   
\m
\v 6 — Teqsir, chakirim palech bolup qélip, bek azablinip öyde yatidu, — dédi.   
\m
\v 7 Men bérip uni saqaytip qoyay, — dédi Eysa.   
\m
\v 8 Yüzbéshi jawaben:  
\m — Teqsir, torusumning astigha kirishingizge layiq emesmen. Peqet bir éghizla söz qilip qoysingiz, chakirim saqiyip kétidu.\x + \xo 8:8 \xt Zeb. 107:20. \x*  
\v 9 Chünki menmu bashqa birsining hoquqi astidiki ademmen, méning qol astimda leshkerlirim bar. Birige bar désem baridu, birige kel désem, kélidu. Qulumgha bu ishni qil désem, u shu ishni qilidu, — dédi.\f □ \fr 8:9 \ft \+bd «menmu bashqa birsining hoquqi astidiki ademmen...»\+bd* — «men\+bd mu\+bd*» dégen sözge diqqet qilishimiz kérek. Démek, yüzbéshi Rim impératorining hoquqi astida turup öz hoquqi bilen eskerlirige buyruq béreleytti; Eysa alem igisining hohuqi astida turup uning hoquqi bilen alemning ishlirini buyruydighan adem idi.\f*   
\m
\v 10 Eysa bu geplerni anglap, heyran boldi. Özi bille kelgenlerge:  
\m — Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, bundaq ishenchni hetta Israillar arisidimu tapalmighanidim.  
\v 11 Silerge shuni éytayki, nurghun kishiler künchiqish we künpétishtin kélip, ersh padishahliqida Ibrahim, Ishaq we Yaquplar bilen bir dastixanda olturidu. \x + \xo 8:11 \xt Luqa 13:29. \x*  
\v 12 Lékin bu padishahliqning öz perzentliri bolsa, sirtta qarangghuluqqa tashlinip, u yerde yigha-zarlar kötüridu, chishlirini ghuchurlitidu, — dédi. \f □ \fr 8:12 \ft \+bd «künchiqish we künpétishtin kelgenler ...»\+bd* — (11-ayǝt) Yehudiy emeslerni, yeni yat elilklerni körsitidu. «Padishahliqning öz perzentliri» bolsa, esli Xudaning padishahliqigha mirasxor bolush kérek bolghan Yehudiylarning özlirini körsitidu.\f*  \x + \xo 8:12 \xt Mat. 13:42; 21:43; 22:13; 24:51; Luqa 13:28. \x*  
\v 13 Andin, Eysa yüzbéshigha:  
\m — Öyüngge qayt, ishen’giningdek sen üchün shundaq qilinidu, dédi. Héliqi chakarning késili shu peytte saqaytildi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning nurghun késellerni saqaytishi  
\r Mar. 1:29-34; Luqa 4:38-41  
\m
\v 14 Eysa Pétrusning öyige barghanda, Pétrusning qéynanisining qizip orun tutup yétip qalghinini kördi. \x + \xo 8:14 \xt Mar. 1:29; Luqa 4:38. \x*  
\v 15 U uning qolini tutiwidi, uning qizitmisi yandi. \add Ayal\add* derhal ornidin turup, Eysani kütüshke bashlidi.   
\m
\v 16 Kech kirgende, kishiler jin chaplashqan nurghun ademlerni uning aldigha élip kélishti. U bir éghiz söz bilenla jinlarni heydiwetti we barliq késellerni saqaytti.  
\v 17 Buning bilen, Yeshaya peyghember arqiliq yetküzülgen: «U özi aghriq-silaqlirimizni kötürdi, késellirimizni üstige aldi» dégen söz emelge ashuruldi.\x + \xo 8:17 \xt Yesh. 53:4; 1Pét. 2:24. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysagha egishishning bedelliri  
\r Luqa 9:57-62  
\m
\v 18 Eysa özini oriwalghan top-top kishilerni körüp, \add muxlislirigha\add* déngizning u qétigha ötüp kétishni emr qildi.  
\v 19 Shu chaghda, Tewrat ustazliridin biri kélip, uninggha:  
\m — Ustaz, sen qeyerge barsang, menmu sanga egiship shu yerge barimen, — dédi.\x + \xo 8:19 \xt Luqa 9:57. \x*   
\m
\v 20 Eysa uninggha:  
\m — Tülkilerning öngkürliri, asmandiki qushlarning uwiliri bar; biraq Insan’oghlining béshini qoyghudek yérimu yoq, — dédi.\f □ \fr 8:20 \ft \+bd «Insan’oghlining béshini qoyghudek yérimu yoq»\+bd* — Tewratta «Insan’oghli» dégen ibare aldin éytilghan, dunyani qutquzushqa kélidighan «Mesih»ni körsetkenidi (mesilen, «Dan.» 7:13-14). Tewrat-Zebur boyiche bu ewetilgüchining Xudaning küch-qudriti we shan-sheripi bilen ershtin chüshüp, pütkül insanlarni menggü bashquridighanliqi aldin éytilghan. Uningdin muhimi, bizningche, Eysa Mesihning bu namni özi heqqide köp ishlitishi özining toluq insan ikenlikini, insaniyet bilen bir ikenlikini tekitlesh üchün idi. Chünki ersh teripidin éytqanda ajayib ish shuki, gerche u ezeldin Xudaning Oghli bolghan bolsimu, u hazir yene «Insanning oghli»mu idi. «Tebirler»nimu körüng.\f*   
\m
\v 21 Muxlisliridin yene biri uninggha:  
\m — Reb, méning awwal bérip atamni yerlikke qoyushumgha ijazet bergeysen, — dédi.\f □ \fr 8:21 \ft \+bd «Reb, méning awwal bérip atamni yerlikke qoyushumgha ijazet bergeysen»\+bd* — bu kishining atisi belkim téxi dunyadin ketmigenidi. Shuning bilen beziler: «Awwal bérip atam ölüp uni yerlikke qoyghuche kütüshümge yol qoyghaysen» dep terjime qilidu.\f*   
\m
\v 22 Biraq Eysa uninggha:  
\m — Manga egeshkin, we ölükler öz ölüklirini yerlikke qoysun, — dédi.\f □ \fr 8:22 \ft \+bd «Ölükler öz ölüklirini yerlikke qoysun»\+bd* — «ölükler» mushu yerde shübhisizki, gunahliridin qutquzulmighanliqi tüpeylidin «rohi ölgenler»ni körsitidu.\f*  \x + \xo 8:22 \xt 1Tim. 5:6. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning boranni tinchitishi  
\r Mar. 4:35-41; Luqa 8:22-25  
\m
\v 23 U kémige chüshti, muxlislirimu chüshüp bille mangdi. \x + \xo 8:23 \xt Mar. 4:35; Luqa 8:22. \x*  
\v 24 We mana, déngiz üstide qattiq boran chiqip ketti; shuning bilen dolqunlar kémidin halqip kémini gherq qiliwétey dep qaldi. Lékin u uxlawatatti.  
\v 25 Muxlislar kélip uni oyghitip:  
\m — I ustaz, bizni qutuldurghaysen! Biz halaket aldida turimiz — dédi.   
\m
\v 26 — Némishqa qorqisiler, i ishenchi ajizlar! — dédi u we ornidin turup, boran-chapqun’gha we déngizgha tenbih bériwidi, hemmisi birdinla tinchidi.\x + \xo 8:26 \xt Ayup 26:12; Zeb. 107:29; Yesh. 51:10. \x*   
\m
\v 27 Muxlislar intayin heyran bolup, bir-birige:  
\m — Bu zadi qandaq ademdu? Hetta boran-chapqunlar we déngizmu uninggha boysunidiken-he! — dep kétishti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning jin chaplashqan ikki ademni azad qilishi  
\r Mar. 5:1-20; Luqa 8:26-39  
\m
\v 28 Eysa déngizning u qétidiki Gadaraliqlarning yurtigha barghinida, jin chaplashqan ikki kishi görliridin chiqip uninggha aldigha keldi. Ular shunche wehshiy idiki, héchkim bu yerdin ötüshke jür’et qilalmaytti. \f □ \fr 8:28 \ft \+bd «Gadaraliqlar»\+bd* — yaki «Gérasaliqlar» («Luqa» 8:36ni körüng). \+bd «jin chaplashqan ikki kishi görliridin chiqip uninggha aldigha keldi»\+bd* — «görlerdin» — Qanaanda (Pelestinde) köp görler öngkürlerdin yasilidu.\f*  \x + \xo 8:28 \xt Mar. 5:1; Luqa 8:26. \x*  
\v 29 Uni körgende ular:  
\m — I Xudaning Oghli, séning biz bilen néme karing! Sen waqit-saiti kelmeyla bizni qiynighili keldingmu? — dep towlidi.   
\m
\v 30 Shu yerdin xéli yiraqta chong bir top tongguz padisi otlap yüretti.  
\v 31 Jinlar emdi uninggha:  
\m — Eger sen bizni qoghliwetmekchi bolsang, bizni tongguz padisi ichige kirgüzüwetkeysen, — dep yalwurushti.   
\m
\v 32 U ulargha:  
\m — Chiqinglar! — déwidi, jinlar chiqip, tongguzlarning ténige kiriwaldi. Mana, pütkül tongguz padisi tik yardin étilip chüshüp, sularda gherq boldi.   
\m
\v 33 Lékin tongguz baqquchilar beder qéchip, sheherge kirip, bu ishning bash-axirini, jümlidin jin chaplashqan kishilerning kechürmishlirini xalayiqqa éytip bérishti.  
\v 34 We mana, pütün sheherdikiler Eysa bilen körüshkili chiqti. Ular uni körgende, uning özlirining shu rayonidin ayrilip kétishini ötündi.   
\b  
\b  
\m  
\c 9
\s1 Eysaning palech késelni kechürüm qilishi we saqaytishi  
\r Mar. 2:1-12; Luqa 5:17-26  
\m
\v 1 Shuning bilen u kémige chüshüp déngizdin ötüp, özi turghan sheherge qaytip keldi.\f □ \fr 9:1 \ft \+bd «özi turghan sheher»\+bd* — Kepernahumni démekchi.\f*  \x + \xo 9:1 \xt Mar. 2:3; Luqa 5:18; Ros. 9:33. \x*  
\v 2 We mana, kishiler zembilge yatquzulghan bir palechni uning aldigha élip keldi. Eysa ularning ishenchini körüp héliqi palechke:  
\m — Oghlum, yüreklik bol, gunahliring kechürüm qilindi, — dédi.   
\m
\v 3 Andin mana, Tewrat ustazliridin beziliri könglide: «Bu adem kupurluq qiliwatidu!» dep oylidi.\x + \xo 9:3 \xt Zeb. 32:5; Yesh. 43:25. \x*   
\m
\v 4 Ularning könglide néme oylawatqanliqini bilgen Eysa ulargha:  
\m — Néme üchün könglünglarda rezil oylarda bolisiler?  
\v 5 «Gunahliring kechürüm qilindi» déyish asanmu yaki «Ornungdin tur, mang!» déyishmu? — dédi we yene ulargha: —  
\v 6 Emma hazir silerning Insan’oghlining yer yüzide gunahlarni kechürüm qilish hoquqigha ige ikenlikini bilishinglar üchün, — u palech késelge: —  
\m Ornungdin tur, orun-körpengni yighishturup öyüngge qayt, — dédi.   
\m
\v 7 Héliqi adem ornidin turup öyige qaytti.  
\v 8 Buni körgen top-top ademler qorqushup, insanlargha bundaq hoquqni bergen Xudani ulughlashti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Mattani muxlisliqqa chaqirishi  
\r Mar. 2:13-17; Luqa 5:27-32  
\m
\v 9 Eysa u yerdin chiqip aldigha kétiwétip, baj yighidighan orunda olturghan, Matta isimlik bir \add bajgirni\add* kördi. U uninggha:  
\m — Manga egeshkin! — dédi.  
\m We Matta ornidin turup, uninggha egeshti.\x + \xo 9:9 \xt Mar. 2:14; Luqa 5:27. \x*   
\m
\v 10 We shundaq boldiki, Eysa \add Mattaning\add* öyide méhman bolup dastixanda olturghanda, nurghun bajgirlar we gunahkarlarmu kirip, Eysa we uning muxlisliri bilen hemdastixan boldi. \f □ \fr 9:10 \ft \+bd «méhman bolup dastixanda olturghanda...»\+bd* — grék tilida «méhman bolup dastixanda yatqanda». Shu chaghdilarda kishiler dastixan sélin’ghan shire etrapida yanpashlap yatqan halda ghizalishatti. \+bd «nurghun bajgirlar we gunahkarlar»\+bd* — «bajgirlar» Israilning zéminini ishghal qilghan rimliqlar üchün öz xelqidin baj yighip béridighan we shu sewebtin nepretke uchrighan Yehudiylar. \+bd «gunahkarlar»\+bd* — Tewrat-Injil boyiche herbir adem gunahkar, elwette. Lékin mushu ayettiki «gunahkarlar» dégen söz, hali chong Perisiyler we Tewrat ustazliri teripidin alahide «gunahkarlar» dep atalghan bajgirlar, pahishe ayallar, hetta sawatsiz kishiler qatarliqlarni közde tutidu.\f*  
\v 11 Buni körgen Perisiyler uning muxlislirigha:  
\m — Ustazinglar némishqa bajgir we gunahkarlar bilen bir dastixanda yep-ichip olturidu?! — dédi.   
\m
\v 12 Bu gepni anglighan Eysa:  
\m — Saghlam ademler emes, belki bimarlar téwipqa mohtajdur.  
\v 13 Siler bérip \add muqeddes yazmilardiki\add*: «Izdeydighinim qurbanliqlar emes, belki rehim-shepqet» déyilgen shu sözning menisini ögininglar; chünki men heqqaniylarni emes, belki gunahkarlarni chaqirghili keldim, dédi.\f □ \fr 9:13 \ft \+bd «Siler bérip muqeddes yazmilardiki: «... » déyilgen shu sözning menisini ögininglar\+bd* — «Siler bérip: «palani-palani sözler»ni ögininglar» dégen sözler Yehudiy Tewrat ustazlirining bashqilargha yolyoruq körsetkende eng yaxshi köridighan ibarilirining biri. Mesihning buni ishlitishi choqum ularni renjitti. Xudaning bu béshariti Tewratta, «Hosh.» 6:6de tépilidu. \+bd «...heqqaniylarni emes, belki gunahkarlarni chaqirghili keldim»\+bd* — Mesihning mushu sözide «gunahkarlar» dégini özlirini gunahkar dep tonup yetkenlerni közde tutidu, elwette. Chünki hemme adem gunahkardur. «Heqqaniylar» özini heqqaniy dep hésablighanlarni körsitidu. Shunga Mesih ularni chaqiralmaytti.\f*  \x + \xo 9:13 \xt Hosh. 6:6; Mik. 6:8; Mat. 12:7; Mar. 2:17; Luqa 5:32; 19:10; 1Tim. 1:15. \x*   
\b  
\m  
\s1 Yéngi konidin üstündur  
\r Mar. 2:18-22; Luqa 5:33-39  
\m
\v 14 Shu waqitlarda, Yehya \add peyghemberning\add* muxlisliri Eysaning yénigha kélip uninggha:  
\m — Némishqa biz we Perisiyler pat-pat roza tutimiz, lékin sizning muxlisliringiz tutmaydu? — dep sorashti.\x + \xo 9:14 \xt Mar. 2:18; Luqa 5:33. \x*   
\m
\v 15 Eysa jawaben:  
\m — Toyi boluwatqan yigit téxi toyda hemdastixan oltughan chaghda, toy méhmanliri haza tutup oltursa qandaq bolidu!? Emma shu künler kéliduki, yigit ulardin élip kétilidu, ular shu künde roza tutidu.\f □ \fr 9:15 \ft \+bd «Toy méhmanliri»\+bd* — grék tilida «merike zalining perzentliri» dégen ibare bilen ipadilinidu. \+bd «Emma shu künler kéliduki, yigit ulardin élip kétilidu, ular shu künde roza tutidu»\+bd* — bu sözler Eysaning öz «méhmanlardin élip kétilishi», yeni uning ölümi özige egeshkenlerge qayghu-hesret élip kélidighanliqi toghruluq bir bésharitidur.\f*  \x + \xo 9:15 \xt 2Kor. 11:2. \x*   
\m
\v 16 Héchkim kona könglekke yéngi rexttin yamaq salmaydu. Undaq qilsa, yéngi yamaq \add kiriship\add*, kiyimni tartip yirtiwétidu. Netijide, yirtiq téximu yoghinap kétidu. \f □ \fr 9:16 \ft \+bd «Héchkim kona könglekke yéngi rexttin yamaq salmaydu»\+bd* — yéngi rext kiriship kétidu, elwette.\f*  
\v 17 Shuningdek, héchkim yéngi sharabni kona tulumlargha qachilimaydu. Eger undaq qilsa, \add sharabning échishi bilen\add* tulumlar yérilip kétidu-de, sharabmu tökülüp kétidu hem tulumlarmu kardin chiqidu. Shuning üchün kishiler yéngi sharabni yéngi tulumlargha qachilaydu; shundaq qilghanda, her ikkilisi saqlinip qalidu.\x + \xo 9:17 \xt Mar. 2:22. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysa bir qizni tirildüridu, bir ayalni saqaytidu  
\r Mar. 5:21-43; Luqa 8:40-56  
\m
\v 18 U \add Yehyaning muxlislirigha\add* bu sözlerni qiliwatqan waqtida, mana bir hökümdar kélip, uning aldigha bash urup:  
\m — Méning qizim hazirla ölüp ketti; emma siz bérip uninggha qolingizni tegküzüp qoysingiz, u tirilidu, dédi.\f □ \fr 9:18 \ft \+bd «mana bir hökümdar kélip..»\+bd* — bu «hökümdar» sinagogning chongi idi («Mar.» 5:22ni körüng). \+bd «Méning qizim hazirla ölüp ketti»\+bd* — bashqa bir terjimisi: «Qizim bu waqqiche ölgen bolsa kérek,...».\f*  \x + \xo 9:18 \xt Mar. 5:22; Luqa 8:41. \x*   
\m
\v 19 Eysa ornidin turup, muxlisliri bilen bille uning keynidin mangdi.   
\m
\v 20 We mana, yolda xun tewresh késilige giriptar bolghinigha on ikki yil bolghan bir ayal Eysaning arqisidin kélip, uning tonining péshini silidi. \x + \xo 9:20 \xt Law. 15:25; Mar. 5:25; Luqa 8:43. \x*  
\v 21 Chünki u ichide «Uning tonini silisamla, choqum saqiyip kétimen» dep oylighanidi.   
\m
\v 22 Emma Eysa keynige burulup, uni körüp:  
\m — Qizim, yüreklik bol, ishenching séni saqaytti! dédi. Shuning bilen u ayal shu saette saqaydi.\f □ \fr 9:22 \ft \+bd «Qizim, yüreklik bol»\+bd* — Mesihning «yüreklik bol» déginige qarighanda, ayal bek qorqqan. Némishqa? Uningda xun tewresh késili bolghanliqi üchün, Tewrat qanuni boyiche özi tegken barliq kishilerni «napak» qilghan bolidu (yeni, uninggha tégip ketkenler ibadetxanigha kirishke, qurbanliq qilishqa waqitliq layaqetsiz bolatti). Shuning bilen u etraptiki xalayiqnila napak qilipla qalmay, belki Mesihning özinimu «napak» qilghan bolatti.\f*  \x + \xo 9:22 \xt Mar. 5:38; Luqa 8:51. \x*   
\m
\v 23 Emdi Eysa héliqi hökümdarning öyige kirgende, ney chéliwatqan we haza tutup waysawatqan kishiler topini körüp, \x + \xo 9:23 \xt Mar. 5:38; Luqa 8:51. \x*  
\v 24 ulargha:  
\m — Chiqip kétinglar, bu qiz ölmidi, belki uxlawatidu, dédi.  
\m \add Shuni anglap\add* köpchilik uni mesxire qildi. \x + \xo 9:24 \xt Yuh. 11:11. \x*  
\v 25 Kishiler chiqiriwétilgendin kéyin, u qizning yénigha kirip, uning qolini tutiwidi, qiz ornidin turdi.  
\v 26 Bu toghrisidiki xewer pütün yurtta pur ketti.   
\b  
\m  
\s1 Kor we gacha kishilerning saqaytilishi  
\m
\v 27 Eysa u yerdin chiqqanda, ikki qarighu uning keynidin kélip:  
\m — I Dawutning oghli, bizge rehim qilghaysiz! — dep nida qilishti.\f □ \fr 9:27 \ft \+bd «I Dawutning oghli, bizge rehim qilghaysiz!»\+bd* — peyghemberlerning bésharetliri boyiche, Qutquzghuchi-Mesih «Dawutning ewladi» bolushi kérek. Shunga Yehudiylar arisida «Dawutning oghli» dégen bu nam Mesihni körsitetti.\f*   
\m
\v 28 U öyge kirgendin kéyin, shu ikki qarighu uning aldigha keldi. Eysa ulardin:  
\m — Siler méning bu ishqa qadir ikenlikimge ishinemsiler? — dep soridi.  
\m — I Rebbim, ishinimiz, — dep jawab berdi ular.   
\m
\v 29 U qolini ularning közlirige tegküzüp turup:  
\m — Ishenchinglar boyiche bolsun! déwidi,  
\v 30 Ularning közliri échildi. Eysa ulargha:  
\m Bu ishni héchkimge éytmanglar! dep qattiq tapilidi. \x + \xo 9:30 \xt Mat. 12:16; Luqa 5:14. \x*  
\v 31 Lékin ular u yerdin chiqipla, uning nam-shöhritini pütkül yurtqa yéyiwetti.\x + \xo 9:31 \xt Mar. 7:36. \x*   
\m
\v 32 Ular chiqip kétiwatqanda, kishiler jin chaplashqan bir gachini uning aldigha élip keldi. \x + \xo 9:32 \xt Mat. 12:22; Luqa 11:14. \x*  
\v 33 Uninggha chaplashqan jinning heydilishi bilenla, héliqi adem zuwan’gha keldi. Xalayiq intayin heyranuhes bolup:  
\m — Bundaq ish Israilda zadi körülüp baqmighan, — déyishti.   
\m
\v 34 Lékin Perisiyler:  
\m — U jinlarni jinlarning emirige tayinip qoghlaydiken, déyishti.\x + \xo 9:34 \xt Mat. 12:24; Mar. 3:22; Luqa 11:15. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning xelqqe ichini aghritishliri  
\m
\v 35 We Eysa barliq sheher we yéza-qishlaqlarni kézip, ularning sinagoglirida telim bérip, ersh padishahliqidiki xush xewerni jakarlidi we herxil késellerni we herxil méyip-ajizlarni saqaytti. \x + \xo 9:35 \xt Mar. 6:6; Luqa 13:22. \x*  
\v 36 Lékin u top-top ademlerni körüp ulargha ich aghritti, chünki ular xarlinip padichisiz qoy padiliridek panahsiz idi. \x + \xo 9:36 \xt Yer. 23:1; Ez. 34:2; Mar. 6:34. \x*  
\v 37 Shuning bilen u muxlislirigha:  
\m — Hosul derweqe köp iken, biraq \add hosul élish üchün\add* ishleydighanlar az iken. \x + \xo 9:37 \xt Luqa 10:2; Yuh. 4:35. \x*  
\v 38 Shunga hosulning Igisidin, Öz hosulingni yighiwélishqa ishlemchilerni jiddiy ewetkeysen, dep tilenglar, — dédi.\x + \xo 9:38 \xt 2Tés. 3:1. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 10
\s1 Eysaning on ikki rosulini ewetishi  
\r Mar. 3:13-19; 6:7-13; Luqa 6:12-16; 9:1-6  
\m
\v 1 U on ikki muxlisini yénigha chaqirip, ulargha napak rohlarni qoghlash we herbir késellikni hem herbir méyip-ajizni saqaytish hoquqini berdi.\f □ \fr 10:1 \ft \+bd «napak rohlar»\+bd* — jinlarni körsitidu.\f*  \x + \xo 10:1 \xt Mar. 3:13; Luqa 6:13; 9:1. \x*  
\v 2 On ikki rosulning isimliri töwendikiche: Awwal Pétrus depmu atilidighan Simon we uning inisi Andiriyas, andin Zebediyning oghli Yaqup we uning inisi Yuhanna,  
\v 3 Filip we Bartolomay, Tomas we bajgir Matta, Alfayning oghli Yaqup we Lebbaus depmu atilidighan Taday,\f □ \fr 10:3 \ft \+bd «Filip we Bartolomay,...»\+bd* — «Bartolomay»ning bashqa bir ismi «Nataniyel» bolushi mumkin («Yh.» 1:45). \+bd «Lebbaus depmu atilidighan Taday»\+bd* — Injildiki bezi kona köchürimilerde peqet «Taday» déyilidu.\f*  
\v 4 milletperwer dep atalghan Simon we kéyin Eysagha satqunluq qilghan Yehuda Ishqariyot.\f □ \fr 10:4 \ft \+bd «milletperwer dep atalghan Simon»\+bd* — yaki, «Qanaanliq Simon». «Yehudiy milletperwerler» wetinini Rim impériyesidin azad qilish üchün zorawanliq bilen küresh qilghuchilar idi.\f*   
\m
\v 5 Eysa bu on ikkisini \add xelqning arisigha\add* mundaq tapilap ewetti: —  
\m Yat elliklerning yollirigha chiqmanglar, yaki Samariyeliklerning sheherlirigimu kirmenglar,  
\v 6 belki ténigen qoy padiliri bolghan Israil jemetidikiler arisigha béringlar.\x + \xo 10:6 \xt Ros. 3:26; 13:26,46. \x*  
\v 7 Barghan yéringlarda: «Ersh padishahliqi yéqinliship qaldi!» dep jakarlanglar.\x + \xo 10:7 \xt Luqa 9:2. \x*  
\v 8 Aghriq-silaqlarni saqaytinglar, ölüklerni tirildürünglar, maxaw késellirini saqaytinglar, jinlarni heydiwétinglar. Silerge shapaet xalis bérilgendur, silermu xalis iltipat qilinglar.\f □ \fr 10:8 \ft \+bd «Silerge shapaet xalis bérilgendur, silermu xalis iltipat qilinglar»\+bd* — grék tilida peqet: «Silerge xalis bérilgendur, silermu xalis béringlar» bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 10:8 \xt Luqa 10:9; Ros. 8:18,20. \x*  
\v 9 Belwéghinglargha altun, kümüsh we mis pullarni baghlap élip yürmenglar. \x + \xo 10:9 \xt Mar. 6:8; Luqa 9:3; 22:35. \x*  
\v 10 Seper üchün birla yektektin bashqa ne xurjun, ne kesh, ne hasa éliwalmanglar. Chünki xizmetkar öz ish heqqini élishqa heqliqtur.\f □ \fr 10:10 \ft \+bd «xurjun»\+bd* — yaki «tilemchining xaltisi».\f*  \x + \xo 10:10 \xt Law. 19:13; Qan. 24:14; 25:4; Luqa 10:7; 1Kor. 9:4,14; 1Tim. 5:18. \x*   
\m
\v 11 Herqaysi sheher yaki yézigha barghan waqtinglarda, aldi bilen shu yerde kimning hörmetke layiq mötiwer ikenlikini soranglar; shundaq kishini tapqanda, u yerdin ketküche uning öyidila turunglar. \f □ \fr 10:11 \ft \+bd «U yerdin ketküche uning öyidila turunglar»\+bd* — bu emrde chong danaliq bar. Bu ikki sewebtin éytilghan bolushi mumkin: — (1) kona zamanlarda köp diniy wez éytquchilar öymu-öy yoqlap pul tileytti; lékin Eysaning muxlisliri héch tilemchilik qilmasliqi kérek; (2) ular öymuöy köchüp yürse, xelqte bir-birige qarap hertürlük heset-guman peyda bolushimu mumkin — «Némishqa ular bizning öyde qonmaydu?» yaki «némishqa ular \+bd bizning\+bd* öydin köchüp kétidu?» dégendek.\f*  \x + \xo 10:11 \xt Mar. 6:10; Luqa 9:4; 10:8. \x*  
\v 12 Birer öyge kirgininglarda, ulargha salam béringlar. \f □ \fr 10:12 \ft \+bd «Birer öyge kirgininglarda, ulargha salam béringlar»\+bd* — oqurmenlerge ayanki, «salam» (ibraniy tilida «shalom») dégen sözning menisi «(Sanga) xatirjemlik-amanliq tileymen».\f*  
\v 13 Eger u ailidikiler \add hörmetke\add* layiq mötiwer kishiler bolsa, tiligen amanliqinglar ulargha ijabet bolsun; eger ular layiq bolmisa, tiligen amanliqinglar özünglargha qaytsun. \f □ \fr 10:13 \ft \+bd «Eger u ailidikiler hörmetke layiq mötiwer kishiler bolsa»\+bd* — yaki «salamgha layiq bolghanlar bolsa». \+bd «eger ular layiq bolmisa, tiligen amanliqinglar özünglargha qaytsun»\+bd* — mushu kishilerning layiq ikenliki we shundaqla ularning üstige muxlislar tiligen amanliqning chüshüsh-chüshmesliki ularning muxlislarni qobul qilghan-qilmighanliqi bilen baghliq idi. 14-ayetni körüng.\f*  
\v 14 Silerni qobul qilmighan, sözliringlarni anglimighan kimdekim bolsa, ularning öyidin yaki shu sheherdin ketkininglarda, ayighinglardiki topini qéqiwétinglar. \f □ \fr 10:14 \ft \+bd «ularning öyidin yaki shu sheherdin ketkininglarda, ayighinglardiki topini qéqiwétinglar»\+bd* — «ayaghdiki topini qéqiwétish» dégen isharet «bizning siler bilen munasiwétimiz yoq», dégenni bildürüp, Xudaning sözini ret qilghanlargha qattiq agahlandurush idi.\f*  \x + \xo 10:14 \xt Mar. 6:11; Luqa 9:5; Ros. 13:51; 18:6. \x*  
\v 15 Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, qiyamet künide Sodom we Gomorra zéminidikilerning hali shu sheherdikilerningkidin yénik bolidu.\f □ \fr 10:15 \ft \+bd «Sodom we Gomorra»\+bd* — Ibrahim peyghember zamanidiki ikki sheher bolup, bu sheherlerning ademliri oxshash hemjinsliq zinaxorluqigha (bechchiwazliqqa) qattiq bérilip gunahqa patqanliqtin, Xuda bu sheherlerni ademliri bilen qoshup ot chüshürüp yoqatqan.\f*  \x + \xo 10:15 \xt Mar. 6:11; Luqa 10:12. \x*   
\b  
\m  
\s1 Kelgüsidiki ziyankeshlik  
\r Mar. 9:41; 13:9–13; Luqa 12:2-9; 12:51-53; 14:26,27; 21:12–17  
\m
\v 16 Mana, men silerni qoylarni börilerning arisigha ewetkendek ewetimen. Shunga, yilandek sezgür, paxtektek sap dilliq bolunglar. \f □ \fr 10:16 \ft \+bd «yilandek sezgür... bolunglar»\+bd* — grék tilida «yilandek aqilane ... bolunglar».\f*  \x + \xo 10:16 \xt Luqa 10:3. \x*  
\v 17 Insanlardin pexes bolunglar; chünki ular silerni tutuwélip sot mehkimilirige tapshurup béridu, sinagoglirida qamchilaydu. \f □ \fr 10:17 \ft \+bd «ular silerni tutuwélip sot mehkimilirige tapshurup béridu»\+bd* — «sot mehkimiliri» Yehudiylarning mehkimilirini we belkim bashqa xerhil soraqxanilarni körsitidu.\f*  \x + \xo 10:17 \xt Mat. 24:9; Luqa 21:12; Yuh. 15:20; 16:2; Weh. 2:1. \x*  
\v 18 Ular we shundaqla yat ellikler üchün bir guwahliq bolushqa, siler méning sewebimdin emirler we padishahlar aldigha élip bérilip soraqqa tartilisiler. \x + \xo 10:18 \xt Ros. 24:1; 25:4. \x*  
\v 19 Lékin ular silerni soraqqa tartqan waqtida, qandaq jawab bérish yaki néme jawab bérishtin ensirep ketmenglar. Chünki shu waqti-saitide éytish tégishlik sözler silerge teminlinidu. \x + \xo 10:19 \xt Mar. 13:11; Luqa 12:11; 21:14. \x*  
\v 20 Chünki sözligüchi özünglar emes, belki Atanglarning rohi siler arqiliq sözleydu.   
\m
\v 21 Qérindash qérindishigha, ata balisigha xainliq qilip, ölümge tutup béridu. Balilarmu ata-anisigha qarshi chiqip, ularni ölümge mehkum qilduridu. \x + \xo 10:21 \xt Mik. 7:2, 5; Luqa 21:16. \x*  
\v 22 Shundaqla siler méning namim tüpeylidin hemme ademning nepritige uchraysiler. Lékin axirghiche berdashliq bergenler bolsa qutquzulidu. \x + \xo 10:22 \xt Mat. 24:13; Mar. 13:13; Luqa 21:19; Weh. 2:10; 3:10. \x*  
\v 23 Ular silerge bu sheherde ziyankeshlik qilsa, yene bir sheherge qéchip béringlar. Chünki men silerge shuni berheq éytip qoyayki, Insan’oghli qaytip kelgüche siler Israilning barliq sheherlirini arilash \add wezipinglar\add* tügimeydu.\x + \xo 10:23 \xt Mat. 2:13; 4:12; 12:15; Ros. 8:1; 9:25; 14:6. \x*   
\m
\v 24 Muxlis ustazidin, qul xojayinidin üstün turmaydu. \f □ \fr 10:24 \ft \+bd «muxlis ustazidin, qul xojayinidin üstün turmaydu»\+bd* — bu sirliq söz belkim muxlislar Mesihke toluq egeshse, uninggha oxshash azab-oqubetni körüleydu, dégen menini öz ichige alidu.\f*  \x + \xo 10:24 \xt Luqa 6:40; Yuh. 13:16; 15:20. \x*  
\v 25 Muxlis ustazigha oxshash bolsa, qul xojayinigha oxshash bolsa razi bolsun. Ular öyning igisini «Beelzibul» dep tillighan yerde, uning öyidikilirini téximu qattiq haqaretlimemdu?\f □ \fr 10:25 \ft \+bd «Ular öyning igisini «beelzibul» dep tillighan yerde...»\+bd* — «öyning igisi» Eysa özi, elwette. «Beelzibul» — jinlarning padishahi Sheytanning yene bir ismi. Eysa özi xelq arisida «alqishliq» bolmisa uninggha egeshkenlermu uninggha oxshash haqaretke uchrashqa razi bolushi kérek, elwette; hetta bu ishni «Xuda Öz nami üchün bizge haqaretke uchrashqa imtiyaz berdi» dep hésablash kérek («Fil.» 1:29ni körüng).\f*  \x + \xo 10:25 \xt Mat. 9:34; 12:24; Mar. 3:22; Luqa 11:15; Yuh. 8:48. \x*   
\m
\v 26 Shunga ulardin qorqmanglar; chünki héchqandaq yépiq qoyulghan ish ashkarilanmay qalmaydu, we héchqandaq mexpiy ish ayan bolmay qalmaydu. \x + \xo 10:26 \xt Ayup 12:22; Yesh. 8:12; Yer. 1:8; Mar. 4:22; Luqa 8:17; 12:2. \x*   
\m
\v 27 Méning silerge qarangghuda éytidighanlirimni yoruqta éytiwéringlar. Quliqinglargha pichirlap éytilghanlarni ögzilerde jakarlanglar.  
\v 28 Tenni öltürsimu, lékin ademning jan-rohini öltürelmeydighanlardin qorqmanglar; eksiche, ten we jan-rohni dozaxta halak qilishqa qadir bolghuchidin qorqunglar. \f □ \fr 10:28 \ft \+bd «lékin ademning jan-rohini öltürelmeydighanlardin qorqmanglar...»\+bd* — mushu ayette «roh-jan» insanlarning rohiy qismini, yeni ichki dunyasini körsitidu.\f*  \x + \xo 10:28 \xt Yer. 1:8; Luqa 12:4. \x*  
\v 29 Ikki qushqachni bir tiyin’ge sétiwalghili bolidughu? Lékin ulardin birimu Atanglarsiz yerge chüshmeydu. \f □ \fr 10:29 \ft \+bd «Ikki qushqachni bir tiyin’ge sétiwalghili bolidughu?»\+bd* — «bir tiyin» grék tilida «assariyon». Shu dewrdiki bir ishchining künlük heqqi bolghan «dinarius»ning 1/16 qismi idi.\f*  
\v 30 Emma siler bolsanglar, hetta herbir tal chéchinglarmu sanalghandur. \x + \xo 10:30 \xt 1Sam. 14:45. \x*  
\v 31 Shunga, qorqmanglar. Siler nurghunlighan qushqachtinmu qimmetliktursiler!   
\m
\v 32 Shunga, méni insanlarning aldida étirap qilghanlarning herbirini menmu ershtiki Atamning aldida étirap qilimen; \x + \xo 10:32 \xt Mar. 8:38; Luqa 9:26; 12:8; 2Tim. 2:12. \x*  
\v 33 Biraq insanlarning aldida mendin tan’ghanlarning herbiridin menmu ershtiki Atam aldida tanimen.   
