\id LUK
\h Luqa 
\toc1 Luqa 
\toc2 Luqa 
\toc3 Luqa 
\mt1 Luqa  
\c 1
\s1 «Luqa bayan xilghan xush xewer» •••• Muqeddime  
\m
\v 1 Gerche nurghun ademler arimizda mutleq ishenchlik dep qaralghan ishlarni toplap yézishqa kirishken bolsimu,\f □ \fr 1:1 \ft \+bd «nurghun ademler arimizda mutleq ishenchlik dep qaralghan ishlarni toplap yézishqa kirishken bolsimu,...»\+bd* — «arimizda» — démek Eysa Mesihke egeshkenler arisida. «Arimizda mutleq ishenchlik dep qaralghan ishlar» dégenlikning bashqa birxil terjimisi: «Arimizda (toluq) emelge ashurulghan ishlar». Ikkila terjimisi oxshashla Eysa Mesihge munasiwetlik ishlarni körsitidu, elwette.\f*  
\v 2 (xuddi söz-kalamgha bashtin-axir öz közi bilen guwahchi bolghanlar, shundaqla uni saqlap yetküzgüchilerning bizge amanet qilghan bayanliridek),\f □ \fr 1:2 \ft \+bd «söz-kalam»\+bd* — mushu yerde Eysa Mesihning özini, shundaqla uning tapshurghan barliq telimini körsitidu. \+bd «saqlap yetküzgüchiler»\+bd* — yaki «ghojidar» dégenning mushu yerde alahide menisi bar. Ular Eysa Mesihning qilghan sözliri we paaliyetlirige bolghan öz guwahchiliqini aghzaki tarixlargha aylandurdi, shundaqla uni bashqilargha yadlitip tapshurdi. Mushu «saqlap yetküzgüchiler» barliq étiqadchilarning jamaitining xizmitide bolup «kalam-soz»ning tarixlirini saqlash üchün mes’ul bolghan «amanetchiler» idi. Shuning bilen beziliri bu aghzaki tarixlarni yézishqa kirishkenidi. Luqa bolsa bu tarixlarni (1) tekshürüp éniqlighan (2) andin ularni mutleq ishenchlik dep ispatlighan ehwalda bularni tertip boyiche xatiriligenidi.\f*  
\v 3 menmu barliq ishlarni bashtin tepsiliy tekshürüp éniqlighandin kéyin, i hörmetlik Téofilus janabliri, silige bu ishlarni tertipi boyiche yézishni layiq taptim.\f □ \fr 1:3 \ft \+bd «menmu barliq ishlarni bashtin tepsiliy tekshürüp éniqlighandin kéyin...»\+bd* — «bashtin» dégen bu söz grék tilida mushu yerde ikki bisliq söz bolup, uning asasliq menisi: Luqa «bayan»ida xatiriligen barliq weqelerni u peqet \+bd öz közi bilen körgen guwahchilar\+bd*ning aghzidin anglap xatiriligen; «bashtin» yene qoshumche: «yuqiridin», «ershtin» dégenni bildüridu; démek, Luqa bu xatirini yézishqa ershtin bolghan türtke bar idi. Bashqiche éytqanda, u uni Muqeddes Rohning yolyoruqi we ilhami astida yazghan. \+bd «Téofilus» \+bd* —Munu kishining salahiyiti toghruluq Injildiki «kirish söz»imizni körüng. Menisi «Xudani söygüchi».\f*  
\v 4 Buningdin meqset, sili qobul qilghan telimlerning mutleq heqiqet ikenlikige jezm qilishliri üchündur.   
\b  
\m  
\s1 Yehya peyghemberning tughulushidin bésharet  
\m
\v 5 Yehudiye ölkisige padishah bolghan Hérod seltenet qilghan künliride, «Abiya» kahinliq nöwitidin bir kahin bar bolup, ismi Zekeriya idi. Uning ayalimu Harunning ewladidin bolup, ismi Élizabit idi.\f □ \fr 1:5 \ft \+bd ««Abiya» kahinliq nöwitidin bir kahin bar bolup, ismi Zekeriya idi\+bd* — «Abiya» kahinliq nöwiti» «1Tar.» 24:10de, kahinlarning jemetining ibadetxanidiki «dijorniliq» tizimlikini körsitidu. Kahinlarning (hemmisi Harunning ewladliri) yilliq xizmiti 24 nöwetke bölünetti. «kahinliq jemeti»dikilerning herbirige ibadetxanida ishleshke on besh kün nöwet kéletti. «Abiya» nöwiti» bu yigirme töt nöwettin biri idi. Miladiye birinchi esirde, kahinlarning sanlirigha asasen, herbir kahin ömride «muqeddes jay»da xushbuy sélishtin ibaret imtiyazliq xizmetke birla qétim muyesser bolushi mumkin idi. \+bd «Uning ayalimu Harunning ewladidin bolup...»\+bd* — Musa peyghemberning akisi «Harun» birinchi «bash kahin» idi; kéyin uning barliq erkek ewladliri kahinliq xizmitide bolushqa muyesser idi.\f*  \x + \xo 1:5 \xt 1Tar. 24:10. \x*  
\v 6 Ular ikkisi Xudaning alidida heqqaniy kishiler bolup, Perwerdigarning pütün emr-belgilimiliri boyiche eyibsiz mangatti.\f □ \fr 1:6 \ft \+bd «Ular ikkisi Xudaning alidida heqqaniy kishiler bolup, Perwerdigarning pütün emr-belgilimiliri boyiche eyibsiz mangatti»\+bd* — ularning «heqqaniy» we «eyibsiz» déyilgenliki ularni «gunahsiz» dégenlik emes. Tewrat qanuni boyiche kishiler öz gunahlirini tonup yétip, shundaqla Tewrat boyiche kérek bolghan gunahni tileydighan qurbanliqlarni sun’ghan bolsa, Xuda aldida eyibsiz dep hésablinatti.\f*  
\v 7 Emma Élizabit tughmas bolghachqa, ular perzent körmigenidi. Uning üstige ular ikkisi xélila yashinip qalghanidi.\f □ \fr 1:7 \ft \+bd «... Élizabit tughmas bolghachqa, ular perzent körmigenidi. Uning üstige ular ikkisi xélila yashinip qalghanidi»\+bd* — mushu yerdin oqurmenlerge éniqki, Xudadin qorqidighan adem ayali tughmas bolsimu, némila bolmisun shu sewebtin ayali bilen hergiz ajrashmaydu.\f*   
\m
\v 8 U öz türkümidiki kahinlar arisida \add ibadetxanida\add* nöwetchilik wezipisini Xuda aldida ada qiliwatqanda,\x + \xo 1:8 \xt 1Tar. 24\x*  
\v 9 \add shu chaghdiki\add* kahinliq aditi boyiche, ular Perwerdigarning «muqeddes jay»igha kirip xushbuy sélishqa muyesser bolushqa chek tashlighanda shundaq boldiki, chek uninggha chiqti. \x + \xo 1:9 \xt Mis. 30:7; Law. 16:17. \x*  
\v 10 Emdi u xushbuy séliwatqan waqtida, jamaet tashqirida turup dua qilishiwatatti. \f □ \fr 1:10 \ft \+bd «Emdi u xushbuy séliwatqanda, jamaet tashqirida turup dua qilishiwatatti»\+bd* — ««muqeddes jay»gha kirip xushbuy sélish» wezipisi her küni etigende saet toqquzda we chüshtin kéyin saet üchte, ikki qétimla ada qilinatti («Mis.» 30:7-8).\f*  
\v 11 Tuyuqsiz Perwerdigarning bir perishtisi uninggha xushbuygahning ong teripide köründi.  
\v 12 Uni körgen Zekeriya hoduqup qorqunchqa chömüp ketti.  
\v 13 Biraq perishte uninggha:  
\m — Ey Zekeriya, qorqmighin! Chünki tiliking ijabet qilindi, ayaling Élizabit sanga bir oghul tughup béridu, sen uning ismini Yehya qoyghin. \f □ \fr 1:13 \ft \+bd «ayaling Élizabit sanga bir oghul tughup béridu, sen uning ismini Yehya qoyghin»\+bd* — «Yehya» ibraniy we grék tillirida «Yuhanna» («Perwerdigarning shepqiti» dégen menide) bilen ipadilinidu («Yehya» esli erebche söz idi). «Yehya» dégen isim oqurmenlerge mushu shekilde tonush bolghanliqi üchün uni mushu terjimide ishlettuq.\f*  \x + \xo 1:13 \xt Luqa 1:60. \x*  
\v 14 U sanga shad-xuramliq élip kélidu, uning dunyagha kélishi bilen nurghun kishiler shadlinidu. \x + \xo 1:14 \xt Luqa 1:58. \x*  
\v 15 Chünki u Perwerdigarning neziride ulugh bolidu. U héchqandaq haraq-sharab ichmesliki kérek; hetta anisining qorsiqidiki waqtidin tartipmu Muqeddes Rohqa toldurulghan bolidu. \x + \xo 1:15 \xt Chöl. 6:1-8; Hak. 13:4. \x*  
\v 16 U Israillardin nurghunlirini Perwerdigar Xudasining yénigha qayturidu. \x + \xo 1:16 \xt Mal. 3:24; Mat. 11:14. \x*  
\v 17 U \add Rebning\add* aldida Iliyas peyghemberge xas bolghan roh we küch-qudrette bolup, atilarning qelblirini balilargha mayil qilip, itaetsizlerni heqqaniylarning aqilanilikige kirgüzüp, Reb üchün teyyarlan’ghan bir xelqni hazir qilish üchün uning aldida mangidu, — dédi.\f □ \fr 1:17 \ft \+bd «itaetsizlerni heqqaniylarning aqilanilikige kirgüzüp...»\+bd* — «itaetsizler» Xudagha itaet qilmaydighanlar.«aqilanilikige» grék tilida «heqqaniylarning oylirigha». \+bd «U Rebning aldida Iliyas peyghemberge xas bolghan roh we küch-qudrette bolup.... Reb üchün teyyarlan’ghan bir xelqni hazir qilish üchün uning aldida mangidu...»\+bd* — mushu yerde «Rebning aldida» grék tilida «uning aldida». Bu söz Tewrattiki «Yesh.» 40:1-11, «Mal.» 3:1 we 4:5-6ge asaslan’ghan; bu ulugh bésharetler boyiche Reb Özi yer yüzige kelmekchi bolidu; biraq uningdin awwal ewetilgen «aldin yürgüchi»si uning üchün bir xelqni (towigha keltürüp) teyyarlishi bilen yol teyyarlaydu. Bésharet qilin’ghan bu elchi Yehya özi idi, elwette.\f*  \x + \xo 1:17 \xt Mal. 3:23-24; Mat. 3:2; Mar. 9:12. \x*   
\m
\v 18 Zekeriya bolsa perishtidin: Menmu qérip qalghan, ayalimmu xéli yashinip qalghan tursa, bu ishni qandaq jezm qilalaymen? — dep soridi.\x + \xo 1:18 \xt Yar. 17:17. \x*   
\m
\v 19 Perishte jawaben:  
\m — Men Xudaning huzurida turghuchi Jebrailmen. Sanga söz qilishqa, bu xush xewerni sanga yetküzüshke men ewetildim.  
\v 20 Waqit-saiti kelgende choqum emelge ashurulidighan bu sözlirimge ishenmigenliking tüpeylidin, bu ishlar emelge ashurulghan künigiche mana sen tiling tutulup, zuwan’gha kélelmeysen, — dédi.  
\v 21 Emdi jamaet Zekeriyani kütüp turatti; ular u muqeddes jayda néme üchün bunchiwala hayal boldi, dep heyran qalghili turdi.  
\v 22 U chiqqanda ulargha gep qilalmidi; uning ulargha qol isharetlirini qilishidin, shundaqla zuwan sürelmigenlikidin ular uning muqeddes jayda birer alamet körünüshni körgenlikini chüshinip yetti.   
\m
\v 23 Shundaq boldiki, uning \add ibadetxanidiki\add* xizmet mudditi toshushi bilenla, u öyige qaytti.  
\v 24 Derweqe, birnechche kündin kéyin uning ayali Élizabit hamilidar boldi; u besh ayghiche tala-tüzge chiqmay:  
\v 25 «Emdi Perwerdigar méning halimgha nezirini chüshürüp, méni xalayiq arisida nomusqa qélishtin xalas qilip, manga bu künlerde shunchilik shapaet körsetti» — dédi.\x + \xo 1:25 \xt Yar. 30:23; Yesh. 4:1. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning dunyagha kélishidin bésharet  
\m
\v 26-27 \add Élizabit hamilidar bolup\add* alte ay bolghanda, perishte Jebrail Xuda teripidin Galiliye ölkisidiki Nasaret dégen bir sheherge, pak bir qizning qéshigha ewetildi. Qiz bolsa Dawut \add padishahning\add* jemetidin bolghan Yüsüp isimlik bir kishige déyiship qoyulghanidi; qizning ismi bolsa Meryem idi.\x + \xo 1:26-27 \xt Mat. 1:18. \x*   
\m
\v 28 Jebrail uning aldigha kirip uninggha:  
\m — Salam sanga, ey shepqetke muyesser bolghan qiz! Perwerdigar sanga yardur! — dédi.\f □ \fr 1:28 \ft \+bd «Ey shepqetke muyesser bolghan qiz!»\+bd* — bezi kona köchürmilerde: «Ey, qiz-ayallar ichide bextliktursen!» dégen sözlermu qoshulidu. 42-ayetnimu körüng.\f*   
\m
\v 29 U perishtini körgende, uning sözidin bek hoduqup ketti, könglide bundaq salam sözi zadi némini körsitidighandu, dep oylap qaldi.  
\v 30 Perishte uninggha:  
\m — Ey Meryem, qorqmighin. Sen Xuda aldida shepqet tapqansen.  
\v 31 Mana, sen hamilidar bolup bir oghul tughisen, sen uning ismini Eysa dep qoyisen. \f □ \fr 1:31 \ft \+bd «sen uning ismini Eysa dep qoyisen»\+bd* — «Eysa» grék tilida «Yésus», ibraniy tilida «Yeshua», menisi «Qutquzghuchi Yah» yaki «Yah nijattur». Oqurmenlerning éside bolushi kérekki, «Yah» bolsa «Yahweh» (Perwerdigar)ning qisqartilmisidur. «Mat.» 1:21nimu we uning izahitini körüng.\f*  \x + \xo 1:31 \xt Yesh. 7:14. \x*  
\v 32 U ulugh bolidu, Hemmidin Aliy Bolghuchining oghli dep atilidu; we Perwerdigar Xuda uninggha atisi Dawutning textini ata qilidu. \f □ \fr 1:32 \ft \+bd «Perwerdigar Xuda uninggha atisi Dawutning textini ata qilidu»\+bd* — Tewrattiki köp bésharetlerde Qutquzghuchi-Mesih (1) Dawutning biwasite ewladi bolidu; (2) uning textige waris bolup awwal Israilgha, andin pütkül dunyagha padishah bolidu, dep éniq körsitilidu (mesilen «Zebur» 18-küy (bolupmu 43-ayet), 89:26-37, 132:11:, «Yesh.» 9:6-7, 16:5, «Yer.» 23:5, «Am.» 9:11-12, «Dan.» 2:44, 7:13-14, 27, «Mik.» 5:2-4 qatarliqlar).\f*  \x + \xo 1:32 \xt 2Sam. 7:12; Zeb. 132:11; Yesh. 9:6; 54:5. \x*  
\v 33 U Yaqupning jemeti üstige menggü seltenet qilidu, uning padishahliqi tügimestur, — dédi.\f □ \fr 1:33 \ft \+bd «Yaqupning jemeti»\+bd* — pütkül Israil xelqini körsitidu.\f*  \x + \xo 1:33 \xt 1Tar. 22:10; Zeb. 45:6; 89:36; Yer. 23:5; Dan. 7:14,27; Mik. 4:7; Ibr. 1:8. \x*   
\m
\v 34 Meryem emdi perishtidin: — Men téxi er kishige tegmigen tursam, bu ish qandaqmu mumkin bolsun? — dep soridi.   
\m
\v 35 Perishte uninggha jawaben: — Muqeddes Roh séning wujudunggha chüshidu we Hemmidin Aliy Bolghuchining küch-qudriti sanga saye bolup yéqinlishidu. Shunga, sendin tughulidighan muqeddes \add perzent\add* Xudaning Oghli dep atilidu. \f □ \fr 1:35 \ft \+bd «sendin tughulidighan muqeddes perzent Xudaning Oghli dep atilidu»\+bd* — yaki «sendin tughulidighan perzent muqeddes, Xudaning Oghli dep atilidu».\f*  
\v 36 We mana, tughqining Élizabitmu yashinip qalghan bolsimu, oghulgha hamilidar boldi; tughmas déyilgüchining qorsaq kötürginige hazir alte ay bolup qaldi.  
\v 37 Chünki Xuda bilen héchqandaq ish mumkin bolmay qalmaydu, — dédi.\x + \xo 1:37 \xt Ayup 42:2; Yer. 32:17; Zek. 8:6; Mat. 19:26; Luqa 18:27. \x*   
\m
\v 38 Meryem: — Mana Perwerdigarning dédikimen; manga sözüng boyiche bolsun, — dédi. Shuning bilen perishte uning yénidin ketti.   
\b  
\m  
\s1 Meryemning Élizabitni yoqlishi  
\m
\v 39 Meryem shu künlerde ornidin qopup aldirap Yehudiye taghliq rayonidiki bir sheherge bardi.  
\v 40 U Zekeriyaning öyige kirip, Élizabitqa salam berdi.  
\v 41 We shundaq boldiki, Élizabit Meryemning salimini anglighandila, qorsiqidiki bowaq oynaqlap ketti. Élizabit bolsa Muqeddes Rohqa toldurulup, yuqiri awaz bilen tentene qilip mundaq dédi:  
\m — Qiz-ayallar ichide bextliktursen, qorsiqingdiki méwimu bextliktur! \f □ \fr 1:41 \ft \+bd «Qiz-ayallar ichide bextliktursen, qorsiqingdiki méwimu bextliktur!»\+bd* — Élizabit Meryemge ibraniy tilida sözligen, elwette. Bu ayettiki «bextlik» (grék tilida «makarios») dégen söz ibraniy tilida «mubarek» dégen söz bilen ipadilen’gen bolushi kérek. Ibraniy tilida «mubarek»ning menisi: — (1) bextlik, (2) Xuda teripidin beriketlen’gen; (3) xelq teripidin bext tilen’gen we ulughlan’ghan.\f*  
\v 43 Manga shundaq \add sherep\add* nedin keldikin, Rebbimning anisi bolghuchi méni yoqlap keldi!  
\v 44 Chünki mana, saliming quliqimgha kirgendila, qorsiqimdiki bowaq söyünüp oynaqlap ketti.  
\v 45 Ishen’gen qiz neqeder bextliktur; chünki uninggha Perwerdigar teripidin éytilghan söz jezmen emelge ashurulidu!\f □ \fr 1:45 \ft \+bd «Ishen’gen qiz neqeder bextliktur; chünki uninggha Perwerdigar teripidin éytilghan söz jezmen emelge ashurulidu!»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Emdi «Perwerdigardin ewetilgen söz jezmen emelge ashurulidu» dep ishen’güchi neqeder bextliktur!».\f*  \x + \xo 1:45 \xt Luqa 11:28. \x*   
\b  
\m  
\s1 Meryem bésharet qilip Xudagha medhiye oquydu  
\m
\v 46 Meryemmu xush bolup mundaq dédi: —  
\b  
\m «Jénim Rebni ulughlaydu,  
\v 47 rohim Qutquzghuchim Xudadin shadlandi,\f □ \fr 1:47 \ft \+bd «rohim ... Xudadin shadlandi»\+bd* — eslide grék tilida «rohim ... Xudada shadlandi» — (1) Xuda tüpeylidin shadlan’ghanliqini; (2) Xuda bilen yéqin alaqide bolup shadlan’ghanliqini körsitidu. 
\fp  Oqurmen 46- we 47-ayettin insanning «jan» we «roh» arisida bolghan munasiwetni köreleydu — Xudaning ishliri insanning rohida bashlinidu we kéyin «jéni»da (démek, insanning oyliri we héssiyatlirida) toluqlinidu. «Rimliqlargha»diki kirish sözimizde «roh» we «jan» toghruluq körüng.\f*   
\m
\v 48 Chünki U dédikining miskin haligha nezer saldi;  
\m Chünki mana, shundin bashlap barliq dewrler méni bextlik dep ataydu;   
\m
\v 49 Chünki Qadir Bolghuchi men üchün ulugh ishlarni emelge ashurdi;  
\m Muqeddestur Uning nami.   
\m
\v 50 Uning rehim-shepqiti dewrdin-dewrgiche Özidin qorqidighanlarning üstididur,\x + \xo 1:50 \xt Mis. 20:6. \x*   
\m
\v 51 U biliki bilen küch-qudritini namayan qildi,  
\m U tekebburlarni könglidiki niyet-xiyalliri ichidila tarmar qildi.\f □ \fr 1:51 \ft \+bd «U tekebburlarni könglidiki niyet-xiyalliri ichidila tarmar qildi»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «U könglidiki oy-xiyallirida tekebburliship ketkenlerni tarmar qildi».\f*  \x + \xo 1:51 \xt Zeb. 33:10; Yesh. 51:9; 52:10; 1Pét. 5:5. \x*   
\m
\v 52 U küchlük hökümdarlarni textidin chüshürdi,  
\m Péqirlarni égiz kötürdi.\x + \xo 1:52 \xt 1Sam. 2:8; Zeb. 113:6. \x*   
\m
\v 53 U achlarni nazi-németler bilen toyundurdi,  
\m Lékin baylarni quruq qol qayturdi.\x + \xo 1:53 \xt Zeb. 34:9-10\x*   
\m
\v 54-55 U ata-bowilirimizgha éytqinidek,  
\m Yeni Ibrahim hem uning neslige menggü wede qilghinidek,  
\m U Öz rehim-shepqitini éside tutup,  
\m Quli Israilgha yardemge keldi».\f □ \fr 1:54-55 \ft \+bd «U Öz rehim-shepqitini éside tutup, ...»\+bd* — «(Xudaning) Öz rehim-shepqiti» mushu yerde belkim Tewrattiki «Perwerdigarning özgermes muhebbiti» dégen ibarining menisi bilen oxshashtur. Bu ibare Xuda Israilning ata-bowilirigha qilghan barliq shapaetlik wedilirini öz ichige alidu (yuqiriqi sözni körüng). \+bd «... Quli Israilgha yardemge keldi»\+bd* — «Israil» mushu yerde Israil xelqini körsitidu.\f*  \x + \xo 1:54-55 \xt Yesh. 30:18; 41:9; 54:5; Yer. 31:2,20;Yar. 17:19; 22:18; Zeb. 132:11. \x*   
\b  
\m
\v 56 Meryem Élizabitning yénida üch ayche turup, öz öyige qaytti.   
\b  
\m  
\s1 Yehya peyghemberning dunyagha kélishi  
\m
\v 57 Élizabitning tughutining ay-küni toshup, bir oghul tughdi.  
\v 58 Emdi uning qolum-qoshniliri we uruq-tughqanliri Perwerdigarning uninggha körsetken méhir-shepqitini shunche ulghaytqanliqini anglap, uning bilen teng shadlandi. \x + \xo 1:58 \xt Luqa 1:14. \x*  
\v 59 We shundaq boldiki, bowaq tughulup sekkiz kün bolghanda, xalayiq balining xetnisini qilghili keldi. Ular uninggha Zekeriya dep atisining ismini qoymaqchi bolushti. \x + \xo 1:59 \xt Yar. 17:12; Law. 12:3. \x*  
\v 60 Lékin anisi jawaben:  
\m — Yaq! Ismi Yehya atalsun — dédi.\x + \xo 1:60 \xt Luqa 1:13. \x*   
\m
\v 61 Ular uninggha: — Biraq uruq-jemetingiz ichide bundaq isimdikiler yoqqu! — déyishti.  
\v 62 Shuning bilen ular balining atisidin perzentingizge néme isim qoyushni xalaysiz, dep isharet bilen sorashti.   
\m
\v 63 U bir parche \add mom\add* taxtayni ekilishni telep qilip: «Uning ismi Yehyadur» dep yazdi. Hemmeylen intayin heyran qélishti. \f □ \fr 1:63 \ft \+bd «Uning ismi Yehyadur»\+bd* — grék tilida we ibraniy tilida «Uning ismi Yuhannadur».\f*  
\v 64 Shuan uning aghzi échildi, uning tili yéshilip, zuwan’gha keldi we shuning bilen Xudagha teshekkür-medhiye éytti.  
\v 65 Ularning öpchürisidikilerning hemmisini qorqunch basti; Yehudiye taghliq rayonlirida bu ishlarning hemmisi el aghzida pur ketti.  
\v 66 Bu ishlardin xewer tapquchilarning hemmisi ularni könglige püküp: «Bu bala zadi qandaq adem bolar?» déyishti. Chünki Perwerdigarning qoli derweqe uninggha yar idi.   
\b  
\m  
\s1 Zekeriyaning nijat-qutquzulush heqqidiki béshariti  
\m
\v 67 Shu chaghda balining atisi Zekeriya Muqeddes Rohqa toldurulup, wehiy-bésharetni yetküzüp, mundaq dédi: —   
\m
\v 68 «Israilning Xudasi Perwerdigargha teshekkür-medhiye oqulsun!  
\m Chünki U Öz xelqini yoqlap, ulardin xewer élip, bedel tölep ularni hör qildi.\f □ \fr 1:68 \ft \+bd « \+bd*\+bdit Xuda\+bdit* Öz xelqini yoqlap, ulardin xewer élip,...» — «yoqlap, ulardin xewer élish» dégen ibare grék tilida «yoqlash» dégen birla söz bilen ipadilinidu. Tewrat we Injilda «Xudaning yoqlishi» uning insanlargha yéqin kélip ulardin xewer élishini öz ichige alidu. \+bd «U \+bd*\+bdit Xuda\+bdit* bedel tölüp ularni \+bdit , yeni Öz xelqini\+bdit* hör qildi» — bu sözler éytilghan waqit Yehudiy xelqi Rim impériyesining mustemlikisi yaki ulargha béqindi idi. «hör bolush» mushu yerde rohiy erkinlikni körsitidu. Roshenki, Xudaning neziride muhim bolghini el-yurtning «musteqilliq»i emes, belki herbirimizning gunahimizdin azad bolushidin ibarettur.\f*   
\m
\v 69-71 U qedimdin béri muqeddes peyghemberlirining aghzi arqiliq wede qilghinidek,  
\m Quli bolghan Dawutning jemeti ichidin biz üchün bir nijat münggüzini östürüp turghuzdi;  
\m Bu zat bizni düshmenlirimizdin we bizni öch köridighanlarning qolidin qutquzghuchi nijattur.\f □ \fr 1:69-71 \ft \+bd «qedimdin béri..»\+bd* — grék tilida «ezeldin béri..». \+bd «Quli bolghan Dawutning jemeti ichidin biz üchün bir nijat münggüzini östürüp turghuzdi...»\+bd* — «münggüz» bolsa melum elning yaki ademning shan-sheripini, küch-qudritini bildüridu. Mushu yerde bu «münggüz» Israilni (gunahliridin) qutquzup ularni shan-shereplik bir xelq qilidu; sözning Dawutning ewladi bolghan Qutquzghuchi-Mesihni körsetkenlikide guman yoq. \+bd «Bu zat bizni düshmenlirimizdin we bizni öch köridighanlarning qolidin qutquzghuchi nijattur»\+bd* — «bu zat» grék tilida «u» déyilip, mushu yerde yuqirida tilgha élin’ghan «münggüz», yeni Qutquzghuchi-Mesihni körsitidu.\f*  \x + \xo 1:69-71 \xt Zeb. 132:17; Zeb. 72:1-14; Yesh. 40:10; Yer. 23:6; 30:10; Dan. 9:27. \x*   
\m
\v 72-75 U shu yol bilen ata-bowilirimizgha iltipat eylep,  
\m Muqeddes ehdisini emelge ashurush üchün,  
\m Yeni atimiz Ibrahimgha bolghan qesimini éside tutup,  
\m Bizni düshmenlirining qolidin azad qilip,  
\m Barliq künlirimizde héchkimdin qorqmay, Öz aldida ixlasmenlik we heqqaniyliq bilen,  
\m Xizmet-ibaditide bolidighan qildi.\f □ \fr 1:72-75 \ft \+bd «U... muqeddes ehdisini emelge ashurush üchün, yeni atimiz Ibrahimgha bolghan qesimini éside tutup, bizni düshmenlirining qolidin azad qilip, barliq künlirimizde héchkimdin qorqmay, Öz aldida ixlasmenlik we heqqaniyliq bilen, xizmet-ibaditide bolidighan qildi»\+bd* — qaytilaymizki, bu barliq ishlarda: (1) Xuda Ibrahim we peyghemberlerge nijat toghruluq köp wedilerni qilghan; (2) U bu wedilerge asasen, ularni emelge ashurush üchün Mesihini ewetidu. Hemme ishlar 69-ayette tilgha élin’ghan «nijat münggüzi», yeni Qutquzghuchi-Mesih arqiliqla bolidu.\f*  \x + \xo 1:72-75 \xt Yar. 22:16; Zeb. 105:9; Yer. 31:33; Ibr. 6:13,17; Ibr. 9:14; 1Pét. 1:15. \x*   
\m
\v 76 Emdi sen, i balam,  
\m Hemmidin Aliy Bolghuchining peyghembiri dep atilisen;  
\m Chünki sen Rebning yollirini teyyarlash üchün Uning aldida mangisen.\f □ \fr 1:76 \ft \+bd «...sen ´Rebning yollirini teyyarlash üchün uning aldida mangisen»\+bd* — grék tilida «sen Rebning yollirini teyyarlash üchün Uning yüzi aldidamangisen».\f*  \x + \xo 1:76 \xt Luqa 1:17; Mal. 3:23. \x*   
\m
\v 77 Wezipeng uning xelqige gunahlirining kechürüm qilinishi arqiliq bolidighan nijatning xewirini bildürüshtür;\x + \xo 1:77 \xt Luqa 3:3. \x*   
\m
\v 78-79 Chünki Xudayimizning ichi-baghridin urghup chiqqan shepqetler wejidin,  
\m Qarangghuluq we ölüm kölenggisi ichide olturghanlarni yorutush üchün,  
\m Putlirimizni amanliq yoligha bashlash üchün,  
\m Ershtin tang shepiqi üstimizge chüshüp yoqlidi.\f □ \fr 1:78-79 \ft \+bd «Xudayimizning ichi-baghridin urghup chiqqan shepqetler wejidin, qarangghuluq we ölüm kölenggisi ichide olturghanlarni yorutush üchün...»\+bd* — «Yesh.» 9:1-2, 42:7 49:9-10ni körüng. \+bd «Ershtin tang shepiqi üstimizge chüshüp yoqlidi»\+bd* — «Tang shepiqi» bolsa yene Qutquzghuchi-Mesihning özini körsitidu, elwette.\f*  \x + \xo 1:78-79 \xt Yesh. 9:1; 42:7; 43:8; 49:9; 60:1. \x*   
\b  
\m
\v 80 Bala bolsa ösüp, rohta küchlendürüldi. U Israil jamaitining aldida namayan qilin’ghuche chöllerde yashap keldi.\f □ \fr 1:80 \ft \+bd «bala bolsa ösüp, rohta küchlendürüldi»\+bd* — «roh» mushu yerde Yehyaning öz rohini körsitidu.\f*  \x + \xo 1:80 \xt Luqa 2:40. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 2
\s1 Eysaning dunyagha kélishi  
\r Mat. 1:18-25  
\m
\v 1 Emdi shu künlerde, \add Rim impératori\add* Qeyser Awghustustin barliq xelqtin baj élish üchün ularning royxéti tizimlansun dep perman chüshti.\f □ \fr 2:1 \ft \+bd «Qeyser Awghustus»\+bd* — «Qeyser» Rim impératorlirining omumiy unwani. «Qeyser Awghustus» bolsa Rim impériyesi üstidin miladiyedin ilgiriki 27-yilidin miladiye 14-yilighiche seltenet qildi.\f*  
\v 2 Tunji qétimliq bu nopus tizimlash Kiriniyus Suriye ölkisini idare qilip turghan waqtida élip bérilghanidi.\f □ \fr 2:2 \ft \+bd «Tunji qétimliq bu nopus tizimlash Kiriniyus Suriye ölkisini idare qilip turghan waqtida élip bérilghanidi»\+bd* — bashqa birxil terjimisi «Bu royxet Kiriniyusning Suriye ölkisige hökümranliq qilip turghan waqtidiki tunji qétimliq nopus tizimlash idi».\f*  
\v 3 Shuning bilen hemme adem nopusqa tizimlinish üchün öz yurtlirigha qaytish kérek boldi.   
\m
\v 4 Yüsüpmu Dawut \add padishahning\add* jemetidin bolghachqa, shundaqla uning biwasite ewladi bolghachqa, Galiliye ölkisidiki Nasaret shehiridin ayrilip, Yehudiye ölkisidiki, Dawutning yurti Beyt-Lehem dégen sheherge ketti.\f □ \fr 2:4 \ft \+bd «Dawut padishahning jemetidin bolghachqa, shundaqla uning biwasite ewladi bolghachqa...»\+bd* — démek, Yüsüpning Dawutning textige warisliq qilghudek ewladliridin ikenlikini körsetse kérek. \+bd «Dawutning yurti Beyt-Lehem dégen sheher»\+bd* — «sheher» déyilgini bilen Beyt-Lehem intayin kichik bir yurt idi; u Yérusalémdin on ikki kilométr yiraqliqta.\f*  \x + \xo 2:4 \xt 1Sam. 16; Mik. 5:1; Mat. 1:1; Yuh. 7:42. \x*  
\v 5 Nopusqa tizimlinish üchün layiqi, bolghusi ayali Meryemmu bille bardi. Meryem hamilidar bolup, qorsiqi xélila yoghinap qalghanidi.  
\v 6 We shundaq boldiki, ular Beyt-Lehemde turghan waqtida Meryemning tughutining ay-küni toshup qaldi.  
\v 7 Biraq sarayda ulargha orun bolmighachqa, Meryem shu yerde tunji oghlini tughqanda uni zakilap, éghildiki oqurgha yatquzdi.\f □ \fr 2:7 \ft \+bd «Meryem shu yerde tunji oghlini tughqanda ...»\+bd* — Eysa Mesih qachan tughuldi? «Qoshumche söz»imizde bu ish toghruluq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 2:7 \xt Mat. 1:25. \x*   
\b  
\m  
\s1 Perishtilerning padichilargha körünüshi  
\m
\v 8 Shu yerning etrapidiki bezi padichilar dalada turatti; ular kéchiche tünep, padisigha qaraytti.  
\v 9 We mana, Perwerdigarning bir perishtisi ularning aldida turatti; Perwerdigarning parlaq sheripi ularning etrapini yorutuwetti. Ular intayin bek qorqup ketti.  
\v 10 Biraq perishte ulargha:  
\m — Qorqmanglar! Chünki mana, pütün xelqqe xushalliq bolidighan bir xush xewerni silerge élan qilimen.  
\v 11 Chünki bügün Dawutning shehiride siler üchün bir Qutquzghuchi tughuldi. U — Reb Mesihdur!  
\v 12 \add Uni\add* tépishinglar \add üchün\add* shu alamet boliduki, bowaqni zakilan’ghan halda bir oqurda yatqan pétide tapisiler, — dédi.\f □ \fr 2:12 \ft \+bd «bowaqni zakilan’ghan halda bir oqurda yatqan pétide tapisiler»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «bir oqurda yatqan, zakilan’ghan bir bowaqni tapisiler».\f*   
\m
\v 13 Birdinla, perishtining etrapida zor bir top samawi qoshundikiler peyda bolup, Xudani medhiyilep:\f □ \fr 2:13 \ft \+bd «samawi qoshundikiler»\+bd* — perishtiler.\f*  \x + \xo 2:13 \xt Dan. 7:10; Weh. 5:11. \x*   
\b  
\m
\v 14 «Ershielada Xudagha shan-sherepler bolghay!  
\m Yer yüzide bolsa u söyünidighan bendilirige aram-xatirjemlik bolsun!» déyishti.\f □ \fr 2:14 \ft \+bd «Yer yüzide bolsa u söyünidighan bendilirige aram-xatirjemlik bolsun!»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Yer yüzide insanlargha amanliq, shapaet bolsun!»\f*  \x + \xo 2:14 \xt Yesh. 57:19; Ef. 2:17. \x*   
\m
\v 15 Perishtiler ulardin ayrilip asman’gha chiqip kétiwidi, padichilar bir-birige:  
\m — Beyt-Lehemge yol élip, Perwerdigar bizge uqturghan, emelge ashurghan bu ishni körüp kéleyli, — déyishti.   
\m
\v 16 Shuning bilen ular aldirap sheherge bérip, Meryem bilen Yüsüpni we oqurda yatqan bowaqni izdep tapti.  
\v 17 Padichilar \add bowaqni\add* körgendin kéyin, özlirige uning heqqide éytilghan sözlerni keng tarqitiwetti.  
\v 18 Buni anglighanlarning hemmisi padichilarning dégenlirige intayin heyran qélishti.  
\v 19 Meryem bolsa bu ishlarning hemmisini könglige püküp, chongqur oylinip yüretti.  
\v 20 Padichilar körgen we anglighanlirining hemmisi üchün Xudani ulughlap, medhiye oqushqan péti qaytishti; barliq ishlar del ulargha xewerlendürülgendek bolup chiqqanidi.   
\b  
\m  
\s1 Yüsüp we Meryemning Eysani Xudagha atishi  
\m
\v 21 Bowaqni xetne qilish waqti, yeni sekkizinchi küni toshqanda, uninggha Eysa dep isim qoyuldi. Perishte bu isimni u téxi anisining baliyatqusida apiride bolmayla qoyghanidi.\x + \xo 2:21 \xt Yar. 17:12; Law. 12:3; Mat. 1:21; Luqa 1:31; Yuh. 7:22. \x*   
\m
\v 22 Emdi Musa \add peyghemberge\add* chüshürülgen qanun boyiche Yüsüp bilen Meryemning paklinish waqti toshqanda ular balini Perwerdigargha atap tapshurush üchün Yérusalémgha élip bardi \f □ \fr 2:22 \ft \+bd «Yüsüp bilen Meryemning paklinish waqti toshqanda...»\+bd* — grék tilida «ularning paklinish waqti toshqanda...». Meryemning qiriqi toshqanda, özi we melum ehwalda Yüsüp ikkisi Tewrat qanuni boyiche «paklinish»i kérek bolatti («Law.» 12:2-4, «Mis.» 13:2ni körüng.\f*  \x + \xo 2:22 \xt Law. 12:6. \x*  
\v 23 (Perwerdigarning Tewrat qanunida: «Barliq tunji oghul Perwerdigargha muqeddes mensup atilishi kérek» dep yézilghinidek) \f □ \fr 2:23 \ft \+bd «Barliq tunji oghul»\+bd* — grék tilida «barliq baliyatquni (tunji) achqan bala». \+bd ««Barliq tunji oghul Perwerdigargha muqeddes mensup atilishi kérek» dep yézilghinidek...»\+bd* — bu muqeddes qanundiki emrler «Mis.» 22:29, 34:19, «Law.» 12:1-8, «Chöl.» 3:44-47ni körüng.\f*  \x + \xo 2:23 \xt Mis. 13:2,12; Chöl. 3:13; 8:16,17. \x*  
\v 24 we shundaqla Perwerdigarning Tewrat qanunida déyilgini boyiche, bir jüp paxtek yaki ikki kepter bachkisini qurbanliqqa sunush kérek idi.\f □ \fr 2:24 \ft \+bd «Perwerdigarning Tewrat qanunida déyilgini boyiche, bir jüp paxtek yaki ikki kepter bachkisini qurbanliqqa sunush kérek»\+bd* — Tewrat qanuni boyiche, ayalning tughuttin kéyin tazilinishi üchün (namrat bolsa) mushundaq kepter qurbanliqini (Yérusalémdiki) ibadetxanigha apirip, soyup sunush üchün mes’ul kahin’gha tapshurushi kérek idi.\f*  \x + \xo 2:24 \xt Law. 12:8. \x*   
\m
\v 25 We mana shu chaghlarda, Yérusalémda Siméon isimlik bir kishi turatti. U hem heqqaniy we ixlasmen adem bolup, «Israilgha Teselli Bergüchi»ni intizarliq bilen kütkenidi. Muqeddes Roh uning wujudigha yar idi. \f □ \fr 2:25 \ft \+bd «Israilgha Teselli Bergüchi»\+bd* — Mesihni körsitidu.\f*  
\v 26 U Muqeddes Rohtin kelgen wehiydin özining Perwerdigarning Mesihini körmigüche ölüm körmeydighanliqini bilgenidi.  
\v 27 U Muqeddes Rohning bashlishi bilen ibadetxanining \add hoylilirigha\add* kirdi; ata-anisi Tewratta békitilgen adetni béjirish üchün bowaq Eysani kötürüp kirgende,  
\v 28 Siméon bowaqni quchiqigha élip, Xudagha teshekkür-medhiye oqup mundaq dédi: —   
\b  
\m
\v 29 «Emdi, i Igem, hazir sözüng boyiche qulungning bu alemdin xatirjemlik bilen kétishige yol qoyghaysen;\f □ \fr 2:29 \ft \+bd «Emdi, i Igem, hazir sözüng boyiche qulungning bu alemdin xatirjemlik bilen kétishige yol qoyghaysen..»\+bd* — Siméon özining ömürwayet teqezza bolghinini (yeni Xuda Öz sözide turup, ewetken Mesihini) körgendin kéyin dunyadin kétishke razi bolidu.\f*  \x + \xo 2:29 \xt Yar. 46:30. \x*   
\m
\v 30 Chünki öz közüm Séning nijatingni kördi,\x + \xo 2:30 \xt Zeb. 98:2-3; Yesh. 52:10. \x*   
\m
\v 31 Uni barliq xelqler aldida hazirlighansen;\f □ \fr 2:31 \ft \+bd «Uni barliq xelqler aldida hazirlighansen...»\+bd* — «U» — Xudaning nijati, yeni Mesih.\f*  \x + \xo 2:31 \xt Ros. 28:28. \x*   
\m
\v 32 U ellerge wehiy bolidighan nur,  
\m We xelqing Israilning shan-sheripidur!»\f □ \fr 2:32 \ft \+bd «\+bd*\+bdit yat\+bdit* eller» — mushu yerde Yehudiy emeslerni körsitidu. Shu chaghda yat ellerning hemmisi dégüdek heqiqiy Xudani tonumay, butlargha choqun’ghan, elwette.\f*  \x + \xo 2:32 \xt Yesh. 42:6; 49:6; Ros. 13:47. \x*   
\b  
\m
\v 33 Balining ata-anisi bala heqqide éytilghanlirigha intayin heyran qélishti.  
\v 34 Siméon ulargha bext tilep, apisi Meryemge mundaq dédi:  
\m — Mana! Bu bala Israildiki nurghun kishilerning yiqilishi we nurghun kishilerning kötürülüshi üchün teyinlendi, shundaqla kishiler qarshi chiqip haqaretleydighan, \add Xudaning\add* bésharetlik alamiti bolidu. \x + \xo 2:34 \xt Yesh. 8:14; Rim. 9:32; 1Pét. 2:8. \x*  
\v 35 Shuning bilen nurghun kishilerning könglidiki gherezliri ashkarilinidu — we bir qilichmu séning könglüngge sanjilidu!\f □ \fr 2:35 \ft \+bd «... we bir qilichmu séning könglüngge sanjilidu!»\+bd* — grék tilida «qilich» mushu yerde yoghan, ikki bisliq birxil qilichni körsitidu. Meryemning könglige sanjighan ishlar oghlining Israil teripidin ret qilinip, azab-oqubet tartquzulup öltürülginidin bolghan derd-elemni körsitidu.\f*   
\m
\v 36 Shu yerde Ashir qebilisidin bolghan Fanuilning qizi Anna isimlik xéli yashan’ghan bir ayal peyghembermu bar idi. U qiz waqtida erge tegkendin kéyin uning bilen yette yil bille yashap, \f □ \fr 2:36 \ft \+bd «Ashir qebilisidin bolghan Fanuilning qizi Anna isimlik xéli yashan’ghan bir ayal peyghember...»\+bd* — grék tilida «Anna» ibraniy tilida «Hannah» déyilgen.\f*  
\v 37 andin seksen töt yil tul turghan idi. U ibadetxana hoyliliridin chiqmay, kéche-kündüz roza tutushlar we dualar bilen Xudagha ibadet qilatti. \f □ \fr 2:37 \ft \+bd «andin seksen töt yil tul turghan idi...»\+bd* — yaki «u tul qalghanidi. U seksen töt yashqa kirgen bolup,...».\f*  \x + \xo 2:37 \xt 1Sam. 1:22. \x*  
\v 38 U del shu peytte yétip kélip Perwerdigargha teshekkür éytti, hemde Yérusalémda nijat-hörlükni kütüwatqan barliq xalayiqqa bala toghrisida söz qildi.\f □ \fr 2:38 \ft \+bd «nijat-hörlükni kütüwatqan barliq xalayiq»\+bd* — mushu yerde «nijat-hörlük» \+bd Xudaning\+bd* bedel tölep, gunahlardin xalas qilghan rohiy azadliqini körsitidu.\f*   
\m
\v 39 \add Yüsüp\add* bilen \add Meryem\add* Tewratta békitilgen barliq ishlarni ada qilghandin kéyin, Galiliyege, öz shehiri Nasaretke qaytti.  
\v 40 Bala bolsa ösüp, dana-aqilanilik bilen tolup, rohta küchlendürüldi, Xudaning méhir-shepqitimu uning üstide idi.\f □ \fr 2:40 \ft \+bd «bala bolsa ösüp, dana-aqilanilik bilen tolup, rohta küchlendürüldi»\+bd* — «roh» mushu yerde Eysaning öz (insaniy) rohini körsitidu.\f*  \x + \xo 2:40 \xt Luqa 1:80. \x*   
\b  
\m  
\s1 Yash Eysa ibadetxanida  
\m
\v 41 Uning ata-anisi her yili «ötüp kétish héyti»da Yérusalémgha baratti. \x + \xo 2:41 \xt Mis. 23:15,17; Law. 23:5; Qan. 16:1. \x*  
\v 42 Eysa on ikki yashqa kirgen yili, ular uni élip, héytning aditi boyiche yene chiqip bardi.  
\v 43 Héyt künlirini ötküzgendin kéyin, ular öyige qarap kétiwatqanda, bala Eysa Yérusalémda qaldi. Ata-anisining bu ishtin xewiri yoq idi,  
\v 44 belki uni seperdash-hemrahliri bilen bille kéliwatidu, dep oylap, bir kün yol yürdi. Andin ular uni uruq-tughqanlari we dost-buraderliri arisidin izdeshke bashlidi;  
\v 45 izdep tapalmay, ular keynige yénip Yérusalémgha bérip yene izdidi.   
\m
\v 46 We shundaq boldiki, üchinchi küni ular uni ibadetxana hoylisida Tewrat ustazlirining arisida olturup, ularning telimlirini anglawatqan hem ulardin soal sorawatqanning üstide tapti. \f □ \fr 2:46 \ft \+bd «üchinchi küni ular uni ibadetxana hoylisida Tewrat ustazlirining arisida .. tapti»\+bd* — «üchinchi küni» grék tilida «üch kündin kéyin». Buning menisi belkim Yérusalémdin ayrilip öyge qarap méngishqa bir kün, Yérusalémgha qaytishqa bir kün, andin Yérusalémda turup izdeshke bir kün ketkenidi, dégendek bolushi mumkin.\f*  
\v 47 Uning sözlirini anglighanlarning hemmisi uning chüshenchisige we bergen jawablirigha intayin heyran qélishti. \x + \xo 2:47 \xt Mat. 7:28; Mar. 1:22; Luqa 4:22,32; Yuh. 7:15. \x*  
\v 48 Ata-anisi uni körüp nahayiti heyranuhes bolushti, uning anisi uninggha:  
\m — Way balam! Némishqa bizge shundaq muamile qilding? Atang ikkimiz parakende bolup séni izdep kelduq! — dédi.   
\m
\v 49 U ulargha: — Némishqa méni izdidinglar? Ejeba, méning Atamning ishlirida bolushum kéreklikimni bilmemtinglar? — dédi. \f □ \fr 2:49 \ft \+bd «Ejeba, méning Atamning ishlirida bolushum kéreklikimni bilmemtinglar?»\+bd* — Yehudiylarning en’enisi we közqarishi boyiche, bala on ikki yashqa kirgende: (1) toluq Tewrat qanunigha emel qilishqa mes’uliyiti bolidu; (2) atisining ish-xizmitige shérik bolidu. 
\fp  Mushu yerde bashqa birxil terjimisi «Atamning öyide bolushum kéreklikim...».\f*  
\v 50 Lékin ular uning ulargha éytqinini chüshenmidi.\x + \xo 2:50 \xt Luqa 9:45; 18:34. \x*   
\m
\v 51 Andin u ular bilen Nasaretke qaytti we ularning gépige izchil boysunatti. Lékin anisi bu ishlarning hemmisini könglige püküp qoydi.  
\v 52 Shundaq qilip, Eysa aqilanilik-danaliqta we qamette yétilip, Xuda we kishiler aldida barghanséri söyülmekte idi.\x + \xo 2:52 \xt 1Sam. 2:26; Luqa 1:80. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 3
\s1 Yehya peyghemberning telim bérishi  
\r Mat. 3:1-12; Mar. 1:1-8; Yh. 1:19-28  
\m
\v 1 Rim impératori Tibérius Qeyserning seltenitining on beshinchi yili, Pontius Pilatus Yehudiye ölkisining waliysi, Hérod xan Galiliye ölkisining hakimi, Hérod xanning inisi Filip xan Ituriye we Traxonitis ölkisining hakimi, Lisanyas xan Abiliniy ölkisining hakimi bolghanda,\f □ \fr 3:1 \ft \+bd «Rim impératori Tibérius Qeyserning seltenitining on beshinchi yili»\+bd* — bizning hésablishimizche Tibérius Qeyser miladiye 13-yili 27-Iyun impérator dep jakarlan’ghan. Shunga Yehya peyghemberning Israilgha Xudaning padishahliqini, shundaqla Mesihning kelgenlikini jar sélishqa bashlighanliqi miladiye 28-yili bolsa kérek idi. \+bd «Hérod xan Galiliye ölkisining hakimi, Hérod xanning inisi Filip xan Ituriye we Traxonitis ölkisining hakimi, Lisanyas xan Abiliniy ölkisining hakimi bolghanda...»\+bd* — mushu ayette üch qétim ishlitilgen «hakim» dégen söz grék tilida «tétrarq» dégen söz bilen ipadilinidu. «tétrarq» dégenning toluq menisi «(zéminning) töttin bir qismi üstidiki hakim». «tétrarq» dégen mertiwe «waliy»din töwen idi.\f*  \fig Xerite - Mesihning dewride, Qanaan (Israiliye) zémini|src="israeljesustime-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mat.» 3:17" \fig*  
\v 2 Hannas hem Qayafa bash kahinliq qiliwatqanda, Xudaning söz-kalami chölde yashawatqan Zekeriyaning oghli Yehyagha keldi.\f □ \fr 3:2 \ft \+bd «... Hannas hem Qayafa bash kahinliq qiliwatqanda, Xudaning söz-kalami chölde yashawatqan Zekeriyaning oghli Yehyagha keldi»\+bd* — bu 1-2-ayette Xuda chaqchaq qiliwatqandek — dunyada shunche muhterem erbablar bolghini bilen, U Öz söz-kalamini ularning héchqaysisigha amanet qilghan emes, belki chölde yashawatqan namelum bir Yehudiygha tapshurdi.\f*  \x + \xo 3:2 \xt Ros. 4:6. \x*  
\v 3 U Iordan deryasi wadisidiki barliq rayonlarni kézip, kishilerge gunahlargha kechürüm élip kélidighan, towa qilishni bildüridighan \add sugha\add* «chömüldürüsh»ni jakarlashni bashlidi.\f □ \fr 3:3 \ft \+bd «\+bd*\+bdit Yehya peyghember\+bdit*... kishilerge gunahlargha kechürüm élip kélidighan, towa qilishni bildüridighan \+bdit sugha\+bdit* «chömüldürüsh»ni jakarlashni bashlidi» — «kishilerge gunahlargha kechürüm élip kélidighan, towa qilishni bildüridighan sugha «chömüldürüsh»: — bashqiche éytqanda, «Gunahliq yolliringlardin yénip, towa qilinglar! Towa qilghanliqinglarni bildürüsh üchün chömüldürüshni qobul qilinglar. Shundaq qilghanda, Xuda silerni kechürüm qilidu!» — dégendek.\f*  \x + \xo 3:3 \xt Mat. 3:1; Mar. 1:4. \x*  
\v 4 Xuddi Tewrattiki Yeshaya peyghemberning sözliri xatirilen’gen qisimda pütülgendek:  
\b  
\m «Bayawanda towlighuchi bir kishining:  
\m Rebning yolini teyyarlanglar,  
\m Uning yollirini tüz qilinglar! — dégen awazi anglandi.\x + \xo 3:4 \xt Yesh. 40:3-5; Mat. 3:3; Mar. 1:3; Yuh. 1:23. \x*   
\m
\v 5 Barliq jilghilar toldurulidu,  
\m Barliq tagh-döngler peslitilidu;  
\m Egri-toqay jaylar tüzlinidu,  
\m Ongghul-dongghul yerler tekshi yollar qilinidu.   
\m
\v 6 Shundaq qilip, barliq et igiliri Xudaning nijatini köreleydighan bolidu! — dep towlaydu».\f □ \fr 3:6 \ft \+bd «barliq et igiliri Xudaning nijatini köreleydighan bolidu!»\+bd* — «Yesh.» 40:3-5.\f*  \x + \xo 3:6 \xt Zeb. 98:2-3; Yesh. 40:3-5; 52:10. \x*   
\b  
\m
\v 7 Yehya emdi aldigha chömüldürüshni qobul qilishqa chiqqan top-top xalayiqqa:  
\m — Ey zeherlik yilan baliliri! Kim silerni \add Xudaning\add* chüshüsh aldida turghan ghezipidin qéchinglar dep agahlandurdi?!\f □ \fr 3:7 \ft \+bd «Ey zeherlik yilan baliliri! Kim silerni Xudaning chüshüsh aldida turghan ghezipidin qéchinglar dep agahlandurdi?!»\+bd* — bu kinayilik, hejwiy gep, elwette; menisi belkim «Towa qilmay, chömüldürüshni qobul qilish bizni Xudaning kélidighan ghezeptin qutquzidu, dégininglar qandaq gep?!» dégendek.\f*  \x + \xo 3:7 \xt Mat. 3:7; 23:33. \x*  
\v 8 Emdi towigha layiq méwilerni keltürünglar! We öz ichinglarda: «Bizning atimiz bolsa Ibrahimdur!» dep xiyal eylimenglar; chünki men shuni silerge éytip qoyayki, Xuda Ibrahimgha mushu tashlardinmu perzentlerni yaritip béreleydu.\f □ \fr 3:8 \ft \+bd «Emdi towigha layiq méwilerni keltürünglar!»\+bd* — «towigha layiq méwiler» toghruluq «Matta»diki «qoshumche söz»imizni körüng. \+bd «Bizning atimiz bolsa Ibrahimdur!»\+bd* — démek, «Biz ulugh Ibrahimning ewladliri bolghan «ulugh Yehudiy milliti» bolup, biz héchnéme qilmisaqmu Xuda aldida pak turiwérimiz» dégen pozitsiyini bildüridu.\f*  \x + \xo 3:8 \xt Mat. 3:9; Yuh. 8:39; Ros. 13:26. \x*  
\v 9 Palta alliqachan derexlerning yiltizigha tenglep qoyuldi; yaxshi méwe bermeydighan herqandaq derexler késip otqa tashlinidu!» — dédi.\f □ \fr 3:9 \ft \+bd «Palta alliqachan derexlerning yiltizigha tenglep qoyuldi»\+bd* — Yehya peyghemberning bu ulugh sözi «Xudaning ghezipi emdi silerge yétip kélish aldida» dégen asasiy menini bildüridu. Bu söz toghruluq we 12-ayettiki kéyinki béshariti toghruluq «Matta»diki «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 3:9 \xt Mat. 3:10; 7:19. \x*   
\m
\v 10 \add Uning etrapigha\add* toplashqan kishiler emdi uningdin:  
\m — Undaqta, biz qandaq qilishimiz kérek? — dep soridi.\x + \xo 3:10 \xt Ros. 2:37. \x*   
\m
\v 11 U jawaben: — Ikki qur chapini bar kishi birini yoq kishige bersun, yeydighini bar kishimu shundaq qilsun, — dédi.\x + \xo 3:11 \xt Yaq. 2:13,15; 1Yuh. 3:17. \x*   
\m
\v 12 Bezi bajgirlarmu chömüldürüshni qobul qilghili uning aldigha kélip:  
\m — Ustaz, biz qandaq qilimiz? — dep soridi.   
