\id JHN
\h Yuhanna 
\toc1 Yuhanna 
\toc2 Yuhanna 
\toc3 Yuh. 
\mt1 Yuhanna  
\c 1
\s1 «Yuhanna bayan qilghan xush hewer» •••• Eysa Mesihning eyni salahiyiti — «Xudaning Kalami»dur  
\m
\v 1 Muqeddemde «Kalam» bar idi; Kalam Xuda bilen bille idi hem Kalam Xuda idi.\f □ \fr 1:1 \ft \+bd «Muqeddemde»\+bd* — bashqa bir ipadilinishi «hemmidin burun» («alem yaritilishtin burunla») Kalam (alliqachan) bar idi».  \+bd «Kalam»\+bd* — «söz», shundaqla «Xudaning sözi» dégen menide bolup, Eysaning bir namidur; körsitidighan menisi intayin chongqurdur. «qoshumche söz»imizni körüng.  \+bd «Kalam Xuda bilen bille idi...»\+bd* — Mushu yerdiki «bilen bille» dégen grék tilida yene «intayin yéqin munasiwette», «(Xudagha) qarap uni söyidighan» dégen meninimu puritidu. \+bd «hem Kalam Xuda idi»\+bd* — bu muhim bayan kalamning Xudaliq tebiitini körsitidu.\f*  \x + \xo 1:1 \xt Pend. 8:22; Kol. 1:17; 1Yuh. 1:1, 2. \x*  
\v 2 U muqeddemde Xuda bilen bille idi.\x + \xo 1:2 \xt Yuh. 17:5. \x*  
\v 3 U arqiliq barliq mewjudatlar yaritildi we barliq yaritilghanlarning héchbiri uningsiz yaritilghan emes.\f □ \fr 1:3 \ft \+bd «U arqiliq barliq mewjudatlar yaritildi we barliq yaritilghanlarning héchbiri uningsiz yaritilghan emes»\+bd* — bu yerde közde tutulghini Kalam özi héch yaritilghan emes, belki ezeldin Xuda bilen bille mewjut ikenlikidur. «Yaritilghan» grék tilida, mushu yerde «barliqqa keltürülgen» «wujudqa keltürülgen» dégen söz bilen ipadilinidu. Shuningdek bashqa xil ipadilinishi: — «Hemme nerse uning wasitisi bilen boldi we bolghan nersilerdin héch biri uningsiz bolmidi».\f*  \x + \xo 1:3 \xt Yar. 1:3; Zeb. 33:6; Ef. 3:9; Kol. 1:16; Ibr. 1:2. \x*  
\v 4 Uningda hayatliq bar idi we shu hayatliq insanlargha nur élip keldi.\f □ \fr 1:4 \ft \+bd «shu hayatliq insanlargha nur élip keldi»\+bd* — yaki «shu hayatliq insanlarning nuri idi».\f*  \x + \xo 1:4 \xt Yuh. 5:26; 8:12; 9:5; 12:46; 1Yuh. 1:5; 2:8-11; 5:11.\x*  
\v 5 We nur qarangghuluqta parlaydu we qarangghuluq bolsa nurni héch bésip chüsheligen emes.\f □ \fr 1:5 \ft \+bd «qarangghuluq bolsa nurni héch bésip chüsheligen emes»\+bd* — mushu söz ikki bisliq söz bolup, yeni «qarangghuluq bolsa nurni héch chüshen’gen emes» yaki «qarangghuluq bolsa nurni qobul qilghan emes» dégennimu bildüridu.\f*  \x + \xo 1:5 \xt Yuh. 3:19. \x*   
\m
\v 6 Bir adem Xudadin keldi. Uning ismi Yehya idi.\f □ \fr 1:6 \ft \+bd «Bir adem Xudadin keldi»\+bd* — grék tilida «Bir adem Xudadin ewetildi».  \+bd «Uning ismi Yehya idi»\+bd* — Yehya peyghemberni körsitidu. «Yehya» dégen isim grék tilida hem ibraniy tilida «Yuhanna» — «Perwerdigarning méhir-shepqiti» dégen menini bildüridu.\f*  \x + \xo 1:6 \xt Mal. 3:1; Mat. 3:1; Mar. 1:2, 4; Luqa 3:3; 7:27; Yuh. 1:33. \x*  
\v 7 U guwahliq bérish üchün, yeni hemme insan özi arqiliq ishendürülsun, dep nurgha guwahchi bolushqa kelgenidi.  