\b  
\m  
\s1 Muxlis bolghini üchün ziyankeshlikke uchrishi mumkin  
\m
\v 34 Méning dunyagha kélishimni tinchliq élip kélish üchündur, dep oylap qalmanglar. Men tinchliq emes, belki qilichni yürgürüshke keldim. \f □ \fr 10:34 \ft \+bd «... Men tinchliq emes, belki qilichni yürgürüshke keldim»\+bd* — 5:38-48de xatirilen’gendek, Eysaning étiqadchilarni urushmasliqqa dewet qilidighan telimige asasen, étiqadchilar qoligha qilich élishigha bolmaydu shunga mushu ayettiki «qilich» (Xudaning sözlirige renjiydighan ademning qolida bolup) étiqadchilargha qarshi chiqqan qilichni, yaki köchme menide «jédel-majira»ni körsetken bolsa kérek.\f*  \x + \xo 10:34 \xt Luqa 12:51. \x*  
\v 35 Chünki méning kélishim «Oghulni atisigha, qizni anisigha, kélinni qéynanisigha qarshi chiqirish» üchün bolidu. \x + \xo 10:35 \xt Mik. 7:6. \x*  
\v 36 Shuning bilen «Ademning düshmenliri öz ailisidiki kishiler bolidu».\f □ \fr 10:36 \ft \+bd «Shuning bilen «Ademning düshmenliri öz ailisidiki kishiler bolidu»\+bd* — mushu sözler Tewrat «Mik.» 7:6din élin’ghan.\f*  \x + \xo 10:36 \xt Zeb. 41:9; 55:12-14; Yuh. 13:18. \x*   
\m
\v 37 Ata-anisini mendinmu eziz köridighanlar manga munasip emestur. Öz oghul-qizini mendinmu eziz köridighanlarmu manga munasip emes. \x + \xo 10:37 \xt Luqa 14:26. \x*  
\v 38 Özining kréstini kötürüp, manga egeshmigenlermu manga munasip emes. \f □ \fr 10:38 \ft \+bd «Özining kréstini kötürüp, manga egeshmigenlermu manga munasip emes»\+bd* — rimliqlar teripidin ölüm jazasi bérilgenler mixlinidighan kréstni müriside kötürüp jaza meydanigha baratti. Kréstlinish ademni qiynaydighan, intayin dehshetlik we ahanetlik ölüm jaza usuli bolup, «özining kréstini kötürüsh» dégenning köp meniliri ichide töwendikilernimu oz ichige alsa kérek: (1) Eysa Mesih üchün azab-oqubet tartishqa, (2) til-ahanet ishtishke, (3) Xudaning iradisining emelge ashurulushi üchün zörür tépilghanda, «öz-özini ölüm jazasigha höküm qilghandek» özining arzu-heweslirini ret qilishqa teyyar bolush.\f*  \x + \xo 10:38 \xt Mat. 16:24; Mar. 8:34; Luqa 9:23; 14:27. \x*  
\v 39 Öz hayatini ayaydighan kishi uningdin mehrum bolidu; men üchün öz hayatidin mehrum bolghan kishi uninggha érishidu. \x + \xo 10:39 \xt Mat. 16:25; Mar. 8:35; Luqa 9:24; 17:33; Yuh. 12:25. \x*  
\v 40 Silerni qobul qilghanlar ménimu qobul qilghan bolidu; méni qobul qilghanlar bolsa méni ewetküchinimu qobul qilghan bolidu. \x + \xo 10:40 \xt Luqa 10:16; Yuh. 13:20. \x*  
\v 41 Bir peyghemberni peyghemberlik salahiyitide qobul qilghan kishi peyghemberge xas bolghan in’amgha érishidu. Heqqaniy ademni u heqqaniy iken dep bilip qobul qilghanlar heqqaniy ademge xas bolghan in’amgha érishidu. \f □ \fr 10:41 \ft \+bd «Bir peyghemberni peyghemberlik salahiyitide qobul qilghan kishi»\+bd* — démek, uning peyghember ikenliki, Xudaning sözini yetküzgenliki sewebidin uni qobul qilghan kishini körsitidu.\f*  \x + \xo 10:41 \xt 1Pad. 17:10; 18:4; 2Pad. 4:8. \x*  
\v 42 Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, méning bu shakichiklirimdin eng kichiki birini méning muxlisim dep bilip uninggha hetta peqet birer chine soghuq su bergen kishimu jezmen özige layiq in’amdin mehrum bolmaydu.\x + \xo 10:42 \xt Mat. 25:40; Mar. 9:41; Ibr. 6:10. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 11
\s1 Yehya peyghemberning gumaniy soali  
\r Luqa 7:18-35  
\m
\v 1 Eysa on ikki muxlisigha bu ishlarni tapilap bolghandin kéyin, özimu shu yerdiki herqaysi sheherlerde telim bérish we \add Xudaning kalamini\add* jakarlash üchün u yerdin ketti.\f □ \fr 11:1 \ft \+bd «özimu shu yerdiki herqaysi sheherlerde telim bérish ... üchün u yerdin ketti»\+bd* — «shu yer» Galiliyeni démekchi.\f*   
\m
\v 2 Zindan’gha solan’ghan Yehya \add peyghember\add* Mesihning qilghan emellirini anglap, muxlislirini ewetip, ular arqiliq Eysadin:\x + \xo 11:2 \xt Luqa 7:18. \x*  
\v 3 «Kélishi muqerrer zat özüngmu, yaki bashqa birsini kütüshimiz kérekmu?» — dep soridi.\f □ \fr 11:3 \ft \+bd «Kélishi muqerrer zat özüngmu, yaki bashqa birsini kütüshimiz kérekmu?»\+bd* — «Kélishi muqerrer zat» bolsa Xuda wede qilghan Qutquzghuchi-Mesih, elwette. Yehya özi Mesihning yolini teyyarlash üchün uning aldida ewetilgen; shuning bilen u: — «Sen biz kütken kishimusen» dep gumanlinip soraydu.\f*   
\m
\v 4 Eysa ulargha jawab bérip mundaq dédi:  
\m — Yehyaning yénigha qaytip bérip, öz anglawatqanliringlarni we körüwatqanliringlarni bayan qilip —  
\v 5 Korlar köreleydighan we tokurlar mangalaydighan boldi, maxaw késili bolghanlar saqaytildi, gaslar angliyalaydighan boldi, ölgenlermu tirildürüldi we kembeghellerge xush xewer jakarlandi» — dep éytinglar\x + \xo 11:5 \xt Yesh. 29:18; 35:5; 61:1; Luqa 4:18. \x*  
\v 6 we \add uninggha yene\add*: «Mendin gumanlanmay putliship ketmigen kishi bolsa bextliktur!» dep qoyunglar, — dédi.\f □ \fr 11:6 \ft \+bd «we (uninggha yene): «Mendin gumanlanmay putliship ketmigen kishi bolsa bextliktur!» dep qoyunglar»\+bd* — Yehya peyghember zindanda yétip: «Eysa Qutquzghuchi-Mesih bolsa némishqa méni zindandin qutquzmighan?» — dep gumanlan’ghan bolsa kérek idi. Yehyaning bu soali toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*   
\m
\v 7 Ular ketkende, Eysa top-top ademlerge Yehya toghruluq sözleshke bashlidi:  
\m — «Siler esli \add Yehyani izdep\add* chölge barghininglarda, zadi némini körgili bardinglar? Shamalda yelpünüp turghan qomushnimu?\x + \xo 11:7 \xt Luqa 7:24. \x*  
\v 8 Yaki ésil kiyin’gen bir erbabnimu? Mana, ésil kiyimlerni kiygenler xan ordiliridin tépilidughu!  
\v 9 Emdi siler néme körgili bardinglar? Bir peyghembernimu? Durus, emma men shuni silerge éytip qoyayki, \add bu bolsa\add* peyghemberdinmu üstün bir bolghuchidur.  
\v 10 Chünki \add muqeddes yazmilardiki\add*: —  
\m «Mana, yüz aldinggha elchimni ewetimen;  
\m U séning aldingda yolungni teyyarlaydu»  
\m — dep pütülgen söz del uning toghrisida pütülgendur. \f □ \fr 11:10 \ft \+bd «Mana, yüz aldinggha elchimni ewetimen; u séning aldingda yolungni teyyarlaydu»\+bd* — Tewrat, «Mal.» 3:1, «Yesh.» 40:3.\f*  \x + \xo 11:10 \xt Mis. 23:20; Mal. 3:1; Mar. 1:2; Luqa 7:27. \x*  
\v 11 Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, ayallardin tughulghanlar arisida chömüldürgüchi Yehyadinmu ulughi turghuzulghini yoq; emma ersh padishahliqidiki eng kichik bolghinimu uningdin ulugh turidu.  
\v 12 Emma chömüldürgüchi Yehya otturigha chiqqan künlerdin bügünki kün’giche, ersh padishahliqigha kirish yoli shiddet bilen échildi we kishiler uni shiddet bilen tutuwalidu. \f □ \fr 11:12 \ft \+bd «Ersh padishahliqigha kirish yoli shiddet bilen échildi we kishiler uni shiddet bilen tutuwalidu»\+bd* — bashqa bir terjimisi: «Ersh padishahliqi zorawanliqqa uchrimaqta. Zorawanlar uninggha hujum qilmaqta». Biraq bizningche bu ayetning menisi asasen «Xudaning padishahliqigha kirish asan emes; chünki uninggha herxil hujumlar qilinidu; lékin hujumgha berdashliq bérishke teyyar, iradisi qet’iy ademler uninggha ige bolidu». Yene «Luqa» 16:16ni körüng. Bizningche yene, 12-14-ayetler «Mik.» 2:12-13 bilen munasiwetliktur. «Mikah»diki «qoshumche söz»nimu körüng.\f*  \x + \xo 11:12 \xt Luqa 16:16. \x*  
\v 13 Chünki barliq peyghemberlerning bésharet bérish xizmiti, shundaqla Tewrattiki yazmilar arqiliq bésharet yetküzülüsh xizmiti Yehya bilen axirlishidu.  
\v 14 We eger shu sözni qobul qilalisanglar, «\add qaytip\add* kélishi muqerrer bolghan Ilyas \add peyghember\add*» bolsa, \add Yehyaning\add* özidur. \f □ \fr 11:14 \ft \+bd «We eger shu sözni qobul qilalisanglar, «qaytip kélishi muqerrer bolghan Ilyas peyghember» bolsa, Yehyaning özidur»\+bd* — Tewratta, yeni «Mal.» 4:5-6de, Qutquzghuchi-Mesihning meydan’gha chiqishidin awwal Ilyas peyghember Mesihning yolini teyyarlash üchün qaytip kélidighanliqi körsitilidu. Yehudiylar Mesihning kélishini kütkechke, bu bésharetke asasen Iliyasning awwal kélishini kütüwatqanidi. Yehya peyghember Ilyas peyghemberdek küch-qudret bilen kelgen («Luqa» 1:13-17ni körüng). Shunga Mesih Eysa bu bésharet uning arqiliq emelge ashqan, dep éytidu. Uning üstige, (Yehudiy xelqi «awwalqi Ilyas» bolghan Yehyaning xewirini ret qilghan bolghachqa) Mesihning qiyamet künide dunyagha qaytip kélishidin awwalmu Ilyas peyghember özi qaytidin peyda bolidu dep ishenchimiz bar (yene «Mal.» 4:5-6ni we «Mar.» 9:11-13nimu körüng).\f*  \x + \xo 11:14 \xt Mal. 3:23; Luqa 1:17. \x*  
\v 15 Anglighudek quliqi barlar buni anglisun!   
\m
\v 16 Lékin bu dewrdiki kishilerni zadi kimlerge oxshitay? Ular xuddi reste-bazarlarda olturwélip, bir-birige: \x + \xo 11:16 \xt Luqa 7:31. \x*  
\v 17 «Biz silerge sunay chélip bersekmu, ussul oynimidinglar», «Matem pedisige chélip bersekmu, yigha-zar qilmidinglar» dep \add qaqshaydighan tuturuqsiz\add* balilargha oxshaydu.  
\v 18 Chünki Yehya kélip ziyapette olturmaytti, \add sharab\add* ichmeytti. Shuning bilen, ular: «Uninggha jin chaplishiptu» déyishidu. \f □ \fr 11:18 \ft \+bd «Yehya kélip ziyapette olturmaytti, sharab ichmeytti»\+bd* — grék tilida «Yehya kélip, ne yémeydu ne ichmeydu». Oqurmenlerning éside barki, Yehya peyghember intayin ghorigil ozuqlinatti, pat-pat roza tutatti. «Mat.» 3:4ni körüng.\f*  \x + \xo 11:18 \xt Mat. 3:4; Mar. 1:6. \x*  
\v 19 Insan’oghli bolsa kélip hem yeydu hem ichidu we mana, ular: «Taza bir toymas we bir meyxor iken. U bajgirlar we gunahkarlarning dosti» déyishidu. Lékin danaliq bolsa öz perzentliri arqiliq durus dep tonulidu».\f □ \fr 11:19 \ft \+bd «Lékin danaliq bolsa öz perzentliri arqiliq durus dep tonulidu»\+bd* — yaki «Danaliq bolsa öz ish-méwiliri arqiliq durus dep tonulidu». Bu qisqa ayet üstide we uningdiki köp muhim prinsiplar toghrisida «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysani chetke qaqqan sheherler  
\r Luqa 10:13-15  
\m
\v 20 Andin u özi köp möjizilerni körsetken sheherlerde turuwatqanlarni towa qilmighanliqi üchün eyiblep, mundaq dédi: —\x + \xo 11:20 \xt Luqa 10:13. \x*   
\m
\v 21 Halinglargha way, ey Qorazinliqlar! Halinglargha way, ey Beyt-Saidaliqlar! Chünki silerde körsitilgen möjiziler Tur we Zidon sheherliride körsitilgen bolsa, u yerlerdikiler xéli burunla böz kiyimige yöginip, külge milinip towa qilghan bolatti. \f □ \fr 11:21 \ft \+bd «Silerde körsitilgen möjiziler Tur we Zidon sheherliride körsitilgen bolsa...»\+bd* — Tur we Zidon esli butperes «yat eller»ning sheherliri idi. Mesilen, «Ezakiyal» 26-29-babni körüng — ikki sheher bu bablarda gunahliri tüpeylidin eyiblinidu. «Zidon» grék tilida «Sidon» déyilidu. \+bd «U yerlerdikiler xéli burunla böz kiyimige yöginip, külge milinip towa qilghan bolatti»\+bd* — «bözge (matagha) yöginip, külge milinish» — kona zamanlarda qattiq pushayman qilish, gunahlargha towa qilishning bir ipadisi idi.\f*  \x + \xo 11:21 \xt 2Sam. 13:19; 2Pad. 6:30; 19:1. \x*  
\v 22 Men silerge shuni éytip qoyayki, qiyamet künide Tur we Zidondikilerning köridighini silerningkidin yénik bolidu. \x + \xo 11:22 \xt Mat. 10:15. \x*  
\v 23 Ey ershke kötürülgen Kepernahumluqlar! Siler tehtisaragha chüshürülisiler. Chünki aranglarda yaritilghan möjiziler Sodomda yaritilghan bolsa, u sheher bügün’giche halak bolmighan bolatti. \f □ \fr 11:23 \ft \+bd «Ey ershke kötürülgen Kepernahumluqlar!»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Ey siler Kepernahumluqlar! Asman’gha chiqmaqchimidinglar?». Lékin bizningche «asman’gha kötürülgen» dégini toghra bolup, bu söz Eysa ularning arisida bolghanliqtin ulargha körsitilgen zor imtiyaz-iltipatni körsitidu. \+bd «Sodom shehiri»\+bd* — 10:15ni, «Yar.» 18:16-19:29ni körüng.\f*  
\v 24 Emma men silerge shuni éytip qoyayki, qiyamet künide Sodom zéminidikilerning köridighini silerningkidinmu yénik bolidu.\x + \xo 11:24 \xt Mat. 10:15. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning xushalliqi  
\r Luqa 10:21-22  
\m
\v 25 Shu waqitlarda, Eysa bu ishlargha qarap mundaq dédi:  
\m — Asman-zémin Igisi i Ata! Sen bu \add heqiqetlerni\add* danishmen we eqilliqlardin yoshurup, sebiy balilargha ashkarilighanliqing üchün Sanga medhiyiler oquymen! \x + \xo 11:25 \xt Ayup 5:12; Yesh. 29:14; Luqa 10:21; 1Kor. 1:19; 2:7, 8. \x*  
\v 26 Berheq, i Ata, neziringde bundaq qilish rawa idi.   
\m
\v 27 Hemme manga Atamdin teqdim qilindi; Oghulni Atidin bashqa héchkim tonumaydu, we Atinimu Oghul we Oghul ashkarilashni layiq körgen kishilerdin bashqa héchkim tonumaydu.\x + \xo 11:27 \xt Mat. 28:18; Luqa 10:22; Yuh. 1:18; 3:35; 6:46. \x*   
\m
\v 28 Ey japakeshler we éghir yük yüklen’gen hemminglar! Méning yénimgha kélinglar, men silerge aramliq bérey.  
\v 29 Méning boyunturuqumni kiyip, mendin ögininglar; chünki men mömin we kemtermen; shundaq qilghanda, könglünglar aram tapidu. \x + \xo 11:29 \xt Zeb. 45:4; Yer. 6:16; Zek. 9:9\x*  
\v 30 Chünki méning boyunturuqumda bolush asan, méning artidighan yüküm yéniktur.\x + \xo 11:30 \xt 1Yuh. 5:3. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 12
\s1 Eysa «Shabat»ning Igisidur •••• «Shabat küni» toghruluq 1-ayettiki izahatni körüng  
\r Mar. 2:23-28; Luqa 6:1-5  
\m
\v 1 Shu chaghlarda bir shabat küni, Eysa bughdayliqlardin ötüp kétiwatatti. Qorsiqi échip ketken muxlisliri bashaqlarni üzüp, yéyishke bashlidi.\f □ \fr 12:1 \ft \+bd «shabat küni»\+bd* — shenbe küni, Tewrat kaléndari boyiche heptining yettinchi küni bolup, Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche Israildiki herbir insan we mal-charwilarmu shu küni herqandaq ish-xizmet qilmay, dem élishi kérek idi. Tebirlernimu körüng.\f*  \x + \xo 12:1 \xt Qan. 23:24; Mar. 2:23; Luqa 6:1. \x*  
\v 2 Lékin buni körgen Perisiyler uninggha:  
\m — Qara, muxlisliring shabat küni Tewratta cheklen’gen ishni qiliwatidu, déyishti.\f □ \fr 12:2 \ft \+bd «muxlisliring shabat küni Tewratta cheklen’gen ishni qiliwatidu»\+bd* — «cheklen’gen ish» toghruluq — Tewrat qanunida cheklen’gen. Tewrat qanuni boyiche dem élish küni «xaman tépish» «xizmet» dep qarilip, qanun’gha xilapliq ish dep hésablinishi kérek idi, elwette. Perisiyler muxlislarning danlarni yéyish üchün aqlishini «xaman tepkenlikke barawer» dep qarighan. Emdi bashaqlarni üzüp yéyish ziraetlerge orghaq sélish bilen oxshashmu yaki oxshash emesmu, buninggha oqurmenler Mesihning jawabini oqup özi birnéme désun! «Qoshumche söz»imizde mushu weqe toghruluq izahatlirimizni körüng.\f*  \x + \xo 12:2 \xt Mis. 20:10. \x*   
\m
\v 3 Biraq u ulargha:  
\m — Dawut we uning hemrahlirining ach qalghanda néme qilghanliqini \add muqeddes yazmilardin\add* oqumighanmusiler?\f □ \fr 12:3 \ft \+bd «Dawut we uning hemrahlirining ach qalghanda néme qilghanliqini muqeddes yazmilardin oqumighanmusiler?»\+bd* — «Oqumighanmusiler?» dégen söz Perisiylerning daim reqibiliridin soraydighan soal shekli idi.\f*  
\v 4 U Xudaning öyige kirip, \add Xudagha\add* atalghan, shundaqla özi we hemrahlirigha nisbeten Tewrat qanuni boyiche yéyishke bolmaydighan «teqdim nanlar»ni \add sorap élip\add*, ularni \add hemrahliri\add* bilen bille yégen. Eslide bu nanlarni peqet kahinlarning yéyishigila bolatti.\f □ \fr 12:4 \ft \+bd « \+bd*\+bdit Dawut\+bdit* Xudaning öyige kirip, Xudagha atalghan, shundaqla özi we hemrahlirigha nisbeten Tewrat qanuni boyiche yéyishke bolmaydighan «teqdim nanlar»ni sorap élip, ularni hemrahliri bilen bille yégen» — bu weqe «1Sam.» 21:1-7de xatirilen’gen.\f*  \x + \xo 12:4 \xt Mis. 29:33; Law. 24:9; 1Sam. 21:6. \x*   
\m
\v 5 Siler Tewrattin shuni oqup baqmighansilerki, ibadetxanida ishleydighan kahinlar shabat künliri ishlep shabat tertipini buzsimu, gunahqa buyrulmaydu.\x + \xo 12:5 \xt Chöl. 28:9. \x*  
\v 6 Biraq men shuni silerge éytip qoyayki, bu yerde ibadetxanidinmu ulugh birsi bar.\x + \xo 12:6 \xt 2Tar. 6:18. \x*  
\v 7 Emdilikte eger siler \add Xudaning\add* «\add muqeddes yazmilarda\add*: «Izdeydighinim qurbanliqlar emes, belki rehim-shepqet» déyilgen shu sözining menisini bilgen bolsanglar, bigunah kishilerni gunahkar dep békitmeyttinglar.\f □ \fr 12:7 \ft \+bd «Izdeydighinim qurbanliqlar emes, belki rehim-shepqet»\+bd* — «Hosh.» 6:6din élin’ghan söz (9:13nimu körüng).\f*  \x + \xo 12:7 \xt Hosh. 6:6; Mik. 6:8; Mat. 9:13; 23:23. \x*  
\v 8 Chünki Insan’oghli shabat künining Igisidur.\x + \xo 12:8 \xt Mar. 2:28; Luqa 6:5. \x*   
\b  
\m  
\s1 Shabat künide bimarni saqaytishqa bolamdu?  
\r Mar. 3:1-6; Luqa 6:6-11  
\m
\v 9 U u yerdin ayrilip, ularning sinagogigha kirdi. \f □ \fr 12:9 \ft \+bd «U u yerdin ayrilip, ularning sinagogigha kirdi»\+bd* — «ular» bolsa yuqirida tilgha élin’ghan «Perisiyler»ni körsetken bolushi kérek.\f*  \x + \xo 12:9 \xt Mar. 3:1; Luqa 6:6. \x*  
\v 10 We mana, u yerde bir qoli yégilep qalghan bir adem bar idi. Ular uning üstidin erz qilishqa seweb tapmaqchi bolup uningdin:  
\m — Shabat küni késel saqaytish Tewrat qanunigha uyghunmu? — dep soridi.\x + \xo 12:10 \xt Luqa 14:3. \x*   
\m
\v 11 Lékin u ulargha mundaq jawab berdi:  
\m — Birersinglarning qoyi shabat küni origha chüshüp ketse, uni derhal tartip chiqiriwalmaydighan adem barmidu? \x + \xo 12:11 \xt Mis. 23:4; Qan. 22:4. \x*  
\v 12 Insan bolsa qoydin shunche etibarliqtur! Shunga, shabat küni yaxshiliq qilish Tewrat qanunigha uyghundur. \x + \xo 12:12 \xt Yar. 1:27. \x*  
\v 13 Andin u héliqi késelge:  
\m — Qolungni uzat, — dédi. U qolini uzitishi bilenla qoli ikkinchi qoligha oxshash eslige keltürüldi.\f □ \fr 12:13 \ft \+bd «U qolini uzitishi bilenla qoli ikkinchi qoligha oxshash eslige keltürüldi»\+bd* — «eslige keltürüldi» dégen péilning «mejhul shekli» bolup, bizge bu ishni Xuda özi qilghan, dégenni uqturidu. Emdi ular bu möjize «shabat künide yaritilghanliqi» üchün zadi kimni eyiblimekchi?\f*   
\m
\v 14 Biraq Perisiyler tashqirigha chiqip, uni qandaq yoqitish heqqide meslihet qilishti.\x + \xo 12:14 \xt Mar. 3:6; Yuh. 5:18; 10:39; 11:53. \x*   
\b  
\m  
\s1 Xuda tallighan qul  
\m
\v 15 Emma Eysa buni biliwélip u yerdin ayrildi. Top-top kishiler uninggha egiship mangdi. U ularning hemmisini saqaytti; \x + \xo 12:15 \xt Mat. 10:23. \x*  
\v 16 andin ulargha özining salahyitini ashkarilimasliqni qattiq tapilidi. \x + \xo 12:16 \xt Mat. 9:30; Luqa 5:14. \x*  
\v 17 Buning bilen Yeshaya peyghember arqiliq yetküzülgen munu sözler emelge ashuruldi:   
\b  
\m
\v 18 — «Qaranglar, mana Men tallighan Öz qulum!  
\m Méning söyümlükim, dilimning söyün’gini!  
\m Men Öz Rohimni uning wujudigha qondurimen,  
\m Shuning bilen u ellerge höküm-heqiqetni jakarlaydu.\f □ \fr 12:18 \ft \+bd «Shuning bilen u ellerge höküm-heqiqetni jakarlaydu»\+bd* — «Yesh.» 42-babtili izahtlarnimu körüng. 
\fp  «Eller» bolsa mushu yerde «yat eller», yeni barliq Yexudiy emeslerni, jahandiki barliq milletlerni körsitidu. 
\fp  «Höküm-heqiqet» dégenning menisi toghruluq: — bu söz ibraniy tilida (Tewrattiki eyni bésharettte) «mishpat» déyilidu, u töt jehetni öz ichige alidu, yeni Xudaning «heqqaniy quli»ning: — 
\fp  (1) Xudaning butlar toghruluq hökümi, yeni «Xuda dégen tirik hem birdur, butlar yoqtin bolghan nerse» dégen heqiqetni élip kélishini (heqiqetsizler heqiqetke érishidu). 
\fp  (2) Xudaning adil qanun-permanlirining xewirini yetküzüp, chüshendürüp bérishini; 
\fp  (3) herxil xata uqumlarni we közqarashlarni tüzitip toghra közqarashlarni yetküzüshini; 
\fp  (4) adaletsizlikni tüzitip, uwal bolghanlargha adaletni yetküzüshini körsitidu.\f*  \x + \xo 12:18 \xt Yesh. 42:1; Mat. 3:17; 17:5; Mar. 1:11; Kol. 1:13; 2Pét. 1:17. \x*   
\m
\v 19 U ne talash-tartish qilmaydu ne chuqan kötürmeydu,  
\m Kochilarda uning kötürgen awazini héch anglighuchi bolmaydu.   
\m
\v 20 Taki u ghelibe bilen toghra hökümlerni chiqarghuche,  
\m Yanjilghan qomushni sundurmaydu,  
\m Tütep öchey dep qalghan pilikni öchürmeydu;\f □ \fr 12:20 \ft \+bd «Taki u ghelibe bilen toghra hökümlerni chiqarghuche...»\+bd* — «höküm-heqiqet» dégenning menisi toghruluq yuqiriqi 19-ayettiki izahatni körüng.\f*   
\m
\v 21 We eller uning namigha ümid baghlaydu».\x + \xo 12:21 \xt Yesh. 42:1-4. \x*   
\b  
\m  
\s1 Muqeddes Rohqa kupurluq qilish  
\r Mar. 3:20-30; Luqa 11:14-23; 12:10  
\m
\v 22 Shu chaghda, uning aldigha jin chaplishiwalghan kor we gacha biri élip kélindi. U uni saqaytti, kor gachini sözliyeleydighan we köreleydighan qildi. \x + \xo 12:22 \xt Mat. 9:32; Luqa 11:14. \x*  
\v 23 Barliq xalayiq heyran bolushup:  
\m — Ejeba, bu Dawutning oghlimidu? — déyishti.\x + \xo 12:23 \xt Yuh. 4:29. \x*   
\m
\v 24 Lékin Perisiyler bu sözni anglap:  
\m — U peqet jinlarning emiri bolghan Beelzibubqa tayinip jinlarni qoghliwétidiken, déyishti.\x + \xo 12:24 \xt Mat. 9:34; Mar. 3:22; Luqa 11:15. \x*   
\m
\v 25 Lékin u ularning néme oylawatqanliqini bilip ulargha mundaq dédi:  
\m — Öz ichidin bölünüp özara soqushqan herqandaq padishahliq weyran bolidu; herqandaq sheher yaki aile öz ichidin bölünüp özara soqushsa zawalliqqa yüz tutidu.  
\v 26 Eger Sheytan Sheytanni qoghlisa, u öz-özige qarshi chiqqan bolidu. Undaqta, uning padishahliqi qandaqmu put tirep turalisun?  
\v 27 Eger men jinlarni Beelzibulgha tayinip qoghlisam, silerning perzentliringlar kimge tayinip jinlarni qoghlaydu?! Shunga ular siler toghruluq höküm chiqarsun! \f □ \fr 12:27 \ft \+bd «Eger men jinlarni Beelzibulgha tayinip qoghlisam, silerning perzentliringlar kimge tayinip jinlarni qoghlaydu?! Shunga ular siler toghruluq höküm chiqarsun!»\+bd* — bu sözning ikki sherhi bar: — 
\fp  (1) «silerning perzentliringlar» — bu Perisiylerning öz talip-egeshküchilirini körsitidu. Emeliyette bolsa Perisiyler we egeshküchiliri jinlarni héch heydiyelmeytti. Undaqta Sheytanning padishahliqigha heqiqiy hujum qilghuchilar Eysa we muritlirimu, yaki Perisiylermu? Perisiylerning Xudaning emes, belki Sheytanning teripide turghanliqi öz egeshküchilirining jinni heydeshke küchsiz bolghanliqigha ispat béretti. 
\fp  (2) «silerning perzentliringlar» — bu Eysaning egeshküchilirini (Israillarning perzentlirini) körsitidu. Peqet Eysala emes, ularmu jinlarni heydiyeleydighan bolghan; shunga ularmu Eysaning Xudaning küchi bilen jin-sheytanlarni bir terep qiliwatqanliqigha ispat béretti. 
\fp  Bizningche (1)-közqarash toghra. «Qoshumche söz»imiznimu körüng.\f*  
\v 28 Lékin men Xudaning Rohigha tayinip jinlarni qoghlighan bolsam, undaqta Xudaning padishahliqi derweqe üstünglargha chüshüp namayan boldi.   
\m
\v 29 Bir kishi küchtünggür birsining öyige kirip, uning mal-mülkini qandaq bulap kételisun? Peqet u shu küchtünggürni awwal baghliyalisa, andin öyini bulang-talang qilalaydu.\f □ \fr 12:29 \ft \+bd «Bir kishi küchtünggür birsining öyige kirip, uning mal-mülkini qandaq bulap kételisun?...»\+bd* — bu temsildiki «küchtünggür adem» Sheytanni körsitidu, elwette. Uning öyini bulang-talang qilghuchi Eysadin bashqa héchkim bolmaydu.\f*   
\m
\v 30 Men terepte turmighanlar manga qarshi turghuchidur. Men terepke \add ademlerni\add* yighmighuchilar bolsa tozutuwetküchidur.   
\m
\v 31 Shuning üchün men silerge shuni éytip qoyayki, insanlarning ötküzgen hertürlük gunahliri we qilghan kupurluqlirining hemmisini kechürüshke bolidu. Biraq Muqeddes Rohqa kupurluq qilish héch kechürülmeydu. \x + \xo 12:31 \xt Mar. 3:28; Luqa 12:10; 1Yuh. 5:16. \x*  
\v 32 Insan’oghligha qarshi söz qilghan kimdekim bolsa kechürümge érisheleydu; lékin Muqeddes Rohqa qarshi gep qilghanlar bolsa bu dunyadimu, u dunyadimu kechürümge érishelmeydu.\f □ \fr 12:32 \ft \+bd «Muqeddes Rohqa qarshi gep qilghanlar bolsa bu dunyadimu, u dunyadimu kechürümge érishelmeydu»\+bd* — «Muqeddes Rohqa qarshi gep qilish» yaki «Muqeddes Rohqa kupurluq qilish» dégen gunah toghruluq «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*  \x + \xo 12:32 \xt Chöl. 15:30; 1Sam. 2:25; 1Yuh. 5:16. \x*   
\b  
\m  
\s1 Ademni emelliridin tonush  
\r Luqa 6:43-45  
\m
\v 33 Derex yaxshi bolsa, méwisimu yaxshi bolidu — yaki derex por bolsa, méwisimu nachar bolidu; chünki herqandaq derex öz méwisidin bilinidu.\x + \xo 12:33 \xt Mat. 7:18. \x*   
\m
\v 34 Ey yilanlarning perzentliri! Siler rezil tursanglar, aghzinglardin qandaqmu yaxshi söz chiqsun? Chünki ademning qelbide néme tolup tashqan bolsa éghizdin shu chiqidu. \x + \xo 12:34 \xt Zeb. 40:9-10; Mat. 3:7; Luqa 6:45. \x*  
\v 35 Yaxshi adem öz yaxshi xezinisidin yaxshi nersilerni chiqiridu. Yaman adem yaman xezinisidin yaman nersilerni chiqiridu.  
\v 36 Men silerge shuni éytip qoyayki, insanlar qilghan herbir éghiz quruq sözi üchün soraq küni hésab béridu. \x + \xo 12:36 \xt Top. 12:14; Ef. 5:4. \x*  
\v 37 Chünki öz sözliring bilen ya heqqaniy ispatlinisen, ya sözliringlar bilen gunahkar dep békitilisen.\x + \xo 12:37 \xt 2Sam. 1:16; Luqa 19:22. \x*   
\b  
\m  
\s1 Möjizilik alamet körsitish telipi  
\r Mar. 8:11-12; Luqa 11:29-32  
\m
\v 38 Shu chaghda bezi Tewrat ustazliri we Perisiyler uninggha jawaben:  
\m Ustaz, sendin bir möjizilik alamet körgümiz bar, — dédi. \f □ \fr 12:38 \ft \+bd «Ustaz, sendin bir möjizilik alamet körgümiz bar»\+bd* — Perisiyler Eysadin telep qilghan «alamet» bolsa özining Mesih ikenlikini ispatlaydighan birer mözizilik alamet, elwette.\f*  \x + \xo 12:38 \xt Mat. 16:1; Mar. 8:11; Luqa 11:29; 1Kor. 1:22. \x*  
\v 39 Lékin u ulargha mundaq jawab berdi:  
\m — Rezil hem zinaxor bu dewr bir «alamet»ning köristilishini istep yüridu. Biraq bu dewrdikilerge «Yunus peyghemberde körülgen möjizilik alamet»tin bashqa héchqandaq möjirilik alamet körsitilmeydu.  
\v 40 Chünki Yunus peyghember yoghan béliqning qorsiqida üch kéche-kündüz yatqandek, Insan’oghlimu oxshashla üch kéche-kündüz yerning baghrida yatidu. \x + \xo 12:40 \xt Yun. 2:1,11 \x*  
\v 41 Soraq küni Ninewe shehiridikiler bu dewrdikiler bilen teng qopup, bu dewrdikilerning gunahlirini békitidu. Chünki ular Yunus \add peyghember\add* jakarlighan xewerni anglap, \add yamanliqidin\add* towa qilghan; we mana, mushu yerde Yunus \add peyghember\add*dinmu ulugh birsi turidu!\f □ \fr 12:41 \ft \+bd «mana, mushu yerde Yunus peyghember dinmu ulugh birsi turidu!»\+bd* — bu 39-41-ayetlerde Eysa Yunus peyghemberning yoghan bir béliqning ichide üch kün turup tirik chiqqanliqini tilgha élish arqiliq öziningmu ölüp, üchinchi küni tirilidighanliqini aldin éytqan. Tewrat, «Yunus» 1-2-bablarni we shu kitabtiki «Yunus peyghemberde körülgen möjizilik alamet» toghruluq «qoshumche söz»imiznimu hem ushbu kitabtiki «qoshumche söz»imizni körüng. «bu dewrdikilerning gunahlirini békitidu» — دémek, «butperes Ninewelikler Yunus peyghemberning telimini anglap, yaman yoldin qaytqan. Biraq bu yerde Yunus peyghemberdinmu ulugh birsi bolghan Mesih silerni yaman yoldin qaytishqa chaqirsa, qulaq salmidinglar».\f*  \x + \xo 12:41 \xt Yun. 3:5; Luqa 11:32. \x*   
\m
\v 42 Soraq küni «Jenubtiki ayal padishah»mu bu dewrdikiler bilen teng tirilip, ularning gunahlirini békitidu. Chünki u Sulaymanning dana sözlirini anglash üchün yer yüzining chétidin kelgen; we mana, hazir mushu yerde Sulaymandinmu ulugh birsi turidu.\f □ \fr 12:42 \ft \+bd «Jenubtiki ayal padishah»\+bd* — yeni «Shebaning ayal padishahi». «Sheba» jenubiy Erebistan yaki Éfiopiyeni körsitidu. «1Pad.» 10:1-10ni körüng.\f*  \x + \xo 12:42 \xt 1Pad. 10:1; 2Tar. 9:1; Luqa 11:31. \x*   
\b  
\m  
\s1 Napak rohning qaytip kélishi  
\r Luqa 11:24-26  
\m
\v 43 Napak roh birawning ténidin chiqiriwétilgendin kéyin, u qurghaq dalalarni chörgilep yürüp, birer aramgahni izdeydu, biraq tapalmaydu \f □ \fr 12:43 \ft \+bd «napak roh»\+bd* — jinni körsitidu.\f*  \x + \xo 12:43 \xt Luqa 11:24. \x*  
\v 44 we: «Men chiqqan makanimgha qaytay» deydu. Shuning bilen qaytip kélip, shu makanining yenila bosh turghanliqini, shundaqla pakiz tazilan’ghanliqini we retlen’genlikini bayqaydu-de,  
\v 45 bérip özidinmu better yette jinni bashlap kélidu; ular kirip bille turidu. Buning bilen héliqi ademning kéyinki hali burunqidinmu téximu yaman bolidu. Bu rezil dewrdikilerning halimu mana shundaq bolidu.\f □ \fr 12:45 \ft \+bd «buning bilen héliqi ademning kéyinki hali burunqidinmu téximu yaman bolidu. Bu rezil dewrdikilerning halimu mana shundaq bolidu»\+bd* — bu temsil: (1) jin chaplishishtin qutquzulghan ademning heqiqiy bir xetirini; (2) Yehudiy xelqning ehwalinimu körsitidu. «Qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 12:45 \xt Ibr. 6:4, 5; 10:26; 2Pét. 2:20. \x*   
\b  
\m  
\s1 Méning anam we inilirim kim?  
\r Mar. 3:31-35; Luqa 8:19-21  
\m
\v 46 U toplashqan xalayiqqa dawamliq sözlewatqanda, mana, anisi bilen iniliri kélip, uning bilen sözleshmekchi bolup tashqirida turushti. \x + \xo 12:46 \xt Mar. 3:31; Luqa 8:20. \x*  
\v 47 Shuning bilen bireylen uninggha:  
\m — Aningiz we iniliringiz siz bilen sözlishimiz dep tashqirida turidu, — dédi.   
\m
\v 48 Lékin u jawaben shu xewerni yetküzgen kishidin: «Kim méning anam, kim méning inilirim?» — dep soridi.  
\v 49 Andin u qolini sozup muxlislirini körsitip:  
\m — Mana méning anam, mana méning inilirim!  
\v 50 Chünki kim ershtiki Atamning iradisini ada qilsa, shu méning aka-inim, acha-singlim we anamdur, — dédi.\x + \xo 12:50 \xt Yuh. 15:14; 2Kor. 5:16; Gal. 5:6; 6:15; Kol. 3:11. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 13
\s1 Ersh padishahliqi toghrisidiki yette temsil •••• «1» Uruq chachquchi toghrisidiki temsil  
\r Mar. 4:1-9; Luqa 8:4-8  
\m
\v 1 Shu küni Eysa öydin chiqip, déngiz boyida olturatti.\x + \xo 13:1 \xt Mar. 4:1; Luqa 8:4, 5. \x*  
\v 2 Etrapigha top-top ademler olishiwalghachqa, u bir kémige chiqip olturdi. Pütkül xalayiq bolsa déngiz boyida turushatti.\x + \xo 13:2 \xt Luqa 5:3. \x*  
\v 3 U ulargha temsiller bilen nurghun hékmetlerni éytip birip, mundaq dédi:  
\m — Mana, uruq chachquchi uruq chachqili \add étizgha\add* chiqiptu.  
\v 4 Uruq chachqanda uruqlardin beziliri chighir yol üstige chüshüptu, qushlar kélip ularni yep kétiptu.   
\m
\v 5 Beziliri téshi köp, topisi az yerlerge chüshüptu. Tupriqi chongqur bolmighachqa, tézla ünüp chiqiptu,  
\v 6 lékin kün chiqishi bilenla aptapta köyüp, yiltizi bolmighachqa qurup kétiptu.  
\v 7 Beziliri tikenlerning arisigha chüshüptu, tikenler ösüp maysilarni boghuwaptu.  
\v 8 Beziliri bolsa yaxshi tupraqqa chüshüptu. Ularning beziliri yüz hesse, beziliri atmish hesse, yene beziliri ottuz hesse hosul bériptu.  
\v 9 Quliqi barlar buni anglisun!   