\m
\v 13 U ulargha: — Belgilen’gendin artuq baj almanglar, — dédi.   
\m
\v 14 Andin bezi leshkerlermu uningdin:  
\m — Bizchu, qandaq qilishimiz kérek? — dep sorashti.  
\m U ulargha:  
\m — Bashqilarning pulini zorawanliq bilen éliwalmanglar, héchkimge yalghandin shikayet qilmanglar we ish heqqinglargha razi bolunglar, — dédi.\f □ \fr 3:14 \ft \+bd «héchkimge yalghandin shikayet qilmanglar»\+bd* — belkim pul ündürüwélish meqsitide qilin’ghan shikayetni körsitishi mumkin.\f*   
\m
\v 15 Emdi xelq teqezzaliqta bolup hemmeylen könglide Yehya toghruluq «Mesih mushu kishimidu?» dep oylashti. \f □ \fr 3:15 \ft \+bd «xelq teqezzaliqta bolup...»\+bd* — démek, teqqezaliq bilen Qutquzghuchi-Mesihni kütkinide.\f*  
\v 16 Yehya hemmeylen’ge jawaben: — Men silerni derweqe sugha chömüldürimen. Lékin mendin qudretlik bolghan birsi kélidu; men hetta keshlirining boghquchini yéshishkimu layiq emesmen! U silerni Muqeddes Rohqa hem otqa chömüldüridu. \x + \xo 3:16 \xt Yesh. 44:3; Yo. 2:27,28; Mat. 3:11; Mar. 1:8; Yuh. 1:26; Ros. 1:5; 11:16; 2:4; 11:15; 19:4. \x*  
\v 17 Uning sorughuchi küriki qolida turidu; u öz xaminini topa-samandin teltöküs tazilaydu, sap bughdayni ambargha yighidu, emma topa-samanni öchmes otta köydürüwétidu, — dédi.\x + \xo 3:17 \xt Mat. 3:12. \x*   
\m
\v 18 Emdi shundaq köp bashqa nesihetler bilen Yehya xush xewerni xelqqe yetküzdi.  
\v 19 \add Kéyin\add*, hakim Hérod \add ögey\add* akisining ayali Hérodiyeni \add tartiwalghanliqi\add* tüpeylidin we shuningdek uning barliq bashqa rezil qilmishliri üchün Yehya teripidin eyiblen’gen, \f □ \fr 3:19 \ft \+bd «hakim Hérod»\+bd* — «hakim» gérk tilida «tétrark». Bu söz «tötning birini idare qilghuchi» dégenni bildüridu; Hérod Rim impériyesining hökümranliqi astida bolup, Pelestinning töttin bir qismigha (Galiliyege) «padishah» yaki «xan» bolghan.\f*  \x + \xo 3:19 \xt Mat. 14:3; Mar. 6:18. \x*  
\v 20 Hérod bu barliq rezillikining üstige yene shuni qildiki, Yehyani zindan’gha tashlidi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning chömüldürülüshni qobul qilishi  
\r Mat. 3:13-17; Mar. 1:9-11  
\m
\v 21 Shundaq boldiki, hemme xelq Yehyadin chömüldürüshni qobul qilghanda, Eysamu chömüldürüshni qobul qildi. U dua qiliwatqanda, asmanlar yérilip, \x + \xo 3:21 \xt Mat. 3:13; Mar. 1:9; Yuh. 1:32. \x*  
\v 22 Muqeddes Roh kepter siyaqida chüshüp uning üstige qondi. Shuning bilen asmandin: «Sen Méning söyümlük Oghlum, Men sendin toluq xursenmen!» dégen bir awaz anglandi.\f □ \fr 3:22 \ft \+bd «Muqeddes Roh kepter siyaqida chüshüp uning üstige qondi»\+bd* — «kepter siyaqida» yaki «paxtek siyaqida». Grék tilida bu qush «péristéra» dep atilidu. «Péristéra» grék tilida hem kepterni hem paxteknimu körsitidu. \+bd «...shuning bilen asmandin: «Sen Méning söyümlük Oghlum, Men sendin toluq xursenmen!» dégen bir awaz anglandi»\+bd* — Eysaning Yehya peyghember teripidin chümüldürülüshi uning zindan’gha tashlinishidin burun, elwette.\f*  \x + \xo 3:22 \xt Yesh. 42:1; Mat. 17:5; Mar. 9:7; Luqa 9:35; Kol. 1:13; 2Pét. 1:17. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning nesebnamisi  
\r Mat. 1:1-17  
\m
\v 23 Eysa öz \add xizmitini\add* bashlighanda, ottuzgha kirip qalghanidi. U (xeqning neziride) Yüsüpning oghli idi; Yüsüp Xéliyning oghli, \f □ \fr 3:23 \ft \+bd «Eysa öz xizmitini bashlighanda, ottuzgha kirip qalghanidi»\+bd* — «ottuzgha kirip qalghanidi» grék tilida «ottuzche yashqa kirgenidi» — Grékshunas Proféssor Ramsayning déyishiche bu ibare (1) ottuz yash (yigirme toqquz yaki ottuz bir yash emes); (2) del ottuz yashqa kirgen küni dégen menide. Kahinlar we Lawiylar del ottuz yashqa kirgende xizmitini bashlaytti («Chöl.» 4:3, «Yar.» 41:46nimu körüng).\f*  \x + \xo 3:23 \xt Mat. 13:55; Yuh. 6:42. \x*  
\v 24 Xéliy Mattatning oghli, Mattat Lawiyning oghli, Lawiy Melkiyning oghli, Melkiy Yannayning oghli, Yannay Yüsüpning oghli,  
\v 25 Yüsüp Mattatiyaning oghli, Mattatiya Amosning oghli, Amos Nahumning oghli, Nahum Héslining oghli, Hésli Naggayning oghli,  
\v 26 Naggay Mahatning oghli, Mahat Mattatiyaning oghli, Mattatiya Sémeyning oghli, Sémey Yüsüpning oghli, Yüsüp Yudaning oghli, \f □ \fr 3:26 \ft \+bd «Yüsüp»\+bd* — yaki «Yoséx». \+bd «Yuda»\+bd* — «Yehuda»ning qisqa shekli.\f*  
\v 27 Yuda Yoananning oghli, Yoanan Résaning oghli, Résa Zerubbabelning oghli, Zerubbabel Salatiyelning oghli, Salаtiyel Nériyning oghli, \f □ \fr 3:27 \ft \+bd «Salatiyel»\+bd* — «Mat.» 1:12ni körüng. Tewratta, mesilen «Ezra» 3:2de «Shéaltiel» déyilidu.\f*  
\v 28 Nériy Melkiyning oghli, Melkiy Addining oghli, Addi Qosamning oghli, Qosam Élmadamning oghli, Élmadam Érning oghli,  
\v 29 Ér Yosening oghli, Yose Eliézerning oghli, Eliézer Yorimning oghli, Yorim Mattatning oghli, Mattat Lawiyning oghli,  
\v 30 Lawiy Siméonning oghli, Siméon Yehudaning oghli, Yehuda Yüsüpning oghli, Yüsüp Yonanning oghli, Yonan Eliaqimning oghli, \f □ \fr 3:30 \ft \+bd «Yehuda»\+bd* — grék tilida mushu yerde «Yuda» déyilidu.\f*  
\v 31 Eliaqim Méléahning oghli, Méléah Mennaning oghli, Menna Mattataning oghli, Mattata Natanning oghli, Natan Dawutning oghli,  
\v 32 Dawut Yessening oghli, Yesse Obedning oghli, Obed Boazning oghli, Boaz Salmonning oghli, Salmon Nahshonning oghli, Nahshon Amminadabning oghli,  
\v 33 Amminadab Aramning oghli, Aram Hézronning oghli, Hézron Perezning oghli, Perez Yehudaning oghli, \f □ \fr 3:33 \ft \+bd «Aram»\+bd* — «Rut» 4:20 we «1Tar.» 2:10de «Ram». \+bd «Hézron»\+bd* — grék tilida «Esrom». \+bd «Perez»\+bd* — grék tilida «Pares».\f*  
\v 34 Yehuda Yaqupning oghli, Yaqup Ishaqning oghli, Ishaq Ibrahimning oghli, Ibrahim Terahning oghli, Terah Nahorning oghli, \x + \xo 3:34 \xt Yar. 11:10. \x*  
\v 35 Nahor Sérugning oghli, Sérug Raghuning oghli, Raghu Pelegning oghli, Peleg Éberning oghli, Éber Shélahning oghli, \f □ \fr 3:35 \ft \+bd «Sérug»\+bd* — grék tilida «Sérux». \+bd «Raghu»\+bd* — grék tilida «Raghaw». Ibraniyche «Reu». \+bd «Peleg»\+bd* — grék tilida «Paleg». \+bd «Shélah»\+bd* — grék tilida «Salah».\f*  
\v 36 Shélah Qainanning oghli, Qainan Arpaxshadning oghli, Arpaxshad Shemning oghli, Shem Nuhning oghli, Nuh Lemexning oghli, \f □ \fr 3:36 \ft \+bd «Qainan»\+bd* — grék tilida «Qainam». \+bd «Shem»\+bd* — grék tilida «Sém». \+bd «Lemex»\+bd* — grék tilida «Lamex».\f*  
\v 37 Lemex Metushelahning oghli, Metushelah Hanoxning oghli, Hanox Yaredning oghli, Yared Mahalalilning oghli, Mahalalil Qénanning oghli,  
\v 38 Qénan Énoshning oghli, Énosh Sétning oghli, Sét Adem’atining oghli, Adem’ata bolsa, Xudaning oghli idi.\f □ \fr 3:38 \ft \+bd «...Qénan Énoshning oghli, Énosh Sétning oghli, Sét Adem’atining oghli, Adem’ata bolsa, Xudaning oghli idi»\+bd* — bu nesebname we «Matta»da xatirilen’gen nesebname üstide «Matta»diki «qoshumche söz»imiz hemde «Yeremiya»diki (22:30 toghrisida) qoshumche sözimizni körüng. Bizningche Luqa bergen bu nesebname Mesihning anisi Meryemning nesebnamisidur.\f*  \x + \xo 3:38 \xt Yar. 5:3. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 4
\s1 Eysaning chöl-bayawanda sinilishi  
\r Mat. 4:1-11; Mar. 1:12-13  
\m
\v 1 Andin Eysa Muqeddes Rohqa tolup, Iordan deryasidin qaytip kélip, Roh teripidin chöl-bayawan’gha élip bérildi.\x + \xo 4:1 \xt Mat. 4:1; Mar. 1:12. \x*  
\v 2 U u yerde qiriq kün Iblis teripidin sinaldi. U bu künlerde héchnerse yémidi. Künler ayaghlashqanda, uning qorsiqi taza achqanidi.\x + \xo 4:2 \xt Mis. 34:28; 1Pad. 19:8. \x*   
\m
\v 3 Emdi Iblis uninggha:  
\m — Sen eger Xudaning Oghli bolsang, mushu tashqa: «Nan’gha aylan!» dep buyrughin — dédi.\f □ \fr 4:3 \ft \+bd «sSen eger Xudaning Oghli bolsang...»\+bd* — grék tilida bu 3- we 9-ayetlerdiki «eger» adette «eger ...bolsang» (eger bolsang we derweqe shundaq bolisen)» dégen menini puritidu. 
\fp  «Xudaning Oghli» — bu nam hergizmu Xuda bilen Eysa otturisidiki jismaniy jehettiki ata-baliliq munasiwetni emes, belki rohiy jehettiki munasiwetni bildüridu, elwette.\f*   
\m
\v 4 Eysa uninggha jawaben:  
\m — \add Tewratta\add*: «Insan peqet nan bilenla emes, belki Xudaning herbir sözi bilenmu yashaydu» dep yézilghan, — dédi.\f □ \fr 4:4 \ft \+bd «Insan peqet nan bilenla emes, belki Xudaning herbir sözi bilenmu yashaydu»\+bd* — «Qan.» 8:3. 
\fp  «...belki Xudaning herbir sözi bilenmu yashaydu» dégen sözler bezi kona köchürmilerde tépilmaydu («Mat.» 4:4ni körüng).\f*  \x + \xo 4:4 \xt Qan. 8:3; Mat. 4:4. \x*   
\m
\v 5 Iblis yene uni égiz bir taghqa bashlap chiqip, bir deqiqe ichide dunyadiki barliq döletlerni uninggha körsetti.  
\v 6 Iblis uninggha: — Men bu hakimiyetning hemmisini we uninggha tewe barliq shanushewketlerni sanga teqdim qilimen; chünki bular manga tapshurulghan, men uni kimge bérishni xalisam, shuninggha bérimen.  
\v 7 Eger bash qoyup manga sejde qilsang, bularning hemmisi séningki bolidu, — dédi.   
\m
\v 8 Eysa uninggha jawab bérip:  
\m — \add Tewratta\add*: «Perwerdigar Xudayingghila ibadet qil, peqet Uningla qulluqida bol!» dep yézilghan, — dédi.\f □ \fr 4:8 \ft \+bd «Perwerdigar Xudayingghila ibadet qil, peqet Uningla qulluqida bol!»\+bd* — Tewrat, «Qan.» 6:13.\f*  \x + \xo 4:8 \xt Qan. 6:13; 10:20; 1Sam. 7:3. \x*   
\m
\v 9 Andin Iblis uni Yérusalémgha élip bardi we uni ibadetxanining eng égiz jayigha turghuzup:  
\m — Xudaning Oghli bolsang, özüngni peske tashlap baqqin! \f □ \fr 4:9 \ft \+bd «uni ibadetxanining eng égiz jayigha turghuzup...»\+bd* — yaki «uni ibadetxanining égiz jayigha turghuzup...». 
\fp  «Xudaning Oghli» — bu nam hergizmu Xuda bilen Eysa otturisidiki jismaniy jehettiki ata-baliliq munasiwetni emes, belki rohiy jehettiki munasiwetni bildüridu.\f*  
\v 10 Chünki \add Tewratta\add*: «\add Xuda\add* Öz perishtilirige séni qoghdash heqqide emr qilidu»;  
\v 11 we, «Putungning tashqa urulup ketmesliki üchün, ular séni qollirida kötürüp yüridu» dep yézilghan, — dédi.\f □ \fr 4:11 \ft \+bd «Putungning tashqa urulup ketmesliki üchün, ular séni qollirida kötürüp yüridu»\+bd* — «Zeb.» 91:11, 12. Sheytanning bu ayetni ishletkini toghruluq «Matta»diki «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 4:11 \xt Zeb. 91:11,12. \x*   
\m
\v 12 Eysa uninggha: — «\add Tewratta\add*: «Perwerdigar Xudayingni sinighuchi bolma!» depmu yézilghan, — dédi.\f □ \fr 4:12 \ft \+bd «Perwerdigar Xudayingni sinighuchi bolma!»\+bd* — «Qan.» 6:16.\f*  \x + \xo 4:12 \xt Qan. 6:16. \x*   
\m
\v 13 Iblis barliq sinashlarni ishlitip chiqqandin kéyin, uni waqtinche tashlap kétip qaldi.   
\b  
\m  
\s1 Eysa Galiliye ölkiside  
\r Mat. 4:12-17; Mar. 1:14-15  
\m
\v 14 Eysa Rohning küch-qudriti ichide Galiliye ölkisige qaytip keldi. Shuning bilen uning xewer-shöhriti etraptiki herbir yurtlargha tarqaldi. \f □ \fr 4:14 \ft \+bd «Rohning küch-qudriti ichide...»\+bd* — Muqeddes Rohning küch-qudritide, elwette.\f*  \x + \xo 4:14 \xt Mat. 4:12; Mar. 1:14; Yuh. 4:43; Ros. 10:37. \x*  
\v 15 U ularning sinagoglirida telim bérgili turdi we ularning ulughlashlirigha sazawer boldi.\f □ \fr 4:15 \ft \+bd «u ularning sinagoglirida telim bérgili turdi»\+bd* — «sinagog»lar toghruluq «tebirler»imizni körüng.\f*   
\b  
\m  
\s1 Nasarette chetke qéqilish  
\r Mat. 13:53-58; Mar. 6:1-6  
\m
\v 16 U özi béqip chong qilin’ghan yurti Nasaretke kélip, shabat küni adettikidek sinagogqa kirdi we shundaqla \add muqeddes yazmilarni\add* oqushqa öre turdi \x + \xo 4:16 \xt Neh. 8:4, 5; Mat. 13:54; Mar. 6:1; Yuh. 4:43. \x*  
\v 17 we Tewrattiki «Yeshaya» dégen qisim uninggha tapshuruldi. U oram yazmini échip, munu sözler yézilghan yerni tépip oqudi:   
\m
\v 18-19 — «Perwerdigarning Rohi méning wujudumda,  
\m Chünki U méni yoqsullargha xush xewerler yetküzüshke mesih qildi.  
\m Tutqunlargha azadliqni,  
\m We korlargha körüsh shipasini jakarlashqa,  
\m Ézilgenlerni xalas qilishqa,  
\m Perwerdigarning shapaet körsitidighan yilini jakarlashqa méni ewetti».\f □ \fr 4:18-19 \ft \+bd «U méni yoqsullargha xush xewerler yetküzüshke mesih qildi»\+bd* — «mesih qilish» (yaki «mesihlesh») toghruluq «Yesh.» 61:1diki izahat we «Tebirler»imizni körüng. Bezi kona köchürmilerde «U méni sunuq köngüllerni yasap saqaytishqa» dégen sözler mushu ayette qoshulidu. \+bd «U méni yoqsullargha xush xewerler yetküzüshke mesih qildi. Tutqunlargha azadliqni we korlargha körüsh shipasini jakarlashqa, ézilgenlerni xalas qilishqa, Perwerdigarning shapaet körsitidighan yilini jakarlashqa méni ewetti»\+bd* — bu sözler «Yesh.» 61:1 hem 58:6din élin’ghan.\f*  \x + \xo 4:18-19 \xt Yesh. 42:7; 61:1, 2; Mat. 11:5. \x*   
\b  
\m
\v 20 U yazmini türüwétip, sinagog xizmetchisige qayturup bérip, olturdi. Sinagogta olturghanlarning hemmisining közliri uninggha tikilip turatti. \f □ \fr 4:20 \ft \+bd «U yazmini türüwétip, sinagog xizmetchisige qayturup bérip, olturdi»\+bd* — sinagoglarda telim bergüchiler awwal muqeddes yazmilarni oqushqa turatti, andin telim bérishke olturatti.\f*  
\v 21 U köpchilikke:  
\m — Mana bu ayet bügün quliqinglargha anglan’ghinida emelge ashurulmaqta, — dédi.   
\m
\v 22 Hemmisi uning yaxshi gépini qiliship, uning aghzidin chiqiwatqan shapaetlik sözlirige heyran qéliship:  
\m — Bu Yüsüpning oghli emesmu? — déyishti.\x + \xo 4:22 \xt Yesh. 50:4; Mat. 13:54; Mar. 6:2; Luqa 2:47; Yuh. 6:42. \x*   
\m
\v 23 U ulargha:  
\m — Shübhisizki, siler manga «Ey téwip, awwal özüngni saqayt!» dégen temsilni keltürüp, «Xewer tapqinimizdek, Kepernahum shehiride néme ishlar yüz bergen bolsa, mushu yerdimu, öz yurtungdimu shularni körsetmemsen?» dewatisiler, — dédi. \x + \xo 4:23 \xt Mat. 4:13. \x*   
\m
\v 24 — Biraq shuni silerge berheq éytip qoyayki, héchqandaq peyghember öz yurti teripidin qobul qilin’ghan emes. \x + \xo 4:24 \xt Mat. 13:57; Mar. 6:4; Yuh. 4:44. \x*  
\v 25 Men silerge shu heqiqetni eslitimenki, Ilyas \add peyghember\add*ning waqtida, asman uda üch yil alte ay étilip, dehshetlik bir qehetchilik barliq zéminni basqanda, Israilda nurghun tul ayallar bar idi;  
\v 26 biraq Ilyas ularning héchqaysisining qéshigha emes, belki Zidonning Zarefat shehiridiki bir tul ayalning qéshighila ewetilgen. \f □ \fr 4:26 \ft \+bd «Zarefat»\+bd* — grék tilida «Sarepta». \+bd «Ilyas ularning héchqaysisining qéshigha emes, belki Zidonning Zarefat shehiridiki bir tul ayalning qéshighila ewetilgen»\+bd* — bu weqe «1Pad.» 17:9-24de xatirilen’gen. Ilyas peyghember Zidon rayoni (Yehudiy emeslerning zémini)diki shu tul xotunning öyige ewetilip, uning öyide turghan we acharchiliq axirlashquche tul xotun, oghli we özi üchün ozuq-tülük teminligen. Démek, Xudaning Öz xelqi — Yehudiylar arisida Iliyasning shundaq möjizilik yardimige érishküdek ixlasmenlik mewjut bolmighanidi, eksiche, itaetsizlik we asiyliq ochuq-ashkara körünetti.\f*  
\v 27 We \add shuninggha oxshash\add*, Élisha peyghemberning waqtida, Israilda maxaw késilige giriptar bolghanlar nurghun bolsimu, lékin Suriyelik Naamandin bashqa, héchqaysisi saqaytilghan emes! — dédi.\f □ \fr 4:27 \ft \+bd «Élisha peyghemberning waqtida, Israilda maxaw késilige giriptar bolghanlar nurghun bolsimu, lékin Suriyelik Naamandin bashqa, héchqaysisi saqaytilghan emes!»\+bd* — Suriyelik Naaman Yehudiy emes idi, elwette. Bu weqe «2Pad.» 5:1-14de xatirilen’gen. Mesihning ulargha «Siler Xudaning shapaitini we nijatini ret qilghachqa, U emdi Yehudiy emeslerge méhir-shepqet körsitidu!» dégendek idi.\f*  \x + \xo 4:27 \xt 2Pad. 5:14. \x*   
\m
\v 28 Sinagogdikiler bu sözlerni anglap, hemmisi qattiq ghezeplendi;  
\v 29 ornidin turushup, uni sheherdin heydep chiqirip, shu sheher jaylashqan taghning léwige echiqip, tik yardin tashliwetmekchi bolushti. \f □ \fr 4:29 \ft \+bd «uni sheherdin heydep chiqirip...»\+bd* — grék tilida «uni sheherdin tashlap...».\f*  
\v 30 Lékin u ularning arisidin bimalal ötüp, öz yoligha chiqip ketti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning jinni heydiwétishi  
\r Mar. 1:21-28  
\m
\v 31 U Galiliye ölkisining Kepernahum dégen bir shehirige chüshti, u yerde shabat künliride xelqqe telim béretti. \x + \xo 4:31 \xt Mat. 4:13; Mar. 1:21. \x*  
\v 32 Ular uning telimige heyran qélishti, chünki uning sözi tolimu nopuzluq idi. \x + \xo 4:32 \xt Mat. 7:29; Mar. 1:22. \x*  
\v 33 Emdi sinagogta napak jinning rohi chaplashqan bir kishi bolup, \add uningdiki jin\add* qattiq awazda:\f □ \fr 4:33 \ft \+bd «napak jinning rohi»\+bd* — bu dégenlik söz belkim bu jinning intayin napak ikenlikini tekitlimekchi.\f*  \x + \xo 4:33 \xt Mar. 1:23. \x*   
\m
\v 34 — Ey Nasaretlik Eysa, séning biz bilen néme karing?! Bizni yoqatqili keldingmu? Men séning kimlikingni bilimen, Xudaning Muqeddes Bolghuchisisen! — dep towlap ketti.   
\m
\v 35 Lékin Eysa jin’gha tenbih bérip:  
\m — Aghzingni yum! Uningdin chiq! — déwidi, jin héliqi ademni xalayiq otturisida yiqitiwétip, uningdin chiqip ketti. Lékin uninggha héch zerer yetküzmidi.  
\v 36 Hemmeylen buningdin qattiq heyran bolushup, bir-birige:  
\m — Bu zadi qandaq ish! U derweqe hoquq we qudret bilen napak rohlargha emr qilsila, ular chiqip kétidiken, — déyishti. \f □ \fr 4:36 \ft \+bd «Bu zadi qandaq ish!»\+bd* — yaki «Bu zadi qandaq telim?».\f*  
\v 37 Shuning bilen uning xewer-shöhriti etraptiki herbir yurtlargha tarqaldi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning nurghun késellerni saqaytishi  
\r Mat. 8:14-17; Mar. 1:29-34  
\m
\v 38 Eysa sinagogtin chiqip, Simonning öyige kirdi. Lékin Simonning qéynanisi éghir tep késili bolup qalghanidi; ular Eysadin uning hajitidin chiqishini ötündi. \x + \xo 4:38 \xt Mat. 8:14; Mar. 1:29. \x*  
\v 39 U ayalning béshida turup, tepke tenbih bériwidi, tep shuan uningdin ketti. U derhal ornidin turup, ularni kütüshke bashlidi.   
\m
\v 40 Kün pétishi bilenla, kishiler herxil késellerge giriptar bolghan yéqinliri bolsila, ularni uning aldigha élip kélishti. U ulargha bir-birlep qolini tegküzüp, ularni saqaytti. \f □ \fr 4:40 \ft \+bd «kün pétishi bilenla,...»\+bd* — shabat küni tügigende (kechte), «ish qilish» yaki «xizmet qilish»qa bolatti (mesilen, késel ademni kötürüsh qatarliq).\f*  \x + \xo 4:40 \xt Mat. 8:16; Mar. 1:32; 7:32; 8:23,25. \x*  
\v 41 Kishilerge chaplashqan nurghun jinlar ulardin chiqip: «Sen Xudaning Oghli!» dep towlap kétetti. Lékin u ulargha tenbih bérip, söz qilishigha yol qoymidi; chünki ular uning Mesih ikenlikini biletti.\x + \xo 4:41 \xt Mar. 1:34; 3:11. \x*   
\m
\v 42 Kün chiqishi bilen, u sheherdin chiqip, pinhan bir jaygha ketti. Biraq top-top xalayiq uni izdep yüretti; ular uni tapqanda aldigha kélip, uni arimizda qalsun dep kétishidin tosmaqchi bolushti. \x + \xo 4:42 \xt Mar. 1:35. \x*  
\v 43 Lékin u ulargha:  
\m — Xudaning padishahliqining xush xewirini bashqa sheher-yézilarghimu yetküzüshüm kérek; chünki men del bu ishqa ewetilgenmen, — dédi.   
\m
\v 44 Shuning bilen u Galiliyediki sinagoglarda telim bérip yüriwerdi.\f □ \fr 4:44 \ft \+bd «Galiliyediki sinagoglarda»\+bd* — bezi kona köchürmilerde mushu yerde «Yehudiyediki sinagoglarda» déyilidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 5
\s1 Eysaning tunji qétim muxlis chaqirishi  
\r Mat. 4:18-22; Mar. 1:16-20  
\m
\v 1 Shundaq boldiki, u Ginnisaret kölining boyida turghanda, xalayiq Xudaning söz-kalamini anglash üchün uning etrapigha oliship qistiliship turatti.\x + \xo 5:1 \xt Mat. 13:2; Mar. 4:1. \x*  
\v 2 U köl boyida turghan ikki kémini kördi. Béliqchilar bolsa kémidin chüshüp, \add qirghaqta\add* torlirini yuyushuwatatti.  
\v 3 U kémilerdin birige, yeni Simonningkige chiqip, uningdin kémini qirghaqtin sel yiraqlitishni iltimas qildi. Andin u kémide olturup top-top xalayiqqa telim berdi.  
\v 4 Sözi tügigendin kéyin, u Simon’gha:  
\m — Kémini chongqurraq yerge heydep bérip, béliqlarni tutushqa torliringlarni sélinglar, — dédi.   
\m
\v 5 Simon uninggha jawaben: — Ustaz, biz pütün kéchiche japa tartip héch nerse tutalmiduq. Biraq séning sözüng bilen torni salsam salay, dédi.   
\m
\v 6 Ular shundaq qiliwidi, nurghun béliqlar torgha chüshti; tor sökülüshke bashlidi.\f □ \fr 5:6 \ft \+bd «Ular shundaq qiliwidi, nurghun béliqlar torgha chüshti; tor sökülüshke bashlidi»\+bd* — adette Galiliye köliside béliqlar kündüzde chongqur sugha shungghup kiriwalidu, ularni tor bilen tartip chiqarghili bolmaydu. Oqurmenler shuni bayqighan bolushi mumkinki, Mesih «torliringlar»ni dégini bilen Pétrusning peqet birla torni sélishqa ishenchi bar idi («Yh.» 21:11ni we shu ayet toghruluq izahat we «Yuhanna»diki «qoshumche söz»ni körüng).\f*  
\v 7 Shuning bilen ular bashqa kémidiki shériklirini yardemge kélishke isharet qilishti. Ular kélip, \add béliqlarni\add* ikki kémige liq qachiliwidi, kémiler chöküp kétey dep qaldi.  
\v 8 Simon Pétrus bu ishni körüp, Eysaning tizliri aldida yiqilip:  
\m — Mendin yiraqlashqaysen, i Reb! Chünki men gunahkarmen! — dédi.  
\v 9 Chünki bunche köp béliq tutulghanliqidin u we uninggha hemrah bolghanlirini heyranliq basqanidi.  
\v 10 We Simonning shérikliri — Zebediyning oghulliri Yaqup bilen Yuhannamu hem shundaq heyran qaldi. Emdi Eysa Simon’gha:  
\m — Qorqmighin, buningdin kéyin sen adem tutquchi bolisen — dédi.\f □ \fr 5:10 \ft \+bd «sen adem\+bd*\+bdit lerni\+bdit* tutquchi bolisen» — mushu söz ademlerni zindanlargha yaki qulluqqa emes, belki uning Xudaning qutquzush yolida ademlerni Sheytanning changgilidin we halak yolidin tutup qutquzush ishlirini körsitidu.\f*  \x + \xo 5:10 \xt Yer. 16:16; Ez. 47:9; Mat. 4:19; Mar. 1:17. \x*   
\m
\v 11 Ular kémilerni qirghaqqa chiqirip, hemme nersini tashlap qoyup, uninggha egiship mangdi.\x + \xo 5:11 \xt Mat. 4:20; 19:27; Mar. 10:28; Luqa 18:28. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning maxaw késilini saqaytishi  
\r Mat. 8:1-4; Mar. 1:40-45  
\m
\v 12 Shundaq boldiki, u sheher-yézilarning biride bolghanda, mana shu yerde, pütün bedinini maxaw bésip ketken bir adem bar idi; u Eysani körüpla uning ayighigha özini étip uningdin:  
\m — Teqsir, eger sen xalisang, méni saqaytip pak qilalaysen! — dep yalwurdi.\f □ \fr 5:12 \ft \+bd «Teqsir...»\+bd* — yaki «I Reb...». \+bd «pütün bedinini maxaw bésip ketken bir adem....»\+bd* — «maxaw késili» birxil qorqunchluq tére késili bolup, Yehudiylar bu xil késelge giriptar bolghanlarni napak, dep qarap ulargha qet’iy yéqinlashmaytti. Bu késel toghruluq yene «Lawiylar»diki «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 5:12 \xt Mat. 8:2; Mar. 1:40. \x*   
\m
\v 13 Eysa qolini sozup uninggha tegküzüp turup:  
\m — Xalaymen, paklan’ghin! — déwidi, bu ademning maxaw késili derhal uningdin ketti.  
\v 14 Eysa uninggha:  
\m — Hazir bu ishni héchkimge éytma, belki udul bérip kahin’gha özüngni körsitip, ularda bir guwahliq bolush üchün, Musa bu ishta emr qilghandek özüngning saqaytilghining üchün bir \add qurbanliqni\add* sun’ghin, — dédi.\f □ \fr 5:14 \ft \+bd «ularda bir guwahliq bolush üchün, Musa bu ishta emr qilghandek özüngning saqaytilghining üchün bir qurbanliqni sun’ghin»\+bd* — Musa peyghember Tewrat qanunida shundaq emrni körsetken: — Bir maxaw késili saqaytilghan bolsa, u muqeddes ibadetxanigha bérip, özining saqaytilghanliqini kahin’gha körsitip andin maxaw késilidin saqayghanlar qilishqa tégishlik qurbanliqni sunushi kérek idi. Shübhisizki, Musa peyghemberdin bashlap Mesih Eysa kelgüche bu murasim héch ötküzülüp baqqan emes idi. «Law.» 14:1-32ni körüng.\f*  \x + \xo 5:14 \xt Law. 13:2; 14:2; Mat. 8:4. \x*   
\m
\v 15 Lékin u toghrisidiki xewer téximu tarqilip pur ketti; shuning bilen top-top xelq uning sözini anglash we öz aghriq-késellirini saqaytishi üchün uning aldigha yighilip kéletti.  
\v 16 Halbuki, u pat-pat ulardin chékinip chöllük yerlerge bérip dua qilatti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning ademning gunahlarni «kechürüm qilindi» déyish hoquqi  
\r Mat. 9:1-8; Mar. 2:1-12  
\m
\v 17 Shu künlerning biride shundaq boldiki, u telim bériwatqanda, yénida Perisiyler we Tewrat ehliliri olturatti. Ular Galiliye, Yehudiye ölkilirining herqaysi yéza-qishlaqliri we Yérusalémdin kelgenidi. Perwerdigarning késellerni saqaytish küch-qudriti uninggha yar boldi.  
\v 18 Shu peytte, mana birqanche kishi zembilge yatquzulghan bir palechni kötürüp keldi. Ular uni uning aldigha ekirishke intilishti. \f □ \fr 5:18 \ft \+bd «... Ular uni uning aldigha ekirishke intilishti»\+bd* — Eysa öyde olturatti (19-ayetni körüng).\f*  \x + \xo 5:18 \xt Mat. 9:1; Mar. 2:3; Ros. 9:33. \x*  
\v 19 Biraq ademlerning toliliqidin késelni ekirishke amal tapalmay, ular ögzige élip chiqip, ögzidiki kahishlarni échip, késelni öyning ichige zembilde yatqan halda xalayiqning otturisigha, Eysaning aldigha chüshürdi.  
\v 20 U ularning ishenchini körüp \add palechke\add*:  
\m — Burader, gunahliring kechürüm qilindi! — dédi.   
\m
\v 21 Tewrat ustazliri bilen Perisiyler köngülliride:  
\m — Bundaq kupurluq sözligen bu adem kimdur?! Xudadin bashqa gunahlarni kechüreleydighan kim bar? — dep oylashti.\f □ \fr 5:21 \ft \+bd «Perisiyler»\+bd* — qattiq teleplik bir diniy mezheptikiler idi. Ular toghruluq «Tebirler»ni körüng.\f*  \x + \xo 5:21 \xt Zeb. 32:5; Yesh. 43:25. \x*   
\m
\v 22 Biraq Eysa ularning könglide eyib izdeshlirini bilip yétip, jawaben:  
\m — Siler könglünglarda némishqa eyib izdeysiler?  
\v 23 «Gunahliring kechürüm qilindi!» déyish asanmu yaki «Ornungdin tur, mang!» déyishmu?  
\v 24 Emma hazir silerning Insan’oghlining yer yüzide gunahlarni kechürüm qilish hoquqigha ige ikenlikini bilishinglar üchün, — U palech késelge:  
\m — Sanga éytayki, ornungdin tur, ornungni yighishturup öyüngge qayt! — dep buyrudi.\f □ \fr 5:24 \ft \+bd «silerning Insan’oghlining yer yüzide gunahlarni kechürüm qilish hoquqigha ige ikenlikini bilishinglar üchün»\+bd* — «Insan’oghli» toghruluq «Mat.» 8:20diki izahat we «Tebirler»ni körüng.\f*   
\m
\v 25 Héliqi adem derhal ularning aldida ornidin des turup, özi yatqan zembilni élip, Xudani ulughlighiniche öyige qaytti.  
\v 26 Hemmeylenni dehshetlik heyranliq basti; ular Xudani ulughliship, qorqunchqa chömgen halda:  
\m — Biz bügün tilsimat ishlarni körduq! — déyishti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Lawiyni muxlisliqqa chaqirishi — «gunahkarlar» bilen hemdastixan olturushi  
\r Mat. 9:9-13; Mar. 2:13-17  
\m
\v 27 Bu ishlardin kéyin, u yolgha chiqip, Lawiy isimlik bir bajgirni kördi. U baj yighidighan orunda olturatti. U uninggha:  
\m — Manga egeshkin! — dédi.\f □ \fr 5:27 \ft \+bd «u yolgha chiqip, Lawiy isimlik bir bajgirni kördi»\+bd* — «Lawiy»ning bashqa ismi «Matta» idi.\f*  \x + \xo 5:27 \xt Mat. 9:9; Mar. 2:14,15. \x*   
\m
\v 28 U ornidin turup, hemmini tashlap, uninggha egeshti.   
\m
\v 29 Lawiy öyide uninggha katta bir ziyapet berdi. Ular bilen zor bir top bajgirlar we bashqilarmu shu yerde hemdastixan bolghanidi. \f □ \fr 5:29 \ft \+bd «zor bir top bajgirlar»\+bd* — «bajgirlar» Israilning zéminini ishghal qilghan Rimliqlar üchün öz xelqidin baj yighip béridighan we shu sewebtin nepretke uchrighan Yehudiylar.\f*  \x + \xo 5:29 \xt Mat. 9:10; Mar. 2:15; Luqa 15:1. \x*  
\v 30 Biraq Perisiyler we ularning éqimidiki Tewrat ustazliri ghudungshup uning muxlislirigha:  
\m — Siler némishqa bajgir we gunahkarlar bilen bir dastixanda yep-ichip olturisiler?! — dep aghrinishti.\f □ \fr 5:30 \ft \+bd «Siler némishqa bajgir we gunahkarlar bilen bir dastixanda yep-ichip olturisiler?!»\+bd* — «gunahkarlar» — Tewrat-Injil boyiche herbir adem gunahkar, elwette. Lékin mushu ayettiki «gunahkarlar» dégen söz, hali chong Perisiyler we Tewrat ustazliri teripidin alahide «gunahkarlar» dep atalghan bajgirlar, pahishe ayallar, hetta sawatsiz kishiler qatarliqlarni közde tutidu.\f*   
\m
\v 31 Eysa ulargha jawaben:  
\m — Saghlam ademler emes, belki késel ademler téwipqa mohtajdur.  
\v 32 Men heqqaniylarni emes, belki gunahkarlarni towigha chaqirghili keldim, — dédi.\f □ \fr 5:32 \ft \+bd «Men heqqaniylarni emes, belki gunahkarlarni towigha chaqirghili keldim»\+bd* — mushu sözide «gunahkarlar» dégini, özlirini gunahkar dep tonup yetkenlerni közde tutidu, elwette. Chünki hemme adem gunahkardur. «Heqqaniylar» özini heqqaniy dep hésablighanlarni körsitidu. Shunga Mesih ularni chaqiralmaytti we hazirmu chaqiralmaydu.\f*  \x + \xo 5:32 \xt Mat. 9:13; Luqa 19:10; 1Tim. 1:15. \x*   
\b  
\m  
\s1 Yéngi konidin üstündur  
\r Mat. 9:14-17; Mar. 2:18-22  
\m
\v 33 Andin ular uningdin:  
\m — Némishqa Yehyaning muxlisliri daim roza tutup dua-tilawet qilidu, Perisiylerning muxlislirimu shundaq qilidu, lékin séning muxlisliring yep-ichipla yüridighu! — dep sorashti.\x + \xo 5:33 \xt Mat. 9:14. \x*   
\m
\v 34 U ulargha:  
\m — Toyi boluwatqan yigit toyda toy méhmanliri bilen hemdastixan olturghan chaghda ularni roza tutquzalamsiler? \f □ \fr 5:34 \ft \+bd «toy méhmanliri»\+bd* — grék tilida «merike zalining perzentliri» dégen ibare bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 5:34 \xt Yesh. 62:5; 2Kor. 11:2. \x*  
\v 35 Emma shu künler kéliduki, yigit ulardin élip kétilidu, ular shu künlerde roza tutidu.\f □ \fr 5:35 \ft \+bd «Emma shu künler kéliduki, yigit ulardin élip kétilidu, ular shu künlerde roza tutidu»\+bd* — bu sözler Eysaning «ulardin (méhmanlardin) élip kétilip» ölümi özige egeshkenlerge qayghu-hesret élip kélidighanliqini körsitidighan bésharet.\f*   
\m
\v 36 U ulargha bir temsilmu keltürdi:  
\m — Héchkim yéngi könglektin yirtip, uni kona könglekke yamaq qilmaydu. Undaq qilsa, yéngi köngleknimu yirtqan bolidu, shundaqla yéngidin alghan yamaqmu kona könglekke mas kelmeydu.  
\v 37 Shuningdek, héchkim yéngi sharabni kona tulumlargha qachilimaydu. Undaq qilsa, yéngi sharabning \add köpüshi bilen\add* tulumlar yérilidu-de, sharabmu tökülüp kétidu; tulumlarmu kardin chiqidu. \x + \xo 5:37 \xt Mat. 9:17; Mar. 2:22. \x*  
\v 38 Shunga yéngi sharab yéngi tulumlargha qachilinish kérek, shundaqta ikkilisi saqlinip qalidu.  
\v 39 Uning üstige, héchkim kona sharabtin kéyin yéngisini ichishni xalimaydu, chünki u: «Boldi, konisi yaxshi!» deydu.\f □ \fr 5:39 \ft \+bd «héchkim kona sharabtin kéyin yéngisini ichishni xalimaydu»\+bd* — adette, kona sharab derweqe yéngi sharabtin yaxshi, elwette.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 6
\s1 Eysa «shabat küni»ning Igisidur  
\r Mat. 12:1-8; Mar. 2:23-28  
\m
\v 1 Ikkinchi «muhim shabat küni», u bughdayliqlardin ötüp kétiwatatti. Uning muxlisliri bashaqlarni üzüwélip, aliqinida uwulap yewatatatti.\f □ \fr 6:1 \ft \+bd «Ikkinchi «muhim shabat küni»»\+bd* — grék tilida «ikkinchi «birinchi shabat küni»» dégen söz bilen ipadilinidu. Biz «birinchi»ni «muhim» dep terjime qilduq. Sewebini töwende chüshendürimiz. 
\fp  «Ikkinchi «birinchi shabat küni»» dégen bu ibarini chüshendürüsh tes. Alimlarning bu toghruluq ikki pikri bar: 
\fp  1-pikir: — Yehudiy xelqining ikki xil kaléndari bar idi. Birinchi kaléndar Babilliqlarningkige oxshash bolup küzde («kanay chélish héyti» yaki «burgha héyti» bilen) bashlinatti. Bu kaléndar boyiche, shu yildiki «birinchi shabat» bolsa «tunji «birinchi shabat»» dep atalghan. Ikkinchi kaléndar etyazda bashlinatti («Mis.» 12:2ni körüng). Shu alimlarning pikriche, ikkinchi kaléndar boyiche, shu yildiki birinchi shabat «ikkinchi «birinchi shabat»» dep atilatti. 
\fp  2-pikir: — bu «yette hepte héyti»ning ikkinchi heptisidiki shabat künini körsitidu («Law.» 23:10-22ni körüng). Shu alimlarning pikriche, bu héytning ikkinchi shabat küni «ikkinchi «birinchi shabat»» dep atilatti. Mushu pikir boyiche «birinchi» dégen söz mushu ayette asasen «muhim» dégen menide. 
\fp  Bizningche bu 2-pikir toghridur, chünki «yéngi yil»ning (etiyazdiki) «birinchi shabat»ida, yéngi bughday yaki arpa danlirini yéyish cheklen’genidi, belkim Xudagha atash kérek idi («Law.» 23:14-ayetni yene körüng). Némila bolmisun, shu waqit etiyazgha toghra kéletti.\f*  \x + \xo 6:1 \xt Qan. 23:24; Mat. 12:1; Mar. 2:23. \x*  
\v 2 Lékin buni körgen bezi Perisiyler ulargha:  
\m — Siler némishqa shabat küni Tewratta cheklen’gen ishni qilisiler? — déyishti.\f □ \fr 6:2 \ft \+bd «Némishqa shabat küni Tewratta cheklen’gen ishni qilisiler?»\+bd* — «cheklen’gen ish» Tewrat qanunida cheklen’gen, démekchi. Ularning shikayet qilghini muxlislarning yéyishi emes («Qan.» 23:25ni körüng), belki shabat künide muxlislarning «hosul alghanliq»i idi. «Matta»diki «qoshumche söz»imizde mushu weqe toghruluq izahatlirimizni körüng.\f*  \x + \xo 6:2 \xt Mis. 20:10. \x*   
\m
\v 3 Eysa ulargha jawaben:  
\m — Siler hetta Dawut \add peyghember\add* we uning hemrahlirining ach qalghanda néme qilghanliqini \add muqeddes yazmilardin\add* oqumighanmusiler?\f □ \fr 6:3 \ft \+bd «Siler hetta Dawut peyghember ... néme qilghanliqini muqeddes yazmilardin oqumighanmusiler?»\+bd* — «oqumighanmusiler?» dégen söz Perisiylerning daim reqibliridin soraydighan soal shekli idi.\f*  
\v 4 Démek, u Xudaning öyige kirip, \add Xudagha\add* atalghan, \add Tewratta\add* kahinlardin bashqa herqandaq ademning yéyéshi cheklen’gen «teqdim nanlar»ni \add sorap\add* élip yégen we hemrahlirighimu bergen — dep jawab berdi.\f □ \fr 6:4 \ft \+bd «Démek, u Xudaning öyige kirip, \+bd*\+bdit Xudagha\+bdit* atalghan, Tewratta kahinlardin bashqa herqandaq ademning yéyéshi cheklen’gen «teqdim nanlar»ni sorap élip yégen we hemrahlirighimu bergen» — bu weqe «1Sam.» 21:1-7de xatirilen’gen.\f*  
\v 5 Axirida u ulargha:  
\m — Insan’oghli shabat küniningmu Igisidur, — dédi.\x + \xo 6:5 \xt Mat. 12:8; Mar. 2:28. \x*   
\m
\v 6 Yene bir shabat küni shundaq boldiki, u sinagogqa kirip telim bériwatatti. Sinagogta ong qoli yigilep ketken bir adem bar idi.\x + \xo 6:6 \xt Mat. 12:9; Mar. 3:1. \x*  
\v 7 Emdi Tewrat ustazliri bilen Perisiyler uning üstidin erz qilghudek birer ishni izdep tapayli dep, uning shabat künimu késel saqaytidighan-saqaytmaydighanliqini paylap yürüshetti.\f □ \fr 6:7 \ft \+bd «...uning üstidin erz qilghudek birer ishni izdep tapayli dep, uning shabat künimu késel saqaytidighan-saqaytmaydighanliqini paylap yürüshetti»\+bd* — ularning qilmaqchi bolghan erzi bolsa «U shabat künide késelni saqaytsa, «ishligen» yaki «xizmet qilghan»gha barawer bolidu, shunga (ularning chüshinishiche) «Tewrat qanunigha xilapliq qilghan»» bolidu.\f*  
\v 8 Biraq Eysa ularning könglidikini bilip, qoli yigilep ketken ademge:  
\m — Ornungdin tur, otturigha chiqqin! — déwidi, héliqi adem ornidin qopup shu yerde turdi.  
\v 9 Andin Eysa ulargha:  
\m — Silerdin sorap baqaychu, Tewratqa uyghun bolghini shabat küni yaxshiliq qilishmu, yaki yamanliq qilishmu? Janni qutquzushmu yaki jan’gha zamin bolushmu? — dep soridi.  
\v 10 Etrapidikilerning hemmisige nezer salghandin kéyin, u héliqi ademge:  
\m — Qolungni uzat, — dédi. U shundaq qilishi bilenla qoli eslige keltürülüp ikkinchi qoligha oxshash boldi. \f □ \fr 6:10 \ft \+bd «U shundaq qilishi bilenla qoli eslige keltürülüp ikkinchi qoligha oxshash boldi»\+bd* — «eslige keltürülüp» dégen péilning mejhul shekli bizge bu ishni Xuda özi qilghan, dégenni uqturidu. Emdi ular bu möjizini «shabat künide yaratqanliqi» üchün zadi kimni eyiblimekchi?\f*  \x + \xo 6:10 \xt 1Pad. 13:6. \x*  
\v 11 Lékin ular ghezeptin hoshini yoqitip, Eysagha qandaq taqabil turush toghrisida meslihetlishishke bashlidi.\f □ \fr 6:11 \ft \+bd «ular ghezeptin hoshini yoqitip...»\+bd* — «ular» 7-ayette körsitilgen «Tewrat ustazliri we Perisiyler».\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning on ikki rosulni tallishi  
\r Mat. 10:1-4; Mar. 3:13-19  
\m
\v 12 Shu künlerde shundaq boldiki, u dua qilishqa taghqa chiqti we u yerde Xudagha kéchiche dua qildi.  
\v 13 Tang atqanda, muxlislirini aldigha chaqirip, ularning ichidin on ikkiylenni tallap, ularni rosul dep atidi. \x + \xo 6:13 \xt Mat. 10:1; Mar. 3:13; 6:7; Luqa 9:1. \x*  
\v 14 Ular: Simon (Eysa uni Pétrus depmu atighan) we uning inisi Andiriyas; Yaqup we Yuhanna, Filip we Bartolomay,  
\v 15 Matta we Tomas, Alfayning oghli Yaqup we milletperwer dep atalghan Simon, \f □ \fr 6:15 \ft \+bd «milletperwer»\+bd* — yaki, «Qanaanliq». Yehudiy milletperwerler wetinini Rim impériyesidin azad qilish üchün zorawanliq bilen küresh qilghuchilar idi.\f*  
\v 16 Yaqupning oghli Yehuda we kéyin uninggha satqunluq qilghan Yehuda Ishqariyotlar idi.\f □ \fr 6:16 \ft \+bd «Yaqupning oghli»\+bd* — bu Yaqup 14- we 15-ayettiki «Yaqup»lardin bashqisi bolsa kérek. \+bd «Yaqupning oghli»\+bd* — bezi kona köchürülmilerde «Yaqupning inisi» déyilidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning késellerni saqaytishi we telim bérishi  
\r Mat. 4:23-25; 5:1-12  
\m
\v 17 Eysa \add rosulliri\add* bilen taghdin chüshüp, bir tüzlenglikte turatti. Shu yerde nurghun muxlisliri hemde pütkül Yehudiye ölkisidin we Yérusalémdin, Tur we Zidon sheherlirige qaraydighan déngiz boyidiki yurtlardin top-top kishiler yighilishti. Ular uning telimlirini anglash we késellirige shipaliq izdesh üchün kelgenidi. \x + \xo 6:17 \xt Mat. 4:25; Mar. 3:7. \x*  
\v 18  Napak rohlardin azablan’ghanlarmu shipaliq tépishti.  
\v 19 Bu top-top ademlerning hemmisi qollirini uninggha tegküzüwélishqa intiletti; chünki küch-qudret uning wujudidin chiqip ularning hemmisige shipaliq bériwatatti.\x + \xo 6:19 \xt Mar. 5:30. \x*   
\b  
\m  
\s1 Xushalliq we qayghu  
\m
\v 20 Shuning bilen u béshini kötürüp muxlislirigha qarap mundaq dédi:  
\m — «Mubarek, ey yoqsullar! Chünki Xudaning padishahliqi silerningkidur.\f □ \fr 6:20 \ft \+bd «Mubarek, ey yoqsullar!»\+bd* — «yoqsullar» belkim özining Xudagha qet’iy mohtajliqini tonup yetkenler. Bu ayetlerde «mubarek» dégen söz (Xuda teripidin) «bextlik, beriketlik qilin’ghan» dégen menide ishlitilidu.\f*  \x + \xo 6:20 \xt Mat. 5:2. \x*   
\m
\v 21 Mubarek, ey hazir ach qalghanlar! Chünki siler toluq toyunisiler.  
\m Mubarek, ey yighlawatqanlar! Chünki külidighan bolisiler.\x + \xo 6:21 \xt Yesh. 61:3; 65:13; 66:10. \x*   
\m
\v 22 Kishiler Insan’oghlining wejidin silerdin nepretlense, silerni özliridin chetke qaqsa, silerge töhmet-haqaret qilsa, naminglarni rezil dep qarghisa, silerge mubarek! \x + \xo 6:22 \xt Mat. 5:11; 1Pét. 2:19; 3:14; 4:14. \x*  
\v 23 Shu küni shadlinip tentene qilip sekrenglar. Chünki mana, ershte bolghan in’aminglar zordur. Chünki ularning ata-bowiliri \add burunqi\add* peyghemberlergimu oxshash ishlarni qilghan.\x + \xo 6:23 \xt Ros. 5:41; 7:51. \x*   
\b  
\m
\v 24 — Lékin halinglargha way, ey baylar!  
\m Chünki siler alliqachan rahet-paraghitinglargha ige boldunglar!\x + \xo 6:24 \xt Am. 6:1, 8. \x*   
\m
\v 25 Halinglargha way, ey qarni toyun’ghanlar!  
\m Chünki siler ach qalisiler.  
\m Halinglargha way, ey külüwatqanlar!  
\m Chünki haza tutup yighlaysiler.\x + \xo 6:25 \xt Yesh. 65:13; Yaq. 4:9; 5:1. \x*   
\m
\v 26 Hemmeylen silerni yaxshi dégende, halinglargha way! Chünki ularning ata-bowilirimu \add burunqi\add* saxta peyghemberlerge shundaq qilghan».   
\b  
\m  
\s1 Düshmininglargha méhir-muhebbet körsitinglar  
\r Mat. 5:38-48; 7:12  
\m
\v 27 — Biraq manga qulaq salghan silerge shuni éytip qoyayki, düshmenliringlargha méhir-muhebbet körsitinglar; silerge öch bolghanlargha yaxshiliq qilinglar. \x + \xo 6:27 \xt Mis. 23:4; Pend. 25:21; Mat. 5:44; Rim. 12:20; 1Kor. 4:12. \x*  
\v 28 Silerni qarghighanlargha bext tilenglar; silerge yaman muamilide bolghanlarghimu dua qilinglar. \x + \xo 6:28 \xt Luqa 23:34; Ros. 7:60. \x*  
\v 29 Birsi mengzingge ursa, ikkinchi mengzingnimu tutup ber; birsi chapiningni éliwalimen dése, könglikingnimu ayimay bergin. \x + \xo 6:29 \xt 1Kor. 6:7. \x*  
\v 30 Birsi sendin birnéme tilise, uninggha bergin. Birsi séning birer nersengni élip ketse, uni qayturup bérishni sorima. \f □ \fr 6:30 \ft \+bd «Birsi sendin birnéme tilise, uninggha bergin»\+bd* — némini bérish kéreklikini Rebbimiz éytmidi. Bezi ehwalda tiligüchige tiliginini bersek uninggha payda emes, belki ziyan yetküzidu. Mesilen, haraqkesh adem pul yaki haraq tilise buni bersek bolmaydu; lékin mumkin bolsa yardem qolimizni uzitishimiz kérek. Bashqa misal «Ros.» 3:1-11de tépilidu, bolupmu 6-ayetni körüng.\f*  \x + \xo 6:30 \xt Qan. 15:7; Mat. 5:42. \x*  
\v 31 Bashqilarning özünglargha qandaq muamile qilishini ümid qilsanglar, silermu ulargha shundaq muamile qilinglar. \x + \xo 6:31 \xt Mat. 7:12. \x*  
\v 32 Eger siler özünglarni yaxshi körgenlergila méhir-muhebbet körsetsenglar, undaqda silerde néme shapaet bolsun? Chünki hetta gunahkarlarmu özini yaxshi körgenlerge méhir-muhebbet körsitidighu. \x + \xo 6:32 \xt Mat. 5:46. \x*  
\v 33 Eger siler özünglargha yaxshiliq qilghanlarghila yaxshiliq qilsanglar, undaqta silerde néme shapaet bolsun? Chünki hetta gunahkarlarmu shundaq qilidighu!  