\b  
\m  
\s1 Temsillerning meqsiti  
\r Mar. 4:10-12; Luqa 8:9-10  
\m
\v 10 Muxlisliri kélip, uningdin: —  
\m Sen néme üchün ulargha temsiller arqiliq telim bérisen? — dep soridi.\x + \xo 13:10 \xt Mar. 4:10; Luqa 8:9. \x*   
\m
\v 11 U ulargha mundaq jawab berdi:  
\m — Siler ersh padishahliqining sirlirini bilishke muyesser qilindinglar, lékin ulargha nésip qilinmidi. \f □ \fr 13:11 \ft \+bd «ersh padishahliqining sirliri»\+bd* — Injilda «sirlar» eslide insanlargha ashkarilanmighan, hazir Mesih yaki rosulliri arqiliq ayan qilin’ghan ishlarni körsitidu. Uning üstige, Injildiki bezi «sirlar» intayin sirliq, elwette.\f*  \x + \xo 13:11 \xt Mat. 11:25; 2Kor. 3:14. \x*  
\v 12 Chünki kimde bar bolsa, uninggha téximu köp bérilidu, uningda molchiliq bolidu; emma kimde yoq bolsa, hetta uningda bar bolghanlirimu uningdin mehrum qilinidu.\f □ \fr 13:12 \ft \+bd «Chünki kimde bar bolsa, uninggha téximu köp bérilidu...»\+bd* — «kimde bar bolsa... » dégende, «bar bolsa» némini körsitidu? Shübhisizki, ebediy ehmiyetlik birer nerse bolsa kérek, bu iman-ishenchni öz ichige choqum alidu. Biz özimizge «ebediy ehmiyetlik» herbirnéme bolushi üchün peqet Mesihdinla tapalaymiz, elwette.\f*  \x + \xo 13:12 \xt Mat. 25:29; Mar. 4:24,25; Luqa 8:18; 19:26. \x*   
\m
\v 13 Ulargha temsil bilen sözlishimning sewebi shuki, ular qarisimu körmeydu, anglisimu tingshimaydu hem heqiqiy chüshenmeydu.  
\v 14 Buning bilen Yeshaya peyghember éytqan bésharettiki munu sözler emelge ashuruldi:  
\b  
\m — «Siler anglashni anglaysiler, biraq chüshenmeysiler;  
\m Qarashni qaraysiler, biraq körmeysiler. \x + \xo 13:14 \xt Yesh. 6:9-10; Mar. 4:12; Luqa 8:10; Yuh. 12:40; Ros. 28:26; Rim. 11:8. \x*   
\m
\v 15 Chünki mushu xelqning yürikini may qaplap ketken,  
\m Ular anglighanda qulaqlirini éghir qiliwalghan,  
\m Ular közlirini uxlighandek yumuwalghan;  
\m Undaq bolmisidi, ular közliri bilen körüp,  
\m Quliqi bilen anglap,  
\m Köngli bilen chüshinip,  
\m Öz yolidin yandurulushi bilen,  
\m Men ularni saqaytqan bolattim.\f □ \fr 13:15 \ft \+bd «mushu xelqning yürikini may qaplap ketken... undaq bolmisidi, ... köngli bilen chüshinip, öz yolidin yandurulushi bilen, men ularni saqaytqan bolattim»\+bd* — toluq bésharet Tewrat, «Yesh.» 6:9-10de tépilidu.\f*  \x + \xo 13:15 \xt Yesh. 6:9-10\x*   
\b  
\m
\v 16 Lékin, közliringlar bextliktur! Chünki ular köridu; quliqinglar bextliktur! Chünki ular anglaydu. \x + \xo 13:16 \xt Luqa 10:23; Yuh. 20:29; 1Pét. 1:8. \x*  
\v 17 Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, burunqi nurghun peyghemberler we heqqaniy ademler silerning körgininglarni körüshke intizar bolghan bolsimu ularni körmigen; silerning anglighininglarni anglashqa intizar bolghan bolsimu ularni anglimighan.\x + \xo 13:17 \xt 1Pét. 1:10. \x*   
\b  
\m  
\s1 Uruq chachquchi toghrisidiki temsilning chüshendürülüshi  
\r Mar. 4:13-20; Luqa 8:11-15  
\m
\v 18 Emdi uruq chachquchi toghrisidiki temsilning menisini anglanglar:\x + \xo 13:18 \xt Mar. 4:13; Luqa 8:11. \x*  
\v 19 Eger biri \add ersh\add* padishahliqining söz-kalamini anglap turup chüshenmise, Sheytan kélip uning könglige chéchilghan sözni élip kétidu. Bu del chighir yol üstige chéchilghan uruqlardur.\f □ \fr 13:19 \ft \+bd «eger biri ersh padishahliqining söz-kalamini anglap turup chüshenmise..»\+bd* — mushu yerde «ersh padishahliqi» grék tilida peqet «padishahliq» bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 13:19 \xt Mat. 4:23. \x*  
\v 20 Tashliq yerlerge chéchilghan uruqlar bolsa, ular söz-kalamni anglap, xushalliq bilen derhal qobul qilghanlarni körsitidu. \f □ \fr 13:20 \ft \+bd «Tashliq yerlerge chéchilghan uruqlar bolsa, ular söz-kalamni anglap, xushalliq bilen derhal qobul qilghanlarni körsitidu»\+bd* — «söz-kalam» bolsa Xudaning padishahliqi toghruluq söz-kalamdur.\f*  
\v 21 Halbuki, qelbide héch yiltiz bolmighachqa, peqet waqitliq mewjut bolup turidu; söz-kalamning wejedin qiyinchiliq yaki ziyankeshlikke uchrighanda, ular shuan yoldin chetnep kétidu.  
\v 22 Tikenlerning arisigha chéchilghini shundaq ademlerni körsetkenki, ular söz-kalamni anglighini bilen, lékin bu dunyaning endishiliri we bayliqning éziqturushi \add qelbidiki\add* söz-kalamni boghuwétidu-de, ular hosulsiz qalidu. \x + \xo 13:22 \xt Mat. 19:23; Mar. 10:23; Luqa 18:24; 1Tim. 6:9. \x*  
\v 23 Lékin yaxshi yerge chéchilghan uruqlar bolsa — söz-kalamni anglap chüshen’gen ademlerni körsitidu. Bundaq ademler hosul béridu, birsi yüz hesse, birsi atmish hesse, yene birsi ottuz hesse hosul béridu.   
\b  
\m  
\s1 «2» Kürmek, yeni «mestek» toghrisidiki temsil  
\m
\v 24 U ularning aldida yene bir temsilni bayan qildi: —  
\m — Ersh padishahliqi xuddi étizigha yaxshi uruqni chachqan bir ademge oxshaydu.  
\v 25 Emma kishiler uyqugha chömgen chaghda, düshmini kélip bughday arisigha kürmek uruqlirini chéchiwétip, kétiptu. \f □ \fr 13:25 \ft \+bd «...düshmini kélip bughday arisigha kürmek uruqlirini chéchiwétip, kétiptu»\+bd* — oqurmenlerge shu ayanki, bu temsildiki «kürmek» (yaki «mestek») awwal bughdaygha op’oxshash shekilde ösidu. Peqet bash élishi bilen perq etkili bolidu.\f*  
\v 26 Emdi maysilar ösüp, bashaq chiqarghanda, kürmekmu ashkarlinishqa bashlaptu.   
\m
\v 27 Xojayinning chakarliri kélip uninggha:  
\m — «Ependi, siz étizingizgha yaxshi uruq chachqan emesmidingiz? Kürmekler nedin kélip qaldi?» deptu.   
\m
\v 28 Xojayin: «Buni bir düshmen qilghan» — deptu.  
\m Chakarlar uningdin: «Siz bizni bérip ularni otiwétinglar démekchimu?» — dep soraptu.   
\m
\v 29 «Yaq,» — deptu xojayin, «undaq qilghanda kürmeklerni yulghanda, bughdaylarnimu yuluwétishinglar mumkin.  
\v 30 Bu ikkisi orma waqtighiche bille össun, orma waqtida, men ormichilargha: — Aldi bilen kürmeklerni ayrip yighip, baghlap köydürüshke qoyunglar, andin bughdaylarni yighip ambirimgha ekiringlar, deymen» — deptu xojayin.\x + \xo 13:30 \xt Mat. 3:12. \x*   
\b  
\m  
\s1 «3» Qicha toghrisidiki we «4» Échitqu toghrisidiki temsiller  
\r Mar. 4:30-34; Luqa 13:18-21  
\m
\v 31 U ulargha yene bir temsilni éytti:  
\m — Ersh padishahliqi xuddi bir adem qoligha élip étizigha chachqan qicha uruqigha oxshaydu. \x + \xo 13:31 \xt Mar. 4:30; Luqa 13:18. \x*  
\v 32 Qicha uruqi derweqe barliq uruqlarning ichide eng kichik bolsimu, u herqandaq ziraettin égiz ösüp, derex bolidu, hetta asmandiki qushlarmu kélip uning shaxlirida uwulaydu.\f □ \fr 13:32 \ft \+bd «Qicha uruqi derweqe barliq uruqlarning ichide eng kichik bolsimu, u herqandaq ziraettin égiz ösüp, derex bolidu, ...»\+bd* — bu yerde tilgha élin’ghan «qicha» ottura sherqte ösidighan, yaxshi öskende hetta üch métrdin éship kétidighan ösümlükni körsitidu.\f*   
\m
\v 33 U ulargha yene bir temsilni éytti:  
\m — Ersh padishahliqi xuddi bir ayal qoligha élip üch jawur unning arisigha yoshurup, taki pütün xémir bolghuche saqlighan échitqugha oxshaydu.\f □ \fr 13:33 \ft \+bd «Ersh padishahliqi xuddi bir ayal qoligha élip üch jawur unning arisigha yoshurup, taki pütün xémir bolghuche saqlighan échitqugha oxshaydu»\+bd* — «üch jawur» (yaki «üch küre») — Grék tilida «üch saton (séah)». Bir séah 7 kilogram. Bu xéli köp un bolup, yüz ademning tamiqigha yétetti. «Yar.» 18:6ni körüng.\f*  \x + \xo 13:33 \xt Luqa 13:20,21. \x*   
\m
\v 34 Eysa bu ishlarning hemmisini temsiller bilen köpchilikke bayan qildi. U temsilsiz héchqandaq telim bermeytti. \x + \xo 13:34 \xt Mar. 4:33. \x*  
\v 35 Buning bilen peyghember arqiliq aldin’ala éytilghan munu sözler emelge ashuruldi:  
\b  
\m — «Aghzimni temsil sözlesh bilen achimen,  
\m Alem apiride bolghandin béri yoshurunup kelgen ishlarni élan qilimen».\f □ \fr 13:35 \ft \+bd «Buning bilen peyghember arqiliq aldin’ala éytilghan munu sözler emelge ashuruldi...»\+bd* — qaysi peyghember ikenliki mushu yerde éytilmaydu. Emeliyette u Zeburdiki birnechche küylerning muellipi Asaf idi. \+bd «Aghzimni temsil sözlesh bilen achimen, alem apiride bolghandin béri yoshurunup kelgen ishlarni élan qilimen»\+bd* — «Zeb.» 78:2.\f*  \x + \xo 13:35 \xt Zeb. 78:2. \x*   
\b  
\m  
\s1 Kürmek toghrisidiki temsilning chüshendürülüshi  
\m
\v 36 Shuningdin kéyin, u köpchilikni yolgha séliwétip öyge kirdi. Muxlisliri yénigha kélip uningdin:  
\m — Étizliqtiki kürmek toghrisidiki temsilni bizge sherhlep berseng, — dep ötündi.\f □ \fr 13:36 \ft \+bd «Shuningdin kéyin, u köpchilikni yolgha séliwétip...»\+bd* — yaki «shuningdin kéyin, u köpchiliktin ayrilip...».\f*   
\m
\v 37 U emdi ulargha jawab bérip mundaq dédi:  
\m — Yaxshi uruqni chachqan kishi Insan’oghlidur.  
\v 38 Étizliq bolsa — dunya. Yaxshi uruq bolsa \add ersh\add* padishahliqining perzentliridur, lékin kürmek rezil bolghuchining perzentliridur.  
\v 39 Kürmek chachqan düshmen — Iblistur. Orma orush waqti — zaman axiridur. Ormichilar — perishtilerdur. \x + \xo 13:39 \xt Yo. 3:13; Weh. 14:15. \x*  
\v 40 Kürmekler yulunup, otta köydürüwétilginidek, zaman axiridimu ene shundaq bolidu.  
\v 41 Insan’oghli perishtilirini ewetip, ular insanlarni gunahqa azdurghuchilarning hemmisini, shundaqla barliq itaetsizlik qilghuchilarni öz padishahliqidin shallap chiqip,  
\v 42 xumdanning lawuldap turghan otigha tashlaydu. U yerde yigha-zarlar kötürülidu, chishlirini ghuchurlitidu. \x + \xo 13:42 \xt Mat. 8:12; 22:13; 24:51; 25:30; Luqa 13:28. \x*  
\v 43 U chaghda heqqaniylar Atisining padishahliqida xuddi quyashtek julalinidu.  
\m Anglighudek quliqi barlar buni anglisun!\x + \xo 13:43 \xt Dan. 12:3; 1Kor. 15:42. \x*   
\b  
\m  
\s1 «5» Xezine toghrisidiki we «6» Qimmetlik merwayit toghrisidiki temsiller  
\m
\v 44 — Ersh padishahliqi xuddi étizda yoshurulghan bir xezinige oxshaydu. Uni tépiwalghuchi xezinini qaytidin yoshurup, xezinining shad-xuramliqi ichide bar-yoqini sétiwétip, shu étizni sétiwalidu.\x + \xo 13:44 \xt Fil. 3:7. \x*   
\m
\v 45 Yene kélip, ersh padishahliqi ésil ünche-merwayitlarni izdigen sodigerge oxshaydu. \f □ \fr 13:45 \ft \+bd «ésil ünche-merwayitlarni izdigen sodiger... »\+bd* — grék tilidiki «ésil» «güzel» dégen menisini öz ichige alidu.\f*  
\v 46 Sodiger nahayiti qimmet bahaliq bir merwayitni tapqanda, qaytip bérip bar-yoqini sétiwétip, u merwayitni sétiwalidu.   
\b  
\m  
\s1 «7» Tor tashlash toghrisidiki temsil  
\m
\v 47 — Yene kélip, ersh padishahliqi déngizgha tashlinip herxil béliqlarni tutidighan torgha oxshaydu.  
\v 48 Tor toshqanda, \add béliqchilar\add* uni qirghaqqa tartip chiqiridu. Andin olturup, yaxshi béliqlarni ilghiwélip, qachilargha qachilap, erzimeslerni tashliwétidu.  
\v 49 Zaman axirida shundaq bolidu. Perishtiler chiqip, rezil kishilerni heqqaniy kishiler arisidin ayriydu  
\v 50 we xumdanning lawuldap turghan otigha tashlaydu. U yerde yigha-zarlar kötürülidu, chishlirini ghuchurlitidu.\x + \xo 13:50 \xt Mat. 13:42. \x*   
\m
\v 51 Eysa ulardin:  
\m — Bu ishlarning hemmisini chüshendinglarmu? dep soridi.  
\m Chüshenduq, — dep jawab berdi ular.   
\m
\v 52 Andin u ulargha: — Shunga, ersh padishahliqining telimige muyesser bolup muxlis bolghan herbir Tewrat ustazi xuddi xezinisidin yéngi hem kona nersilerni élip chiqip tarqatquchi öy xojayinigha oxshaydu, — dédi.   
\b  
\m  
\s1 Nasaretliklerning Eysani chetke qéqishi  
\r Mar. 6:1-6; Luqa 4:16-30  
\m
\v 53 Eysa bu temsillerni sözlep bolghandin kéyin, shundaq boldiki, u yerdin ayrilip, \x + \xo 13:53 \xt Mar. 6:1; Luqa 4:16. \x*  
\v 54  öz yurtigha ketti we öz yurtidiki sinagogta xelqqe telim bérishke kirishti. Buni anglighan xalayiq intayin heyran bolushup:  
\m — Bu ademning bunchiwala danaliqi we möjize-karametliri nedin kelgendu? \x + \xo 13:54 \xt Mar. 6:2. \x*  
\v 55 U peqet héliqi yaghachchining oghli emesmu? Uning anisining ismi Meryem, Yaqup, Yüsüp, Simon we Yehudalar uning iniliri emesmu? \f □ \fr 13:55 \ft \+bd «U peqet héliqi yaghachchining oghli emesmu? Uning anisining ismi Meryem... emesmu?»\+bd* — Yehudiylar arisida ademler atisining ismi bilen tonulushi kérek idi. Yalghuz anisining ismini tilgha élishning özi birxil haqaret idi.\f*  \x + \xo 13:55 \xt Yuh. 6:42. \x*  
\v 56 Uning singillirining hemmisi bizning arimizdighu? Shundaq iken, uningdiki bu ishlarning hemmisi zadi nedin kelgendu? — déyishetti.  
\v 57 Shuning bilen ular uninggha heset-bizar bilen qaridi. Shunga Eysa ulargha mundaq dédi:  
\m — Herqandaq peyghember bashqa yerlerde hörmetsiz qalmaydu, peqet öz yurti we öz öyide hörmetke sazawer bolmaydu.\x + \xo 13:57 \xt Mar. 6:4; Luqa 4:24; Yuh. 4:44. \x*   
\m
\v 58 Ularning iman-ishenchsizlikidin u u yerde köp möjize körsetmidi.   
\b  
\b  
\m  
\c 14
\s1 Chömüldürgüchi Yehyaning öltürülüshi  
\r Mar. 6:14-29; Luqa 9:7-9  
\m
\v 1 U chaghlarda, Hérod hakim Eysaning nam-shöhritidin xewer tépip,\f □ \fr 14:1 \ft \+bd «Hérod hakim»\+bd* — «hakim» grék tilida «tétrarq» déyilidu. Bu söz «zéminning töttin birini idare qilghuchi» dégenni bildüridu. Rim impériyesi Pelestinni töt qisimgha bölgen bolup, herbir qismining «tétrarq»i bar idi. 
\fp  Hérodning toluq ismi «Hérod Antipas» bolup, bezi yerlerde «Hérod padishah» yaki «Hérod xan» dep atilidu. U Galiliyege hökümranliq qilatti. Uning akisi «Hérod Arxélaus» idi (2:22). 
\fp  «Hérodlar» toghruluq «qoshumche söz»imiznimu körüng.\f*  \x + \xo 14:1 \xt Mar. 6:14; Luqa 9:7. \x*  
\v 2  xizmetkarlirige:  
\m — Bu adem chömüldürgüchi Yehya bolidu, u ölümdin tirilgen bolsa kérek. Shuning üchün mushu alahide qudretler uningda küchini körsetmekte, — dédi.   
\m
\v 3 Hérodning bundaq déyishining sewebi, u \add ögey\add* akisi Filipning ayali Hérodiyening wejidin Yehyani tutqun qilip, zindan’gha tashlighanidi.\f □ \fr 14:3 \ft \+bd «Hérod... ögey akisi Filipning ayali Hérodiyening wejidin Yehyani tutqun qilip, zindan’gha tashlighanidi»\+bd* — Yehyani tutush «Hérodiyening wejidin» — Hérod belkim Hérodiyening biwasite telipidin shundaq qilghan bolushimu mumkin. 
\fp  Hérod ögey akisi Filipning ayali Hérodiyeni Filiptin tartiwélip andin uni ajrishishqa qayil qilip, Hérodiye bilen özi toy qilghanidi.\f*  \x + \xo 14:3 \xt Mar. 6:17; Luqa 3:19. \x*  
\v 4 Chünki Yehya Hérodqa \add tenbih bérip\add*: «Bu ayalni tartiwélishing Tewrat qanunigha xilaptur» dep kelgenidi.\f □ \fr 14:4 \ft \+bd «Bu ayalni tartiwélishing Tewrat qanunigha xilaptur»\+bd* — «Law.» 16:18, 20:21de, birsining aka yaki ukisi hayat ehwalda, birining ayalini yene biri öz emrige élishqa bolmaydu, dep belgilen’gen.\f*  \x + \xo 14:4 \xt Law. 18:16. \x*  
\v 5 Hérod \add shu sewebtin\add* Yehyani öltürmekchi bolghan bolsimu, biraq xalayiqtin qorqqanidi, chünki ular Yehyani peyghember, dep biletti.\x + \xo 14:5 \xt Mat. 21:26. \x*   
\m
\v 6 Emma Hérodning tughulghan küni tebriklen’gende, ayali Hérodiyening qizi otturigha chiqip ussul oynap berdi. Bu Hérodqa bek yaqti;\f □ \fr 14:6 \ft \+bd «ayali Hérodiyening qizi otturigha chiqip ussul oynap berdi»\+bd* — «Hérodiyening qizi» — Hérodiyening burunqi éridin bolghan qizi.\f*  \x + \xo 14:6 \xt Yar. 40:20; Mar. 6:21. \x*  
\v 7 shuning üchün u uninggha: — Hernéme tiliseng shuni sanga bérey, dep qesem qildi.\x + \xo 14:7 \xt Hak. 11:30. \x*  
\v 8 Lékin qiz anisining küshkürtüshi bilen:  
\m — Chömüldürgüchi Yehyaning kallisini élip, bir texsige qoyup ekelsile, — dédi.  
\v 9 Padishah buninggha hesret chekken bolsimu, qesemliri tüpeylidin we dastixanda olturghanlar wejidin, \add kallisini\add* élip kélinglar, dep buyrudi. \f □ \fr 14:9 \ft \+bd «Padishah buninggha hesret chekken bolsimu,...»\+bd* — Hérod hakim bezide «padishah» déyiletti.\f*  
\v 10 U adem ewetip, zindanda Yehyaning kallisini aldurdi.  
\v 11 Shuning bilen kallisi bir texsige qoyulup, qizning aldigha élip kélindi. Qiz buni anisining aldigha apardi.  
\v 12 \add Yehyaning\add* muxlisliri bolsa bérip, jesetni élip depne qildi; andin bérip Eysagha bu ishlarni xewer qildi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning besh ming kishini toyghuzushi  
\r Mar. 6:30-44; Luqa 9:10-17; Yh. 6:1-14  
\m
\v 13 Eysa bu xewerni anglap, özi yalghuz pinhan bir jaygha kétey dep bir kémige olturup u yerdin ayrildi. Xalayiq buning xewirini tapqanda, etraptiki sheherlerdin kéliship, uning keynidin piyade mangdi. \x + \xo 14:13 \xt Mat. 12:15; Mar. 6:31; Luqa 9:10. \x*  
\v 14 U \add  qirghaqqa\add* chiqip ketkinide, zor bir top ademlerni körüwidi, ulargha ich aghritip, ularning aghriqlirini saqaytti.\x + \xo 14:14 \xt Mat. 9:36; Yuh. 6:5. \x*   
\m
\v 15 Kech kirgende, muxlisliri uning yénigha kélip: — Bu chöl bir jay iken, waqitmu bir yerge bérip qaldi. Xalayiqni yolgha séliwetken bolsang, andin ular kentlerge bérip özlirige ozuq sétiwalsun, — dédi.\x + \xo 14:15 \xt Mar. 6:35; Luqa 9:12. \x*   
\m
\v 16 Lékin Eysa ulargha: — Ularning kétishining hajiti yoq, özünglar ulargha ozuq béringlar, — dédi.   
\m
\v 17 Lékin muxlislar:  
\m — Bizde besh nan bilen ikki dane béliqtin bashqa héch nerse yoq, — déyishti.   
\m
\v 18 U: — Ularni manga élip kélinglar, dédi.   
\m
\v 19 U xalayiqni chöplükning üstide olturushqa buyrughandin kéyin, besh nan bilen ikki béliqni qoligha élip, asman’gha qarap \add Xudagha\add* teshekkür éytti. Andin nanlarni oshtup muxlislirigha berdi, muxlisliri xalayiqqa üleshtürüp berdi. \x + \xo 14:19 \xt 1Sam. 9:13. \x*  
\v 20 Hemmeylen yep toyundi. \add Muxlislar\add* éship qalghan parchilarni liq on ikki séwetke tériwaldi. \f □ \fr 14:20 \ft \+bd «Muxlislar éship qalghan parchilarni liq on ikki séwetke tériwaldi»\+bd* — grék tilida «Ular éship qalghan parchilarni... tériwaldi». Muxlislar ikenliki «Mat.» 16:9-10-de ispatlinidu. \+bd «liq on ikki séwetke tériwaldi»\+bd* — «séwet» grék tilida «qol séwet» — démek, bir adem ikki qollap kötüreleydighan séwet.\f*  
\v 21 Ozuqlan’ghanlarning sani ayallar we balilardin bashqa texminen besh ming kishi idi.   
\b  
\m  
\s1 Su üstide méngish  
\r Mar. 6:45-52; Yh. 6:16-21  
\m
\v 22 Arqidila, u muxlislirigha: Özüm bu xalayiqni yolgha séliwétimen, angghuche siler kémige olturup, déngizning qarshi qirghiqigha ötüp turunglar, dep buyrudi. \x + \xo 14:22 \xt Mar. 6:45; Yuh. 6:17. \x*  
\v 23 Xalayiqni yolgha séliwetkendin kéyin, u dua qilish üchün özi xilwet taghqa chiqti. Kech kirgendimu u yerde yalghuz qaldi. \x + \xo 14:23 \xt Mar. 6:46; Yuh. 6:15. \x*  
\v 24 Bu chaghda, kéme qirghaqtin xéli köp chaqirim yürgenidi, lékin shamal qarshi yönlishitin chiqiwatqachqa, kéme dolqunlar ichide chayqilip turatti.\f □ \fr 14:24 \ft \+bd «kéme qirghaqtin xéli köp chaqirim yürgenidi»\+bd* — yaki «kéme déngiz otturisida yürgendidi...».\f*   
\m
\v 25 Kéche tötinche jések waqtida, u déngizning üstide méngip, muxlisliri terepke keldi. \f □ \fr 14:25 \ft \+bd «kéche tötinche jések waqtida...»\+bd* — bir kéche töt jésekke bölünetti; shunga bu waqit tang atay dégen waqit idi.\f*  
\v 26 Muxlislar uning déngizning üstide méngip kéliwatqanliqini körüp, alaqzade bolup: — Alwasti iken! — dep qorqup chuqan sélishti.   
\m
\v 27 Lékin Eysa derhal ulargha:  
\m — Yüreklik bolunglar, bu men, qorqmanglar! — dédi.   
\m
\v 28 Pétrus buninggha jawaben:  
\m — I Reb, bu sen bolsang, su üstide méngip yéninggha bérishimgha emr qilghaysen, — dédi.   
\m
\v 29 Kel, — dédi u.  
\m Pétrus kémidin chüshüp, su üstide méngip, Eysagha qarap kétiwatatti;  
\v 30 lékin boranning qattiq chiqiwatqanliqini körüp qorqup, sugha chöküshke bashlidi: — Reb, méni qutquzuwalghaysen! — dep warqiridi.   
\m
\v 31 Eysa derhal qolini uzitip, uni tutuwaldi we uninggha:  
\m — Ey ishenchi ajiz bende, némishqa guman qilding? — dédi.   
\m
\v 32 Ular kémige chiqqanda, shamal toxtidi.  
\v 33 Kémide olturghanlar uning aldigha kélip sejde qilip:  
\m — Berheq, sen Xudaning Oghli ikensen, — déyishti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Ginnisarette bimarlarni saqaytishi  
\r Mar. 6:53-56  
\m
\v 34 Ular déngizning qarshi teripige ötkende, Ginnisaret yurtida \add quruqluqqa\add* chiqti. \x + \xo 14:34 \xt Mar. 6:53. \x*  
\v 35 U yerdiki ademler uni tonup qélip, etraptiki barliq jaylargha xewer ewetti; shuning bilen kishiler barliq bimarlarni uning aldigha élip keldi;  
\v 36 ular uningdin bimarlarning héchbolmighanda uning tonining péshige bolsimu qolini tegküzüwélishigha yol qoyushini ötündi. Uninggha qolini tegküzgenlerning hemmisi sellimaza saqaydi.   
\b  
\b  
\m  
\c 15
\s1 En’enimiz muhimmu yaki Xudaning emri muhimmu — insanni néme napak qilidu?  
\r Mar. 7:1-23  
\m
\v 1 Bu chaghda, Tewrat ustazliridin we Perisiylerdin beziliri Yérusalémdin kélip Eysaning aldigha bérip:\x + \xo 15:1 \xt Mar. 7:1. \x*  
\v 2 — Muxlisliring némishqa ata-bowilirimizning en’enilirige xilapliq qilidu? Chünki ular qollirini yumay tamaq yeydiken’ghu, — dédi.   
\m
\v 3 Lékin u ulargha mundaq jawab berdi:  
\m — Silerchu, siler némishqa en’enimizni saqlaymiz dep Xudaning emrige xilapliq qilisiler?  
\v 4 Chünki Xuda: «Ata-anangni hörmet qil» we «Atisi yaki anisini haqaretligenler ölümge mehkum qilinsun» dep emr qilghan.\f □ \fr 15:4 \ft \+bd «Ata-anangni hörmet qil» we «atisi yaki anisini haqaretligenler ölümge mehkum qilinsun»\+bd* — bu emrler Tewrat «Mis.» 20:12, 17, «Law.» 20:9 we «Qan.» 5:16de xatirilinidu.\f*  \x + \xo 15:4 \xt Mis. 20:12; 21:17; Law. 20:9; Qan. 5:16; Pend. 20:20; Ef. 6:2. \x*  
\v 5 Lékin siler: — Herqandaq kishi «Atisi yaki anisigha: — Men silerge yardem bergüdek nersilerni alliqachan \add Xudagha\add* atiwettim — désila,  
\v 6 uning ata-anisigha hörmet-wapadarliq qilish mejburiyiti qalmaydu, — deysiler. Buning bilen en’en’englarni dep, Xudaning emrini yoqqa chiqiriwettinglar.\f □ \fr 15:6 \ft \+bd «uning ata-anisigha hörmet-wapadarliq qilish mejburiyiti qalmaydu, — deysiler. Buning bilen en’en’englarni dep, Xudaning emrini yoqqa chiqiriwettinglar»\+bd* — Mesihning sözige qarighanda «Xudagha atighan teelluqatlar» téxi atighuchi kishining qolida turghanda, ulardin paydiliniwerse bolatti. Shu kishi belkim Tewrat ustazlirining qollishi bilen «dunyadin ketkinimdin kéyin...» yaki «melum bir mezgildin kéyin...» «ibadetxanigha tapshurimen» dep qesem qilghan bolsa kérek. Yehudiylarning tarixiy xatiriliride shuninggha oxshash köpligen misallar tépilidu. 
\fp  Periysiler ögetken shu hiyle-mikir: «Mal-mülküngni Xudagha atalghan («qurban qilghan») qilghan bolsang, ata-anangdin xewer almisang bolidu» emes, belki «(shundaq qilghan bolsang) \+bd xewer élishinggha bolmaydu\+bd*» dégendek. Ular shübhisizki axirida bu ishtin melum bir payda köridu, elwette.\f*  \x + \xo 15:6 \xt Mar. 7:13; 1Tim. 4:3; 2Tim. 3:2. \x*  
\v 7 Ey saxtipezler! Yeshaya peyghember bergen mushu bésharet toptoghra siler toghruluq iken: —   
\m
\v 8 «Mushu xelq aghzida méni hörmetligini bilen,  
\m Biraq qelbi mendin yiraq.\x + \xo 15:8 \xt Yesh. 29:13; Ez. 33:31; Mar. 7:6. \x*   
\m
\v 9 Ular manga bihude ibadet qilidu.  
\m Ularning ögetken telimliri peqet insanlardin chiqqan petiwalarla, xalas».\f □ \fr 15:9 \ft \+bd «... Ular manga bihude ibadet qilidu. Ularning ögetken telimliri peqet insanlardin chiqqan petiwalarla, xalas»\+bd* — (8-9-ayetler) «Yesh.» 29:13.\f*  \x + \xo 15:9 \xt Yesh. 29:13; Mar. 7:6, 7; Kol. 2:18, 20, 22. \x*   
\b  
\m  
\s1 Heqiqiy napakliq  
\m
\v 10 Andin u xalayiqni yénigha chaqirip, ulargha:  
\m — Qulaq sélinglar hem shuni chüshininglarki, \x + \xo 15:10 \xt Mar. 7:14. \x*  
\v 11 Insanni napak qilidighini aghzidin kiridighini emes, belki aghzidin chiqidighinidur, — dédi.\x + \xo 15:11 \xt Ros. 10:15; Rim. 14:17,20; Tit. 1:15. \x*   
\m
\v 12 Kéyin muxlisliri uning aldigha kélip:  
\m — Séning bu sözüngni Perisiyler anglap, uningdin bizar bolup renjigenlikini bildingmu? — dédi.   
\m
\v 13 Lékin u mundaq jawab qayturdi:  
\m — Ershtiki Atam tikmigen herqandaq ösümlük yiltizidin yulunup tashlinidu. \x + \xo 15:13 \xt Yuh. 15:2. \x*  
\v 14 Siler ulargha pisent qilmanglar; ular korlargha yol bashlaydighan korlardur. Eger kor korgha yol bashlisa, her ikkisi origha chüshüp kétidu.\x + \xo 15:14 \xt Yesh. 42:19; Luqa 6:39. \x*   
\m
\v 15 Lékin Pétrus uninggha:  
\m — Baya éytqan temsilni bizge chüshendürüp bergeysen, — dédi.\x + \xo 15:15 \xt Mar. 7:17. \x*   
\m
\v 16 Lékin u: — Silermu téxiche chüshenchige érishimidinglar?! — dédi.  
\v 17 Éghizgha kirgen barliq nersilerning ashqazan arqiliq teret bolup chiqip kétidighanliqini téxi chüshenmemsiler?  
\v 18 Lékin éghizdin chiqidighini qelbtin chiqidu, insanni napak qilidighinimu shudur.  
\v 19 Chünki yaman oylar, qatilliq, zinaxorluq, buzuqchiliq, oghriliq, yalghan guwahliq we töhmet qatarliqlar qelbtin chiqidu. \x + \xo 15:19 \xt Yar. 6:5; 8:21; Pend. 6:14; Yer. 17:9. \x*  
\v 20 Insanni napak qilidighanlar mana shulardur; yuyulmighan qollar bilen tamaq yéyish insanni napak qilmaydu.   
\b  
\m  
\s1 Yat ellik ayalning étiqadi  
\r Mar. 7:24-30  
\m
\v 21 Eysa u yerdin chiqip, Tur we Zidon sheherlirining etrapidiki yurtlargha bardi. \f □ \fr 15:21 \ft \+bd «Eysa u yerdin chiqip, Tur we Zidon sheherlirining etrapidiki yurtlargha bardi»\+bd* — u yer «chet’ellikler» turuwatqan rayon bolup, Mesihning shu yerge bérishtiki meqsiti, öz xelqidin bir waqit ayrilip aram élishtin ibaret bolsa kérek.\f*  \x + \xo 15:21 \xt Mar. 7:24. \x*  
\v 22 Mana, u chet yerlerdin kelgen qananiy bir ayal uning aldigha kélip:  
\m — I Reb! Dawutning oghli, halimgha rehim qilghaysiz! Qizimgha jin chaplishiwalghaniken, qiynilip kétiwatidu! — dep uninggha nida qilip zarlidi.   
\m
\v 23 Lékin u u ayalgha bir éghizmu jawab bermidi. Muxlisliri uning yénigha kélip:  
\m — Bu ayalni yolgha salsang! Chünki u keynimizdin egiship yalwurup nida qiliwatidu, — dédi.   
\m
\v 24 Emdi u jawab bérip:  
\m — Men peqet yoldin ténigen qoy padiliri bolghan Israil jemetidikilerge ewetilgenmen, — dédi.\x + \xo 15:24 \xt Mat. 10:6; Ros. 13:46. \x*   
\m
\v 25 Emma héliqi ayal uning aldigha kélip sejde qilip:  
\m — Reb, manga yardem qilghaysen! — dep yalwurdi.   
\m
\v 26 U uninggha:  
\m — Balilarning nénini kichik itlargha tashlap bérish yaxshi emes, — dédi.\f □ \fr 15:26 \ft \+bd «Balilarning nénini kichik itlargha tashlap bérish yaxshi emes»\+bd* — Mesih bu yerde özining deslepki wezipisini, Yehudiylargha xush xewer yetküzüsh, dep tekitleydu. «Kichik itlar» belkim haqaretlik söz bolmay, öydiki arzuluq pistilirini körsitidu. Bu muhim weqe toghrisida «qoshumche söz»imizni körüng.\f*   
\m
\v 27 Lékin héliqi ayal:  
\m — Durus, i Reb, biraq hetta itlarmu xojayinining dastixinidin chüshken uwaqlarni yeydighu, — dédi.   
\m
\v 28 Shuning bilen Eysa uninggha:  
\m — Ey xanim, ishenching küchlük iken! Tiliginingdek bolsun! — dédi. U ayalning qizi shuan saqiyip ketti.   
\b  
\m  
\s1 Nurghun késellerning saqaytilishi  
\m
\v 29 Eysa u yerdin chiqip, Galiliye déngizining boyidin ötüp, taghqa chiqip olturdi. \x + \xo 15:29 \xt Mar. 7:31. \x*  
\v 30 Uning aldigha top-top xalayiq yighildi. Ular tokur, qarighu, gacha, cholaq we nurghun bashqa xil késellernimu élip kélip, uning ayighi aldigha qoyushti; u ularni saqaytti. \x + \xo 15:30 \xt Yesh. 29:18; 35:5; Mat. 11:5; Luqa 7:22. \x*  
\v 31 Shuning bilen xalayiq gachilarning sözliyeleydighan bolghanliqini, cholaqlarning saqayghinini, tokurlarning mangghanliqini we qarighularning köridighan bolghanliqini körüp, heyran boldi we Israilning Xudasini ulughlidi.   
\b  
\m  
\s1 Töt ming ademning toyghuzulushi  
\r Mar. 8:1-10  
\m
\v 32 Andin Eysa muxlislirini yénigha chaqirip:  
\m — Bu xalayiqqa ichim aghriydu; chünki ular üch kündin béri yénimda boldi, yégüdek bir nersisimu qalmidi. Ularni öylirige ach qayturushni xalimaymen, yolda halidin kétishi mumkin, — dédi.\x + \xo 15:32 \xt Mar. 8:1. \x*   
\m
\v 33 Muxlislar uninggha:  
\m — Bu chölde bunchiwala ademni toyghuzghudek köp nanni nedin tapimiz? — déyishti.   
\m
\v 34 Eysa ulardin: Qanche néninglar bar? — dep soridi.  
\m — Yette nan bilen birnechche tal kichik béliq bar, — déyishti ular.   
\m
\v 35 Buning bilen u xalayiqni yerde olturushqa buyrudi.  
\v 36 Andin, yette nan bilen béliqlarni qoligha élip \add Xudagha\add* teshekkür éytip, ularni oshtup muxlislirigha berdi, muxlislar xalayiqqa üleshtürdi. \x + \xo 15:36 \xt 1Sam. 9:13. \x*  
\v 37 Hemmeylen toyghuche yédi; andin \add muxlislar\add* éship qalghan parchilarni yighip yette chong séwetni toshquzdi.  
\v 38 Tamaq yégenlerning sani balilar we ayallardin bashqa töt ming kishi idi.  
\v 39 U xalayiqni yolgha salghandin kéyin, kémige chüshüp, Magadan yurtining chet yerlirige bardi.   
\b  
\b  
\m  
\c 16
\s1 Perisiylerning «möjizilik alamet» körsitishni telep qilishi  
\r Mar. 8:11-13; Luqa 12:54-56  
\m
\v 1 Emdi perisiyler bilen Saduqiylar uni sinash meqsitide yénigha kélip, uningdin bizge asmandin möjizilik bir alamet körsetseng, dep telep qilishti.\f □ \fr 16:1 \ft \+bd «Perisiyler bilen Saduqiylar»\+bd* — «Perisiyler» bolsa Tewrat qanunigha qatmu-qat türlük bashqa qaide-nizamlarni qoshqan qattiq telepchan diniy éqim idi. «Saduqiylar» dégen diniy éqimining bezi terepliri ulargha oxshash bolghini bilen, lékin ular Tewrattiki peyghemberler qisimlirini qobul qilmay, peqet Tewrattiki 1-5-qisimlarni (yeni Musa peyghemberge tapshurulghan qisimlar)ni qobul qilghan. Ular «qiyamet küni», shundaqla insanlarning axirette ölümdin tirilishini étirap qilmaytti. Adette «Perisiyler» we «Saduqiylar» bir-birige düshmenliship yüretti, lékin ular Eysani bir terep qilish üchün birleshkenidi. \+bd «bizge asmandin möjizilik bir alamet körsetseng»\+bd* — ular telep qilghan «möjizilik alamet», Eysaning heqiqiy Mesih ikenlikini ispatlaydighan bir karametni körsitidu, elwette.\f*  \x + \xo 16:1 \xt Mat. 12:38; Mar. 8:11; Luqa 11:29; 12:54; Yuh. 6:30. \x*  
\v 2 Biraq Eysa ulargha mundaq dédi:  
\m — Kechqurun siler qizil shepeqni körgininglarda, «Hawa ete ochuq bolidu» deysiler\x + \xo 16:2 \xt Luqa 12:54. \x*  
\v 3 we etigende: «Bügün boran chiqidu, chünki asmanning renggi qizil hem tutuq», deysiler. Asman renggi-royini perq ételeysiler-yu, lékin bu zamanda yüz bériwatqan alametlerni perq ételmeysiler!  
\v 4 Rezil hem zinaxor bu dewr «möjizilik bir alamet»ning köristilishini istep yüridu. Biraq bu \add dewrdikilerge\add* «Yunus peyghemberde körülgen möjizilik alamet»din bashqa héchqandaq möjizilik alamet körsitilmeydu.  
\m Andin u ularni tashlap chiqip ketti.\f □ \fr 16:4 \ft \+bd «Yunus peyghemberde körülgen möjizilik alamet»\+bd* — 12:39-40-ayetlerge qaralsun. «Bu zamanda yüz bériwatqan alametler» toghrisida «qoshumche söz»imiznimu körüng.\f*  \x + \xo 16:4 \xt Yun. 2:1; Mat. 12:39; Luqa 11:29. \x*   
\b  
\m  
\s1 «Échitqu» bolghan éziqtu telimdin hoshyar bolush  
\r Mar. 8:14-21  
\m
\v 5 Muxlisliri \add déngizning\add* u qétigha ötkinide, nan éliwélishni untughanidi.  
\v 6 Eysa ulargha:  
\m — Hoshyar bolunglar, Perisiyler bilen Saduqiylarning échitqusidin éhtiyat qilinglar, — dédi.\x + \xo 16:6 \xt Mar. 8:15; Luqa 12:1. \x*   
\m
\v 7 \add Muxlislar\add* özara mulahiziliship:  
\m — Nan ekelmigenlikimiz üchün buni dewatsa kérek, — déyishti.   
\m
\v 8 Eysa ularning néme \add déyishiwatqanliqini\add* bilip mundaq dédi:  
\m — Ey ishenchi ajizlar! Néme üchün nan ekelmigenlikinglar toghrisida mulahize qilisiler?  
\v 9 Téxiche chüshenmidinglarmu? Besh nan bilen besh ming kishining \add toyghuzulghanliqi\add*, qanche séwet ozuq yighiwalghanliqinglar ésinglardin chiqtimu? \x + \xo 16:9 \xt Mat. 14:17; Mar. 6:38; Luqa 9:13; Yuh. 6:9. \x*  
\v 10 Yette nan bilen töt ming kishining \add toyghuzulghanliqi\add*, yene qanche chong séwet ozuq yighiwalghanliqinglarmu ésinglardin chiqtimu? \x + \xo 16:10 \xt Mat. 15:34. \x*  
\v 11 Siler qandaqmu méning silerge: «Perisiyler bilen Saduqiylarning échitqusidin éhtiyat qilinglar» déginimning nan toghruluq emeslikini chüshenmeysiler?   
\m
\v 12 Muxlislar shundila uning nandiki échitqudin emes, belki Perisiyler bilen Saduqiylarning telimidin éhtiyat qilishni éytqanliqini chüshinip yetti.   
\b  
\m  
\s1 Pétrusning Eysani Mesih dep tonushi  
\r Mar. 8:27-30; Luqa 9:18-21  
\m
\v 13 Eysa Qeyseriye-Filippi rayonigha kelginide, u muxlisliridin:  
\m Kishiler men Insan’oghlini kim dep bilidiken? — dep soridi.\x + \xo 16:13 \xt Mar. 8:27; Luqa 9:18. \x*   
\m
\v 14 Muxlisliri:  
\m — Beziler séni chömüldürgüchi Yehya, beziler Ilyas \add peyghember\add* we yene beziler Yeremiya yaki bashqa peyghemberlerdin biri dep bilidiken, — dep jawab berdi.\x + \xo 16:14 \xt Mat. 14:2. \x*   
\m
\v 15 U ulardin:  
\m — Emdi silerchu? Siler méni kim dep bilisiler? — dep soridi.   
\m
\v 16 Simon Pétrus:  
\m — Sen Mesih, menggülük hayat Xudaning Oghli ikensen, — dep jawab berdi.\f □ \fr 16:16 \ft \+bd «... Menggülük hayat Xudaning oghli»\+bd* — grék tilida «tirik Xudaning Oghli». «Tirik Xuda» dégen ibare Xudani hayat, «ölük but emes», heqiqiy Xuda dep tekitleydu.\f*  \x + \xo 16:16 \xt Yuh. 6:69. \x*   
\m
\v 17 Eysa uninggha:  
\m — Bextliksen, i Yunus oghli Simon! Buni sanga ayan qilghuchi héch et-qan igisi emes, belki ershtiki Atamdur. \f □ \fr 16:17 \ft \+bd «... Yunus oghli Simon!»\+bd* — grék tilida «... Simon bar-ionah» («Yunusning oghli»). Bu Yunus Tewrattiki peyghember Yunus emes; lékin qiziq bir ish shuki, Pétrus we Yunus peyghemberning köp ortaq yerliri bar.\f*  \x + \xo 16:17 \xt Mat. 11:25. \x*  
\v 18 Men sanga shuni éytayki, sen bolsang Pétrusdursen. Men jamaitimni bu uyultash üstige qurimen. Uning üstidin tehtisaraning derwazilirimu ghalib kélelmeydu. \f □ \fr 16:18 \ft \+bd «Sen bolsang Pétrusdursen. Men jamaitimni bu uyultash üstige qurimen....»\+bd* — «Pétrus»ning menisi «tash» bolup, u «jamaetning uli» emes. Jamaetning uli bolsa Eysa éytqan «uyultash» bolup, u yaki özini yaki özige baghlan’ghan iman-étiqadini körsitidu. «1Pét.» 2:4-9ni we «qoshumche söz»imizni körüng. \+bd «tehtisaraning derwaziliri»\+bd* — belkim köchme menide bolup, «ölümning küchi», «jin-sheytanlarning küchliri»ni körsitishi mumkin.\f*  \x + \xo 16:18 \xt Zeb. 118:22; Yesh. 28:16; 33:20; Yuh. 1:43; 1Kor. 3:11. \x*  
\v 19 Ersh padishahliqining achquchlirini sanga tapshurimen; sen yer yüzide némini baghlisang ershtimu baghlan’ghan bolidu, sen yer yüzide némini qoyup berseng, ershtimu qoyup bérilgen bolidu, — dédi.\f □ \fr 16:19 \ft \+bd «Ersh padishahliqining achquchlirini sanga tapshurimen; sen yer yüzide némini baghlisang ershtimu baghlan’ghan bolidu,...»\+bd* — bu muhim söz toghruluq «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 16:19 \xt Mat. 18:18; Yuh. 20:22. \x*   
\m
\v 20 Bu sözlerni éytip bolup, u muxlislirigha özining Mesih ikenlikini héchkimge tinmasliqni tapilidi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning ölüp tirilidighanliqini aldin éytishi  
\r Mar. 8:31-9:1; Luqa 9:22-27  
\m
\v 21 Shu waqittin bashlap, Eysa muxlislirigha özining Yérusalémgha kétishi, aqsaqallar, bash kahinlar we Tewrat ustazliri teripidin köp azab-oqubet tartishi, öltürülüshi muqerrer bolghanliqini, shundaqla üchinchi küni tirildürülidighanliqini ayan qilishqa bashlidi.\x + \xo 16:21 \xt Mat. 17:22; 20:18; Mar. 8:31; 9:31; 10:33; Luqa 9:22; 18:31; 24:7. \x*   
\m
\v 22 Shuning bilen Pétrus uni bir chetke tartip, uni eyiblep:  
\m — Ya Reb, sanga rehim qilin’ghay! Béshinggha bundaq ishlar qet’iy chüshmeydu! — dédi.   
\m
\v 23 Lékin u burulup Pétrusqa qarap:  
\m — Arqamgha öt, Sheytan! Sen manga putlikashangsen, séning oylighanliring Xudaning ishliri emes, insanning ishliridur, — dédi.\f □ \fr 16:23 \ft \+bd «Arqamgha öt, Sheytan!...»\+bd* — Mesih bu ayette «Sheytan» dégen bu sözini birinchidin «düshmen» dégen menide ishlitip, özining düshmini bolup qalghan Pétrusqa éytidu. Ikkinchidin, Sheytan özi Pétrus arqiliq Eysagha putlikashang bolmaqchi idi.\f*  \x + \xo 16:23 \xt 2Sam. 19:22. \x*   
\m
\v 24 Andin Eysa muxlislirigha mundaq dédi:  
\m Kimdekim manga egishishni xalisa, özidin waz kéchip, özining kréstini kötürüp manga egeshsun! \f □ \fr 16:24 \ft \+bd «kimdekim manga egishishni xalisa, özidin waz kéchip, özining kréstini kötürüp manga egeshsun!»\+bd* — 10:38ni, shundaqla uningdiki izahatnimu körüng.\f*  \x + \xo 16:24 \xt Mat. 10:38; Mar. 8:34; Luqa 9:23; 14:27. \x*  
\v 25 Chünki öz jénini qutquzmaqchi bolghan kishi choqum jénidin mehrum bolidu, lékin men üchün öz jénidin mehrum bolghan kishi uninggha érishidu.\f □ \fr 16:25 \ft \+bd «Chünki öz jénini qutquzmaqchi bolghan kishi choqum jénidin mehrum bolidu, lékin men üchün öz jénidin mehrum bolghan kishi uninggha érishidu»\+bd* — grék tilida «jan» we «hayat» birla söz bilen ipadilinidu. «Öz jéni» mushu yerde peqet ademning hayatinila emes, belki barliq étiqadi bolghanlargha muyesser qilin’ghan menggülük rohiy bextni we mirasini körsitidu.\f*  \x + \xo 16:25 \xt Mat. 10:39; Mar. 8:35; Luqa 9:24; 17:33; Yuh. 12:25. \x*   
\m
\v 26 Chünki bir adem pütün dunyagha ige bolup jénidin mehrum qalsa, buning néme paydisi bolsun?! U némisini jénigha tégishsun?! \f □ \fr 16:26 \ft \+bd «Chünki bir adem pütün dunyagha ige bolup jénidin mehrum qalsa, buning néme paydisi bolsun?! U némisini jénigha tégishsun?!»\+bd* — yuqiriqi izahatta éytilghandek, «öz jéni» mushu yerde peqet ademning hayatinila emes, belki barliq étiqadchi bolghanlargha muyesser qilin’ghan menggülük rohiy bextni we mirasini körsitidu, elwette.\f*  \x + \xo 16:26 \xt Zeb. 49:6-12; Mar. 8:37; Luqa 9:25. \x*  
\v 27 Chünki Insan’oghli Atisining shan-sheripi ichide perishtiliri bilen kélish aldida turidu; we u hemme ademning öz emellirige tushluq jawab qayturidu.\x + \xo 16:27 \xt Ayup 34:11; Zeb. 62:12; Mat. 24:30; 25:31; 26:64; Rim. 2:6. \x*   
\m
\v 28 Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, bu yerde turghanlarning arisidin ölümning temini tétishtin burun jezmen Insan’oghlining öz padishahliqi bilen kelgenlikini köridighanlar bardur.\f □ \fr 16:28 \ft \+bd «Bu yerde turghanlarning arisidin ölümning temini tétishtin burun...»\+bd* — «ölümning temini tétish» grék tilida «ölümni tétish» dep ipadilinidu. \+bd «bu yerde turghanlarning arisidin ölümning temini tétishtin burun jezmen Insan’oghlining öz padishahliqi bilen kelgenlikini köridighanlar bardur»\+bd* — bizningche 16:28-ayettiki sözning muhim menisi 17-babta teswirlen’gen karamet ishlarni körsitidu. Bashqa alimlar u: (1) Eysa öltürülgendin kéyin muxlislirigha qayta körünüshi bilen; (2) Muqeddes Rohning kélishi bilen; (3) Mesihning sheripi jamaette ayan qilinishi bilen; (4) Eysaning dunyagha qaytip kélishi bilen emelge ashuruldi, dep qaraydu. 
\fp  Yuqiriqi (1)-, (2)-, (3)-pikir sel orunluq bolghini bilen, lékin Eysaning «bu yerde turghanlarning \+bd arisidin\+bd*... köridighanlar bar» déginidin qarighanda, \+bd bezi\+bd* rosullar bu ishni köridu, shunga muhim emelge ashurulushi 17-babtiki «Eysaning julaliqta körünüshi» dégen ishtur, dep qaraymiz.\f*  \x + \xo 16:28 \xt Mar. 9:1; Luqa 9:27. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 17
\s1 Eysaning julaliqta körünüshi  
\r Mar. 9:2-13; Luqa 9:28-36  
\m
\v 1 We alte kündin kéyin, Eysa Pétrus, Yaqup we Yaqupning inisi Yuhannani ayrip élip, égiz bir taghqa chiqti.\x + \xo 17:1 \xt Mar. 9:2; Luqa 9:28; 2Pét. 1:17. \x*  
\v 2 U yerde uning siyaqi ularning köz aldidila özgirip, yüzi quyashtek parlidi, kiyimliri nurdek ap’aq bolup chaqnidi.  
\v 3 We mana, \add muxlislargha\add* Musa we Ilyas \add peyghemberler\add* uning bilen sözlishiwatqan halda köründi.  
\v 4 Shuning bilen Pétrus Eysagha:  
\m — I Reb, bu yerde bolghinimiz némidégen yaxshi! Xalisang, birini sanga, birini Musagha, yene birini Ilyasqa atap bu yerge üch kepe yasayli! — dédi.\f □ \fr 17:4 \ft \+bd «Xalisang, ... bu yerge üch kepe yasayli!»\+bd* — yaki «xalisang, ... bu yerge üch kepe yasay!». Bu söz we pütün weqe toghruluq yene «qoshumche söz»imizni körüng.\f*   
\m
\v 5 Uning gépi tügimeyla, mana nurluq bir bulut ularni qapliwaldi. Mana, buluttin: «Bu Méning söyümlük Oghlumdur, Men uningdin xursenmen. Uninggha qulaq sélinglar!» dégen awaz anglandi.\x + \xo 17:5 \xt Qan. 18:19; Yesh. 42:1; Mat. 3:17; Mar. 1:11; 9:7; Luqa 3:22; 9:35; Ros. 3:22; Kol. 1:13; 2Pét. 1:17. \x*   
\m
\v 6 Muxlislar buni anglap özlirini yerge tashlap düm yétip wehimige chüshti.  
\v 7 Biraq Eysa kélip, ulargha qolini tegküzüp:  
\m Qopunglar, qorqmanglar, — dédi.  
\v 8 Ular béshini kötürüp qariwidi, Eysadin bashqa héchkimni körmidi.   
\m
\v 9 Taghdin chüshüwétip, Eysa ulargha:  
\m — Insan’oghli ölümdin tirildürülmigüche, bu alamet körünüshni héchkimge éytmanglar, — dep tapilidi.\x + \xo 17:9 \xt Mar. 9:9; Luqa 9:36. \x*   
\m
\v 10 Andin muxlisliri uningdin:  
\m — Tewrat ustazliri néme üchün: «Ilyas \add peyghember Mesih kélishtin\add* awwal qaytip kélishi kérek» déyishidu? — dep sorashti.\x + \xo 17:10 \xt Mal. 3:23; Mat. 11:14; Mar. 9:11. \x*   
\m
\v 11 U ulargha jawaben:  
\m — Ilyas \add peyghember\add* derweqe \add Mesihtin\add* awwal kélidu, hemme ishni ornigha keltüridu. \f □ \fr 17:11 \ft \+bd «Ilyas peyghember derweqe \+bd*\+bdit Mesihtin\+bdit* awwal kélidu, hemme ishni ornigha keltüridu» — «Ilyasning awwal kélishi» we uning «hemmini ornigha keltürüshi»ni körsetken bésharet we bashqa tepsilatliri Tewrat, «Mal.» 4:5-6de xatirilinidu.\f*  
\v 12 Emma men silerge shuni éytip qoyayki, ilyas alliqachan keldi, lékin kishiler uni tonumidi, belki uninggha xalighanche muamile qildi. Shuninggha oxshash, Insan’oghlimu ularning qollirida azab chékish aldida turidu, — dédi.  
\v 13 Shu chaghda muxlislar uning chömüldürgüchi Yehya toghrisida sözlewatqanliqini chüshendi.   
\b  
\m  
\s1 Jin chaplashqan balining azad qilinishi  
\r Mar. 9:14-29; Luqa 9:37-43  
\m
\v 14 Ular xalayiqning yénigha barghinida, bir kishi uning aldigha kélip, tizlinip:\x + \xo 17:14 \xt Mar. 9:16; Luqa 9:37. \x*   
\m
\v 15 Reb, oghlumgha ichingni aghritqaysen! Chünki uning tutqaqliq késili bar bolghachqa, zor azab chékiwatidu; chünki u daim otning yaki suning ichige chüshüp kétidu. \f □ \fr 17:15 \ft \+bd «tutqaqliq késili»\+bd* — grék tilida «ay (shari) teripidin urulghan» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  
\v 16 Uni muxlisliringgha élip kelgenidim, saqaytalmidi, — dédi.   
\m
\v 17 Eysa jawaben: — Ey étiqadsiz we tetür dewr, siler bilen qachan’ghiche turay?! Men silerge yene qachan’ghiche sewr qilay? — Balini aldimgha élip kélinglar — dédi.   
\m
\v 18 Shuning bilen Eysa \add jin’gha\add* tenbih bériwidi, jin balidin chiqip ketti, balimu shuan saqaydi.   
\m
\v 19 Kéyin, Eysa ayrim qalghanda, muxlislar uning yénigha kélip:  
\m — Biz néme üchün jinni qoghliwételmiduq? — dep sorashti.\x + \xo 17:19 \xt Mar. 9:28. \x*   
\m
\v 20 U ulargha: — Ishenchinglar bolmighanliqi üchün. Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, silerde qicha uruqidek zerriche ishench bolsila, siler awu taghqa: «Bu yerdin u yerge köch» désenglar, köchidu; shundaqla silerge mumkin bolmaydighan héch ish bolmaydu. \x + \xo 17:20 \xt Mat. 21:21; Luqa 17:6. \x*  
\v 21 Biraq, bundaq jinlarni dua qilish we roza tutush bilen bolmisa heydigili bolmaydu — dédi.\f □ \fr 17:21 \ft \+bd «Biraq, bundaq jinlarni dua qilish we roza tutush bilen bolmisa heydigili bolmaydu»\+bd* — bu ayet bezi kona köchürmilerde tépilmaydu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning yene ölüshi we tirilishi toghruluq éytishi  
\r Mar. 9:30-32; Luqa 9:43-45  
\m
\v 22 Ular Galiliye ölkiside aylinip yürginide, Eysa ulargha:  
\m — Insan’oghli \add satqunluqtin\add* insanlarning qoligha tapshurulidu; \x + \xo 17:22 \xt Mat. 16:21; 20:18; Mar. 8:31; 9:31; 10:33; Luqa 9:22,44; 18:31. \x*  
\v 23 ular uni öltüridu, lékin üchinchi küni u tirilidu, — dédi. Buni anglap muxlislar éghir ghem-qayghugha chömüp ketti.   
\b  
\m  
\s1 Ibadetxana béji tapshurush mesilisi  
\m
\v 24 Andin ular Kepernahum shehirige kelginide, \add ibadetxana\add* «ikki draqma» \add béjini\add* yighquchilar Pétrusning yénigha kélip:  
\m — Ustazinglar «ikki draqma»ni tölemdu? — dep soridi.\f □ \fr 17:24 \ft \+bd «... ibadetxana «ikki draqma» béjini yighquchilar Pétrusning yénigha kélip...»\+bd* — «ibadetxana béji» mushu yerde grék tilida «didraqma» (ikki «draqma» pul) déyilidu. «Didraqma» esli birxil tengge bolup, Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche Israildiki her er kishi her yilda ibadetxanining ishliri üchün «yérim shekel» (bir didraqma) tapshurush kérek idi. «Mis.» 30:13-16ni körüng.\f*   
\m
\v 25 Töleydu, — dédi Pétrus.  
\m Lékin u öyge kirgishigila, téxi bir néme démestila Eysa uningdin:  
\m — Simon, séningche bu dunyadiki padishahlar kimlerdin baj alidu? Öz perzentliridinmu, yaki yatlardinmu, — dep soridi.\x + \xo 17:25 \xt Mat. 22:21; Rim. 13:7. \x*   
\m
\v 26 Pétrus uninggha:  
\m Yatlardin, — déwidi, Eysa uninggha:  
\m — Undaqta, perzentler \add bajdin\add* xaliy bolidu.  
\v 27 Biraq \add baj yighquchilargha\add* putlikashang bolmasliqimiz üchün, déngizgha bérip qarmaqni tashla. Tutqan birinchi béliqni élip, aghzini achsang, töt draqmiliq bir tengge pul chiqidu. Uni élip men we sen ikkimizning \add béji\add* üchün ulargha ber, — dédi.\f □ \fr 17:27 \ft \+bd «Biraq baj yighquchilargha putlikashang bolmasliqimiz üchün...»\+bd* — Eysa we Pétrus ikkisi «padishahning perzenti» bolup, Xudaning ibadetxanisigha baj töleshtin xaliy idi. Lékin baj yighquchilar buni chüshenmigechke, ular tölimise, belkim «Bu Eysa teqwadar emes iken, Mesih bolalmaydu» dep qélishi, shundaqla ular Eysagha étiqad baghlap, nijatqa érishish pursitidin mehrum bolushi mumkin. \+bd «töt draqmiliq bir tengge pul chiqidu»\+bd* — «töt draqma tengge» (grék tilida «statér») — 24-ayettiki izahat oqurmenlerning yadida bolsa köreleyduki, bu pul Eysa we Pétrusning bajni tölishi üchün del kéreklik pul idi.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 18
\s1 Ersh padishahliqida kim eng ulugh?  
\r Mar. 9:33-37; Luqa 9:46-48  
\m
\v 1 Bu chaghda, muxlislar Eysaning yénigha kélip:  
\m Ersh padishahliqida kim eng ulugh? — dep soridi.\x + \xo 18:1 \xt Mar. 9:34; Luqa 9:46; 22:24. \x*   
\m
\v 2 Eysa yénigha kichik bir balini chaqirip, uni otturida turghuzup, mundaq dédi:   
\m
\v 3 — Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, öz yolunglardin yénip, kichik balilardek sebiy bolmisanglar, ersh padishahliqigha hergiz kirelmeysiler.\x + \xo 18:3 \xt Mat. 19:14; 1Kor. 14:20; 1Pét. 2:2. \x*  
\v 4 Emdi kim özini bu kichik balidek kichik péil tutsa, u ersh padishahliqida eng ulugh bolidu.\f □ \fr 18:4 \ft \+bd «Emdi kim özini bu kichik balidek kichik péil tutsa, u ersh padishahliqida eng ulugh bolidu»\+bd* — «kichik balilar» adette chongchiliq qilmaydu we özini bilermen qilip körsetmeydu we belkim hemmidin muhim atisining sözige shertsiz ishinidu.\f*  \x + \xo 18:4 \xt 1Pét. 5:6. \x*  
\v 5 Bundaq kichik bir balini méning namimda qobul qilsa, u méni qobul qilghan bolidu.\x + \xo 18:5 \xt Mar. 9:37; Luqa 9:48; Yuh. 13:20. \x*  
\v 6 Lékin manga étiqad qilghan bundaq kichiklerdin birini \add gunahqa\add* putlashturghan herqandaq ademni, u boynigha yoghan tügmen téshi ésilghan halda déngizning tégige chöktürüwétilgini ewzel bolatti.\x + \xo 18:6 \xt Mar. 9:42; Luqa 17:2. \x*  
\v 7 Insanni gunahqa putlashturidighan ishlar tüpeylidin bu dunyadikilerning haligha way! Putlashturidighan ishlar muqerrer bolidu; lékin shu putlashturghuchi ademning haligha way!\f □ \fr 18:7 \ft \+bd «insanni gunahqa putlashturidighan ishlar tüpeylidin bu dunyadikilerning haligha way! Putlashturidighan ishlar muqerrer bolidu; lékin shu putlashturghuchi ademning haligha way!»\+bd* — bu muhim ayet üstide «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 18:7 \xt Mat. 26:24; Ros. 2:23; 4:27,28; 1Kor. 11:19. \x*   
\m
\v 8 Eger emdi qolung yaki putung séni gunahqa putlashtursa, uni késip tashliwet. Chünki ikki qolung yaki ikki putung bar halda dozaxtiki otqa tashlan’ghiningdin köre, cholaq yaki tokur halda hayatliqqa kirgining ewzeldur.\x + \xo 18:8 \xt Qan. 13:7; Mat. 5:29,30; Mar. 9:43. \x*   
\m
\v 9 Eger közüng séni gunahqa putlashtursa, uni oyup özüngdin néri tashliwet. Ikki közüng bar halda dozaxtiki otqa tashlan’ghiningdin köre, birla közüng bilen bolsimu hayatliqqa kirgining ewzeldur.   
\b  
\m  
\s1 Azghan qoy toghrisidiki temsil  
\m
\v 10 — Bu sebiy kichiklerning héchbirigimu sel qarashtin hézi bolunglar. Chünki shuni silerge éytayki, ularning ershtiki perishtiliri ershtiki Atamning jamalini herdaim körüp turidu. \x + \xo 18:10 \xt Zeb. 34:7; Luqa 15:3-7 \x*  
\v 11 Chünki Insan’oghli halaketke azghanlarni qutquzghili keldi.\f □ \fr 18:11 \ft \+bd «Chünki Insan’oghli halaketke azghanlarni qutquzghili keldi»\+bd* — bu ayet bezi kona köchürmilerde tépilmaydu.\f*  \x + \xo 18:11 \xt Luqa 19:10. \x*   
\m
\v 12 Qandaq qaraysiler? Birawning yüz tuyaq qoyi bolup, uningdin biri ézip toptin chüshüp qalsa, u toqsan toqquz qoyni taghlargha qoyup qoyup, héliqi azghan qoyini izdeydighu? \x + \xo 18:12 \xt Luqa 15:3. \x*  
\v 13 We eger uni tépiwalsa, men silerge shuni berheq éytip qoyayki, u qoy üchün bolghan xushalliqi azmighan toqsan toqquziningkidin zor bolidu.  
\v 14 Shuninggha oxshash, bu sebiy kichiklerning herqandiqining halaketke ézip qélishi ershtiki Atanglarning iradisi emestur.   
\b  
\m  
\s1 Gunah ötküzgen qérindashqa bolghan muamile  
\r Luqa 17:3  
\m
\v 15 — Emdi eger qérindishing sanga ziyan sélip gunah qilsa, uning yénigha bérip ikkinglar xaliy chaghda sewenlikini körsitip qoy. Qérindishing sözüngni anglisa, uni \add ézishtin\add* qayturuwalghan bolisen. \x + \xo 18:15 \xt Law. 19:17; Pend. 17:10; Luqa 17:3; Yaq. 5:19. \x*  
\v 16 Lékin anglimisa, yene bir-ikki \add guwahchini\add* élip, uning yénigha barghin. Shundaq qilip, hemme ish ikki-üch guwahchining sözi bilen qilinsun. \f □ \fr 18:16 \ft \+bd «hemme ish ikki-üch guwahchining sözi bilen qilinsun»\+bd* — bu söz «Qan.» 19:15din neqil keltürülgen.\f*  \x + \xo 18:16 \xt Chöl. 35:30; Qan. 17:6; 19:15; Yuh. 8:17; 2Kor. 13:1; Ibr. 10:28. \x*  
\v 17 Lékin eger \add qérindishing\add* ularning sözigimu qulaq salmisa, ehwalni jamaetke yetküzüp éytqin. Eger u jamaettikilerge qulaq salmisa, uni yat ellik yaki bajgir qatarida körünglar.\f □ \fr 18:17 \ft \+bd «Eger u jamaettikilerge qulaq salmisa, uni yat ellik yaki bajgir qatarida körünglar»\+bd* — shu chaghda «yat ellik»lerning köpinchisi butperes idi. «Bajgir»lar (Rim impériyesi üchün xelqtin baj alidighan Yehudiylar) bolsa «Rim impériyege sétilip ketken xainlar» dep «iplas ademler»ning qatarida qarilatti.\f*  \x + \xo 18:17 \xt 1Kor. 5:9; 2Tés. 3:14. \x*   
\m
\v 18 Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, siler yer yüzide némini baghlisanglar, ershtimu shu baghlan’ghan bolidu we siler yer yüzide némini qoyup bersenglar, ershtimu qoyup bérilgen bolidu.\f □ \fr 18:18 \ft \+bd «siler yer yüzide némini baghlisanglar, ershtimu shu baghlan’ghan bolidu we siler yer yüzide némini qoyup bersenglar, ershtimu qoyup bérilgen bolidu»\+bd* — bu söz 16:19-ayettikige oxshash, biraq ashu yerde yalghuz Pétrusqa éytilghan. Biz Eysaning mushu sözliride éytilghan hoquq peqet rosullarghila emes, belki pütkül jamaetke tewedur. Eysa tapshurghan bu hoquq: (1) jamaettiki dualarda alahide tilesh hoquqini; (2) jamaet tertipi boyiche, gunah sadir qilip, emma towa qilmighan ezalarni cheklesh, jamaettin chiqirish yaki ulargha terbiye bérish hoquqini körsitidu, dep ishinimiz (17-ayet we 19-20-ayetni, «1Kor.» 5:1-5, «2Kor.» 2:5-11ni körüng).\f*  \x + \xo 18:18 \xt Mat. 16:19; Yuh. 20:23. \x*   
\m
\v 19 Men yene shuni silerge berheq éytip qoyayki, yer yüzide aranglardin ikkisi özliri tiligen bir ish toghruluq qelbi bir bolup herqandaq nersini tilep dua qilsa, ershtiki Atam ularning tilikini ijabet qilidu.  
\v 20 Chünki ikki yaki ücheylen méning namim bilen qeyerde yighilghan bolsa, men shu yerde ularning arisida bolimen.\f □ \fr 18:20 \ft \+bd «ikki yaki üch adem méning namim bilen qeyerde yighilghan bolsa...»\+bd* — grék tilida «ikki yaki ücheylen adem méning namimgha qeyerde yighilghan bolsa...».\f*  \x + \xo 18:20 \xt Luqa 24:15,36. \x*   
\b  
\m  
\s1 Shepqet körgüchi shepqetlik bolushi kérek  
\m
\v 21 Andin Pétrus uning aldigha kélip:  
\m — I Reb, qérindishimning manga ziyan sélip ötküzgen qanche qétimliq gunahini kechürüshüm kérek? Yette qétimmu? — dédi.\x + \xo 18:21 \xt Luqa 17:4. \x*   
\m
\v 22 Eysa uninggha mundaq dédi:  
\m —Men sanga shuni éytip qoyayki, yette qétim emes, yetmish hesse yette qétim! \f □ \fr 18:22 \ft \+bd «yette qétim emes, yetmish hesse yette qétim!»\+bd* — yaki «yette qétim emes, yetmish yette qétim».\f*  \x + \xo 18:22 \xt Mat. 6:14; Mar. 11:25; Kol. 3:13. \x*  
\v 23 Ersh padishahliqi chakarliri bilen hésab-kitab qilmaqchi bolghan bir padishahqa oxshaydu.  
\v 24 Hésab-kitabni bashlighinida, uninggha on ming talant pul qerzdar bolghan bir chakar keltürülüptu. \f □ \fr 18:24 \ft \+bd «on ming talant pul»\+bd* — bir «talant» altun yaki kömüsh tengge az dégende bir ishchining yilliq heqqining 17 hessisi bolup, 10000 talant hazir ottura hésab bilen belkim ikki milyard (ming milyon) dollarche bolidu.\f*  
\v 25 Chakarning töligüdek héchnersisi bolmighachqa, xojisi chakarning özini, xotun bala-chaqisi we bar-yoqini sétip, qerzini töleshini buyruptu. \x + \xo 18:25 \xt Mat. 5:25. \x*  
\v 26 Shunga chakar uning aldida yerge yiqilip bash urup: «Xojam, manga kengchilik qilghayla, men pütün qerzimni choqum töleymen» dep yalwuruptu.  
\v 27 Chakarning xojisi uninggha ich aghritip, uni qoyup bérip, qerzini kechürüm qiliptu.   
\m
\v 28 Lékin chakar u yerdin chiqip, özige yüz dinar qerzdar bolghan yene bir chakar buradirini uchritiptu. Uni tutuwélip, boynini boghup turup: «Qerzni töle!» deptu. \f □ \fr 18:28 \ft \+bd «yüz dinar qerzdar»\+bd* — shu waqitlarda «bir dinar» bir ishchining bir künlük heqqi bolup, yüz tengge belkim ottura hésab bilen 1300 dollarche bolatti.\f*  
\v 29 Buning bilen bu chakar buradiri yerge yiqilip uningdin: «Manga kengchilik qil, qerzni choqum qayturimen» dep yalwuruptu.  
\v 30 Lékin u unimaptu we: «Pütün qerzni tölimigüche zindanda yatisen» dep uni zindan’gha tashlitiptu.  
\v 31 Bundaq ishning yüz bergenlikini körgen bashqa chakarlar intayin azablinip xojisining aldigha bérip, ehwalni bashtin-axir sözlep bériptu.   
\m
\v 32 Buning bilen xojisi héliqi chakarni chaqirtip: «Ey rezil chakar! Manga yélin’ghanliqing üchün shunche köp qerzingning hemmisini kechürdüm.  
\v 33 Men sanga ich aghritqinimdek, senmu chakar buradiringge ich aghritishinggha toghra kelmemdu?!» deptu.  
\v 34 Buning bilen xojisi ghezeplinip uni pütün qerzini tölep bolghuche adem qiyn’ghuchi gundipaylarning qolida turushqa tapshurup bériptu.\f □ \fr 18:34 \ft \+bd «adem qiyn’ghuchi gundipaylar»\+bd* — mushu gundipaylarning adettiki wezipisi jinayetchining jinayitini sürüshte qilish üchün mehbuslarni qiynash idi.\f*   
\m
\v 35 Shuninggha oxshash, eger herbiringlar öz qérindashliringlarni chin dilinglardin kechürmisenglar, ershtiki Atammu silerge oxshash muamile qilidu.\x + \xo 18:35 \xt Mat. 6:14; Mar. 11:26; Yaq. 2:13. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 19
\s1 Talaq qilish toghrisida  
\r Mar. 10:1-12  
\m
\v 1 Shundaq boldiki, Eysa bu sözlerni éytip bolghandin kéyin, Galiliye ölkisidin ayrilip, Yehudiye ölkisining chet yerlirige, yeni Iordan deryasining u qétidiki yurtlargha bardi.\x + \xo 19:1 \xt Mar. 10:1. \x*  
\v 2 Top-top ademler uninggha egiship kelgen bolup, u ularni shu yerdila saqaytti.   
\m
\v 3 Emdi bezi Perisiyler uning yénigha kélip uni qiltaqqa chüshürüsh meqsitide uningdin:  
\m — Bir ademning herqandaq sewebtin ayalini qoyuwétishi Tewrat qanunigha uyghunmu? — dep soridi.\x + \xo 19:3 \xt Mar. 10:2. \x*   
\m
\v 4 Shuning bilen u jawaben mundaq dédi:  
\m — \add Tewrattin\add* shuni oqumidinglarmu, muqeddemde insanlarni Yaratquchi ularni «Er we ayal qilip yaratti» we\f □ \fr 19:4 \ft \+bd «shuni oqumidinglarmu,...?»\+bd* — Bu Perisiyler eng yaxshi köridighan ibarilerning biri.\f*  \x + \xo 19:4 \xt Yar. 1:17; 2:24; 5:2 \x*  
\v 5 «Shu sewebtin er kishi ata-anisidin ayrilidu, ayali bilen birliship ikkisi bir ten bolidu».\x + \xo 19:5 \xt Yar. 2:24; 1Kor. 6:16; Ef. 5:31. \x*  
\v 6 Shundaq iken, er-ayal emdi ikki ten emes, belki bir ten bolidu. Shuning üchün, Xuda qoshqanni insan ayrimisun.\x + \xo 19:6 \xt 1Kor. 7:10. \x*   
\m
\v 7 Perisiyler uningdin yene:  
\m — Undaqta, Musa \add peyghember\add* néme üchün \add Tewrat qanunida\add* er kishi öz ayaligha talaq xétini bersila andin uni qoyuwétishke bolidu, dep buyrughan? — dep sorashti.\f □ \fr 19:7 \ft \+bd «Musa peyghember néme üchün Tewrat qanunida er kishi öz ayaligha talaq xétini bersila andin uni qoyuwétishke bolidu»\+bd* — emrning toghrisi «Qan.» 24:1de tépilidu.\f*  \x + \xo 19:7 \xt Qan. 24:1; Yer. 3:1. \x*   
\m
\v 8 U ulargha: — Tash yüreklikinglardin Musa \add peyghember\add* ayalliringlarni talaq qilishqa ruxset qilghan; lékin alemning bashlimida bundaq emes idi.  