\v 34 Eger siler qerzni «choqum qayturup béridu» dep oylighanlargha bersenglar, undaqta silerde néme shapaet bolsun? Chünki hetta gunahkarlarmu eynen qayturup alimiz dep bashqa gunahkarlargha qerz béridighu! \x + \xo 6:34 \xt Qan. 15:8; Mat. 5:42. \x*  
\v 35 Lékin siler bolsanglar, düshmininglarghimu méhir-muhebbet körsitinglar, yaxshiliq qilinglar, bashqilargha ötne béringlar we «Ular bizge bérnéme qayturidu» dep oylimanglar. Shu chaghda, in’aminglar zor bolidu we siler Hemmidin Aliy Bolghuchining perzentliri bolisiler. Chünki u tuzkorlargha we rezillergimu méhribanliq qilidu. \f □ \fr 6:35 \ft \+bd «Hemmidin Aliy Bolghuchining perzentliri bolisiler»\+bd* — démek, emelliringlar buninggha guwahliq bolidu.\f*  \x + \xo 6:35 \xt Mat. 5:45. \x*  
\v 36 Atanglar méhriban bolghinidek silermu méhriban bolunglar.   
\b  
\m  
\s1 Bashqilarning üstidin höküm qilmanglar  
\r Mat. 7:1-5  
\m
\v 37 — Bashqilarning üstidin höküm qilip yürmenglar. Bolmisa, siler \add Xudaning\add* hökümige uchraysiler. Bashqilarni gunahqa békitmenglar we silermu gunahqa békitilmeysiler. Bashqilarni kechürünglar we silermu kechürüm qilinisiler. \x + \xo 6:37 \xt Mat. 7:1; Rim. 2:1; 1Kor. 4:5. \x*  
\v 38 Béringlar we silergimu bérilidu — hetta chong ölchigüchke liq chingdap, silkip toldurulup üstidin téship chüshkidek derijide qoynunglargha töküp bérilidu. Siler bashqilargha qandaq ölchem bilen ölchep bersenglar, silergimu shundaq ölchem bilen ölchep bérilidu.\f □ \fr 6:38 \ft \+bd «silergimu bérilidu — hetta chong ölchigüchke liq chingdap, silkip toldurulup üstidin téship chüshkidek derijide quynunglargha töküp bérilidu»\+bd* — Ottura Sherqte birsi birawgha ashliq hediye qilmaqchi bolsa (1) ashni xaltigha liq qachilaydu; (2) danlar chingdilip chüshsun dep xaltini silkiydu; (3) chingdalghan danlarning üstige «téship chüshküdek derijide» yene qachilaydu.\f*  \x + \xo 6:38 \xt Pend. 10:22; 19:17; Mat. 7:2; Mar. 4:24. \x*   
\m
\v 39 Andin u ulargha temsil éytip mundaq dédi:  
\m — Qarighu qarighuni yétilep mangalamdu? Undaq qilsa, her ikkisi orekke chüshüp ketmemdu? \x + \xo 6:39 \xt Yesh. 42:19; Mat. 15:14. \x*  
\v 40 Muxlis ustazidin üstün turmaydu; lékin takamullashturulghini ustazigha oxshash bolidu.\f □ \fr 6:40 \ft \+bd «Muxlis ustazidin üstün turmaydu; lékin takamullashturulghini ustazigha oxshash bolidu»\+bd* — bu sirliq söz belkim muxlislar Mesihke toluq egeshse, uninggha oxshash azab-oqubetni körüshi mumkin, dégen menini öz ichige alidu.\f*  \x + \xo 6:40 \xt Mat. 10:24; Yuh. 13:16; 15:20. \x*   
\m
\v 41 Emdi néme üchün buradiringning közidiki qilni körüp, öz közüngdiki limni bayqiyalmaysen?! \f □ \fr 6:41 \ft \+bd «buradiringning közidiki qil»\+bd* — yaki «qérindishingning közidiki qil». \+bd «Emdi néme üchün buradiringning közidiki qilni körüp, öz közüngdiki limni bayqiyalmaysen?!»\+bd* — menisi: «Néme üchün buradiringning here képikidek kichik sewenlikinila körüp, özüngdiki limdek chong gunahni körmeysen?» dégendek.\f*  \x + \xo 6:41 \xt Mat. 7:3. \x*  
\v 42 Sen qandaqmu öz közüngde turghan limni körmey turup buradiringgha: «Qéni, közüngdiki qilni éliwétey!» déyeleysen?! Ey saxtipez! Awwal özüngning közidiki limni éliwet, andin éniq körüp, buradiringning közidiki qilni éliwételeysen.  
\v 43 Chünki héchqandaq yaxshi derex yaman méwe bermeydu, héchqandaq yaman derexmu yaxshi méwe bermeydu. \x + \xo 6:43 \xt Mat. 7:17; 12:33. \x*  
\v 44 Herqandaq derexni bergen méwisidin perq etkili bolidu. Chünki tikendin enjürni üzgili bolmas, yantaqtin üzüm üzgili bolmas. \x + \xo 6:44 \xt Mat. 7:16. \x*  
\v 45 Yaxshi adem qelbidiki yaxshiliq xezinisidin yaxshiliq chiqiridu; rezil adem qelbidiki rezillik xezinisidin rezillikni chiqiridu. Chünki qelb némige toldurulghan bolsa, éghizdin shu chiqidu.\x + \xo 6:45 \xt Mat. 12:35. \x*   
\b  
\m  
\s1 Ikki xil imaret salghan kishiler  
\r Mat. 7:24-27  
\m
\v 46 — Siler némishqa méni «Reb! Reb!» deysiler-yu, biraq silerge éytqanlirimgha emel qilmaysiler? \x + \xo 6:46 \xt Mal. 1:6; Mat. 7:21; 25:11; Luqa 13:25; Rim. 2:13; Yaq. 1:22. \x*  
\v 47 Emise, méning aldimgha kélip, sözlirimni anglap emel qilghan herkimning kimge oxshighanliqini silerge körsitip bérey. \x + \xo 6:47 \xt Mat. 7:24. \x*  
\v 48 U xuddi chongqur kolap, ulini qoram tashning üstige sélip öy salghan kishige oxshaydu. Kelkün kelgende, su éqimi u öyning üstige zerb bilen urulghini bilen, uni midir-sidir qilalmidi, chünki u puxta sélin’ghan.  
\v 49 Lékin sözlirimni anglap turup, emel qilmaydighan kishi bolsa, quruq yerning üstige ulsiz öy salghan kishige oxshaydu. \add Kelkün\add* éqimi shu öyning üstige urulushi bilen u örülüp ketti; uning örülüshi intayin dehshetlik boldi!   
\b  
\b  
\m  
\c 7
\s1 Eysaning rimliq yüzbéshining chakirini saqaytishi  
\r Mat. 8:5-13; Yh. 4:43-54  
\m
\v 1 Eysa köpchilikke bu sözlerning hemmisini qilip bolghandin kéyin, Kepernahum shehirige \add qayta\add* kirdi.  
\v 2 U yerde melum bir yüzbéshining etiwarliq quli éghir késel bolup, sekratta yatatti.  
\v 3 Yüzbéshi Eysaning xewirini anglap, birnechche Yehudiy aqsaqalni uning yénigha bérip, uning kélip qulini qutquzushi üchün ötünüshke ewetti.\f □ \fr 7:3 \ft \+bd «... Eysaning kélip qulini qutquzushi üchün...»\+bd* — grék tilida «qutquzush» we «saqaytish» birla söz bilen ipadilinidu. \+bd «Yüzbéshi Eysaning xewirini anglap, birnechche Yehudiy aqsaqalni uning yénigha bérip, Eysaning kélip qulini qutquzushi üchün ötünüshke ewetti»\+bd* — yüzbéshi rimliq puqra bolup, Yehudiy emes idi. 5-ayetke qarighanda u rimliqlarning butpereslikini tashlap, Tewrat arqiliq Xudagha étiqad baghlighan adem idi.\f*  
\v 4 Ular Eysaning aldigha kelgende uninggha:  
\m — Bu ishni tiligüchi bolsa, tilikini ijabet qilishingizgha heqiqeten erziydighan adem.  
\v 5 Chünki u bizning \add Yehudiy\add* élimizni yaxshi köridu we hetta biz üchün bir sinagogmu sélip berdi, — dep jiddiy qiyapette ötünüshti.   
\m
\v 6 Eysa ular bilen bille bardi. Biraq öyige az qalghanda, yüzbéshi Eysaning aldigha birnechche dostini ewetip uninggha mundaq dégüzdi:  
\m — «Teqsir, özlirini aware qilmisila, özlirining torusumning astigha kélishlirige erzimeymen.\f □ \fr 7:6 \ft \+bd «Teqsir»\+bd* — yaki «Reb».\f*  
\v 7 Shunga özümnimu silining aldilirigha bérishqa layiq hésablimidim. Sili peqet bir éghiz söz qilip qoysila, qulum saqiyip kétidu.  
\v 8 Chünki menmu bashqa birsining hoquqi astidiki ademmen, qol astimdimu leshkerlirim bar. Birige bar désem baridu, birige kel désem, kélidu; qulumgha bu ishni qil désem, u shu ishni qilidu».\f □ \fr 7:8 \ft \+bd «Chünki menmu bashqa birsining hoquqi astidiki ademmen»\+bd* — muhim söz «men\+bd mu\+bd*» — démek, yüzbéshi Rim impératorning hoquqi astida turup öz hoquqi bilen eskerlirige buyruq béreleytti; Eysa alem Igisining hohuqi astida turup, Hemmige Qadirning hoquqi bilen alemning ishlirini buyruydighan adem idi.\f*   
\m
\v 9 Eysa bu gepni anglap \add yüzbéshigha\add* teejjüblendi. U burulup keynige egeshken xalayiqqa:  
\m Derweqe, hetta Israildimu bundaq zor ishenchni tapalmighanidim! — dédi.   
\m
\v 10 Yüzbéshi ewetken kishiler qaytip barghanda, késel bolghan qulning sellimaza saqayghanliqini kördi.\f □ \fr 7:10 \ft \+bd «Yüzbéshi ewetken kishiler qaytip barghanda, késel bolghan qulning sellimaza saqayghanliqini kördi»\+bd* — bu weqe «Mat.» 8:8-13dimu xatirilinidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Tul ayalning oghlini tirildürüsh  
\m
\v 11 Bu ishtin kéyin u Nain dégen bir sheherge bardi. Uning muxlisliri we yene top-top kishiler uninggha egiship mangdi.  
\v 12 U sheher qowuqigha yéqinlashqanda, mana kishiler jinaza kötürüp chiqiwatqanidi. Ölgüchi anisining yekke-yégane oghli idi, uning üstige anisi tul ayal idi. Sheherdin chong bir top adem ayalgha hemrah bolup chiqqanidi.  
\v 13 Reb uni körüp, uninggha ichini aghritip:  
\m — Yighlimighin, — dédi.  
\v 14 Shuning bilen u ötüp, tawutqa qolini tegküziwidi, tawut kötürgenler toxtidi. U:  
\m — Yigit, sanga éytimen, oyghan! — dédi. \f □ \fr 7:14 \ft \+bd «U ötüp, tawutqa qolini tegküziwidi»\+bd* — Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche jinazigha tégish kishini yette kün’giche «napak» qilatti («Chöl.» 19:11-12ni körüng). Biraq ölginini tirik qilish hemme ishni bashqiche qilidu!\f*  \x + \xo 7:14 \xt Ros. 9:40. \x*  
\v 15 Ölgüchi bolsa ruslinip tik olturdi we gep qilishqa bashlidi. \add Eysa\add* uni anisigha tapshurup berdi.   
\m
\v 16 Hemmeylenni qorqunch bésip, ular Xudani ulughlap:  
\m — «Arimizda ulugh bir peyghember turghuzuldi!» we «Xuda Öz xelqini yoqlap keldi!» — déyishti.\f □ \fr 7:16 \ft \+bd «Xuda Öz xelqini yoqlap keldi!»\+bd* — Tewrat we Injilda «Xudaning yoqlishi» Uning insanlargha yéqin kélip ulardin xewer élishini öz ichige alidu.\f*  \x + \xo 7:16 \xt Luqa 1:68; 24:19; Yuh. 4:19; 6:14; 9:17. \x*   
\m
\v 17 Uning toghrisidiki bu xewer pütün Yehudiye zémini we etraptiki rayonlargha tarqilip ketti.   
\b  
\m  
\s1 Yehya peyghemberning muxlislirining Eysa bilen körüshkili kélishi  
\r Mat. 11:2-19  
\m
\v 18 Yehyaning muxlisliri emdi bu barliq ishlarning xewirini uninggha yetküzdi. Yehya muxlisliridin ikkiylenni özige chaqirip, \x + \xo 7:18 \xt Mat. 11:2. \x*  
\v 19 Ularni Eysaning aldigha ewetip: «Kélishi muqerrer zat özüngmu, yaki bashqa birsini kütüshimiz kérekmu?» dep sorap kélishke ewetti.\f □ \fr 7:19 \ft \+bd «Kélishi muqerrer zat»\+bd* — Xuda wede qilghan Qutquzghuchi-Mesih, elwette. Yehya özi Mesihning yolini teyyarlash üchün uning aldida ewetilgen; shuning bilen u: — «Sen biz kütken kishimusen» dep gumanlinip soraydu. \+bd «Kélishi muqerrer zat özüngmu, yaki bashqa birsini kütüshimiz kérekmu?»\+bd* — Yehya peyghember shu muxlislirini ewetkende zindanda idi. Shuning bilen u belkim: «Eysa heqiqeten Qutquzghuchi bolsa, némishqa u méni mushu zindanda yétishqa yol qoyidu?» dep sorishi mumkin idi. «Matta»diki «qoshumche söz»de bu ish («Mat.» 11:2-6) toghruluq izahatlirimizni körüng.\f*   
\m
\v 20 Ular Eysaning aldigha bérip:  
\m — Chömüldürgüchi Yehya bizni sendin: «Kélishi muqerrer zat özüngmu, yaki bashqa birsini kütüshimiz kérekmu?» dep sorap kélishke yéninggha ewetti — dédi.   
\m
\v 21 Del shu waqitta \add Eysa\add* aghriq-silaq we késel-waba basqan we yaman rohlar chaplashqan nurghun kishilerni saqaytti we nurghun qarighularni köridighan qildi.  
\v 22 Shuning bilen u \add Yehyaning muxlislirigha\add*:  
\m — Siler qaytip bérip, Yehyagha öz anglighan we körgenliringlar toghruluq xewer yetküzüp — «Korlar köreleydighan we tokurlar mangalaydighan boldi, maxaw késili bolghanlar saqaytildi, gaslar angliyalaydighan boldi, ölgenlermu tirildürüldi we kembeghellerge xush xewer jakarlandi» — dep éytinglar. \x + \xo 7:22 \xt Yesh. 29:18; 35:5; 61:1. \x*  
\v 23 \add Uninggha yene\add*: «Mendin gumanlanmay putliship ketmigen kishi bolsa bextliktur!» dep qoyunglar, — dédi.\f □ \fr 7:23 \ft \+bd «Mendin gumanlanmay putliship ketmigen kishi bolsa bextliktur!»\+bd* — Yehya peyghember zindanda yétip: «Eysa Qutquzghuchi-Mesih bolsa némishqa méni zindandin qutquzmighan?» — dep gumanlan’ghan bolsa kérek idi. Yehyaning bu soali toghruluq «Matta»diki «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*   
\m
\v 24 Yehyaning elchiliri ketkendin kéyin, u top-top ademlerge Yehya toghruluq söz échip:  
\m — «Siler \add burun Yehyani izdep\add* chölge barghininglarda, zadi némini körgili bardinglar? Shamalda yelpünüp turghan qomushnimu? \x + \xo 7:24 \xt Mat. 11:7. \x*  
\v 25 Yaki ésil kiyim kiygen bir erbabnimu? Mana, ésil kiyimlerni kiygen, eysh-ishret ichide yashaydighanlar padishahlarning ordiliridin tépilidughu!   
\m
\v 26 Emdi siler néme körgili bardinglar? Bir peyghembernimu? Durus, emma men shuni silerge éytip qoyayki, \add bu bolsa\add* peyghemberdinmu üstün bir bolghuchidur.  
\v 27 Chünki \add muqeddes yazmilardiki\add*: —  
\m «Mana, yüz aldinggha elchimni ewetimen;  
\m U séning aldingda yolungni teyyarlaydu» — dep yézilghan söz mana del uning toghrisida yézilghandur. \f □ \fr 7:27 \ft \+bd «Mana, yüz aldinggha elchimni ewetimen; u séning aldingda yolungni teyyarlaydu»\+bd* — Tewrat, «Mal.» 3:1; «Yesh.» 40:3.\f*  \x + \xo 7:27 \xt Mis. 23:20; Mal. 3:1; Mar. 1:2. \x*  
\v 28 Chünki men silerge shuni éytip qoyayki, ayallardin tughulghanlar arisida Yehyadinmu ulughi yoq; emma Xudaning padishahliqidiki eng kichik bolghinimu uningdin ulugh turidu  
\v 29 (emdi \add Yehyani\add* anglighan puqralar, hetta bajgirlarmu Xudaning yolini toghra dep Yehyaning chömüldürüshi bilen chömüldürülgenidi. \f □ \fr 7:29 \ft \+bd «hetta bajgirlarmu Xudaning yolini toghra dep Yehyaning chömüldürüshi bilen chömüldürülgenidi»\+bd* — «Xudaning yolini toghra dep» grék tilida «Xudani toghra dep...» dégen ibarini bildüridu.\f*  
\v 30 Lékin Perisiyler we Tewratshunaslar Yehyaning chömüldürüshini qobul qilmay, Xudaning özlirige bolghan meqset-iradisini chetke qaqqanidi).   
\m
\v 31 Lékin bu zamanning kishilirini zadi kimlerge oxshitay? Ular kimlerge oxshaydu? \x + \xo 7:31 \xt Mat. 11:16. \x*  
\v 32 Ular xuddi reste-bazarlarda olturuwélip, bir-birige: «Biz silerge sunay chélip bersekmu, ussul oynimidinglar», «Matem pedisige chélip bersekmu, yigha-zar qilmidinglar» dep \add qaqshaydighan tuturuqsiz\add* balilargha oxshaydu.  
\v 33 Chünki Chömüldürgüchi Yehya kélip ziyapette olturmaytti, \add sharab\add* ichmeytti. Shuning bilen siler: «Uninggha jin chaplishiptu» déyishisiler. \f □ \fr 7:33 \ft \+bd «Chömüldürgüchi Yehya kélip ziyapette olturmaytti, sharab ichmeytti»\+bd* — grék tilida «Chömüldürgüchi Yehya kélip ne nan yémeydu ne ichmeydu». Oqurmenlerning éside barki, Yehya peyghember intayin ghorigil ozuqlinatti, pat-pat roza tutatti. «Mat.» 3:4ni körüng.\f*  \x + \xo 7:33 \xt Mat. 3:4; Mar. 1:6. \x*  
\v 34 Insan’oghli bolsa kélip hem yeydu hem ichidu we mana siler: «Taza bir toymas we meyxor iken. U bajgirlar we gunahkarlarning dostidur» déyishisiler.  
\v 35 Lékin danaliq bolsa özining barliq perzentliri arqiliq durus dep tonulidu».\f □ \fr 7:35 \ft \+bd «danaliq bolsa özining barliq perzentliri arqiliq durus dep tonulidu»\+bd* — yaki «danaliq bolsa özining barliq ish-méwiliri arqiliq durus dep tonulidu». Bu qisqa ayet üstide we uningdiki köp muhim prinsiplar toghrisida «Matta»diki «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*   
\b  
\m  
\s1 Gunahkar ayalning Eysani etirlishi  
\m
\v 36 Perisiylerdin biri uningdin öyümde méhman bolsingiz dep ötündi. Emdi u Perisiyning öyige kirip dastixanda olturdi. \f □ \fr 7:36 \ft \+bd «... dastixanda olturdi»\+bd* — grék tilida «dastixanda yatti». Yehudiylar we Grékler adette dastixanda yanpashlap yatatti.\f*  \x + \xo 7:36 \xt Mat. 26:6; Mar. 14:3; Yuh. 11:2; 12:2 \x*  
\v 37 We mana, u sheherde buzuq dep tonulghan bir ayal Eysaning bu Perisiyning öyide dastixanda olturghanliqini anglap, aq qashtéshidin yasalghan bir qutida murmekki élip keldi. \f □ \fr 7:37 \ft \+bd «murmekki»\+bd* — bu xil etir. U adette intayin qimmet idi (mesilen, «Mat.» 26:7ni körüng).\f*  
\v 38 U yighlighan péti uning keynide, putigha yéqin turup, köz yashliri qilip, putlirini höl qiliwetti; andin chachliri bilen uning putlirini értip qurutti hem putlirini toxtimay söyüp, üstige etir sürdi.  
\v 39 Emdi uni chaqirghan Perisiy bu ishni körüp, ichide: «Bu adem rast peyghember bolghan bolsa, özige tégiwatqan bu ayalning kim we qandaq ikenlikini biletti. Chünki u bir buzuq!» dep oylidi.   
\m
\v 40 Shuning bilen Eysa uninggha jawaben:  
\m — Simon, sanga deydighan bir gépim bar, — dédi.  
\m — Éyting, ustaz, — dédi Simon.   
\m
\v 41 — Ikki adem melum bir qerz igisige qerzdar iken. Biri besh yüz kümüsh dinargha, yene biri bolsa ellik kümüsh dinargha qerzdar iken. \f □ \fr 7:41 \ft \+bd «kümüsh dinar»\+bd* — Rim impériyesning pul birliki, texminen bir ademning bir künlük ish heqqi bolatti.\f*  
\v 42 Lékin her ikkisining qerzni qayturghili héchnersisi bolmighachqa, qerz igisi méhribanliq qilip her ikkisining qerzini kechürüm qiptu. Séningche, ularning qaysisi uni bekrek söyidu? — dep soridi Eysa.   
\m
\v 43 Simon jawaben: — Méningche, \add qerzi\add* köprek kechürüm qilin’ghan kishi, — dédi.  
\m — Toghra höküm qilding, — dédi Eysa.  
\v 44 Andin héliqi ayalgha burulup, Simon’gha:  
\m — Bu ayalni kördüngmu? Men öyüngge kirginim bilen, sen putlirimni yuyushqa su bermigeniding; lékin u köz yéshi bilen putlirimni yudi we chéchi bilen értip qurutti.  
\v 45 Sen méni salam bérip söymiding; lékin u men kirgendin tartip putlirimni söyüshtin toxtimidi.  
\v 46 Sen béshimghimu may sürkimigeniding; biraq u méning putlirimgha murmekkini sürkep qoydi. \f □ \fr 7:46 \ft \+bd «Sen béshimghimu may sürkimigeniding»\+bd* — shu dewrde kishiler hörmetlik méhmanlarni qarshi élish üchün méhmanning béshigha etirlik mayni sürkep qoyatti.\f*  
\v 47 Shunga shuni sanga éytip qoyayki, uning nurghun gunahliri kechürüm qilindi. Chünki mana, uning körsetken méhir-muhebbiti chongqur emesmu? Emma kechürümi az bolghanlarning méhir-muhebbetni körsitishimu az bolidu, — dédi.\f □ \fr 7:47 \ft \+bd «Chünki mana, uning körsetken méhir-muhebbiti chongqur emesmu?»\+bd* — bu ayalning muhebbiti Xudaning kechürümige érishishning sewebi emes, belki uning chongqur muhebbiti uning \+bd alliqachan Xudaning kechürümige érishkenliki tüpeylidin\+bd* boldi we shundaqla buninggha ispat körsetti.\f*   
\m
\v 48 Andin u ayalgha:  
\m — Gunahliring kechürüm qilindi, — dédi.\x + \xo 7:48 \xt Mat. 9:2. \x*   
\m
\v 49 Ular bilen hemdastixan olturghanlar könglide: «Kishilerning gunahlirinimu kechürüm qilghuchi bu adem zadi kimdu?» déyishti.\x + \xo 7:49 \xt Mat. 9:3. \x*   
\m
\v 50 Eysa héliqi ayalgha:  
\m — Étiqading séni qutquzdi; aman-xatirjemlik bilen qaytqin! — dédi.\f □ \fr 7:50 \ft \+bd «Étiqading séni qutquzdi»\+bd* — «étiqading» mushu yerde, shübhisizki, Eysa bu söz bilen ayalning özige baghlighan ishenchini, yeni uning gunahlarni kechürüm qilalaydighan Mesih ikenlikige baghlighan ishenchini körsitidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 8
\s1 Eysagha egeshken ayallar  
\r Mat. 13:1-17; Mar. 4:1-12  
\m
\v 1 Kéyin, \add Eysa\add* shu yurtlarni kézip, shehermu-sheher, yézimu-yéza Xudaning padishahliqining xush xewirini élan qilip jakarlidi; on ikkiylenmu uning bilen birge bardi.  
\v 2 Uning bilen bille barghanlardin yene yaman rohlardin we aghriq-silaqlardin saqaytilghan bezi ayallarmu bar idi; ularning arisida özidin yette jin heydep chiqirilghan Meryem (Magdalliq dep atalghan),\x + \xo 8:2 \xt Mat. 27:55,56. \x*  
\v 3 Hérod \add xan\add*ning saray ghojidari Xuzaning ayali Yoanna, Suzanna we bashqa nurghun ayallarmu bar idi. Bular öz mal-mülükliri bilen u \add we uning muxlislirining\add* hajetliridin chiqatti.\f □ \fr 8:3 \ft \+bd «u we uning muxlislirining»\+bd* — bu ibare grék tilida bezi köchürülmilerde «uning» yaki bezi köchürülmilerde «ularning» bilen ipadilinidu. \+bd «Hérod \+bd*\+bdit xan\+bdit*ning saray ghojidari Xuzaning ayali Yoanna, Suzanna we bashqa nurghun ayallarmu bar idi... uning... hajetliridin chiqatti» — «kirish söz»imizde déginimizdek, Luqa daim Eysaning qiz-ayallar bilen bolghan munasiwitini bayqap yüridu\f*   
\b  
\m  
\s1 Uruq chachquchi toghrisidiki temsil  
\m
\v 4 Chong bir top ademler yighilghanda, shundaqla herqaysi sheherlerdin kishiler uning yénigha kelgende, u ulargha bir temsil sözlep berdi:\x + \xo 8:4 \xt Mat. 13:3; Mar. 4:2. \x*   
\m
\v 5 — «Uruq chachquchi uruq chachqili \add étizgha\add* chiqiptu. Uruq chachqanda, uruqlardin beziliri chighir yol üstige chüshüp, dessilip kétiptu we asmandiki uchar-qanatlar kélip ularni yep kétiptu.  
\v 6 Bashqa beziliri tashliq yerge chüshüptu. Yerde nemlik bolmighachqa, ünüp chiqqini bilen qurup kétiptu.  
\v 7 Bashqa beziliri tikenlerning arisigha chüshüptu, tikenler maysilar bilen teng ösüp maysilarni boghuwaptu.  
\v 8 Bashqa beziliri bolsa yaxshi tupraqqa chüshüptu. Ün’gendin kéyin, yüz hesse hosul bériptu». Bularni dégendin kéyin u yuqiri awaz bilen:  
\m — Anglighudek quliqi barlar buni anglisun! dep towlidi.   
\m
\v 9 Kéyin uning muxlisliri uningdin: — Bu temsilning menisi néme? — dep soridi. \x + \xo 8:9 \xt Mat. 13:10; Mar. 4:10. \x*  
\v 10 U ulargha mundaq dédi:  
\m — Xudaning padishahliqining sirlirini bilish silerge nésip qilindi. Biraq bu ishlar qalghan bashqilargha temsiller bilenla éytilidu. Meqsiti shuki, «Ular qarisimu körmeydu, anglisimu chüshenmeydu».\f □ \fr 8:10 \ft \+bd «Xudaning padishahliqining sirlirini bilish silerge nésip qilindi»\+bd* — «sirlar» Injilda eslide insanlargha ashkarilanmighan, hazir Mesih yaki rosulliri arqiliq ayan qilin’ghan ishlarni körsitidu. Uning üstige, Injildiki bezi «sirlar» intayin sirliq, elwette. \+bd «Ular qarisimu körmeydu, anglisimu chüshenmeydu»\+bd* — bu sözler «Yesh.» 6:9din élin’ghan.\f*  \x + \xo 8:10 \xt Zеb. 25:4, 9, 14; 78:1-2; Yesh. 6:9-10; Ez. 12:2; Mat. 11:25; 13:14; Mar. 4:12; Yuh. 12:40; Ros. 28:26; Rim. 11:8; 2Kor. 3:5,14. \x*   
\m
\v 11 Emdi temsilning menisi mundaq: — Uruq bolsa, Xudaning söz-kalamidur. \x + \xo 8:11 \xt Mat. 13:18; Mar. 4:13. \x*  
\v 12 Chighir yol boyidikiler bolsa mushular: Ular söz-kalamni anglaydu; lékin Iblis kélip, ularning ishinip qutquzulushining aldini élishi üchün ularning qelbidiki sözni élip kétidu.  
\v 13 Tashliq yerge chüshken uruqlar söz-kalamni anglighan haman xushalliq bilen qobul qilghanlargha temsil qilin’ghan. Ularda yiltiz bolmighachqa, peqet bir mehel ishinip, andin sinaq-müshküllük waqti kelgende, \add étiqadtin\add* téyilip kétidu. \x + \xo 8:13 \xt Mat. 13:20; Mar. 4:16. \x*  
\v 14 Tikenlikke chüshken uruqlar bolsa shundaq ademlerni körsetkenki, sözni anglighan bolsimu, yolgha chiqqandin kéyin bu paniy hayattiki endishiler, bayliqlar we halawetlerning éziqturushliri bilen boghulup, uruq pishmay hosul bermeydu. \x + \xo 8:14 \xt Mat. 19:23; Mar. 10:23; Luqa 18:24; 1Tim. 6:9. \x*  
\v 15 Lékin yaxshi tupraqqa chéchilghan uruqlar bolsa — söz-kalamni anglap, semimiy we yaxshi qelbi bilen uni tutidighanlarni körsitidu; bundaq ademler sewrchanliq bilen hosul béridu.   
\b  
\m  
\s1 Hemme ish ashkarilinidu  
\r Mar. 4:21-25  
\m
\v 16 Héchkim chiraghni yéqip qoyup üstige idishni kömtürüp qoymas yaki kariwat astigha turghuzmas, belki chiraghdanning üstige qoyidu; buning bilen öyge kirgenler yoruqluqni köridu. \x + \xo 8:16 \xt Mat. 5:15; Mar. 4:21; Luqa 11:33. \x*  
\v 17 Chünki yoshurulghan héchqandaq ish ashkarilanmay qalmaydu, we héchqandaq mexpiy ish ayan bolmay, yoruqluqqa chiqmay qalmaydu. \x + \xo 8:17 \xt Ayup 12:22; Mat. 10:26; Mar. 4:22; Luqa 12:2. \x*   
\m
\v 18 Shuning üchün, anglishinglarning qandaq ikenlikige köngül qoyunglar! Chünki kimde bar bolsa, uninggha téximu köp bérilidu; emma kimde yoq bolsa, hetta bar dep hasablighinimu uningdin mehrum qilinidu.\f □ \fr 8:18 \ft \+bd «Chünki kimde bar bolsa, uninggha téximu köp bérilidu\+bd* — «kimde bar bolsa... » — bu «bar bolsa» némini körsitidu? Shübhisizki, ebediy ehmiyetlik birer nerse bolsa kérek, bu iman-ishenchni öz ichige choqum alidu. Biz özimizge «ebediy ehmiyetlik» herbirnéme bolushi üchün peqet Mesihdinla tapalaymiz, elwette.\f*  \x + \xo 8:18 \xt Mat. 13:12; 25:29; Mar. 4:25; Luqa 19:26. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning heqiqiy ailisi  
\r Mat. 12:46-50; Mar. 3:31-35  
\m
\v 19 Emdi uning anisi we iniliri uning bilen körüshkili keldi. Lékin adem nurghun bolghachqa, yénigha kélelmigenidi. \x + \xo 8:19 \xt Mat. 12:46; 13:55; Mar. 3:31. \x*  
\v 20 Shuning bilen birsi uninggha:  
\m — Aningiz we iniliringiz siz bilen körüshimiz dep, sirtta turidu, — dédi.   
\m
\v 21 Lékin u jawaben: — Méning anam we aka-uka qérindashlirim bolsa Xudaning sözini anglap, uninggha emel qilghuchilardur, dédi.\x + \xo 8:21 \xt Yuh. 15:14; 2Kor. 5:16. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning boranni tinchitishi  
\r Mat. 8:23-27; Mar. 4:35-41  
\m
\v 22 We shundaq boldiki, shu künlerdin biri, u muxlisliri bilen bir kémige chüshüp, ulargha:  
\m — Kölning u qétigha barayli, — dédi. Shuning bilen ular yolgha chiqti. \x + \xo 8:22 \xt Mat. 8:23; Mar. 4:35,36. \x*  
\v 23 Kéme kétiwatqanda u uyqugha ketkenidi. Kölge tuyuqsiz qara boran kélip, kémige su toshup kétip, ular xewpte qaldi.  
\v 24 Muxlislar kélip uni oyghitip:  
\m — Ustaz, ustaz, tügishidighan bolduq! — dédi.  
\m Lékin u ornidin turup, boran’gha we dawalghughan dolqunlargha tenbih berdi; hemmisi toxtap, tinch boldi.  
\v 25 U muxlislirigha qarap:  
\m — Ishenchinglar nege ketti? — dédi.  
\m Ular hem qorqushup, hem bekmu heyran bolup, bir-birige:  
\m — Bu adem zadi kimdu, buyruq qilsa, hetta shamallar we dolqunlarmu uninggha boysunidiken-he! — dep kétishti.\x + \xo 8:25 \xt Ayup 26:12; Zeb. 107:25. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning «qoshun» jinlar chaplashqan ademni azad qilishi  
\r Mat. 8:28-34; Mar. 5:1-20  
\m
\v 26 Shuning bilen ular Galiliyening udulidiki Gérasaliqlarning yurtigha yétip bardi. \f □ \fr 8:26 \ft \+bd «Gérasaliqlar»\+bd* — «Mat.» 8:28de ular «Gadaraliqlar»mu dep atilidu.\f*  \x + \xo 8:26 \xt Mat. 8:28; Mar. 5:1. \x*  
\v 27 U qirghaqqa chiqishi bilenla, uzundin béri jinlar chaplashqan, sheherdin kelgen melum adem uning aldigha keldi. Bu adem kiyim kiymey, héch öyde turmay, görler arisida yashaytti. \f □ \fr 8:27 \ft \+bd «görler arisida»\+bd* — yaki «görler ichide». Pelestinde köp görler öngkürlerdin yasilidu.\f*  
\v 28 Lékin u Eysani körüpla warqirap, uning ayighigha yiqilip qattiq awaz bilen:  
\m — Hemmidin Aliy Xudaning Oghli Eysa, séning men bilen néme karing! Sendin ötünimenki, méni qiynima! — dep towlap ketti.  
\v 29 Chünki Eysa napak rohning uningdin chiqishini buyruwatatti (chünki jin nurghun qétim uni tutuwalghanidi; u chaghlarda kishiler uning put-qollirini kishen-zenjirler bilen baghlap uni qamap qoyghan bolsimu, u zenjirlerni üzüp qéchip chiqqan we jin teripidin chöl-bayawanlargha heydiwétilgenidi).   
\m
\v 30 Eysa bu ademdin:  
\m — Isming néme? — dep soriwidi, u: — Ismim «Qoshun», — dédi. Chünki nurghun jinlar uning ichige kirip chaplishiwalghanidi.  
\v 31 Emdi ular Eysadin özlirini tégi yoq hanggha ketküzmeslikni ötünüp yalwurdi.   
\m
\v 32 Shu yerde tagh baghrida chong bir top tongguz padisi ozuqliniwatatti. Jinlar Eysagha yalwurup, tongguzlarning ténige kirishke ijazet bérishini ötündi. U ulargha ijazet berdi.  
\v 33 Jinlar shu ademdin chiqip, tongguzlarning ténige kiriwaldi; shuning bilen pütkül tongguz padisi tik yardin étilip chüshüp, kölge gherq boldi.   
\m
\v 34 Tongguzlarni baqquchilarmu bu weqeni körüp u yerdin qéchip, sheher-yézilarda bu xewerni tarqatti.  
\v 35 Xalayiq zadi néme ish bolghanliqini körgili chiqti; Eysaning aldigha kelgende, shu yerde özidin jinlar chiqqan héliqi ademning kiyim-kéchekni kiyip, es-hoshi jayida halda Eysaning ayighi aldida olturghinini kördi; ular qorqup kétishti.  
\v 36 Bu weqeni körgenlermu jinlar chaplashqan ademning qandaq saqaytilghinini köpchilikke teswirlep berdi.  
\v 37 Andin Gérasaliqlarning yurtidikiler we etrapidiki barliq kishiler uning ularning arisidin kétishini ötünüshti. Chünki dehshetlik qorqunch ularni basqanidi. Shunga u kémige chüshüp, qaytishqa yol aldi. \f □ \fr 8:37 \ft \+bd «Gérasaliqlar»\+bd* — yaki «Gadariyliqlar» yaki «Gérgesenliqlar»\f*  \x + \xo 8:37 \xt Ros. 16:39. \x*  
\v 38 Emma jinlar özidin chiqip ketken héliqi adem uninggha, Men sen bilen bille kétey, — dep yalwurdi.  
\m Lékin u uni yolgha sélip:\x + \xo 8:38 \xt Mar. 5:18. \x*   
\m
\v 39 — Öyüngge qaytip bérip, Xudaning sanga shunche chong ishlarni qilip bergenlikini yetküzgin, — dédi.  
\m U adem qaytip bérip, pütkül sheherni arilap, Eysaning özige shunche chong ishlarni qilip bergenlikini élan qildi.   
\b  
\m  
\s1 Tirildürülgen qiz, saqaytilghan ayal  
\r Mat. 9:18-26; Mar. 5:21-43  
\m
\v 40 Eysa qaytip kelginide, shundaq boldiki, xalayiq uni xushalliq bilen qarshi élishti; chünki hemmeylen uning qaytip kélishini kütüp turatti. \f □ \fr 8:40 \ft \+bd «Eysa qaytip kelginide»\+bd* — belkim kölning udulidiki qashqa qaytqanda.\f*  
\v 41 We mana, bir kishi, sinagogning chongi bolghan Yairus isimlik kishimu Eysaning aldigha kélip ayighigha özini étip, uning öyige bérishini ötündi. \x + \xo 8:41 \xt Mat. 9:18; Mar. 5:22. \x*  
\v 42 Chünki uning on ikki yashliq yalghuz qizi sekratta idi.  
\m Eysa u yerge barghinida, top-top kishiler uning etrapigha zich oliship uni qistishatti.  
\v 43 Arisida xun tewresh késilige giriptar bolghinigha on ikki yil bolghan bir ayal bar idi; u bar-yoqini téwiplargha xejlep tügetken bolsimu, héchqaysisidin shipa tapmighaniken. \x + \xo 8:43 \xt Law. 15:25; Mat. 9:20; Mar. 5:25. \x*  
\v 44 U \add Eysaning\add* arqisidin kélip, uning tonining péshini siliwidi, shuan xun toxtidi.   
\m
\v 45 Eysa: — Manga qol tegküzgen kim? — dep soridi.  
\m Hemmeylen inkar qilghanda, Pétrusmu we uning bilen bolghanlarmu:  
\m — Ustaz, xalayiq top-top bolup töt etrapingni oliship, séni qistishiwatqan yerde, sen «Manga tegken kim?», dep soraysen’ghu? — dédi.   
\m
\v 46 Lékin Eysa:  
\m — Yaq! Birsi manga tegdi; chünki wujudumdin qudretning chiqip kétiwatqinini sezdim, — dédi.   
\m
\v 47 Héliqi ayal özining yoshurup qalalmaydighanliqini bilip, titrigen halda uning aldigha yiqildi we köpchilik aldida özining néme sewebtin Eysagha qol tegküzgenlikini, shundaqla shuan qandaq saqayghanlikini éytti.   
\m
\v 48 Eysa uninggha: — Yüreklik bol, qizim, ishenching séni saqaytti! Aman-xatirjemlik bilen mangghin! — dédi. \f □ \fr 8:48 \ft \+bd «Yüreklik bol, qizim, ishenching séni saqaytti!»\+bd* — bu ayal némishqa shundaq qorqti? «Mat.» 9:22diki izahatni körüng.\f*   
\m
\v 49 U söz qiliwatqanda, sinagog chongining öyidin chiqqan bireylen kélip sinagog chongigha:  
\m — Qizingiz jan üzdi. Emdi ustazni kayitmighin, — dédi.\x + \xo 8:49 \xt Mar. 5:35. \x*   
\m
\v 50 Lékin Eysa buni anglap uninggha:  
\m — Qorqmighin! Peqet ishenchte bol, u saqiyip kétidu, — dédi.   
\m
\v 51 U öyge barghanda Pétrus, Yuhanna, Yaqup we qizning ata-anisidin bashqa héchkimning özi bilen bille öyge kirishige ruxset qilmidi.  
\v 52 U yerdikiler xemmisi qizgha matem tutup yigha-zar kötürüwatatti. Lékin u:  
\m — Boldi, yighlimanglar! Chünki qiz ölmidi, peqet uxlap qaptu! — dédi.\x + \xo 8:52 \xt Yuh. 11:11. \x*   
\m
\v 53 Ular bolsa qizning alliqachan jan üzdi dep bilgechke, uni mesxire qildi.  
\v 54 Lékin u ularni chiqiriwétip, qizning qolidin tartip:  
\m — Balam, ornungdin tur, — dep chaqirdi.  
\v 55 \add Qizning\add* rohi qaytip kélip, u derhal ornidin turdi. U qizgha yégüdek birnéme bérishni éytti.  
\v 56 Qizning ata-anisi intayin heyran qélishti. Lékin u ulargha bu ishni héchkimge éytmasliqni tapilidi.   
\b  
\b  
\m  
\c 9
\s1 Eysaning on ikki rosulni ewetishi  
\r Mat. 10:5-15; Mar. 6:7-13  
\m
\v 1 Eysa on ikkiylenni chaqirip, ulargha barliq jinlarni heydiwétish we késellerni saqaytishqa qudret we hoquq berdi.\x + \xo 9:1 \xt Mat. 10:1; Mar. 3:13; 6:7; Luqa 6:13. \x*  
\v 2 Andin ularni Xudaning padishahliqini jar qilish we késellerni saqaytishqa ewetti.\x + \xo 9:2 \xt Mat. 10:7. \x*  
\v 3 U ulargha:  
\m — Siler seper üchün héch nerse almanglar, ne hasa, ne xurjun, ne nan, ne pul éliwalmanglar; birer artuq yektekmu éliwalmanglar.\f □ \fr 9:3 \ft \+bd «xurjun»\+bd* — yaki «tilemchining xaltisi».\f*  \x + \xo 9:3 \xt Mat. 10:9; Mar. 6:8; Luqa 22:35. \x*  
\v 4 We qaysi öyge \add qobul qilinip\add* kirsenglar, u yurttin ketküche shu öyde turunglar.\f □ \fr 9:4 \ft \+bd «u yurttin ketküche shu öyde turunglar»\+bd* — yaki «u yurttin ketküche shu öyde chiqip-kirip turunglar». Kona zamanlarda peylasoplar we «telim bergüchiler» öymu-öy yürüp tilemchilik qilatti. Emma Mesih muxlisliri shundaq qilmasliqi kérek idi. Yene 10:7 we uningdiki izahatnimu körüng.\f*  
\v 5 Emdi qaysi yerdiki kishiler silerni qobul qilmisa, u sheherdin chiqqininglarda ulargha agah-guwah bolsun üchün ayighinglardiki topinimu qéqiwétinglar! — dédi.\f □ \fr 9:5 \ft \+bd «u sheherdin chiqqininglarda ulargha agah-guwah bolsun üchün ayighinglardiki topinimu qéqiwétinglar!»\+bd* — «ayaghdiki topini qéqiwétish» dégen isharet «bizning siler bilen munasiwétimiz yoq» dégenni bildürüp, Xudaning sözini ret qilghanlargha qattiq agahlandurush idi.\f*  \x + \xo 9:5 \xt Mat. 10:14; Mar. 6:11; Luqa 10:11; Ros. 13:51; 18:6. \x*   
\m
\v 6 Muxlislar yolgha chiqip, yéza-qishlaqlarni arilap xush xewerni élan qilip, hemme yerde késellerni saqaytti.   
\m
\v 7 Emdi Hérod hakim uning barliq qilghanliridin xewer tépip, qaymuqup qaldi. Chünki beziler: «Mana Yehya ölümdin tiriliptu!» dése,\f □ \fr 9:7 \ft \+bd «Hérod hakim»\+bd* — mushu yerde «hakim» grék tilidiki «tétrarq»ni bildüridu. 3:1diki izahatni körüng.\f*  \x + \xo 9:7 \xt Mat. 14:1; Mar. 6:14. \x*  
\v 8 yene beziler: «Ilyas peyghember \add qayta\add* peyda boldi» we yene bashqilar: «Qedimki peyghemberlerdin biri qaytidin tiriliptu!» deytti.   
\m
\v 9 Hérod: «Men Yehyaning kallisini aldurghanidim, emdi men mushu gépini anglawatqan zat zadi kimdu?» — dédi. Shuning bilen u uni körüsh pursitini izdidi.   
\b  
\m  
\s1 Besh ming kishini toydurush  
\r Mat. 14:13-21; Mar. 6:30-44; Yh. 6:1-14  
\m
\v 10 Rosullar bolsa qaytip kélip, özlirining qilghan ishlirining hemmisini Eysagha melum qildi. U ularni élip, xupiyane halda Beyt-Saida dégen sheherdiki xilwet bir yerge keldi. \x + \xo 9:10 \xt Mat. 14:13; Mar. 6:30,31,32. \x*  
\v 11 Biraq xalayiq buningdin xewer tépip uninggha egiship keldi. U ularni qarshi élip, ulargha Xudaning padishahliqi toghrisida sözlidi we shipagha mohtajlarni saqaytti.  
\v 12 Kün olturay dégende, on ikkiylen uning aldigha kélip uninggha:  
\m — Xalayiqni yolgha salsang, ular etraptiki yéza-qishlaqlargha we étizlargha bérip qon’ghudek jaylar we ozuq-tülük tapsun; chünki mushu yer chöllük iken, — dédi.\x + \xo 9:12 \xt Mat. 14:15; Mar. 6:35; Yuh. 6:5. \x*   
\m
\v 13 Lékin u ulargha:  
\m — Ulargha özünglar ozuq béringlar, — dédi.  
\m — Bizde peqet besh nan bilen ikki béliqtin bashqa nerse yoq. Bu barliq xelqke ozuq-tülük sétiwélip kélemduq?! — déyishti ular. \x + \xo 9:13 \xt Mat. 14:16; Mar. 6:37; Yuh. 6:9. \x*  
\v 14 Chünki shu yerde yighilghan erlerningla sani besh mingche idi.  
\m U muxlislargha:  
\m — Xalayiqni elliktin-elliktin bölüp olturghuzunglar, — dédi.\f □ \fr 9:14 \ft \+bd «erlerningla sani besh mingche»\+bd* — bala-chaqiliri hésablanmighan.\f*   
\m
\v 15 Ular uning déginiche qilip hemmeylenni olturghuzdi.  
\v 16 Eysa besh nan bilen ikki béliqni qoligha élip, asman’gha qarap \add Xudagha\add* teshekkür éytip bularni beriketlidi. Andin ularni oshtup, xalayiqqa sunup bérish üchün muxlislirigha berdi. \x + \xo 9:16 \xt 1Sam. 9:13. \x*  
\v 17 Hemmeylen yep toyundi. Andin shulardin éship qalghan parchilirini on ikki séwetke yighip qachilidi.\f □ \fr 9:17 \ft \+bd «séwet»\+bd* — grék tilida «qol séwet» — démek, bir adem ikki qollap kötüreleydighan séwetler.\f*   
\b  
\m  
\s1 Pétrusning Eysani «Mesih» dep tonushi  
\r Mat. 16:13-19; Mar. 8:27-29  
\m
\v 18 We shundaq boldiki, u özi yalghuz dua qiliwatqanda, muxlisliri yénida turatti. U ulardin:  
\m — Xalayiq méni kim deydu? — dep soridi.\x + \xo 9:18 \xt Mat. 16:13; Mar. 8:27. \x*   
\m
\v 19 Ular jawaben: — Beziler séni Chömüldürgüchi Yehya, beziler Ilyas \add peyghember\add*, we yene beziler qedimki peyghemberlerdin biri tiriliptu deydu, — dédi.\x + \xo 9:19 \xt Mat. 14:2. \x*   
\m
\v 20 U ulardin:  
\m — Silerchu? Siler méni kim dep bilisiler? — dep soridi.  
\m Pétrus jawab bérip: — Sen Xudaning Mesihidursen, — dédi.\f □ \fr 9:20 \ft \+bd «sen Xudaning Mesihidursen»\+bd* — «Mesih» dégen söz toghruluq «Tebirler»imizni körüng. «Xudaning Mesihi» démek, Xuda teyinlep ewetken Mesih.\f*   
\m
\v 21 U ulargha qattiq jékilep, bu ishni héchkimge tinmanglar, dep tapilidi.  
\v 22 — Chünki Insan’oghlining nurghun azab-oqubet tartishi, aqsaqallar, bash kahinlar we Tewrat ustazliri teripidin chetke qéqilishi, öltürülüshi we üch kündin kéyin tirildürülüshi muqerrer, — dédi.\x + \xo 9:22 \xt Mat. 16:21; 17:22; Mar. 8:31; 9:31; 10:33; Luqa 18:31; 24:7. \x*   
\m
\v 23 Andin u ularning hemmisige mundaq dédi:  
\m — Kimdekim manga egishishni niyet qilsa, özidin kéchip, her küni özining kréstini kötürüp manga egeshsun! \f □ \fr 9:23 \ft \+bd «Kimdekim manga egishishni niyet qilsa, özidin kéchip, her küni özining kréstini kötürüp manga egeshsun!»\+bd* — «Mat.» 10:38ni, shundaqla uningdiki izahatnimu körüng.\f*  \x + \xo 9:23 \xt Mat. 10:38; 16:24; Mar. 8:34; Luqa 14:27. \x*  
\v 24 Chünki kimdekim öz hayatini qutquzimen deydiken, choqum uningdin mehrum bolidu, lékin men üchün öz hayatidin mehrum bolghan kishi hayatini qutquzidu. \x + \xo 9:24 \xt Mat. 10:39; 16:25; Mar. 8:35; Luqa 17:33; Yuh. 12:25. \x*  
\v 25 Chünki bir adem pütün dunyagha ige bolup, özini halak qilsa yaki özidin mehrum qalsa, buning néme paydisi bolsun?!  
\v 26 Chünki kimdekim mendin we méning sözlirimdin nomus qilsa, Insan’oghli özining shan-sheripi ichide, uning Atisining we muqeddes perishtilerning shan-sheripi ichide qaytip kelginide uningdinmu nomus qilidu. \f □ \fr 9:26 \ft \+bd «Insan’oghli özining shan-sheripi ichide... qaytip kelginide...»\+bd* — «Insan’oghli» Mesihning özi, elwette. Bu ibare toghruluq «Mat.» 8:20diki izahat we «Tebirler»ni körüng.\f*  \x + \xo 9:26 \xt Mat. 10:33; Mar. 8:38; Luqa 12:9; 2Tim. 2:12; 1Yuh. 2:23. \x*  
\v 27 Lékin men derheqiqet silerge shuni éytip qoyayki, bu yerde turghanlarning arisidin ölümning temini tétishtin burun jezmen Xudaning padishahliqini köridighanlar bardur.\x + \xo 9:27 \xt Mat. 16:28; Mar. 9:1. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning julaliqta körünüshi  
\r Mat. 17:1-8; Mar. 9:2-8  
\m
\v 28 Bu sözlerdin texminen sekkiz kün kéyin shundaq boldiki, u Pétrus, Yuhanna we Yaqupni élip, dua qilish üchün bir taghqa chiqti. \x + \xo 9:28 \xt Mat. 17:1; Mar. 9:2. \x*  
\v 29 U dua qiliwatqinida, uning yüzining qiyapiti özgerdi we kiyimliri ap’aq bolup chaqmaqtek chaqnidi.  
\v 30 We mana, ikki adem peyda bolup uning bilen sözlishishiwatqanidi; ular Musa we Ilyas \add peyghemberler\add* idi.  
\v 31 Ular parlaq jula ichide ayan bolup, uning bilen Yérusalémda ada qilidighan «dunyadin ötüp kétish»i toghrisida söhbetleshti.\f □ \fr 9:31 \ft \+bd «... uning bilen Yérusalémda ada qilidighan «dunyadin ötüp kétish»i toghrisida söhbetleshti»\+bd* — bu bayanda «dunyadin ötüp kétish» intayin ehmiyetlik söz, grék tilida «éksodus» dégen bilen ipadilinidu. Bu söz Israil xelqining «Misirdin chiqish»ini bildürgenidi. Démek, Musa peyghember Israil xelqini Misirning qulluqidin qutquzghandek, Eysa Mesih Xudaning xelqini gunahning we Sheytanning qulluqidin (öz qurbanliqi arqiliq) qutquzidighan bolidu («1Kor.» 10:1-11, izahatliri we «qoshumche söz»imizni körüng).\f*   
\m
\v 32 Emdi Pétrus we uning hemrahlirini xéli ügidek basqanidi; lékin ularning uyqusi toluq échilghanda ular uning shan-sheripini we uning bilen bille turghan ikki ademzatni kördi.  
\v 33 We shundaq boldiki, bu ikkisi Eysadin ayriliwatqanda, Pétrus özining némini dewatqanliqini bilmigen halda Eysagha:  
\m — Ustaz, bu yerde bolghinimiz intayin yaxshi boldi! Birini sanga, birini Musagha, yene birini Ilyasqa atap bu yerge üch kepe yasayli, — dédi.\f □ \fr 9:33 \ft \+bd «Birini sanga, birini Musagha, yene birini Ilyasqa atap bu yerge üch kepe yasayli»\+bd* — bu söz we pütün weqe toghruluq yene «Matta»diki «qoshumche söz»imizni körüng.\f*   
\m
\v 34 Lékin u bu geplerni qiliwatqanda, bir parche bulut peyda bolup ularni qapliwaldi; ular bulut ichige kirip qalghinida qorqushup ketti.  
\v 35 Buluttin tuyuqsiz bir awaz anglinip:  
\m — Bu Méning söyümlük Oghlumdur. Uninggha qulaq sélinglar! — dédi.\f □ \fr 9:35 \ft \+bd «Bu Méning söyümlük Oghlumdur...»\+bd* — yaki «Bu Méning Oghlum, Méning tallighinim...».\f*  \x + \xo 9:35 \xt Qan. 18:19; Yesh. 42:1; Mat. 3:17; 17:5; Mar. 1:11; 9:7; Luqa 3:22; Ros. 3:22; Kol. 1:13; 2Pét. 1:17. \x*   
\m
\v 36 Awaz anglan’ghandin kéyin, qarisa, Eysa özi yalghuz qalghanidi. Ular süküt qilip qélishti we shu künlerde özliri körgen ishlardin héchqaysisini héchkimge éytmidi.   