\v 9 Emdi shuni silerge éytip qoyayki, ayalini buzuqluqtin bashqa birer seweb bilen talaq qilip, bashqa birini emrige alghan herqandaq kishi zina qilghan bolidu.\f □ \fr 19:9 \ft \+bd «Izahat»\+bd* — bézi kona köchürülmilerde mushu yerde «we talaq qilin’ghan ayalni emrige alghan kishimu zina qilghan bolidu» dégen sözler qoshuludi. 5:32ni körüng.\f*  \x + \xo 19:9 \xt Mat. 5:32; Mar. 10:11; Luqa 16:18; 1Kor. 7:10. \x*   
\m
\v 10 Muxlislar uninggha:  
\m — Eger er bilen ayali otturisidiki ehwal shundaq bolsa, undaqta öylenmeslik yaxshi iken, — dédi.\f □ \fr 19:10 \ft \+bd «undaqta öylenmeslik yaxshi iken»\+bd* — démek, muxlislarning oylishiche, talaq qilish imkaniyiti bolmisa («chiqish yoli bolmisa), öylinish intayin qorqunchluq ishtur.\f*   
\m
\v 11 U ulargha:  
\m — Bu sözni hemmila adem emes, peqet nésip qilin’ghanlarla qobul qilalaydu. \x + \xo 19:11 \xt 1Kor. 7:7,17. \x*  
\v 12 Chünki anisining baliyatqusidin tughma bezi aghwatlar bar; we insan teripidin axta qilin’ghan bezi aghwatlarmu bar; we ersh padishahliqi üchün özini aghwat qilghanlarmu bar. Bu sözni qobul qilalaydighanlar qobul qilsun! — dédi.\f □ \fr 19:12 \ft \+bd «anisining baliyatqusidin tughma bezi aghwatlar bar»\+bd* — «tughma aghwatlar» belkim tughma jinsiy iqtidari ajizlarni, ishqsiz kishilerni körsitidu; «bashqilar teripidin axta qilin’ghan» kona zamanlarda xan-padishahlarning ordilirida heremni bashqurush xizmiti üchün pichiwétilgen ademlerni körsitidu. «Ershning padishahliqi üchün öz-özini aghwat qilghanlar» belkim Xudaning xizmitide köprek waqit bolay dep öylinishtin waz kechkenlerni körsitidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysa we kichik balilar  
\r Mar. 10:13-16; Luqa 18:15-17  
\m
\v 13 Qolungni tegküzüp dua qilghaysen dep, beziler kichik balilirini uning aldigha élip keldi. Biraq muxlislar élip kelgenlerni eyiblidi. \x + \xo 19:13 \xt Mar. 10:13; Luqa 18:15. \x*  
\v 14 Emma Eysa:  
\m — Balilar méning aldimgha keltürülsun, ularni tosmanglar. Chünki ersh padishahliqi del mushundaqlargha tewedur, — dédi. \f □ \fr 19:14 \ft \+bd «ersh padishahliqi del mushundaqlargha tewedur»\+bd* — yaki «ersh padishahliqi del mushundaqlardin terkib tapqandur».\f*  \x + \xo 19:14 \xt Mat. 18:3; 1Kor. 14:20; 1Pét. 2:2. \x*  
\v 15 We qollirini ulargha tegküzgendin kéyin, u u yerdin ayrildi.   
\b  
\m  
\s1 Puldarlar Xudaning padishahliqigha kirelemdu?  
\r Mar. 10:17-31; Luqa 18:18-30  
\m
\v 16 Mana, bir küni birsi uning aldigha kélip:  
\m — Ustaz, men qandaq yaxshi ishni qilsam, menggülük hayatqa érishimen? — dep soridi.\x + \xo 19:16 \xt Mar. 10:17; Luqa 18:18. \x*   
\m
\v 17 U uninggha:  
\m — Némishqa mendin yaxshiliq toghrisida soraysen? «Yaxshi bolghuchilar» bolsa peqet birila bar. Emma hayatliqqa kirimen déseng, emrlerge emel qil, — dédi.   
\m
\v 18 Qaysi emrlerge deysen? — dep soridi u.  
\m Eysa uninggha:  
\m — «Qatilliq qilma, zina qilma, oghriliq qilma, yalghan guwahliq berme, \x + \xo 19:18 \xt Mis. 20:12; Law. 19:18; Qan. 5:16-20; Rim. 13:9. \x*  
\v 19 ata-ananggha hörmet qil we qoshnangni özüngni söygendek söy» — dédi.\f □ \fr 19:19 \ft \+bd «qatilliq qilma, zina qilma, oghriliq qilma, yalghan guwahliq berme, ata-ananggha hörmet qil we qoshnangni özüngni söygendek söy»\+bd* — (18-19-ayet) oqurmenler shuninggha diqqet qilghan bolushi mumkinki, Eysa «on perman» ichidiki Xudagha munasiwetlik permanlarni yaki «(qoshnangning nersilirini) tama qilma» dégen permanni tilgha alghini yoq.\f*  \x + \xo 19:19 \xt Law. 19:17; Mat. 22:39; Mar. 12:31; Gal. 5:14; Yaq. 2:8. \x*   
\m
\v 20 Yash yigit uninggha: — Bularning hemmisige emel qilip kéliwatimen. Emdi manga yene néme kem? — dédi.   
\m
\v 21 Eysa uninggha:  
\m — Eger mukemmel bolushni xalisang, bérip bar-yoqungni sétip, pulini kembeghellerge bergin. Shuning bilen ershte xezineng bolidu. Andin kélip manga egeshkin, — dédi.\x + \xo 19:21 \xt Mat. 6:19; Luqa 12:33; 16:9; 1Tim. 6:19. \x*   
\m
\v 22 Yigit mushu sözni anglap, qayghugha chömüp u yerdin kétip qaldi. Chünki uning mal-mülki nahayiti köp idi.  
\v 23 Eysa muxlislirigha:  
\m — Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, baylarning ersh padishahliqigha kirishi tesliktila bolidu. \x + \xo 19:23 \xt Pend. 11:28; Mar. 10:23; Luqa 18:24. \x*  
\v 24 We yene shuni silerge éytayki, tögining yingnining közidin ötüshi bay ademning Xudaning padishahliqigha kirishidin asandur! — dédi.   
\m
\v 25 Muxlislar buni anglap intayin bek heyran bolushup:  
\m — Undaqta, kim nijatqa érisheleydu? — dep sorashti.   
\m
\v 26 Emma Eysa ulargha qarap:  
\m — Bu ish insan bilen wujudqa chiqishi mumkin emes, lékin Xudagha nisbeten hemme ish mumkin bolidu, — dédi.\f □ \fr 19:26 \ft \+bd «Xudagha nisbeten hemme ish mumkin bolidu»\+bd* — grék tilida: «Xuda bilen hemme ish mumkin bolidu».\f*  \x + \xo 19:26 \xt Ayup 42:2; Yer. 32:17; Zek. 8:6; Luqa 1:37; 18:27. \x*   
\m
\v 27 Buning bilen Pétrus uninggha:  
\m — Mana, biz hemmidin waz kéchip sanga egeshtuq! Biz buning üchün némige érishimiz? — dep soridi.\x + \xo 19:27 \xt Mat. 4:20; Mar. 10:28; Luqa 5:11; 18:28. \x*   
\m
\v 28 Eysa ulargha mundaq dédi:  
\m — Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, alemdiki hemme qaytidin yéngilan’ghinida, Insan’oghli shanliq textide olturghan waqtida, manga egeshken siler on ikki textte olturup, Israillarning on ikki qebilisige höküm chiqirisiler. \x + \xo 19:28 \xt Luqa 22:30. \x*  
\v 29 Méning namim dep öyler, aka-uka, acha-singil qérindashliri, ata-anisi, ayali, baliliri yaki yer-zéminlardin waz kechkenlerning hemmisi ulargha yüz hesse artuq érishidu we menggülük hayatqa miras bolidu. \f □ \fr 19:29 \ft \+bd «Méning namim dep öyler, aka-uka, ... yaki yer-zéminlardin waz kechkenler..»\+bd* — grék tilida «méning namim üchün öyler, aka-uka... yaki yer-zéminlardin waz kechkenler...».\f*  \x + \xo 19:29 \xt Qan. 33:9; Ayup 42:12. \x*  
\v 30 Lékin shu chaghda nurghun aldida turghanlar arqigha ötidu, nurghun arqida turghanlar aldigha ötidu. \x + \xo 19:30 \xt Mar. 10:31; Luqa 13:30. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 20
\s1 Üzümzarliqtiki ishlemchiler  
\m
\v 1 — Chünki ersh padishahliqi bir yer igisige oxshaydu. Igisi üzümzarliqida ishleshke ademlerni yallash üchün tang seherde sirtqa chiqiptu.  
\v 2 U ishlemchiler bilen künlüki üchün bir kümüsh dinardin bérishke kéliship, ularni üzümzarliqigha ewetiptu.\f □ \fr 20:2 \ft \+bd «U ishlemchiler bilen künlüki üchün bir kümüsh dinardin bérishke kéliship...»\+bd* — «bir kümüsh dinar» grék tilida «bir dinarius».\f*   
\m
\v 3 Saet toqquzlarda u yene sirtqa chiqip, bazarda bikar turghan bashqa kishilerni körüptu.\f □ \fr 20:3 \ft \+bd «Saet toqquzlarda»\+bd* — grékche «künning üchinchi saiti» — yeni saet toqquzni körsitidu. Yehudiy xelqi üchün «toluq kün» (24 saet) kech saet altide bashlinidu; kechte «jések» ishlitilidu; etigen saet altidin kech saet altigiche «kündüz» déyilidu, kündüz on ikki saetke bölünidu (misalni Tewrat, «Yar.» 1:5in körgili bolidu).\f*  
\v 4 Ulargha: «Silermu üzümzarliqimgha béringlar, heqqinglargha tégishlikini bérimen» — deptu.  
\v 5 Ular üzümzarliqqa bériptu. Chüshte we saet üchtimu u yene chiqip yene shundaq qiliptu.\f □ \fr 20:5 \ft \+bd «Chüshte we saet üchtimu u yene chiqip yene shundaq qiliptu»\+bd* — «chüshte» — eyni söz boyiche künning «altinchi saitide» we «saet üchte» künning «toqquzinchi saitide» (chüshtin kéyin saet üchlerde) déyilidu.\f*  
\v 6 Lékin \add kechqurun\add* saet beshlerde chiqqanda u yerde turghan yene bashqilarni körüp, ulardin: «Néme üchün bu yerde kün boyi bikar turisiler?» dep soraptu.\f □ \fr 20:6 \ft \+bd «kechqurun saet beshlerde»\+bd* — grékche «künning on birinchi saiti etrapida», yeni chüshtin kéyin saet beshte.\f*  
\v 7 Ular: «Bizni héchkim yallimidi» dep jawab qayturuptu. U ulargha: «Undaqta, silermu üzümzarliqimgha bérip ishlenglar» — deptu.   
\m
\v 8 Kech bolghanda, üzümzarliq igisi ghojidarigha: «Ishlemchilerni chaqirip, eng axirida kelgenlerdin bashlap eng awwal kelgenlergiche hemmisining ish heqqini ber» deptu.  
\v 9 Awwal kechqurun saet beshte ishqa kelgenler kélip, herbiri bir kümüsh dinardin éliptu.  
\v 10 Eng awwal yallap kélin’genlerning nöwiti kelgende, ular: Téximu köp ish heqqi alimizghu, dep oylishiptu; biraq ularmu bir kümüsh dinardin éliptu.  
\v 11 Ular ish heqqini alghini bilen yer igisidin aghrinip:  
\v 12 «Bu axirda kelgenler peqet bir saetla ishlidi, biraq siz ularni kün boyi japaliq we qattiq issiqni chekken bizler bilen barawer hésablidingizghu, dep ghudurishiptu.  
\v 13 Lékin \add yer igisi\add* ularning birige jawab qayturup: «Burader, sanga naheqliq qilghinim yoq! Sen bilen bir kümüsh dinargha kélishmigenmiduq?  
\v 14 Heqqingni élip qaytip ketkin. Bu axirda kelgen’gimu sanga oxshash bergüm bar.  
\v 15 Özümningkini özüm bilgenche ishlitish hoququm yoqmu? Séxiy bolghanliqimgha közüng qiziriwatamdu?  
\v 16 Shundaq qilip «Aldida turghanlar arqigha ötidu, arqida turghanlar aldigha ötidu»; chünki chaqirilghanlar köp, emma tallan’ghanlar az bolidu.\f □ \fr 20:16 \ft \+bd «chünki chaqirilghanlar köp, tallan’ghanlar az bolidu»\+bd* — mushu sözler bezi kona köchürmilerde tépilmaydu.\f*  \x + \xo 20:16 \xt Mat. 19:30; 22:14; Mar. 10:31; Luqa 13:30. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysa ölüp tirilidighanliqini yene aldin éytidu  
\r Mar. 10:32-34; Luqa 18:31-34  
\m
\v 17 Eysa Yérusalémgha chiqiwétip, yolda on ikki muxlisini bir chetke tartip, ulargha mundaq dédi:\f □ \fr 20:17 \ft \+bd «Yérusalémgha chiqiwétip...»\+bd* — «Yérusalémgha bérish» herdaim «Yérusalémgha chiqiwétip...» dep ipadilinidu.\f*  \x + \xo 20:17 \xt Mar. 10:32; Luqa 18:31; 24:7. \x*   
\m
\v 18 — Mana biz hazir Yérusalémgha chiqip kétiwatimiz. Insan’oghli  bash kahinlar we Tewrat ustazlirigha tapshurulidu. Ular uni ölümge mehkum qilidu  
\v 19  andin uni mesxire qilip, qamchilap we kréstleshke yat elliklerge tapshuridu. Lékin u üchinchi küni qayta tirilidu.\x + \xo 20:19 \xt Mat. 27:2; Luqa 23:1; Yuh. 18:28,31; Ros. 3:23. \x*   
\b  
\m  
\s1 Anining telipi  
\r Mar. 10:35-45  
\m
\v 20 Shu chaghda, Zebediyning oghullirining anisi ikki oghlini élip, Eysaning aldigha kélip uningdin bir ishni telep qilmaqchi bolup sejde qildi.\f □ \fr 20:20 \ft \+bd «Zebediyning oghulliri»\+bd* — Eysa chaqirghan on ikki rosuldin ikki, yeni Yuhanna wé Yaqup. 4:21 we 10:2ni körüng. \+bd «bir ishni telep qilmaqchi bolup sejde qildi»\+bd* — yaki «bir ishni telep qilmaqchi bolup tizlinip bash urdi».\f*  \x + \xo 20:20 \xt Mar. 10:35. \x*   
\m
\v 21 Néme teliping bar? — dep soridi u.  
\m Ayal uninggha:  
\m — Shuni emr qilghaysenki, séning padishahliqingda bu ikki oghlumdin biri ong yéningda, biri sol yéningda oltursun, — dédi.   
\m
\v 22 Eysa ulargha jawaben: — Siler néme telep qiliwatqininglarni bilmeywatisiler. Men ichishke temshelgen qedehni ichelemsiler?  
\m Icheleymiz, — déyishti ular.\f □ \fr 20:22 \ft \+bd «Men ichishke temshelgen qedehni ichelemsiler?»\+bd* — bu ayettiki «qedeh» dégen söz, Eysaning tartidighan azab-oqubiti we krésttiki ölümini közde tutidu.\f*  \x + \xo 20:22 \xt Luqa 12:49,50; Rim. 8:26. \x*   
\m
\v 23 U ulargha:  
\m — Siler heqiqetenmu méning qedehimdin ortaq ichisiler. Biraq ong yaki sol yénimda olturush nésiwisi méning ixtiyarimda emes, belki Atam kimlerge teyyarlighan bolsa, shulargha nésip bolidu. \x + \xo 20:23 \xt Mat. 25:34. \x*  
\v 24 \add Qalghan\add* on muxlis buningdin xewer tapqanda, ikki qérindishidin xapa boldi.  
\v 25 Lékin Eysa ularni yénigha chaqirip, mundaq dédi:  
\m — Silerge melumki, ellerdiki hökümranlar qol astidikidikiler üstidin buyruqwazliq qilip hakimiyet yürgüzidu, we ularning hoquqdarliri ularni xojayinlarche idare qilidu. \f □ \fr 20:25 \ft \+bd «ellerdiki hökümranlar qol astidikidikiler üstidin buyruqwazliq qilip hakimiyet yürgüzidu»\+bd* — «eller» mushu yerde «yat eller», «Yehudiy emesler»ni (yeni Xudadin qorqmaydighan butpereslerni) körsitidu.\f*  \x + \xo 20:25 \xt Mar. 10:42; Luqa 22:25. \x*  
\v 26 Biraq silerning aranglarda shundaq bolmisun; belki silerdin kim üstün bolushni xalisa, silerning xizmitinglarda bolsun; \x + \xo 20:26 \xt 1Pét. 5:3. \x*  
\v 27 we kim aranglardikilerning aldinqisi bolushni xalisa, silerning qulunglar bolsun. \x + \xo 20:27 \xt Mat. 23:11; Mar. 9:35; 10:43. \x*  
\v 28 Insan’oghlimu derweqe shu yolda köpchilik xizmitimde bolsun démey, belki köpchilikning xizmitide bolay we jénimni pida qilish bedilige nurghun ademlerni hörlükke érishtürey dep keldi.\f □ \fr 20:28 \ft \+bd «... jénimni pida qilish bedilige nurghun ademlerni hörlükke érishtürey»\+bd* — némidin «hörlük»ke érishidu? — gunahtin bolghan hörlük.\f*  \x + \xo 20:28 \xt Luqa 22:27; Yuh. 13:14; Ef. 1:7; Fil. 2:7; 1Tim. 2:6; 1Pét. 1:19\x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning ikki emani saqaytishi  
\r Mar. 10:46-52; Luqa 18:35-43  
\m
\v 29 Ular Yérixo shehiridin chiqqanda, zor bir top ademler uninggha egiship mangdi. \x + \xo 20:29 \xt Mar. 10:46; Luqa 18:35. \x*  
\v 30 We mana, yol boyida olturghan ikki ema Eysaning u yerdin ötüp kétiwatqinini anglap:  
\m — I Reb, Dawutning oghli, bizge rehim qilghaysen, — dep towlidi.   
\m
\v 31 Köpchilik ularni «Ün chiqarmanglar!» dep eyiblidi. Lékin, ular: — Ya Reb, i Dawutning oghli, bizge rehim qilghaysen! — dep téximu qattiq towlidi.   
\m
\v 32 Eysa qedimini toxtitip, ularni chaqirip:  
\m — Siler üchün néme ish qilip bérishimni xalisiler? — dep soridi.   
\m
\v 33 Ya Reb, közlirimiz échilsun! — déyishti ular.   
\m
\v 34 Eysa ulargha ich aghritip, qolini ularning közlirige tegküziwidi, közliri shuan eslige kélip köridighan boldi; ular derhal uninggha egiship mangdi.   
\b  
\b  
\m  
\c 21
\s1 Eysaning Yérusalémgha tentenilik kirishi  
\r Mar. 11:1-11; Luqa 19:28-38; Yh. 12:12-19  
\m
\v 1 Ular Yérusalémgha yéqinliship, Zeytun téghining étikidiki Beyt-Fagi yézisigha kelginide, Eysa ikki muxlisigha munularni tapilap aldin ewetti:\x + \xo 21:1 \xt Mar. 11:1; Luqa 19:29. \x*   
\m
\v 2 — Siler udulunglardiki yézigha béringlar. Barsanglarla, baghlaqliq bir éshek we uning yénidiki bir texeyni körisiler. Ularni yéship aldimgha yétilep kélinglar.  
\v 3 Eger birsi silerge bir néme dése, «Rebning bulargha hajiti chüshti» denglar, u derhal ularni qoyup béridu.   
\m
\v 4 Bu pütün weqe peyghember arqiliq éytilghan munu sözlerni emelge ashurush üchün boldi: —   
\b  
\m
\v 5 «Zion qizigha éytinglar:  
\m — Mana, Padishahing kéliwatidu,  
\m Kemter-mömin bolup, minip bir éshekke,  
\m Boyunturuqluq éshekning texiyige,  
\m Kéliwatidu yéninggha séning».\f □ \fr 21:5 \ft \+bd «Zion qizigha éytinglar: — Mana, Padishahing kéliwatidu, kemter-mömin bolup, minip bir éshekke, boyunturuqluq éshekning texiyige, kéliwatidu yéninggha séning»\+bd* — bésharet «Zek.» 9:9din élin’ghan. «Zion» — Yérusalém jaylashqan taghni körsitidu.\f*  \x + \xo 21:5 \xt 1Pad. 1:38-40; Yesh. 62:11; Zek. 9:9; Yuh. 12:15. \x*   
\b  
\m
\v 6 Emdi héliqi ikki muxlis bérip Eysaning tapilighinidek qildi.  
\v 7 Éshek bilen texeyni yétilep kélip, üstige yépincha-chapanlirini saldi we u üstige mindi.\f □ \fr 21:7 \ft \+bd «... üstige yépincha-chapanlirini saldi»\+bd* — démek, égiri yoq idi.\f*  \x + \xo 21:7 \xt 2Pad. 9:13; Yuh. 12:14. \x*  
\v 8 Emdi top-top kishiler yépincha-chapanlirini yolgha payandaz qilip saldi; yene bir qismi derex shaxlirini késip yolgha yayatti.  
\v 9 Aldida mangghan we keynidin egeshken top-top xalayiq: —  
\b  
\m «Dawutning oghligha hosanna bolghay!  
\m Perwerdigarning namida kelgüchige mubarek bolsun!  
\m Ershielada teshekkür-hosannalar oqulsun!» — dep warqirishatti.\f □ \fr 21:9 \ft \+bd «Dawutning oghligha hosanna bolghay! Perwerdigarning namida kelgüchige mubarek bolsun! Ershielada teshekkür-hosannalar oqulsun!»\+bd* — bu sözler «Zeb.» 118:25-26diki bésharettin élin’ghan. 
\fp  «Hosanna» dégen söz «Qutquzghaysen, i Perwerdigar» dégen menide. Injil dewrige kelgende «Xudagha teshekkür-hemdusana» dégen menidimu bolghan. «Zebur» 118-küyidiki izahatlarnimu körüng.\f*  \x + \xo 21:9 \xt Zeb. 118:25-26\x*   
\b  
\m
\v 10 U Yérusalémgha kirgende, pütkül sheher lerzige keldi. Kishiler:  
\m — Bu zadi kimdu? — déyishetti.   
\m
\v 11 Xalayiq:  
\m — Bu Galiliye ölkisidiki Nasaretlik peyghember Eysa, dep jawab bérishetti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning ibadetxanini soda-sétiqtin tazlishi  
\r Mar. 11:15-19; Luqa 19:45-48; Yh. 2:13-22  
\m
\v 12 Emdi Eysa ibadetxana hoylilirigha kirip, u yerde élim-sétim qiliwatqanlarning hemmisini heydep chiqardi. Pul tégishküchilerning shirelirini we paxtek-kepter satquchilarning orunduqlirini örüp, \f □ \fr 21:12 \ft \+bd «Emdi Eysa ibadetxana hoylilirigha kirip...»\+bd* — ibadetxana — eyni chaghda, Yehudiylarning nurghun ibadetxaniliri (sinagoglar) idi; mushu yerde körsitilgen «ibadetxana» Yehudiylarning eng köp yighilip ibadet qilidighan jayi idi. Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche, peqet «Xuda Öz namini qoyghan» Yérusalémdiki bu merkiziy ibadetxanidila qurbanliq qilsa toghra bolatti.\f*  \x + \xo 21:12 \xt Qan. 14:26; Mar. 11:15; Luqa 19:45; Yuh. 2:14. \x*  
\v 13 ulargha:  
\m — \add Muqeddes yazmilarda\add* \add Xudaning\add*: «Méning öyüm dua-tilawetxana dep atilidu» dégen sözi pütülgen; lékin siler uni bulangchilarning uwisigha aylanduruwapsiler! — dédi.\f □ \fr 21:13 \ft \+bd «Muqeddes yazmilarda Xudaning: «Méning öyüm dua-tilawetxana dep atilidu» dégen sözi pütülgen; lékin siler uni bulangchilarning uwisigha aylanduruwapsiler!»\+bd* — Tewrat, «Yesh.» 56:7 we «Yer.» 7:11ni körüng. Eysaning «bulangchilarning uwisi» dégen sözi ikki bisliq bolup, bir tereptin bash kahinlarning sodigerlerge qurbanliqlarni sétish hoquqini sétip bergenlikini körsitidu; ikkinchidin, bu kahinlarning xelqning Xudaning heqiqitini anglash pursitini bulap, uning ornigha özlirining mertiwisini yuqiri kötüridighan her türlük qaide-yosunlarni ularning boynigha artip qoyghanliqini körsitidu.\f*  \x + \xo 21:13 \xt 1Pad. 8:29; Yesh. 56:7; Yer. 7:11; Luqa 19:46. \x*   
\m
\v 14 Ibadetxana hoylilirida bolghanda qarighu we tokurlar uning aldigha keldi, u ularni saqaytti.  
\v 15 Lékin bash kahinlar bilen Tewrat ustazliri uning yaratqan möjizilirini körüp we balilarning ibadetxanida: «Dawutning oghligha hosanna-teshekkürler bolghay!» dep towlighinini anglap ghezeplendi.\x + \xo 21:15 \xt Mar. 11:27. \x*   
\m
\v 16 Ular uninggha:  
\m — Bu balilarning néme dewatqanliqini anglawatamsen? — dep soridi.  
\m U ulargha: — Anglawatimen! Siler \add muqeddes yazmilardin\add* shuni oqup baqmighanki, «Özüngge kichik balilar we bowaqlarning tilliridin medhiye sözlirini mukemmel qilding»» dédi.\f □ \fr 21:16 \ft \+bd «Siler muqeddes yazmilardin shuni oqup baqmighanki...»\+bd* — oqurmenlerning éside barki, «shuni oqup baqmighanki,...?» dégen ibare Perisiyler we Saduqiylarning eng yaxshi köridighan ibarilirining biri idi. \+bd «Özüngge kichik balilar we bowaqlarning tilliridin medhiye sözlirini mukemmel qilding»\+bd* — «Zeb.» 8:2.\f*  \x + \xo 21:16 \xt Zeb. 8:2\x*   
\m
\v 17 Andin u ulardin ayrilip, sheherdin chiqip Beyt-Aniya yézisigha bérip, shu yerde qondi.   
\b  
\m  
\s1 Enjür derixini eyiblesh  
\r Mar. 11:12-14; 20-24  
\m
\v 18 Emdi seherde, sheherge qaytip kétiwatqanda, uning qorsiqi achqanidi. \x + \xo 21:18 \xt Mar. 11:12,20. \x*  
\v 19 U yol boyidiki bir tüp enjür derixini körüp, uning yénigha bardi. Lékin derextin yopurmaqtin bashqa héch nerse tapalmay, uninggha qarap:  
\m — Hazirdin bashlap sendin menggü méwe bolmisun! — déwidi, enjür derixi shuan qurup ketti.\f □ \fr 21:19 \ft \+bd «U yol boyidiki bir tüp enjür derixini körüp, uning yénigha bardi. Derextin yopurmaqtin bashqa héch nerse tapalmay, uninggha qarap: — Hazirdin bashlap sendin menggü méwe bolmisun! — déwidi, enjür derixi shuan qurup ketti»\+bd* — Pelestindiki enjür derexliride yopurmaq bolsa, méwimu bolushi kérek. Bu karamet möjize rohiy bir heqiqetni süretlep béridu, elwette.\f*  \x + \xo 21:19 \xt Hosh. 9:10\x*   
\m
\v 20 Muxlislar buni körüp teejüplinip:  
\m — Enjür derixi némanche tézla qurup ketti! — dédi.\f □ \fr 21:20 \ft \+bd «Enjür derixi némanche tézla qurup ketti!»\+bd* — yaki «Enjür derixi qandaqmu birdinla qurup ketti!»\f*   
\m
\v 21 Eysa ulargha jawab berdi:  
\m — Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, eger héch guman bolmay ishenchinglar bar bolsa, enjür derixide bolghan ishlar bolupla qalmay, belki siler hetta bu taghqa: «Bu yerdin kötürülüp déngizgha tashlan!» désenglar, u shundaq bolidu, dédi.\x + \xo 21:21 \xt Mat. 17:20; Luqa 17:6. \x*  
\v 22 Dua qilip némini tilisenglar, ishenchinglar bolsila, shulargha érishisiler.\x + \xo 21:22 \xt Mat. 7:7; Mar. 11:24; Luqa 11:9; Yuh. 14:13; 16:24; Yaq. 1:5; 1Yuh. 3:22. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning hoquqining sürüshtürülüshi  
\r Mar. 11:27-33; Luqa 20:1-8  
\m
\v 23 U ibadetxana hoylilirigha kirgendin kéyin, kishilerge telim bériwatqanda, bash kahinlar we aqsaqallar uning aldigha kélip:  
\m — Sen qiliwatqan bu ishlarni qaysi hoquqqa tayinip qiliwatisen? Sanga bu hoquqni kim bergen? — dep sorashti.\x + \xo 21:23 \xt Mis. 2:14; Mar. 11:27; Luqa 20:1; Ros. 4:7; 7:2. \x*   
\m
\v 24 Eysa ulargha jawab bérip: — Men awwal silerge bir soal qoyay. Eger siler jawab bersenglar, menmu bu ishlarni qaysi hoquqqa tayinip qiliwatqanliqimni éytimen.  
\v 25 Yehya yürgüzgen chömüldürüsh nedin kelgen? Ershtinmu, yaki insanlardinmu? — dep soridi.  
\m Ular özara mulahize qiliship:  
\m — Eger «Ershtin kelgen» dések, u bizge: «Undaqta, siler néme üchün uninggha ishenmidinglar?» deydu. \f □ \fr 21:25 \ft \+bd «Yehya yürgüzgen chömüldürüsh nedin kelgen? Ershtinmu, yaki insanlardinmu?»\+bd* — mushu diniy erbablarning hemmisi dégüdek Yehya peyghemberning yetküzgen xewirige jawaben: «Bizge towa qilish kérek emes» dégen we Yehya «Méning keynimde kélidighan» dep körsetken Mesihning kélishige ishenmey, uning chümüldürüshini ret qilghanidi.\f*  
\v 26 Eger: «Insanlardin kelgen» dések, xelqtin qorqimiz, chünki ular hemmisi Yehyani peyghember dep bilidu — déyishti.\x + \xo 21:26 \xt Mat. 14:5; Mar. 6:20. \x*   
\m
\v 27 Buning bilen, ular Eysagha:  
\m Bilmeymiz, — dep jawab bérishti.  
\m — Undaqta, menmu bu ishlarni qaysi hoquqqa tayinip qiliwatqanliqimni éytmaymen, — dédi u ulargha.   
\b  
\m  
\s1 Ikki oghul toghrisidiki temsil  
\m
\v 28 Emdi bu ishqa qandaq qaraysiler? Bir ademning ikki oghli bar iken. U birinchi oghlining yénigha kélip: «Oghlum, bügün üzümzarliqimgha bérip ishligin» deptu.  
\v 29 «Barmaymen» deptu u, lékin kéyin pushayman qilip yenila bériptu.  
\v 30 U ikkinchi oghlining yénigha kélip uningghimu shundaq deptu. U: «Xop ependim, baray» deptu-yu, lékin barmaptu.  
\v 31 Bu ikkiylenning qaysisi atisining iradisini ada qilghan bolidu?  
\m — Birinchi oghli, — dep jawab berdi ular.  
\m Eysa ulargha mundaq dédi:  
\m — Men silerge shuni berheq éytip qoyayki, bajgirlar bilen pahishiler Xudaning padishahliqigha silerdin burun kirmekte. \f □ \fr 21:31 \ft \+bd «bajgirlar bilen pahishiler...»\+bd* — «bajgirlar» toghrisida 18:18diki izahatni körüng. \+bd «bajgirlar bilen pahishiler Xudaning padishahliqigha silerdin burun kirmekte»\+bd* — «kirmekte» dégen sözge qarighanda, «bajgirlar we pahishiler» awwal Yehya peyghemberning agah-guwaqliqi arqiliq towa qilghan, andin eyni chaghda Mesihning agah-guwaqliqi arqiliq Xudaning padishahliqigha téximu kiriwatqanidi.\f*  
\v 32 Chünki gerche Yehya \add peyghember\add* silerge heqqaniyet yolini ayan qilghili kelgen bolsimu, siler uninggha ishenmidinglar; lékin bajgirlar bilen pahishiler uninggha ishendi. Siler buni körüp turup, hetta kéyinki waqitlarda yolunglardin pushayman qilmay uninggha ishenmidinglar.\f □ \fr 21:32 \ft \+bd «silerge heqqaniyet yolini ayan qilghili kelgen ...»\+bd* — yaki «silerge heqqaniyet yolini élip barghili kelgen». Grék tilida peqet: «silerge heqqaniyet yolida kelgen...» déyilidu.\f*  \x + \xo 21:32 \xt Mat. 3:1. \x*   
\b  
\m  
\s1 Rezil baghwenler heqqidiki temsil  
\r Mar. 12:1-12; Luqa 20:9-19  
\m
\v 33 Yene bir temsilni anglanglar: Bir yer igisi bir üzümzarliq berpa qilip, etrapini chitlaptu. U uningda bir sharab kölchiki qéziptu we bir közet munari yasaptu. Andin u üzümzarliqni baghwenlerge ijarige bérip, özi yaqa yurtqa kétiptu. \x + \xo 21:33 \xt Zeb. 80:8-9; Yesh. 5:1-7; Yer. 2:21; 12:10; Mar. 12:1; Luqa 20:9. \x*  
\v 34 Üzüm pesli yéqinlashqanda, özige tégishlik hosulni éliwélish üchün qullirini baghwenlerning yénigha ewetiptu.  
\v 35 Lékin baghwenler qullirini tutup, birini dumbalaptu, birini öltürüwétiptu, yene birini chalma-kések qiliptu. \x + \xo 21:35 \xt 2Tar. 24:21. \x*  
\v 36 U yene bir qétim aldinqidinmu köp qullirini ewetiptu, biraq baghwenler ularghimu oxshash muamile qiliptu.  
\v 37 Axirda, u «Oghlumnighu hörmet qilar» dep, oghlini ewetiptu.  
\v 38 Lékin baghwenler oghulni körüp, özara: «Bu bolsa mirasxor; kélinglar, uni öltürüwétip mirasini igiliwalayli» déyishiptu. \x + \xo 21:38 \xt Yar. 37:18; Zeb. 2:1, 8; Mat. 26:3; 27:1; Yuh. 11:53; Ibr. 1:2. \x*  
\v 39 Shuning bilen ular uni tutup üzümzarliqning sirtigha tashlap öltürüwétiptu.   
\m
\v 40 Emdi üzümzarliqning igisi kelgende, shu baghwenlerni qandaq qilar?   
\m
\v 41 Ular uninggha:  
\m — Bu rezil ademlerni wehshiylik bilen yoqitidu. Üzümzarliqni bolsa méwilirini öz waqtida özige tapshuridighan bashqa baghwenlerge ijarige béridu, — dep jawab bérishti.   
\m
\v 42 Eysa ulardin soridi:  
\m — Muqeddes yazmilardiki munu sözlerni oqup baqmighanmusiler?: —  
\m «Tamchilar tashliwetken tash bolsa,  
\m Burjek téshi bolup tiklendi.  
\m Bu ish Perwerdigardindur,  
\m Bu közimiz aldida karamet bir ishtur».\f □ \fr 21:42 \ft \+bd «Tamchilar tashliwetken tash bolsa, burjek téshi bolup tiklendi»\+bd* — «burjek téshi» bolsa herqandaq imaretning ulidiki eng muhim uyultash bolup, ul sélin’ghanda birinchi bolup qoyulidighan tashtur. Yehudiy kattiwashlar «rohiy hayat»ning burjek téshi bolghan Mesihni tashlishiwetmekchi idi, we derweqe tashliwetti. 
\fp  Mesih neqil keltürgen sözler — «Zeb.» 118:22-23.\f*  \x + \xo 21:42 \xt Zeb. 118:22-23; Yesh. 8:14; 28:16; Mar. 12:10; Luqa 20:17; Ros. 4:11; Rim. 9:33; 1Pét. 2:6. \x*   
\b  
\m
\v 43 Shu sewebtin silerge shuni éytip qoyayki, Xudaning padishahliqi silerdin tartiwélinip, uninggha muwapiq méwilerni béridighan bashqa bir elge ata qilinidu. \x + \xo 21:43 \xt Mis. 32:10; Yesh. 55:5; Mat. 8:12. \x*  
\v 44 Bu «tash»qa yiqilghan kishi pare-pare bolup kétidu; lékin bu tash herkimning üstige chüshse, uni kukum-talqan qiliwétidu.\f □ \fr 21:44 \ft \+bd «Bu «tash»qa yiqilghan kishi pare-pare bolup kétidu; lékin bu tash herkimning üstige chüshse, uni kukum-talqan qiliwétidu»\+bd* — «tash» bolsa Eysa özi, elwette. 42-ayetni körüng. Eysaning bu sözi toghruluq «qoshumche söz»imizde toxtitilimiz.\f*  \x + \xo 21:44 \xt Yesh. 8:15; Dan. 2:34; Zek. 12:3; Luqa 20:18. \x*   
\m
\v 45 Bash kahinlar we Perisiyler uning éytqan temsillirini anglap, ularni özlirige qaritip éytqanliqini chüshendi. \x + \xo 21:45 \xt Luqa 20:19. \x*  
\v 46 Uni tutush yolini izdigen bolsimu, lékin xalayiq uni peyghember dep qarighachqa, ulardin qorqushti.\x + \xo 21:46 \xt Luqa 7:16; Yuh. 7:40. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 22
\s1 Toy ziyapiti toghrisidiki temsil  
\r Luqa 14:15-24  
\m
\v 1 Eysa ulargha yene temsiller bilen mundaq dédi:   
\m
\v 2 Ersh padishahliqi xuddi öz oghli üchün toy ziyapitini teyyarlighan bir padishahqa oxshaydu.\x + \xo 22:2 \xt Luqa 14:6; Weh. 19:7. \x*  
\v 3 U chakarlirini toy ziyapitige teklip qilin’ghanlarni chaqirishqa ewetiptu, lékin ular kélishke unimaptu.  
\v 4 U yene bashqa chakarlirini ewetip, ulargha tapilap: «Chaqirilghanlargha: — Mana, men ziyapitimni teyyar qildim; méning torpaqlirim, bordaq mallirim soyuldi, hemme nerse teyyar. Ziyapetke merhemet qilghay, deydu, dep éytinglar, — deptu.  
\v 5 Biraq ular teklipini étibargha almay, birsi étizliqigha ketse, yene biri sodisigha kétiptu.  
\v 6 Qalghanliri bolsa \add padishahning\add* chakarlirini tutuwélip, xorlap öltürüwétiptu.  
\v 7 Padishah buni anglap qattiq ghezeplinip, eskerlirini chiqirip, u qatillarni yoqitip, ularning shehirige ot qoyuwétiptu.  
\v 8 Andin u chakarlirigha: «Toy ziyapiti teyyar boldi, lékin chaqirilghanlar \add méhmanliqqa\add* munasip kelmidi.  
\v 9 Emdi siler acha yollargha bérip, udul kelgen ademlerning hemmisini toy ziyapitige teklip qilinglar» deptu.  
\v 10 Buning bilen chakarlar yollargha chiqip, yaxshi bolsun, yaman bolsun, udul kelgenliki ademlerning hemmisini yighip ekeptu. Toy soruni méhmanlar bilen liq toluptu.   
\m
\v 11 Padishah méhmanlar bilen körüshkili kirgende, u yerde ziyapet kiyimi kiymigen bir kishini körüptu. \f □ \fr 22:11 \ft \+bd «Padishah méhmanlar bilen körüshkili kirgende, u yerde ziyapet kiyimi kiymigen bir kishini körüptu»\+bd* — bu sözge qarighanda shu waqitlarda katta toy ziyapetliride sahibxan özi herbir méhman’gha alahide bir ziyapet kiyimi sowghat qilatti. Undaq kiyimni kiyishni ret qilish sahibxan’gha intayin bihörmetlik bolatti.\f*  
\v 12 Padishah uningdin: «Burader, ziyapet kiyimi kiymey, bu yerge qandaq kirding?» dep soraptu, biraq u kishi jawab bérelmey qaptu.  
\v 13 Padishah chakarlirigha: «Uni put-qolliridin baghlap, téshidiki qarangghuluqqa achiqip tashlanglar! U yerde yigha-zarlar kötürülidu, chishlirini ghuchurlitidu» deptu. \x + \xo 22:13 \xt Mat. 8:12; 13:42; 24:51; 25:30; Luqa 13:28. \x*  
\v 14 Chünki chaqirilghanlar köp, lékin tallan’ghanlar azdur.\x + \xo 22:14 \xt Mat. 20:16. \x*   
\b  
\m  
\s1 «Baj tapshuramduq?» dégen qiltaq  
\r Mar. 12:13-17; Luqa 20:20-26  
\m
\v 15 Buning bilen Perisiyler u yerdin chiqip, qandaq qilip uni öz sözi bilen tuzaqqa chüshürüsh heqqide meslihetleshti. \x + \xo 22:15 \xt Mar. 12:13; Luqa 20:20. \x*  
\v 16 Ular muxlislirini Hérodning terepdarliri bilen bille uning yénigha ewetip:  
\m — Ustaz, silini semimiy adem, kishilerge Xudaning yolini sadiqliq bilen ögitip kéliwatidu we ademlerge qet’iy yüz-xatire qilmay héchkimge yan basmaydu, dep bilimiz. \f □ \fr 22:16 \ft \+bd «Hérod \+bd*\+bdit padishah\+bdit*ning terepdarliri» — Hérod padishah Rim impériyesi teripidin teyinlen’gen bolup, u Yehudiy bolmighachqa Yehudiylarning köpinchisi uninggha intayin öch idi. Shundaq bolghini bilen öz menpeitini közleydighan, uni qollaydighan «Hérod terepdarliri» bar idi. «Hérodlar» toghruluq «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \fig «Herodlar»ning nesepnamisi|src="herodusgenealogy-ulat-01.jpg" size="span" ref="Mat. 22:16" \fig*  
\v 17 Qéni, qandaq oylayla? \add Rim impératori\add* Qeyserge baj-séliq tapshurush Tewrat qanunigha uyghunmu-yoq? — déyishti.\f □ \fr 22:17 \ft \+bd «Rim impératori Qeyser...»\+bd* — Rimning herbir impératorigha «Qeyser» dégen nam-unwan béreletti; mesilen, Qeyser Awghustus, Qeyser yulius, Qeyser Tibérius qatarliqlar. \+bd «Rim impératori Qeyserge baj-séliq tapshurush Tewrat qanunigha uyghunmu-yoq?»\+bd* — eyni waqitta, Yehudiylar rimliqlarning zulmi astida yashawatqanidi, eger Eysa: «Rim impératorigha baj tapshurush toghra» dése, bu geptin azadliqni istigen Yehudiylar uni «Mana taza bir yalaqchi, xain iken» dep tillishatti. «Baj tapshurmasliq kérek» dégen bolsa, u Rim impériyesige qarshi chiqqan bolatti; andin ular uni Rim waliyisigha erz qilghan bolatti. Ular mushundaq soallarni sorash arqiliq Eysani gépidin tutuwélip, rimliqlarning qoligha tapshurup, uninggha ziyankeshlik qilmaqchi bolushqan.\f*   
\m
\v 18 Lékin Eysa ularning rezil niyitini bilip:  
\m — Ey saxtipezler, méni némishqa sinimaqchisiler?  
\v 19 Qéni, bajgha tapshurulidighan bir tengge manga körsitinglar, — dédi. Ular bir dinar pulini ekeldi.  
\v 20 U ulardin:  
\m — Buning üstidiki süret we nam-isim kimning? — dep soridi.   
\m
\v 21 Qeyserning, — dep jawab berdi ular.  
\m U ulargha: — Undaq bolsa, Qeyserning heqqini Qeyserge, Xudaning heqqini Xudagha tapshurunglar, — dédi.\f □ \fr 22:21 \ft \+bd «Qeyserning heqqini Qeyserge, Xudaning heqqini Xudagha tapshurunglar»\+bd* — Qeyserge Qeyserning heqqi (uning süriti chüshürülgen nerse)ni tapshurunglar — démek, baj tölesh kérek. Emma qandaq nerse üstide «Xudaning süriti» bar? Insan özi «Xudaning süriti» bolghachqa, biz pütünimizni Xudagha tapshurishimiz kérektur («Yar.» 1:26-27ni körüng).\f*  \x + \xo 22:21 \xt Mat. 17:25; Rim. 13:7. \x*   
\m
\v 22 Ular bu sözni anglap, heyran bolup qélishti-de, uning yénidin kétip qaldi.   
\b  
\m  
\s1 Tirilishke munasiwetlik mesile  
\r Mar. 12:18-27; Luqa 20:27-40  
\m
\v 23 Shu küni, «Ölgenler tirilmeydu» deydighan Saduqiylar uning aldigha kélip qistap soal qoydi:\f □ \fr 22:23 \ft \+bd ««Ölgenler tirilmeydu» deydighan Saduqiylar»\+bd* — «Saduqiylar» toghruluq 16:1diki izahatni we shundaqla «Tebirler»nimu körüng.\f*  \x + \xo 22:23 \xt Mar. 12:18; Luqa 20:27; Ros. 23:8. \x*   
\m
\v 24 — Ustaz, Musa \add peyghember Tewratta\add*: «Bir kishi perzentsiz ölüp ketse, uning aka yaki inisi tul yenggisini emrige élip, qérindishi üchün nesil qaldurushi lazim» dep tapilighan. \f □ \fr 22:24 \ft \+bd «Bir kishi perzentsiz ölüp ketse, uning aka yaki inisi tul qalghan yenggisini emrige élip, qérindishi üchün nesil qaldurushi lazim»\+bd* — «Qan.» 25:5.\f*  \x + \xo 22:24 \xt Qan. 25:5-6; Yar. 38:8. \x*  
\v 25 Burun arimizda yette aka-uka bar idi. Chongi öylen’gendin kéyin ölüp ketti. Perzent körmigenliktin, ayalini ikkinchi qérindishining emrige qaldurdi.  
\v 26 Biraq ikkinchisidiki ehwalmu uningkige oxshash boldi, andin bu ish üchinchiside taki yettinchi qérindashqiche oxshash dawamlashti.   
\m
\v 27 Axirda, u ayalmu ölüp ketti.  
\v 28 Emdi tirilish künide bu ayal yette aka-ukining qaysisining ayali bolidu? Chünki uni hemmisi emrige alghan-de!   
\m
\v 29 Eysa ulargha mundaq jawab berdi:  
\m — Siler ne muqeddes yazmilarni ne Xudaning qudritini bilmigenlikinglar üchün azghansiler.  
\v 30 Chünki ölümdin tirilgende insanlar öylenmeydu, erge tegmeydu, belki Xudaning ershtiki perishtilirige oxshash bolidu.   
\m
\v 31 Emdi ölümdin tirilish mesilisi heqqide Xudaning silerge éytqan:  
\v 32 «Men Ibrahim, Ishaq we Yaquplarning Xudasidurmen!» dégen shu sözini oqumidinglarmu? Xuda ölüklerning emes, belki tiriklerning Xudasidur!».\f □ \fr 22:32 \ft \+bd «Men Ibrahim, Ishaq we Yaquplarning Xudasidurmen!»\+bd* — «Mis.» 3:6.\f*  \x + \xo 22:32 \xt Mis. 3:6,15. \x*   
\m
\v 33 Bu sözni anglighan xelq uning telimidin heyranuhes qélishti.\x + \xo 22:33 \xt Mat. 7:28. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eng muhim emr  
\r Mar. 12:28-34; Luqa 10:25-28  
\m
\v 34 Perisiyler uning Saduqiylarning aghzini tuwaqlighanliqini anglap, bir yerge jem bolushti. \x + \xo 22:34 \xt Mar. 12:28. \x*  
\v 35 Ularning arisidiki bir Tewrat-qanun ustazi uni sinash meqsitide uningdin:\x + \xo 22:35 \xt Luqa 10:25. \x*   
\m
\v 36 — Ustaz, Tewrat qanunidiki eng muhim emr qaysi? — dep qistap soridi.   
\m
\v 37 U uninggha mundaq dédi:  
\m — «Perwerdigar Xudayingni pütün qelbing, pütün jéning, pütün zéhning bilen söygin» \f □ \fr 22:37 \ft \+bd «Perwerdigar Xudayingni pütün qelbing, pütün jéning, pütün zéhning bilen söygin»\+bd* — «Qan.» 6:5.\f*  \x + \xo 22:37 \xt Qan. 6:5; 10:12; 30:6; Luqa 10:27. \x*  
\v 38 — eng ulugh, birinchi orunda turidighan emr mana shu.  
\v 39 Uninggha oxshaydighan ikkinchi emr bolsa «Qoshnangni özüngni söygendek söy». \f □ \fr 22:39 \ft \+bd «Qoshnangni özüngni söygendek söy»\+bd* — «Law.» 19:18.\f*  \x + \xo 22:39 \xt Law. 19:18; Mar. 12:31; Rim. 13:9; Gal. 5:14; Ef. 5:2; 1Tés. 4:9; Yaq. 2:8. \x*  
\v 40 Pütün Tewrat qanuni we peyghemberlerning sözliri bu ikki emrge ésilghan halda mangidu.   
\b  
\m  
\s1 Qutquzghuchi-mesih — Dawutning oghli hem uning Rebbi  
\r Mar. 12:35-37; Luqa 20:41-44  
\m
\v 41 Perisiyler jem bolup turghan waqitta, Eysa ulardin:\x + \xo 22:41 \xt Mar. 12:35; Luqa 20:41. \x*   
\m
\v 42 — Mesih toghrisida qandaq oylawatisiler? U kimning oghli? — dep soridi.  
\m Dawutning oghli, — déyishti ular.   
\m
\v 43 U ulargha mundaq dédi:  
\m Undaqta, néme üchün \add Zeburda\add* Dawut uni Rohta «Rebbim» dep atap, —\f □ \fr 22:43 \ft \+bd «Dawut uni Rohta «Rebbim» dep atap...»\+bd* — «Rohta» — Xudaning Muqeddes Rohida.\f*   
\m
\v 44 «Perwerdigar méning Rebbimge éyttiki: —  
\m «Men séning düshmenliringni ayighing astida dessetküche,  
\m Ong yénimda olturghin!» — deydu?\f □ \fr 22:44 \ft \+bd \+bdit Dawut\+bdit* «Perwerdigar Méning Rebbimge éyttiki: — «Men séning düshmenliringni ayighing astida dessetküche, ong yénimda olturghin!» — deydu» — «Zeb.» 110:1.\f*  \x + \xo 22:44 \xt Zeb. 110:1; Ros. 2:34; 1Kor. 15:25; Ibr. 1:13; 10:13. \x*   
\m
\v 45 Dawut \add Mesihni\add* shundaq «Rebbim» dep atighan tursa, emdi u qandaqmu Dawutning oghli bolidu?\f □ \fr 22:45 \ft \+bd «Dawut \+bd*\+bdit Mesihni\+bdit* shundaq «Rebbim» dep atighan tursa, emdi u qandaqmu Dawutning oghli bolidu?» — démek, Qutquzghuchi-Mesih padishah Dawutning ewladi bolsimu, lékin padishah Dawut Mesihni «Rebbim» dégen yerde Mesih Dawuttin ulugh bolidu, hem tughulushtin burunla «Reb» süpitide idi.\f*   
\m
\v 46 We héchkim uninggha jawaben bir éghizmu söz qayturalmidi; shu kündin étibaren, héchkim uningdin soal sorashqimu pétinalmidi.   
\b  
\b  
\m  
\c 23
\s1 Saxtipezlerning haligha way! •••• «Yette «way!»»  
\r Mar. 12:38-40; Luqa 11:37-52; 20:45-47  
\m
\v 1 Bu sözlerdin kéyin, Eysa top-top xalayiqqa we muxlislirigha mundaq dédi:   
\m
\v 2 — Tewrat ustazliri we Perisiyler Musa peyghemberning \add höküm chiqirish\add* ornida olturghan bolidu.\f □ \fr 23:2 \ft \+bd «Tewrat ustazliri we Perisiyler Musa peyghemberning höküm chiqirish ornida olturghan bolidu»\+bd* — grék tilida sözmusöz: «Tewrat ustazliri we Perisiyler Musaning ornigha bésip olturghan bolidu». Démek, Tewrat qanunigha tebir bérish we qanunigha asasen dewalarda höküm chiqirish hoquqi ulargha tapshurulghan. Shu terepte xelq ulargha boysunushi kérek idi.\f*  \x + \xo 23:2 \xt Neh. 8:4\x*  
\v 3 Shunga, ularning silerge éytqan hemme sözlirige köngül qoyup, dégenlirini qilinglar. Lékin ularning qilghanliridek qilmanglar; chünki ular özlirining déginige özliri emel qilmaydu,\x + \xo 23:3 \xt Qan. 17:19; Mal. 2:6; Rim. 2:19. \x*  
\v 4 Belki ular kötürelmigüdek éghir yüklerni baghlap ademlerning zimmisige artip qoyidu. Emma özliri bu yüklerni kötürüshke birmu barmiqini midirlitishni xushyaqmaydu.\f □ \fr 23:4 \ft \+bd «Ular \+bd*\+bdit , yeni Perisiyler\+bdit* kötürelmigüdek éghir yüklerni baghlap ademlerning zimmisige artip qoyidu» — «éghir yükler» her türlük qattiq diniy qaide-yosunlarni körsitidu.\f*  \x + \xo 23:4 \xt Yesh. 10:1; Luqa 11:46; Ros. 15:10. \x*  
\v 5 Ular hemme emellirini insanlargha köz-köz qilish üchünla qilidu; chünki ular «ayet qapliri»ni keng qilip chigiwélip, tonlirining chuchilirini uzun sanggilitip qoyidu;\f □ \fr 23:5 \ft \+bd «Ular «ayet qapliri»ni keng qilip chigiwélip,...»\+bd* — «ayet qapliri» teqwadarliqni bildürüsh üchün péshane yaki üsti bilikike chigiwélinidighan, ichige Tewrattin élin’ghan ayetler yézilghan pütük sélin’ghan kichik qap. Ular bu ishni «Mis.» 13:9, 16 we «Qan.» 6:8, 11:8ge asasen adet qilghan. \+bd «Ular... tonlirining chuchilirini uzun sanggilitip qoyidu»\+bd* — Tewrat boyiche er kishiler tonlirigha mushundaq chuchilarni békitishi kérek (chuchilar kök renglik bolghachqa, Xudaning «köktin chüshürülgen» emrlirige esletme bolsun dégen meqsette békitilishke buyrulghan — «Chöl.» 15:38-39 we «Qan.» 22:12ni körüng). Biraq periysiyler peqet özlirini teqwadar körsitish üchün shundaq qilatti.\f*  \x + \xo 23:5 \xt Chöl. 15:38; Qan. 6:8; 22:12; Mat. 6:5. \x*  
\v 6 ular ziyapetlerde törde, sinagoglarda aldinqi orunlarda olturushqa,\x + \xo 23:6 \xt Mar. 12:38,39; Luqa 11:43; 20:46. \x*  
\v 7 bazarlarda kishilerning ulargha bolghan \add uzun\add* salamlirigha we özlirini «Ustaz, ustaz» dep atashlirigha amraq kélidu.\f □ \fr 23:7 \ft \+bd «Bazarlarda kishilerning ulargha bolghan uzun salamlirigha... amraq kélidu»\+bd* — «uzun» dégen söz grékche tékistte yoq; tarix tetqiqatlirigha asasen ulargha qilghan «salamlar»ni intayin uzun we murekkep dep bilimiz. \+bd «özlirini «ustaz, ustaz» dep atashlirigha amraq kélidu»\+bd* — mushu yerde «Ustaz» grék tilida (ibraniy tilidimu oxshash) «Rabbi» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 23:7 \xt Yaq. 3:1. \x*   
\m
\v 8 Biraq siler bolsanglar «Ustaz» dep atilishni qobul qilmanglar; chünki silerning yalghuz birla ustazinglar bar we hemminglar qérindashtursiler.\f □ \fr 23:8 \ft \+bd «Biraq siler bolsanglar «Ustaz» dep atilishni qobul qilmanglar»\+bd* — yuqiriqi izahatni körüng.\f*  
\v 9 Yer yüzide héchqandaq kishini «Atam» démenglar, chünki peqet birla Atanglar, yeni ershte Turghuchi bardur. \f □ \fr 23:9 \ft \+bd «Yer yüzide héchqandaq kishini «Atam» démenglar»\+bd* — roshenki, Mesih bu sözni rohiy jehettin éytqan; bu yerde közde tutulghini ademlerning öz jismaniy atisini «Ata», «Dada» dégenliki emes, belki melum bir ademni rohiy jehettin «Atam» déyishi közde tutulghan, elwette. Démisekmu, nurghun «xristiyan jamaetler» (mesilen, «Katoliklar» we «Prawuslawiylar») öz yétekchilirini «Ata» dep ataydu; «Papa» we «Pop» dégen sözler eslide «Dada» dégenliktur.\f*  \x + \xo 23:9 \xt Mal. 1:6. \x*  
\v 10 Siler «muellim» dep atilishnimu qobul qilmanglar, chünki peqet birla muellim, yeni Mesihning özi bardur;  
\v 11 belki aranglarda eng mertiwilik bolghan kishi silerning xizmitinglarda bolidu. \x + \xo 23:11 \xt Mat. 20:26. \x*  
\v 12 Özini yuqiri tutmaqchi bolghini töwen qilinidu, özini töwen tutqini yuqiri qilinidu.\x + \xo 23:12 \xt Ayup 22:29; Pend. 29:23; Luqa 14:11; 18:14; Yaq. 4:6,10; 1Pét. 5:5. \x*   
\m
\v 13 Biraq halinglargha way, ey Tewrat ustazliri we Perisiyler, saxtipezler! Siler ersh padishahliqining ishikini insanlargha taqap kéliwatisiler! Ya özünglar kirmeysiler, ya kirishni istigenlerning kirishige yol qoymaysiler.\x + \xo 23:13 \xt Luqa 11:52. \x*   
\m
\v 14 Halinglargha way, ey Tewrat ustazliri we Perisiyler, saxtipezler! Siler tul ayallarning mal-dunyasini yewatisiler, shundaqtimu bashqilar aldida teqwadar körünsek dep, uzundin-uzun dua qilisiler. Shunga, siler téximu éghir jazagha tartilisiler.\f □ \fr 23:14 \ft \+bd «Halinglargha way, ey Tewrat ustazliri we Perisiyler, saxtipezler! Siler tul ayallarning mal-dunyasini yewatisiler... shunga, siler téximu éghir jazagha tartilisiler»\+bd* — bezi kona köchürmilerde bu ayet tépilmaydu. Bu sözler «Mar.» 12:40 we «Luqa» 20:47dimu tépilidu.\f*  \x + \xo 23:14 \xt Mar. 12:40; Luqa 20:47; 2Tim. 3:6; Tit. 1:11. \x*   
\m
\v 15 Halinglargha way, ey Tewrat ustazliri we Perisiyler, saxtipezler! Siler birla ademni étiqadinglargha kirgüzüsh üchün, déngiz we quruqluqni kézip chiqisiler. Biraq u kishi kirgüzülgendin kéyin, siler uni özliringlardin ikki hesse better bolghan dozaxning perzenti qilip yétishtürüp chiqisiler. \f □ \fr 23:15 \ft \+bd «....siler uni özliringlardin ikki hesse better bolghan dozaxning perzenti qilip yétishtürüp chiqisiler»\+bd* — «dozaxning perzenti» dozaxqa kiridighan we belkim bashqilarni dozaxqa baridighan yolgha azduridighan kishi bolsa kérek.\f*   
\m
\v 16 Halinglargha way, ey qarighu yolbashchilar! Siler: «Herqandaq kishi ibadetxana bilen qesem qilsa, héchnémisi yoq, biraq ibadetxanidiki altunni tilgha élip qesem qilghanlar qesimide turushqa qerzdar bolidu» deysiler.  
\v 17 Ey exmeqler, korlar! Altun ulughmu yaki altunni muqeddes qilghan ibadetxanimu?  
\v 18 Siler yene: «Herkim qurban’gah bilen qesem qilsa, héchnémisi yoq, biraq qurban’gah üstidiki hediyeni tilgha élip qesem qilghanlar qesimide turushqa qerzdar bolidu» deysiler.  
\v 19 Ey korlar! Hediye ulughmu yaki hediyini muqeddes qilghan qurban’gahmu? \f □ \fr 23:19 \ft \+bd «Ey korlar!»\+bd* — bezi kona köchürülmilerde «Ey exmekler, korlar!» déyilidu.\f*  
\v 20 Shunga, qurban’gahni tilgha élip qesem qilghuchi bolsa hem qurban’gah bilen hem uning üstidiki barliq nersiler bilen qesem qilghan bolidu.  
\v 21 Ibadetxanini tilgha élip qesem qilghuchimu hem ibadetxanini, hem «ibadetxanida Turghuchi»ni tilgha élip qesem qilghan bolidu. \x + \xo 23:21 \xt 1Pad. 8:13; 2Tar. 6:1, 2. \x*  
\v 22 Ershni tilgha élip qesem qilghuchi Xudaning texti we textte olturghuchining nami bilen qesem qilghan bolidu.\x + \xo 23:22 \xt 2Tar. 6:33; Yesh. 66:1; Mat. 5:34; Ros. 7:49. \x*   
\m
\v 23 Halinglargha way, ey Tewrat ustazliri we Perisiyler, saxtipezler! Chünki siler hetta yalpuz, arpibediyan we zirilerning ondin bir ülüshini öshre qilip Xudagha ataysiler-yu, biraq Tewrat qanunining téximu wezinlik terepliri bolghan adalet, rehimdillik we sadiqliqni étibargha héch almaysiler. Awwal mushu ishlarni orundishinglar kérek, andin shu ishlarnimu ada qilmay qoymasliqinglar kérek.\f □ \fr 23:23 \ft \+bd «Halinglargha way, ey Tewrat ustazliri we Perisiyler, saxtipezler! Chünki siler hetta yalpuz, arpibediyan we zirilerning ondin bir ülüshini öshre qilip Xudagha ataysiler-yu,...»\+bd* — oqurmenlerning éside barki, Xuda Tewrat qanunida ibadetxanidiki ishlar we kahinlarning kirimi üchün Öz xelqining mehsulatliridin «ondin bir ülüshi»ni telep qilghanidi.\f*  \x + \xo 23:23 \xt 1Sam. 15:22; Hosh. 6:6; Mik. 6:8; Mat. 9:13; 12:7; Luqa 11:42. \x*  
\v 24 Ey qarighu yolbashchilar! Siler \add chinenglerdiki\add* pashini süzüp éliwétisiler, lékin birer tögini pütün péti yutuwétisiler!\f □ \fr 23:24 \ft \+bd «Siler chinenglerdiki pashini süzüp éliwétisiler, lékin birer tögini pütün péti yutuwétisiler!»\+bd* — Tewrat qanunidiki belgilimilerge asasen hem pasha hem töge göshimu haram gösh idi.\f*   
\m
\v 25 Halinglargha way, ey Tewrat ustazliri we Perisiyler, saxtipezler! Siler chine-qachilarning téshinila yuyup pakizlighininglar bilen ularning ichi hertürlük hérislik we ishretpereslikke tolghan. \x + \xo 23:25 \xt Luqa 11:39. \x*  
\v 26 Ey qarighu Perisiy! Awwal chine-qachining ichini pakla, shundaqta téshimu pak bolidu!\x + \xo 23:26 \xt Tit. 1:15. \x*   
\m
\v 27 Halinglargha way, ey Tewrat ustazliri we Perisiyler, saxtipezler! Siler aqartip qoyulghan, sirti chirayliq körünidighan lékin ichi ölüklerning ustixanliri we herxil napak nersilerge tolghan qebrilerge oxshaysiler. \x + \xo 23:27 \xt Ros. 23:3. \x*  
\v 28 Shuningdek téshinglardin insanlarning aldida heqqaniy ademlerdek körünisiler, lékin ichinglar saxtipezlik we itaetsizlik bilen tolghan.   
\m
\v 29 Halinglargha way, ey Tewrat ustazliri we Perisiyler, saxtipezler! Chünki siler peyghemberlerning qebrilirini yasap kéliwatisiler, heqqaniylarning mazarlirini bézep kéliwatisiler \x + \xo 23:29 \xt Luqa 11:47. \x*  
\v 30 we siler: «Ata-bowilirimizning zamanida yashighan bolsaq iduq, ularning peyghemberlerning qénini töküshlirige shérik bolmayttuq» — deysiler.  
\v 31 Shunga siler öz sözünglar bilen özünglarning peyghemberlerni öltürgenlerning ewladliri ikenlikinglargha guwahliq berdinglar. \f □ \fr 23:31 \ft \+bd «Siler öz sözünglar bilen özünglarning peyghemberlerni öltürgenlerning ewladliri ikenlikinglargha guwahliq berdinglar»\+bd* — démek, ular peyghemberlerni öltürgenlerni «ata-bowilirimiz» dep étirap qilidu. Ular köp bashqa ellerdek daim «ata-bowiliri»ni maxtap, biz ularning en’eniliride dawamliq méngishimiz kérek, — deytti. Lékin shu ata-bowlirining en’eniliri Xudaning heqqaniy teleplirige zit bolup kelgen we shu sewebtinmu peyghemberlerni öltürgen.\f*  \x + \xo 23:31 \xt Ros. 7:51; 1Tés. 2:15. \x*  
\v 32 Undaqta, ata-bowiliringlar bashlighan qilmishlirini toluqlanglar!\f □ \fr 23:32 \ft \+bd «Undaqta, ata-bowiliringlar bashlighan qilmishlirini toluqlanglar!»\+bd* — Mesihning bu kinayilik, hejwiy gépi: «Silerning ata-bowiliringlarning izlirini basqininglar — (ularning en’enilerni tutup, Xudaning emrlirini tashlap) méni öltürüp ularning ishlirini toluqlighininglardur!» dégendektur.\f*   
\m
\v 33 Ey yilanlar! Zeherlik yilanlarning nesilliri! Dozax jazasidin qandaqmu qutulalarsiler? \x + \xo 23:33 \xt Mat. 3:7. \x*  
\v 34 Shunga mana, silerge peyghemberler, danishmenler we alimlarni ewetip turimen. Siler ularning bezilirini kréstlep öltürisiler, bezilirini sinagogliringlarda derrige basisiler, sheherdin sheherge qoghlaysiler. \f □ \fr 23:34 \ft \+bd «... silerge peyghemberler, danishmenler we alimlarni ewetip turimen»\+bd* — «alimlar» dégen bu sözni adette «Tewrat ustazliri» dep terjime qilimiz. Lékin Eysa Mesih öz qérindash Yehudiy xelqige ewetidighan «ustazlar»ni peqet «Tewrat ustazi» dégili bolmaydu, belki «Tewrat-Injil ustazliri» bolidu.\f*  \x + \xo 23:34 \xt Mat. 10:16,17; Luqa 10:3; 11:49; Yuh. 16:2; Ros. 7:52. \x*  
\v 35 Shundaq qilip, heqqaniy Habilning qan qerzidin tartip taki siler ibadetxanidiki muqeddes jay bilen qurban’gahning ariliqida öltürgen Berekiyaning oghli Zekeriyaning qan qerzigiche, heqqaniylarning yer yüzide éqitilghan barliq qan qerzliri bu dewrning béshigha chüshürülidu. \f □ \fr 23:35 \ft \+bd «...heqqaniy Habilning qan qerzidin tartip taki siler ibadetxanidiki muqeddes jay bilen qurban’gahning ariliqida öltürgen Berekiyaning oghli Zekeriyaning qan qerzigiche...»\+bd* — Habilning öltürülüshi toghruluq «Yar.» 4:8-11, Zekeriyaning öltürülüshi «2Tar.» 24:20-22ni körüng. Bu ikki weqe Yehudiylarning Tewratni en’eniwi orunlashturush tertipi boyiche Tewratning eng béshida we ayighida xatirilinidu. 
\fp  «2Tar.» 24:20-22 boyiche Zekeriyaning atisining ismi «Yehoyada» idi. «Berekiya» uning bashqa ismi bolsa kérek («Yehoyada» hem «Berekiya» dégen ikki isim «Yahqa (Perwerdigargha) medhiye oqulsun» dégen menidiki menidash sözlerdur).\f*  \x + \xo 23:35 \xt Yar. 4:8; 2Tar. 24:21; Ibr. 11:4. \x*  
\v 36 Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, shu qilmishlarning jazasining hemmisi mushu dewrning béshigha chüshidu.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Yérusalém üchün nale-peryad kötürüshi  
\r Luqa 13:34-35  
\m
\v 37 Ey Yérusalém, Yérusalém! Peyghemberlerni öltüridighan, özige ewetilgen elchilerni chalma-kések qilidighan sheher! Mékiyan chüjilirini qanat astigha yighqandek perzentliringni qanche qétim qoynumgha almaqchi boldum, lékin siler unimidinglar! \f □ \fr 23:37 \ft \+bd «Ey Yérusalém, Yérusalém!...»\+bd* — muqeddes kitabta, ademning ismini ikki qétim chaqirish — uninggha bolghan chongqur méhir-muhebbitini we özige tolimu eziz ikenlikini körsitidu. \+bd «Mékiyan chüjilirini qanat astigha yighqandek perzentliringni qanche qétim qoynumgha almaqchi boldum, lékin siler unimidinglar!»\+bd* — «perzentliring» — Yérusalémdikilerning özlirini körsitidu.\f*  \x + \xo 23:37 \xt Zeb. 17:8; 91:4; Mat. 21:35,36; Luqa 13:34. \x*  
\v 38 Mana, emdi öyünglar silerge xarabe bolup qalidu! \f □ \fr 23:38 \ft \+bd «...öyünglar silerge xarabe bolup qalidu»\+bd* — üch bisliq söz bolup: 
\fp  (1) Xudaning ibadetxanisi (lékin Mesihning «silerning öyünglar» dégini boyiche bu öy hazir Xudaningki emes, peqet silerningkidur); 
\fp  (2) özlirining qoru-jayliri; 
\fp  (3) bala-chaqilirining weyran bolidighanliqini körsitidu.\f*  \x + \xo 23:38 \xt Zeb. 69:25; Yesh. 1:7; Yer. 7:34; Mik. 3:12; Ros. 1:20. \x*  
\v 39 Chünki men shuni silerge éytip qoyayki, siler: «Perwerdigarning namida kelgüchige mubarek bolsun!» démigüche, siler méni qaytidin héch körelmeysiler.\f □ \fr 23:39 \ft \+bd «Perwerdigarning namida kelgüchige mubarek bolsun!»\+bd* —Mushu ibare Zebur 118:26tin élin’ghan bolup, xelqning Mesihni qarshi alghanliqini körsitidu. Démek, ular Eysaning Mesih ikenlikige ishinip étirap qilmighuche ular uni qayta körmeydu. Bu söz shu muhim pakitni körsitiduki, Eysa Mesih dunyagha qaytip kelginide, Yehudiy xelqi alliqachan uninggha étiqad baghlap étirap qilghan bolidu.\f*  \x + \xo 23:39 \xt Zeb. 118:26. \x*  \fig Yérusalém|src="jerusalem-ulat-01.jpg" size="span" ref="Mat. 23:39" \fig*   
\b  
\b  
\m  
\c 24
\s1 Ibadetxanining weyran qilinishidin bésharet; axirqi zamanlardiki alametler  
\r Mar. 13:1-31; Luqa 21:5-33  
\m
\v 1 Eysa ibadetxanidin chiqip, aldigha kétiwatqanda, muxlisliri yénigha kélip uning diqqitini ibadetxana binalirigha tartmaqchi boldi.\x + \xo 24:1 \xt Mar. 13:1; Luqa 21:5. \x*  \fig Yérusalémdiki ibadetxana (Mesihning dewride)|src="herodtempleview-ulat-01.jpg" size="span" ref="Met. 24:1" \fig*   
\m
\v 2 U ulargha:  
\m — Mana bularning hemmisini körüwatamsiler? Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, bu yerde bir tal tashmu tash üstide qalmaydu, hemmisi qaldurulmay gumran qilinidu, — dédi.\x + \xo 24:2 \xt 1Pad. 9:7, 8; Mik. 3:12; Luqa 19:44. \x*   
\b  
\m  
\s1 Kelgüsi toghrisidiki bésharetler  
\m
\v 3 U Zeytun téghida olturghanda, muxlisliri astighina uning yénigha kélip:  
\m — Bizge éytqinchu, bu dégenliring qachan yüz béridu? Séning \add qaytip\add* kélishing we zamanning axirini körsitidighan qandaq alamet bolidu? — dep sorashti.\x + \xo 24:3 \xt Mar. 13:1, 3; Luqa 21:7; Ros. 1:6. \x*  
\v 4 Eysa ulargha jawaben mundaq dédi:  
\m — Hézi bolunglarki, héchkim silerni azdurup ketmisun.\x + \xo 24:4 \xt Yer. 29:8; Ef. 5:6; Kol. 2:18; 2Tés. 2:3; 1Yuh. 4:1. \x*  
\v 5 Chünki nurghun kishiler méning namimda kélip: «Mesih men bolimen» dep, köp ademlerni azduridu.\x + \xo 24:5 \xt Yer. 14:14; 23:25; Yuh. 5:43. \x*  
\v 6 Siler urush xewerliri we urush shepilirini anglaysiler, bulardin alaqzade bolup ketmenglar; chünki bu ishlarning yüz bérishi muqerrer. Lékin bular axiret emes.  
\v 7 Chünki bir millet yene bir millet bilen urushqa chiqidu, bir padishahliq yene bir padishahliq bilen urushqa chiqidu. Jay-jaylarda acharchiliq, wabalar we yer tewreshler yüz béridu.\f □ \fr 24:7 \ft \+bd «bir millet yene bir millet bilen urushqa chiqidu, bir padishahliq yene bir padishahliq bilen urushqa chiqidu»\+bd* — ibraniy tilida (shundaqla grék tilida) bu ibare dunya boyiche kéngeygen urushlarni körsitishi mumkin («Yesh.» 19:2, «2Tar.» 15:3-6de bu turaqliq ibare toghruluq misallar bar.\f*  \x + \xo 24:7 \xt Yesh. 19:2. \x*  
\v 8 Lékin bu ishlarning yüz bérishi «tughutning tolghiqining bashlinishi» bolidu, xalas.\f □ \fr 24:8 \ft \+bd «Lékin bu ishlarning yüz bérishi «tughutning tolghiqining bashlinishi» bolidu, xalas»\+bd* — Eysa Mesih qaysi ish «tughulidu», uni biwasite démeydu. Töwendiki sözlirige qarighanda u «yéngi zaman»ning tughulushini körsitidu, dep qaraymiz.\f*   
\m
\v 9 Andin kishiler silerni tutup azab-oqubetke sélip, öltüridu, méning namim wejidin pütkül eller silerdin nepretlinidu. \x + \xo 24:9 \xt Mat. 10:17; Luqa 21:11,12; Yuh. 15:20; 16:2; Weh. 2:10. \x*  
\v 10 Shuning bilen nurghunlar étiqadidin tanidu, bir-birini tutup béridu we bir-birige öchmenlik qilidu. \f □ \fr 24:10 \ft \+bd «nurghunlar étiqadtin tanidu»\+bd* — grék tilida «nurghunlar putlashturulidu» déyilidu. Shunga bashqa birxil terjimisi: «nurghunlar gunahqa azdurulidu».\f*  
\v 11 Nurghun saxta peyghemberler meydan’gha chiqip, nurghun kishilerni azduridu. \x + \xo 24:11 \xt 2Pét. 2:1. \x*  
\v 12 Itaetsizlik-rezilliklerning köpiyishi tüpeylidin, nurghun kishilerdiki méhir-muhebbet sowup kétidu. \x + \xo 24:12 \xt 2Tim. 3:1. \x*  
\v 13 Lékin axirghiche berdashliq bergenler qutquzulidu. \x + \xo 24:13 \xt Mat. 10:22; Mar. 13:13; Luqa 21:19; Weh. 2:7,10; 3:10. \x*  
\v 14 Barliq ellerge agah-guwahliq bolsun üchün, \add Xudaning\add* padishahliqi heqqidiki bu xush xewer pütkül dunyagha jakarlinidu; andin zaman axiri bolidu.\f □ \fr 24:14 \ft \+bd «Xudaning padishahliqi heqqidiki bu xush xewer»\+bd* — grék tilida «padishahliqning bu xush xewiri» déyilidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Yérusalémda weyran qilghuchi «yirginchlik nomussizliq» peyda bolidu  
\m
\v 15 Daniyal peyghember qeyt qilghan «weyran qilghuchi yirginchlik nomussizliq»ning muqeddes jayda turghinini körgininglarda (kitabxan bu sözning menisini chüshen’gey), \f □ \fr 24:15 \ft \+bd «Daniyal peyghember qeyt qilghan «weyran qilghuchi yirginchlik nomussizliq»»\+bd* — «weyran qilghuchi yirginchlik nomussizliq» toghrisida «Dan.» 9:24-27ni we u toghruluq izahatlarni körüng.\f*  \x + \xo 24:15 \xt Dan. 9:27; Mar. 13:14; Luqa 21:20; 2Tés. 2:4 \x*  
\v 16 Yehudiye ölkiside turuwatqanlar taghlargha qachsun;  
\v 17 ögzide turghan kishi öyidiki nerse-kéreklirini alghili chüshmeyla \add qachsun\add*.  
\v 18 Étizliqta turghan kishimu chapinini alghili öyige yanmisun.  
\v 19 U künlerde hamilidar ayallar we bala émitiwatqanlarning haligha way! \f □ \fr 24:19 \ft \+bd «u künlerde hamilidar ayallar we bala émitiwatqanlarning haligha way!»\+bd* — undaq kishilerge qéchish epsiz bolidu, elwette.\f*  
\v 20 Qachidighan waqtinglarning qish yaki shabat künige toghra kélip qalmasliqi üchün dua qilinglar. \f □ \fr 24:20 \ft \+bd «Qachidighan waqtinglarning qish yaki shabat künige toghra kélip qalmasliqi üchün dua qilinglar»\+bd* — Yehudiy diniy erbablarning Tewrat qanunigha bolghan chüshenchisige asasen, Yehudiylar adette shabat (dem élish) künide sheher derwazisi we dukanlarni taqishi kérek. Bu küni seper qilish men’i qilin’ghan bolghachqa, Qanaanda (Pelestinde) turghanlargha nisbeten yémeklik sétiwélish we bashqa yerlerge qéchish intayin qulaysiz bolidu. «Qish»ta Yehudiyede derya-wadilarda su pat-pat téship turghachqa, qishtimu qéchish intayin tes bolidu.\f*  \x + \xo 24:20 \xt Ros. 1:12. \x*  
\v 21 Chünki u chaghda dunya apiride bolghandin mushu chaghqiche körülüp baqmighan hem kelgüsidimu körülmeydighan dehshetlik azab-oqubet bolidu. \x + \xo 24:21 \xt Dan. 12:1. \x*  
\v 22 U künler azaytilmisa, héchqandaq et igisi qutulalmaytti; lékin \add Xudaning\add* Öz tallighanliri üchün u künler azaytilidu.   
\m
\v 23 Eger u chaghda birsi silerge: «Qaranglar, bu yerde Mesih bar!» yaki «\add Mesih\add* ene u yerde!» dése, ishenmenglar. \x + \xo 24:23 \xt Mar. 13:21; Luqa 21:8. \x*  
\v 24 Chünki saxta mesihler we saxta peyghemberler meydan’gha chiqidu, qaltis möjizilik alametler we karametlerni körsitidu; shuning bilen eger mumkin bolidighan bolsa, hetta \add Xuda\add* tallighanlarnimu azduratti. \x + \xo 24:24 \xt Qan. 13:2; 2Tés. 2:11. \x*  
\v 25 Mana, men bu ishlar yüz bérishtin burun silerge uqturup qoydum.   