\b  
\m  
\s1 Uning jin chaplashqan balini saqaytishi  
\r Mat. 17:14-18; Mar. 9:14-27  
\m
\v 37 Etisi, ular taghdin chüshken waqtida, zor bir top kishiler uni qarshi aldi. \x + \xo 9:37 \xt Mat. 17:14; Mar. 9:17. \x*  
\v 38 Mana, topning arisidin bireylen warqirap:  
\m — Ustaz, ötünüp qalay, oghlumgha ichingni aghritip qarap qoyghaysen! Chünki u méning birla balam idi.  
\v 39 Mana, uni daim bir roh tutuwélip, u özichila warqirap-jarqirap kétidighan bolup qaldi; u uning bedinini tartishturup, aghzidin aq köpük keltürüwétidu. \add Jin\add* uni daim dégüdek qiynap, uninggha héch aram bermeydu. \f □ \fr 9:39 \ft \+bd «mana, uni daim bir roh tutuwélip, u özichila warqirap-jarqirap kétidighan bolup qaldi»\+bd* — «roh» shübhisizki yaman roh, jinni körsitidu.\f*  
\v 40 Men muxlisliringizdin rohni heydiwétishni ötünüwidim, biraq ular undaq qilalmidi, — dédi.   
\m
\v 41 Eysa jawaben: — Ey étiqadsiz we tetür dewr, siler bilen qachan’ghiche turup, silerge sewr qilay? — Oghlungni aldimgha élip kelgin — dédi.   
\m
\v 42 Bala téxi yolda kéliwatqanda, jin uni yiqitip, pütün bedinini tartishturdi. Eysa napak rohqa tenbih bérip, balini saqaytti we uni atisigha qayturup berdi. \f □ \fr 9:42 \ft \+bd «jin uni yiqitip,...»\+bd* — yaki «jin uni yirtip...».\f*  
\v 43 Hemmeylen Xudaning shereplik küch-qudritige qin-qinigha patmay teejjüplendi. Hemmisi Eysaning qilghanlirigha heyran qéliship turghanda, u muxlislirigha mundaq éytti:   
\m
\v 44 — Bu sözlerni qulaqliringlargha obdan singdürüp qoyunglar. Chünki Insan’oghli pat arida \add satqunluqtin\add* insanlarning qoligha tapshurup bérilidu, — dédi.\x + \xo 9:44 \xt Mat. 17:22; Mar. 9:31. \x*   
\m
\v 45 Biraq ular bu sözni chüshinelmidi. Buning menisi ular chüshinip yetmisun üchün ulardin yoshurulghanidi. Ular uningdin bu söz toghruluq sorashqimu pétinalmidi.\f □ \fr 9:45 \ft \+bd «Buning menisi ular chüshinip yetmisun üchün ulardin yoshurulghanidi»\+bd* — kim teripidin yoshurulghanliqi éytilmaydu. Sheytan teripidinmu, yaki Xuda teripidinmu? Yaki peqet öz galliqi teripidinmu? Bizningche Sheytan bu ishni qilghuchi idi; chünki Mesih özining pütün dunya üchün ölüp pida bolushini muxlislarning chüshinishini xalaytti (44-ayette).\f*  \x + \xo 9:45 \xt Luqa 2:50; 18:34. \x*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning neziride kim eng ulugh?  
\r Mat. 18:1-5; Mar. 9:33-37  
\m
\v 46 Emdi muxlislar arisida ulardin kimning eng ulugh bolidighanliqi toghruluq talash-tartish peyda boldi. \x + \xo 9:46 \xt Mat. 18:1; Mar. 9:33; Luqa 22:24. \x*  
\v 47 Emma Eysa ularning könglidiki oylarni körüp yétip, kichik bir balini élip yénida turghuzup,  
\v 48 ulargha:  
\m — Kim méning namimda bu kichik balini qobul qilsa, méni qobul qilghan bolidu we kim méni qobul qilsa, méni ewetküchini qobul qilghan bolidu. Aranglarda özini eng töwen tutqini bolsa ulugh bolidu, — dédi.\x + \xo 9:48 \xt Mat. 18:5; 23:11; Mar. 9:37; Luqa 10:16; 14:11; 18:14; Yuh. 13:20. \x*   
\b  
\m  
\s1 Qarshi turmasliqning özi qollighanliqtur  
\r Mar. 9:38-40  
\m
\v 49  Yuhanna jawaben uninggha:  
\m — Ustaz, séning naming bilen jinlarni heydewatqan birsini körduq. Lékin u biz bilen birge sanga egeshmigenliki tüpeylidin, uni tostuq, — dédi.\x + \xo 9:49 \xt Mar. 9:38. \x*   
\m
\v 50 Lékin Eysa uninggha: — Uni tosmanglar. Chünki kim silerge qarshi turmisa silerni qollighanlardindur, — dédi.\x + \xo 9:50 \xt Mat. 12:30; Luqa 11:23. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysani qarshi almighan yéza  
\m
\v 51 We shundaq boldiki, uning asman’gha élip kétilidighan künlirining toshushigha az qalghanda, u qet’iylik bilen yüzini Yérusalémgha bérishqa qaratti. \f □ \fr 9:51 \ft \+bd «We shundaq boldiki, uning asman’gha élip kétilidighan künlirining toshushigha az qalghanda, u qet’iylik bilen yüzini Yérusalémgha bérishqa qaratti»\+bd* — bu ayette Mesih Eysaning «Yérusalémgha baridighan seper»i bashlinidu; seperning «axirqi nuqta»si belkim 19:48de tépilidu.\f*  \x + \xo 9:51 \xt Mar. 16:19; Ros. 1:2; 1Tim. 3:16. \x*  
\v 52 \add Shuning üchün\add* u aldin elchilerni ewetti. Ular yolgha chiqip, uning kélishige teyyarliq qilish üchün Samariye ölkisidiki bir yézigha kirdi.  
\v 53 Biraq u yüzini Yérusalémgha qaratqanliqi tüpeylidin yézidikiler Eysani qobul qilmidi. \f □ \fr 9:53 \ft \+bd «Biraq u yüzini Yérusalémgha qaratqanliqi tüpeylidin yézidikiler Eysani qobul qilmidi»\+bd* — Samariyelikler adette ademlerning Yérusalémgha bérip shu yerde ibadet qilishini öch köretti; chünki ular: «Bizning Samariyemizde heqiqiy ibadetxana bardur» — deytti.\f*  \x + \xo 9:53 \xt Yuh. 4:9. \x*  
\v 54 Uning muxlisliridin Yaqup bilen Yuhanna bu ishni körüp:  
\m — I Reb, ularni köydürüp yoqitish üchün Iliyas peyghemberdek asmandin ot yéghishini chiqirishimizni xalamsen? — dédi.\f □ \fr 9:54 \ft \+bd «I Reb, ularni köydürüp yoqitish üchün Iliyas peyghemberdek asmandin ot yéghishini chiqirishimizni xalamsen?»\+bd* — bezi kona köchürmilerde: «Iliyas peyghemberdek» dégen sözler tépilmaydu.\f*   
\m
\v 55 Lékin u burulup ularni eyiblep: «Siler qandaq rohtin bolghanliqinglarni bilmeydikensiler» — dédi. \f □ \fr 9:55 \ft \+bd «Lékin u burulup ularni eyiblep: «Siler qandaq rohtin bolghanliqinglarni bilmeydikensiler» — dédi»\+bd* — bezi kona köchürmilerde peqet «Lékin u burulup ularni eyiblidi» déyilidu.\f*  
\v 56 Andin ular bashqa bir yézigha ötüp ketti.\x + \xo 9:56 \xt Yuh. 3:17; 12:47. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysagha egishishning bedili  
\r Mat. 8:19-22  
\m
\v 57 We shundaq boldiki, ular yolda kétiwatqanda, birsi uninggha:  
\m — I Reb, sen qeyerge barma, men sanga egiship mangimen, — dédi.\x + \xo 9:57 \xt Mat. 8:19. \x*   
\m
\v 58 Eysa uninggha:  
\m — Tülkilerning öngkürliri, asmandiki qushlarning uwiliri bar. Biraq Insan’oghlining béshini qoyghudek yérimu yoq, — dédi.   
\m
\v 59 U yene bashqa birsige:  
\m — Manga egeshkin! — dédi.  
\m Lékin u:  
\m — Reb, awwal bérip atamni yerlikke qoyghili ijazet bergeysen, — dédi.\f □ \fr 9:59 \ft \+bd «Reb, awwal bérip atamni yerlikke qoyghili ijazet bergeysen»\+bd* — bu ademning sözide üch imkaniyet bar: (1) uning atisi ölgenidi, biraq téxi yerlikke qoyulmighan; bizningche bu sherqte mumkin emes, adem ölgende derhal depne qilish kérek; (2) shu dewrde Yehudiyede turghanlar arisida, ölgüchilerni ölüp bir yildin kéyin, yene bir depne murasimini ötküzidighan örp-adet bar idi (Uyghur xelqi arisidiki «yilliq nezir»dek). Bu kishi téxi bu murasimni ötküzmigen; (3) uning atisi tirik. Undaqta menisi «atam ölüp uni yerlikke qoyghuche kütüp, andin sanga egisheychu!» dégendek.\f*  \x + \xo 9:59 \xt Mat. 8:21. \x*   
\m
\v 60 Lékin Eysa uninggha — Ölükler öz ölüklirini kömsun! Biraq sen bolsang, bérip Xudaning padishahliqini jakarlighin, — dédi.\f □ \fr 9:60 \ft \+bd «Ölükler öz ölüklirini kömsun! Biraq sen bolsang, bérip Xudaning padishahliqini jakarlighin»\+bd* — yuqiriqi izahatni körüng. Meyli bu kishi atisining «yilliq depne»sini ötküzmekchi bolsun yaki atisi téxi tirik bolsun, Rebning bu jawabida «Bu séning ishing emes; sen özüng «rohiy tirik» adem bolsangla déginimdek qil, rohiy hayatni yetküzidighan Xudaning padishahliqini jakarla; sen éytqan bu ish «rohiy ölgenler»ning ishi, xalas» dégen ichki mene éniq körünidu.\f*  \x + \xo 9:60 \xt Mat. 8:22. \x*   
\m
\v 61 Yene birsi:  
\m — Ey Reb, men sanga egishimen, lékin awwal öyümge bérip, öydikilirim bilen xoshlishishimgha ijazet bergeysen, — dédi.   
\m
\v 62 — Kim qolida qoshning tutquchini tutup turup keynige qarisa, u Xudaning padishahliqigha layiq emestur, — dédi. \f □ \fr 9:62 \ft \+bd «Kim qolida qoshning tutquchini tutup turup keynige qarisa, u Xudaning padishahliqigha layiq emestu»\+bd* — adem qosh heydigende, keynige qarisa tüz heydiyelmeydu.\f*  \x + \xo 9:62 \xt Pend. 26:11; Fil. 3:14; Ibr. 6:5; 2Pét. 2:20. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 10
\s1 Eysaning yetmish muxlisini ewetishi  
\m
\v 1 Bu ishlardin kéyin, Reb muxlislardin yene yetmishini teyinlep, özi barmaqchi bolghan barliq sheher-yézilargha ikki-ikkidin özidin burun ewetti.\f □ \fr 10:1 \ft \+bd «özi barmaqchi bolghan barliq sheher-yézilargha ikki-ikkidin özidin burun ewetti»\+bd* — «özidin burun» grék tilida «uning yüzidin burun». 
\fp  Bezi kona köchürmilerde «yetmish ikkisi» déyilidu. 99٪ köchürmilerde «yetmish» déyilidu. Bu san Tewrattiki birnechche «xasiyetlik sanlar»gha mas kélidu; mesilen, Israilning 12 qebilisi bar idi we 70 aqsaqali bar idi («Chöl.» 11:11ni körüng). Estayidil oqurmenler Tewrattiki bashqa yerlerdin mushu «12+70» dégen ikki sanning bille kelginini köridu.\f*  
\v 2 U ulargha mundaq tapilidi:  
\m — Yighilidighan hosul derweqe köp, lékin hosulni yighquchi ishlemchiler az iken. Shunga hosul Igisidin köprek ishlemchilerni Öz hosulungni yighishqa ewetkeysen, dep tilenglar.\f □ \fr 10:2 \ft \+bd «Yighilidighan hosul derweqe köp, lékin hosulni yighquchi ishlemchiler az iken»\+bd* — «hosul» mushu yerde Xudaning padishahliqini qobul qilishqa teyyar turidighan kishilerni bildüridu, elwette. Mushundaq ademler «ormichilar»gha, yeni özlirige xush xewerni yetküzgüchilerge mohtajdur. \+bd «hosulning Igisi»\+bd* — Xuda, elwette.\f*  \x + \xo 10:2 \xt Mat. 9:37; Yuh. 4:35; 2Tés. 3:1. \x*  
\v 3 Ménginglar! Men qozilarni börilerning arisigha ewetkendek silerni ewetimen.\x + \xo 10:3 \xt Mat. 10:16. \x*  
\v 4 Hemyan, xurjun we keshler almanglar; yolda kishiler bilen salamlishishqa \add toxtimanglar\add*.\f □ \fr 10:4 \ft \+bd «xurjun»\+bd* — yaki «tilemchining xaltisi». \+bd «yolda kishiler bilen salamlishishqa toxtimanglar»\+bd* — ashu dewrdiki Yehudiylar arisida salamlishishqa adette uzun waqit kétetti.\f*  \x + \xo 10:4 \xt 2Pad. 4:29; Mat. 10:9; Mar. 6:8; Luqa 9:3; 22:35. \x*  
\v 5 Qaysi öyge kirsenglar, aldi bilen: «Mushu öydikilerge aramliq bolghay!» denglar.\x + \xo 10:5 \xt Mat. 10:12; Mar. 6:10. \x*  
\v 6 U öyde «aramliq igisi» bolsa, tiligen aramliqinglar shu öyge qonidu; eger bolmisa, u aramliq özünglargha yanidu.\f □ \fr 10:6 \ft \+bd «U öyde «aramliq igisi» bolsa...»\+bd* — «aramliq igisi» grék tilida «aramliqning oghli» déyilidu. Undaq ademler, shübhisizki, amanliqperwer bolup, Xudadin kélidighan amanliqni söyidu, shundaqla xush xewerni qarshi alidu.\f*  
\v 7 Andin chüshken öyde turup yötkelmengler, shu öydikilerning berginini yep-ichinglar, chünki ishlemchi öz ish heqqini élishqa heqliqtur. U öydin bu öyge yötkilip yürmenglar.\f □ \fr 10:7 \ft \+bd «Andin chüshken öyde turup yötkelmengler»\+bd* — démek, u öydin bu öyge yötkilip yürmenglar. \+bd «ishlemchi öz ish heqqini élishqa heqliqtur»\+bd* — démek, xush xewerge ériship, rohiy payda körgen anglighuchilarning xush xewerchilerge jismaniy jehettin yardem bérishi tégishlik ishtur. \+bd «U öydin bu öyge yötkilip yürmenglar»\+bd* — bu emrde chong danaliq bar. Ikki sewebtin éytilghan bolushi mumkin: — (1) kona zamanlarda köp diniy wez éytquchilar öymu-öy yoqlap pul tileytti; lékin Eysaning muxlisliri héch tilemchilik qilmasliqi kérek; (2) ular öymu-öy köchüp yürse, xelqte bir-birige qarap hertürlük heset-guman peyda bolushimu mumkin — «Némishqa ular \+bd bizning\+bd* öyde qonmaydu?» yaki «Némishqa ular bizning öydin köchüp kétidu?» dégendek.\f*  \x + \xo 10:7 \xt Law. 19:13; Qan. 24:14; 25:4; Mat. 10:10; 1Kor. 9:4,14; 10:27; 1Tim. 5:18. \x*   
\m
\v 8 Siler qaysi sheherge kirsenglar, ular silerni qobul qilsa, ular aldinglargha néme qoysa shuni yenglar.  
\v 9 U yerdiki késellerni saqaytip, ulargha: «Xudaning padishahliqi silerge yéqinlashti!» denglar. \f □ \fr 10:9 \ft \+bd «Xudaning padishahliqi silerge yéqinlashti!»\+bd* — mushu söz grék tilida yene «Xudaning padishahliqi üstünglargha chüshti!» dégen menini bildüridu. 11-ayetni we 11:20nimu körüng.\f*  
\v 10 Biraq siler qaysi sheherge kirsenglar, ular silerni qobul qilmisa, ularning reste-kochilirigha chiqip köpchilikke: \x + \xo 10:10 \xt Mat. 10:14; Mar. 6:11; Luqa 9:5. \x*  
\v 11 «Silerge agah bolsun üchün hetta shehiringlarning ayighimizgha chaplashqan topisinimu qéqip chüshürüwétimiz! Halbuki, shuni bilip qoyunglarki, Xudaning padishahliqi silerge \add rasttinla\add* yéqinlashti!» — denglar. \f □ \fr 10:11 \ft \+bd «Silerge agah bolsun üchün hetta shehiringlarning ayighimizgha chaplashqan topisinimu qéqip chüshürüwétimiz!»\+bd* — «ayaghdiki topini qéqip chüshürüwétish» — mushu isharet «bizning siler bilen munasiwétimiz yoq», dégenni bildürüp, Xudaning sözini ret qilghanlargha qattiq agahlandurush idi. \+bd «Xudaning padishahliqi silerge rasttinla yéqinlashti!»\+bd* — 9-ayettiki izahatta éytilghandek, bu sözler grék tilida yene «Xudaning padishahliqi üstünglargha chüshti!» dégen menini bildürüshi mumkin, we belkim mushu yerde del shu menididur.\f*  \x + \xo 10:11 \xt Ros. 13:51; 18:6. \x*  
\v 12 Men silerge éytip qoyayki, shu küni hetta Sodom shehiridikilerning köridighini bu sheherdikilerningkidin yénik bolidu.\f □ \fr 10:12 \ft \+bd «Shu küni hetta Sodom shehiridikilerning köridighini bu sheherdikilerningkidin yénik bolidu»\+bd* — bashqa alahide waqit körsitilmise, «shu küni» muqeddes kitabta herdaim qiyamet künini, yeni Mesihning qaytip kélidighan künini körsitidu. \+bd «Sodom shehiri»\+bd* — Ibrahim peyghember zamanidiki sheher bolup, bu sheherlerning ademliri oxshash jinsliqlar zinaxorluqigha (bechchiwazliqqa) qattiq bérilip gunahqa patqanliqtin, Xuda bu sheherlerni ademliri bilen qoshup ot chüshürüp yoqatqan.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysani ret qilghanlar  
\r Mat. 11:20-24  
\m
\v 13 Halinglargha way, ey qorazinliqlar! Halinglargha way, ey Beyt-Saidaliqlar! Chünki silerde körsitilgen möjiziler Tur we Zidon sheherliride körsitilgen bolsa, u yerlerdikiler xéli burunla bözge yöginip, külge milinip towa qilghan bolatti. \f □ \fr 10:13 \ft \+bd «Tur we Zidon sheherliri»\+bd* — Tur we Zidon esli butperes yat ellerning sheherliri idi. Mesilen, «Ez.» 26-29-babni körüng. \+bd «u yerlerdikiler xéli burunla bözge yöginip, külge milinip towa qilghan bolatti»\+bd* — «bözge yöginip, külge milinish» kona zamanlarda qattiq pushayman qilish, gunahlargha towa qilishning bir ipadisi idi.\f*  
\v 14 Qiyamet künide Tur we Zidondikilerning köridighini silerningkidin yénik bolidu.  
\v 15 Ey ershke kötürülgen Kepernahumluqlar! Siler tehtisaragha chüshürülisiler!\f □ \fr 10:15 \ft \+bd «Ey ershke kötürülgen Kepernahumluqlar!»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Ey siler Kepernahumluqlar! Asman’gha chiqmaqchimidinglar?». Lékin bizningche «asman’gha kötürülgen» dégini toghra bolup, bu söz Eysa ularning arisida bolghanliqtin ulargha körsitilgen zor imtiyaz-iltipatni körsitidu.\f*   
\m
\v 16 \add U muxlislirigha yene\add*:  
\m — Kimdekim silerni tingshisa, ménimu tingshighan bolidu; kimdekim silerni chetke qaqsa, ménimu chetke qaqqan bolidu; kim méni chetke qaqqan bolsa, méni ewetküchinimu chetke qaqqan bolidu, — dédi.\x + \xo 10:16 \xt Mat. 10:40; Mar. 9:37; Yuh. 13:20. \x*   
\b  
\m  
\s1 Yetmish muxlisning qaytip kélishi  
\m
\v 17 Yetmish muxlis xushal-xuramliq ichide qaytip kélip:  
\m — I Reb! Hetta jinlarmu séning naming bilen bizge boysunidiken! — dep melum qildi.\f □ \fr 10:17 \ft \+bd «Hetta jinlarmu séning naming bilen bizge boysunidiken!»\+bd* — ular ademlerni azad qilip chaplashqan jinlarni heydigen.\f*   
\m
\v 18 U ulargha:  
\m — Men Sheytanning asmandin chaqmaqtek chüshüp ketkenlikini körgenmen. \f □ \fr 10:18 \ft \+bd «Men Sheytanning asmandin chaqmaqtek chüshüp ketkenlikini körgenmen»\+bd* — grék tilida «Men Sheytanning asmandin chaqmaqtek chüshüp ketkenlikini körüwatattim» — yetmish muxlis wezipisini orundighanda Eysa ularning jin-sheytanlarning üstidin bolghan ghelibisini körüwatatti.\f*  \x + \xo 10:18 \xt Weh. 12:8, 9. \x*  
\v 19 Mana, men silerge yilan-chayanlarni dessep yanjishqa we düshmenning barliq küch-qudritini bésip tashlashqa hoquq berdim. Héchqachan héchqandaq nerse silerge zerer yetküzelmeydu. \f □ \fr 10:19 \ft \+bd «men silerge yilan-chayanlarni dessep yanjishqa we düshmenning barliq küch-qudritini bésip tashlashqa hoquq berdim»\+bd* — mushu ayette «yilan-chayanlar» belkim Sheytanning küchliri, yeni jin-alwastilarni körsitidu; «düshmen» bolsa Sheytanning özini körsitidu.\f*  \x + \xo 10:19 \xt Mar. 16:18; Ros. 28:5. \x*  
\v 20 Lékin siler rohlarning silerge boysun’ghanliqi tüpeylidin shadlanmanglar, belki naminglarning ershlerde pütülgenliki tüpeylidin shadlininglar, — dédi.\x + \xo 10:20 \xt Mis. 32:32; Yesh. 4:3; Dan. 12:1; Fil. 4:3. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning xushalliqi  
\r Mat. 11:25-27; 13:16-17  
\m
\v 21 Shu waqitta, Eysa rohta xushallinip mundaq dédi:  
\m «Asman-zémin Igisi i Ata! Sen bu heqiqetlerni danishmen we eqilliqlardin yoshurup, sebiy balilargha ashkarilighanliqing üchün séni medhiyileymen! Berheq, i Ata, neziringde bundaq qilish rawa idi.\f □ \fr 10:21 \ft \+bd «Shu waqitta, Eysa rohta xushallinip mundaq dédi...»\+bd* — «rohta xushallinip...» belkim öz rohida xushallandi. Bezi alimlar «rohta»ni «Muqeddes Rohta» dep chüshinidu.\f*  \x + \xo 10:21 \xt Ayup 5:12; Yesh. 29:14; Mat. 11:25; 1Kor. 1:19; 2:7, 8; 2Kor. 3:14. \x*   
\m
\v 22 Hemme manga Atamdin teqdim qilindi; Oghulning kimlikini Atidin bashqa héchkim bilmeydu, we Atiningmu kimlikini Oghul we Oghul ashkarilashni layiq körgen kishilerdin bashqa héchkim bilmeydu».\x + \xo 10:22 \xt Zeb. 8:5-6; Yuh. 1:18; 3:35; 6:44, 45; 17:2; 1Kor. 15:27; Fil. 2:10; Ibr. 2:8. \x*   
\m
\v 23 Andin u muxlislirigha burulup, ulargha astighina:  
\m Siler körüwatqan ishlarni körgen közler neqeder bextliktur! \f □ \fr 10:23 \ft \+bd «Siler körüwatqan ishlarni körgen közler neqeder bextliktur!»\+bd* — yaki «Siler körüwatqan ishlarni körgen közler neqeder mubarektur». «mubarek» eslide «Xuda teripidin beriketlen’gey» dégen menide.\f*  \x + \xo 10:23 \xt Mat. 13:16. \x*  
\v 24 Chünki men silerge shuni éytip qoyayki, nurghun peyghemberler we padishahlar siler körgen ishlarni körüshke intizar bolghini bilen ularni körmigen; we siler anglawatqan ishlarni anglashqa intizar bolghini bilen, ularni anglap baqmighan, — dédi.\x + \xo 10:24 \xt 1Pét. 1:10. \x*   
\b  
\m  
\s1 Méhriban Samariyelik toghrisidiki temsil  
\m
\v 25 We mana, Tewrat ustazliridin biri ornidin turup Eysani sinimaqchi bolup:  
\m — Ustaz, menggülük hayatqa waris bolmaq üchün néme ishni qilishim kérek? — dep soridi.\f □ \fr 10:25 \ft \+bd «Ustaz, menggülük hayatqa waris bolmaq üchün néme ishni qilishim kérek?»\+bd* — grék tilida «néme ishni qilishim kérek?» dégen söz melum bir ishni birla qétim qilishni bildüridu.\f*   
\m
\v 26 U jawaben: — Tewrat qanunida néme pütülgen? Buninggha özüng qandaq qaraysen? — dédi.\f □ \fr 10:26 \ft \+bd «buninggha özüng qandaq qaraysen?»\+bd* — grék tilida «buni qandaq oquysen?».\f*   
\m
\v 27 Héliqi kishi jawaben:  
\m — «Perwerdigar Xudayingni pütün qelbing, pütün jéning, pütün küchüng we pütün zéhning bilen söygin»; we «Qoshnangni özüngni söygendek söy» — dédi.\f □ \fr 10:27 \ft \+bd «Perwerdigar Xudayingni pütün qelbing, pütün jéning, pütün küchüng we pütün zéhning bilen söygin»; we «Qoshnangni özüngni söygendek söy»\+bd* — «Qan.» 6:5 we «Law.» 19:18.\f*  \x + \xo 10:27 \xt Law. 19:18; Qan. 6:5; 10:12; 30:6; Rim. 13:9; Gal. 5:14; Yaq. 2:8. \x*   
\m
\v 28 Eysa uninggha: — Toghra jawab berding. Mana shundaq qilsang hayat bolisen, — dédi.\f □ \fr 10:28 \ft \+bd «Toghra jawab berding. Mana shundaq qilsang hayat bolisen»\+bd* — «Xudani söyüsh» üchün Uni tonush kérek; uni tonush üchün Oghli bilen munasiwette bolush kérek (22-ayetni körüng).\f*   
\m
\v 29 Lékin özini heqqaniy dep ispatlimaqchi bolup, Eysadin yene sorap:  
\m — Emdi «Méning qoshnam» kimdur? — dédi.\f □ \fr 10:29 \ft \+bd «Lékin özini heqqaniy dep ispatlimaqchi bolup,...»\+bd* — yaki «Lékin özining soal sorishining yolluq ikenlikini bildürüsh üchün...». \+bd «Emdi «Méning qoshnam» kimdur?»\+bd* — Yehudiy ölimilar we ustazlargha nisbeten «bizning qoshnilirimiz» peqet «Yehudiy qérindashlirimiz» dep hésablash kérek idi. Yehudiy emesler we Samariyelikler hergiz «qoshna» hésablanmaytti.\f*   
\m
\v 30 Eysa jawaben mundaq dédi:  
\m — Bir adem Yérusalémdin Yérixo shehirige chüshüwétip, yolda qaraqchilarning qoligha chüshüp qaptu. Qaraqchilar uning kiyim-kécheklirini salduruwélip, uni yarilandurup, chala ölük halda tashlap kétiptu.  
\v 31 We shundaq boldiki, melum bir kahin shu yoldin chüshüwétip, héliqi ademni körüp, yolning u chéti bilen méngip ötüp kétiptu. \f □ \fr 10:31 \ft \+bd «melum bir kahin shu yoldin chüshüwétip, héliqi ademni körüp, yolning u chéti bilen méngip ötüp kétiptu»\+bd* — mushu kahin Yehudiy bolushi kérek, elwette. Eger héliqi adem ölgen bolsa, undaqta kahin uninggha tegse, «napak hésablinip» muqeddes ibadetxanida ishleshke waqitliq nalayiq bolatti. Biraq u «(yuqiridin) chüshiwatidu» — démek, ibadetxanidin bashqa yerge kétiwatqanidi. Shuning bilen uning: «Mushu ölgendek ademge tegsem bolmaydu» dégen bahanini qilishi téximu orunsiz idi. Chünki u «napak» bolup qalsa, ibadetxanigha kirish kérek bolghan waqitqiche alliqachan «paqlinip bolatti».\f*  
\v 32 Shuningdek bir Lawiyliq \add rohaniy\add* bu yerge kelgende, yénigha kélip qarap qoyup, yolning u chéti bilen méngip ötüp kétiptu. \f □ \fr 10:32 \ft \+bd «bir Lawiyliq rohaniy»\+bd* — Lawiylar muqeddes ibadetxanida kahinlargha yardemchi bolatti we bashqa rohiy ishlar, jümlidin telim bérish bilen shughullinatti. Eger héliqi kishi ölgen bolsa, umu «ölgen adem»ge tegsem «napak bolimen», dégenni bahane qilalaytti.\f*  
\v 33 Lékin seperde bolghan bir Samariyelik héliqi ademning yénigha kelgende, uni körüpla ich aghritiptu \f □ \fr 10:33 \ft \+bd «bir Samariyelik...»\+bd* — «Samariyelikler» Yehudiylar öch körgen, «kapir» dep hésablighan xelq idi.\f*  
\v 34 we aldigha bérip, jarahetlirige may we sharab quyup, téngip qoyuptu. Andin uni öz ulighiqa mindürüp, bir saraygha élip bérip, u yerde halidin xewer aptu.  
\v 35 Etisi yolgha chiqqanda, ikki kümüsh dinarni élip saraywen’ge bérip: «Uninggha qarap qoyung, buningdin artuq chiqim bolsa, qaytishimda sizge töleymen» deptu.\f □ \fr 10:35 \ft \+bd «dinar»\+bd* — grék tilida «dénarius» — Ikki dinar bir ishchining ikki künlük heqqige yéqin.\f*   
\m
\v 36 \add Emdi Eysa héliqi ustazdin\add*:  
\m — Séningche, bu üch adem ichide qaysisi qaraqchilarning qoligha chüshken héliqi kishige \add heqiqiy\add* qoshna bolghan? — dep soridi.\f □ \fr 10:36 \ft \+bd «Séningche, bu üch adem ichide qaysisi qaraqchilarning qoligha chüshken héliqi kishige heqiqiy qoshna bolghan?»\+bd* — mushu temsil boyiche muhim soal «qoshnam kim?» emes, belki «men dégen kim?». Mesihning temsli boyiche, méning yénimda turghan herqandaq kishige (qaysi millettin bolushidin qet’iynezer) «qoshna bolush»umgha toghra kélidu. Démek, «Men bashqilargha heqiqiy qoshnimen?».\f*   
\m
\v 37 — Uninggha méhribanliq körsetken kishi, — dep jawab berdi u.  
\m Eysa uninggha: — Undaq bolsa, sen hem bérip shuninggha oxshash qilghin, — dédi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Marta we Meryemde méhman bolushi  
\m
\v 38 We shundaq boldiki, u \add muxlisliri bilen bille\add* yolda kétiwétip, melum bir yézigha kirdi. U yerde Marta isimlik bir ayal uni öyige chaqirip méhman qildi. \f □ \fr 10:38 \ft \+bd «u muxlisliri bilen bille yolda kétiwétip...»\+bd* — grék tilida «ular yolda kétiwétip...».\f*  
\v 39 Martaning Meryem isimlik bir singlisi bar idi. U Eysaning ayighi aldida olturup, uning söz-kalamini tingshiwatatti.  
\v 40 Emdi méhmanlarni kütüsh ishlirining köplükidin köngli bölünüp ketken Marta Eysaning aldigha kélip:  
\m — I Reb, singlimning méni méhman kütkili yalghuz tashlap qoyghinigha karing bolmamdu? Uni manga yardemlishishke buyrughin! — dédi.   
\m
\v 41 Lékin Eysa uninggha jawaben:  
\m — Ey Marta, Marta, sen köp ishlarning ghémini yep aware bolup yürüwatisen. \f □ \fr 10:41 \ft \+bd «Marta, Marta,...»\+bd* — muqeddes kitabta, birsining bir ademning ismini yaki bir jayning namini tekrar ikki qétim chaqirishi uninggha bolghan chongqur méhir-muhebbitini ipadilep, uning özige eziz ikenlikini körsitidu.\f*  
\v 42 Biraq birla ish zörürdur; we Meryem shuningdin özige nésiwe bolidighan yaxshi ülüshni tallidi; bu hergiz uningdin tartiwélinmaydu — dédi.\f □ \fr 10:42 \ft \+bd «biraq birla ish zörürdur»\+bd* — bu néme ish? Mesihning bu intayin muhim bayani toghrisida «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 11
\s1 Dua qilish toghrisidiki telim  
\r Mat. 6:9-15  
\m
\v 1 Emdi shundaq boldiki, u bir yerde dua qiliwatatti; dua ayaghlashqanda, muxlisliridin biri uningdin:  
\m — I Reb, Yehya öz muxlislirigha ögetkinidek, senmu bizge dua qilishni ögetseng, — dédi.   
\m
\v 2 U ulargha mundaq dédi:  
\m — Dua qilghininglarda, mundaq denglar:  
\b  
\m «I Ata,  
\m Séning naming muqeddes dep ulughlan’ghay.  
\m Séning padishahliqing kelgey.   
\m
\v 3 Her künlük nénimizni bizge herküni bergeysen.   
\m
\v 4 Bizge qerzdar bolghan herkimni kechürginimizdek,  
\m Senmu gunahlirimizni kechürgeysen.  
\m Bizni azdurulushlargha uchratquzmighaysen».\f □ \fr 11:4 \ft \+bd «bizge qerzdar bolghan herkimni kechürginimizdek...»\+bd* — bu ayettiki «qerz» choqum gunahlarni öz ichige alidu; ayetning ikkinchi qismini körüng.\f*   
\b  
\m
\v 5 U sözini \add dawam qilip\add* ulargha mundaq dédi:  
\m — Silerning ichinglardin biringlarning bir dosti bolup, yérim kéchide uning qéshigha bérip: Ey dostum, manga üch nan ötne bergin;  
\v 6 chünki manga seperdin bir dostum keldi we uning aldigha qoyghudek bir nersem qalmaptu, dése,  
\v 7 u öyining ichide turup: «Méni aware qilmighin, ishik taqaqliq, balilar orunda yénimda yatidu. Sanga élip bérishke qopalmaymen», déyishi mumkin.\f □ \fr 11:7 \ft \+bd «balilar orunda yénimda yatidu»\+bd* — yaki «balilirim hemmimiz yétip qalduq».\f*  
\v 8 Silerge shuni éytimenki, gerche u uning dosti bolush süpiti bilen bérishke ornidin turmisimu, uning xijil bolmay qayta-qayta yalwurushi bilen u choqum ornidin turup, qanche lazim bolsa uninggha béridu.\f □ \fr 11:8 \ft \+bd «uning xijil bolmay qayta-qayta yalwurushi bilen...»\+bd* — «xijil bolmay qayta-qayta yalwurushi» grék tilida birla söz bilen ipadilinidu.\f*  
\v 9 Shuning üchün men silerge éytayki, tilenglar, silerge ata qilinidu; izdenglar, tapisiler. Ishikni chékinglar, échilidu. \x + \xo 11:9 \xt Mat. 7:7; 21:22; Mar. 11:24; Yuh. 14:13; 15:7; 16:24; Yaq. 1:5, 6; 1Yuh. 3:22; 5:14. \x*  
\v 10 Chünki herbir tiligüchi tiliginige érishidu; izdigüchi izdiginini tapidu; ishikni chekküchilerge ishik échilidu.  
\v 11 Aranglarda ata bolghuchilar öz oghli nan telep qilsa, uninggha tash béridighanlar barmu?! Yaki béliq telep qilsa, yilan béridighanlar barmu? \x + \xo 11:11 \xt Mat. 7:9. \x*  
\v 12 Tuxum telep qilsa, chayan béridighanlar barmu?  
\v 13 Emdi siler rezil turup öz perzentliringlargha yaxshi iltipatlarni bérishni bilgen yerde, ershtiki Ata Özidin tiligenlerge Muqeddes Rohni téximu ata qilmasmu?   
\b  
\m  
\s1 Eysa «Beelzebul», yeni Sheytandin küchlüktur  
\r Mat. 12:22-30; Mar. 3:20-27  
\m
\v 14 Emdi u bir kishidin «ademni gacha qilghuchi» jinni heydiwetkende, shundaq boldiki, jin uningdin chiqqanda, gacha zuwan’gha keldi. Xalayiq buninggha intayin heyran bolushti. \f □ \fr 11:14 \ft \+bd «jin uningdin chiqqanda, gacha zuwan’gha keldi. Xalayiq buninggha intayin heyran bolushti»\+bd* — ularning heyran bolushining bir sewebi, Yehudiy ölimilarning pikriche, jinni heydesh üchün uning ismini jindin sorash kérek. Jin chaplashqan ademning aghzi arqiliq ismini éytsa, andin shu ismini ishlitip jinni heydigili bolatti. Emdi jin ademni gacha qilip qoyghan bolsa, jinning ismini bilish, shundaqla uni heydesh mumkin emes idi.\f*  \x + \xo 11:14 \xt Mat. 9:32; 12:22. \x*  
\v 15 Biraq ulardin beziliri: «U jinlarni jinlarning emiri bolghan Beelzebulgha tayinip heydiwétidu» — dédi. \f □ \fr 11:15 \ft \+bd «u jinlarni jinlarning emiri bolghan Beelzebulgha tayinip heydiwétidu»\+bd* — «Beelzibul» (yaki, «Beelzibub») jinlarning padishahi Sheytanni körsitidu.\f*  \x + \xo 11:15 \xt Mat. 9:34; 12:24; Mar. 3:22. \x*  
\v 16 We bashqa beziler uni sinash meqsitide uningdin bizge asmandin bir möjizilik alamet körsetseng, dep telep qilghili turdi. \f □ \fr 11:16 \ft \+bd «bizge asmandin bir möjizilik alamet körsetseng...»\+bd* — ular telep qilghan «möjizilik alamet» Eysaning heqiqiy Mesih ikenlikini ispatlaydighan bir karametni körsitidu, elwette.\f*  
\v 17 Lékin u ularning néme oylawatqanliqini bilip ulargha mundaq dédi:  
\m — Öz ichidin bölünüp özara soqushqan herqandaq padishahliq weyran bolidu; we herqandaq aile öz ichidin bölünüp özara soqushsa zawalliqqa yüz tutidu. \x + \xo 11:17 \xt Mat. 12:25; Mar. 3:24. \x*  
\v 18 Shuninggha oxshash, eger Sheytan öz-özige qarshi chiqqan bolsa, undaqta, uning padishahliqi qandaqmu put tirep turalisun? Chünki siler méni, «Jinlarni Beelzebulgha tayinip heydeydiken» deysiler.  
\v 19 Eger men jinlarni Beelzibulgha tayinip qoghlisam, silerning perzentliringlar kimge tayinip jinlarni qoghlaydu?! Shunga ular siler toghruluq höküm chiqarsun! \f □ \fr 11:19 \ft \+bd «Eger men jinlarni Beelzibulgha tayinip qoghlisam, silerning perzentliringlar kimge tayinip jinlarni qoghlaydu?! Shunga ular siler toghruluq höküm chiqarsun!»\+bd* — bu sözning ikki sherhi bar: — 
\fp  (1) «silerning perzentliringlar» — Bu Perisiylerning öz talip-egeshküchilirini körsitidu. Emeliyette bolsa Perisiyler we egeshküchiliri jinlarni héch heydiyelmeytti. Undaqta Sheytanning padishahliqigha heqiqiy hujum qilghuchilar Eysa we muritlirimu, yaki perisiylermu? Perisiylerning Xudaning emes, belki Sheytanning teripide turghanliqi öz egeshküchilirining jinni heydeshke küchsiz bolghanliqigha ispat béretti. 
\fp  (2) «silerning perzentliringlar» — Bu Eysaning egeshküchilirini (Israillarning oghullirini) körsitidu. Peqet Eysala emes, ularmu jinlarni heydiyeleydighan bolghan; shunga ularmu Eysaning Xudaning küchi bilen jin-sheytanlarni bir terep qiliwatqanliqigha ispat béretti. 
\fp  Bizningche (1)-közqarash toghra. «qoshumche söz»imiznimu körüng.\f*  
\v 20 Lékin men Xudaning barmiqi bilen jinlarni qoghlisam, undaqta Xudaning padishahliqi üstünglargha chüshüp namayan bolghan bolidu. \f □ \fr 11:20 \ft \+bd «men Xudaning barmiqi bilen jinlarni qoghlisam...»\+bd* — «Xudaning barmiqi» Uning küch-qudritini körsitidu, elwette; lékin jinlarni bir terep qilish üchün Xuda pütkül bélikini emes, peqet «barmiqi»ni azraq midirlitip qoysila kupaye.\f*  
\v 21 Toluq qorallan’ghan küchtünggür öz öyini qoghdap turghanda, uning mal-mülki aman qalidu;  
\v 22 lékin uningdin küchtünggür biri uning üstige hujum qilip uni yengse, uning tayan’ghan qorallirini tartiwalidu we mal-mülüklirini olja qilip özidikilerge teqsim qilip béridu.\f □ \fr 11:22 \ft \+bd «Toluq qorallan’ghan küchtünggür öz öyini qoghdap turghanda, uning mal-mülki aman qalidu... »\+bd* — (10-ayеt) bu temsildiki «küchtünggür adem» Sheytanni körsitidu, elwette. «Uningdin küchtünggür biri», yeni uning öyini bulang-talang qilghuchi Eysadin bashqa héchkim bolmaydu.\f*   
\m
\v 23 Men terepte turmighanlar manga qarshi turghuchidur. Men terepke \add ademlerni\add* yighmighuchilar bolsa tozutuwetküchidur.   
\b  
\m
\v 24 Napak roh birawning ténidin chiqiriwétilishi bilen, u qurghaq jaylarni chörgilep yürüp birer aramgahni izdeydu; biraq tapalmighandin kéyin, «men chiqqan makanimgha qaytay!» deydu. \f □ \fr 11:24 \ft \+bd «napak roh»\+bd* — jinni körsitidu.\f*  \x + \xo 11:24 \xt Mat. 12:43. \x*  
\v 25  Shuning bilen qaytip kélip, shu makanining pakiz tazilan’ghanliqini we retlen’genlikini bayqaydu-de,  
\v 26 bérip özidinmu better yette rohni bashlap kélidu; ular kirip bille turidu. Buning bilen héliqi ademning kéyinki hali burunqidinmu téximu yaman bolidu.\f □ \fr 11:26 \ft \+bd «Napak roh....bérip özidinmu better yette rohni bashlap kélidu; ular kirip bille turidu. Buning bilen héliqi ademning kéyinki hali burunqidinmu téximu yaman bolidu»\+bd* — bu temsil hem jin chaplishishtin qutquzulghan ademning heqiqiy bir xetirini we shundaqla köchme menide Yehudiy xelqining ehwalinimu körsitidu. «Matta»diki («Mat.» 12:43-45 toghrisida) «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 11:26 \xt Yuh. 5:14; Ibr. 6:4, 5; 10:26; 2Pét. 2:20. \x*   
\b  
\m  
\s1 Heqiqiy bext  
\m
\v 27 We shundaq boldiki, u bu geplerni qiliwatqanda, köpchilik arisida bir ayal awazini kötürüp:  
\m — Séni kötürgen qorsaq we émitken emchek bextliktur! — dédi.   
\m
\v 28 Biraq u jawaben: — Belki Xudaning sözini anglap, Uninggha itaet qilidighanlar bextliktur! — dédi.\x + \xo 11:28 \xt Mat. 7:21; Yuh. 6:29; Rim. 2:13. \x*   
\b  
\m  
\s1 Karamet körsitish telipi  
\r Mat. 12:38-42; Mar. 8:12  
\m
\v 29 Shu chaghda, top-tap ademler uning etrapigha olashqanda, u mundaq sözleshke bashlidi:  
\m — Bu dewr derweqe rezil bir dewrdur; u möjizilik bir alametning köristilishni istep yüridu. Biraq buninggha «Yunus peyghemberde körülgen möjizilik alamet»tin bashqa héchqandaq ikkinchi bir alamet körsitilmeydu. \f □ \fr 11:29 \ft \+bd «... Buninggha «Yunus peyghemberde körülgen möjizilik alamet»tin bashqa héchqandaq ikkinchi bir alamet körsitilmeydu»\+bd* — «Mat.» 12:39-40-ayetlerge qaralsun («Yunus peyghember yoghan béliqning qorsiqida üch kéche-kündüz yatqandek, Insan’oghlimu oxshashla üch kéche-kündüz yerning baghrida yatidu»).\f*  \x + \xo 11:29 \xt Yun. 2:1,11. \x*  
\v 30 Chünki Yunus peyghemberning özi Ninewe shehiridikilerge alamet-karamet bolghinigha oxshash, Insan’oghlimu bu dewrge yene shundaq bolidu.   
\m
\v 31 Qiyamet küni «Jenubtin kelgen ayal padishah»mu bu dewrdikiler bilen teng tirilip, ularning gunahlirini békitidu. Chünki u Sulaymanning dana sözlirini anglash üchün yer yüzining chétidin kelgen; we mana, Sulaymandinmu ulugh birsi mushu yerde turidu. \f □ \fr 11:31 \ft \+bd «Jenubtin kelgen ayal padishahi»\+bd* — «Sheba padishahliqining ayal padishahi»ni körsitidu («1Pad.» 10:1-10ni körüng). «Sheba» belkim jenubiy Erebistanni körsitidu.\f*  \x + \xo 11:31 \xt 1Pad. 10:1; 2Tar. 9:1; Mat. 12:42. \x*   
\m
\v 32 Qiyamet küni Ninewelikiler bu dewrdikiler bilen teng qopup, bu dewrdikilerning gunahlirini békitidu. Chünki Ninewelikler Yunus peyghember jakarlighan xewerni anglap towa qilghan; we mana, Yunus peyghemberdinmu ulugh birsi mushu yerde turidu!\f □ \fr 11:32 \ft \+bd «Qiyamet küni Ninewelikiler bu dewrdikiler bilen teng qopup, bu dewrdikilerning gunahlirini békitidu. Chünki Ninewelikler Yunus peyghember jakarlighan xewerni anglap towa qilghan; we mana, Yunus peyghemberdinmu ulugh birsi mushu yerde turidu!»\+bd* — bu ayetler (29, 30 we -32-)de Eysa Yunus peyghemberning yoghan bir béliqning ichide üch kün turup tirik chiqqanliqini tilgha élish arqiliq öziningmu ölüp, üchinchi küni tirilidighanliqini aldin éytqan. Tewrat, «Yunus» 1-2-bablarni we shu kitabtiki «Yunus peyghemberning alamet-karamiti» toghruluq «qoshumche söz»imiznimu körüng. «bu dewrdikilerning gunahlirini békitidu» — démek, «Butperes Ninewelikler Yunus peyghemberning telimini anglap, yaman yoldin qaytqan. Biraq, bu yerde Yunus peyghemberdinmu ulugh birsi bolghan Mesih silerni yaman yoldin qaytishqa chaqirsa, qulaq salmidinglar».\f*  \x + \xo 11:32 \xt Yun. 3:5. \x*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning yoruqluqini kishiler pütkül wujudi bilen qobul qilishi kérek  
\r Mat. 5:15; 6:22-23  
\m
\v 33 Héchkim chiraghni yéqip qoyup, uni yoshurun jayda qoymas, yaki üstige séwetni kömtürüp qoymas, belki chiraghdanning üstige qoyidu; buning bilen öyge kirgenler yoruqluqni köridu. \f □ \fr 11:33 \ft \+bd «...üstige séwetni kömtürüp qoymas»\+bd* — «séwet» grék tilida «ölchem séwet».\f*  \x + \xo 11:33 \xt Mat. 5:15; Mar. 4:24; Luqa 8:16. \x*   
\m
\v 34 Tenning chirighi közdur. Shunga eger közüng sap bolsa, pütün wujudung yorutulidu. Lékin eger közüng xunük bolsa pütün wujudung qarangghu bolidu. \f □ \fr 11:34 \ft \+bd «eger közüng sap bolsa»\+bd* — grék tilida «sap» dégen sözning ikki menisi bar: — (1) «bir, bölünmes, birleshken, saq»; (2) «séxiy» dégen menisi bar. Démek, shundaq bolghanda «sap» dégen sözning toluq menisi «közüng Xudaghila qarisa...» we «sen özüng séxiy bolsang....» dégen bolidu. \+bd «eger közüng xunük bolsa,...»\+bd* — «xunük» dégen söz grék tilida hem «rezil» hem «saq emes, ajiz, késel» dégen ikki menini bildüridu. \+bd «Tenning chirighi közdur. Shunga eger közüng sap bolsa, pütün wujudung yorutulidu. Lékin eger közüng xunük bolsa pütün wujudung qarangghu bolidu»\+bd* — Tewrat, «Pend.» 20:27ni körüng.\f*  \x + \xo 11:34 \xt Mat. 6:22. \x*  
\v 35 Shuning üchün hézi bolghinki, wujudungdiki «yoruqluq» qarangghuluq bolmisun! \f □ \fr 11:35 \ft \+bd «Shuning üchün hézi bolghinki, wujudungdiki «yoruqluq» qarangghuluq bolmisun!»\+bd* — mushu sirliq gep saxtipezlikni közde tutidu. Chünki birsi saxtipezlikni qilip: «Mende yoruqluq (heqiqet) bar» dep turuwalsa, axir bérip choqum öz-özini aldaydu; andin kéyin uningda bolghan qarangghuluq adettiki «gunahkar» kishilerde bolghan qarangghuluqtin téximu éghir bolup qalidu. U waqitta bu kishilerde bolghan «yoruqluq» emeliyette qarangghuluqtur. Mundaq saxtipezlik adette peqet melum étiqadi bar kishiler yaki dindarlar arisida peyda bolidu.\f*  
\v 36 Emdi eger barche wujudung yoruq bolsa we uning héch yéri qarangghu bolmisa, wujudung xuddi chiragh parlaq nuri bilen séni yorutqandek tamamen ayding bolidu.   
\b  
\m  
\s1 Perisiyler bilen Tewrat ustazlirining saxtipezlikini eyiblesh  
\r Mat. 23:1-36; Mar. 12:38-40; Luqa 20:45-47  
\m
\v 37 Eysa söz qiliwatqanda, bir Perisiy uni öyige ghizagha teklip qildi. Shuning bilen u öyge kirip, dastixanda olturdi. \f □ \fr 11:37 \ft \+bd «...dastixanda olturdi»\+bd* — grék tilida «...dastixanda yatti». Yehudiy xelqi dastixanda yanpashlap yatatti.\f*  
\v 38 Lékin héliqi Perisiy uning tamaqtin ilgiri qol yumighinini körüp, intayin heyran boldi. \f □ \fr 11:38 \ft \+bd «héliqi Perisiy uning tamaqtin ilgiri qol yumighinini körüp, intayin heyran boldi»\+bd* — Yehudiy xelqi «tamaqtin ilgiri qol yuyush» peqet salametlikke paydiliq bolupla qalmastin, belki insanlargha bir xil diniy sawab yetküzidu, dep qaraytti. Undaq qilmasliq ata-bowilirining qaldurghan qaide-yosunlirigha sel qarap ulargha qilin’ghan bihörmetlikke barawer idi. Shübhisizki, Mesih shu chaghda qesten qol yumay dastixanda olturghanidi.\f*  
\v 39 Lékin Reb uninggha:  
\m — Emdi siler ey Perisiyler, chine-qachilarning téshinila yuyup pakizlighininglar bilen ichinglar hertürlük hérislik we rezillikke tolghandur. \x + \xo 11:39 \xt Mat. 23:25; Tit. 1:15. \x*   
\m
\v 40 Ey nadanlar, téshini Yaratquchi ichinimu yaratqan emesmu?!  
\v 41 Emdi öz ich-ichinglardin xeyrxahliq qilinglar we mana, hemme nerse silerge pakiz bolidu.\f □ \fr 11:41 \ft \+bd «öz ich-ichinglardin xeyrxahliq qilinglar we mana, hemme nerse silerge pakiz bolidu»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «piyale ichidikidin sediqe béringlar, we mana, hemme nerse silerge pakiz bolidu». Lékin bizningche mushu yerde Mesih insanning \+bd öz ichini\+bd* Xudagha béghishlash kéreklikining hemmidin muhim ikenlikini körsitidu.\f*  \x + \xo 11:41 \xt Yesh. 58:7; Dan. 4:24; Luqa 12:33. \x*   
\m
\v 42 Halinglargha way, ey Perisiyler! Chünki siler hetta yalpuz bilen suzapning we herxil dora-dermanlarning ondin birini öshre qilip Xudagha ataysiler-yu, biraq adalet we Xudaning muhebbitini héch étibargha almay kétiwérisiler. Derweqe, awwal mushu ishlarni orundishinglar kérek, andin shu ishlarnimu ada qilmay qoymasliqinglar kérek.\f □ \fr 11:42 \ft \+bd «siler \+bd*\+bdit Perisiyler\+bdit* hetta yalpuz bilen suzapning we herxil dora-dermanlarning ondin birini öshre qilip Xudagha ataysiler-yu» — oqurmenlerning éside barki, Xuda Tewrat qanunida ibadetxanidiki ishlar we kahinlarning kirimi üchün Öz xelqining mehsulatliridin «ondin bir ülüshi»ni telep qilghanidi. \+bd «biraq adalet we Xudaning muhebbitini héch étibargha almay kétiwérisiler»\+bd* — Eysaning «Xudaning muhebbiti» dégini hem Xuda insanlargha baghlighan muhebbet hem insanlar Xudagha baghlash kérek bolghan muhebbetnimu öz ichige alsa kérek.\f*  \x + \xo 11:42 \xt 1Sam. 15:22; Hosh. 6:6; Mik. 6:8; Mat. 9:13; 12:7; 23:23. \x*   
\m
\v 43 Halinglargha way, ey perisiyler! Chünki siler sinagoglarda aldinqi orunlarda olturushqa, bazarlarda kishilerning silerge bolghan \add hörmetlik\add* salamlirigha amraqsiler. \f □ \fr 11:43 \ft \+bd «siler \+bd*\+bdit Perisiyler\+bdit*... Bazarlarda kishilerning silerge bolghan \+bdit hörmetlik\+bdit* salamlirigha amraqsiler» — tarix tetqiqatlirigha asasen, Yehudiylarning öz «ustazliri»gha qilghan «salamlar»ni intayin uzun we murekkep dep bilimiz.\f*  \x + \xo 11:43 \xt Mat. 23:6; Mar. 12:38; Luqa 20:46. \x*  
\v 44 Silerge way! Chünki siler xuddi kishiler kétiwétip, üstige dessep sélipmu sezmey ötüp ketken görlerge oxshaysiler! — dédi.\f □ \fr 11:44 \ft \+bd «...siler xuddi kishiler kétiwétip, üstige dessep sélipmu sezmey ötüp ketken görlerge oxshaysiler!»\+bd* — Yehudiy mollilarning Tewrat qanunigha sherh bérishiche «qebrilerge tégish» ademni kech kirgüche «napak» qilatti, yuyunush kérek idi.\f*  \x + \xo 11:44 \xt Mat. 23:27. \x*   
\m
\v 45 Tewrat ehliliridin biri uninggha:  
\m — Ustaz, bularni éytqining bizgimu haqaret boldi! — dédi.   