\m
\v 26 Shuning üchün, birsi silerge: «Qaranglar, u chöl-bayawanda!» dése, u yerge barmanglar. «Qaranglar, u ichkiridiki öylerde!» dése, ishenmenglar. \x + \xo 24:26 \xt Luqa 17:23. \x*  
\v 27 Chünki chaqmaq sherqtin gherbke yalt-yult qilip qandaq chaqqan bolsa, Insan’oghlining kélishi shundaq bolidu.  
\v 28 Chünki jeset qaysi yerde bolsa, u yerdimu quzghunlar toplishidu!\f □ \fr 24:28 \ft \+bd «Chünki jeset qaysi yerde bolsa, u yerdimu quzghunlar toplishidu!»\+bd* — bu sirliq sözlerning menisi Tewrat, «Ayup» 39:26-30 we «Yesh.» 34:1-8, 15-17-ayetler bilen munasiwet bolsa kérek. Shu ayetlerde körsitilgendek, «Perwerdigarning küni»de zor qirghinchiliq bolidu.\f*  \x + \xo 24:28 \xt Ayup 39:30; Luqa 17:37. \x*   
\b  
\m  
\s1 Insan’oghlining qaytip kélishi  
\m
\v 29 U künlerdiki azab-oqubetler ötüp ketken haman, quyash qariyidu, ay yoruqluqini bermeydu, yultuzlar asmandin tökülüp chüshidu, asmandiki küchler lerzige kélidu. \f □ \fr 24:29 \ft \+bd «... quyash qariyidu, ay yoruqluqini bermeydu, yultuzlar asmandin tökülüp chüshidu, asmandiki küchler lerzige kélidu»\+bd* — «Yesh.» 13:10, 34:4, «Yo.» 2:10ni körüng. «Asmandiki küchler» belkim barliq jin-sheytanlarni körsitidu; «lerzige kélidu» belkim ularning küchtin qélishini körsitidu.\f*  \x + \xo 24:29 \xt Yesh. 13:10; 34:4; Ez. 32:7; Yo. 2:31; 3:15; Mar. 13:24; Luqa 21:25. \x*  
\v 30 Andin Insan’oghlining alamiti asmandin körünidu; yer yüzidiki pütkül qebililer yigha-zar kötürüshidu. Ular Insan’oghlining küch-qudret we ulugh shan-sherep ichide asmandiki bulutlar üstide kéliwatqanliqini köridu. \f □ \fr 24:30 \ft \+bd «yer yüzidiki pütkül qebililer yigha-zar kötürüshidu»\+bd* — «Zek.» 12:10ni körüng. \+bd «Ular Insan’oghlining küch-qudret we ulugh shan-sherep ichide asmandiki bulutlar üstide kéliwatqanliqini köridu»\+bd* — «Dan.» 7:13bi körüng.\f*  \x + \xo 24:30 \xt Dan. 7:10; Mat. 16:27; 25:31; 26:64; Mar. 13:26; 14:62; Luqa 21:27; Ros. 1:11; 2Tés. 1:10; Weh. 1:7. \x*  
\v 31 U perishtilirini zor jarangliq bir kanay sadasi bilen ewetidu, ular uning tallighanlirini dunyaning töt bulungidin, asmanning bir chétidin yene bir chétigiche heryerdin yighip bir yerge jem qilidu.\f □ \fr 24:31 \ft \+bd « \+bd*\+bdit Perishtiler\+bdit* uning tallighanlirini dunyaning töt bulungidin,... heryerdin yighip bir yerge jem qilidu» — «dunyaning töt bulungidin» grék tilida «töt shamilidin» bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 24:31 \xt 1Kor. 15:52; 1Tés. 4:16. \x*   
\b  
\m  
\s1 Enjür derixidin sawaq élish  
\m
\v 32 Enjür derixidin mundaq temsilni biliwélinglar: — Uning shaxliri kökirip yopurmaq chiqarghanda, yazning yéqinlap qalghanliqini bilisiler. \x + \xo 24:32 \xt Mar. 13:28; Luqa 21:29. \x*  
\v 33 Xuddi shuningdek, \add men baya dégenlirimning\add* hemmisini körgininglarda, uning yéqinlap qalghanliqini, hetta ishik aldida turuwatqanliqini biliwélinglar.\f □ \fr 24:33 \ft \+bd «... Uning yéqinlap qalghanliqini, hetta ishik aldida turuwatqanliqini biliwélinglar»\+bd* — bu tékisttiki «uning» yaki Insan’oghlining özini, yaki kélidighan künini, yaki Xudaning padishahliqini körsitidu («Luqa» 21:31ni körüng).\f*   
\m
\v 34 Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, bu alametlerning hemmisi emelge ashurulmay turup, bu dewr ötmeydu. \f □ \fr 24:34 \ft \+bd «...bu alametlerning hemmisi emelge ashurulmay turup, bu dewr ötmeydu»\+bd* — eger tilgha élin’ghan alametler Yérusalémning weyran bolushigha (miladiye 70-yili) (24-bab 2-ayet) qaritilghan bolsa, undaqta «dewr» dégen söz tebiiyki (1) Eysaning dewride yashap ötken ademlerni körsitidu. Eger Mesihning dunyagha qaytip kélishige (24:30) qaritilghan bolsa, «dewr» dégen söz belkim (2) pütün Yehudiye xelqini (3) bu ayetlerde éytilghan «deهshetlik azab-oqubet»tiki weqelerning bashlinish dewride yashighanlarni körsitidu. Shunga barliq weqeler shu dewr ichide yüz béridu, dégenlik bolidu. Bizningche (3)-sherh aldi-keyni ayetlerge eng bap kélidu.\f*  
\v 35 Asman-zémin yoqilidu, biraq méning sözlirim hergiz yoqalmaydu.\x + \xo 24:35 \xt Zeb. 102:25-27; Yesh. 51:6; Mar. 13:31; Ibr. 1:11. \x*   
\m
\v 36 Lékin shu küni we waqit-saitining xewirini bolsa, héchkim bilmeydu — hetta ershtiki perishtilermu bilmeydu, uni peqet Atamla bilidu. \f □ \fr 24:36 \ft \+bd «Lékin shu küni we waqit-saitining xewirini bolsa, héchkim bilmeydu — hetta ershtiki perishtilermu bilmeydu, uni peqet atamla bilidu»\+bd* — bezi kona köchürmilerde «ne oghul bilmeydu» dégen sözlermu tépilidu.\f*  \x + \xo 24:36 \xt Mar. 13:32; Ros. 1:7. \x*  
\v 37 Emdi Nuh peyghemberning künliride qandaq bolghan bolsa, Insan’oghli \add qaytip\add* kelgendimu shundaq bolidu. \x + \xo 24:37 \xt Yar. 6:2; Luqa 17:26; 1Pét. 3:20; 2Pét. 2:5. \x*  
\v 38 Chünki topan kélishidin ilgiriki künlerde, Nuh kémige kirip olturghan kün’giche, \add shu zamandiki\add* kishiler yep-ichip, öylinip we yatliq bolup kelgenidi. \x + \xo 24:38 \xt Yar. 7:7. \x*  
\v 39 Topan tuyuqsiz kélip hemmisini gherq qilghuche, kishiler bu ishning uningdin xewersiz bolup turghan’gha oxshash, Insan’oghlining qaytip kélishimu shundaq bolidu.  
\v 40 U küni, étizda ikki kishi turghan bolidu; ulardin biri élip kétilidu, yene biri qaldurulidu; \x + \xo 24:40 \xt Luqa 17:34; 1Tés. 4:17. \x*  
\v 41 ikki ayal tügmen béshida turup un tartiwatqan bolidu; ulardin biri élip kétilidu, yene biri qaldurulidu.  
\v 42 Shuning üchün, hoshyar bolunglar, chünki Rebbinglarning qaytip kélidighan waqti-saitini bilmeysiler. \f □ \fr 24:42 \ft \+bd «chünki Rebbinglarning qaytip kélidighan waqti-saitini bilmeysiler»\+bd* — yaki «chünki Rebbinglarning qaytip kélidighan künni bilmeysiler».\f*  \x + \xo 24:42 \xt Mat. 25:13; Mar. 13:33; Luqa 12:40; 21:36. \x*  
\v 43 Lékin shuni bilinglarki, eger öy igisi oghrining kéchisi qaysi jésekte kélidighanliqini bilgen bolsa, segek turup oghrining öyni téship kirishige hergiz yol qoymaytti. \x + \xo 24:43 \xt Luqa 12:39; 1Tés. 5:2; 2Pét. 3:10; Weh. 3:3; 16:15. \x*  
\v 44 Shuninggha oxshash, silermu teyyar turunglar. Chünki Insan’oghli siler oylimighan waqit-saette qaytip kélidu!   
\b  
\m  
\s1 Ishenchlik we ishenchsiz chakarlar  
\r Luqa 12:41-48  
\m
\v 45 Xojayini öz öyidikilerge mes’ul qilip, ulargha ozuq-tülükini waqti-waqtida teqsim qilip bérishke teyinligen ishenchlik we pemlik chakar kim bolidu? \f □ \fr 24:45 \ft \+bd «öz öyidikiler»\+bd* — «öydikiler» mushu yerde xojayinning öyidiki xizmetkarlar we chakarlirini körsitidu. \+bd «xojayini öz öyidikilerge mes’ul qilip, ulargha ozuq-tülükini waqti-waqtida teqsim qilip bérishke teyinlige ishenchlik we pemlik chakar kim bolidu?»\+bd* — bu sözler awwal rosullar, andin Xudaning barliq xizmetkarlirigha qaritilip éytilidu, elwette («Luqa» 12:41-48nimu körüng).\f*  \x + \xo 24:45 \xt Mat. 25:21; Luqa 12:42. \x*  
\v 46 Xojayin \add öyige\add* qaytqanda, chakirining shundaq qiliwatqinining üstige kelse, bu chakarning bextidur!  
\v 47 Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, xojayin uni pütün igilikini bashqurushqa qoyidu.  
\v 48 Lékin mubada shu chakar rezil bolup könglide: «Xojayinim hayal bolup qalidu» dep oylap,  
\v 49 bashqa chakar buraderlirini bozek qilishqa we haraqkeshlerge hemrah bolup yep-ichishke bashlisa,  
\v 50 shu chakarning xojayini kütülmigen bir küni, oylimighan bir waqitta qaytip kélidu  
\v 51 we uni késip ikki parche qilip, uning nésiwisini saxtipezler bilen oxshash teqdirde békitidu. Shu yerde yigha-zarlar kötürülidu, chishlirini ghuchurlitidu.\x + \xo 24:51 \xt Mat. 8:12; 13:42; 22:13; 25:30; Luqa 13:28. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 25
\s1 On qiz qoldash toghrisidiki temsil  
\m
\v 1 U waqitta, ersh padishahliqi xuddi qollirigha chiraghlarni élip toyi bolghan yigitni qarshi élishqa chiqqan on qiz qoldashqa oxshaydu.  
\v 2 Bu qizlarning beshi pemlik, beshi bolsa pemsiz.  
\v 3 Pemsiz qizlar chiraghlirini alghan bolsimu, yénigha may éliwalmaptu.  
\v 4 Pemlik qizlar bolsa chiraghliri bilen bille qachilirida maymu éliwaptu.  
\v 5 Yigit kéchikip kelgechke, ularning hemmisini uyqu bésip uxlap qaptu.   
\m
\v 6 Yérim kéchide: «Mana, yigit keldi, qarshi élishqa chiqinglar!» dégen awaz angliniptu.  
\v 7 Buning bilen bu qizlarning hemmisi ornidin turup chiraghlirini perleptu.  
\v 8 Pemsiz qizlar pemlik qizlargha: «Chiraghlirimiz öchüp qalghiliwatidu, méyinglardin béringlarchu» deptu.  
\v 9 Biraq pemlik qizlar: «Yaq. bolmaydu! Bersek, bizgimu hem silergimu yetmesliki mumkin. Yaxshisi, özünglar \add may\add* satquchilarning yénigha bérip sétiwélinglar!» deptu.  
\v 10 Lékin ular may sétiwalghili kétiwatqanda, yigit kélip qaptu, teyyar bolup bolghan qizlar uning bilen birlikte toy ziyapitige kiriptu. Ishik taqiliptu.   
\m
\v 11 Kéyin qalghan qizlar qaytip kélip: «Ghojam, ghojam, ishikni échiwetkeyla!» deptu.  
\v 12 Biraq u: «Silerge berheq éytayki, men silerni tonumaymen» dep jawab bériptu.   
\m
\v 13  Shuning üchün segek bolunglar, chünki ne Insan’oghlining kélidighan künini ne saitini bilmeysiler.\x + \xo 25:13 \xt Mat. 24:42; Mar. 13:33,35. \x*   
\b  
\m  
\s1 «Talant» tapshurulushi toghrisidiki temsil •••• «Talant» toghruluq 15-ayettiki izahatni körüng  
\r Luqa 19:11-27  
\m
\v 14 \add Ersh padishahliqi\add* xuddi yaqa yurtqa chiqmaqchi bolup, öz chakarlirini chaqirip dunyasini ulargha tapshurghan ademge oxshaydu. \x + \xo 25:14 \xt Luqa 19:12. \x*  
\v 15 U adem herbir chakarning qabiliyitige qarap, birsige besh talant, birisige ikki talant, yene birsige bir talant kümüsh tengge bérip, yaqa yurtqa yol aptu. \f □ \fr 25:15 \ft \+bd «U adem herbir chakarning qabiliyitige qarap, birsige besh talant, birisige ikki talant, yene birsige bir talant kümüsh tengge bérip,...»\+bd* — oqurmenlerge ayan bolsunki, shu chaghlarda «talant» birxil pul birliki, qimmetlik kömüsh tengge idi. Yuqiridiki 18:24diki izahatnimu körüng. Uyghur tilida «talant» dégen söz daim del shu temsildin chiqqan köchme meniside ishlitilidu. 
\fp  Shu chaghda chakarlargha tapshurulghan bu pullar belkim texminen 85000, 34000 we 17000 dollargha toghra kéletti (2010 hésablinatqan)..\f*  
\v 16 Besh talant tengge alghan chakar bérip oqet qilip, yene besh talant tengge payda tépiptu.  
\v 17 Shu yolda ikki talant tengge alghinimu yene ikki talant tengge payda aptu.  
\v 18 Lékin bir talant tengge alghini bolsa bérip yerni kolap, xojayini bergen pulni kömüp yoshurup qoyuptu.   
\m
\v 19 Emdi uzun waqit ötkendin kéyin, bu chakarlarning ghojisi qaytip kélip, ular bilen hésablishiptu.  
\v 20 Besh talant tengge alghini yene besh talant tenggini qoshup élip kélip: «Ghojam, sili manga besh talant tengge tapshurghandila. Qarsila, yene besh talant tengge payda aldim» deptu.  
\v 21 Xojayini uninggha: Obdan boptu! Yaxshi we ishenchlik chakar ikensen! Men sanga hawale qilghan kichikkine ishta ishenchlik bolup chiqting, séni köp ishlargha qoyimen. Kel, xojayiningning xushalliqigha ortaq bol!» deptu.  
\v 22 Ikki talant tengge alghinimu kélip: «Ghojam, sili manga ikki talant tengge tapshurghandila. Qarsila, yene ikki talant tengge payda aldim» deptu.  
\v 23 Xojayini uninggha: «Obdan boptu! Yaxshi we ishenchlik chakar ikensen! Men sanga hawale qilghan kichikkine ishta ishenchlik bolup chiqting, séni köp ishlargha qoyimen. Kel, xojayiningning xushalliqigha ortaq bol!» deptu.   
\m
\v 24 Andin, bir talant tengge alghinimu kélip: «Ghojam, silining ching adem ikenliklirini bilettim, chünki özliri térimighan yerdin hosulni oruwalalayla, hemde uruq chachmighan yerdinmu xaman alila.  
\v 25 Shunga qorqup, silining bergen bir talant tenggilirini yerge kömüp yoshurup qoyghanidim. Mana pullirini alsila» deptu.  
\v 26 Ghojisi uninggha: «Ey, rezil, hurun chakar! Sen méni térimighan yerdin oruwalidighan, uruq chachmighan yerdin xaman alidighan adem dep bilip,  
\v 27 héch bolmighanda pulumni jazanixorlargha amanet qoyushung kérek idighu! Shundaq qilghan bolsang men qaytip kelgende pulumni ösümi bilen alghan bolmamtim?!  
\v 28 Shunga, uning qolidiki talant tenggini élip, on talant tengge bar bolghan’gha béringlar!  
\v 29 Chünki kimde bar bolsa, uninggha téximu köp bérilidu, uningda molchiliq bolidu; emma kimde yoq bolsa, hetta uningda bar bolghanlirimu uningdin mehrum qilinidu. \f □ \fr 25:29 \ft \+bd «Chünki kimde bar bolsa, uninggha téximu köp bérilidu, uningda molchiliq bolidu; emma kimde yoq bolsa, hetta uningda bar bolghanlirimu uningdin mehrum qilinidu»\+bd* — bu ehmiyetlik söz 13:12dimu tépilidu.\f*  \x + \xo 25:29 \xt Mat. 13:12; Mar. 4:25; Luqa 8:18; 19:26. \x*  
\v 30 Bu yaramsiz chakarni téshidiki qarangghuluqqa achiqip tashlanglar! U yerde yigha-zarlar kötürülidu, chishlirini ghuchurlitidu» deptu.\x + \xo 25:30 \xt Mat. 8:12; 13:42; 22:13; 24:51; Luqa 13:28. \x*   
\b  
\m  
\s1 Axirettiki soraq  
\m
\v 31 Insan’oghli öz shan-sheripi ichide barliq perishtiliri bilen bille kelginide, shereplik textide olturidu. \x + \xo 25:31 \xt Mat. 16:27; 26:64; Mar. 14:62; Luqa 21:27; Ros. 1:11; 1Tés. 4:16; 2Tés. 1:10; Weh. 1:7. \x*  
\v 32 Barliq eller uning aldigha yighilidu. Padichi qoylarni öchkilerdin ayrighinidek u ularni ayriydu; \f □ \fr 25:32 \ft \+bd «Barliq eller uning aldigha yighilidu»\+bd* — «eller» dégen bu söz Injildiki köp yerlerde Yehudi emes ellerni körsitidu. Shunga bezide «yat eller» yaki «taipiler» dep terjime qilimiz.\f*  \x + \xo 25:32 \xt Ez. 34:17,20; Mat. 13:49. \x*  
\v 33 u qoylarni ong yénigha, öchkilerni sol yénigha ayriydu.  
\v 34 Andin Padishah ong yénidikilerge: «Ey Atam bext ata qilghanlar, kélinglar! Alem apiride bolghandin béri siler üchün teyyarlan’ghan padishahliqqa waris bolup ige bolunglar!\x + \xo 25:34 \xt Mat. 20:23; Mar. 10:40. \x*   
\m
\v 35 Chünki ach qalghinimda siler manga yémeklik berdinglar, ussuz qalghinimda ussuluq berdinglar, musapir bolup yürginimde öz öyünglerge aldinglar, \x + \xo 25:35 \xt Yesh. 58:7; Ez. 18:7; Ibr. 13:2. \x*  
\v 36 yalingach qalghinimda kiydürdünglar, késel bolup qalghinimda halimdin xewer aldinglar, zindanda yatqinimda yoqlap turdunglar» — deydu.\f □ \fr 25:36 \ft \+bd «késel bolup qalghinimda halimdin xewer aldinglar»\+bd* — grék tilida «késel bolup qalghinimda méni yoqlidinglar». \+bd «zindanda yatqinimda yoqlap turdunglar»\+bd* — grék tilida «zindanda yatqinimda yénimgha kélip turdunglar».\f*  \x + \xo 25:36 \xt Yesh. 58:7; 2Tim. 1:16; Yaq. 2:15,16. \x*   
\m
\v 37 U chaghda, heqqaniy ademler uninggha: «I Reb, biz séni qachan ach körüp ozuq berduq yaki ussuz körüp ussuluq berduq?  
\v 38 Séni qachan musapir körüp öyümizge alduq yaki yalingach körüp kiygüzduq?  
\v 39 Séning qachan késel bolghiningni yaki zindanda yatqiningni körüp yoqlap barduq?» dep soraydu.  
\v 40 We Padishah ulargha: «Men silerge berheq shuni éytayki, mushu qérindashlirimdin eng kichikidin birersige shularni qilghininglarmu, del manga qilghan boldunglar» dep jawab béridu.\x + \xo 25:40 \xt Pend. 19:17; Mat. 10:42; Mar. 9:41; Yuh. 13:20; 2Kor. 9:6. \x*   
\m
\v 41 Andin u sol yénidikilerge: «Ey lenitiler, közümdin yoqilinglar! Sheytan bilen uning perishtilirige hazirlan’ghan menggü öchmes otqa kiringlar! \x + \xo 25:41 \xt Zeb. 6:8; Yesh. 30:33; Mat. 7:23; Luqa 13:25,27; Weh. 19:20. \x*  
\v 42 Chünki ach qalghinimda manga ozuq bermidinglar, ussuz qalghinimda ussuluq bermidinglar;  
\v 43 musapir bolup yürginimde öz öyünglerge almidinglar, yalingach qalghinimda kiydürmidinglar, késel bolghinimda we zindanda yatqinimda yoqlimidinglar» deydu.   
\m
\v 44 U chaghda, ular: «I Reb, séni qachan ach, ussuz, musapir, yalingach, késel yaki zindanda körüp turup xizmitingde bolmiduq?» deydu.  
\v 45 Andin padishah ulargha: «Men silerge berheq shuni éytayki, mushulardin eng kichikidin birersige shundaq qilmighininglar mangimu qilmighan boldunglar» dep jawab béridu. \x + \xo 25:45 \xt Pend. 14:31; 17:5; Zek. 2:12. \x*  
\v 46 Buning bilen ular menggülük jazagha kirip kétidu, lékin heqqaniylar bolsa menggülük hayatqa kiridu.\x + \xo 25:46 \xt Dan. 12:2; Yuh. 5:29. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 26
\s1 Eysani öltürüsh suyiqesti  
\r Mar. 14:1-2; Luqa 22:1-2; Yh. 11:45-53  
\m
\v 1 Eysa bu sözlerni qilip bolghandin kéyin, muxlislirigha:   
\m
\v 2 — Silerge melumki, ikki kündin kéyin «ötüp kétish héyti» bolidu, shu chaghda Insan’oghli kréstlinish üchün tutup bérilidu, — dédi.\f □ \fr 26:2 \ft \+bd «shu chaghda Insan’oghli kréstlinish üchün tutup bérilidu»\+bd* — «kréstlesh» — krést (chapras yaghach)ke mixlash arqiliq ölüm jazasi bérishtin ibaret. Démisimu bu ademni qattiq xarlaydighan, intayin dehshetlik, Rim impériyesi boyiche eng azabliq ölüm jazasi idi.\f*  \x + \xo 26:2 \xt Mar. 14:1; Luqa 22:1; Yuh. 13:1\x*   
\m
\v 3 Bash kahinlar we aqsaqallar Qayafa isimlik bash kahinning sariyida jem bolushti.\x + \xo 26:3 \xt Zeb. 2:2; Yuh. 11:47; Ros. 4:27. \x*  
\v 4 Ular Eysani qandaq qilip hiyle-neyreng bilen tutup öltürüsh toghrisida meslihet qilishti.  
\v 5 Biraq ular:  
\m — Bu ish héyt-ayem künliri qilinmisun. Bolmisa, xelq arisida malimanchiliq chiqishi mumkin, — déyishti.   
\b  
\m  
\s1 Xudaguy ayalning Eysagha etir chéchishi  
\r Mar. 14:3-9; Yh. 12:1-8  
\m
\v 6 Emdi Eysa Beyt-Aniya yézisida, «Simon maxaw»ning öyide bolghinida,\f □ \fr 26:6 \ft \+bd «Eysa Beyt-Aniya yézisida, «Simon maxaw»ning öyide bolghinida...»\+bd* — «Simon maxaw» yaki ««Maxaw késili» déyilidighan Simon». Bu Simon belkim ilgiri maxaw késilige giriptar bolghanidi. Bizningche bu ish bilen «Yh.» 12:1-11da xatirilen’gen weqe bir ishtur.\f*  
\v 7 bir ayal uning yénigha kirdi. U aq qashtéshi shéshide nahayiti qimmetlik etirni élip kelgen bolup, Eysa dastixanda olturghanda, etirni uning béshigha quydi.\x + \xo 26:7 \xt Mar. 14:3; Luqa 7:37; Yuh. 11:2; 12:3. \x*  
\v 8 Lékin muxlislar buni körüp xapa bolushup:  
\m — Zadi némishqa bundaq israpchiliq qilinidu?  
\v 9 Chünki bu etirni köp pulgha sétip, pulini kembeghellerge sediqe qilsa bolattighu! — déyishti.   
\m
\v 10 Lékin Eysa ularning könglidikini bilip ulargha:  
\m — Bu ayalning könglini néme dep aghritisiler? Chünki u men üchün yaxshi bir ishni qildi.  
\v 11 Chünki kembegheller daim silerning aranglarda bolidu, lékin méning aranglarda bolushum silerge daim nésip boliwermeydu! \x + \xo 26:11 \xt Qan. 15:11; Mar. 14:7; Yuh. 12:8. \x*  
\v 12 Bu ayalning bu etirni bedinimge quyushi méning depne qilinishimgha teyyar bolushum üchün boldi.  
\v 13 Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, bu xush xewer pütkül dunyaning qeyéride jakarlansa, bu ayal eslinip, uning qilghan bu ishi teriplinidu, — dédi.   
\b  
\m  
\s1 Yehuda Eysagha satqunluq qilishqa wede qilidu  
\m
\v 14 Bu ishtin kéyin, on ikkiylendin Yehuda Ishqariyot isimlik biri bash kahinlarning aldigha bérip:\f □ \fr 26:14 \ft \+bd «Yehuda Ishqariyot isimlik biri bash kahinlarning aldigha bérip...»\+bd* — shu chaghda ikki «bash kahin» bar idi — «Annas» we uning küy’oghli «Qayafa».\f*  \x + \xo 26:14 \xt Mar. 14:10; Luqa 22:4. \x*   
\m
\v 15 — Uni tutup bersem, manga néme bérisiler? — dédi. Ular uning aldigha ottuz kümüsh tengge qoydi. \x + \xo 26:15 \xt Zek. 11:12. \x*  
\v 16 Yehuda shuningdin étibaren uni tutup bérishke muwapiq purset izdeshke bashlidi.   
\b  
\m  
\s1 «Ötüp kétish héyti»ning kechlik tamiqi  
\r Mar. 14:21-22; Luqa 22:7-14, 21-23; Yh. 13:21-30  
\m
\v 17 Pétir nan héytining birinchi küni, muxlislar Eysaning yénigha kélip:  
\m — Ötüp kétish héytining tamiqini yéyishing üchün qeyerde teyyarlishimizni xalaysen? — dep soridi.\f □ \fr 26:17 \ft \+bd «Pétir nan héytining birinchi küni...»\+bd* — «pétir nan héyti» yette kün bolidu, birinchi küni «ötüp kétish héyti»mu teng bolidu. Bu küni, Yehudiylar qoy soyup, öyliride qoy göshi, pétir nan yeydu («Mis.» 12-bab, «Law.» 23:4-8, «Chöl.» 28:16-25ni körüng). \+bd «Ötüp kétish héytining tamiqini yéyishing üchün qeyerde teyyarlishimizni xalaysen?»\+bd* — «ötüp kétish héytining tamiqi»ning muhim qismi «ötüp kétish qurbanliq qozisi» idi («Mis.» 12:3-11, «Law.» 23:5, «Chöl.» 28:16, «Qan.» 16:1-7ni körüng).\f*  \x + \xo 26:17 \xt Mis. 12:17; Mar. 14:12; Luqa 22:7. \x*   
\m
\v 18 U ulargha:  
\m — Sheherge kirip palanchining öyige bérip uninggha: «Ustaz: — Waqit-saitim yéqinliship qaldi, ötüp kétish héytini muxlislirim bilen birlikte séning öyüngde ötküzey — deydu» dep éytinglar, — dédi.   
\m
\v 19 Muxlislar Eysaning tapilighinidek ötüp kétish héytining tamiqini shu yerde teyyarlidi.  
\v 20 Kechqurun, u on ikkiylen bilen dastixanda olturdi. \x + \xo 26:20 \xt Mar. 14:17; Luqa 22:14; Yuh. 13:21. \x*  
\v 21 Ular ghizaliniwatqanda u:  
\m — Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, aranglardiki bireylen manga satqunluq qilidu, — dédi.\x + \xo 26:21 \xt Ros. 1:17. \x*   
\m
\v 22 \add Buni anglap\add* ular intayin qayghugha chömüp, bir-birlep uningdin:  
\m — Ya Reb, men emestimen? — dep sorashqa bashlidi.   
\m
\v 23 U jawaben: — Qolidiki nanni men bilen teng tawaqqa tögürgen kishi, manga satqunluq qilghuchi shu bolidu. \x + \xo 26:23 \xt Zeb. 41:9; Luqa 22:21; Yuh. 13:18. \x*  
\v 24 Insan’oghli derweqe \add muqeddes yazmilarda\add* özi toghrisida pütülginidek \add ölümge\add* kétidu; biraq Insan’oghlining tutup bérilishige wasitichi bolghan ademning haligha way! U adem tughulmighan bolsa yaxshi bolatti! — dédi.   
\m
\v 25 Uninggha satqunluq qilidighan Yehuda:  
\m — Ustaz, men emestimen? — dep soridi. U uninggha:  
\m — Özüng déding jumu, — dédi.\f □ \fr 26:25 \ft \+bd «Ustaz, men emestimen?»\+bd* — «ustaz» — Ibraniy tilida «rabbi» déyilidu. \+bd «Özüng déding jumu»\+bd* — menisi, «del sen» bolidu. 
\fp  Yehuda bu sözni anglighandin kéyin derhal chiqip bash kahinlarning yénigha barghan bolsa kérek. «Markus», «Luqa», «Yuhanna»diki ««ötüp kétish» héytining kechlik tamiqi» toghrisidiki bayanlarni körüng.\f*   
\b  
\m  
\s1 «Rebning ziyapiti»  
\r Mar. 14:22-26; Luqa 22:15-20; 1Kor. 11:23-25  
\m
\v 26 Ular ghizaliniwatqanda, Eysa bir nanni qoligha élip \add Xudagha\add* teshekkür-hemdusana éytqandin kéyin, uni oshtup, muxlislirigha üleshtürüp berdi we:  
\m —Élinglar, yenglar, bu méning ténim, — dédi.\f □ \fr 26:26 \ft \+bd «Eysa bir nanni qoligha élip Xudagha teshekkür-hemdusana éytqandin kéyin...»\+bd* — yaki «Eysa bir nanni qoligha élip, uni beriketligendin kéyin,...».\f*  \x + \xo 26:26 \xt Mar. 14:22; Luqa 22:19; 1Kor. 11:23. \x*   
\m
\v 27 Andin, qoligha jamni élip \add Xudagha\add* teshekkür-hemdusana éytip, uni muxlislirigha tutup:  
\b  
\m — Hemmeylen buningdin ichinglar.  
\v 28 Bu méning nurghun ademlerning gunahlirining kechürüm qilinishi üchün tökülidighan, yéngi ehdini tüzidighan qénimdur. \f □ \fr 26:28 \ft \+bd «Bu méning nurghun ademlerning gunahlirining kechürüm qilinishi üchün tökülidighan, yéngi ehdini tüzidighan qénimdur»\+bd* — «yéngi ehde» yaki «Xudaning ehdisi» yaki «menggülük ehde». Tewrat, «Yer.» 31:31-34, «Ez.» 36:25-27, «Luqa» 22:20ni, «Ibr.» 13:20 we «Tebirler»ni körüng.\f*  \x + \xo 26:28 \xt Mis. 24:8. \x*  
\v 29 Lékin men shuni silerge éytayki, Atamning padishahliqida siler bilen birlikte yéngidin sharabtin ichmigüche, üzüm télining sherbitini hergiz ichmeymen, — dédi.   
\m
\v 30 Ular medhiye küyini éytqandin kéyin talagha chiqip, Zeytun téghigha qarap kétishti.\x + \xo 26:30 \xt Mar. 14:26; Luqa 22:39; Yuh. 18:1. \x*   
\b  
\m  
\s1 Muxlislarning Eysadin waz kéchishi  
\r Mar. 14:27-31; Luqa 22:31-34; Yh. 13:36-38  
\m
\v 31 Andin Eysa ulargha:  
\m — Bügün kéche siler hemminglar méning tüpeylimdin tandurulup putlishisiler, chünki \add muqeddes yazmilarda\add*: —  
\m «Men padichini uruwétimen,  
\m Padidiki qoylar patiparaq bolup tarqitiwétilidu» dep pütülgen. \f □ \fr 26:31 \ft \+bd «Men padichini uruwétimen, padidiki qoylar patiparaq bolup tarqitiwétilidu»\+bd* — «Zek.» 13:7. Mushu bésharette sözligüchi Xudaning Özi, elwette.\f*  \x + \xo 26:31 \xt Zek. 13:7; Yuh. 16:32. \x*  
\v 32 Lékin men tirilgendin kéyin Galiliyege silerdin burun barimen, — dédi.\x + \xo 26:32 \xt Mar. 14:28; 16:7. \x*   
\b  
\m
\v 33 Pétrus uninggha jawaben:  
\m — Hemmeylen séning tüpeylingdin tandurulup putlashsimu, men hergiz putlashmaymen, dédi.\x + \xo 26:33 \xt Luqa 22:33. \x*   
\m
\v 34 Eysa uninggha: — Men sanga berheq shuni éytip qoyayki, bügün kéche xoraz chillashtin burun, sen mendin üch qétim tanisen, — dédi.\x + \xo 26:34 \xt Yuh. 13:38. \x*   
\m
\v 35 Pétrus uninggha:  
\m — Sen bilen bille ölüshüm kérek bolsimu, sendin hergiz tanmaymen, — dédi. Qalghan muxlislarning hemmisimu shundaq déyishti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Gétsimane baghchisidiki dua-tilawiti  
\r Mar. 14:32-42; Luqa 22:39-46  
\m
\v 36 Andin Eysa ular bilen bille Gétsimane dégen yerge keldi. U muxlislargha: «Men u yaqqa bérip dua-tilawet qilip kelgüche, mushu jayda olturup turunglar» dédi. \x + \xo 26:36 \xt Mar. 14:32; Luqa 22:39; Yuh. 18:1. \x*  
\v 37 U Pétrusni, shundaqla Zebediyning ikki oghlini birge élip mangdi we qattiq azablinip, köngli tolimu perishan bolushqa bashlidi. \f □ \fr 26:37 \ft \+bd «Zebediyning ikki oghli»\+bd* — Yaqup we Yuhanna.\f*  
\v 38 U ulargha:  
\m — Jénim ölidighandek bekmu azablanmaqta. Siler bu yerde qélip, men bilen birlikte oyghaq turunglar, — déwidi, \x + \xo 26:38 \xt Yuh. 12:27. \x*  
\v 39 We sel nériraq bérip, özini yerge étip düm yétip dua qilip:  
\m — I Atam, mumkin bolsa, bu qedeh mendin ötüp ketsun! Lékin bu ish men xalighandek emes, sen xalighandek bolsun, — dédi.\f □ \fr 26:39 \ft \+bd «I Atam, mumkin bolsa, bu qedeh mendin ötüp ketsun! Lékin bu ish men xalighandek emes, sen xalighandek bolsun»\+bd* — «bu qedeh» uning aldidiki azab-oqubetlerni körsitidu. Tewratning köp yerliride «qedeh» del shu menide ishlitilidu (mesilen «Zeb.» 75:8, «Yesh.» 51:17, 22, «Yer.» 25:15de).\f*  \x + \xo 26:39 \xt Mat. 20:22,23; Luqa 22:41; Yuh. 6:38. \x*   
\m
\v 40 U muxlislarning yénigha qaytip kelginide, ularning uxlap qalghanliqini körüp, Pétrusqa:  
\m — Men bilen bille birer saetmu oyghaq turalmidinglarmu?!  
\v 41 Éziqturulushtin saqlinish üchün, oyghaq turup dua qilinglar. Roh pidakar bolsimu, lékin kishining etliri ajizdur, — dédi.\f □ \fr 26:41 \ft \+bd «Roh pidakar bolsimu, lékin kishining etliri ajizdur»\+bd* — «kishining etliri» grék tilida «et». Injilda «et» yaki «et-ten» daim dégüdek ademning öz téni teripidin azdurulidighan, gunahkar tebiitini körsitidu. «Rimliqlargha»diki «kirish söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 26:41 \xt Gal. 5:17. \x*   
\m
\v 42 U ikkinchi qétim bérip, yene dua qilip:  
\m — I Atam, eger men bu qedehni ichmisem u mendin ketmise, undaqta séning iradeng ada qilinsun, — dédi.  
\v 43 U ularning yénigha \add qaytip\add* kelginide, yene uxlap qalghanliqini kördi, chünki ularning közliri uyqugha ilin’ghanidi.   
\m
\v 44 Shuning bilen u ulardin ayrilip üchinchi qétim bérip, yene shu sözler bilen dua qildi.   
\m
\v 45 Andin u muxlislarning yénigha kélip ulargha:  
\m — Siler téxiche uxlawatamsiler, téxiche dem éliwatamsiler? Mana, waqit-saiti yéqinlashti; Insan’oghli gunahkarlarning qoligha tapshurulidu. \f □ \fr 26:45 \ft \+bd «Siler téxiche uxlawatamsiler, téxiche dem éliwatamsiler?»\+bd* — yaki bolmisa: «Emdi uxlawérisiler, dem éliwérisiler!» (kinayilik gep) yaki peqet: «Emdi uxlanglar, dem élinglar!».\f*  
\v 46 Qopunglar, kéteyli; mana, manga satqunluq qilidighan kishi yéqin keldi! — dédi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning tutqun qilinishi  
\r Mar. 14:43-50; Luqa 22:47-53; Yh. 18:3-12  
\m
\v 47 Uning sözi téxi tügimeyla, on ikkiylendin biri bolghan Yehuda keldi; uning yénida bash kahinlar we xelq aqsaqalliri teripidin ewetilgen, qilich-toqmaqlarni kötürgen zor bir top adem bar idi. \x + \xo 26:47 \xt Mar. 14:43; Luqa 22:47; Yuh. 18:3. \x*  
\v 48 Uninggha satqunluq qilghuchi ular bilen alliburun isharetni békitip: «Men kimni söysem, u del shudur. Siler uni tutunglar» dep kélishkenidi.  
\v 49 U udul Eysaning aldigha bérip:  
\m — Salam, ustaz! — dep uni söyüp ketti.\f □ \fr 26:49 \ft \+bd «Salam, ustaz!»\+bd* — «Ustaz» ibraniy tilida «rabbi» déyilidu.\f*   
\m
\v 50 Eysa uninggha:  
\m — Aghinem, néme dep kelding? — dédi. Shuning bilen, héliqi ademler yopurulup kélip, Eysagha qol sélip, uni tutqun qildi. \f □ \fr 26:50 \ft \+bd «aghinem, néme dep kelding?»\+bd* — yaki «Aghinem, qilidighiningni qil».\f*  
\v 51 We mana, Eysaning yénidikilerdin bireylen qilichini sughurup, bash kahinning chakirigha uruwidi, uning quliqini shilip chüshürüwetti.  
\v 52 Eysa uninggha:  
\m — Qilichingni qinigha sal, qilich kötürgenler qilich astida halak bolidu.  