\m
\v 46 U uninggha mundaq jawab berdi:  
\m — Silergimu way, ey Tewrat ehliliri! Chünki siler kötürelmigüdek éghir yüklerni ademlerning zimmisige artip qoysiler-yu, emma özünglar bu yüklerni kötürüshke birmu barmiqinglarni tegküzmeysiler! \f □ \fr 11:46 \ft \+bd «siler kötürelmigüdek éghir yüklerni ademlerning zimmisige artip qoysiler-yu,...»\+bd* — «éghir yükler» her türlük qattiq diniy qaide-yosunlarni körsitidu.\f*  \x + \xo 11:46 \xt Yesh. 10:1; Mat. 23:4; Ros. 15:10. \x*  
\v 47 Silerge way! Chünki peyghemberlerning qebrilirini yasap kéliwatisiler, lékin ata-bowiliringlar ularni öltürdi. \x + \xo 11:47 \xt Mat. 23:29. \x*  
\v 48 Shuning bilen siler ata-bowiliringlar qilghanlirigha razi bolghanliqinglargha guwahliq bérisiler. Chünki ular peyghemberlerni öltürdi we siler ularning qebrilirini yasaysiler. \f □ \fr 11:48 \ft \+bd «ular \+bd*\+bdit , yeni ata-bowiliringlar\+bdit* peyghemberlerni öltürdi we siler ularning qebrilirini yasaysiler» — Yehudiy xelqi daim «ulugh ata-bowilirimiz» «ata-bowilirimiz qaldurghan muqeddes qaide-yosunlar» deytti. Ular mushu «ata-bowilirimiz qaldurghan muqeddes qaide-yosunlar»gha ching ésiliwalatti, lékin peyghemberlerning sözlirige köngül bölmeytti, we ularning hazir ata-bowiliridek Xuda ewetken peyghemberlerge, hetta Qutquzghuchi-Mesihge bolghan ziyankeshlikliri toghruluq héch oylanmaytti (49-ayetni körüng).\f*  
\v 49 Bu sewebtinmu Xudaning danaliqi deyduki: «Men ulargha peyghemberler we rosullarni ewetimen we bulardin bezilirini ular öltüridu we bezilirini ziyankeshlik bilen qoghliwétidu». \f □ \fr 11:49 \ft \+bd ««Xudaning danaliqi deyduki: «Men ulargha peyghemberler we rosullarni ewetimen we bulardin bezilirini ular öltüridu we bezilirini ziyankeshlik bilen qoghliwétidu»»\+bd* —bu sözler melum peyghember éytqan söz bolmighini bilen, u köp bésharetlerning yighinchaqlinishidur.\f*  \x + \xo 11:49 \xt Mat. 10:16; Luqa 10:3; Yuh. 16:2; Ros. 7:51; Ibr. 11:35. \x*  
\v 50-51 Shuning bilen dunya apiride bolghandin buyanqi barliq peyghemberlerning tökülgen qan qerzliri, yeni Habilning tökülgen qénidin tartip taki \add ibadetxanidiki\add* qurban’gah bilen muqeddes jay ariliqida qetl qilin’ghan \add kahin\add* Zekeriyaning tökülgen qénighiche barliq qan qerzler üchün mushu dewrdikilerdin hésab élinidu. Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, bularning hemmisi mushu dewrdin élinidighan bolidu!\f □ \fr 11:50-51 \ft \+bd «yeni Habilning tökülgen qénidin tartip taki ibadetxanidiki qurban’gah bilen muqeddes jay ariliqida qetl qilin’ghan kahin Zekeriyaning tökülgen qénighiche barliq qan qerzler...»\+bd* — Habilning öltürülüshi toghruluq «Yar.» 4:8-11ni, Zekeriyaning öltürülüshi toghruluq «2Tar.» 24:20-22ni körüng. Bu ikki weqe Yehudiylarning Tewratni en’eniwi orunlashturush tertipi boyiche Tewratning eng béshida we eng axirigha qoyulidu.\f*  \x + \xo 11:50-51 \xt Yar. 4:8; 2Tar. 24:21; Ibr. 11:4. \x*   
\m
\v 52 Halinglargha way, ey Tewrat ehliliri! Chünki hékmet xezinisining achquchini élip turup, özünglar uning ichige kirmidinglar we kirey dégenlernimu kirgüzmidinglar.\x + \xo 11:52 \xt Mat. 23:13. \x*   
\m
\v 53 U shu yerdin chiqqandin kéyin, Tewrat ustazliri bilen Perisiyler uning bilen qattiq qarshiliship, uninggha köp ishlarni muzakirilishishke qistidi \f □ \fr 11:53 \ft \+bd «U shu yerdin chiqqandin kéyin...»\+bd* — yaki «U bularni éytqanda,...».\f*  
\v 54 we uning üstidin shikayet qilishqa sözidin birer eyib tépiwélishqa paylap yüretti.   
\b  
\b  
\m  
\c 12
\s1 Saxtipezliktin hoshyar bolush  
\r Mat. 10:19-20; 10:28-33; 12:32  
\m
\v 1 Shu chaghlarda, minglighan kishiler yighilip, bir-birini dessiwetküdek qista-qistang bolushup ketkende, u awwal muxlislirigha söz qilip mundaq dédi:  
\m — Perisiylerning échitqusidin, yeni saxtipezlikidin hoshyar bolunglar. \f □ \fr 12:1 \ft \+bd «Perisiylerning échitqusidin, yeni saxtipezlikidin hoshyar bolunglar»\+bd* — «Mat.» 16:1-12nimu körüng. Muqeddes yazmilarda échitqu (xémirturuch) köp yerlerde tekebburluq we saxtipezlikke simwol qilinidu.\f*  \x + \xo 12:1 \xt Mat. 16:16; Mar. 8:15. \x*  
\v 2 Chünki yoshurulghan héchqandaq ish ashkarilanmay qalmaydu, we héchqandaq mexpiy ish ayan bolmay qalmaydu.\x + \xo 12:2 \xt Ayup 12:22; Mat. 10:26; Mar. 4:22; Luqa 8:17. \x*  
\v 3 Shunga silerning qarangghuda éytqanliringlar yoruqta anglinidu; öyning ichkiride xupiyane pichirlashqanliringlarmu ögzilerde jakarlinidu.\f □ \fr 12:3 \ft \+bd «xupiyane pichirlashqanliringlar»\+bd* — grék tilida «qulaqqa éytkininglar».\f*   
\m
\v 4 Men siler dostlirimgha shuni éytimenki, tenni öltürüp, bashqa héch ish qilalmaydighanlardin qorqmanglar.\x + \xo 12:4 \xt Yesh. 51:7; Yer. 1:8; Mat. 10:28. \x*  
\v 5 Lékin men silerge kimdin qorqushunglar kéreklikini körsitip qoyay: Öltürgendin kéyin, dozaxqa tashlashqa hoquqluq bolghuchidin qorqunglar; berheq silerge éytay — Uningdin qorqunglar!   
\m
\v 6 Besh qushqach ikki tiyin’ge sétilidighu? Lékin ularning héchbirimu Xuda teripidin untulup qalghini yoq.\f □ \fr 12:6 \ft \+bd «besh qushqach ikki tiyin’ge sétilidighu?»\+bd* — «tiyin» grék tilida «assariyon». «ikki tiyin» — Shu dewrdiki bir ishchining künlük heqqi bolghan «dinarius»ning 1/8 Qismi idi.\f*  \x + \xo 12:6 \xt Mat. 10:29. \x*  
\v 7 Lékin hetta herbir tal chéchinglarmu sanalghandur. Shundaq iken, qorqmanglar; siler nurghunlighan qushqachtin qimmetliksiler!\x + \xo 12:7 \xt 1Sam. 14:45; 2Sam. 14:11; 1Pad. 1:52; Luqa 21:18. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysani étirap qilish we qilmasliq  
\m
\v 8 — Biraq men silerge shuni éytip qoyayki, kim méni insanlarning aldida étirap qilsa, Insan’oghlimu uni Xudaning perishtiliri aldida étirap qilidu.\x + \xo 12:8 \xt Mat. 10:32. \x*  
\v 9 Biraq insanlarning aldida méni tonumighan kishi, Xudaning perishtiliri aldidimu tonulmaydu.\x + \xo 12:9 \xt Mat. 10:33; Mar. 8:38; Luqa 9:26; 2Tim. 2:12; 1Yuh. 2:23. \x*   
\m
\v 10 Insan’oghligha qarshi söz qilghan herqandaq kishi kechürümge érisheleydu; lékin Muqeddes Rohqa kupurluq qilghuchi bolsa kechürümge érishelmeydu.\f □ \fr 12:10 \ft \+bd «Muqeddes Rohqa kupurluq qilish»\+bd* — yaki «Muqeddes Rohqa qarshi gep qilish» dégen gunah toghruluq «Matta»diki «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*  \x + \xo 12:10 \xt 1Yuh. 5:16. \x*   
\m
\v 11 Lékin kishiler silerni sinagoglargha yaki hökümdarlar we emeldarlarning aldigha élip bérip soraqqa tartqanda, «\add Erzge\add* qandaq jawab bersem?» yaki «Néme désem bolar?» dep endishe qilmanglar. \x + \xo 12:11 \xt Mat. 10:19; Mar. 13:11; Luqa 21:14. \x*  
\v 12 Chünki néme déyish kéreklikini shu waqti-saitide Muqeddes Roh silerge ögitidu.   
\b  
\m  
\s1 Eqilsiz bay heqqidiki temsil  
\m
\v 13 Köpchilik arisidin birsi uninggha:  
\m — Ustaz, akamgha \add atimizdin\add* \add qalghan\add* mirasni men bilen teng ülishishke buyrughayla — dédi.   
\m
\v 14 Lékin u uninggha jawaben: — Burader, kim méni silerning üstünglargha sotchi yaki üleshtürgüchi qildi? — dédi. \f □ \fr 12:14 \ft \+bd «Burader, kim méni silerning üstünglargha sotchi yaki üleshtürgüchi qildi?»\+bd* — «Mis.» 2:14ni körüng. Mesih Musa peyghemberning rolini ret qildi. Bu muhim heqiqet üstide «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  
\v 15 U köpchilikke qarap: — Pexes bolup özünglarni herxil tamaxorluqtin saqlanglar. Chünki insanning hayati uning mal-mülüklirining köplükige baghliq emestur, dédi.\x + \xo 12:15 \xt 1Tim. 6:7. \x*   
\m
\v 16 Andin u ulargha mundaq bir temsilni éytip berdi:  
\m — «Bir bayning yéri mol hosul bériptu.  
\v 17 U könglide «Qandaq qilay? Chünki bunchiwala hosulni qoyghudek yérim yoq» — dep oylaptu.  
\v 18 Andun u: — «Mundaq qilay: — Hazirqi ambarlirimni chuwuwétip, téximu chongini yasap, barliq mehsulatlirim we bashqa mal-mülüklirimni shu yerge yighip saqlay!  
\v 19 Andin öz-özümge: «Ey jénim, yighip saqlighan, köp yil yetküdek németliring bar, rahet ichide yep-ichip xush bolghin!» deydighan bolimen» dep oylaptu.\x + \xo 12:19 \xt Top. 11:9; 1Kor. 15:32; Yaq. 5:5. \x*   
\m
\v 20 Lékin Xuda uninggha:  
\m «Ey exmeq, bügün kéchila jéning sendin telep qilip élinidu; undaqta bu toplighining kimge qalidu?» deptu.\x + \xo 12:20 \xt Zeb. 39:6; Zeb. 52:7; Top. 2:18, 19; Yer. 17:11. \x*   
\m
\v 21 Xudaning aldida döletmen bolmay, özige xezine yighqanning hali shundaq bolar».   
\b  
\m  
\s1 Étiqadchilar endishe qilmasliqi kérek  
\r Mat. 6:19-21, 25-34  
\m
\v 22 Andin u muxlislirigha mundaq dédi:  
\m — Shuning üchün men silerge shuni éytip qoyayki, turmushunglar toghruluq, néme yermiz yaki néme kiyermiz, dep endishe qilmanglar. \x + \xo 12:22 \xt Zeb. 55:22; Mat. 6:25; Fil. 4:6; 1Tim. 6:8; 1Pét. 5:7. \x*  
\v 23 Chünki hayatliq yémekliktin, ten kiyim-kéchektin ezizdur.  
\v 24 Quzghunlargha qaranglar! Ular térimaydu we yighmaydu, ularning ambar, iskilatlirimu yoq. Lékin Xuda ularnimu ozuqlanduridu. Siler qushlardin qanchilik eziz-he! \x + \xo 12:24 \xt Ayup 38:41; Zeb. 147:9. \x*  
\v 25 Aranglarda qaysinglar ghem-qayghu bilen ömrünglarni birer saet uzartalaysiler? \f □ \fr 12:25 \ft \+bd «qaysinglar ghem-qayghu bilen ömrünglarni birer saet uzartalaysiler?»\+bd* — bashqa bir terjimisi: «qaysinglar ghem-qayghu bilen boyunggha birer ghérich qoshalaysiler?».\f*  \x + \xo 12:25 \xt Mat. 6:27. \x*  
\v 26 Eger shunchilik kichikkine ishmu qolunglardin kelmise, néme üchün qalghan ishlar toghrisida ghem-endishe qilisiler?  
\v 27 Néluperlerning qandaq ösidighanliqigha qarap béqinglar! Ular emgekmu qilmaydu, chaqmu égirmeydu; lékin silerge shuni éytayki, hetta Sulayman toluq shan-sherepte turghandimu uning kiyinishi niluperlening bir gülichilikimu yoq idi. \f □ \fr 12:27 \ft \+bd «néluperler...»\+bd* — yaki «yawa gül-giyahlar...». \+bd «Sulayman»\+bd* — ulugh padishah Sulayman.\f*  
\v 28 Ey ishenchi ajizlar! Emdi Xuda daladiki bügün échilsa, etisi qurup ochaqqa sélinidighan ashu gül-giyahlarni shunche bézigen yerde, silerni téximu kiyindürmesmu?!  
\v 29 Shundaq iken, néme yeymiz, néme ichimiz dep bash qaturmanglar, héchnémidin endishe qilmanglar. \f □ \fr 12:29 \ft \+bd «...bash qaturmanglar»\+bd* — grék tilida «....(yémeklikke) intilmenglar».\f*  
\v 30 Chünki herqaysi eldikiler mana shundaq hemme nersilerge intilidu. Biraq Atanglar silerning bu nersilerge mohtajliqinglarni bilidu; \f □ \fr 12:30 \ft \+bd «herqaysi eldikiler...»\+bd* — grék tilida «bu dunyadiki (yat) ellerdikiler». «Yat eller» Yehudiy emes butperesler bolup, tirik Xudani bilmeytti; muxlislar Yehudiy bolghachqa, Xudaning küch-qudriti hemde Öz xelqidin xewer alidighanliqigha ishenchi bolushi kérek idi.\f*  
\v 31 shundaq iken, Uning padishahliqigha intilinglar we u chaghda, bularning hemmisi silerge qoshulup nésip bolidu.\x + \xo 12:31 \xt 1Tar. 3:13; Zeb. 37:25. \x*   
\m
\v 32 Qorqmanglar, i kichik pada! Chünki Atanglar padishahliqni silerge ata qilishni xush kördi. \f □ \fr 12:32 \ft \+bd «Atanglar padishahliqni silerge ata qilishni xush kördi»\+bd* — «padishahliq» bolsa Xudaning Öz padishahliqi, elwette.\f*  
\v 33 Mal-mülkünglarni sétip, \add kembeghellerge\add* xeyrxahliq qilinglar. Özünglargha uprimaydighan hemyan, ershlerde hergiz tügep ketmeydighan bir xezine hazirlanglar; — shu yerde oghri yéqin kelmeydu, küye yep yoqap ketmeydu. \x + \xo 12:33 \xt Mat. 6:20; 19:21; Luqa 16:9; 1Tim. 6:19. \x*  
\v 34 Chünki bayliqinglar qeyerde bolsa, qelbinglarmu shu yerde bolidu.   
\b  
\m  
\s1 Mesihning kélishige teyyar bolunglar!  
\r Mat. 24:45-51  
\m
\v 35 Siler bélinglarni ching baghlap, chiraghliringlarni yandurup turunglar; \x + \xo 12:35 \xt Ef. 6:14; 1Pét. 1:13. \x*  
\v 36 xuddi xojayinining toy ziyapitidin qaytip kélishini kütüp turghan chakarlardek, herdaim teyyar turunglar. Shuning bilen xojayin kélip ishikni qaqqanda, chakarlar derhal chiqip ishikni achidighan bolidu.  
\v 37 Xojayin qaytip kelgende, chakarlirining oyghaq, teyyar turghanliqini körse, bu chakarlarning bextidur! Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, xojayin özi bélini baghlap, ularni dastixan’gha olturghuzup, ularning aldigha kélip shexsen özi ularni kütüwalidu!  
\v 38 We eger xojayin ikkinchi yaki üchinchi jésekte kelsimu, chakarlirining shundaq oyghaqliqini körse, bu ularning bextidur!\f □ \fr 12:38 \ft \+bd «eger xojayin ikkinchi yaki üchinchi jésekte kelsimu, chakarlirining shundaq oyghaqliqini körse, bu ularning bextidur!»\+bd* — Yehudiylar kéche waqtini hésablighanda üch jések, rimliqlar bolsa töt jések dep hésablaytti.\f*  \x + \xo 12:38 \xt Mat. 24:42. \x*   
\m
\v 39 Lékin shuni bilip qoyunglarki, eger öy igisi oghrining kéchide qaysi waqitta kélidighanliqini bilgen bolsa, u oyghaq turup oghrining öyge téship kirishige hergiz yol qoymaytti! \f □ \fr 12:39 \ft \+bd «eger öy igisi oghrining kéchide qaysi waqitta kélidighanliqini bilgen bolsa, u oyghaq turup oghrining öyge téship kirishige hergiz yol qoymaytti!»\+bd* — muqeddes yazmilardiki köp yerlerde Perwerdigarning künining «oghridek» (kütülmigen waqitta) kélidighanliqi tilgha élinidu.\f*  \x + \xo 12:39 \xt Mat. 24:43; 1Tés. 5:2; 2Pét. 3:10; Weh. 3:3; 16:15. \x*  
\v 40 Shuning üchün silermu herdaim teyyar turunglar; chünki Insan’oghli siler oylimighan waqit-saette qaytip kélidu.\x + \xo 12:40 \xt Mat. 24:44; 25:13; Mar. 13:33; Luqa 21:34; 1Tés. 5:6. \x*   
\m
\v 41 Pétrus uningdin: — I Reb, sen bu temsilni bizgila qaritip éyttingmu yaki hemmeylen’ge qaritipmu? — dep soridi.   
\m
\v 42 Reb mundaq dédi:  
\m — Xojayini öz öyidikilerge mes’ul qilip, ulargha tégishlik bolghan ashliqni waqti-waqtida teqsim qilip bérishke teyinleydighan ishenchlik we pemlik ghojidar kim bolidu? \f □ \fr 12:42 \ft \+bd «Xojayini öz öyidikilerge...»\+bd* — «öydikiler» mushu yerde öydiki xizmetkarlar we chakarlirini körsitidu; mushu yerde köchme menisi Xudagha tewedikiler, yeni barliq ishen’güchiler dégenliktur. \+bd «Xojayini öz öyidikilerge mes’ul qilip, ulargha tégishlik bolghan ashliqni waqti-waqtida teqsim qilip bérishke teyinleydighan ishenchlik we pemlik ghojidar kim bolidu?»\+bd* — shübhisizki, Reb bu temsilni hemmidin awwal Pétrusning öz-özige tetbiqlishini xalidi, andin qalghan rosullar, andin Xudaning barliq xizmetkarlirigha qaritip éytqan.\f*  \x + \xo 12:42 \xt Mat. 24:45; 25:21; 1Kor. 4:2. \x*  
\v 43 Xojayin öyige qaytqanda, chakirining shundaq qiliwatqinining üstige kelse, bu chakarning bextidur!  
\v 44 Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, xojayin uni pütün igilikini bashqurushqa qoyidu.  
\v 45 Lékin mubada shu chakar könglide: «Xojayinim hayal bolup qalidu» dep, bashqa chakarlar we dédeklerni bozek qilishqa we yep-ichip, mest bolushqa bashlisa,  
\v 46 Shu chakarning xojayini kütülmigen bir küni, oylimighan bir waqitta qaytip kélidu we uni késip ikki parche qilip, uning nésiwisini étiqadsizlar bilen oxshash teqdirde békitidu.   
\m
\v 47 Emdi xojayinining iradisini bilip turup, teyyarlinip turmighan we xojayinining iradisi boyiche qilmighan chakar bolushigha tayaq yeydu. \x + \xo 12:47 \xt Yaq. 4:17. \x*  
\v 48 Biraq xojayinining iradisini bilmey turup, tayaq yéyishke tégishlik ishlarni qilghan chakar azraq tayaq yeydu. Kimge köp bérilse, uningdin telep qilinidighini köp bolidu. Chünki ademler kimge köp amanet qoyghan bolsa, uningdin telep qilidighinimu köp bolidu.   
\b  
\m  
\s1 Mesihning tutashturmaqchi bolghan oti  
\r Mat. 10:34-36  
\m
\v 49 Men yer yüzige ot tashlap tutashturushqa keldim we bu otning tutishishigha neqeder teqezzamen!  
\v 50 Lékin men aldi bilen bir chömüldürüsh bilen chömüldürülüshüm kérek we bu chümüldürülüshüm emelge ashurulghuche intayin qiynilimen! \f □ \fr 12:50 \ft \+bd «men aldi bilen bir chömüldürüsh bilen chömüldürülüshüm kérek we bu chümüldürülüshüm emelge ashurulghuche intayin qiynilimen!»\+bd* — bu ayettiki «chömüldürüsh» shübhisizki uning ölümidur. Bu toghruluq «Efesusluqlargha»diki «qoshumche söz»imizni körüng. Mushu chömüldürülüshtin kéyin Muqeddes Rohning oti yer yüzide tutushturulidu. «Ros.» 2-babni körüng!\f*  \x + \xo 12:50 \xt Mat. 20:22; Mar. 10:38; Ef.4:5\x*  
\v 51 Siler méni yer yüzige tinchliq élip keldimikin, dep oylap qaldinglarmu? Yaq, men shuni silerge éytayki, tinchliq emes, bölünüsh élip keldim! \x + \xo 12:51 \xt Mat. 10:34. \x*  
\v 52 Chünki buningdin kéyin, bir öydiki besh kishi bölünidu; üchi ikkisige qarsi we ikkisi üchige qarshi bölünidu.  
\v 53 Ata oghligha we oghul atisigha, ana qizigha we qiz anisigha, qéynana kélinige we kélin qéynanisigha qarshi turidu.\x + \xo 12:53 \xt Mik. 7:6\x*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning ghezipidin agahlanduridighan bésharetlik alametler  
\r Mat. 16:2-3  
\m
\v 54 Eysa yene toplashqan ademlerge mundaq dédi:  
\m — Siler künpétish tereptin bulutning chiqqinini körsenglar, derhal «yamghur yaghidu» deysiler, we derweqe shundaq bolidu.  
\v 55 Jenub tereptin shamalning chiqqinini körsenglar, «Hawa issiydu» deysiler we derweqe shundaq bolidu.  
\v 56 Ey saxtipezler! Siler yer bilen kökning renggini perq ételeysiler-yu, qandaqsige bu zamanni perq ételmeysiler?!   
\m
\v 57 Emdi némishqa qaysi ishlarning durus ikenlikige özünglar höküm qilip baqmaysiler?! \x + \xo 12:57 \xt Mat. 5:25-26\x*  
\v 58 Chünki dewagiring bilen birge sotchi aldigha barghiningda, uning bilen yolda kétiwatqiningda, uning bilen yariship dost bolushqa intilgin; bolmisa, u séni sotchigha, sotchi bolsa gundipaygha tapshuridu we gundipay séni zindan’gha tashlaydu.  
\v 59 Men sanga shuni éytip qoyayki, \add qerzingning\add* eng axirqi bir tiyininimu qoymay tölimigüche, shu yerdin hergiz chiqalmaysen.\f □ \fr 12:59 \ft \+bd «eng axirqi bir tiyininimu qoymay tölimigüche»\+bd* — «tiyin» grék tilida «lepton» — pulning eng kichik birliki, shu dewrdiki bir ishchining künlük heqqi bolghan «dinarius»ning 1/128 qismi idi. \+bd «dewagiring bilen birge sotchi aldigha barghiningda, uning bilen yolda kétiwatqiningda, uning bilen yariship dost bolushqa intilgin; .. bolmisa... ... eng axirqi bir tiyininimu qoymay tölimigüche, shu yerdin hergiz chiqalmaysen»\+bd* — bu köp ehwallirimizgha mas kélidighan intayin emeliy nesihet, elwette. Uning üstige mushu yerde belkim temsil bolushi mumkin; chünki Mesihning sözliride «Eger... bolsa» dégen söz yoq. Démek, Israillarning üstige erzi bar idi; bu erz qilghuchi bolsa belkim Xuda Özidur. Hazir «yarashturulup dost bolush»ning towa qilish pursiti bolsimu, herhalda waqti chekliktur. Töwendiki 13-babnimu körüng.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 13
\s1 Towa qilish yaki halak bolush  
\m
\v 1 Shu chaghda, birnechche adem uninggha \add waliy\add* Pilatusning bir qisim Galiliyeliklerning qénini töküp, ularning qanlirini ular qiliwatqan \add ibadetxanidiki\add* qurbanliqning qanliri bilen arilashturghanliqini melum qildi.\f □ \fr 13:1 \ft \+bd «... waliy Pilatusning ... ularning qanlirini ular qiliwatqan ibadetxanidiki qurbanliqning qanliri bilen arilashturghanliqi»\+bd* — ayette «ibadetxana» dégen söz yoq. Biraq qurbanliq qilish bashqa yerde bolmaytti. «qanliri... qurbanliqning qanliri bilen arilashturdi» — démek, Pilatus ularni ibadetxanida ibadet üstide öltürüwetti.\f*   
\m
\v 2 U ulargha jawaben mundaq dédi:  
\m — Ularning bu azablarni tartqini üchün bu Galiliyeliklerni bashqa Galiliyeliklerdin gunahi éghir dep qaramsiler?  
\v 3 Men silerge éytayki, undaq emes! Belki siler towa qilmisanglar, hemminglarmu oxshash aqiwette halak bolisiler.\f □ \fr 13:3 \ft \+bd «hemminglar oxshash aqiwette halak bolisiler»\+bd* — bu söz belkim Rim impériyesi miladiye 70-yilida Yérusalém we bashqa sheherlerni weyran qilishini we shuning bilen teng dozaxnimu körsitishi mumkin. 5-ayetning menisimu shundaq.\f*  
\v 4 Siloam mehellisidiki munar örülüp chüshüp, on sekkiz kishini bésip öltürüp qoyghan, siler ularni Yérusalémda turuwatqan bashqlardin qebih, dep qaramsiler?\f □ \fr 13:4 \ft \+bd «Siloam»\+bd* — (ibraniy tilida «Shiloah») Yérusalémdiki bir mehelle. «Neh.» 3:15 we «Yesh.» 8:6ni körüng. \+bd «siler ularni Yérusalémda turuwatqan bashqlardin qebih, dep qaramsiler?»\+bd* — «qebih» mushu yerde grék tilida «qerzdar» dep ipadilinidu.\f*  
\v 5 Men silerge éytayki, undaq emes! Belki siler towa qilmisanglar, hemminglarmu oxshash aqiwette halak bolisiler.   
\b  
\m  
\s1 Towa qilmasliqning aqiwiti — méwe bermeydighan derex  
\m
\v 6 Andin u bu temsilni sözlep berdi:  
\m — Melum bir kishining üzümzarliqida tikilgen bir tüp enjür derixi bar iken. U u derextin méwe izdep keptu, lékin héch méwe tapalmaptu.  
\v 7 U baghwen’ge: «Qara, üch yildin béri bu enjür derixidin méwe izdep kéliwatimen, biraq bir talmu méwe tapalmidim. Uni késiwet! U néme dep yerni bikardin-bikar igilep turidu?» deptu.  
\v 8 Lékin baghwen: «Xojayin, uninggha yene bir yil tegmigeyla. Bu waqit ichide uning tüwidiki topilarni boshitip, oghutlap baqay.  
\v 9 Eger kéler yili méwe berse, yaxshi xop! Biraq bermise, késiwetkeyla» deptu baghwen.   
\b  
\m  
\s1 Shabat küni dok ayalni saqaytish  
\m
\v 10 Bir shabat küni, u bir sinagogta telim bériwatatti.  
\v 11 Mana shu yerde on sekkiz yildin béri zeipleshtürgüchi bir jin teripidin tutulup, dömchiyip öre turalmaydighan bir ayal bar idi. \f □ \fr 13:11 \ft \+bd «... on sekkiz yildin béri zeipleshtürgüchi bir jin teripidin tutulup...»\+bd* — «jin» — Grék tilida «roh». \+bd «öre turalmaydighan bir ayal bar idi»\+bd* — «öre turalmaydighan» grék tilida «béshini kötürelmeydighan».\f*  
\v 12 Eysa uni körgende, yénigha chaqirip:  
\m — Xanim, sen bu zeiplikingdin azad boldung! — dédi.  
\v 13 Andin u qolini uning uchisigha qoyuwidi, ayal derhal ruslinip tik turup, Xudani ulughlidi.   
\m
\v 14 Biraq sinagogning chongi Eysaning shabat küni késel saqaytqinidin ghezeplinip, köpchilikke:  
\m — Ademler ish qilish kérek bolghan alte kün bar, shu künlerde kélip saqaytilinglar; lékin shabat künide undaq qilmanglar, — dédi.\f □ \fr 13:14 \ft \+bd «sinagogning chongi Eysaning shabat küni késel saqaytqinidin ghezeplinip...»\+bd* — uning ghezeplinishining üch sewebi bar idi: (1) ularning qaide-yosunliri boyiche ayal kishi sinagogning otturigha kelmesliki kérek idi (ular keynide olturatti yaki turatti); (2) yene qaidiliri boyiche er kishi ayal kishige héch tegmseliki kérek, hetta adette natonush ayal kishige gep qilmasliqi kérek idi; (3) Eysa shabat künide késel saqaytti.\f*  \x + \xo 13:14 \xt Mis. 20:9; Qan. 5:13; Ez. 20:12. \x*   
\m
\v 15 Shunga Reb uninggha mundaq jawab berdi:  
\m — Ey saxtipezler! Herbiringlar shabat küni torpaq we éshikinglarni oqurdin yéship, sugharghili bashlimamsiler?! \f □ \fr 13:15 \ft \+bd «Ey saxtipezler! Herbiringlar shabat küni torpaq we éshikinglarni oqurdin yéship, sugharghili bashlimamsiler?! »\+bd* — buni «ishlesh» yaki «xizmet qilish» dep hésablashqa bolsimu, insan bu zuwansiz haywanlargha mushundaq «insanperwerlik» körsetmise, tolimu rehimsizlik bolatti. Undaqta insan’gha rehim körsitishke bolmamdu?!\f*  \x + \xo 13:15 \xt Mis. 23:5; Qan. 22:4; Luqa 14:5. \x*  
\v 16 Emdi Sheytan mana on sekkiz yil boghup kelgen, Ibrahimning bir qizi bolghan bu ayal del shabat künide bu sirtmaqtin boshitilsa, bu shabat künining yarishiqi bolmamdu?!\f □ \fr 13:16 \ft \+bd «Ibrahimning bir qizi bolghan bu ayal»\+bd* — «Ibrahimning qizi» dégen ibare ayalning Ibrahimning ewladi ikenlikini körsitidu, elwette, shundaqla belkim uningda heqiqiy étiqad bolghanliqinimu körsitishi mumkin.\f*   
\m
\v 17 U mushu sözni qilghanda, uninggha qarshi chiqqanlar xijaletke qaldi; biraq xalayiq uning qiliwatqan hemme ajayib ishliridin shadlinip yayridi.   
\b  
\m  
\s1 Xudaning padishahliqini uruq we xémirturuchqa oxshitidighan temsiller  
\r Mat. 13:31-33; Mar. 4:30-32  
\m
\v 18 U sözini \add dawamlashturup\add* mundaq dédi:  
\m — Xudaning padishahliqi némige oxshaydu? Men uni némige oxshitay? \x + \xo 13:18 \xt Mat. 13:31; Mar. 4:30. \x*  
\v 19 U goya bir tal qicha uruqigha oxshaydu; birsi uni élip öz béghida térighanidi; u ösüp yoghan derex boldi; asmandiki uchar-qanatlar kélip uning shaxlirida uwulidi.\f □ \fr 13:19 \ft \+bd «U \+bd*\+bdit , yeni Xudaning padishahliqi\+bdit* goya bir tal qicha uruqigha oxshaydu» — «qicha uruqi» Asiyadiki barliq uruqlar ichide eng kichiki. \+bd «u ösüp yoghan derex boldi»\+bd* — adette qicha ösüp yétilgende 2-3 métrliq köchet bolidu. Lékin bu temsildur; Xudaning padishahliqining bezi jehetliri adettin tashqiri bolidu. 
\fp  Oqurmenlerge ayanki, temsillerde «qushlar» adette jin-sheytanlarni bildüridu (mesilen, 8:5ni körüng).\f*   
\m
\v 20-21 U yene: — Xudaning padishahliqini némige oxshitay? U xuddi échitqugha oxshaydu; bir ayal uni qoligha élip, üch jawur unning arisigha yoshurup, taki pütün xémir bolghuche saqlidi, — dédi.\f □ \fr 13:20-21 \ft \+bd «üch jawur un»\+bd* — (yaki «üch küre un») grék tilida «üch saton», ibraniy tilida «üch séah». Bir «saton» 7 kilogram idi; bu xéli köp un bolup, yüz ademning tamiqigha yétetti. «Yar.» 18:6ni körüng. 
\fp  Oqurmenlerge yene ayanki, temsillerde «échitqu» yaki «xémirturuch» adette yaman tesirler (tekebburluq, saxtipezlik)ni bildüridu (mesilen, 12:1ni körüng).\f*  \x + \xo 13:20-21 \xt Mat. 13:33. \x*   
\b  
\m  
\s1 Hayatning tar ishiki  
\r Mat. 7:13-14, 21-23  
\m
\v 22 \add Eysa\add* Yérusalémgha qarap sepirini dawamlashturup, bésip ötken herqaysi sheher-yézilarda telim bérip mangdi. \x + \xo 13:22 \xt Mat. 9:35; Mar. 6:6. \x*  
\v 23 Bireylen uningdin:  
\m — I teqsir, qutquzulidighanlarning sani azmu? — dep soridi.  
\m Eysa köpchilikke mundaq jawab berdi:   
\m
\v 24 — Siler tar ishiktin kirishke küresh qilinglar. Chünki men silerge shuni éytayki, nurghun ademler kirey dep izdensimu, emma kirelmeydu. \x + \xo 13:24 \xt Mat. 7:13. \x*  
\v 25 Öyning igisi ornidin turup ishikni taqighandin kéyin, siler tashqirida turup ishikni qéqip: «Reb, bizge achqin!» dep yalwurghili turghininglarda, u silerge jawaben: «Silerning nelikinglarni bilmeymen» — deydu. \x + \xo 13:25 \xt Mat. 25:11,12; Luqa 6:46. \x*  
\v 26 Andin siler: «Biz séning aldingda yégen, ichken, senmu bizning kochilirimizda telim bergen» désenglar,  
\v 27 u yene jawaben: «Silerning nelikinglarni bilmeymen, mendin néri kétinglar, ey qebihlik qilghuchilar!» deydu. \x + \xo 13:27 \xt Zeb. 6:8; Mat. 7:23; 25:12,41. \x*  
\v 28 Siler Ibrahim, Ishaq, Yaqup we barliq peyghemberlerning Xudaning padishahliqi ichide ikenlikini, özünglarning sirtqa tashliwétilgininglarni körgininglarda, yigha-zarlar kötürülidu, chishlar ghuchurlaydu. \x + \xo 13:28 \xt Mat. 8:11, 12; 13:42; 24:51. \x*  
\v 29 U chaghda, kishiler meshriq bilen meghribtin we shimal bilen jenubtin kéliship, Xudaning padishahliqida dastixanda olturidu. \f □ \fr 13:29 \ft \+bd «kishiler meshriq bilen meghribtin we shimal bilen jenubtin kéliship, Xudaning padishahliqida dastixanda olturidu»\+bd* — «meshriq bilen meghribtin we shimal bilen jenubtin» kelgenler Yehudiy emeslerni körsitidu. «Olturidu» bashqa izahatlarda körsitilgendek grék tilida «yatidu» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 13:29 \xt Yesh. 2:2; Mal. 1:11; Mat. 8:11. \x*  
\v 30 Shuning bilen mana, shu chaghda aldida turghanlardin arqigha ötidighanlar, arqida turghanlardin aldigha ötidighanlar bar bolidu. \f □ \fr 13:30 \ft \+bd «aldida turghanlardin arqigha ötidighanlar, arqida turghanlardin aldigha ötidighanlar bar bolidu»\+bd* — grék tilida «axirqilardin birinchisi bolidighanlar bar bolidu, birinchilerdin axirqisi bolidighanlar bar bolidu» dep ipadilinidu. 
\fp  Bu ajayib heqiqetning köp jehetliri bar; biraq roshenki, shu künide Xuda esli chaqirghan Yehudiylar Xudaning padishahliqida xijaletke qaldurulidu we esli butperes bolghan Yehudiy emesler uningda izzetke érishidu.\f*  \x + \xo 13:30 \xt Mat. 19:30; 20:16; Mar. 10:31. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Yérusalémgha baghlighan méhir-muhibbiti  
\r Mat. 23:37-39  
\m
\v 31 Del shu waqitta birnechche Perisiyler Eysaning aldigha kélip uninggha:  
\m — Mushu yerdin chiqip özüngni nérigha al. Chünki Hérod séni öltürmekchi, — dédi.   
\m
\v 32 U ulargha:  
\m — Bérip shu tülkige éytinglar: Mana men jinlarni heydiwétip, bügün we ete shipa bérermen we üchinchi küni takamullashturulimen, denglar. \f □ \fr 13:32 \ft \+bd «üchinchi küni takamullashturulimen»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «üchinchi küni nishanimgha yétimen» yaki «üchinchi küni ishlirimni tamam qilimen». Lékin ishinimizki, terjimimiz grék tiligha sadiqtur. Töwendiki izahatni körüng. \+bd «Bérip shu tülkige éytinglar: Mana men jinlarni heydiwétip, bügün we ete shipa bérermen we üchinchi küni takamullashturulimen, denglar»\+bd* — bu sirliq gepning menisi belkim: «Manga qalghan qisqa waqit ichide Xuda manga békitken pilani boyiche sendin qorqmay ishlewérimen. Qisqa waqit ichide men Xudadin tapshuruwalghan wezipemni tamam qilimen we shundaqla özüm «takamullashturulimen»» dégendek bolushi mumkin. Uning üstige, Mesihning «takamullashturulimen» dégen sirliq sözi, shübhisizki, köp jehetliktur. «Ibr.» 2:10de oxshash heqiqet tépilidu we «ibraniylargha»diki «qoshumche söz»imizde bu toghruluq azraq toxtilimiz.\f*  
\v 33 Halbuki, bügün we ete we ögünlükke méngip yürüshüm kérektur; chünki héch peyghemberning öltürülüshi Yérusalémdin bashqa héchqandaq jayda mumkin bolmas.\f □ \fr 13:33 \ft \+bd «Halbuki, bügün we ete we ögünlükke méngip yürüshüm kérektur»\+bd* — Eysa bu sözni qilghanda téxi Galiliye ölkiside idi. Hérodning Yérusalém bilen alaqisi yoq idi, Galiliyeni idare qilatti. Shunga bu 32-ayettiki sözning dawami: «Menki Mesih Yérusalémgha bérishim kérek, lékin undaq qilishim Hérodtin qéchish üchün emes, belki Xudaning pilani bolghanliqi üchün» dégendek menide. \+bd «chünki héch peyghemberning öltürülüshi Yérusalémdin bashqa héchqandaq jayda mumkin bolma.»\+bd* — bu kinayilik, hejwiy gep. Bu «kapir» Hérod xan Galiliyeni bashqurghini bilen Mesihke xetiri bolmaydu, lékin «Xudaning güzel shehiri»de turuwatqanlar axir bérip Eysani öltüridu.Bu jümlidiki «mumkin bolmas» dégenning bashqa xil terjimisi: «eqil yetmes».\f*   
\m
\v 34 Ey Yérusalém, Yérusalém! Peyghemberlerni öltüridighan we sanga ewetilgenlerni chalma-kések qilidighan sheher! Men qanche qétimlap mékiyan öz chüjilirini qanat astigha alghandek séning baliliringni qoynumgha almaqchi boldum, lékin siler xalimidinglar. \f □ \fr 13:34 \ft \+bd «Ey «Yérusalém, Yérusalém!»\+bd* — muqeddes kitabta, birsining bir ademning ismini yaki bir jayning namini tekrar ikki qétim chaqirishi uninggha bolghan chongqur méhir-muhebbitini ipadilep, uning özige eziz ikenlikini körsitidu. \+bd «Men qanche qétimlap mékiyan öz chüjilirini qanat astigha alghandek séning baliliringni qoynumgha almaqchi boldum»\+bd* — «séning baliliring» Yérusalémda turuwatqan Yehudiy xelqni körsitidu, elwette.\f*  \x + \xo 13:34 \xt Zeb. 17:8; 91:4; Mat. 23:37. \x*  
\v 35 Mana öyünglar tashlinip weyrane bolup qalidu; we men silerge shuni éytip qoyayki, siler «Perwerdigarning nami bilen kelgüchige mubarek bolghay!» démigüche, méni yene körelmeysiler. \f □ \fr 13:35 \ft \+bd «Mana öyünglar tashlinip weyrane bolup qalidu»\+bd* — «silerning öyünglar» mushu bésharette: (1) muqeddes ibadetxana (u kinayilik bilen «Xudaning öyi» démeydu): (2) pütkül Israil jemetini körsitidu. Chünki rimliqlar miladiye 70-yilida kélip, ularning muqeddes ibadetxanisini weyran qilidu we Yehudiy xelqini dunyaning herbir bulung-pushqaqlirigha tarqitiwétidu. \+bd «Perwerdigarning nami bilen kelgüchige mubarek bolghay!»\+bd* — bu bolsa Yehudiy xelqining Mesihni qarshi élishida déyishige tégishlik sözlerdur. Mesih Yérusalémgha kirgende gerche melum bir qisim kishiler shundaq sözni qilghini bilen («Luqa» 19:28-48ni, bolupmu 38-ayetni körüng), (1) ularning undaq dégenliri sap étiqadtin bolmighan; (2) pütün xelq undaq dégini yoq, belki ishenmigen. Shuning bilen Eysa Mesihning mushu dunyagha qayta kélishi, shundaqla Yehudiy xelqining uni qayta körüshi üchün pütkül xelq awwal uni «Mesih-qutquzghuchimiz», yeni «Perwerdigarning nami bilen kelgüchi» dep étirap qilishi kérektur (bu bésharet «Rim.» 11:25-27, «Zek.» 12:7-14 we bashqa yerlerde tépilidu).\f*  \x + \xo 13:35 \xt Zeb. 69:25; 118:26; Yesh. 1:7; Yer. 7:34; Mik. 3:12; Mat. 23:38; Ros. 1:20. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 14
\s1 Shabat künide késel saqaytish  
\m
\v 1 We shundaq boldiki, bir shabat küni u Perisiylerdin bolghan bir hökümdarning öyige ghizagha bardi; emdi ular uni paylap yürüwatatti.  
\v 2 We mana, u yerde suluq ishshiq késilige giriptar bolghan bir adem bar idi.  
\v 3 Eysa Tewrat ehliliri we Perisiylerdin:  
\m — Shabat küni késel saqaytish Tewrat qanunigha uyghunmu-yoq? — dep soridi.   
\m
\v 4 Biraq ular lam-jim démidi. U héliqi késelge qolini tegküzüp, saqaytip yolgha saldi.  
\v 5 Andin u ulardin yene:  
\m — Aranglardin biringlarning mubada shabat künide éshiki ya kalisi quduqqa chüshüp ketse, uni derhal tartip chiqarmaydighan zadi kim bar? — dep soridi.\f □ \fr 14:5 \ft \+bd «aranglardin biringlarning mubada shabat künide éshiki ya kalisi quduqqa chüshüp ketse...»\+bd* — bezi kona köchürmilerde «éshiki» emes, belki «balisi» dep oqulidu.\f*  \x + \xo 14:5 \xt Mis. 23:5; Qan. 22:4; Luqa 13:15. \x*   
\m
\v 6 We ular uning bu sözlirige héch jawab bérelmidi.   
\b  
\m  
\s1 Xuda kimni yuqiri qilidu?  
\m
\v 7 Eysa chaqirilghan méhmanlarning özlirige tördin orunlarni qandaq tallighinini körüp, ulargha mundaq bir temsilni éytip berdi:   
\m
\v 8 — Birsi séni toy ziyapitige teklip qilsa, törde olturmighin. Bolmisa, sendin hörmetlikrek birsi teklip qilin’ghan bolsa,  
\v 9 U chaghda séni we uni chaqirghan sahibxana kélip sanga: «Bu kishige orun bergeysiz» dep qalsa, sen xijalette qélip pegahgha chüshüp qalisen. \f □ \fr 14:9 \ft \+bd «... pegahgha chüshüp qalisen»\+bd* — grék tilida «... axirqi orun’gha chüshüp qalisen».\f*  
\v 10 Lékin sen chaqirilghanda, bérip pegahda olturghin. Shuning bilen séni chaqirghan sahibxana kélip: «Ey dostum, yuqirigha chiqing» déyishi mumkin we shuning bilen séning bilen dastixanda olturghanlarning hemmisining aldida sanga izzet bolidu. \x + \xo 14:10 \xt Pend. 25:6, 7. \x*  
\v 11 Chünki herkim özini üstün tutsa töwen qilinidu we kimdekim özini töwön tutsa üstün qilinidu.\x + \xo 14:11 \xt Ayup 22:29; Pend. 29:23; Mat. 23:12; Luqa 1:51; 18:14; Yaq. 4:6,10; 1Pét. 5:5. \x*   
\b  
\m  
\s1 Heqiqiy méhmandostluqning yoli  
\m
\v 12 U özini méhman’gha chaqirghan sahibxanigha mundaq dédi:  
\m — Méhmanni tamaqqa yaki ziyapetke chaqirghiningda, dost-burader, qérindash, uruq-tughqan yaki bay qolum-qoshniliringni chaqirmighin. Chünki ularmu séni méhman’gha chaqirip, merhemitingni qayturushi mumkin. \x + \xo 14:12 \xt Neh. 8:10; Pend. 3:28. \x*  
\v 13 Shuning üchün ziyapet bérey déseng, ghérib-ghurwa, méyip-nakar, aqsaq-cholaq, kor-emalarni chaqirghin  
\v 14 we bext-beriket körisen; chünki u kishilerning yaxshiliqingni qayturushning amali yoqtur. Shuning bilen heqqaniylarning qayta tirilgen künide qilghining özüngge qayturulidu.   
\b  
\m  
\s1 Katta ziyapet toghrisidiki temsil  
\r Mat. 22:1-10  
\m
\v 15 Uning bilen hemdastixan olturghanlardin biri bu sözlerni anglap, uninggha:  
\m — Xudaning padishahliqida ghizalan’ghuchilar némidégen bextlik-he! — dédi.\f □ \fr 14:15 \ft \+bd «Xudaning padishahliqida ghizalan’ghuchilar...»\+bd* — grék tilida «Xudaning padishahliqida nan yégüchiler...».\f*   
\m
\v 16 Biraq u uninggha jawaben mundaq dédi:  
\m — Bir kishi katta ziyapetke tutush qilip, nurghun méhmanlarni chaqirip qoyuptu. \x + \xo 14:16 \xt Yesh. 25:6; Mat. 22:2; Weh. 19:7, 9. \x*  
\v 17 Dastixan sélin’ghan shu saette, chakirini ewetip, chaqirilghan méhmanlargha: «Merhemet, hemme nerse teyyar boldi!» dep éytiptu.  
\v 18 Biraq, méhmanlarning hemmisi barmasliqqa bir-birlep özre-bahane körsetkili turuptu. Birinchisi uninggha: «Men hélila bir parche yer sétiwalghanidim, bérip körüp kelmisem bolmaydu. Méni epu qilghayla, baralmaymen» deptu. \f □ \fr 14:18 \ft \+bd «Men hélila bir parche yer sétiwalghanidim, bérip körüp kelmisem bolmaydu. Méni epu qilghayla, baralmaymen»\+bd* — kim yerni awwal yaxshi körmey sétiwalsun?\f*  
\v 19 Yene biri: «Men besh qoshluq öküz sétiwaldim, hazir bérip ularni sinap körüshüm kérek. Méni epu qilghayla, baralmaymen» deptu. \f □ \fr 14:19 \ft \+bd «hazir bérip ularni sinap körüshüm kérek»\+bd* — yaki «hazir bérip közdin kechürüp kélishim kérek». «Besh qoshluq öküz» — grék tilida: «besh boyunturuq öküz». Démek, boyunturuqqa qétilghanda bir-birige mas kélidighan besh jüp öküz. 
\fp  Emdi kim öküzni awwal körmey sétiwalsun?\f*  
\v 20 Yene birsi: «Men yéngi öylen’gen, shunga baralmaymen» deptu.   
\m
\v 21 Chakar qaytip kélip, bu ishlarni xojayinigha melum qiptu. Xojayin ghezeplen’gen halda chakirigha: «Derhal sheherning chong-kichik kochilirigha kirip, ghérib-ghurwa, méyip-nakar, aqsaq-cholaq we kor-emalarni mushu yerge yighip kel» deptu.  
\v 22 Andin chakar qaytip kélip: «Xojayin, emr berginingdek ada qilindi, we yene bosh orun bar!» deptu.  
\v 23 Shuning bilen xojayin chakargha: — «Öyüm méhmanlargha tolush üchün yézilardiki chong-kichik yollarni, mehellilerni arilap, udul kelgen adimingni zorlap élip kelgin! \f □ \fr 14:23 \ft \+bd «yézilardiki chong-kichik yollarni, mehellilerni arilap,...»\+bd* — mushu yerde grék tilida «yézilardiki yollardin we chitliqlardin ötünglar,...» dégen söz bilen ipadilinidu. Démek, méhmanlarni her bulung-puchqaqtin ekilish kérek.\f*  
\v 24 Chünki men silerge shuni éytayki, bashta chaqirilghan ademlerning héchqaysisi dastixinimdin tétimaydu», deptu.   
\b  
\m  
\s1 Muxlis bolush shertliri  
\r Mat. 10:37-38  
\m
\v 25 Emdi top-top ademler uninggha hemrah bolup kétiwatatti. U burulup ulargha qarap mundaq dédi:   
\m
\v 26 — Manga egeshkenler \add manga bolghan söyüshliridin\add* öz atisi we anisi, ayali we baliliri, aka-ukiliri we acha-singilliri, hetta öz jéninimu yaman körmise manga muxlis bolalmas. \f □ \fr 14:26 \ft \+bd «manga egeshkenler ... öz atisi we anisi, ayali we baliliri, aka-ukiliri we acha-singilliri, hetta öz jéninimu yaman körmise manga muxlis bolalmas»\+bd* — mushu yerde «yaman körüsh» dégenlikning menisi, shübhisizki, öz ademlirige bolghan muhebbet Xudagha baghlighan muhebbet aldida «yaman körüsh»tek körünidu. Misal, «Yar.» 29:30-31ni körüng.\f*  \x + \xo 14:26 \xt Qan. 13:7; 33:9; Mat. 10:37. \x*  
\v 27 Kimdekim özining kréstini yüdüp manga egeshmise u manga muxlis bolalmas. \f □ \fr 14:27 \ft \+bd «Kimdekim özining kréstini yüdüp manga egeshmise u manga muxlis bolalmas»\+bd* — rimliqlar teripidin ölüm jazasi bérilgenler mixlinidighan kréstni müriside kötürüp jaza meydanigha baratti. «kréstlinish» ademni qiynaydighan, intayin dehshetlik we ahanetlik ölüm jaza usuli bolup, «özining kréstini kötürüsh» dégenning meniliri töwendikilernimu öz ichige élishi mumkin: (1) Eysa Mesih üchün azab-oqubet tartishqa, (2) til-ahanet ishtishke, (3) Xudaning iradisining emelge ashurulushi üchün zörür tépilghanda, «öz-özini ölüm jazasigha höküm qilghandek» özining arzu-heweslirini ret qilishqa teyyar bolush.\f*  \x + \xo 14:27 \xt Mat. 10:38; 16:24; Mar. 8:34; Luqa 9:23. \x*  
\v 28 Aranglardin birsi munar salmaqchi bolsa, aldi bilen olturup bu qurulushni pütküzgüdek xirajet özümde barmu-yoq dep hésab qilmasmu?  
\v 29-30 Undaq qilmighanda, ulni sélip pütküzelmise, körgenlerning hemmisi mazaq qilip: «Bu adem binani bashlap qoyup pütküzelmidi» — démey qalmaydu.   
\m
\v 31 Yaki bir padishah yene bir padishah bilen jeng qilghili chiqsa aldi bilen olturup: — Méning üstümge kélidighan yigirme ming kishilik qoshun igisige men on ming eskirim bilen taqabil turalarmenmu? dep mölcherlep körmemdu?! \f □ \fr 14:31 \ft \+bd «... mölcherlep körmemdu?! »\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «... meslihet qilmamdu?».\f*  
\v 32 Eger u «Soqushalmaymen» dep oylisa, düshmen téxi yiraqtiki chaghda elchi ewetip, sulh shertlirini soraydu.  
\v 33 Shuninggha oxshash, silerdin kimdekim \add könglide\add* özining bar-yoqi bilen xoshlashmisa, manga muxlis bolalmas.\f □ \fr 14:33 \ft \+bd «Shuninggha oxshash, silerdin kimdekim könglide özining bar-yoqi bilen xoshlashmisa, manga muxlis bolalmas.»\+bd* — bu küchlük söz toghrisida «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*   
\m
\v 34 Tuz yaxshi nersidur; halbuki, tuz öz temini yoqatsa, uninggha qaytidin tuz temini qandaqmu kirgüzgili bolidu? \f □ \fr 14:34 \ft \+bd «Tuz yaxshi nersidur; halbuki, tuz öz temini yoqatsa, uninggha qaytidin tuz temini qandaqmu kirgüzgili bolidu?»\+bd* — tuz bolsa (1) tem béridu; (2) chirip kétishtin tosidu; (3) zexim-yarilarni saqaytidu. Muxlislarning bu dunyagha bolghan roli buninggha oxshap kétishi kérek.\f*  \x + \xo 14:34 \xt Mat. 5:13; Mar. 9:50. \x*  
\v 35 U tupraqqa ishlitishke yaki oghutqa arilashturushqimu yarimay, talagha tashlinidu. Anglighudek quliqi barlar buni anglisun!\f □ \fr 14:35 \ft \+bd «U \+bd*\+bdit tuz\+bdit* tupraqqa ishlitishke yaki oghutqa arilashturushqimu yarimay, talagha tashlinidu» — mushu yerdiki «tuz» dégen téma üstide «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 15
\s1 Yoqalghan qoy we yaxshi padichi toghrisidiki temsil  
\r Mat. 18:12-14  
\m
\v 1 Emdi bajgirlar we bashqa gunahkarlarning hemmisi uning sözini anglashqa uning etrapigha olashmaqta idi.\x + \xo 15:1 \xt Mat. 9:10; Mar. 2:15; Luqa 5:29. \x*  
\v 2 Lékin Perisiyler bilen Tewrat ustazliri ghudungshup:  
\m — Bu adem gunahkarlarni qarshi alidu we ular bilen hemdastixan olturidu! — déyishti.  
\v 3 Shunga u ulargha munu temsilni sözlep berdi: \f □ \fr 15:3 \ft \+bd «shunga u ulargha munu temsilni sözlep berdi...»\+bd* — «mushu temsil»: — \+bd bir\+bd* temsil, démek. 15-babta üch temsildek körünsimu, emeliyette üch temsil peqet birla menini ipadileydu. Shunga ularni «birla temsil» dep qaraymiz.\f*   
\m
\v 4 — Eger aranglarda bireylenning yüz tuyaq qoyi bolup, ulardin biri yitip ketse, toqsan toqquzini chölde qoyup qoyup yitip ketkinini tapquche izdimesmu?  
\v 5 Uni tépiwalghanda, shadlan’ghan halda mürisige artidu;  
\v 6 andin öyige élip kélip, yar-buraderliri bilen qolum-qoshnilirini chaqirip, ulargha: «Men yitken qoyumni tépiwaldim, méning bilen teng shadlininglar!» deydu.  
\v 7 Men silerge shuni éytayki, shuninggha oxshash, towa qiliwatqan bir gunahkar üchün ershte zor xursenlik bolidu; bu xursenlik towigha mohtaj bolmighan toqsan toqquz heqqaniy kishidin bolghan xursenliktin köp artuqtur.\x + \xo 15:7 \xt Luqa 5:32. \x*   
\b  
\m  
\s1 Yittirgen tengge toghrisidiki temsil  
\m
\v 8 — Yaki bir ayalning on kümüsh dinari bolup, bir dinarni yoqitip qoysa, chiraghni yéqip, taki uni tapquche öyni süpürüp, zen qoyup izdimesmu?\f □ \fr 15:8 \ft \+bd «bir ayalning on kümüsh dinari bolup...»\+bd* — «kümüsh dinar» bolsa grék tilida «draqma». «draqma» bir dinargha barawer bolghan pul birliki.\f*  
\v 9 Uni tapqanda yar-burader, qolum-qoshnlirini chaqirip, ulargha: «Méning bilen teng shadlininglar, chünki men yoqitip qoyghan dinarimni tépiwaldim» — deydu.  
\v 10 Men silerge shuni éytayki, shuninggha oxshash towa qiliwatqan bir gunahkar üchün Xudaning perishtilirining arisida xursenlik bolidu. \f □ \fr 15:10 \ft \+bd «towa qiliwatqan ...»\+bd* — towa qilish emeliyette (meyli nahayiti qisqa bolsun) bir jeryan, elwette. \+bd «Xudaning perishtilirining arisida»\+bd* — grék tilida «Xudaning perishtilirining aldida». Bu ibaridin puritiliduki, Xuda Özi «tenggisini tapqan ayal»dek xursen bolidu we perishtilermu uning xursenlikidin teng behrimen bolidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Méhir-shepqetlik ata toghrisidiki temsil  
\m
\v 11 U sözini dawam qilip mundaq dédi:  
\m — Melum bir ademning ikki oghli bar iken.  
\v 12 Kichik oghli atisigha: «Ey ata, mal-mülüktin tégishlik ülüshümni hazirla manga bergin» dep éytiptu. We u öz mal-mülüklirini ikkisige teqsim qilip bériptu.\f □ \fr 15:12 \ft \+bd «Ey ata, mal-mülüktin tégishlik ülüshümni hazirla manga bergin»\+bd* — démisekmu, bundaq telep éghir hörmetsizlik bolidu. «Qöshumche söz»imiznimu körüng. \+bd «u öz mal-mülüklirini ikkisige teqsim qilip bériptu»\+bd* — «öz mal-mülükliri» grék ilida «uning hayatini» yaki «uning tirikchilikini». 
\fp  Tewrat qanuni boyiche tunji oghligha teqsim qilin’ghan miras kenjisiningkidin ikki hesse köp bolidu.\f*  
\v 13 Uzun ötmeyla, kichik oghli bar-yoqini yighishturup, yiraq bir yurtqa seper qiliptu. U u yerde eysh-ishretlik ichide turmush kechürüp mal-dunyasini buzup-chéchiptu. \f □ \fr 15:13 \ft \+bd «Uzun ötmeyla, kichik oghli bar-yoqini yighishturup, yiraq bir yurtqa seper qiliptu»\+bd* — «uzun ötmeyla» (grék tilida «köp kün ötmeyla») — kenji oghul telipi tüpeylidin jemiiyet aldida intayin nepretlik bolatti.\f*  
\v 14 Del u bar-yoqini serp qilip tügetken waqtida, u yurtta qattiq acharchiliq bolup, u xélila qisilchiliqta qaptu.  
\v 15 Shuning bilen u bérip, shu yurtning bir puqrasigha medikar bolup yalliniptu; u uni étizliqigha choshqa béqishqa ewetiptu. \f □ \fr 15:15 \ft \+bd «...shu yurtning bir puqrasigha medikar bolup yalliniptu»\+bd* — grék tilida ««.. shu yurtning bir puqrasigha qatnishiptu» bilen ipadilinidu. \+bd «u uni étizliqigha choshqa béqishqa ewetiptu»\+bd* — démisekmu, bu choshqilarning igisi Yehudiy emes; bundaq xizmet Yehudiy yigitke nisbeten intayin yirginchlik bolatti.\f*  
\v 16 U hetta qorsiqini choshqilarning yémi bolghan purchaq posti bilen toyghuzushqa teqezza boptu; lékin héchkim uninggha héchnerse bermeptu.   
\m
\v 17 Axir bérip u hoshini tépip: «Atamning shunche köp medikarlirining aldidin yémek-ichmek éship-téship turidu; lékin men bolsam bu yerde achliqtin öley dep qaldim!  
\v 18 Ornumdin turup, atamning aldigha bérip uninggha: Ey ata, men ershning aldidimu we séning aldingdimu gunah qildim.  
\v 19 Emdi séning oghlung atilishqa layiq emesmen. Méni medikarliring süpitide qobul qilghaysen! — deymen» dep oylaptu.  
\v 20 Shuning bilen ornidin turup atisining aldigha qaytip méngiptu. Lékin atisi yiraqtinla uni körüp uninggha ichi aghritip, aldigha yügürüp chiqip, uning boynigha ésilip uni söyüp kétiptu. \f □ \fr 15:20 \ft \+bd «Atisi yiraqtinla uni körüp uninggha ichi aghritip, aldigha yügürüp chiqip...»\+bd* — démisekmu, bu atining jemiiyet aldida yügürüshi, we shundaqla buni az dep oghlini qarshi élishqa yügürüshi «mötiwer kishining salapitige muwapiq emes» dep qarilatti. «Qöshumche söz»imiznimu körüng.\f*  \x + \xo 15:20 \xt Ros. 2:39; Ef. 2:12,17. \x*  
\v 21 Oghli: «Ata, men ershning aldidimu, séning aldingdimu gunah qildim. Emdi séning oghlung atilishqa layiq emesmen» — deptu.  
\v 22 Biraq atisi chakarlirigha: «Derhal eng ésil tonni ekélip uninggha kiydürünglar, qoligha üzük sélinglar, putlirigha ayagh kiydürüngler;  
\v 23 we bordaq torpaqni ekélip soyunglar; andin obdan yep, rawurus tebrikleyli!  
\v 24 Chünki méning bu oghlum ölgenidi, tirildi, yitip ketkenidi, tépildi!» — deptu. Andin ular tebrikleshkili bashlaptu.   
\m
\v 25 Emdi chong oghli étizgha ketkeniken. U qaytip kéliwétip öyge yéqin kelgende neghme-nawa bilen ussulning awazini anglaptu.  
\v 26 U chakarlardin birini chaqirip, uningdin néme ish boluwatqinini soraptu.   
\m
\v 27 Chakar uninggha: Ukang keldi we atang uni saq-salamet tépiwalghanliqi üchün bordaq torpaqni soydi» deptu.  
\v 28 Lékin \add chong oghli\add* xapa bolup, öyge kirgili unimaptu. We atisi chiqip uning öyge kirishini ötünüptu.  
\v 29 Emma u atisigha jawab bérip: «Qara! Men shunche yildin béri quldek xizmitingde boldum, esla héchbir emringdin chiqip baqmidim. Biraq sen manga el-aghinilirim bilen xush qilghili héchqachan birer oghlaqmu bermiding!  
\v 30 Lékin séning mal-mülükliringni pahishilerge xejlep tügetken bu oghlung qaytip kelgende, sen uning üchün bordaq torpaqni soyupsen» — deptu. \f □ \fr 15:30 \ft \+bd «séning mal-mülükliringni pahishilerge xejlep tügetken»\+bd* — grék tilida «séning mal-mülükliringni pahishilerge xejlep yewetken».\f*  
\v 31 Biraq atisi yene uninggha: «Ey oghlum, sen herdaim méning yénimdisen we méning barliqim séningkidur.  
\v 32 Emdi tebriklep shadlinishqa layiqtur; chünki bu séning ukang ölgenidi, tirildi, yoqilip ketkenidi, tépildi» — deptu.\f □ \fr 15:32 \ft \+bd «Emdi tebriklep shadlinishqa layiqtur; chünki bu séning ukang ölgenidi, tirildi, yoqilip ketkenidi, tépildi»\+bd* — 15-babtiki üch qisimliq temsilning mol telimi üstide «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 16
\s1 Aldamchi ghojidar toghrisidiki temsil — dunyadiki bayliqni qandaq ishlitish kérek?  
\m
\v 1 U muxlislirigha yene mundaq dédi:  
\m — Bir bayning bir ghojidari bar iken. Birsi baygha: «Bu ghojidaringiz mal-mülkingizni buzup chachti» dep shikayet qiptu.  
\v 2 U ghojidarni chaqirip, uninggha: «Méning séning toghrangda anglighanlirim zadi qandaq gep? Ghojidarliqingdiki hésab-kitabni éniq tapshur; chünki mundin kéyin sen ghojidar bolmaysen» — deptu.  
\v 3 Ghojidar emdi öz ichide: «Néme qilay? Chünki xojayinim méni ghojidarliqtin mehrum qilidu. Ketmen chapay désem unchilik maghdur yoq, tilemchilik qilay désem nomus qilimen.  
\v 4 He, taptim! Ghojidarliqtin qalghinimda kishilerning méni öylirige qarshi élishi üchün, néme qilishimni emdi bildim» dep  
\v 5 öz xojayinigha qerzdar bolghanlarni birdin-birdin chaqirip kélip, birinchisidin: «Xojayinimgha qanchilik qerzingiz bar?» dep soraptu.  
\v 6 We qerzdar: «Yüz tung zeytun méyi» dep jawab bériptu. Ghojidar uninggha: «Mana, hésabat deptiringizni élip, bu yerde olturup ellik tunggha özgertiwéting!» deptu.\f □ \fr 16:6 \ft \+bd «Yüz tung zeytun méyi»\+bd* — mushu yerde bir «tung» (grék tilida «bat») 30 litr idi. Démek, bu zeytun méyi 3000 litr bolup shu chaghdiki addiy ishchining üch yilliq heqqi (1000 dinar) bolatti. \+bd «Ghojidar uninggha: «Mana, hésabat deptiringizni élip, bu yerde olturup ellik tunggha özgertiwéting!» deptu.»\+bd* — ghojidar néme qildi? Belkim töt mumkinchiliki bar: — (1) u qerzdarning haligha qarap qerz miqdarini kémeytiwetti; (2) u ösümini yoqqa chiqiriwetti; (3) u özining shérinkanisi («komission»)ni hésabtin chiqiriwetti; (4) bularning hemmisini qildi. Rebbimiz ghojidarni «semimiyetsiz» dep ataydu 8-ayet). Lékin uning bu «semimiyetsizliki» ghojidarliqidiki burunqi ishlarni körsitemdu? Yaki hazirqi heriketlirinimu? Bizningche, uning qilghinini choqum qerzning miqdarini özgertishni öz ichige alghan, dep qaraymiz.\f*   
\m
\v 7 Andin u yene birige: «Sizchu, qanchilik qerz boldingiz?» dep soraptu. U: «Yüz küre bughday» dep jawab bériptu. Ghojidar uninggha: «Hésabat deptiringizni élip seksen kürige özgertiwéting!» deptu.\f □ \fr 16:7 \ft \+bd «yüz küre bughday»\+bd* — mushu yerde bir küre (ibraniy tilida «kor» 390 litrni bildüridu. Démek, bu chong qerz idi — belkim 30 tonna bughday, Addiy ishchining on yilliq heqqi (3000 dinar) bolatti.\f*   
\m
\v 8 Shuning bilen uning xojayini semimiyetsiz ghojidarning bu ishtiki pemlikliki üchün uninggha qayil bolup maxtaptu. Chünki bu dunyaning perzentliri öz dewride nurning perzentliridin pemliktur.\f □ \fr 16:8 \ft \+bd «bu dunyaning perzentliri öz dewride nurning perzentliridin pemliktur»\+bd* — «bu dunyaning perzentliri» Xudani tonumaydighan étiqadsiz ademlerni körsitidu; «nurning perzentliri» Xudaning nurini qobul qilghan, shundaqla «nurda yashawatqan» «Xudaning Rohidin tughulghan» rohiy perzentlirini körsitidu. 
\fp  Bu temsil toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  
\v 9 We men silerge shuni éytip qoyayki, «Naheq dunyagha tewe mal-dunya» arqiliq özünglargha dost tutunglar; shundaq qilsanglar, mal-dunya kargha kelmeydighan bolghan \add künide\add* shu dostlar silerni ebediy makanlargha qarshi alidu.\f □ \fr 16:9 \ft \+bd ««Naheq dunyagha tewe mal-dunya» arqiliq özünglargha dost tutunglar»\+bd* — «naheq dunyagha tewe mal-dunya» grék tilida «naheq mammon». Némishqa «naheq» deydu? Bizningche (1) shexsiy, yeni xususiy mal-dunya, jümlidin pulning mewjut bolghanliqi Adem’atimizning sadir qilghan gunahining bir netijisidur; (2) ademdiki köpinchi mal-dunya, bayliqlar bolsa, Xudadin qorqmaydighan gunahkarlarning qolididur. Biz yenila «qoshumche söz»imizde bu qiziq söz üstide azraq toxtilimiz. \+bd «shundaq qilsanglar, mal-dunya kargha kelmeydighan bolghan \+bd*\+bdit künide\+bdit* shu dostlar silerni ebediy makanlargha qarshi alidu» — démek, öz bayliqinglar bilen yardemge mohtaj bolghanlargha yardem béringlar; shu yol bilen ular silerge dost bolidu we paniy dunyadin ketkininglarda ular baqiy dunyada silerni qarshi élishqa kütidighan bolidu.\f*  \x + \xo 16:9 \xt Mat. 6:19; 19:21; 1Tim. 6:19. \x*   
\m
\v 10 Kimki kichikkine ishta sadiq bolsa, chong ishtimu sadiq bolidu; we kimki kichikkine ishta semimiyetsiz bolsa, chong ishtimu semimiyetsiz bolidu. \f □ \fr 16:10 \ft \+bd «Kimki kichikkine ishta semimiyetsiz bolsa, chong ishtimu semimiyetsiz bolidu»\+bd* — yaki «Kimki kichikkine ishta ishenchsiz bolsa, chong ishtimu ishenchsiz bolidu».\f*  
\v 11 Shunga eger «naheq dunyagha tewe bolghan mal-dunya»da sadiq bolmisanglar, kim silerge heqiqiy bayliqlarni tapshursun? \f □ \fr 16:11 \ft \+bd ««Naheq dunyagha tewe bolghan mal-dunya»da sadiq bolmisanglar, kim silerge heqiqiy bayliqlarni tapshursun?»\+bd* — démek, bu alemdiki mal-dunya bolsa Xuda aldida «kichikkine bir ish» (10-ayetni kürüng), xalas.\f*  
\v 12 We bashqilarning nersiliride sadiq bolmisanglar kim silerge özünglarning nersisini bersun?\f □ \fr 16:12 \ft \+bd «We bashqilarning nersiliride sadiq bolmisanglar kim silerge özünglarning nersisini bersun?»\+bd* — bu jümle toghruluqmu «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*   
\m
\v 13 Héchkim ikki xojayin’gha teng xizmet qilalmaydu. Chünki u yaki buni yaman körüp, uni yaxshi köridu; yaki buninggha özini pütünley béghishlap, uninggha étibarsiz qaraydu. \add Shuninggha oxshash\add*, silerningmu birla waqitta hem Xudaning, hem mal-dunyaning qulluqida bolushunglar mumkin emes.\x + \xo 16:13 \xt Mat. 6:24. \x*   
\m
\v 14 Emdi Perisiyler (ular pulgha amraq idi) bularning hemmisini anglap Eysani mesxire qilishti. \f □ \fr 16:14 \ft \+bd «Emdi Perisiyler ... bularning hemmisini anglap Eysani mesxire qilishti»\+bd* — némishqa Perisiyler Eysani mesxire qilishti? Shübhisizki, ularning közqarishiche, Xudani xursen qilghan, shundaqla Xuda beriketligen ademning jezmen köp bayliqi bolidu, dep oylaytti. Shuning bilen Mesih ulargha töwendiki (16:19-31-ayettiki) tarixni éytip béridu.\f*  \x + \xo 16:14 \xt Mat. 23:14. \x*  
\v 15 We u ulargha mundaq dédi: — «Siler özünglarni ademlerning aldida heqqaniy qilip körsetküchidursiler; lékin Xuda qelbinglarni bilidu. Chünki ademlerning arisida qedirlinidighini Xudaning neziride yirginchliktur.\x + \xo 16:15 \xt 1Sam. 16:7; Zeb. 7:9 \x*   
\m
\v 16 Tewrat qanuni we peyghemberlerning yazmiliri \add chömüldürgüchi\add* Yehyaghiche hidayet bolup keldi; shu waqittin bashlap Xudaning padishahliqining xush xewiri jakarlinip kéliwatidu; \add padishahliqqa\add* kirmekchi bolghanlarning herbiri uninggha bösüp kiriwélishi kérektur. \f □ \fr 16:16 \ft \+bd «padishahliqqa kirmekchi bolghanlarning herbiri uninggha bösüp kiriwélishi kérektur»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «herbir kishige uninggha kirishke qet’iy dewet qilinmaqta». Bizningche bu 16-17-ayetler, shundaqla «Mat.» 11:12-14-ayetler we «Mik.» 2:12-13-ayetler bilen munasiwetliktur. «Mikah»diki «qoshumche söz»nimu körüng.\f*  \x + \xo 16:16 \xt Mat. 11:12,13. \x*  
\v 17 Lékin asman bilen zéminning yoq qiliwétilishi Tewratning bir chékiti bikar qilinishtin asandur.\f □ \fr 16:17 \ft \+bd «Lékin asman bilen zéminning yoq qiliwétilishi Tewratning bir chékiti bikar qilinishtin asandur»\+bd* — sözmusöz bolsa «lékin asman bilen yerning yoqalmiqi Tewrattin bir chékitning chüshmikidin asandur». «Chékit» ibraniy tilidiki eng kichik tinish belge (.). 
\fp  Tewrat we peyghemberlerning yazmiliri «Chömüldürgüchi Yehyaghiche»la Israilgha yétekchi bolghan bilen hazirmu yenila «inawetsiz» emes. 
\fp  Tewrattiki barliq bésharetler emelge ashurulidu; uning üstige, Tewrattiki barliq «heqqaniy telepler» Injildiki xush xewerni qobul qilghuchilarning hemmisi üchün yenila söyünidighan xushluqtur. Töwendiki 18-ayettiki telep, mesilen, Tewrattiki biwasite telep bolmisimu, Tewratta xatirilen’gen prinsiplar mushu heqiqetni körsitidu (mesilen, «Mar.» 10:1-12ni körüng).\f*  \x + \xo 16:17 \xt Zeb. 102:25-27; Yesh. 40:8; 51:6; Mat. 5:18. \x*   
\m
\v 18 — Her kim öz ayalini talaq qilip bashqa birini alsa zina qilghan bolidu we kimki öz éridin talaq qilin’ghanni alsa zina qilghan bolidu». \x + \xo 16:18 \xt Mat. 5:32; 19:9; Mar. 10:11; 1Kor. 7:10. \x*   
\b  
\m  
\s1 Bay bilen tilemchi Lazarus  
\m
\v 19 — Burun bir bay adem bar idi; u sösün renglik ton we kanap kiyimlerni kiyip, herküni eysh-ishret ichide tentene qilatti.  
\v 20 We pütün ezayini chaqa-jaharet bésip ketken Lazarus isimlik bir yoqsul bar idi; u bayning derwazisining aldigha \add herküni\add* yatquzup qoyulatti.  
\v 21 Uning dastixinidin chüshüp qalghan parchi-puratlardin qorsiqini toyghuzghushqa teshna idi. Halbuki, itlar kélip uning yarilirini yalaytti.\f □ \fr 16:21 \ft \+bd «Halbuki, itlar kélip uning yarilirini yalaytti»\+bd* — Lazarus héchnéme yémigini bilen, lékin itlar uningdin azraq yem alatti. Ularning Lazarusqa tégishi bilen u «napak» dep hésablinatti.\f*   
\m
\v 22 Emdi shundaq boldiki, yoqsul öldi we perishtiler uni Ibrahimning quchiqigha apardi. Bay hem ölüp depne qilindi;  
\v 23 we tehtisarada qattiq qiynilip, béshini kötürüp, yiraqtin Ibrahimni we uning quchiqidiki Lazarusni körüp:  
\v 24 «Ey ata Ibrahim, manga rehim qilghaysen! Lazarusni ewetkeysen, u barmiqining uchini sugha chilap, tilimgha témitip sowutqay. Chünki men bu ot yalqunida qattiq azabliniwatimen!» dep warqirap yalwurdi.   
\m
\v 25 Lékin Ibrahim mundaq dédi: «Ey oghlum, hayat waqtingda halawetni yetküche körginingni we Lazarusning derd-bala tartqinini yadinggha keltürgin. Hazir u teselli tapti, emma sen azab tartiwatisen. \x + \xo 16:25 \xt Ayup 21:13. \x*  
\v 26 We bulardin bashqa, biz bilen silerning ariliqimizda yoghan bir hang békitilgendurki, bu yerdin siler terepke öteyli dégenler ötelemes we andin biz terepke ötimiz dégenler ötelmes».   
\m
\v 27 Emdi bay yene: «Undaqta, i ata, sendin \add Lazarusni\add* atamning öyige ewetishingni ötünimen.  
\v 28 Chünki méning besh aka-ukam bar; ularning bu azab-oqubetlik yerge kelmesliki üchün \add Lazarus\add* ularni qattiq agahlandurup qoysun» — dédi.   
\m
\v 29 Biraq Ibrahim jawab bérip uninggha: «Ularda Musa we \add bashqa\add* peyghemberlerning \add agah-guwahliqi\add* bar; ular shularni anglisun» — dédi.\x + \xo 16:29 \xt Yesh. 8:20; 34:16; Yuh. 5:39; Ros. 17:11. \x*   
\m
\v 30 Lékin u: «Yaq, i Ibrahim ata, eger ölgenlerdin biri tirilip ularning aldigha barsa, ular towa qilidu» — dédi.   
\m
\v 31 Emma Ibrahim uninggha: «Eger ular Musa we \add bashqa\add* peyghemberlerning \add guwahliqini\add* anglimisa, hetta ölgenlerdin birsi tirilsimu, ular yenila ishinishni ret qilidu» — dédi.\f □ \fr 16:31 \ft \+bd «Eger ular Musa we bashqa peyghemberlerning guwahliqini anglimisa, hetta ölgenlerdin birsi tirilsimu, ular yenila ishinishni ret qilidu»\+bd* — bu söz hem biz oqurmenlerge kélidu, elwette. Bu sözdin kéyin Mesih bashqa bir Lazarusni ölümdin tirildürdi («Yh.» 11-bab). Hemmidin muhimi özi ölümdin tirilgen bolsimu, uninggha ishinidighan qanche adem chiqti?\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 17
\s1 Gunah, kechürüm, étiqad we xizmet toghrisida  
\r Mat. 18:6-7, 21-22; Mar. 9:42  
\m
\v 1 U muxlislirigha mundaq dédi:  
\m — Insanni putlashturidighan ishlar bolmay qalmaydu; lékin shu putlashturush wasitichisi bolghan ademning haligha way!\f □ \fr 17:1 \ft \+bd «Insanni putlashturidighan ishlar bolmay qalmaydu; lékin shu putlashturush wasitichisi bolghan ademning haligha way!»\+bd* — bu muhim ayet üstide «Matta»diki «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 17:1 \xt Mat. 18:7; Mar. 9:42. \x*  
\v 2 Bundaq ademning bu kichik balilardin birini \add gunahqa\add* putlashturghan bolsa, boynigha tügmen téshi ésilghan halda déngizgha tashliwétilgini ewzel bolatti.\f □ \fr 17:2 \ft \+bd «bundaq ademning bu kichik balilardin birini \+bd*\+bdit gunahqa\+bdit* putlashturghan bolsa...» — «\+bd bu\+bd* kichik balilardin biri» (grék tilida «\+bd bu\+bd* kichiklerdin biri») — démek, öz etrapidiki özige étiqad qilghan addiy xalayiqni körsitidu.\f*   
\m
\v 3 Özünglargha agah bolunglar! Eger qérindishing gunah qilghan bolsa, uninggha tenbih-nesihet qilghin. U towa qilsa uni epu qilghin.\x + \xo 17:3 \xt Law. 19:17; Pend. 17:10; Mat. 18:15; Yaq. 5:19. \x*  
\v 4 Mubada u bir kün ichide sanga yette mertiwe gunah qilsa we yette mertiwe yéninggha kélip: Towa qildim, dése, uni yenila epu qilghin. \x + \xo 17:4 \xt Mat. 18:21. \x*   
\m
\v 5 Shuning bilen rosullar Rebge: Ishench-étiqadimizni ashurghin, — déyishti.\f □ \fr 17:5 \ft \+bd «Shuning bilen rosullar Rebge: Ishench-étiqadimizni ashurghin, — déyishti»\+bd* — buradirini herkünde yette qétim oxshash gunah üchün kechürüm qilish küchlük bolghan étiqadni telep qilidu, elwette!\f*   
\m
\v 6 We Reb ulargha mundaq dédi:  
\m — Silerde qicha uruqidek zerriche ishench bolsa idi, siler awu üjme derixige: «Yiltizingdin qomurulup, déngizgha köchüp tikil!» désenglar, u sözünglarni anglap köchetti.\x + \xo 17:6 \xt Mat. 17:20; 21:21; Mar. 11:23. \x*   
\b  
\m  
\s1 Heqiqiy qulning wezipisi  
\m
\v 7 Lékin aranglardin kimning yer heydeydighan yaki mal baqidighan bir quli bolsa we u étizliqtin qaytip kelgende, uninggha: «Tézrek kélip dastixanda olturghin», deydighanlar barmu?  
\v 8 U belki uninggha: «Méning tamiqimni teyyar qil, men yep-ichip bolghuche bélingni baghlap méni kütkin, andin özüng yep-ichkin, démesmu?  
\v 9 Qul emr qilin’ghinidek qilghini üchün xojayin uninggha rehmet éytamdu? Méningche, éytmaydu.  
\v 10 Shuninggha oxshash, silermu özünglargha emr qilin’ghanning hemmisini ada qilghininglardin kéyin: Biz erzimes qullarmiz; biz peqet tégishlik burjimizni ada qilduq, xalas», deydighan bolisiler.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning on maxaw késilini saqaytishi  
\m
\v 11 We shundaq boldiki, u Yérusalémgha chiqip kétiwatqanda, Samariye bilen Galiliyening otturisidin ötüp,  
\v 12 bir kentke kirginide maxaw késilige giriptar bolghan on adem uninggha uchrap, yiraqta toxtap, \f □ \fr 17:12 \ft \+bd «bir kentke kirginide maxaw késilige giriptar bolghan on adem uninggha uchrap, yiraqta toxtap...»\+bd* — némishqa «yiraqta toxtap...»? Maxaw késilige griptar bolghanlar Tewrat qanuni boyiche ademlerge yéqinlishishqa bolmaytti («Law.» 13:45-46, «Chöl.» 5:2-3ni körüng).\f*  
\v 13 awazlirini kötürüp: Ey Eysa, ustaz, bizge rehim qilghaysen, dep ötündi.  
\v 14 Ularni körgende u ulargha: Bérip özünglarni kahinlargha körsitinglar, dédi. We shundaq boldiki, ular yolda kétiwatqanda, \add maxawdin\add* paklandi.\f □ \fr 17:14 \ft \+bd «...özünglarni kahinlargha körsitinglar»\+bd* — Tewrat qanuni boyiche birsi maxaw késilidin saqayghan bolsa, muqeddes ibadetxanidiki mes’ul kahinning aldigha bérip özini «saq, yaki saq emes» dep tekshürtüp qurbanliq qilishi kérek idi; andin qaytidin jemiyet bilen arilishalaytti («Law.» 13:19, 14:1-11, «Luqa» 5:14ni körüng). Démisekmu, Mesih kelgüche bundaq murasim bir qétimmu ötküzülüp baqmighan.\f*  \x + \xo 17:14 \xt Law. 13:2; 14:2; Mat. 8:4; Luqa 5:14. \x*   
\m
\v 15 Ulardin bireylen özining saqayghinini körgende yuqiri awaz bilen Xudani ulughlap, keynige burulup, qaytti.  
\v 16 U kélip Eysaning ayighigha yiqilip düm yétip teshekkür éytti. U Samariyelik idi. \f □ \fr 17:16 \ft \+bd «U kélip Eysaning ayighigha yiqilip düm yétip teshekkür éytti. U Samariyelik idi»\+bd* — Yehudiylar Samariyeliklerni «yérim kapir» dep yaman köretti.\f*  
\v 17 Eysa bu ishqa qarap: Pak qilin’ghanlar on kishi emesmidi? Qalghan toqquzeylen qéni?  
\v 18 Bu yat ellik musapirdin bashqa, Xudagha hemdusana oqughili héchkim qaytip kelmeptighu?! — dédi. \f □ \fr 17:18 \ft \+bd «Bu yat ellik musapirdin bashqa, Xudagha hemdusana oqughili héchkim qaytip kelmeptighu?!»\+bd* — démek, Xudaning xelqi bolghan Yehudiylardin héchkim rehmet éytishqa qaytmidi.\f*  
\v 19 Andin u héliqi ademge: — «Ornungdin tur, yolunggha mangghin! Étiqading séni saqaytti!» — dédi.\f □ \fr 17:19 \ft \+bd «Étiqading séni saqaytti!»\+bd* — biz shuni bayqaymizki, (1) u (bashqa toqquzigha oxshash) Mesihning sözige kirip yolgha chiqqanidi; bu öz ishenchini ipadiligen herikettur; (2) gerche késelni saqaytquchi \+bd Mesihning özi\+bd* bolghini bilen, u daim ademlerning özige baghlighan étiqadini (bar bolsa) maxtap ularni shu yol bilen righbetlendüretti — «\+bd séning étiqading\+bd* séni saqaytti!».\f*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning padishahliqining namayan bolushi  
\r Mat. 24:23-28, 37-41  
\m
\v 20 \add Bir küni\add* Perisiyler uningdin: «Xudaning padishahliqi qachan kélidu?» dep sorighanda u ulargha jawab bérip mundaq dédi: — Xudaning padishahliqining kélishini köz bilen körgili bolmas; \f □ \fr 17:20 \ft \+bd «Xudaning padishahliqining kélishini köz bilen körgili bolmas»\+bd* — menisi, belkim, uning yer yüzide namayan bolushi köz bilen körgili bolidighan alametler bilen bolmaydu. Mesih dunyagha qaytip kelgende padishahliq hemme ademge roshen bolidu (24-ayetni körüng); lékin shu waqitqiche «köz bilen körgili bolmas» — peqet étiqad uning qeyerde ikenlikini köreleydu. «qoshumche söz»imizde bu téma üstide azraq toxtilimiz.\f*  
\v 21 kishiler: «Qaranglar, u mana bu yerde!» yaki «U yerde!» déyelmeydu. Chünki mana, Xudaning padishahliqi aranglardidur.\f □ \fr 17:21 \ft \+bd «Mana, Xudaning padishahliqi aranglardidur»\+bd* — «aranglardidur» dégenning bashqa bir terjimisi «ichinglardidur» yaki «dilinglardidur». Lékin bizningche Mesih pulperes, tekebbur Perisiylerge «Xudaning padishahliqi silerde» dep hergiz démeytti. Bu toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 17:21 \xt Mat. 24:23; Mar. 13:21; Luqa 21:7, 8. \x*   
\b  
\m  
\s1 Insan’oghlining qaytip kélishi  
\m
\v 22 Kéyin u muxlislirigha yene mundaq dédi: — «Shundaq künler kéliduki, siler Insan’oghlining künliridin birer künini bolsimu körüshke teshna bolisiler, lékin körelmeysiler. \f □ \fr 17:22 \ft \+bd «Insan’oghlining künliridin birer küni»\+bd* — démek, Insan’oghli (Mesih) dunyagha qaytip kélip höküm süridighan künlerning biri.\f*  
\v 23 Shu chaghda kishiler silerge: «Mana u bu yerde!» we yaki «Mana u u yerde!» deydu; siler ne barmanglar ne ularning keynidin yügürmenglar. \f □ \fr 17:23 \ft \+bd «Shu chaghda kishiler silerge: «Mana u bu yerde!» we yaki «Mana u u yerde!» deydu»\+bd* — «u» mushu yerde Mesihning özi, elwette.\f*  \x + \xo 17:23 \xt Mat. 24:23; Mar. 13:21. \x*  
\v 24 Chünki goya asmanning bir chétidin chaqmaq chéqip yene bir chétigiche yorutidighandek, Insan’oghlining öz künide hem shundaq bolidu. \f □ \fr 17:24 \ft \+bd «goya asmanning bir chétidin chaqmaq chéqip yene bir chétigiche yorutidighandek»\+bd* — yaki «goya chaqmaq chéqip asmanning bir chétidin yene bir chétigiche yorutidighandek».\f*  
\v 25 Lékin u awwal köp azab-oqubetlerni tartishi bu dewrdikiler teripidin chetke qéqilishi muqerrerdur.\f □ \fr 17:25 \ft \+bd « \+bd*\+bdit Insan’oghli\+bdit* awwal köp azab-oqubetlerni tartishi bu dewrdikiler teripidin chetke qéqilishi muqerrerdur» — bu dewr bolsa öz xelqining shu dewri.\f*  \x + \xo 17:25 \xt Mat. 16:21; 17:22; 20:18; Mar. 8:31; 9:31; 10:33; Luqa 9:22; 18:31; 24:6, 7\x*   
\m
\v 26 We Nuh \add peyghemberning\add* künliride qandaq bolghan bolsa, Insan’oghlining künliride hem shundaq bolidu. \x + \xo 17:26 \xt Yar. 6:2; 7:7; Mat. 24:37,38; 1Pét. 3:20. \x*  
\v 27 Taki Nuh kémige kirip olturghan kün’giche, kishiler yep-ichip, öylinip we yatliq bolup kéliwatqanidi; andin topan kélip hemmisini halak qildi.  
\v 28 Hem yene, Lutning künliride qandaq bolghan bolsa shundaq bolidu — kishiler yep-ichip, soda-sétiq qilip, tériqchiliq qilatti we öylerni salatti. \f □ \fr 17:28 \ft \+bd «\+bd*\+bdit Insan’oghlining künliride\+bdit* ... Lutning künliride qandaq bolghan bolsa shundaq bolidu» — «Lut» — Ibrahim peyghemberning jiyeni. Bu weqeler toghrisida «Yar.» 18-19-bablarni körüng.\f*  
\v 29 Lékin Lut Sodom shehiridin chiqqan küni, asmandin ot bilen günggürt yéghip, \add bu sheherdikilerning\add* hemmisini halak qildi. \x + \xo 17:29 \xt Yar. 19:24; Qan. 29:22; Yesh. 13:19; Yer. 50:40; Hosh. 11:8; Am. 4:11; Yeh. 7. \x*  
\v 30 Emdi Insan’oghli ashkara bolidighan künde ene shundaq bolidu.   
\m
\v 31 Shu küni, herkim ögzide turup, nerse-kérekliri öyide bolsimu, alghili chüshmisun; we shuninggha oxshash kimki étizliqta bolsa \add öyige\add* héch yanmisun. \f □ \fr 17:31 \ft \+bd «Shu küni, herkim ögzide turup, nerse-kérekliri öyide bolsimu, alghili chüshmisun»\+bd* — bügün’ge qeder Qanaan (Pelestin)diki öylerning ögzisining sirtqi pelempéyi bar, öyige chüshmey qachqili bolidu. \+bd «we shuninggha oxshash kimki étizliqta bolsa öyige héch yanmisun»\+bd* — démek, shu künide Xudaning jazasi shunche téz kéliduki, étiqadi bar herbiri keynige héch qarimayla, beder qéchishi kérek bolidu. 32-ayetni körüng.\f*  
\v 32 Lutning ayalini yadinglargha keltürünglar! \f □ \fr 17:32 \ft \+bd «Lutning ayalini yadinglargha keltürünglar!»\+bd* — oqurmenlerning éside barki, Xuda Sodom shehirini jazalighan künide, Lut we ailisidikiler qachqanda, uning ayali ötkenki rahetlik turmushini we mal-mülkini tashlashqa közi qiymay keynige qarighanidi, tuz tüwrükke aylinip qalghan.\f*  \x + \xo 17:32 \xt Yar. 19:15-17, 26. \x*  
\v 33 Kimki öz hayatini qutquzmaqchi bolsa, uningdin mehrum bolidu, lékin öz hayatidin mehrum bolghan kishi uninggha érishidu.\x + \xo 17:33 \xt Mat. 10:39; 16:25; Mar. 8:35; Luqa 9:24; Yuh. 12:25. \x*   
\m
\v 34 Silerge shuni éytayki, u kéchide ikki adem bir orunda yatidu; ulardin biri élip kétilidu, yene biri qaldurulidu. \x + \xo 17:34 \xt Mat. 24:40,41; 1Tés. 4:17. \x*  
\v 35-36 Ikki ayal yarghunchaq béshida turup un tartiwatqan bolidu; ulardin biri élip kétilidu, yene biri qaldurulidu».\f □ \fr 17:35-36 \ft \+bd «Ikki ayal yarghunchaq béshida turup un tartiwatqan bolidu; ulardin biri élip kétilidu, yene biri qaldurulidu»\+bd* — pikrimizche «élip kétilidighanlar» heqqaniylardur; étiqadsizlar «qaldurulidu». Mesilen, «Mat.» 24:31, «1Tés.» 4:1-11ni körüng. Nuh peyghember we ailisidikiler we shuningdek Lutning ailisidikiler Xudaning jazasi aldidin «élip kétilip» qutulghan, biraq qaldurulghanlar asmandin chüshürülgen jazagha uchrighan. 
\fp  Bezi kona köchürmilerdiki «étizda ikki kishi bolidu; ulardin biri élip kétilidu, yene biri qaldurulidu» dégen sözmu mushu yerde tépilidu. «Mat.» 24:40ni körüng.\f*   
\m
\v 37 We ular uninggha jawaben: Ey Reb, bu ishlar qeyerde yüz béridu? — dep soridi. U ulargha: Jeset qaysi yerde bolsa, quzghunlar shu yerge toplishidu!\f □ \fr 17:37 \ft \+bd «jeset qaysi yerde bolsa, quzghunlar shu yerge toplishidu!»\+bd* — bu sirliq sözning menisi belkim: Quzghunlarning toplinishi jesetning shu yerde ikenlikini körsetkendek, bu alametler men tilgha alghan ishlarning téz arida yüz bérishining muqerrer ikenlikini körsitidu» dégenlik bolushi mumkin. Eysaning bu sözi yene Tewrat, «Ayup» 39:26-30 we «Yesh.» 34:1-8, 15-17 qatarliq ayetlerde körsitilgen, «Perwerdigarning küni»de bolghan zor qirghinchiliq bilenmu munasiwetlik bolushi kérek.\f*  \x + \xo 17:37 \xt Ayup 39:30; Mat. 24:28. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 18
\s1 Xuda Öz bendilirining dualirini anglap derdige yétidu  
\m
\v 1 We u ulargha, boshashmay, herdaim dua qilip turush kérekliki toghrisida bir temsil keltürüp mundaq dédi: \x + \xo 18:1 \xt Rim. 12:12; Ef. 6:18; Kol. 4:2; 1Tés. 5:17. \x*   
\m
\v 2 — «Melum sheherde bir sotchi bar iken. U Xudadinmu qorqmaydiken, ademlergimu perwa qilmaydiken.  
\v 3 Shu sheherde bir tul ayal bar iken we u daim sotchining aldigha kélip: «Eyibkardin heqqimni élip bergin» dep telep qilidiken.   
\m
\v 4 U xéli waqitqiche uni ret qiptu; biraq kéyin könglide: Xudadinmu qorqmaymen, ademlergimu perwa qilmaymen,  
\v 5 lékin bu tul xotun méni aware qilip kétiwatidu, uning manga chaplishiwélip méni halimdin ketküzüwetmesliki üchün herhalda uning dewayini sorap qoyay!» — dep oylaptu».   
\m
\v 6 Reb: Qaranglar, adaletsiz bu sotchining néme dégenlirige!  
\v 7 U shundaq qilghan yerde, Xuda Özige kéche-kündüz nida qiliwatqan tallighan bendilirige qandaq qilar? Gerche Xuda Öz bendilirige hemderd bolush bilen birge \add rezillikke\add* uzun’ghiche sewr-taqet qilsimu, axirida bendilirining derdige yetmesmu?\f □ \fr 18:7 \ft \+bd «Gerche Xuda Öz bendilirige hemderd bolush bilen birge rezillikke uzun’ghiche sewr-taqet qilsimu, axirida bendilirining derdige yetmesmu?»\+bd* — «derdige yetmes» grék tilida mushu yerde yene «heqqini bermes» yaki «adaletni yürgüzmes»nimu bildüridu. 
\fp  «Gerche Xuda öz bendilirige hemderd bolush bilen birge rezillikke uzun’ghiche sewr-taqet qilsimu, axirida bendilirining derdige yetmesmu?» — sherhimizche, bu jümlidiki «rezillik» mushu pütkül dunyadiki rezillikni körsitidu; Xuda Öz bendilirige barliq tartqan azab-oqubetlerde hemderd bolidu we ular bilen teng (ulardin artuqraq, elwette!) mushu dunyadiki rezillikke sewr-taqet qilidu. Xudaning rezillikke körsetken we körsitidighan sewr-taqitining peqet qiyamet künigiche bolidighanliqi hemmimizge ayan. Bu téma üstide «Kol.» 1:24, «Fil.» 3:10, «Ef.» 3:13ni we bu yazmilardiki «qoshumche söz»imizni körüng. 
\fp  Bu ibarining bashqa xil terjimiliridin «ulargha qilidighan shapaitini bek kéchiktürermu?» dégenler bar.\f*  \x + \xo 18:7 \xt Weh. 6:10. \x*  
\v 8 Men silerge éytayki: U ularning derdige yétip nahayiti tézla heqqini élip béridu! Lékin Insan’oghli kelgende yer yüzide iman-ishench tapalamdu? — dédi.\f □ \fr 18:8 \ft \+bd «Lékin Insan’oghli kelgende yer yüzide iman-ishench tapalamdu?»\+bd* — démek, Xuda insanlarni dua qilishqa ilhamlandurup, Özining dualargha ijabet qilishqa teyyar turidighanliqi toghrisida shunche köp wede qilghan yerde, némishqa iman-ishench az bolidu? Lékin derweqe az bolushi mumkin.\f*   
\b  
\m  
\s1 Perisiy bilen bajgir  
\m
\v 9 U özlirini heqqaniy dep qarap, bashqilarni közige ilmaydighan bezilerge qaritip, mundaq bir temsilni éytti:   
\m
\v 10 — Ikki adem dua qilghili ibadetxanigha bériptu. Biri Perisiy, yene biri bajgir iken.  
\v 11 Perisiy öre turup öz-özige mundaq dua qiliptu: — «Ey Xuda, méning bashqa ademlerdek bulangchi, adaletsiz, zinaxor we hetta bu bajgirdek bolmighinim üchün sanga shükür! \x + \xo 18:11 \xt Yesh. 1:15; 58:2; Weh. 3:17,18. \x*  
\v 12 Her heptide ikki qétim roza tutimen we tapqanlirimning ondin bir ülüshini sediqe qilimen».   
\m
\v 13 Biraq héliqi bajgir yiraqta turup béshini kötürüp asman’gha qarashqimu pétinalmay meydisige urup turup: «Ey Xuda, men mushu gunahkargha rehim qilghaysen!» — deptu.\f □ \fr 18:13 \ft \+bd «Ey Xuda, men mushu gunahkargha rehim qilghaysen!»\+bd* — «mushu gunahkar» grék tilida «dunyada birdinbir gunahkar» dégen menini puritidu.\f*   
\m
\v 14 Men silerge shuni éytayki, bu ikkiylendin \add Perisiy\add* emes, belki \add bajgir\add* kechürümge ériship öyige qaytiptu. Chünki herkim özini üstün tutsa töwen qilinar, lékin kimki özini töwen tutsa üstün kötürüler.\f □ \fr 18:14 \ft \+bd «...bajgir kechürümge ériship öyige qaytiptu»\+bd* — «kechürümge ériship» grék tilida «heqqaniy qilinip» déyilidu.\f*  \x + \xo 18:14 \xt Ayup 22:29; Pend. 29:23; Mat. 23:12; Luqa 14:11; Yaq. 4:6,10; 1Pét. 5:5. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning kichik balilargha bext tilishi  
\r Mat. 19:13-15; Mar. 10:13-16  
\m
\v 15 Emdi qolini tegküzsun dep, kishiler kichik balilirinimu uning aldigha élip kéletti. Lékin buni körgen muxlislar ularni eyiblidi. \x + \xo 18:15 \xt Mat. 19:13; Mar. 10:13. \x*  
\v 16 Emma Eysa balilarni yénigha chaqirip: Kichik balilarni aldimgha kelgili qoyunglar, ularni tosushmanglar. Chünki Xudaning padishahliqi del mushundaqlardin terkib tapqandur. \x + \xo 18:16 \xt Mat. 18:3; 19:14; 1Kor. 14:20; 1Pét. 2:2. \x*  
\v 17 Men silerge berheq shuni éytip qoyayki: Kimki Xudaning padishahliqini sebiy balidek qobul qilmisa, uninggha hergiz kirelmeydu, — dédi.   
\b  
\m  
\s1 Baylarning Xudaning padishahliqigha kirishi tes  
\r Mat. 19:16-30; Mar. 10:17-31  
\m
\v 18 Melum bir hökümdar Eysadin: I yaxshi ustaz, menggülük hayatqa waris bolmaq üchün néme ishni qilishim kérek, — dep soridi.\f □ \fr 18:18 \ft \+bd «Melum bir hökümdar»\+bd* — «hökümdar» — Rim hökümiti teripidin békitilgen Yehudiy «hakim». \+bd «menggülük hayatqa waris bolmaq üchün néme ishni qilishim kérek?»\+bd* — grék tilida «néme ishni qilishim kérek?» dégen söz melum bir ishni birla qétim qilishni bildüridu.\f*  \x + \xo 18:18 \xt Mat. 19:16; Mar. 10:17. \x*   
\m
\v 19 Lékin Eysa: Méni néme üchün yaxshi deysen? Yaxshi bolghuchi peqet birla, yeni Xudadur.  
\v 20 Emrlerni bilisen: — «Zina qilma, qatilliq qilma, oghriliq qilma, yalghan guwahliq berme, atangni we anangni hörmet qil» — dédi.\x + \xo 18:20 \xt Mis. 20:12-16; Qan. 5:17-20; Rim. 13:9; Ef. 6:2; Kol. 3:20. \x*   
\m
\v 21 — Bularning hemmisige kichikimdin tartip emel qilip kéliwatimen, — dédi u.   
\m
\v 22 Eysa buni anglap uninggha: — Sende yene bir ish kem. Pütkül mal-mülkingni sétip, pulini yoqsullargha üleshtürüp bergin we shundaq qilsang, ershte xezineng bolidu; andin kélip manga egeshkin! — dédi.\x + \xo 18:22 \xt Mat. 6:19; 19:21; 1Tim. 6:19. \x*   
\m
\v 23 Emma u bu gepni anglap tolimu qayghugha chömüp ketti; chünki u nahayiti bay idi.  
\v 24 Tolimu qayghugha chömüp ketkenlikini körgen Eysa: — Mal-dunyasi köplerning Xudaning padishahliqigha kirishi némidégen tes-he! \x + \xo 18:24 \xt Pend. 11:28; Mat. 19:23; Mar. 10:23. \x*  
\v 25 Tögining yingnining közidin ötüshi bay ademning Xudaning padishahliqigha kirishidin asandur! — dédi.   
\m
\v 26 Buni anglighanlar: — Undaq bolsa, kim nijatqa érishelisun? — déyishti.   
\m
\v 27 Emma u jawaben: — Insanlargha mumkin bolmighan ishlar Xudagha mumkindur — dédi. \x + \xo 18:27 \xt Ayup 42:2; Yer. 32:17; Zek. 8:6; Luqa 1:37. \x*   
\m
\v 28 Emdi Pétrus: — Mana, biz bar-yoqimizni tashlap sanga egeshtuq!? — dédi.\x + \xo 18:28 \xt Mat. 4:20; 19:27; Mar. 10:28; Luqa 5:11. \x*   
\m
\v 29 U ulargha: — Men silerge berheq shuni éytayki, Xudaning padishahliqi üchün öy-waq ya ata-anisi ya qérindashliri ya ayali ya baliliridin waz kechkenlerning herbiri \x + \xo 18:29 \xt Qan. 33:9. \x*  
\v 30 bu zamanda bulargha köp hessilep muyesser bolidu we kélidighan zamandimu menggülük hayatqa érishmey qalmaydu. — dédi.\x + \xo 18:30 \xt Ayup 42:12. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning öz ölümini yene bir qétim aldin éytishi  
\r Mat. 20:17-19; Mar. 10:32-34  
\m
\v 31 Andin u on ikkeylenni öz yénigha élip ulargha mundaq dédi: — Mana, biz hazir Yérusalémgha chiqiwatimiz we peyghemberlerning Insan’oghli toghrisida pütkenlirining hemmisi \add shu yerde\add* emelge ashurulidu. \x + \xo 18:31 \xt Zeb. 22; Yesh. 53:7; Mat. 16:21; 17:22; 20:17; Mar. 8:31; 9:31; 10:32; Luqa 9:22; 24:7. \x*  
\v 32 Chünki u yat ellerning qoligha tapshurulidu we ular uni mesxire qilip, xarlaydu, uning üstige tüküridu; \f □ \fr 18:32 \ft \+bd « \+bd*\+bdit Insan’oghli\+bdit* yat ellerning qoligha tapshurulidu» — «tapshurulidu» dégenning «satqunluq qilinidu» dégen ikkinchi menisimu bar.\f*  \x + \xo 18:32 \xt Mat. 27:2; Luqa 23:1; Yuh. 18:28; Ros. 3:13. \x*  
\v 33 ular uni qamchilighandin kéyin öltürüwétidu; we u üchinchi küni qayta tirilidu, — dédi.   
\m
\v 34 Biraq ular bu sözlerdin héchnémini chüshenmidi. Bu sözning menisi ulardin yoshurulghan bolup, uning néme éytqinini bilelmey qaldi.\f □ \fr 18:34 \ft \+bd «Bu sözning menisi ulardin yoshurulghan bolup...»\+bd* — kimning teripidin yoshurulghanliq éytilmaydu. Sheytan teripidinmu, yaki Xuda teripidinmu? Yaki peqet öz galliqi teripidinmu? Bu qétim sözning mezmuni ilgiriki qétimdiki sözlirige oxshash idi (9:45). Bizningche yoshurghuchi Sheytan, lékin Xuda Sheytanning aldishigha yol qoyushi bilen, ularning chüshenmesliki arqiliq öz shan-sheripini téximu roshen qilmaqchi boldi. «Qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning qarighu tilemchini saqaytishi  
\r Mat. 20:29-34; Mar. 10:46-52  
\m
\v 35 We shundaq ish boldiki, u Yérixo shehirige yéqinlashqanda, bir kor kishi yolning boyida olturup tilemchilik qiliwatatti. \f □ \fr 18:35 \ft \+bd «Yérixo shehirige yéqinlashqanda»\+bd* — Matta bu weqeni bayan qilghanda («Mat.» 20:29) «Yérixodin chiqqanda» deydi. Emeliyette shu waqitta ikki «Yérixo shehiri» bar idi, xuddi Qeshqerdiki «yéngi sheher» we «kona sheher»lerdek.\f*  \x + \xo 18:35 \xt Mat. 20:29; Mar. 10:46. \x*  
\v 36 U köpchilikning ötüp kétiwatqanliqini anglap: — Néme ish bolghandu? — dep soridi.  
\v 37 Xeq uninggha:  
\m — Nasaretlik Eysa bu yerdin ötüp kétiwatidu, — dep xewer berdi.   
\m
\v 38 — I Dawutning oghli Eysa, manga rehim qilghaysen! — dep warqirap ketti u.\f □ \fr 18:38 \ft \+bd «I Dawutning oghli Eysa,...»\+bd* — «Dawutning oghli» Mesihni körsitidu (peyghemberlerning bésharetliri boyiche Mesih padishah Dawutning ewladi bolatti).\f*   
\m
\v 39 We Eysaning aldida méngiwatqanlar uni: — Shük oltur! dep eyibleshti. Biraq u: — I Dawutning oghli, manga rehim qilghaysen! — dep téximu qattiq warqiridi.   
\m
\v 40 Eysa qedimini toxtitip, uni aldigha bashlap kélishni buyrudi. Qarighu uninggha yéqin kelgende u uningdin:  
\v 41 — Sen méni néme qilip ber, deysen? — dep soridi.  
\m — I Rebbim, qayta köridighan bolsam’idi! — dédi u.   
\m
\v 42 Eysa uninggha: — Köridighan bolghin! Étiqading séni saqaytti, — dédi.   
\m
\v 43 We uning közi shuan échildi; u Eysagha egiship, yol boyi Xudani ulughlap mangdi. We barliq xalayiqmu buni körüp Xudagha medhiye oqudi.   
\b  
\b  
\m  
\c 19
\s1 Eysa bilen Zakay  
\m
\v 1 U Yérixo shehirige kirip uningdin ötüp kétiwatatti.  
\v 2 Mana shu yerde Zakay isimlik bir kishi bar idi. U «bash bajgir» bolup, intayin bay idi.\f □ \fr 19:2 \ft \+bd «shu yerde Zakay isimlik bir kishi bar idi»\+bd* — ibraniy tilidiki «Zakay» grék tilida «Zakéus» dep teleppuz qilinidu.\f*  
\v 3 U Eysaning qandaq adem ikenlikini körüshke purset izdewatatti, lékin boyi pakar bolghachqa, xelqning toliliqidin uni körelmeytti.  
\v 4 Shunga u aldi terepke yügürüp bérip, uni körüsh üchün bir tüp üjme derixige yamiship chiqti; chünki Eysa u yol bilen ötetti.  
\v 5 We Eysa u yerge kelgende yuqirigha qarap uni körüp uninggha: — Zakay, chapsan chüshkin! Chünki men bügün séning öyüngde qonushum kérek, — dédi.   
\m
\v 6 U aldirap chüshüp, xushalliq bilen uni \add öyide\add* méhman qildi.  
\v 7 Bu ishni körgen xalayiqning hemmisi: U gunahkar kishiningkide qon’ghili kirip ketti! — dep ghotuldiship ketti.\f □ \fr 19:7 \ft \+bd «Bu ishni körgen xalayiqning hemmisi: U gunahkar kishiningkide qon’ghili kirip ketti! — dep ghotuldiship ketti»\+bd* — xalayiqning narazi bolup heyran qalghanliqi ejeblinerlik emes. Chünki bajgirlarning hemmisi dégüdek aldamchi, «bash bajgir» téximu shundaq bolushi kérek idi.\f*   
\m
\v 8 Lékin Zakay ornidin turup Rebge: — I Rebbim, mana, mülkümning yérimini yoqsullargha bérimen; eger birawni yalghandin shikayet qilip uningdin birnéme ündürüwalghan bolsam birige tötni qayturimen, — dédi.   