\v 53 Yaki méni Atisigha nida qilalmaydighan boldi, dep oylap qaldingmu?! Shundaq qilsamla U manga shuan on ikki qisimdin artuq perishte mangdurmamdu? \f □ \fr 26:53 \ft \+bd «on ikki qisimdin artuq perishte»\+bd* — mushu yerde «qisim» dégen söz adette grék tilida belkim alte mingche eskerni körsitishi mumkin.\f*  
\v 54 Biraq men undaq qilsam, muqeddes yazmilardiki bu ishlar muqerrer bolidu dégen bésharetler qandaqmu emelge ashurulsun? — dédi.\x + \xo 26:54 \xt Zeb. 22:6; 40:6-8; 69:1-4,10; Luqa 24:25. \x*   
\m
\v 55 Shu peytte Eysa toplashqan ademlerge qarap:  
\m — Bir qaraqchini tutidighandek qilich-toqmaqlarni kötürüp méni tutqili kepsilerghu? Men her küni ibadetxana hoylilirida siler bilen bille olturup telim bérettim, lékin siler u chaghda méni tutmidinglar.  
\v 56 Lékin bu pütün ishlarning yüz bérishi peyghemberlerning muqeddes yazmilirida aldin éytqanlirining emelge ashurulushi üchün boldi, — dédi.  
\m Bu chaghda, muxlislarning hemmisi uni tashlap qéchip kétishti.\x + \xo 26:56 \xt Ayup 19:13; Zeb. 88:8, 18; Zek. 13:7.\x*   
\b  
\m  
\s1 Aliy kéngeshmide sotlinish  
\r Mar. 14:53-65; Luqa 22:54-55, 63-71; Yh. 18:13-14, 19-24  
\m
\v 57 Emdi Eysani tutqun qilghanlar uni bash kahin Qayafaning aldigha élip bérishti. Tewrat ustazliri bilen aqsaqallarmu u yerde jem bolushqanidi. \x + \xo 26:57 \xt Mar. 14:53; Luqa 22:54; Yuh. 18:12. \x*  
\v 58 Pétrus uninggha taki bash kahinning sariyining \add hoylisighiche\add* yiraqtin egiship kélip, ishning aqiwétini körüsh üchün ichkirige kirip, qarawullarning arisida olturdi.  
\v 59 Bash kahinlar, aqsaqallar we pütün aliy kéngeshme ezaliri Eysani ölüm jazasigha mehkum qilish üchün, yalghan guwah-ispat izdeytti. \f □ \fr 26:59 \ft \+bd «Aliy kéngeshme»\+bd* — yene soraq mejlisi, «Sanhédrin» déyilidu.\f*  \x + \xo 26:59 \xt Mar. 14:55; Ros. 6:13. \x*  
\v 60 Nurghun yalghan guwahchilar otturigha chiqqan bolsimu, ular bulardin héchqandaq ispatqa érishelmidi. Axirda, ikki yalghan guwahchi otturigha chiqip:   
\m
\v 61 — Bu adem: «Men Xudaning ibadetxanisini buzup tashlap, üch kün ichide qayta qurup chiqalaymen» dégen, dédi.\f □ \fr 26:61 \ft \+bd «Bu adem: «Men Xudaning ibadetxanisini buzup tashlap, üch kün ichide qayta qurup chiqalaymen» dégen»\+bd* — «Yh.» 2:19-20ni körüng. Mesihning toluq éytqini bu guwahchining déginidek emes.\f*  \x + \xo 26:61 \xt Yuh. 2:19. \x*   
\m
\v 62 Bash kahin ornidin turup, uninggha:  
\m — Qéni, jawab bermemsen? Bular séning üstüngdin zadi qandaq guwahliqlarni bériwatidu? — dédi. \x + \xo 26:62 \xt Mar. 14:60. \x*  
\v 63 Lékin Eysa süküt qilip turiwerdi.  
\m Bash kahin uninggha:  
\m — \add Menggü\add* hayat bolghuchi Xuda bilen séning qesem qilishingni buyruymenki, bizge éyt, Xudaning Oghli Mesih senmu?» — dédi.\x + \xo 26:63 \xt Yesh. 53:7; Mat. 27:12,14. \x*   
\m
\v 64 Eysa mundaq jawab qayturdi:  
\m — Shundaq, séning déginingdek. Lékin shunimu silerge éytayki, buningdin kéyin siler Insan’oghlining Qadir Bolghuchining ong yénida olturidighinini we köktiki bulutlar üstide kélidighinini körisiler.\f □ \fr 26:64 \ft \+bd «Shundaq, séning déginingdek»\+bd* — Mesihning jawabining grék tilida «Shundaq, lékin ehwal del séning oylighiningdek emes» dégen puriqi chiqidu. \+bd «kéyin siler Insan’oghlining Qadir Bolghuchining ong yénida olturidighinini we köktiki bulutlar üstide kélidighinini körisiler»\+bd* — Tewrat, «Dan.» 7:13ni körüng.\f*  \x + \xo 26:64 \xt Zeb. 110:1; Dan. 7:13; Mat. 16:27; 24:30; Mar. 14:62; Luqa 22:69; Ros. 1:11; Rim. 14:10; 1Tés. 4:16; Weh. 1:7. \x*   
\m
\v 65 Shuning bilen bash kahin tonlirini yirtip tashlap:  
\m — U kupurluq qildi! Emdi bashqa herqandaq guwahchining néme hajiti? Mana, özünglar bu kupurluqni anglidinglar! \f □ \fr 26:65 \ft \+bd «Shuning bilen bash kahin tonlirini yirtip tashlap...»\+bd* — bash kahin Eysani «kupurluq qildi» dep qarap, özining buninggha bolghan chöchüshi we ghezipini ipadilesh üchün kiyimlirini yirtqan. Eysaning özining Mesih ikenlikini étirap qilishi, uning Xudagha xas hoquq we shöhret mendidur, dégenlikidur. 
\fp  Yene shuni éytimizki, bash kahinning tonlirini yirtishning özi Tewrat qanunigha xilap idi («Law.» 10:6, 21:10).\f*  
\v 66 Buninggha néme deysiler? — dédi.  
\m — U ölüm jazasigha layiqtur! — dep jawab qayturushti ular.\x + \xo 26:66 \xt Law. 24:16. \x*   
\m
\v 67 Buning bilen ular uning yüzige tükürüp, uninggha musht atqili turdi. Beziliri uni kachatlap:\x + \xo 26:67 \xt Yesh. 50:6. \x*   
\m
\v 68 — Ey Mesih, peyghemberchilik qilmamsen, éytip baqqina, séni kim urdi? — déyishti.\x + \xo 26:68 \xt Ayup 16:10; Luqa 22:64; Yuh. 19:3. \x*   
\b  
\m  
\s1 Pétrusning Eysadin ténishi  
\r Mar. 14:66-72; Luqa 22:56-62; Yh. 18:15-18, 25-27  
\m
\v 69 Emdi Pétrus sarayning tashqiriqi hoylisida olturatti. Bir dédek uning yénigha kélip:  
\m — Sen Galiliyelik Eysa bilen birge idingghu, — dédi.\x + \xo 26:69 \xt Mar. 14:66; Luqa 22:55; Yuh. 18:16,25. \x*   
\m
\v 70 Lékin u hemmeylenning aldida inkar qilip: — Séning néme dewatqanliqingni chüshenmidim! — dédi.   
\m
\v 71 Andin u dalan’gha chiqqanda, uni körgen yene bir dédek u yerde turghanlargha:  
\m — Bu ademmu Nasaretlik Eysa bilen birge idi, — dédi.   
\m
\v 72 U yene inkar qilip: —  
\m Men u ademni tonumaymen! — dep qesem ichti.   
\m
\v 73 Bir’azdin kéyin, u yerde turghanlar Pétrusning yénigha kélip uninggha:  
\m — Shübhisizki, sen ularning biri ikensen, chünki teleppuzung séni pash qilidu, — déyishti.\f □ \fr 26:73 \ft \+bd «Shübhisizki, sen ularning biri ikensen, chünki teleppuzung séni pash qilidu»\+bd* — «teleppuzung séni pash qilidu» — Pétrus Galiliye teleppuzi bilen sözleytti.\f*   
\m
\v 74 \add Pétrus\add* qattiq qarghashlar bilen qesem qilip:  
\m — U ademni zadi tonumaymen! — déyishigila xoraz chillidi.  
\v 75 Pétrus Eysaning: «Xoraz chillashtin burun, sen mendin üch qétim tanisen!» dégen sözini ésige aldi. U tashqirigha chiqip, qattiq yigha-zar kötürdi.\x + \xo 26:75 \xt Mat. 26:34; Mar. 14:30; Luqa 22:61; Yuh. 13:38\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 27
\s1 Yehudaning ölüshi  
\r Mar. 15:1; Luqa 23:1-2; Yh. 18:28-32  
\m
\v 1 Tang atqandila, pütün bash kahinlar bilen xelq aqsaqalliri Eysani ölümge mehkum qildurush üchün meslihetleshti.\x + \xo 27:1 \xt Zeb. 2:2; Mar. 15:1; Luqa 22:66; 23:2; Yuh. 18:28. \x*  
\v 2 Ular uni baghlap apirip, waliy Pontius Pilatusqa tapshurup berdi.\x + \xo 27:2 \xt Ros. 3:13. \x*   
\m
\v 3 Uninggha satqunluq qilghan Yehuda uning ölümge höküm qilin’ghanliqini körüp, bu ishlargha pushayman qildi we bash kahinlar bilen aqsaqallargha ottuz kümüsh tenggini qayturup bérip:   
\m
\v 4 — Men bigunah bir janning qéni tökülüshke satqunluq qilip gunah ötküzdüm, — dédi.  
\m Buninggha bizning néme karimiz? Öz ishingni bil! — déyishti ular.   
\m
\v 5 Yehuda kömüsh tenggilerni ibadetxanining ichige chöriwetti we u yerdin kétip, talagha chiqip, ésilip ölüwaldi.\f □ \fr 27:5 \ft \+bd «Yehuda... talagha chiqip, ésilip ölüwaldi»\+bd* — «talagha chiqip» belkim sheherning sirtigha bérishini körsitidu.\f*  \x + \xo 27:5 \xt  2Sam. 17:23; Ros. 1:18. \x*   
\b  
\m
\v 6 Bash kahinlar kömüsh tenggilerni yighiwélip: —  
\m Bu xun tölümi bolghan \add tenggilerdur\add*, ularni ibadetxanining xezinisige qoyush haram, — déyishti.\f □ \fr 27:6 \ft \+bd «Bu xun tölümi bolghan tenggilerdur, ularni ibadetxanining xezinisige qoyush haram»\+bd* — «haram» — mushu yerde, Tewratta cheklen’gen, démek.\f*  
\v 7 Ular özara meslihetliship, bu pullar bilen yaqa yurtluqlargha yerlik bolsun dep, sapalchining bir parche étizliqini sétiwaldi.\f □ \fr 27:7 \ft \+bd «sapalchining bir parche étizliqini sétiwaldi»\+bd* — yaki ««sapalchining étizliqi»ni sétiwaldi» — mumkinchiliki barki, «sapalchining étizliqi» hemme ademge melum bolghan bir yerning ismi idi.\f*  \x + \xo 27:7 \xt Ros. 1:19. \x*  
\v 8 Shunga bu yer hazirghiche «qanliq étiz» dep atilip kelmekte.   
\m
\v 9 Shu ish bilen Yeremiya peyghember teripidin burun éytilghan munu bésharet emelge ashuruldi: —  
\m «Israil xelqi uning üchün bahalap békitken bahasini,  
\m Yeni ottuz kümüsh tenggini ular élishti,\x + \xo 27:9 \xt Zek. 11:12. \x*   
\m
\v 10 We Perwerdigar manga körsetkendek,  
\m Sapalchining étizini sétiwélishqa xejleshti».\f □ \fr 27:10 \ft \+bd «Israil xelqi uning üchün bahalap békitken bahasini, yeni ottuz kümüsh tenggini ular élishti, we Perwerdigar manga emr qilghandek, sapalchining étizini sétiwélishqa xejleshti»\+bd* — bu bésharetlik sözler (9-10 ayetler)ning köpinchisi «Zekeriya» 11:12-13din élin’ghan. Emdi némishqa Matta bu sözlerni Yeremiya peyghemberningki deydu? Biz bu toghruluq «qoshumche söz»imizde toxtilimiz. 
\fp  9-10-ayetlerning bashqa birxil terjimisi: «... tenggini men aldim, we ular Perwerdigar manga emr qilghandek, sapalchining étizini sétiwélishqa xejleshti».\f*  \x + \xo 27:10 \xt Yer. 32:6-9; Zek. 11:12, 13\x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning waliy Pilatusning aldida sotlinishi  
\r Mar. 15:2-5; Luqa 23:3-5; Yh. 18:33-38  
\m
\v 11 Emdi Eysa waliyning aldigha turghuzuldi. Waliy uningdin:  
\m — Sen Yehudiylarning padishahimu? — dep soridi.  
\m Éytqiningdek, — dédi Eysa.\f □ \fr 27:11 \ft \+bd «Eysa... «Éytqiningdek», dédi»\+bd* — Mesihning «Éytqiningdek» dégen jawabining grék tilida «Shundaq, lékin ehwal del séning oylighiningdek emes» dégen puriqi chiqidu.\f*  \x + \xo 27:11 \xt Mar. 15:2; Luqa 23:3; Yuh. 18:33. \x*   
\m
\v 12 Lékin bash kahinlar we aqsaqallar uning üstidin erz-shikayet qilghanda, u bir éghizmu jawab bermidi.  
\v 13 Buning bilen Pilatus uninggha:  
\m — Ularning séning üstüngdin qilghan shunche köp shikayetlirini anglimaywatamsen? — dédi. \x + \xo 27:13 \xt Mat. 26:62. \x*  
\v 14 Biraq u \add Pilatusqa\add* jawaben \add shikayetlerning\add* birsigimu jawab bermidi. Waliy buninggha intayin heyran qaldi.\x + \xo 27:14 \xt Yesh. 53:7; Ros. 8:32. \x*   
\m
\v 15 Her qétimliq \add ötüp kétish\add* héytida, waliyning xalayiq telep qilghan bir mehbusni ulargha qoyup bérish aditi bar idi. \x + \xo 27:15 \xt Mar. 15:6; Luqa 23:17; Yuh. 18:39. \x*  
\v 16 Eyni waqitta, \add rimliqlarning\add* Barabbas isimlik atiqi chiqqan bir mehbusi \add zindanda\add* idi. \f □ \fr 27:16 \ft \+bd «Barabbas isimlik atiqi chiqqan bir mehbus»\+bd* — bezi kona köchürmilerde «Eysa Barabbas isimlik atiqi chiqqan bir mehbus» déyilidu.\f*  \x + \xo 27:16 \xt Mar. 15:7; Luqa 23:19; Yuh. 18:40. \x*  
\v 17 Xalayiq jem bolghanda, Pilatus ulardin:  
\m — Kimni silerge qoyup bérishimni xalaysiler? Barabbasnimu yaki Mesih dep atalghan Eysanimu? — dep soridi \f □ \fr 27:17 \ft \+bd «Barabbasnimu yaki Mesih dep atalghan Eysanimu?»\+bd* — yaki «Eysa Barabbasnimu yaki Mesih dep atalghan Eysanimu?».\f*  
\v 18 (chünki u \add bash kahin qatarliqlarning\add* hesetxorluqi tüpeylidin uni tutup bergenlikini biletti).   
\m
\v 19 Pilatus «soraq texti»de olturghanda, ayali uninggha adem ewetip: — U heqqaniy kishining ishigha arilashmighin. Chünki tünügün kéche uning sewebidin chüshümde köp azab chektim, — dep xewer yetküzdi.\f □ \fr 27:19 \ft \+bd «Chünki tünügün kéche uning sewebidin chüshümde köp azab chektim»\+bd* — yaki «chünki u tünügün kéche chüshümge kirip, köp azablandim».\f*   
\m
\v 20 Lékin bash kahinlar we aqsaqallar bolsa xalayiqni maqul qilip, Barabbasni qoyup bérishni we Eysani yoqitishni telep qildurdi.\x + \xo 27:20 \xt Mar. 15:11; Luqa 23:18; Yuh. 18:40; Ros. 3:14. \x*   
\m
\v 21 Waliy jawaben ulardin yene:  
\m — Silerge bu ikkisining qaysisini qoyup bérishimni xalaysiler? — dep soridi.  
\m Barabbasni, — déyishti ular.   
\m
\v 22 Pilatus emdi: — Undaq bolsa, Mesih dep atalghan Eysani qandaq bir terep qilay? — dédi.  
\m Hemmeylen:  
\m — U kréstlensun! — déyishti.   
\m
\v 23 Pilatus:  
\m — Némishqa? U zadi néme yamanliq ötküzüptu? — dep soridi.  
\m Biraq ular téximu qattiq warqiriship:  
\m U kréstlensun! — dep turuwélishti.  
\v 24 Pilatus sözliwérishning bihude ikenlikini, belki buning ornigha malimanchiliq chiqidighanliqini körüp, su élip, köpchilikning aldida qolini yughach:  
\m — Bu heqqaniy ademning qénigha men jawabkar emesmen, buninggha özünglar mes’ul bolunglar! — dédi.   
\m
\v 25 Pütün xelq jawaben:  
\m — Uning qéni bizning üstimizge we balilirimizning üstige chüshsun! — déyishti.\x + \xo 27:25 \xt Ros. 5:28. \x*   
\m
\v 26 Buning bilen Pilatus Barabbasni ulargha chiqirip berdi. Eysani bolsa qattiq qamchilatqandin kéyin, kréstleshke \add leshkerlirige\add* tapshurdi.\f □ \fr 27:26 \ft \+bd «Eysani bolsa qattiq qamchilatqandin kéyin...»\+bd* — Rim impériyeside jaza qamchiliri birnechche tasmiliq bolup, herbir tasmisigha qoghushun we ustixan parchiliri baghlan’ghan bolidu. Qamchilighan waqtida jazagha tartilghuchi yalingachlinip, yerge tizlandurulup, ikki yénida turghan leshker uni qamchilaytti.\f*   
\b  
\m  
\s1 Leshkerlerning Eysani mazaq qilishi  
\r Mar. 15:16-20; Yh. 19:2-3  
\m
\v 27 Andin waliyning leshkerliri Eysani uning ordisigha élip kirip, pütün leshkerler topini bu yerge uning etrapigha yighdi. \f □ \fr 27:27 \ft \+bd «waliyning leshkerliri Eysani \+bd*\+bdit waliyning\+bdit* ordisigha élip kirip» — «waliyning ordisi» grék (latin) tilida «praytorium» déyilidu. \+bd «pütün leshkerler topini bu yerge uning etrapigha yighdi»\+bd* — «leshkerler topi» (grék tilida «kohort») 500-600 kishidin terkib tapqan.\f*  \x + \xo 27:27 \xt Mar. 15:16; Yuh. 19:2. \x*  
\v 28 Ular Eysani yalingachlap, uchisigha pereng renglik ton kiydürüshti. \f □ \fr 27:28 \ft \+bd «Ular Eysani yalingachlap, uchisigha pereng renglik ton kiydürüshti»\+bd* — «pereng renglik» (yaki sösün renglik) shu chaghda shahane kiyimning renggi shundaq idi («Mar.» 15:17, «Yh.» 19:2ni körüng). Ular shu «shahane ton» arqiliq Eysani «padishah bolamsen?!» dep mazaq qilmaqchi.\f*  
\v 29 Tikenlik shaxchilarni örüp bir taj yasap, béshigha kiydürdi we ong qoligha bir qomushni tutquzdi. Andin uning aldigha tizlinip: «Yashighayla, Yehudiylarning padishahi!» dep mazaq qilishti. \f □ \fr 27:29 \ft \+bd «\+bd*\+bdit Ular\+bdit*... tikenlik shaxchilarni örüp bir taj yasap, béshigha kiydürdi we ong qoligha bir qomushni tutquzdi» — ular qomushni padishahning shahane hasisi süpitide mazaq qilip qoligha tutquzghan.\f*  
\v 30 Uninggha tükürüshti, qomushni élip uning béshigha urushti.  
\v 31 Uni shundaq mazaq qilghandin kéyin, tonni saldurup, uchisigha öz kiyimlirini kiydürdi we kréstlesh üchün élip méngishti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning kréstlinishi  
\r Mar. 15:21-32; Luqa 23:26-39; Yh. 19:17-19  
\m
\v 32 Ular tashqirigha chiqqinida, Kurini shehirilik Simon isimlik bir kishini uchritip, uni tutup kélip Eysaning kréstini uninggha mejburiy kötürgüzdi. \f □ \fr 27:32 \ft \+bd «...Kurini shehirilik Simon isimlik bir kishini uchritip, uni tutup kélip Eysaning kréstini uninggha mejburiy kötürgüzdi»\+bd* — «Eysaning krésti» — Eysa özini jazalaydighan qoral bolghan shu krést (chapras yaghach)ni eslide özi yüdüp méngishi kérek idi. U shundaq qattiq qamchilan’ghanki, halsirap, yüdüp mangalmighan bolsa kérek.\f*  \x + \xo 27:32 \xt Mar. 15:21; Luqa 23:26. \x*  
\v 33 Ular Golgota, yeni «Bash söngek» dégen yerge kelgende, \x + \xo 27:33 \xt Mar. 15:22; Luqa 23:33; Yuh. 19:17. \x*  
\v 34 \add Eysagha\add* ichish üchün kekre süyi arilashturulghan achchiq sharab berdi; lékin u uni tétip baqqandin kéyin, ichkili unimidi.\f □ \fr 27:34 \ft \+bd «...Eysagha ichish üchün kekre süyi arilashturulghan achchiq sharab berdi»\+bd* — éytishlargha qarighanda, kréstke mixlinidighanlargha aghriqni peseytish meqsitide dora arilashturulghan sharab bérilidiken.\f*  \x + \xo 27:34 \xt Zeb. 69:21\x*   
\m
\v 35 Leshkerler uni kréstligendin kéyin, chek tashliship kiyimlirini özara bölüshüwaldi. \x + \xo 27:35 \xt Zeb. 22:18; Mar. 15:24; Yuh. 19:23. \x*  
\v 36 Andin u yerde olturup uninggha közetchilik qildi.  
\v 37 Ular uning béshining yuqiri teripige «Bu Eysa, Yehudiylarning padishahidur» dep yézilghan shikayetname taxtiyini békitti.\x + \xo 27:37 \xt Mar. 15:26; Luqa 23:38; Yuh. 19:19. \x*   
\m
\v 38 \add Eysa\add* bilen teng ikki qaraqchimu kréstke mixlan’ghan bolup, biri ong teripide, yene biri sol teripide idi.\x + \xo 27:38 \xt Yesh. 53:12. \x*   
\m
\v 39 Bu yerdin ötkenler bashlirini chayqiship, uni haqaretlep:\x + \xo 27:39 \xt Zeb. 22:8-9; 69:19-20; Mar. 15:29; Luqa 23:35. \x*   
\m
\v 40 — Qéni, sen ibadetxanini buzup tashlap, üch kün ichide qaytidin yasap chiqidighan adem, emdi özüngni qutquze! Xudaning Oghli bolsang, krésttin chüshüp baqqina! — déyishti.\x + \xo 27:40 \xt Mat. 26:61; Yuh. 2:19. \x*   
\m
\v 41 Bash kahinlarmu, Tewrat ustazliri we aqsaqallar bilen birge uni mesxire qilip:   
\m
\v 42 — Bashqilarni qutquzuptiken, özini qutquzalmaydu. U Israilning padishahimish! Emdi krésttin chüshüp baqsunchu, andin uninggha étiqad qilimiz.  
\v 43 U Xudagha tayan’ghan! Xuda uni ezizlise, hazir qutquzup baqqay! Chünki u: «Men Xudaning Oghli» dégenidi, — déyishti. \f □ \fr 27:43 \ft \+bd «U Xudagha tayan’ghan! Xuda uni ezizlise, hazir qutquzup baqqay!»\+bd* — «Zeb.» 22:8ni körüng.\f*  
\v 44 Uning bilen teng kréstlen’gen qaraqchilarmu uni shundaq haqaretleshti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning ölümi  
\r Mar. 15:33-41; Luqa 23:44-49; Yh. 19:28-30  
\m
\v 45 Emdi künning altinchi saitidin toqquzinchi saitigiche pütkül zéminni qarangghuluq basti. \f □ \fr 27:45 \ft \+bd «künning altinchi saitidin toqquzinchi saitigiche»\+bd* — hazirqi waqit sistémi boyiche, «chüsh waqti, saet on ikkidin saet üchkiche».\f*  \x + \xo 27:45 \xt Mar. 15:33; Luqa 23:44. \x*  
\v 46 Toqquzinchi saetlerde Eysa yuqiri awazda: «Éli, éli, lema sawaqtani?» yeni «Xudayim, Xudayim, méni némishqa tashliwetting?» dep qattiq nida qildi.\f □ \fr 27:46 \ft \+bd «toqquzinchi saetlerde ...»\+bd* — hazirqi waqit boyiche saet üchlerde. \+bd ««Éli, éli, lema sawaqtani?» yeni «Xudayim, Xudayim, méni némishqa tashliwetting?»»\+bd* — (aramiy tilidiki sözler) «Zeb.» 22:1ni körüng\f*  \x + \xo 27:46 \xt Zeb. 22:1-2; Ibr. 5:7. \x*   
\m
\v 47 U yerde turghanlarning beziliri buni anglap:  
\m Bu adem Ilyas \add peyghember\add*ge murajiet qiliwatidu, — déyishti.   
\m
\v 48 Ularning ichidin bireylen derhal yügürüp bérip bir parche bulutni ekélip, uni achchiq sharabqa chilap, qomushning uchigha sélip uninggha ichküzüp qoydi.\x + \xo 27:48 \xt Zeb. 69:21; Yuh. 19:29. \x*   
\m
\v 49 Biraq bashqilar:  
\m — Toxta! Qarap baqayli, Ilyas \add peyghember\add* kélip uni qutquzup qalarmikin? — déyishti.   
\m
\v 50 Eysa yuqiri awaz bilen yene bir warqiridi-de, rohini qoyuwetti.\f □ \fr 27:50 \ft \+bd «Eysa yuqiri awaz bilen yene bir warqiridi-de, rohini qoyuwetti»\+bd* — uning qattiq warqirishi: «Tamam boldi!» dégen bolsa kérek («Yh.» 19:30ni körüng).\f*  \x + \xo 27:50 \xt Zeb. 31:5; Luqa 23:46. \x*   
\m
\v 51 We mana, shu deqiqide ibadetxanining \add ichkiri\add* perdisi yuqiridin töwen’ge ikki parche bölüp yirtildi. Yer-zémin tewrinip, tashlar yérilip, \f □ \fr 27:51 \ft \+bd «Shu deqiqide ibadetxanining ichkiri perdisi yuqiridin töwen’ge ikki parche bölüp yirtildi»\+bd* — bu perde ibadetxanidiki eng muqeddes jayni muqeddes jaydin ayrip turidighan perde bolup, uning yirtilishi insanlarning Xudaning aldigha baridighan yolining Eysaning ölümi bilen échilghanliqini bildüridu (ibadetxanidiki «muqeddes jay»ni sirttiki hoylidin ayriydighan yene bir «sirtqi perde» bar idi, lékin buni körsitish üchün adette bashqa atalghu ishlitilidu).\f*  \x + \xo 27:51 \xt 2Tar. 3:14; Mar. 15:38; Luqa 23:45. \x*  
\v 52-53 Qebriler échildi (U tirilgendin kéyin, \add ölümde\add* uxlawatqan nurghun muqeddes bendilerning tenlirimu tirildi; ular qebrilerdin chiqti we muqeddes sheherge kirip, u yerde nurghun kishilerge köründi).\f □ \fr 27:52-53 \ft \+bd «muqeddes sheher»\+bd* — Yérusalémni körsitidu. \+bd «Qebriler échildi (Eysa tirilgendin kéyin, ölümde uxlawatqan nurghun muqeddes bendilerning tenlirimu tirildi; ular qebrilerdin chiqti we muqeddes sheherge kirip, u yerde nurghun kishilerge köründi)»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: — «Qebriler échildi, ölümde uxlawatqan nurghun muqeddes bendilerning tenlirimu tirildi; ular Eysa tirilgendin kéyin qebriliridin chiqip, muqeddes sheherge kirip, u yerde nurghun kishilerge köründi». Lékin «1Kor.» 15:20ge asasen («Mesih ölümde uxlighanlar ichidin xuddi tunji hosulning méwisidek, ölümdin tirilgendur») terjimimiz toghra bolsa kérek.\f*   
\m
\v 54 Emdi Eysani közet qiliwatqan yüzbéshi hem yénidiki leshkerler yerning tewrishini we bashqa yüz bergen hadisilerni körüp, intayin qorqushup:  
\m — U heqiqeten Xudaning Oghli iken! — déyishti.\x + \xo 27:54 \xt Mar. 15:39; Luqa 23:47. \x*   
\m
\v 55 U yerde yene bu ishlargha yiraqtin qarap turghan nurghun ayallarmu bar idi. Ular eslide Eysaning xizmitide bolup, Galiliyedin uninggha egiship kelgenidi. \x + \xo 27:55 \xt Zeb. 38:11; Mar. 15:40; Luqa 8:2; 23:49. \x*  
\v 56 Ularning arisida Magdalliq Meryem, Yaqup bilen Yüsüpning anisi Meryem, Zebediyning oghullirining anisimu bar idi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning depne qilinishi  
\r Mar. 15:42-47; Luqa 23:50-56; Yh. 19:38-42  
\m
\v 57 Kechqurun, Arimatiyaliq Yüsüp isimlik bir bay keldi. Umu Eysaning muxlisliridin idi. \x + \xo 27:57 \xt Mar. 15:42; Luqa 23:50; Yuh. 19:38. \x*  
\v 58 U Pilatusning aldigha bérip, Eysaning jesitini telep qildi. Pilatus jesetni uninggha tapshurushqa emr qildi.  
\v 59 Yüsüp jesetni élip, pakiz kanap rext bilen orap képenlidi  
\v 60 we uni özi üchün qiyada oydurghan yéngi qebrisige qoydi. Andin qebrining aghzigha yoghan bir tashni domilitip qoyup, kétip qaldi\x + \xo 27:60 \xt Mar. 15:46; Luqa 23:53. \x*  
\v 61 (shu chaghda Magdalliq Meryem bilen yene bir Meryemmu u yerde, qebrining udulida olturatti).   
\b  
\m  
\s1 Qebrini muhapizet qilish  
\m
\v 62 Emdi etisi, yeni «Teyyarlash küni» ötkendin kéyin, bash kahinlar bilen Perisiyler jem bolushup Pilatusning aldigha kélip:\f □ \fr 27:62 \ft \+bd «Emdi etisi, yeni «teyyarlash küni» ötkendin kéyin, bash kahinlar bilen Perisiyler jem bolushup Pilatusning aldigha kélip...»\+bd* — yuqiriqi izahatlarda körsetkinimizdek, Yehudiy xelqi üchün «kün» emeliyette kechte (saet altide) bashlinidu. «Teyyarlash küni» — «shabat küni (dem élish küni) üchün teyyarliq qilidighan kün»ni körsitidu. Shuning bilen mushu ayettiki «etisi» emeliyette shabat künining béshini, yeni shu kech saet altidin kéyinki waqitlarni körsitidu. Mushu «kahinlar» Eysaning bésharet sözlirini tosush üchün jiddiyliship, özliri qedirleydighan shabat künidiki «dem élish» aditini buzmaqta idi.\f*   
\m
\v 63 — Janabliri, héliqi aldamchining hayat waqtida: «Men ölüp üchinchi küni tirilimen» dégini ésimizde bar. \x + \xo 27:63 \xt Mat. 16:21; 17:23; 20:19; Mar. 8:31; 10:34; Luqa 9:22; 18:33; 24:6. \x*  
\v 64 Shuning üchün, qebri üchinchi künigiche mehkem qoghdilishi üchün emr bergeysiz. Undaq qilinmisa, muxlisliri kélip jesetni oghrilap kétip, andin xelqqe: «U ölümdin tirildi» déyishi mumkin. Bundaq aldamchiliq aldinqisidinmu better bolidu, — déyishti.   
\m
\v 65 Pilatus ulargha:  
\m — Bir guruppa közetchi leshkerni silerge tapshurdum. Qebrini qurbinglarning yétishiche mehkem qoghdanglar, — dédi.  
\v 66 Shuning bilen ular \add közetchi leshkerler\add* bilen bille bérip, tashni péchetlep, qebrini muhapizet astigha qoydi.   
\b  
\b  
\m  
\c 28
\s1 Eysaning tirilishi  
\r Mar. 16:1-8; Luqa 24:1-12; Yh. 20:1-10  
\m
\v 1 Shabat küni ötüp, heptining birinchi küni tang atay dégende, Magdalliq Meryem bilen yene bir Meryem qebrini körüshke keldi.\x + \xo 28:1 \xt Mar. 16:1; Luqa 24:1; Yuh. 20:1. \x*  
\v 2 We mana, yerler tuyuqsiz qattiq tewrep ketti; chünki Perwerdigarning bir perishtisi asmandin chüshüp, \add qebrige\add* bérip, tashni bir chetke domilitip, üstide olturghanidi.  
\v 3 Perishtining qiyapiti chaqmaqtek, kiyimliri qardek ap’aq idi.\x + \xo 28:3 \xt Dan. 7:9; Ros. 1:10. \x*  
\v 4 Közetchiler uningdin shunche qorqushtiki, titriship, ölüktek qétipla qaldi.   
\m
\v 5 Perishte ayallargha qarap:  
\m — Qorqmanglar! Silerning kréstlen’gen Eysani izdewatqininglarni bilimen.\x + \xo 28:5 \xt Mar. 16:6; Luqa 24:4. \x*  
\v 6 U bu yerde emes; u özi éytqandek tirildürüldi. Kélinglar, Reb yatqan jayni körünglar;\x + \xo 28:6 \xt Mat. 16:21; 17:23; 20:19; Mar. 8:31; 9:31; 10:34; Luqa 9:22; 18:33; 24:6. \x*  
\v 7 andin derhal bérip uning muxlislirigha: «U ölümdin tiriliptu. We mana, u silerdin awwal Galiliyege baridiken, uni shu yerde köridikensiler» denglar. Mana men bularni silerge éytip berdim, — dédi.\f □ \fr 28:7 \ft \+bd «U ölümdin tiriliptu. We mana, u silerdin awwal Galiliyege baridiken, uni shu yerde köridikensiler» denglar. Mana men bularni silerge éytip berdim»\+bd* — perishte: «Galiliyege béringlar» dégen bolsimu, muxlisliri uninggha ishenmey héchyerge barmay Yérusalémda turiwerdi. Reb özi ulargha shundaq emrni alliqachan bergenidi («Mat.» 26:23, «Mar.» 14:28ni körüng).\f*  \x + \xo 28:7 \xt Mat. 26:32; Mar. 16:7. \x*   
\m
\v 8 Shunga ayallar hem qorqunch hem zor xushalliq ichide qebridin derhal ayrilip, uning muxlislirigha xewer bérishke yügürüshti.\x + \xo 28:8 \xt Mar. 16:8; Yuh. 20:18. \x*  
\v 9 Ular muxlislirini xewerlendürüshke mangghanda, mana Eysa ularning aldigha chiqip:  
\m — Salam silerge! — dédi. Ularmu aldigha bérip, uning putigha ésilip, uninggha sejde qildi. \f □ \fr 28:9 \ft \+bd «Salam silerge!»\+bd* — ibraniy tilida «Shalom eleykum» déyilidu.\f*  \x + \xo 28:9 \xt Mar. 16:9; Yuh. 20:14. \x*  
\v 10 Andin Eysa ulargha:  
\m — Qorqmanglar! Bérip qérindashlirimgha: Galiliyege béringlar, dep uqturunglar, ular méni shu yerde köridu, — dédi.\f □ \fr 28:10 \ft \+bd «Bérip qérindashlirimgha: Galiliyege béringlar, dep uqturunglar, ular méni shu yerde köridu»\+bd* — 7-ayettiki izahatni körüng. Mesihning özi qaytidin ulargha shundaq xewer yetküzgini bilen, ular yenila bir mezgil Yérusalémdin chiqmay, Galiliyege barmaydu («Mat.» 26:23, 28:16, «Markus» 16-bab, «Luqa» 24-bab, «Yh.» 20-21-bablarni körüng).\f*  \x + \xo 28:10 \xt Ros. 1:3; 13:31; 1Kor. 15:5. \x*   
\b  
\m  
\s1 Közetchilerning bayani  
\m
\v 11 Ayallar téxi yolda kétiwatqanda, mana közetchilerning beziliri sheherge kirip, bolghan weqelerning hemmisi toghrisida bash kahinlargha xewer qildi.  
\v 12 \add Bash kahinlar\add* aqsaqallar bilen bir yerge yighilip meslihetleshkendin kéyin, leshkerlerge bek köp pul bérip:   
\m
\v 13 — Siler: «Uning muxlisliri kéchisi kélip, biz uxlawatqanda uning jesitini oghrilap ekétiptu» — denglar.  
\v 14 Eger bu xewer waliyning quliqigha yétip qalsa, biz uni qayil qilip silerni awarichiliktin saqlaymiz — dédi. \f □ \fr 28:14 \ft \+bd «Eger bu xewer waliyning quliqigha yétip qalsa, biz uni qayil qilip silerni awarichiliktin saqlaymiz»\+bd* — rimliq muhapizetchiler közette turuwétip uxlisa, derhal ölüm jazasigha mehkum bolatti.\f*  
\v 15 Shundaq qilip, leshkerler pulni aldi we özlirige tapilan’ghandek qildi. Shuning bilen bu gep bügün’giche Yehudiylar arisida tarqilip kelmekte.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning muxlislirigha körünüshi  
\r Mar. 16:14-18; Luqa 24:36-49; Yh. 20:19-23; Mis. 1:6-8  
\m
\v 16 On bir muxlis Galiliyege bérip, Eysa ulargha béqitken taghqa chiqishti. \x + \xo 28:16 \xt Mat. 26:32; Mar. 14:28. \x*  
\v 17 Ular uni körginide uninggha sejde qilishti; lékin beziliri gumanlinip qaldi.  
\v 18 Eysa ularning yénigha kélip, mundaq dédi:  
\m — Ershte we yer yüzide barliq hoquq manga bérildi. \x + \xo 28:18 \xt Zeb. 8:5-6; Mat. 11:27; Luqa 10:22; Yuh. 3:35; 17:2; 1Kor. 15:27; Ef. 1:22; Ibr. 2:8. \x*  
\v 19 Shuning üchün, bérip pütkül ellerni \add özümge\add* muxlis qilip yétishtürünglar, shundaqla ularni Ata, Oghul we Muqeddes Rohning namigha tewe qilip chömüldürüp, \f □ \fr 28:19 \ft \+bd «ularni Ata, Oghul we Muqeddes Rohning namigha tewe qilip chömüldürüp...»\+bd* — grék tilida: «ularni Ata, Oghul we Muqeddes Rohning namigha kirgüzüp chömüldürüp,...». Buning menisi shübhisizki, peqet «Ata, Oghul we Muqeddes Rohning nami bilen»la emes, belki sugha chömüldürülüsh arqiliq chömüldürülgüchining Ata, Oghul we Muqeddes Rohning zich munasiwitigimu (kirip) chömülüshni körsitidu.\f*  \x + \xo 28:19 \xt Mar. 16:15; Yuh. 15:16. \x*  
\v 20 ulargha men silerge tapilighan barliq emrlerge emel qilishni ögitinglar. We mana, men zaman axirighiche her küni siler bilen bille bolimen.\x + \xo 28:20 \xt Yuh. 14:18. \x*