\m
\v 9 Buning bilen Eysa uninggha \add qarap\add*: — Bügün nijat bu öyge kirdi. Chünki bu kishi hem Ibrahimning oghlidur! \f □ \fr 19:9 \ft \+bd «Bügün nijat bu öyge kirdi»\+bd* — «Yesh.» 46:13; 51:5, 6; 56:1ni körüng. \+bd «Chünki bu kishi hem Ibrahimning oghlidur!»\+bd* — «Ibrahimning bir oghlidur» mushu yerde dégen menisi, u étiqad yolida Ibrahimgha «perzent bolghan», rohiy jehette Ibrahimni ülge qilip heqiqiy hayatqa érishken.\f*  \x + \xo 19:9 \xt Luqa 13:16. \x*  
\v 10 Chünki Insan’oghli ézip ketkenlerni izdep qutquzghili keldi, — dédi.\x + \xo 19:10 \xt Mat. 10:6; 15:24; 18:11; Ros. 13:46. \x*   
\b  
\m  
\s1 Sadaqetlik bolushning lazimliqi  
\r Mat. 25:14-30  
\m
\v 11 Xalayiq bu sözlerni tingshawatqanda u yene söz qilip bir temsilni qoshup éytti. Chünki u Yérusalémgha yéqinlashqanidi we ular: «Xudaning padishahliqi derhal namayan bolidighu!?» — dep oylashqanidi. \f □ \fr 19:11 \ft \+bd « \+bd*\+bdit xalayiq\+bdit*: «Xudaning padishahliqi derhal namayan bolidighu!?» — dep oylashqanidi» — xalayiq (1) Eysaning yaratqan köp möjizilirini körüp kelgenidi; (2) Yehudiy rehberler we chonglirining Eysagha qarshi chiqqanliqini biletti; (3) shunga ular: U Yérusalémgha yétip barghanda choqum bu rohiy düshmenlerni, shundaqla «wetenimizni ishghal qilghan Rim impériyesidiki rezil kapirlar»ni yoqitip, Xudaning padishahliqini berpa qilidu, dep oylishi mumkin idi.\f*  
\v 12 Shunga u mundaq dédi: Bir aqsöngek padishahliq textige ériship kélish üchün yiraq bir yurtqa qarap yolgha chiqiptu. \x + \xo 19:12 \xt Mat. 25:14; Mar. 13:34. \x*  
\v 13  \add Awwal\add* u özining on qulini chaqirip, ulargha on tillani üleshtürüp bérip: «Men qaytip kelgüche \add buning bilen\add* oqet qilinglar» — deptu. \f □ \fr 19:13 \ft \+bd «... U özining on qulini chaqirip, ulargha on tillani üleshtürüp bérip...»\+bd* — «tilla» grék tilida «mina». Bu pul bir ishchining üch-töt ayliq heqqige barawer idi.\f*  
\v 14 Biraq öz yurt puqraliri uninggha öch bolghachqa, keynidin elchilerni ewetip: «Bu kishining üstimizge padishah bolushini xalimaymiz!» deptu.\f □ \fr 19:14 \ft \+bd «biraq öz yurt puqraliri uninggha öch bolghachqa, keynidin elchilerni ewetip: «bu kishining üstimizge padishah bolushini xalimaymiz!» deptu»\+bd* — bu temsildiki padishah «büyük Hérod»qa oxshap kétidu; «büyük Hérod» miladiyedin ilgiriki 40-yilida Yehudiyening padishahliqigha ige bolush üchün Rimgha bardi; lékin Israillar uninggha qarshi chiqqachqa, peqet 37-yilida padishah boldi. Uningdin kéyinki «Hérod Arqélaus»ning tariximu uninggha oxshiship kétidu.\f*   
\m
\v 15 We u padishahliq mensipige ériship qaytip kelgende shundaq boldiki, herbirining tijaret bilen qanche payda tapqinini bilmekchi bolup, pulini tapshurghan héliqi qullirini öz aldigha chaqirtiptu.  
\v 16 We awwalqisi kélip: «I xojam, sili bergen tilla on tilla payda qildi» deptu.  
\v 17 «Yaraysen, ey yaxshi qul! Sen kichikkine ishta ishenchlik chiqqanliqing üchün on sheherge hakim bolghin» — deptu xojayin uninggha.  
\v 18 Ikkinchisi kélip: «I xojam, sili bergen tilla besh tilla payda qildi» deptu.  
\v 19 Xojayin uninggha hem: «Sen hem besh sheherge hakim bolghin» deptu.   
\m
\v 20 Lékin yene birsi kélip: «I xojam, mana sili bergen tilla! Buni yaghliqqa chigip bir jayda qoyup saqlidim.  
\v 21 Chünki sili qattiq adem ikenla, sili amanet qilmighanliridin payda ündürüp, özliri térimighanliridin hosul yighila. Shuning üchün silidin qorqtum» deptu.\f □ \fr 19:21 \ft \+bd «sili amanet qilmighanliridin payda ündürüp,...»\+bd* — «amanet qilish» mushu yerde grék tilida adette pulni bankigha salghanliqni körsitidu. 
\fp  Bashqa birxil terjimisi: «sili salmighanlirini yighip élip,...».\f*   
\m
\v 22 Emma \add xojayini\add* uninggha: «Ey eski qul, sanga öz aghzingdin chiqqan sözliring boyiche höküm qilay. Sen méning amanet qilmay ündürüwalidighan, térimay turup yighiwalidighan qattiq adem ikenlikimni bilip turup, \x + \xo 19:22 \xt  2Sam. 1:16; Mat. 12:37. \x*  
\v 23 néme üchün méning pulumni xezinichilerge amanet qoymiding? Men qaytip kelgende, uni ösümi bilen almasmidim?» — deptu.  
\v 24 Andin u yénidikilerge: «Uningdiki tillani élip on tilla tapqan qulgha béringlar!» dep buyruptu.  
\v 25 Ular uninggha: «I xoja, uning on tillasi tursa!» — deptiken,  
\v 26 \add hojayin yene mundaq deptu\add*: «— Chünki men silerge shuni éytayki, kimde bar bolsa, uninggha téximu köp bérilidu; emma kimde yoq bolsa, hetta uningda bar bolghanlirimu uningdin mehrum qilinidu.\f □ \fr 19:26 \ft \+bd «kimde bar bolsa, uninggha téximu köp bérilidu...»\+bd* — «bu ehmiyetlik söz «Mat.» 13:12, 25:29 we «Mar.» 4:25dimu tépilidu. Bu «bar bolsa» némini körsitidu? Shübhisizki, ebediy ehmiyetlik birer nerse bolsa kérek, bu choqum iman-ishenchni öz ichige alidu. Biz özimizge «ebediy ehmiyetlik» herbirnéme bolushi üchün peqet Mesihdinla tapalaymiz, elwette.\f*  \x + \xo 19:26 \xt Mat. 13:12; 25:29; Mar. 4:25; Luqa 8:18. \x*  
\v 27 Emdi üstige padishah bolup höküm sürüshümni xalimighan düshmenlirimni bolsa, ularni keltürüp, méning aldimda qetl qilinglar».   
\b  
\m  
\s1 Eysaning tentene bilen Yérusalémgha kirishi  
\r Mat. 21:1-11; Mar. 11:1-11; Yh. 12:12-19  
\m
\v 28 U bu ishlarni éytqandin kéyin, Yérusalémgha chiqishqa aldigha qarap mangdi. \f □ \fr 19:28 \ft \+bd «u... aldigha qarap mangdi»\+bd* —yaki «muxlislar aldida mangdi» yaki «topning aldida mangdi».\f*  
\v 29 We shundaq boldiki, u Zeytun téghining étikidiki Beyt-Fagi we Beyt-Aniya yézilirigha yéqin kelginide, ikki muxlisigha munularni tapilap aldin ewetti: \x + \xo 19:29 \xt Mat. 21:1; Mar. 11:1. \x*   
\m
\v 30 — Siler udulunglardiki yézigha béringlar. U yerge kiripla héch adem balisi minip baqmighan, baghlaqliq bir texeyni körisiler. Uni yéship bu yerge yétilep kélinglar. \f □ \fr 19:30 \ft \+bd «...héch adem balisi minip baqmighan, baghlaqliq bir texeyni körisiler»\+bd* — «héch adem balisi minip baqmighan bir texey»ge awarisiz minish adette mumkin emes, elwette.\f*  
\v 31 Eger birsi silerdin: «Némishqa buni yéshisiler?» dep sorap qalsa, siler uninggha: «Rebning buninggha hajiti chüshti» — denglar.   
\m
\v 32 Shuning bilen ewetilgenler bériwidi, ish del u ulargha éytqandek boldi.  
\v 33 Ular texeyni yéshiwatqanda, uning igiliri ulardin: — Texeyni némishqa yéshisiler? — dep soridi.   
\m
\v 34 Ular: — Rebning uninggha hajiti chüshti, — dédi.   
\m
\v 35 Ular uni Eysaning aldigha yétilep keldi; we yépincha-chapanlirini texeyning üstige sélip, Eysani yölep üstige mindürdi. \x + \xo 19:35 \xt Yuh. 12:14. \x*  
\v 36 U kétip barghinida, xelqler yépincha-chapanlirini yolgha payandaz qilip saldi.  
\v 37-38 We u Zeytun téghidin chüshüsh yoligha yéqinlashqinida, pütkül muxlislar jamaiti shadlinip, öz közi bilen körgen qudretlik möjiziler üchün awazini kötürüp: «Perwerdigarning namida kelgen padishah mubarektur! Asmanlarda tinch-inaqliq tiklen’gey, ershielada shan-sherep ayan bolghay!» dep towliship Xudagha medhiye oqushqa bashlidi.\f □ \fr 19:37-38 \ft \+bd «Perwerdigarning namida kelgen padishah mubarektur!»\+bd* — «Zeb.» 118:38. \+bd Asmanlarda tinch-inaqliq tiklen’gey, ershielada shan-sherep ayan bolghay!»\+bd* — mushu sözlerni «Luqa» 2:14diki sözler bilen sélishturushqa bolidu. «Asmanlarda tinch-inaqliq bolghay» dégen söz intayin sirliq geptur: pikrimizche, bu sözning menisi belkim: — (1) Xudaning insanlar bilen yarashturulghanliqidin chiqqan inaqliq \+bd ershte\+bd* bilinidu («Ef.» 2:1-6. 14ni körüng); (2) Mesihning ölümi bilen Sheytanning ershke chiqip, Xudaning namini haqaretlep, uning üstidin yalghan erz-shikayet qilish yoli mutleq tügitilidu (mesilen, «Ayup» 1:6-12, 2:1-6, «Ibr.» 9:23ni körüng). \+bd «pütkül muxlislar jamaiti shadlinip... Asmanlarda tinch-inaqliq tiklen’gey, ershielada shan-sherep ayan bolghay!» dep towliship Xudagha medhiye oqushqa bashlidi»\+bd* — ular jakarlaydighan ish — biz egeshken bu Nasaretlik Eysa del Xuda ewetken Mesih-Qutquzghuchi, Yehudiylarning, shundaqla pütkün jahanning Padishahidur. Shuning bilen bu künni, Xudaning Öz xelqi bolghan Yehudiylargha ochuq halda: «U, mana Men silerge ewetken Qutquzghuchinglar we Padishahinglardur — uni qobul qilamsiler?» dep étiqad qilish pursitini bergen kün déyishke bolidu.\f*  \x + \xo 19:37-38 \xt Zeb. 118:26; Luqa 2:14; Ef. 2:14. \x*   
\m
\v 39 Lékin topning ichide bezi Perisiyler uninggha: — Ey ustaz, muxlisliringgha \add mushu gepliri üchün\add* tenbih ber! — déyishti.   
\m
\v 40 Biraq u ulargha jawaben: — Silerge shuni éytayki, bular jim turghan bolsa, hetta bu tashlarmu chuqan sélishqan bolatti, — dédi.\x + \xo 19:40 \xt Hab. 2:11. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Yérusalém üchün qayghurup yighlishi  
\m
\v 41 Emdi u sheherge yéqinliship uni körüp, uning üchün yighlap mundaq dédi:   
\m
\v 42 — \add I Yérusalém\add*! Sen bügün, bu kününgde, tinch-amanliqing üchün néme kérek bolghinini bilseng idi! Kashki, bu ishlar hazir közliringdin yoshurundur.  
\v 43 Chünki shundaq künler béshinggha kéliduki, düshmenliring etrapingni qasha-istihkam bilen qorshap séni qamap töt tereptin qistaydu.  
\v 44 Ular séni we \add sépiling\add*ning ichingdiki baliliringni yer bilen yeksen qilip, hetta tashni tashning üstidimu qaldurmaydu; chünki \add Xuda\add*ning séni yoqlighan peytini bilip yetmiding.\f □ \fr 19:44 \ft \+bd «Xudaning séni yoqlighan peyti»\+bd* — démek, Xuda yéqin kélip shapaet körsetken peyt. Mushu ayetlerde Mesih rimliqlarning miladiye 70-yili Yérusalémni qorshiwélip ishghal qilidighanliqini aldin’ala éytip bésharet béridu.\f*  \x + \xo 19:44 \xt 1Pad. 9:7, 8; Mik. 3:12; Mat. 24:1, 2; Mar. 13:2; Luqa 21:6. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning ibadetxanini tazilishi  
\r Mat. 21:12-17; Mar. 11:15-19; Yh. 2:13-22  
\m
\v 45 We u ibadetxana hoylilirigha kirip, u yerde élim-sétim qiliwatqanlarni heydep chiqirip,  
\v 46 ulargha: — Muqeddes yazmilarda: «Méning öyüm dua-tilawetxana bolidu» dep pütülgen bolsimu, lékin siler uni «bulangchilarning uwisi» qiliwaldinglar! — dédi.\f □ \fr 19:46 \ft \+bd «Méning öyüm dua-tilawetxana bolidu» dep pütülgen bolsimu, lékin siler uni «bulangchilarning uwisi»\+bd* — «Yesh.» 56:7, «Yer.» 7:11ni körüng.\f*  \x + \xo 19:46 \xt 1Pad. 8:29; Yesh. 56:7; Yer. 7:11; Mat. 21:13; Mar. 11:17. \x*   
\m
\v 47 Shu waqitlarda u herküni ibadetxanida telim béretti. Bash kahinlar, Tewrat ustazliri we yurt chongliri uni yoqitishqa amal izdidi. \x + \xo 19:47 \xt Mar. 11:18; Yuh. 7:19; 8:37. \x*  
\v 48 Lékin ular qandaq qol sélishni bilmeytti, chünki barliq xelq uning sözini tingshash üchün uninggha qattiq yépishqanidi.   
\b  
\b  
\m  
\c 20
\s1 Asmandiki hoquq  
\r Mat. 21:23-27; Mar. 11:27-33  
\m
\v 1 We shu künlerdin bir küni u ibadetxanining hoylilirida xelqqe telim bérip xush xewerni élan qiliwatqanda, bash kahinlar we Tewrat ustazliri bilen aqsaqallar uning aldigha kélip uningdin:\x + \xo 20:1 \xt Mat. 21:23; Mar. 11:27; Ros. 4:7; 7:27. \x*  
\v 2 — Bizge éytqin: Sen qiliwatqan bu ishlarni qaysi hoquqqa asasen qiliwatisen? Sanga bu hoquqni kim bergen? — dep soridi.   
\m
\v 3 U ulargha jawab bérip: — Menmu silerdin bir ishni soray; siler manga éytip béringlarchu,  
\v 4 — Yehya yürgüzgen chömüldürüsh ershtinmu, yaki insanlardinmu? — dep soridi.   
\m
\v 5 Ular özara mulahize qiliship:  
\m — Eger «Ershtin kelgen» dések, u bizge: «Undaqta, siler néme üchün \add Yehyagha\add* ishenmidinglar?» deydu.\f □ \fr 20:5 \ft \+bd «Eger «Ershtin kelgen» dések, u bizge: «Undaqta, siler néme üchün Yehyagha ishenmidinglar?»\+bd* — mushu diniy erbablarning hemmisi Yehya peyghemberning yetküzgen xewirige jawaben: «Bizge towa qilish kérek emes» dégen we Yehya «méning keynimde kélidighan» dep körsetken Mesihning kélishige ishenmey, uning chömüldürüshini ret qilghanidi, elwette.\f*  
\v 6 Eger: «Insanlardin kelgen» dések, bu barliq xalayiq bizni chalma-kések qilip öltüridu. Chünki ular Yehyaning peyghember ikenlikige ishendürülgen, — déyishti.   
\m
\v 7 We ular: — \add Uning\add* \add hoquqining\add* qeyerdin kelgenlikini bilmeymiz, — dep jawab bérishti.   
\m
\v 8 Eysa ulargha: — Undaqta, menmu bu ishlarni qaysi hoquqqa asasen qiliwatqanliqimni éytmaymen, — dédi.   
\b  
\m  
\s1 Rezil ijarikeshler heqqidiki temsil  
\r Mat. 21:33-46; Mar. 12:1-12  
\m
\v 9 U xalayiqqa munu temsilni sözleshke bashlidi: — «Bir kishi bir üzümzarliq berpa qilip, uni baghwenlerge ijarige bérip, özi yaqa yurtqa bérip u yerde uzun waqit turuptu. \x + \xo 20:9 \xt Zeb. 80:8-9; Yesh. 5:1; Yer. 2:21; 12:10; Mat. 21:33; Mar. 12:1. \x*  
\v 10 Üzümlerni yighidighan mezgil kelgende baghwenlerning üzümzarliqtiki méwidin uninggha bérishke qulliridin birini ularining yénigha ewetiptu. Lékin baghwenler uni urup-dumbalap quruq qol yanduruwétiptu.   
\m
\v 11 U yene bashqa bir qulni ewetiptu. Lékin ular unimu dumbalap, xarlap, yene quruq qol qayturuwétiptu.  
\v 12 U yene üchinchisini ewetiptu; ular unimu urup yarilandurup, talagha heydep chiqiriwétiptu.  
\v 13  \add Axirda\add* üzümzarliqning xojayini: «Qandaq qilsam bolar? Söyümlük oghlumni ewetey; ular uni körse, héch bolmighanda uning hörmitini qilar?» deptu.  
\v 14 Biraq baghwenler uning oghlini körüp bir-biri bilen meslihetliship: «Bu bolsa mirasxor; kélinglar, uni jayliwéteyli, andin miras bizningki bolidu» déyishiptu. \x + \xo 20:14 \xt Yar. 37:18; Zeb. 2:1, 8; Mat. 26:3; 27:1; Yuh. 11:53; Ibr. 1:2. \x*  
\v 15 Shuning bilen ular uni üzümzarliqning sirtigha achiqip öltürüwétiptu. Emdi bundaq ehwalda üzümzarliqning xojayini ularni qandaq qilidu? \f □ \fr 20:15 \ft \+bd «Shuning bilen ular uni üzümzarliqning sirtigha achiqip öltürüwétiptu»\+bd* — bu Mesihning Yérusalémning sirtigha élip chiqilip kréstke mixlinidighanliqigha bir bésharet.\f*  
\v 16 U kélip u baghwenlerni yoqitip üzümzarliqni bashqilargha tapshuridu».  
\m Xalayiq buni anglap: — Bundaq ishlar hergiz bolmisun! — déyishti.\f □ \fr 20:16 \ft \+bd « \+bd*\+bdit Üzümzarliqning xojayini\+bdit* kélip u baghwenlerni yoqitip üzümzarliqni bashqilargha tapshuridu» — bu sözmu bésharet, elwette.\f*   
\m
\v 17 Lékin u ulargha közlirini tikip mundaq dédi:  
\m — Undaq bolsa, muqeddes yazmilarda «Tamchilar tashliwetken tash bolsa,  
\m Burjek téshi bolup tiklendi» dep yézilghan söz zadi némini körsitidu?\f □ \fr 20:17 \ft \+bd «Tamchilar tashliwetken tash bolsa, burjek téshi bolup tiklendi»\+bd* — «Zeb.» 118:22. «Burjek téshi» bolsa herqandaq imaretning ulidiki eng muhim uyultash bolup, ul sélin’ghanda birinchi bolup qoyulidighan tashtur. Yehudiy kattiwashlar hayatining burjek téshi bolghan Mesihni tashliwetmekchi idi, we derweqe tashliwetti.\f*  \x + \xo 20:17 \xt Zeb. 118:22; Yesh. 8:14; 28:16; Mat. 21:42; Mar. 12:10; Ros. 4:11; Rim. 9:33; 1Pét. 2:4, 7. \x*   
\m
\v 18 Bu «tash»qa yiqilghan kishi pare-pare bolup kétidu; lékin bu tash herkimning üstige chüshse, uni kukum-talqan qiliwétidu.\f □ \fr 20:18 \ft \+bd «Bu «tash»qa yiqilghan kishi pare-pare bolup kétidu; lékin bu tash herkimning üstige chüshse, uni kukum-talqan qiliwétidu»\+bd* — «tash» bolsa Mesih özi, elwette. 17-ayetni körüng. Eysaning bu sözi toghruluq «Matta»gha bériligen «qoshumche söz»imizdiki ««Zeb.» 118:22 toghruluq» mezmunni körüng.\f*  \x + \xo 20:18 \xt Yesh. 8:15; Dan. 2:34; Zek. 12:3. \x*   
\b  
\m  
\s1 «Baj tapshuramduq?» dégen qiltaq  
\r Mat. 22:15-22; Mar. 12:13-17  
\m
\v 19 Bash kahinlar we Tewrat ustazliri uning bu temsili özlirige qaritip éytqanliqini bilip shu haman uninggha qol sélish yolini izdidi; lékin ular xalayiqtin qorqushti.  
\v 20 Shunga ular uning keynidin marap, uni \add Rim\add* waliyisining hökümranliqida soraqqa tartishqa tapshurush üchün birnechche ademlerni sétiwélip, soqunup kirishke ewetti. Ular semimiy qiyapetke kiriwélip, uning sözidin yochuq izdep yüretti. \f □ \fr 20:20 \ft \+bd «ular semimiy qiyapetke kiriwélip,...»\+bd* — «semimiy» grék tilida «heqqaniy» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 20:20 \xt Mat. 22:16; Mar. 12:13. \x*  
\v 21 Ular uninggha mundaq soal qoydi: — Ey ustaz, silini durus söz qilidighan we durus telim béridighan, héchqandaq ademning yüz-xatirisini \add qet’iy\add* qilmaydighan, belki Xudaning yolini sadiqliq bilen ögitip kéliwatqan adem dep bilimiz.  
\v 22  \add Rim impératori\add* Qeyserge baj-séliq tapshurush Tewrat qanunigha uyghunmu-yoq?».\f □ \fr 20:22 \ft \+bd «Rim impératori Qeyser...»\+bd* — Rimning herbir impératorigha «Qeyser» dégen nam-unwan béreletti; mesilen Qeyser Awghustus, Qeyser Yulius, Qeyser Tibérius qatarliqlar. \+bd «Rim impératori Qeyserge baj-séliq tapshurush Tewrat qanunigha uyghunmu-yoq?»\+bd* — eyni waqitta, Yehudiylar rimliqlarning zulmi astida yashawatqanidi. Eger Eysa: «Rim impératorigha baj tapshurush toghra» dése, bu geptin azadliqni istigen kishiler uni «Mana taza bir yalaqchi, xain iken» dep tillishatti. «Baj tapshurmasliq kérek» dégen bolsa, u Rim impériyesige qarshi chiqqan bolatti; andin ular uni Rim waliyisigha erz qilghan bolatti. Ular mushundaq soallarni sorash arqiliq Eysani gépidin tutuwélip, rimliqlarning qoligha tapshurup, uninggha ziyankeshlik qilmaqchi bolushqan.\f*   
\m
\v 23 Emma u ularning hiylisini körüp yétip ulargha: — Némishqa méni sinimaqchisiler? \f □ \fr 20:23 \ft \+bd «Némishqa méni sinimaqchisiler?»\+bd* — mushu sözler bezi kona köchürmilerde tépilmaydu.\f*  
\v 24 Manga bir kümüsh dinar körsitinglar. Buning üstidiki süret we nam-isim kimning? — dédi. Ular uninggha: Qeyserningki, — dédi.\f □ \fr 20:24 \ft \+bd «Manga bir kümüsh dinar körsitinglar»\+bd* — «bir kümüsh dinar» grék tilida «bir dinarius», Rim impériyesining pul birliki. Mushundaq pulning yüzide «ademning süriti» körsitilgen bolghachqa, Yehudiy mollilar mundaq pulni «muqeddes ibadetxana»gha élip kirishini men’i qilghanidi. 
\fp  Bir dinar texminen bir ademning künlük ish heqqi bolatti.\f*   
\m
\v 25 We u ulargha: — Undaq bolsa, Qeyserning heqqini Qeyserge, Xudaning heqqini Xudagha tapshurunglar, — dédi. \f □ \fr 20:25 \ft \+bd «Qeyserning heqqini Qeyserge, Xudaning heqqini Xudagha tapshurunglar»\+bd* — Qeyserge Qeyserning heqqi (uning süriti bolghan nerse)ni tapshurunglar — démek, baj tölesh kérek. Emma qandaq nerse üstide «Xudaning süriti» bar? Insan özi «Xudaning süriti» bolup, biz pütünimizni Xudagha tapshurishimiz kérektur («Yar.» 1:26-27ni körüng).\f*  \x + \xo 20:25 \xt Mat. 17:25; 22:21; Rim. 13:7. \x*  
\v 26 Ular xalayiqning aldida uning sözliridin uni tutuwalghudek héchqandaq yochuq tapalmidi. Ular uning bu jawabigha heyranuhes bolup, zuwani tutuldi.   
\b  
\m  
\s1 Tirilishke munasiwetlik mesile  
\r Mat. 22:23-33; Mar. 12:18-27  
\m
\v 27 We «ölgenler tirilmeydu» dep inkar qilidighan Saduqiylarning beziliri uning aldigha kélip soal qoyup mundaq dédi:\f □ \fr 20:27 \ft \+bd «Saduqiylar»\+bd* — bu diniy mezhep toghruluq «Mat.» 16:1diki izahatni we «Tebirler»ni körüng.\f*  \x + \xo 20:27 \xt Mat. 22:23; Mar. 12:18; Ros. 23:8. \x*   
\m
\v 28 — Ustaz, Musa \add peyghember Tewratta\add* bizge: «Ayali bar, emma perzent körmigen kishi ölüp ketse, ölgüchining aka yaki inisi tul qalghan yenggisini emrige élip, qérindishi üchün nesil qaldurushi kérek» — dep yazghan.\f □ \fr 20:28 \ft \+bd «Ayali bar, emma perzent körmigen kishi ölüp ketse, ölgüchining aka yaki inisi tul qalghan yenggisini emrige élip, qérindishi üchün nesil qaldurushi kérek»\+bd* — «Qan.» 25:5.\f*  \x + \xo 20:28 \xt Qan. 25:5-6. \x*   
\m
\v 29 Emdi yette aka-uka bar idi. Chongi öylen’gendin kéyin perzent körmey alemdin ötti.  
\v 30 Ikkinchi qérindishi ayalini emrige élip, perzent körmey alemdin ötti. \f □ \fr 20:30 \ft \+bd «Ikkinchi qérindishi ayalini emrige élip, perzent körmey alemdin ötti»\+bd* — bezi kona köchürmilerde «ayalini emrige élip, perzent körmey alemdin ötti» dégen söz tépilmay, peqet «Ikkinchi...» déyilidu.\f*  
\v 31 Andin üchinchisi uni aldi; shundaq qilip, yettisi uni emrige élip perzent körmey öldi.  
\v 32 Hemmisidin kéyin ayalmu öldi.   
\m
\v 33 Emdi tirilish künide bu ayal ularning qaysisiningki bolar? Chünki yettisi uni xotunluqqa alghan-de?!   
\m
\v 34 Eysa ulargha mundaq jawab berdi:  
\m — Bu alemning perzentliri öylinidu, yatliq bolidu. \f □ \fr 20:34 \ft \+bd «bu alemning perzentliri...»\+bd* — grék tilida «bu zamanning oghulliri...».\f*  
\v 35 Lékin u alemdin nésiwe bolushqa, shundaqla ölüklerdin tirilishke layiq sanalghanlar öylenmeydu, yatliq bolmaydu. \f □ \fr 20:35 \ft \+bd «... ölüklerdin tirilishke layiq sanalghanlar...»\+bd* — «ölgenlerdin tirilish» dégenlik qiziq ibare bolup, hemme adem oxshash waqitta tirilmeydighanliqini körsitidu. Birinchi tirilish heqqaniylarningki, ikkinchi tirilish étiqadsizlarningki bolidu. Bu heqiqet «Wehiy» 20-babta körünidu.\f*  
\v 36 Chünki ular yene ölmeydu, perishtilerge oxshash bolidu; «ölümdin tirilishtin tughulghan perzentler» bolghachqa, ular Xudaning oghulliridur.\x + \xo 20:36 \xt 1Yuh. 3:2. \x*   
\m
\v 37 Emdi ölgenlerning tirildürülüshini hetta Musa \add peyghember\add* özimu ayan qilghan; chünki \add Tewrattiki\add* «tikenlik» dégen weqening xatiriside u Perwerdigarni: «Ibrahimning Xudasi, Ishaqning Xudasi we Yaqupning Xudasi» dep bayan qilghan. \f □ \fr 20:37 \ft \+bd «Ibrahimning Xudasi, Ishaqning Xudasi we Yaqupning Xudasi»\+bd* — «Mis.» 3:6ni körüng.\f*  \x + \xo 20:37 \xt Mis. 3:6; Ros. 7:32; Ibr. 11:16. \x*  
\v 38 U ölüklerning Xudasi emes, belki tiriklerning Xudasidur; chünki uninggha nisbeten hemmeylen tiriktur! \f □ \fr 20:38 \ft \+bd «chünki uninggha nisbeten hemmeylen tiriktur!»\+bd* — bezi alimlar «bularning hemmisi» (Ibrahim, Ishaq, Yaquplarning hemmisi, démekchi) uninggha nisbeten tiriktur!» dep terjime qilidu. Bizningche «hemmeylen» her ademning rohining Xuda aldida tirik ikenlikini körsitidu. \+bd «chünki uninggha nisbeten hemmeylen tiriktur!»\+bd* — Eysaning «tirilish» toghruluq bu sözliri «Mat.» 22:32dimu tépilidu. «Matta»diki «qoshumche söz»imizde ular toghruluq azraq sherh bérimiz.\f*   
\m
\v 39 Shuning bilen Tewrat ustazliridin birqanchisi baha bérip: — Ustaz, yaxshi éytting, — dédi.  
\v 40 Chünki ulardin héchkim yene uningdin soal sorashqa jür’et qilalmidi.   
\b  
\m  
\s1 Qutquzghuchi-Mesih — Dawutning oghli hem Rebbi  
\r Mat. 22:41-46; Mar. 12:35-37  
\m
\v 41 Emdi u ulargha soal qoydi: — Kishiler Mesihni qandaqsige Dawutning oghli deydu? \x + \xo 20:41 \xt Mat. 22:42; Mar. 12:35. \x*  
\v 42-43 Chünki Dawut özi Zeburda: Perwerdigar méning Rebbimge éyttiki: —  
\m «Men séning düshmenliringni textipering qilghuche,  
\m Méning ong yénimda olturghin!» — dégen’ghu?\f □ \fr 20:42-43 \ft \+bd «Men séning düshmenliringni textipering qilghuche, méning ong yénimda olturghin!»\+bd* — «Zeb.» 110:1.\f*  \x + \xo 20:42-43 \xt Zeb. 110:1; Ros. 2:34; 1Kor. 15:25; Ibr. 1:13; 10:13. \x*   
\m
\v 44 Emma Dawut uni «Rebbim» dep chaqirghan yerde, undaqta u qandaqmu uning oghli bolidu?   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Tewrat ustazlirini eyiblishi  
\r Mat. 23:1-36; Mar. 12:38-40; Luqa 11:37-54  
\m
\v 45 We barliq xalayiq qulaq sélip anglawatqanda, u muxlislirigha mundaq dédi: —   
\m
\v 46 — Tewrat ustazliridin hoshyar bolunglar. Ular uzun tonlarni kiyiwalghan halda ghadiyip yürüshke, bazarlarda kishilerning ulargha bolghan salamlirigha, sinagoglarda aldinqi orunlarda, ziyapetlerdimu törde olturushqa amraq kélidu. \f □ \fr 20:46 \ft \+bd «...bazarlarda kishilerning ulargha bolghan salamlirigha, ... amraq kélidu»\+bd* — tarix tetqiqatlirigha asasen Yehudiylarning öz ustazlirigha qilghan «salam»lirini intayin uzun we murekkep dep bilimiz.\f*  \x + \xo 20:46 \xt Mat. 23:5, 6; Mar. 12:38, 39; Luqa 11:43. \x*  
\v 47 Ular tul ayallarning barliq öy-bésatlirini yewalidu we köz-köz qilip yalghandin uzundin-uzun dualar qilidu. Ularning tartidighan jazasi téximu éghir bolidu!\x + \xo 20:47 \xt Mat. 23:14; Mar. 12:40; 2Tim. 3:6; Tit. 1:11. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 21
\s1 Tul ayalning ianisi hemmisiningkidin köp  
\r Mar. 12:41-44  
\m
\v 1 U béshini kötürüp qariwidi, baylarning öz sediqilirini \add ibadetxanidiki\add* iane sanduqigha tashlighinini kördi.\f □ \fr 21:1 \ft \+bd «U... baylarning öz sediqilirini ibadetxanidiki iane sanduqigha tashlighinini kördi»\+bd* — «iane sanduqi» dégen söz adette grék tilida «xezine»ni körsitidu. Lékin mushu yerde ibadetxanidiki xezine üchün sediqiler yighilidighan jay, belkim chong bir sanduqni körsetse kérek.\f*  \x + \xo 21:1 \xt 2Pad. 12:10; Mar. 12:41. \x*  
\v 2 U yene sanduqqa ikki tiyinni tashlawatqan bir namrat tul ayalnimu kördi.\f □ \fr 21:2 \ft \+bd «U yene sanduqqa ikki tiyinni tashlawatqan bir namrat tul ayalnimu kördi»\+bd* — bu «tiyin» (grék tilida «lepton») «dénarius»ning 1/128i bolup, bir ishlemchining bir künlük ish heqqi ichide «alte minut»luq puligha barawer.\f*  
\v 3 Shuning bilen u: — Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, bu namrat tul ayalning tashlighini hemmeylenningkidin köptur.\x + \xo 21:3 \xt 2Kor. 8:12. \x*  
\v 4 Chünki ularning hemmisi özlirining ashqanliridin iane qilip, Xudagha atighan sadiqilerge qoshup tashlidi; lékin bu ayal namratliqigha qarimay, özining tirikchilik qilidighinining hemmisini iane qilip tashlidi.   
\b  
\m  
\s1 Kelgüsi toghrisidiki bésharet  
\r Mat. 24:1-14; Mar. 13:1-13  
\m
\v 5 We beziler ibadetxanining nepis tashlar we Xudagha sunulghan hediyeler bilen qandaq bézelgenliki toghrisida sözlishiwatatti. U:\x + \xo 21:5 \xt Mat. 24:1; Mar. 13:1. \x*   
\m
\v 6 — Siler körüwatqan bu barliq nersilerge nisbeten, shu künler kéliduki, hetta bir tal tashmu tash üstide qaldurulmay, hemmisi gumran qilinidu, — dédi.\x + \xo 21:6 \xt 1Pad. 9:7; Mik. 3:12; Luqa 19:44. \x*   
\m
\v 7 Ular uningdin:  
\m — Ustaz, bu dégenliring qachan yüz béridu? Bu ishlarning yüz béridighanliqini ayan qilidighan qandaq alamet bolidu? — dep soridi.   
\m
\v 8 U mundaq dédi:  
\m — Azdurulup kétishtin hézi bolunglar. Chünki tola kishiler méning namimni sétip: «Mana özüm shudurmen!» we «Ashu waqit yéqinlashti!» deydu. Shunga ularning keynige kirmenglar.\f □ \fr 21:8 \ft \+bd «Mana özüm shudurmen»\+bd* — «Mana özüm Mesihdurmen» dégen menini bildüridu. \+bd «Ashu waqit»\+bd* — qiyamet künini körsitidu.\f*  \x + \xo 21:8 \xt Yer. 29:8; Mat. 24:4; Ef. 5:6; Kol. 2:18; 2Tés. 2:2; 1Yuh. 4:1. \x*  
\v 9 Siler urush we topilanglarning xewirini anglighan waqtinglardimu wehimige chüshmenglar; chünki bu ishlarning awwal yüz bérishi muqerrer. Lékin bular, zaman axiri yétip keldi, dégenlik emes.   
\m
\v 10 Andin u yene mundaq dédi:  
\m — Bir millet yene bir millet bilen urushqa chiqidu, bir padishahliq yene bir padishahliq bilen urushqa chiqidu. \f □ \fr 21:10 \ft \+bd «Bir millet yene bir millet bilen urushqa chiqidu, bir padishahliq yene bir padishahliq bilen urushqa chiqidu»\+bd* — ibraniy tilida (shundaqla grék tilida) bu ibare dunya boyiche kéngeygen urushlarni körsitishi mumkin («Yesh.» 19:2, «2Tar.» 15:3-6de bu turaqliq ibare toghruluq misallar bar.\f*  \x + \xo 21:10 \xt Yesh. 19:2. \x*  
\v 11 Jay-jaylarda shiddetlik yer tewreshler, acharchiliqlar we wabalar bolidu, \add yer yüzide\add* wehshetler we asmanda heywetlik alametler körünidu. \f □ \fr 21:11 \ft \+bd «Yer yüzide wehshetler we asmanda heywetlik alametler körünidu»\+bd* — grék tilidiki eyni tékistte «yer yüzide» dégen söz yoq. Biraq bizningche héliqi «heywetlik alametler» \+bd asmanda\+bd* bolidighanliqi tekitlen’gendin kéyin, «wehshetler» bolsa choqum «yer yüzide» bolushi kérek. 25-ayetnmu körüng.\f*  
\v 12 Biraq bu herbir weqeler yüz bérishtin ilgiri, kishiler silerge qol sélip tutqun qilidu we silerge ziyankeshlik qilip, silerni sinagoglarning soraqlirigha tapshuridu, zindanlargha tashlaydu; ular méning namim tüpeylidin silerni padishah we hökümdarlarning aldigha élip baridu, \x + \xo 21:12 \xt Mat. 10:17; 24:9; Mar. 13:9; Yuh. 16:2; Ros. 4:3; 5:18; 12:4; 16:24; Weh. 2:10. \x*  
\v 13 we buning bilen \add ularning aldida\add* guwahliq bérish pursitinglar chiqidu. \f □ \fr 21:13 \ft \+bd «... buning bilen ularning aldida guwahliq bérish pursitinglar chiqidu»\+bd* — «guwahliq bérish» mushu yerde xush xewer yetküzüsh, Xudaning nijati Reb Eysa Mesih arqiliq dunyagha keldi, dep jakarlashtin ibaret.\f*  
\v 14 Uning üchün erzge qandaq jawab bérish toghrisida aldin’ala héch oylanmasliqqa qelbinglarda qet’iy niyet qilinglar. \x + \xo 21:14 \xt Mat. 10:19; Mar. 13:11. \x*  
\v 15 Chünki men silerge barliq düshmenliringlar reddiye we ret qilalmighudek pasahetlik til we danishmenlik ata qilimen. \x + \xo 21:15 \xt Mis. 4:12; Yesh. 54:17; Mat. 10:19; Ros. 6:10. \x*  
\v 16 Hetta ata-ana, aka-uka, uruq-tughqan we yar-buraderliringlarmu silerge xainliq qilip tutup béridu we ular aranglardiki beziliringlarni öltüridu. \f □ \fr 21:16 \ft \+bd «xainliq qilip tutup béridu»\+bd* — bu birla söz bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 21:16 \xt Mik. 7:6; Ros. 7:59; 12:2. \x*  
\v 17 Siler méning namim tüpeylidin hemme ademning nepritige uchraysiler. \x + \xo 21:17 \xt Mat. 10:22; Mar. 13:13. \x*  
\v 18 Halbuki, béshinglardiki bir tal chachmu halak bolmaydu! \x + \xo 21:18 \xt 1Sam. 14:45; 2Sam. 14:11; 1Pad. 1:52; Mat. 10:30. \x*  
\v 19 Sewr-chidamliq bolghininglarda, jéninglargha ige bolalaysiler.\f □ \fr 21:19 \ft \+bd «Sewr-chidamliq bolghininglarda, jéninglargha ige bolalaysiler»\+bd* — bu ayette «jan» yaki jismaniy hayat yaki ademning öz wujudini, shundaqla rohiy hayatini körsitidu. Bizningche mushu yerde insanning rohiy hayatidiki emeliy jehetlerni körsitidu. Birside rohiy hayat bar bolsa, undaqta u özini tutalaydighan, türlük rohiy hujumlargha taqabil turalaydighan bolidu — mesilen, özide bar bolghan ensireshler, qorqunchlar, shehwaniy hewesler qatarliqlarni Mesihge boysunduralaydu (mesilen, «2Kor.» 10:5, «1Tés.» 4:4ni körüng).\f*   
\b  
\m  
\s1 Yérusalémning weyran qilinishidin bésharet  
\r Mat. 24:15-21; Mar. 13:14-19  
\m
\v 20 — Lékin Yérusalémning \add düshmen\add* qoshunliri teripidin qorshiwélin’ghanliqini körgininglarda, uning weyran bolush waqti yéqinliship qaptu, dep bilinglar. \x + \xo 21:20 \xt Dan. 9:27; Mat. 24:15; Mar. 13:14. \x*  
\v 21 U chaghda Yehudiye ölkiside turuwatqanlar taghlargha qachsun, sheher ichide turuwatqanlar uningdin chiqip ketsun, yézilarda turuwatqanlar sheherge kirmisun.  
\v 22 Chünki shu chagh «intiqam jazasini tartidighan künler»dur; shuning bilen \add muqeddes yazmilarda\add* barliq pütülgenler emelge ashurulidu.\f □ \fr 21:22 \ft \+bd «intiqam jazasini tartidighan künler»\+bd* — «intiqam jazasi» grék tilida bu söz hem «intiqam» hem «toluq, mutleq höküm chiqirish» dep ipadilinidu. «Mat.» 23:35ni körüng. Bu «intiqam» yaki «höküm chiqirilish»ni Xuda Özining xelqi Yehudiylar üstige yürgüzidu. Bu, mushu yerde (12-24-ayet) Yérusalém shehirining miladiye 70-yili muhasirige élinishi we weyran qilinishini körsitighan bésharettur. Kéyinki ayetler axir zamanni körsitidu.\f*  \x + \xo 21:22 \xt Dan. 9:26,27; Mat. 24:15; Mar. 13:14. \x*   
\b  
\m
\v 23 Emdi shu künlerde hamilidar ayallar we bala émitidighanlarning haligha way! Chünki bu zéminda éghir qischiliq bolidu we \add ershtiki\add* ghezep bu xelqning béshigha chüshidu; \f □ \fr 21:23 \ft \+bd «bu zéminda éghir qischiliq bolidu...»\+bd* — yaki «yer yüzide éghir qischiliq bolidu».\f*  
\v 24 Ular qilichning bisida yiqitilidu we tutqun qilinip, barliq ellerge élip kétilidu; «yat ellerning waqti» toshquche, Yérusalém yat ellerning ayagh astida qalidu.\f □ \fr 21:24 \ft \+bd «Ular ... tutqun qilinip, barliq ellerge élip kétilidu; «yat ellerning waqti» toshquche, Yérusalém yat ellerning ayagh astida qalidu»\+bd* — «eller» mushu yerde Yehudiy emeslerni körsitidu. «Yat ellerning waqti» — Grék tilida «yat ellerning waqitliri». «Yat ellerning waqti toshquche» dégen ibare Yehudiy xelqi axir zamanda qaytidin Yérusalémda turidighanliqini we Yérusalémni idare qilidighanliqini körsitidu. Bu ibare we shundaqla bu babtiki bashqa bésharetler üstide «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 21:24 \xt Rim. 11:25. \x*   
\b  
\m  
\s1 Mesihning kélidighanliqi heqqide  
\r Mat. 24:29-31; Mar. 13:24-27  
\m
\v 25 — Quyash, ay, yultuzlardimu alametler bolidu; yer yüzidiki eller arisida déngiz-okyanlarning güldürlishidin we dolqunlarning dawalghushliridin parakendichilik bolidu. \x + \xo 21:25 \xt Yesh. 13:10; Ez. 32:7; Yo. 3:4; 3:15; Mat. 24:29; Mar. 13:24; Weh. 6:12. \x*  
\v 26 Ademler qorqup, yer yüzige kélidighan apetlerni wehime ichide kütüp es-hoshini yoqitidu; chünki asmandiki küchler lerzige kélidu. \f □ \fr 21:26 \ft \+bd «asmandiki küchler lerzige kélidu»\+bd* — «asmandiki küchler» belkim asmandiki jisimlar (quyash, ay, yultuz qatarliqlar)ni we hem asmanda Xudaning perishtiliri bilen jeng qiliwatqan jin-sheytanlarnimu körsitishi mumkin.\f*  
\v 27 Andin kishiler Insan’oghlining küch-qudret we ulugh shan-sherep bilen bir bulut ichide kéliwatqanliqini köridu.\x + \xo 21:27 \xt Dan. 7:10; Mat. 16:27; 24:30; 25:31; 26:64; Mar. 13:26; 14:62; Ros. 1:11; 2Tés. 1:10; Weh. 1:7. \x*   
\m
\v 28 Lékin bu alametler körünüshke bashlighanda, qeddinglarni ruslap béshinglarni kötürünglar, chünki bu silerni azad qilishtiki nijat yéqinlashti, dégenliktur.\x + \xo 21:28 \xt Rim. 8:23. \x*   
\b  
\m  
\s1 Enjür derixidin sawaq élish  
\r Mat. 24:32-35; Mar. 13:28-31  
\m
\v 29 U ulargha mundaq bir temsilni sözlep berdi:  
\m — Enjür derixi we bashqa barliq derexlerge qaranglar. \x + \xo 21:29 \xt Mat. 24:32; Mar. 13:28. \x*  
\v 30 Ularning yéngidin bixlan’ghanda ulargha qarap, özünglar yazning yétip kélishige az qalghanliqini bilisiler.  
\v 31 Shuningdek, baya déyilgen alametlerning yüz bériwatqanliqini körgininglarda, Xudaning padishahliqining yéqin qalghalnliqini bilinglar.  
\v 32 Men silerge berheq shuni éytip qoyayki, bu alametlerning hemmisi emelge ashurulmay turup, bu dewr ötmeydu. \f □ \fr 21:32 \ft \+bd «bu alametlerning hemmisi emelge ashurulmay turup, bu dewr ötmeydu»\+bd* — eger tilgha élin’ghan alamet Yérusalémning weyran bolushigha (miladiye 70-yili) (20-24-ayet) qaritilghan bolsa, undaqta «bu dewr» dégen söz tebiiyki (1) Eysaning dewride yashap ötken ademlerni körsitidu. (2) eger Mesihning dunyagha qaytip kélishige (27-ayet) qaritilghan bolsa, «dewr» dégen söz belkim pütün Yehudiye xelqini körsitidu; (3) bu ayetlerde éytilghan weqelerning bashlinish dewride yashighanlarni körsitidu. Shunga barliq weqeler shu dewr ichide yüz béridu, dégenlik bolidu. Bizningche (3)-sherh aldi-keyni ayetlerge eng bap kélidu.\f*  
\v 33 Asman-zémin yoqilidu, biraq méning sözlirim hergiz yoqalmaydu.\f □ \fr 21:33 \ft \+bd «Asman-zémin yoqilidu, biraq méning sözlirim hergiz yoqalmaydu»\+bd* — grék tili «asman-zémin ötidu, biraq méning sözlirim hergiz ötmeydu».\f*  \x + \xo 21:33 \xt Zeb. 102:25-27; Yesh. 51:6; Mat. 24:35; Ibr. 1:11. \x*   
\b  
\m  
\s1 Hoshyar bolunglar  
\m
\v 34 — Lékin özünglargha agah bolunglarki, köngülliringlar eysh-ishret, meyxorluq we tirikchilikning ghem-endishiliri bilen bixudlashmisun, shu küni üstünglargha tuyuqsiz chüshmisun. \f □ \fr 21:34 \ft \+bd «shu küni üstünglargha tuyuqsiz chüshmisun»\+bd* — «shu kün» muqeddes kitabta daim dégüdek Mesih dunyagha qaytip kélidighan, insanlardin hésab alidighan künni körsitidu.\f*  \x + \xo 21:34 \xt Rim. 13:13; 1Tés. 5:6; 1Pét. 4:7. \x*  
\v 35 Chünki u goya tuzaqtek barliq yer yüzide herbir turuwatqanlarning béshigha chüshidu. \x + \xo 21:35 \xt 1Tés. 5:2; 2Pét. 3:10; Weh. 3:3; 16:15. \x*  
\v 36 Shunga herqandaq waqitlarda hoshyar bolunglar, yüz bérish aldida turuwatqan bu ishlardin özünglarni qachurup Insan’oghli aldida hazir bolup turushqa layiq hésablinish üchün herdaim dua qilinglar, — dédi.\f □ \fr 21:36 \ft \+bd «yüz bérish aldida turuwatqan bu ishlardin özünglarni qachurup»\+bd* — yaki «yüz bérish aldida turuwatqan bu ishlardin qutulup...». Emdi étqadchilar bu dehshetlik weqelerdin ötüp kétemdu, yaki awwal élip kétilemdu? Bu muhim mesile. Oqurmenler mushu ayetning aldi-keynidiki söz-ayetlerge qarap özliri bir xulasige kéleleydu. Biz bashqa yerlerdimu bu téma üstide toxtalghan («Tésalonikaliqlargha (2)»diki «qoshumche söz»imizde). \+bd «hazir bolup layiq hésablinish üchün...»\+bd* — bezi kona köchürmilerde: «küchlendürülüshünglar üchün...» déyilidu.\f*  \x + \xo 21:36 \xt Mat. 24:42; 25:13; Mar. 13:33; Luqa 12:40; 1Tés. 5:6. \x*   
\m
\v 37 Emdi u kündüzliri ibadetxanida telim béretti, axshamliri sheherdin chiqip, kéchini Zeytun téghi dep atalghan taghda ötküzetti. \x + \xo 21:37 \xt Yuh. 8:2. \x*  
\v 38 We barliq xelq uning telimini anglighili tang seherde ibadetxanigha kirip, uning yénigha kéletti.   
\b  
\b  
\m  
\c 22
\s1 Rebni öltürüsh suyiqesti  
\r Mat. 26:1-5, 14-16; Mar. 14:1-2, 10-11; Yh. 11:45-53  
\m
\v 1 Emdi pétir nan héyti («ötüp kétish héyti» depmu atilidu) yéqinliship qalghanidi.\x + \xo 22:1 \xt Mis. 12:15; Mat. 26:2; Mar. 14:1. \x*  
\v 2 Bash kahinlar we Tewrat ustazliri uni ölümge mehkum qilishqa amal izdep yüretti; chünki ular xelqtin qorqatti.\f □ \fr 22:2 \ft \+bd «...chünki ular xelqning ghezipidin qorqatti»\+bd* — kahinlar we Tewrat ustazlirining xelqtin qorqushining sewebi, xelqning Mesihni qollaydighanliqidin; shunga ular uni biwasite öltürelmey, belki amal qilip rimliqlar aldida Eysagha erz qilish arqiliq ularning wasitisi bilen uni ölümge mehkum qilmaqchi.\f*  \x + \xo 22:2 \xt Zeb. 2:2; Yuh. 11:47; Ros. 4:27. \x*   
\m
\v 3 Shu peytte on ikkiylendin biri bolghan, Ishqariyot dep atalghan Yehudaning könglige Sheytan kirdi.\x + \xo 22:3 \xt Mat. 26:14; Mar. 14:10; Yuh. 13:27. \x*  
\v 4 U bérip bash kahinlar we ibadetxana pasiban begliri bilen Eysani qandaq qilip ulargha tutup bérish üstide meslihetleshti.  
\v 5 Ular intayin xush bolup, Yehudagha pul bérishke kélishti.  
\v 6 Yehuda maqul bolup, uni xalayiqtin ayrim qalghanda ulargha tutup bérishke muwapiq purset izdeshke kirishti.   
\b  
\m  
\s1 Ötüp kétish héytining kechlik ziyapiti  
\r Mat. 26:17-25; Mar. 14:12-21; Yh. 13:21-30  
\m
\v 7 Emdi pétir nan héytining \add birinchi\add* küni yétip kelgenidi. Shu küni «ötüp kétish héyti»gha atap qurbanliq \add qoza\add* soyulatti.\f □ \fr 22:7 \ft \+bd «Emdi pétir nan héytining birinchi küni yétip kelgenidi»\+bd* — «pétir nan héyti» yette kün ötküzületti. Tunji küni «ötüp kétish bayrimi» (ibraniy tilida «pasxa» héyti) idi. Bu küni, Yehudiylar qoylarni ibadetxanigha apirip soyup, andin öyide pétir nan bilen yeytti («Mis.» 12:1-20, «Law.» 23:4-8ni körüng).\f*  \x + \xo 22:7 \xt Mat. 26:17; Mar. 14:12,13. \x*  
\v 8 Shuning bilen Eysa Pétrus bilen Yuhannagha:  
\m — Bérip bizge ötüp kétish héytining \add qozisini\add* birge yégili teyyarlanglar, — dep ularni ewetti.   
\m
\v 9 — Qeyerde teyyarlishimizni xalaysen? — dep soridi ular.  
\v 10 U ulargha mundaq dédi:  
\m — Sheherge kirsenglar, mana u yerde kozida su kötürüwalghan bir er kishi silerge uchraydu. Uning keynidin méngip u kirgen öyge kiringlar. \f □ \fr 22:10 \ft \+bd «mana u yerde kozida su kötürüwalghan bir er kishi silerge uchraydu»\+bd* — Qanaanda (Pelestinde) er kishiler bügün’ge qeder adette su kötürmeydu.\f*  
\v 11 We öy igisige: «Ustaz: — Muxlislirim bilen ötüp kétish héytining tamiqini yeydighan méhmanxana öy qeyerde? — dep sorawatidu» denglar.  
\v 12 U silerni bashlap üstünki qewettiki retlen’gen seremjanlashturulghan chong bir éghiz öyni körsitidu. Mana shu yerde teyyarliq qilip turunglar.   
\m
\v 13 Shuning bilen ikkisi bériwidi, hemme ishlar uning éytqinidek bolup chiqti. Ular shu yerde ötüp kétish héytining tamiqini teyyarlashti.  
\v 14 Emdi waqti-saiti kelgende, Eysa dastixanda olturdi; on ikki rosul uning bilen bille olturushti. \x + \xo 22:14 \xt Mat. 26:20; Mar. 14:17. \x*  
\v 15 Andin u ulargha:  
\m — Men azab chékishtin ilgiri, siler bilen ötüp kétish héytining bu tamiqigha hemdastixanda bolushqa tolimu intizar bolup kelgenidim. \f □ \fr 22:15 \ft \+bd «tolimu intizarliq bolup kelgenidim»\+bd* — grék tilida «intizarliq bilen intizar qildim».\f*  
\v 16 Chünki silerge éytayki, bu héyt ziyapitining \add ehmiyiti\add* Xudaning padishahliqida emelge ashurulmighuche, men buningdin qayta yémeymen, — dédi.\f □ \fr 22:16 \ft \+bd «bu héyt ziyapitining ehmiyiti Xudaning padishahliqida emelge ashurulmighuche, men buningdin qayta yémeymen»\+bd* — Tewrattiki barliq héytlarning herbirining özi bir bésharettur, hemmisi Mesihning padishahliqida toluq emelge ashurulidu. «Lawiylar» 23-bab we «Lawiylar»diki «qoshumche söz»imiznimu körüng.\f*   
\m
\v 17 Andin u bir jamni qoligha élip, teshekkür éytti we muxlislirigha:  
\m — Buni élip aranglarda teqsim qilip \add ichinglar\add*.  
\v 18 Chünki shuni éytayki, mundin kéyin Xudaning padishahliqi kelmigüche, hergiz üzüm sherbitidin qet’iy ichmeymen, — dédi.\f □ \fr 22:18 \ft \+bd «...üzüm sherbitidin qet’iy ichmeymen»\+bd* — grék tilida «... üzüm télining méwisining sherbitidin qet’iy ichmeymen».\f*   
\b  
\m  
\s1 «Rebning ziyapiti»  
\m
\v 19 Andin u bir tal nanni qoligha élip, Xudagha teshekkür éytti we uni oshtup, ulargha üleshtürüp bérip: — Bu méning siler üchün pida bolidighan ténimdur. Méni eslep turush üchün buningdin yenglar, — dédi.\f □ \fr 22:19 \ft \+bd «Méni eslep turush üchün buningdin yenglar»\+bd* — grék tilida «méni eslep turush üchün bundaq qilinglar».\f*  \x + \xo 22:19 \xt Mat. 26:26; Mar. 14:22; 1Kor. 11:23,24. \x*   
\m
\v 20 U shuningdek tamaqtin kéyinki jamni qoligha élip mundaq dédi:  
\m — Bu jamdiki sharab méning siler üchün tökülidighan qénimda bolghan yéngi ehdidur.\f □ \fr 22:20 \ft \+bd «tamaqtin kéyinki jam»\+bd* — «ötüp kétish héyt»tiki ziyapet daim békitilgen alahide bir tertip boyiche ötküzilidu. «Tamaqtin kéyinki jam» «üchinchi jam» bolidu. \+bd «Bu jamdiki sharab méning siler üchün tökülidighan qénimda bolghan yéngi ehdidur»\+bd* — Mesih éytqan bu «yéngi ehde» Yeremiya we bashqa peyghemberler arqiliq Tewratta wede qilin’ghan ajayp «yéngi ehde»dur («Yer.» 31:31-34 hem «Ez.» 36:25-27ni, shundaqla Yeremiyadiki «qoshumche söz»imiznimu körüng). Bu yéngi ehde «Mesihning qénididur» dégenning intayin chongqur menisi bardur, mushu ehde Mesihning pütün wujud-hayatigha pütülgenlikini, shundaqla ehdini pütkül insaniyetke yetküzüshke bolghan qet’iy niyitini körsitidu.\f*   
\m
\v 21 Lékin mana, méni tutup bergüchining qoli méning bilen bir dastixandidur. \x + \xo 22:21 \xt Mat. 26:23; Mar. 14:18; Yuh. 13:21. \x*  
\v 22 We Insan’oghli derweqe özi toghrisida békitilgendek \add alemdin\add* kétidu; biraq Insan’oghlining tutup bérilishige wasitichi bolghan ademning haligha way!\x + \xo 22:22 \xt Zeb. 41:9; Yuh. 13:18; Ros. 1:6. \x*   
\m
\v 23 Andin muxlislar bir-biridin:  
\m — Arimizda zadi kim mushundaq ishni qilishi mumkin? — dep munazirige chüshüp kétishti.   
\b  
\m  
\s1 Muxlislarning mertiwe heqqide munazirilishishi  
\m
\v 24 Emdi ularning arisida qaysimiz eng ulugh sanilishimiz kérek dégen talash-tartish peyda boldi.  
\v 25 U ulargha mundaq dédi:  
\m — Ellerdiki padishahlar qol astidiki xelq üstidin buyruqwazliq qilip idare qilidu, ularning üstidiki hoquqdarliri «xelqperwer» dep atilidu. \f □ \fr 22:25 \ft \+bd «Ellerdiki padishahlar qol astidiki xelq üstidin buyruqwazliq qilip idare qilidu, ularning üstidiki hoquqdarliri «xelqperwer» dep atilidu»\+bd* — shu chaghda we dunyaning pütkül tarixida «xelqperwer» dep atalghanlar emeliyette «ismi bar, jismi yoq»lardek «xelqperwer»ning eksi bolidu, elwette. Mesihning bu ishni körsetkenliki, étiqadchilar hetta mushundaq abruynimu izdimesliki kérek, herqandaq «abruypereslik» qilishtin tolimu yiraqlishishi kérek, dégenliktur, dep oylaymiz.\f*  \x + \xo 22:25 \xt Mat. 20:25; Mar. 10:42. \x*  
\v 26 Biraq siler shundaq bolmanglar; belki aranglardiki eng mertiwiliki özini eng kichikidek hésablisun we yétekchi bolghanlar \add hemmeylen’ge\add* xizmetkardek bolsun. \x + \xo 22:26 \xt Luqa 9:48; 1Pét. 5:3. \x*  
\v 27 Kim mertiwilik, dastixanda olturghanmu yaki dastixandiki kütküchimu? Dastixanda olturghini emesmu? Biraq men bolsam aranglarda xizmitinglarda bolghuchi kütküchidekturmen.\x + \xo 22:27 \xt Mat. 20:28; Yuh. 13:14; Fil. 2:7. \x*   
\m
\v 28 Siler bolsanglar, béshimgha sinaqlar kelgende bashtin-axir men bilen bille hemrah bolghansiler.  
\v 29 We xuddi Atam manga padishahliq hoquqi békitkendek, men silergimu shundaq békitimen. \x + \xo 22:29 \xt Luqa 12:32. \x*  
\v 30 Shuning bilen siler méning padishahliqimda men bilen bir dastixanda yep-ichisiler we textlerde olturup, Israilning on ikki qebilisi üstidin höküm chiqirisiler.\f □ \fr 22:30 \ft \+bd «Israilning on ikki qebilisi üstidin höküm chiqirisiler»\+bd* — yaki «Israilning on ikki qebilisi üstidin hökümranliq qilisiler».\f*  \x + \xo 22:30 \xt Mat. 19:28; Weh. 3:21. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Pétrusning özidin tanidighanliqini aldin éytishi  
\r Mat. 26:31-35; Mar. 14:27-31; Yh. 13:36-38  
\m
\v 31 Reb yene \add Pétrusqa\add*:  
\m — «Ey Simon, Simon! Mana, Sheytan hemminglarni xuddi bughday tasqighandek tasqap sinashni tiligen. \f □ \fr 22:31 \ft \+bd «Ey Simon, Simon!»\+bd* — muqeddes kitabta, birsining bir ademning ismini yaki bir jayning namini tekrar ikki qétim chaqirishi uninggha bolghan chongqur méhir-muhebbitini ipadilep, uning özige eziz ikenlikini körsitidu. \+bd «Sheytan hemminglarni xuddi bughday tasqighandek tasqap sinashni tiligen»\+bd* — «tiligen» dégen bu söz Xuda Sheytanning telipi boyiche mushundaq qilishigha yol qoyghanliqini körsitidu.\f*  \x + \xo 22:31 \xt 1Pét. 5:8. \x*  
\v 32 Lékin étiqading yoqimisun dep sanga dua qildim. Emdi sen towa qilip tüz yolgha qaytqandin kéyin, qérindashliringni mustehkemligin» — dédi.   
\m
\v 33 — I Reb, — dédi Pétrus, — Men sen bilen bille zindan’gha tashlinip, bille ölümge bérishqa teyyarmen!   
\m
\v 34 U uninggha: — I Pétrus, sanga éytayki, bügün xoraz chillighuche, sen «Uni tonumaymen» dep mendin üch qétim tanisen, dédi.\f □ \fr 22:34 \ft \+bd «bügün xoraz chillighuche, sen «Uni tonumaymen» dep mendin üch qétim tanisen»\+bd* — «bügün» — oqurmenlerning éside barki, Yehudiylar üchün «bu kün» «kéche» bilen bashlinidu. Mesih bu sözlerni kéchide éytidu. Shuning bilen u éytqan weqeler ashu kéchide, tang atmayla yüz béridu. 
\fp  Grék tilida uning sözliri inkar sheklide ipadilinidu: «Sen bügün «uni tonumaymen» dep üch qétim mendin tanmay turup xoraz chillimaydu».\f*  \x + \xo 22:34 \xt Mat. 26:34; Mar. 14:30; Yuh. 13:38. \x*   
\b  
\m  
\s1 Uning muxlislirini alahide agahlandurushi  
\m
\v 35 Andin, u ulardin:  
\m — Silerni hemyansiz, xurjunsiz we keshsiz \add seperge\add* ewetkinimde silerning birer nersenglar kem bolup qalghanmu? — dep soridi. Ular: — Yaq, dédi.\f □ \fr 22:35 \ft \+bd «Silerni hemyansiz, xurjunsiz we keshsiz seperge ewetkinimde silerning birer nersenglar kem bolup qalghanmu?»\+bd* — 9:3 we 10:3-4ni körüng.\f*  \x + \xo 22:35 \xt Mat. 10:9; Mar. 6:8; Luqa 9:3. \x*   
\m
\v 36 Shuning bilen u ulargha: — Lékin hazir her kimning hemyani bolsa, uni alsun; shundaq hem xurjuni bolsa, uni alsun we bir kimning qilichi bolmisa, chapinini sétip birdin qilich alsun. \f □ \fr 22:36 \ft \+bd «lékin hazir her kimning hemyani bolsa, uni alsun; shundaq hem xurjuni bolsa, uni alsun we bir kimning qilichi bolmisa, chapinini sétip birdin qilich alsun»\+bd* — bu sirliq emma muhim söz toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  
\v 37 Chünki men silerge shuni éytayki, \add muqeddes yazmilarda\add*: «U jinayetchiler qatarida sanilidu» dep pütülgen söz mende choqum emelge ashurulidu. Chünki méning toghramdiki barliq ishlar toluq emelge ashmay qalmaydu — dédi.\f □ \fr 22:37 \ft \+bd «U jinayetchiler qatarida sanilidu»\+bd* — yaki «U asiyliq qilghuchilar qatarida sanilidu». Bu bésharet «Yesh.» 53:12de tépilidu. \+bd «méning toghramdiki barliq ishlar toluq emelge ashmay qalmaydu»\+bd* — «méning toghramdiki barliq ishlar» bolsa peqet Tewrattiki Mesihni aldin’ala ochuq éytqan bésharetler bolupla qalmay, belki Tewratta Mesihni körsitidighan barliq buyrulghan qurbanliqlar, emrler, belgilimiler hemde Tewratta xatirilen’gen barliq tarixiy «bésharetlik weqeler»ni öz ichige alidu.\f*  \x + \xo 22:37 \xt Yesh. 53:12; Mar. 15:28. \x*   
\m
\v 38 — I Reb, qarighin, bu yerde ikki qilich bar iken, dédi ular.  
\m — Boldi, yétidu! — dédi u ulargha.\f □ \fr 22:38 \ft \+bd «I Reb, qarighin, bu yerde ikki qilich bar iken»\+bd* — mushu xil «qilich» qisqa bolup, yene «pichaq» hésablan’ghili bolidu. \+bd «Boldi, yétidu! — dédi \+bd*\+bdit Eysa\+bdit* ulargha» — mushu ayet üstide 37-ayet bilen «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Zeytun téghida dua qilishi  
\r Mat. 26:36-46; Mar. 14:32-42  
\m
\v 39 Andin u chiqip, aditi boyiche Zeytun téghigha yol aldi; uning muxlisliri uninggha egiship bardi. \x + \xo 22:39 \xt Mat. 26:36; Mar. 14:32; Yuh. 8:1; 18:1. \x*  
\v 40 U yerge yétip barghanda u ulargha:  
\m — Azdurulmasliqinglar üchün dua qilinglar, — dédi.   
\m
\v 41 Andin, ulardin bir tash étimiche nériraq bérip, tizlinip turup:\x + \xo 22:41 \xt Mat. 26:39; Mar. 14:35. \x*   
\m
\v 42 — I Ata, xalisang, bu qedehni mendin élip ketkeysen. Lékin méning emes, belki Séning iradeng ada qilinsun — dep dua qildi; \f □ \fr 22:42 \ft \+bd «bu qedehni mendin élip ketkeysen»\+bd* — «bu qedeh» uning aldida turidighan azab-oqubetlerni körsitidu. Tewratta «qedeh» del shu menide bolup, «Zeb.» 75:8, «Yesh.» 51:17, 22, «Yer.» 25:15 we bashqa köp yerlerde Xudaning ghezipini bildüridu. Shunga Mesih mushu yerde hemmimizning gunahlirini kötürüp, Xudaning ghezipini ichishke teyyar turidu.\f*  
\v 43 we asmandin bir perishte uninggha körünüp uni quwwetlendürdi.  
\v 44 U qattiq azabta tolghinip téximu ixlasliq bilen dua qiliwerdi. Buning bilen uning terliri yerge tökülgen qan tamchiliridek chüshüshke bashlidi. \x + \xo 22:44 \xt Yuh. 12:27; Ibr. 5:7. \x*  
\v 45 Andin duasini tügitip, ornidin turup, muxlislirining yénigha keldi. Ularning ghemge chöküp halsizlinip mügdep qalghanliqini körüwidi, ulargha:   
\m
\v 46 — Uxlap qalghininglar némisi? Azdurulushtin saqlinish üchün qopup dua qilinglar, — dédi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning tutqun qilinishi  
\r Mat. 26:47-56; Mar. 14:43-50; Yh. 18:3-11  
\m
\v 47 Uning sözi téxi ayaghlashmastinla, bir top ademler peyda boldi. Ularni bashlap kelgüchi on ikkeylendin biri bolghan Yehuda dégen kishi idi; u Eysagha \add salam bérip\add* söygili qéshigha bardi.\x + \xo 22:47 \xt Mat. 26:47; Mar. 14:43; Yuh. 18:3. \x*   
\m
\v 48 Eysa uninggha:  
\m — Ey Yehuda, bir söyüsh bilen Insan’oghlini tutup bérersenmu? — dédi.   
\m
\v 49 We Eysaning etrapidikiler néme ish yüz béridighanliqini bilip yétip: — I Reb, qilich bilen uraylimu? — dédi.  
\v 50 We ulardin biri \add qilichini kötürüp\add*, bash kahinning chakirigha urup, ong quliqini shiliwetti. \f □ \fr 22:50 \ft \+bd «...ulardin biri qilichini kötürüp, bash kahinning chakirigha urup, ong quliqini shiliwetti»\+bd* — bu namelum muxlis Pétrus idi («Yh.» 18:10, «Mat.» 26:51, «Mar.» 14:71).\f*  \x + \xo 22:50 \xt Mat. 26:51; Mar. 14:47. \x*  
\v 51 Biraq Eysa buninggha jawaben: — Boldi, toxta! — dédi; u qolini uzitip quliqigha tegküzüp, uni saqaytti.   
\m
\v 52 Eysa özini tutqili kelgen bash kahinlar, pasiban begliri we aqsaqallargha qarap:  
\m — Bir qaraqchini tutidighandek qilich-toqmaqlarni kötürüp kepsilerghu? \x + \xo 22:52 \xt Mat. 26:55; Mar. 14:48. \x*  
\v 53 Muqeddes ibadetxanida her küni siler bilen bille idim, siler qol salmidinglar. Hazir bu silerge tewe bolghan waqit-saettur we qarangghuluqning höküm sürüshidur — dédi.\f □ \fr 22:53 \ft \+bd «hazir bu silerge tewe bolghan waqit-saettur we qarangghuluqning höküm sürüshidur»\+bd* — «qarangghuluqning höküm sürüshidur» — démek, shu chaghda Xuda Sheytanning küch-qudritini, uning Özige we Mesihige bolghan nepritini bash kahinlar we bashqa hökümdarlardin ibaret shu rezil ademler arqiliq namayan qilishigha yol qoyghanidi. «1Kor.» 2:8»ni körüng.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning üstidin shikayet qilinishi we Pétrusning Eysadin ténishi  
\r Mat. 26:57-58, 69-75; Mar. 14:53-54, 66-72; Yh. 18:12-18, 25-27  
\m
\v 54 Ular Eysani tutuwélip, bash kahinning öyige élip kélishti. Pétrus yiraqtin egiship mangdi. \x + \xo 22:54 \xt Mat. 26:57; Mar. 14:53; Yuh. 18:12,24. \x*  
\v 55 Emdi ular hoylining otturisida ot yéqip chöriside \add issinip\add* olturghanda, Pétrus ularning arisigha kirip olturdi. \x + \xo 22:55 \xt Mat. 26:69; Mar. 14:54,66; Yuh. 18:16,25. \x*  
\v 56 Andin otning nurida uning olturghinini körgen bir dédek uninggha tikilip qarap turup: — Bu ademmu Eysa bilen bille idi, — dédi.   
\m
\v 57 Lékin u ténip: — Ey xotun, uni tonumaymen! — dédi.   
\m
\v 58 Andin uzun ötmey, yene bireylen uni körüp: — Senmu ulardin ikensen, — dédi. Lékin Pétrus: — Ey burader, undaq emesmen! — dédi.   
\m
\v 59 Andin bir saetche ötkende bashqa bireylen: — Derheqiqet, bu hem uning bilen bille idi; chünki umu Galiliyeliktur, — dep ching turuwaldi.\f □ \fr 22:59 \ft \+bd «Derheqiqet, bu hem uning bilen bille idi; chünki umu Galiliyeliktur»\+bd* — mushu kishi Pétrusning Galiliyelik ikenlikini belkim uning teleppuzi yaki bolmisa yerlik kiyim-kéchikidin bilip yetken bolsa kérek.\f*   
\m
\v 60 Lékin Pétrus:  
\m — Hey burader, néme dewatqiningni bilmeymen! — dédi. We uning sözi ayaghlashmastinla, xoraz chillidi.  
\v 61 Emdi Reb keynige burulup, Pétrusqa tikilip qarap qoydi. Shuning bilen Pétrus Rebning sözini, yeni: «Bügün xoraz chillashtin ilgiri sen mendin üch qétim tanisen» dégenlikini yadigha keltürdi. \x + \xo 22:61 \xt Mat. 26:34,75; Mar. 14:72; Yuh. 13:38; 18:27. \x*  
\v 62 We u tashqirigha chiqip qattiq yighlap ketti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning aliy kéngeshmide sotlinishi  
\r Mat. 26:67-68; Mar. 14:65  
\m
\v 63 Emdi Eysani tutup turuwatqanlar uni mesxire qilishqa we sawap-dumbilashqa bashlidi; \x + \xo 22:63 \xt Ayup 16:10; Yesh. 50:6; Mat. 26:67; Mar. 14:6; Yuh. 19:3. \x*  
\v 64 uning közlirini téngip uningdin: — Séni urghan kimdu? Qéni, bésharet bergin! — dep sorashti  
\v 65 we uninggha buningdin bashqa yene nurghun haqaretlerni yaghdurdi.   
\m
\v 66 Tang atqanda, xelq aqsaqalliri, yeni bash kahinlar we Tewrat ustazliri yighilishti. Ular uni öz kéngeshmisige élip bérip \x + \xo 22:66 \xt Zeb. 2:2; Mat. 27:1; Mar. 15:1; Yuh. 18:28. \x*  
\v 67 uningdin: —  
\m Éyte, sen Mesihmu? — dep sorashti.  
\m U ulargha jawaben:  
\m — Silerge éytsammu, qet’iy ishenmeysiler.  
\v 68 Silerdin birer soal sorisam, héch jawab bermeysiler.  
\v 69 Lékin bu waqittin bashlap Insan’oghli Hemmige Qadirning ong yénida olturidu, — dédi.\f □ \fr 22:69 \ft \+bd «Hemmige Qadirning ong yénida...»\+bd* — grék tilida «Xudaning qudritining ong teripide». «Zeb.», 110:1ni körüng. Zeburdiki bu bésharetlik sözler Mesihni körsitidu, elwette. Ular özliri Eysani sotlawatimiz, dep oylatti, lékin emeliyette u Insan’oghli bolup axir bérip ularning sotchisi bolidu.\f*  \x + \xo 22:69 \xt Dan. 7:9; Mat. 16:27; 24:30; 25:31; 26:64; Mar. 14:62; Ros. 1:11; 1Tés. 1:10; Weh. 1:7. \x*   
\m
\v 70 — Undaqta, sen Xudaning Oghli ikensen-de? — déyishti ular.  
\m U: — Dégininglardek men shudurmen! — dep jawab berdi.\f □ \fr 22:70 \ft \+bd «Dégininglardek men shudurmen!»\+bd* — «dégininglardek» grék tilida bu sözning «Shundaq, lékin emeliyet del silerning oylighininglardek emes» dégen puriqi chiqidu.\f*   
\m
\v 71 Shuning bilen ular:  
\m — Emdi bashqa guwahchiliqning bizge néme hajiti? Chünki özimiz uning öz aghzidin chiqqinini angliduq! — déyishti.\f □ \fr 22:71 \ft \+bd «Emdi bashqa guwahchiliqning bizge néme hajiti? Chünki özimiz uning öz aghzidin chiqqinini angliduq!»\+bd* — ularning Mesihge qaratqan erz-shikayiti: — «Xudaning Oghlimen» dégining «kupurluq qilghining», dégendin ibaret idi. 
\fp  Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche heqiqiy «kupurluq qilghuchi» ölümge mehkum bolushi kérek. Shunga Mesih özi éytqandin kéyin ulargha «bashqa guwahliq» kérek bolmidi! 
\fp  Halbuki, Yehudiy xelqi özlirining emes, belki Rim impériyesining qanuni astida turghachqa, Eysani ölümge mehkum qilish üchün Rim hakimiyiti aldida bashqa birer erz-shikayetni tépishi kérek. Bu töwendiki babta (23:2) körünidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 23
\s1 Eysaning waliy Pilatusning aldida sotlinishi  
\r Mat. 27:1-2, 11-14; Mar. 15:1-5; Yh. 18:28-38  
\m
\v 1 Andin \add kéngeshmidikilerning\add* hemmisi ornidin turushup, uni \add waliy\add* Pilatusning aldigha élip bérishti.\x + \xo 23:1 \xt Mat. 27:2; Mar. 15:1; Yuh. 18:28. \x*  
\v 2 U yerde ular uning üstidin shikayet qilip:  
\m — Özini Mesih, yeni padishah dep atiwélip, xelqimizni azdurup we qutritip, Qeyserge baj-séliq tapshurushni tosqan bu ademni bayqap uni tuttuq, — déyishti. \f □ \fr 23:2 \ft \+bd «Qeyser»\+bd* — Rim impératori. \+bd «...xelqimizni azdurup we qutritip, Qeyserge baj-séliq tapshurushni tosqan bu ademni bayqap uni tuttuq»\+bd* — «(u) Qeyserge baj-séliq tapshurushni tosqan» dégen shikayet yalghan, elwette. 20:20-26ni körüng. Shikayet «siyasiy jehettiki» bolup, üch qisimni öz ichige alidu: (1) u xelqni qutritiwatidu, «ammiwiy tertip»ni buzdi; (2) xelqning baj-séliq bérishige yol qoymidi; (3) özini padishah dep élan qildi (démek, Rim impératorigha qarshi chiqqan).\f*  \x + \xo 23:2 \xt Mat. 17:25; 22:21; Mar. 12:17; Luqa 20:25; Ros. 17:7; Rim. 13:7. \x*   
\m
\v 3 Pilatus uningdin: — Sen Yehudiylarning padishahimusen? — dep soridi.  
\m U: — Éytqiningdek, — dep jawab berdi.\f □ \fr 23:3 \ft \+bd «Pilatus uningdin: — Sen Yehudiylarning padishahimusen? — dep soridi. U: — Éytqiningdek, — dep jawab berdi»\+bd* — «Éytqiningdek» grék tilida bu sözning «Shundaq, lékin emeliyet del séning oylighiningdek emes» dégen puriqi chiqidu.\f*  \x + \xo 23:3 \xt Mat. 27:11; Mar. 15:2; Yuh. 18:33. \x*   
\m
\v 4 Andin Pilatus bash kahinlar bilen köpchilikke:  
\m — Bu ademdin birer shikayet qilghudek ishni tapalmidim, — dédi.   
\m
\v 5 Lékin ular téximu qet’iy halda:  
\m — U Galiliyedin tartip taki bu yergiche, pütkül Yehudiyedimu telim bérish bilen xelqni qutritidu.   
\b  
\m  
\s1 Eysa Hérod xanning aldida  
\m
\v 6 Pilatus «Galiliye» dégen sözni anglap:  
\m — Bu kishi Galiliyelikmu? — dep soridi  
\v 7 we uning Hérod \add xanning\add* idare kilghan ölkidin kelgenlikidin xewer tépip, uni Hérodqa yollap berdi (u künlerde Hérodmu Yérusalémda idi).\x + \xo 23:7 \xt Luqa 3:1. \x*   
\m
\v 8 Hérod Eysani körgende intayin xushal boldi. Chünki u uzundin béri uninggha dair köp ishlarni anglap, uningdin bir möjize körüsh ümidide bolup, uni körüsh pursitini izdewatatti.\x + \xo 23:8 \xt Luqa 9:7. \x*  
\v 9 U Eysadin köp soallarni soridi, lékin u Hérodqa bir éghizmu jawab bermidi.   
\m
\v 10 Bash kahinlar we Tewrat ustazliri yéqin turup uning üstidin he dep erz-shikayet qiliwatatti.  
\v 11 Hérod xan we uning leshkerliri uni xarlap mesxire qiliship, uninggha shahane ton-kiyim kiydürüp, uni yene Pilatusning aldigha qayturup yollidi.   
\m
\v 12 Mana shu kündin bashlap, Pilatus bilen Hérod dost bolup qaldi; chünki ilgiri ular arisida adawet bolghanidi.\x + \xo 23:12 \xt Ros. 4:27. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning ölümge höküm qilinishi  
\r Mat. 27:15-26; Mar. 15:6-15; Yh. 18:39-40; 19:1-16  
\m
\v 13 Waliy Pilatus bash kahinlarni, \add Yehudiy\add* hökümdarlarni we xalayiqni yighip, \x + \xo 23:13 \xt Mat. 27:23; Mar. 15:14; Yuh. 18:38; 19:4. \x*  
\v 14 ulargha:  
\m — Siler bu ademning üstidin «Xelqni azduridu we qutritidu» dep shikayet qilip uni aldimgha tartip keldinglar. Mana, men silerning aldinglarda uni soraq qilghinim bilen, uningdin siler shikayet qilghan jinayetlerdin birinimu tapalmidim.  
\v 15 Hérodmu tapmidi; chünki men silerni uning aldigha ewettim. Mana, uningda ölümge layiq héchqandaq jinayet yoq iken. \f □ \fr 23:15 \ft \+bd «Hérodmu tapmidi»\+bd* — yaki «Hérod uni (bizge) qayturuwétiptu».\f*  
\v 16 Shunga men uni jazalap, andin qoyup bérimen, — dédi \f □ \fr 23:16 \ft \+bd «Shunga men uni jazalap, andin qoyup bérimen»\+bd* — bu «jazalash» belkim qamchilash bolatti. Bu sözler oqurmenlerge ghelite tuyulishi mumkin. Birawda jinayet bolmisa, némishqa uni jazalaydu? Mundaq adaletsizlik Rim impériyesi tüzümide bek köp idi. Ular déloni sürüshte qilghandimu ademni qamchilaytti («Ros.» 22:24ni körüng). Lékin mushu yerde Pilatusning Eysani mundaq «qamchilaymen» déyishining meqsiti peqet Yehudiy chonglarni bir az razi qilishtin ibaret idi, xalas.\f*  
\v 17 (uning her qétimliq \add ötüp kétish\add* héytida, \add Yehudiy\add* \add mehbuslardin\add* birini ulargha qoyup bérish mejburiyiti bar idi). \x + \xo 23:17 \xt Mat. 27:15; Mar. 15:6; Yuh. 18:39. \x*  
\v 18 Lékin köpchilik tengla chuqan séliship:  
\m — Buni yoqiting! Bizge Barabbasni qoyup béring! — déyishti \x + \xo 23:18 \xt Ros. 3:14. \x*  
\v 19 (Barabbas bolsa sheherde topilang kötürgenliki we qatilliq qilghanliqi üchün zindan’gha tashlan’ghan mehbus idi).  
\v 20 Shuning bilen Pilatus Eysani qoyup bérishni xalap, köpchilikke yene söz qilghili turdi.  
\v 21 Lékin ular jawaben yene chuqan séliship:  
\m — Kréstligin, uni kréstligin! — dep warqirashti.   
\m
\v 22 \add Pilatus\add* üchinchi qétim ulargha:  
\m — Némishqa? U zadi néme yamanliq qilghan? Men uningdin ölümge layiq héch jinayet tapalmidim. Shuning üchün men uni jazalap, qoyup bérimen, — dédi.\f □ \fr 23:22 \ft \+bd «shuning üchün men uni jazalap, qoyup bérimen»\+bd* — 16-ayettiki izahatni körüng.\f*   
\m
\v 23 Biraq ular yenila he dep chuqan séliship: «U kréstlensun!» dep telep qilip ching turuwaldi. Ularning hemde bash kahinlarning chuqanliri axir küchlük keldi.  
\v 24 Pilatus ularning telipi boyiche ada qilinsun dep höküm chiqardi. \x + \xo 23:24 \xt Mat. 27:26; Mar. 15:15; Yuh. 19:16. \x*  
\v 25 We ularning tiliginini, yeni topilang kötürüsh we qatilliq üchün zindan’gha tashlan’ghanni qoyup bérip, Eysani ularning xahishigha tapshurup berdi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning kréstlinishi  
\r Mat. 27:32-44; Mar. 15:21-32; Yh. 19:17-19  
\m
\v 26 We ular uni élip kétiwatqanda, yolda Kurini shehirilik Simon isimlik bir kishi sehradin kéliwatatti; ular uni tutuwélip, kréstni uninggha kötürgüzüp, Eysaning keynidin mangdurdi. \f □ \fr 23:26 \ft \+bd «We ular uni élip kétiwatqanda, yolda Kurini shehirilik Simon isimlik bir kishi sehradin kéliwatatti; ular uni tutuwélip, kréstni uninggha kötürgüzüp, Eysaning keynidin mangdurdi»\+bd* — bashqa Injil bayanliridin bilimizki, buning sewebi Eysaning halsirap ketkenlikidin idi «Mat.» 27:32, «Mar.» 15:21 we izahatlarni körüng.\f*  
\v 27 Eysaning keynide zor bir top xelq, shundaqla uninggha échinip yigha-zar kötürüshiwatqan ayallarmu egiship kéliwatatti.  
\v 28 Lékin Eysa keynige burulup ulargha:  
\m — Ey Yérusalémning qizliri! Men üchün yighlimanglar, belki özünglar we baliliringlar üchün yighlanglar!  
\v 29 Chünki silerge shundaq éghir künler kéliduki, kishiler: «Tughmaslar, bala kötürmigen qorsaqlar we émitmigen emchekler bextliktur!» — déyishidu.  
\v 30 Shu chaghda kishiler taghlargha: «Üstimizge örül!», dönglüklerge: «üstimizni yap!» dep nida qilishidu. \f □ \fr 23:30 \ft \+bd «Shu chaghda kishiler taghlargha: «Üstimizge örül!», dönglüklerge: «üstimizni yap!» dep nida qilishidu»\+bd* — Xudaning ghezipi shunche dehshetlik boliduki, kishiler uningdin qéchish üchün herqanche qorqunchliq amal-chare bolsimu, xalaydu. «Hosh.» 10:8 we «Wehiy» 6:16ni körüng.\f*  \x + \xo 23:30 \xt Yesh. 2:19; Hosh. 10:8; Weh. 6:16; 9:6. \x*  
\v 31 Chünki ademler yapyéshil derexke shundaq ishlarni qilghan yerde, qurup ketken derexke néme ishlar bolar?! — dédi.\f □ \fr 23:31 \ft \+bd «Chünki ademler yapyéshil derexke shundaq ishlarni qilghan yerde, qurup ketken derexke néme ishlar bolar?!»\+bd* — bu sirliq bésharet belkim: «Men gunahsiz, méhriban bolup Xudaning jaza qoralliri bolghan chetelliklerning qolida shunche köp azab tartqan yerde, kelgüside silerdek gunahqa patqanlarni ular qandaq jazalar?» dégendek.\f*  \x + \xo 23:31 \xt Yer. 25:29; 1Pét. 4:17. \x*   
\m
\v 32 Ikki jinayetchimu ölümge mehkum qilin’ghili uning bilen teng élip kélin’genidi. \x + \xo 23:32 \xt Yuh. 19:18. \x*  
\v 33 We ular «bash söngek» dep atalghan jaygha kelgende, u yerde uni we yene ikki jinayetchini, birini uning ong yénida we yene birini sol yénida kréstke tartti. \f □ \fr 23:33 \ft \+bd ««bash söngek» dep atalghan jay»\+bd* — «bash söngek» grék tilida «Kalwariy», ibraniy tilida «Golgota».\f*  \x + \xo 23:33 \xt Mat. 27:33,38; Mar. 15:22; Yuh. 19:18. \x*  
\v 34 Eysa:  
\m — I Ata, ularni kechürgin, chünki ular özining néme qiliwatqanliqini bilmeydu, — dédi.  
\m \add Leshkerler\add* chek tashlap, uning kiyimlirini bölüshüwaldi. \x + \xo 23:34 \xt Zeb. 22:18; Mat. 27:35; Mar. 15:24; Yuh. 19:23; Ros. 7:60; 1Kor. 4:12. \x*  
\v 35 Xalayiq qarap turatti, Yehudiy hökümdarlarmu yénida turup uninggha dimighini qéqip mesxire qilip: Bashqilarni qutquzuptiken! Eger u rasttin Xudaning Mesihi, Uning talliwalghini bolsa, özini qutquzup baqsun! — déyishti.   
\m
\v 36 Leshkerlermu uni mesxire qiliship, yénigha bérip uninggha sirke tenglep:   
\m
\v 37 — Eger sen Yehudiylarning Padishahi bolsang, özüngni qutquzup baq! — déyishti.   
\m
\v 38 Uning üstidiki \add taxtaygha\add* grékche, latinche we ibraniyche herpler bilen: «Bu kishi Yehudiylarning Padishahidur» dep yézip qoyulghanidi.\f □ \fr 23:38 \ft \+bd «Uning üstidiki taxtaygha grékche, latinche we ibraniyche herpler bilen: «Bu kishi Yehudiylarning Padishahidur» dep yézip qoyulghanidi»\+bd* — rimliqlar bu sözlerni Eysani mesxire qilish üchün yazghan, elwette. Shübhisizki, Pilatus bu arqiliq \+bd Yehudiylarnimu\+bd* mesxire qilmaqchi yaki eyiblimekchi bolghan; biraq Xuda bolsa bu arqiliq heqiqiy ehwalni körsetken («Yh.» 19:19-22ni, «Zeb.» 76:10ni körüng).\f*  \x + \xo 23:38 \xt Mat. 27:37; Mar. 15:26; Yuh. 19:19. \x*   
\m
\v 39 Uning bilen bille kréstke tartilghan ikki jinayetchining biri uni haqaretlep:  
\m — Sen Mesih emesmiding? Emdi özüngnimu, biznimu qutquze! — dédi.   
\m
\v 40 Biraq yene biri uning gépige tenbih bérip: Sen özüng oxshash hökümning tégide turup Xudadin qorqmamsen?  
\v 41 Bizning jazalinishimiz heqliq, chünki öz qilmishlirimizning tégishlik jazasini tarttuq; lékin bu kishi héchqandaq natoghra ish qilmighan’ghu! — dep jawab berdi.  
\v 42 Andin, u Eysagha:  
\m — I Reb, padishahliqing bilen kelginingde, méni yad qilghin, — dédi.   
\m
\v 43 Eysa uninggha: — Berheq, men sanga éytayki, bügün sen men bilen bille jennette bolisen, — dédi.\f □ \fr 23:43 \ft \+bd «Berheq, men sanga éytayki, bügün sen men bilen bille jennette bolisen»\+bd* — Rebning: «sen «\+bd bügün\+bd*» men bilen bille \+bd jennette\+bd* bolisen» dégen mushu sözi bezilerning: «Eysa ölgendin kéyin dozaxqa chüshken» dégen bid’et telimining tolimu xata ikenlikini körsitidu. Biz «qoshumche söz»imizde bu toghruluq azraq toxtilimiz.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning ölümi  
\r Mat. 27:45-56; Mar. 15:33-41; Yh. 19:28-30  
\m
\v 44 Hazir altinchi saet bolup, pütün zéminni toqquzinchi saetkiche qarangghuluq basti. \f □ \fr 23:44 \ft \+bd «altinchi saet... toqquzinchi saet»\+bd* — «altinchi saet» chüsh bolup, «toqquzinchi saet» chüshtin kéyin saet üch. Yehudiylar waqitni etigen saet altidin bashlap hésablaytti (mesilen, ularda «birinchi saet» bizde saet yette bolatti).\f*  \x + \xo 23:44 \xt Mat. 27:45; Mar. 15:33. \x*  
\v 45 Quyash nurini bermidi we ibadetxanining perdisi tosattin otturisidin yirtilip ikki parche bolup ketti. \f □ \fr 23:45 \ft \+bd «ibadetxanining perdisi tosattin otturisidin yirtilip ikki parche bolup ketti»\+bd* — «Mat.» 27:51diki izahatni körüng.\f*  \x + \xo 23:45 \xt Mat. 27:51; Mar. 15:38. \x*  
\v 46 Eysa qattiq awaz bilen nida qilghandin kéyin: — I Ata! Rohimni qolunggha tapshurdum, — dédi-de, tiniqi toxtap, jan üzdi.\f □ \fr 23:46 \ft \+bd «Eysa... tiniqi toxtap, jan üzdi»\+bd* — yaki «Eysa... rohini chiqardi». Grék tilida «roh» we «tiniq» bir söz bilen ipadilinidu. «Zeb.» 31:5ni körüng. Mushu ayettiki birinchi «qattiq awaz bilen nida qilish»i belkim «Yh.» 19:30de xatirilen’gen.\f*  \x + \xo 23:46 \xt Zeb. 31:5; Mat. 27:50; Mar. 15:37; Yuh. 19:30; Ros. 7:59. \x*   
\m
\v 47 U yerde turghan yüzbéshi yüz bergen ishlarni körüp: — Bu adem heqiqeten durus adem iken! — dep Xudani ulughlidi.\x + \xo 23:47 \xt Mat. 27:54; Mar. 15:39. \x*   
\m
\v 48 We bu menzirini körüshke yighilghan barliq xelq yüz bergen ishlarni körüp kökreklirige urup öylirige qaytishti.  
\v 49 We uni tonuydighan barliq kishiler we Galiliyedin uninggha egiship kelgen ayallar yiraqta turup, bu weqelerge qarap turdi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning depne qilinishi  
\r Mat. 27:57-61; Mar. 15:42-47; Yh. 19:38-42  
\m
\v 50-51 We mana shu yerde kéngeshmidikilerdin Yüsüp isimlik biri bar idi. U özi aqköngül we adil adem bolup, ularning meslihetige we qilghinigha qoshulmighanidi. Özi Yehudiye ölkisidiki Arimatiya dégen bir sheherdin bolup, Xudaning padishahliqini telmürüp kütetti. \x + \xo 23:50-51 \xt Mat. 27:57; Mar. 15:43; Yuh. 19:38. \x*  
\v 52 U özi Pilatusning aldigha bérip Eysaning jesitini bérishni telep qildi;  
\v 53 We uni krésttin chüshürüp kanap bilen képenlep, qoram tashtin oyup yasalghan, héchkim qoyulmighan bir qebrige depne qildi. \x + \xo 23:53 \xt Mat. 12:40; 26:12; 27:59; Mar. 15:46; Yesh.53:9\x*  
\v 54 Bu «teyyarliq küni» bolup, shabat küni yéqinliship qalghanidi. \f □ \fr 23:54 \ft \+bd «Bu «teyyarliq küni» bolup, shabat küni yéqinliship qalghanidi»\+bd* — «teyyarliq küni» shabat küni (dem élish küni, shenbe küni)ning harpa künidur. Dem élish künide kishilerning «ish qilmasliq»i üchün harpa künide tamaq étilishi we bashqa kéreklik xizmetlerni aldin’ala qiliwélishi kérek idi — shunga aldinqi küni «teyyarliq küni» dep atilatti. 
\fp  Tewrat kaléndari boyiche «pétir nan héyti»ningmu birinchi küni («Nisan», yeni 1-ayning -15-küni) «shabat küni» dep hésablinishi kérek idi («Law.» 23:6-7). Shunga uning harpa künimu «teyyarliq küni» dep atilatti. Bu «Nisan» ayning 14-küni idi. 
\fp  Shabat küni Yehudiylar arisida heptining barliq künlirige oxshashla kechqurun bashlinidu.\f*  
\v 55 We uning bilen Galiliyedin kelgen ayallar \add Yüsüpke\add* egiship, qebrini we uning jesetining qandaq qoyulghinini kördi. \x + \xo 23:55 \xt Luqa 8:2. \x*  
\v 56 Andin yénip bérip etirler we xush puraqliq buyumlarni teyyar qildi we \add Tewrattiki\add* emr boyiche shabat küni aram élishti.\f □ \fr 23:56 \ft \+bd «\+bd*\+bdit ayallar\+bdit* etirler we xush puraqliq buyumlarni teyyar qildi» — «buyumlar» — yaki «melhemler». Bu buyumlarning ishlitilishining meqsiti jesetning üstige chéchip uning chirip kétishini astilitishtin ibaret idi.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 24
\s1 Eysaning tirilishi  
\r Mat. 28:1-10; Mar. 16:1-8; Yh. 20:1-10  
\m
\v 1 Emdi heptining birinchi künide tang yuray dep qalghanda, ayallar özliri teyyarlighan etirlerni élip, qebrige keldi.\f □ \fr 24:1 \ft \+bd «heptining birinchi küni»\+bd* — yaki «shabattin kéyinki kün», yeni yekshenbe. Bashqa birxil terjimisi ««Heptiler»ning birinchi küni». «Pétir nan héyti»din «orma héyti»ghiche 7 hepte, yeni 49 kün sanilishi kérek. Bu waqit «heptiler» dep atilidu, «orma héyti» bezide «heptiler héyti» depmu atilidu.\f*  \x + \xo 24:1 \xt Mat. 28:1; Mar. 16:1; Yuh. 20:1. \x*  
\v 2 Ular qebrining aghzidiki tashning domilitiwétilgenlikini kördi;  
\v 3 we qebrige kirip qariwidi, Reb Eysaning jesiti yoq turatti.  
\v 4 We shundaq boldiki, ular buningdin patiparaq bolup turghanda, mana, nur chaqnap turidighan kiyimlerni kiygen ikki zat ularning yénida tuyuqsiz peyda boldi.\f □ \fr 24:4 \ft \+bd «nur chaqnap turidighan kiyimlerni kiygen ikki zat»\+bd* — «ikki zat» grék tilida «ikki er kishi». Bular perishtiler bolsa kérek.\f*  
\v 5 Ayallar qattiq wehimge chüshüp, yüzlirini yerge yéqishti. Ikki zat ulargha: — Néme üchün tirik bolghuchini ölgenlerning arisidin izdeysiler?  
\v 6-7 U bu yerde emes, belki u tirildi! U téxi Galiliyede turghan waqtida, uning silerge némini éytqinini, yeni: «Insan’oghlining gunahkar ademlerning qoligha tapshurulup, kréstlinip, üchinchi küni qayta tirilishi muqerrerdur» dégenlirini eslep béqinglar! — dédi.\x + \xo 24:6-7 \xt Mat. 16:21; 17:22; 20:18; Mar. 8:31; 9:31; 10:33; Luqa 9:22; 18:31. \x*   
\m
\v 8 We ular uning \add del\add* shundaq déginini ésige élishti;\x + \xo 24:8 \xt Yuh. 2:22. \x*  
\v 9 we qebridin qaytip, bu ishlarning hemmisini on bireylen’ge, shundaqla qalghan muxlislarning hemmisige yetküzdi. \x + \xo 24:9 \xt Mat. 28:8; Mar. 16:10. \x*  
\v 10 Rosullargha bu ishlarni yetküzgüchiler bolsa Magdalliq Meryem, Yoanna we Yaqupning anisi Meryem hemde ular bilen bille bolghan bashqa ayallar idi.  
\v 11 Lékin \add ayallarning bu éytqanliri\add* ulargha epsanidek bilindi, ular ularning sözlirige ishenmidi.  
\v 12 Biraq Pétrus ornidin turup, qebrige yügürüp bardi. U éngiship qebre ichige qariwidi, yalghuz kanap képenlikning tilim-tilim parchilirini körüp, yüz bergen ishlargha teejjüplinip öyge qaytip ketti.\x + \xo 24:12 \xt Yuh. 20:3, 6. \x*   
\b  
\m  
\s1 Émayus yézisigha baridighan yolda méngiwatqan sirliq musapir  
\r Mar. 16:12-13  
\m
\v 13 We mana, shu künde ulardin ikkiylen Yérusalémdin on bir chaqirim yiraqliqtiki Émayus dégen kentke kétip baratti. \f □ \fr 24:13 \ft \+bd «on bir chaqirim»\+bd* — grék tilida «atmish stadiyon» — bir stadiyon texminen 185 métr kélidu.\f*  \x + \xo 24:13 \xt Mar. 16:12. \x*  
\v 14 Ular yüz bergen barliq ishlar toghrisida sözliship kétiwatatti.  
\v 15 We shundaq boldiki, ular sözliship-mulahiziliship kétiwatqanda, mana Eysa özi ulargha yéqinliship kélip, ular bilen bille mangdi; \x + \xo 24:15 \xt Mat. 18:20; Luqa 24:36. \x*  
\v 16 lékin ularning közliri uni tonushtin tutuldi.   
\m
\v 17 U ulardin: — Kétiwétip néme ishlar toghruluq munazire qilishiwatisiler? — dep soridi. Ular qayghuluq qiyapette toxtap,  
\v 18  ulardin Kliyopas isimlik biri jawab bérip: — Yérusalémda turupmu, mushu künlerde shu yerde yüz bergen weqelerdin birdinbir xewer tapmighan musapir sen oxshimamsen?! — dédi.   
\m
\v 19 We u ulardin: — Néme weqeler boldi? — dep soridi.  
\m «Nasaretlik Eysagha munasiwetlik weqeler!» — dédi ular, — «U özi Xudaning aldidimu, barliq xelqning aldidimu emelde we sözde qudretlik bir peyghember bolup, \x + \xo 24:19 \xt Luqa 7:16; Yuh. 4:19; 6:14. \x*  
\v 20 bash kahinlar we hökümdarlirimiz uni ölüm hökümige tapshurup, kréstletti.  
\v 21 Biz eslide uni Israilgha hemjemet bolup azad qilidighan zat iken, dep ümid qilghaniduq. Lékin ishlar shundaq boldi, hazir bu weqeler yüz berginige üchinchi kün boldi; \f □ \fr 24:21 \ft \+bd «Biz eslide uni Israilgha hemjemet bolup azad qilidighan zat iken, dep ümid qilghaniduq»\+bd* — «hemjemet-azad qilghuchi» yaki «hemjemet-qutquzghuchi» toghruluq «Ayup» 19:25 we izahat, shundaqla «Tebirler»ni körüng.\f*  \x + \xo 24:21 \xt Ros. 1:6. \x*  
\v 22 yene kélip, arimizdiki birnechche ayal hem bizni hang-tang qalduruwetti. Chünki ular bügün tang seherde qebrige bériptiken, \x + \xo 24:22 \xt Mat. 28:8; Mar. 16:10; Yuh. 20:18. \x*  
\v 23 uning jesitini tapalmay qaytip kélip: «Bizge birnechche perishte ghayibane körünüshte ayan bolup, «U tirik!» dédi» dep éytiptu.  
\v 24 Buning bilen arimizdin birnechcheylen qebrige bérip, ehwalning del ayallarning éytqinidek ikenlikini bayqaptu. Lékin uni ularmu körmeptu».   
\m
\v 25 Eysa ulargha:  
\m — Ey nadanlar, peyghemberlerning éytqanlirining hemmisige ishinishke qelbi gallar!  
\v 26 Mesihning özige xas shan-sheripige kirishtin burun, mushu japa-musheqqetlerni béshidin ötküzüshi muqerrer emesmidi? — dédi.\x + \xo 24:26 \xt Yesh. 50:6; 53:5; Fil. 2:7; Ibr. 12:2; 1Pét. 1:11. \x*   
\m
\v 27 Andin pütün Tewrat-Zeburdin, Musa we bashqa barliq peyghemberlerning yazmiliridin bashlap u özi heqqide aldin pütülgenlirini ulargha sherh bérip chüshendürdi.\x + \xo 24:27 \xt Yar. 3:15; 22:18; 26:4; 49:10; Qan. 18:15; Zeb. 132:11; Yesh. 7:14; 9:5; 40:10; Yer. 23:5; 33:14; Ez. 34:23; 37:24-25; Dan. 9:24; Mik. 7:20. \x*   
\m
\v 28 Ular baridighan kentke yéqinlashqanda, u yiraqraq bir yerge baridighandek turatti.  
\v 29 Lékin ular uni tutuwélip:  
\m — Kech kirip qaldi, hélila kün olturidu. Biz bilen bille qonup qalghin, — dep ötündi. Shuning bilen u ular bilen qon’ghili öyge kirdi. \x + \xo 24:29 \xt Yar. 19:3; Ros. 16:15; Ibr. 13:2. \x*  
\v 30 We shundaq boldiki, u ular bilen dastixanda olturghanda, nanni qoligha élip, Xudagha teshekkür éytti, andin nanni oshtup ulargha tutti. \f □ \fr 24:30 \ft \+bd «u ular bilen dastixanda olturghanda, nanni qoligha élip, Xudagha teshekkür éytti, andin nanni oshtup ulargha tutti»\+bd* — «nan oshtush» adette buni méhman emes, belki sahibxana qilishi kérek idi.\f*  
\v 31 Ularning közliri shuan échilip, uni tonudi; shuning bilen u ularning aldidin ghayib boldi.  
\v 32 Ular bir-birige:  
\m — U yolda biz bilen parangliship, bizge muqeddes yazmilargha sherh bergende, yürek-baghrimiz goya ottek yanmidimu?! — déyishti.   
\m
\v 33-34 We ular shu haman turup Yérusalémgha qaytip keldi. Ular ikkisi on bireylen bilen ularning hemrahlirining bir yerge yighilip turghinining üstigila chüshti, ular: «Reb rasttin tiriliptu. U Simon’gha körünüptu!» déyishiwatatti. \f □ \fr 24:33-34 \ft \+bd «ular shu haman turup Yérusalémgha qaytip keldi»\+bd* — grék tilida «ular shu saettila turup Yérusalémgha qaytip keldi».\f*  
\v 35 Shuning bilen ular ikkiylenmu yolda yüz bergen ishlarni we u nanni oshtuwatqanda uning özlirige qandaq tonulghinini köpchilikke sözlep berdi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning muxlislirigha yene körünüshi  
\r Mat. 28:16-20; Mar. 16:14-18; Yh. 20:19-23; Ros. 1:6-8  
\m
\v 36 We ular bu ishlar üstide sözlishiwatqanda, \add Eysa\add* özi tosattin ularning otturisida peyda bolup:  
\m — Silerge aman-xatirjemlik bolghay! — dédi.\f □ \fr 24:36 \ft \+bd «Silerge aman-xatirjemlik bolghay!»\+bd* — ibraniy tilida «shalom eleykum», ereb tilida «essalamueleykum» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 24:36 \xt Mar. 16:14; Yuh. 20:19; 1Kor. 15:5. \x*   
\m
\v 37 Ular birer rohni uchrattuqmu néme, dep xiyal qilip, alaqzade bolushup wehimige chüshti.   
\m
\v 38 U ulargha:  
\m — Némige shunche alaqzade bolup kettinglar? Némishqa qelbinglarda shek-guman chiqip turidu?  
\v 39 Qollirimgha we putlirimgha qarap béqinglar! Méning özüm ikenlikimni bilinglar! Méni tutup körünglar, rohning et bilen söngiki yoq, lékin mende barliqini körisiler, — dédi.   
\m
\v 40 We shundaq dégech ulargha put-qolini körsetti.  
\v 41 Ular xushluqtin \add közlirige\add* ishen’güsi kelmey heyranuhes turghinida u ulardin:  
\m — Silerning bu yerde yégüdek nersenglar barmu? — dep soridi. \x + \xo 24:41 \xt Yuh. 21:10. \x*  
\v 42 Ular bir parche béliq kawipi we bir parche hesel könikini uninggha sunuwidi,  
\v 43 u élip ularning aldida yédi.   
\m
\v 44 Andin u ulargha:  
\m — Mana bu men siler bilen bolghan waqtimda silerge éytqan: «Musa xatiriligen Tewrat qanuni, peyghemberlerning yazmiliri we Zeburda méning toghramda pütülgenning hemmisi choqum emelge ashurulmay qalmaydu» dégen sözlirim emesmu? — dédi.\x + \xo 24:44 \xt Mat. 16:21; 17:22; 20:18; Mar. 8:31; 9:31; 10:33; Luqa 9:22; 18:31; 24:6. \x*   
\m
\v 45 Shuning bilen u muqeddes yazmilarni chüshinishi üchün ularning zéhinlirini achti  
\v 46 we ulargha mundaq dédi:  
\m — \add Muqeddes yazmilarda\add* shundaq aldin pütülgenki we shu ish Mesihning özige toghra keldiki, u azab chékip, üchinchi künide ölgenler arisidin tirilidu, \x + \xo 24:46 \xt Zeb. 16:10; 22:6. 22; Ros. 17:3. \x*  
\v 47 andin uning nami bilen «Towa qilinglar, gunahlarning kechürümige muyesser bolunglar» dégen xewer Yérusalémdin bashlap barliq ellerge jakarlinidu. \x + \xo 24:47 \xt Ros. 13:38; 1Yuh. 2:12. \x*  
\v 48 Siler emdi bu ishlargha guwahchidursiler.  
\v 49 We mana, men Atamning wede qilghinini wujudunglargha ewetimen. Lékin siler yuqiridin chüshidighan küch-qudret bilen kiygüzülgüche, sheherde kütüp turunglar».\f □ \fr 24:49 \ft \+bd «men Atamning wede qilghinini wujudunglargha ewetimen»\+bd* — «Atamning wede qilghini» Özining Muqeddes Rohi. Xuda ularni «qudret bilen kiygüzidu». \+bd «Lékin siler yuqiridin chüshidighan küch-qudret bilen kiygüzülgüche, sheherde kütüp turunglar»\+bd* — «sheher» — Yérusalém.\f*  \x + \xo 24:49 \xt Yuh. 14:26; 15:26; 16:7; Ros. 1:4. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning asman’gha kötürülüshi  
\r Mar. 16:19-20; Ros. 1:9-11  
\m
\v 50 We u ularni Beyt-Aniya yézisighiche bashlap bardi we qollirini kötürüp ularni beriketlidi. \x + \xo 24:50 \xt Ros. 1:12. \x*  
\v 51 We shundaq boldiki, ularni beriketligende u ulardin ayrilip asman’gha kötürüldi. \x + \xo 24:51 \xt Mar. 16:19 Ros. 1:9. \x*  
\v 52 Ular uninggha sejde qilishti we zor xushal-xuramliq ichide Yérusalémgha qaytip kélip,  
\v 53 herdaim ibadetxanida turup Xudagha shükür-sana oqushup turdi.\f □ \fr 24:53 \ft \+bd «...we shundaq boldiki, \+bd*\+bdit u\+bdit* ularni beriketligende u ulardin ayrilip asman’gha kötürüldi.. \+bdit ular\+bdit* herdaim ibadetxanida turup Xudagha shükür-sana oqushup turdi» — bu 36-53-ayetlerge qarighanda, bu Mesihning muxlislirigha axirqi körünüshi idi. Biraq uning tirilishini bayan qilidighan bashqa xatiriler bilen sélishturghanda, bu birinchi yekshenbidiki körünüshtin kéyin Eysa yene birnechche qétim muxlislirigha ayan boldi. Luqaning bu xatirisi Eysaning muxlislargha birinchi künidiki körünishliridin biraqla qiriqinchi künidiki körünüshige atlap ötken bolsa kérek (45-ayette yaki 50-ayette «atlap ötidu»). Shunga Injildiki «töt bayan»da héchqandaq zit yerler yoq, dep qaraymiz. 
\fp  «Luqa»ning dawami «Rosullarning paaliyetliri»dur, elwette.\f*