\v 8 \add Yehyaning\add* özi shu nur emes, belki peqet shu nurgha guwahliq bérishke kelgenidi.   
\m
\v 9 Heqiqiy nur, yeni pütkül insanni yorutquchi nur dunyagha kéliwatqanidi.\f □ \fr 1:9 \ft \+bd «Heqiqiy nur, yeni pütkül insanni yorutquchi nur dunyagha kéliwatqanidi»\+bd* — «kéliwatqanidi» dégenni qandaq yol bilen chüshen’gili bolidu? Bizningche, bu bir jeryanni körsitidu — yeni belkim awwal Meryemning baliyatqusigha peyda bolup, tughulup andin Yehya peyghemberning özige bolghan guwahliqi bilen özining xizmitike kirish jeryani arqiliq «kéliwatatti». Bashqa birxil terjimisi «Bu bolsa dunyagha kélidighan herbir insanni yorutidighan heqiqiy nurdur».\f*  \x + \xo 1:9 \xt Yuh. 8:12; 9:5; 12:46. \x*  
\v 10 U dunyada bolghan we dunya u arqiliq barliqqa keltürülgen bolsimu, lékin dunya uni tonumidi. \x + \xo 1:10 \xt Ibr. 1:2; 11:3. \x*  
\v 11 U öziningkilerge kelgen bolsimu, biraq uni öz xelqi qobul qilmidi. \f □ \fr 1:11 \ft \+bd «U öziningkilerge kelgen bolsimu, biraq uni öz xelqi qobul qilmidi»\+bd* — «öziningkiler» dégenlik alem we uningda bar bolghan nersilerning hemmisini körsitidu. Hemmisi Mesihningkidur, chünki Xuda alemning hemmisini u arqiliq yaratqanidi, shundaqla uning bashqurushigha tapshurghanidi. \+bd «öz xelqi»\+bd*  — Israil xelqi, yeni Yehudiy xelqi, grék tilida «özidikiler» bilen ipadilinidu.\f*  
\v 12 Shundaqtimu, u özini qobul qilghanlar, yeni öz namigha étiqad qilghanlarning hemmisige Xudaning perzenti bolush hoquqini ata qildi. \x + \xo 1:12 \xt Yesh. 56:5; Rim. 8:15; Gal. 3:26; 2Pét. 1:4; 1Yuh. 3:1. \x*  
\v 13 Uni qobul qilghan mushular ya qandin, ya etlerdin, ya insan iradisidin emes, belki Xudadin törelgen bolidu.\f □ \fr 1:13 \ft \+bd «Uni qobul qilghan mushular ya qandin, ya etlerdin, ya insan iradisidin emes, belki Xudadin törelgen bolidu»\+bd* — 
\fp  (1) «qandin ... törelgen emes» (grék tilida «qanlardin emes») — démek, melum bir millettin bolghanliqidin emes. Mesilen, bezi ademler: «Men Xuda alahide tallighan xelq bolghan Yehudiylardin (yaki «kahin ailisi» qatarliqlardin) bolghachqa Xudaning perzentimen» dep xata oylaydu («Ros.» 17:26ni körüng). 
\fp  (2) «etlerdin ... törelgen emes» — bizningche bu ibare insanning öz tirishish-tirmishishlirini körsitidu. Mesilen köp ademler: «Men Xudaning Musa peyghemberge chüshürgen qanunigha emel qilishqa tiriship, Xudaning perzenti bolimen» dep xata oylaydu. «rimliqlargha»diki «kirish söz»imizdiki «etler» toghruluq izahatimizni körüng. 
\fp  (3) «insanning (grék tilida «erkek insan»ning) xahishidin ... törelgen emes» — démek, herqandaq bir insan (meyli peyghember, meyli kahin meyli jamaettiki birer erbab bolushidin qet’iynezer), bashqa bir insanni Xudaning perzenti qilalmaydu. Uningdin bashqa, héchkim «öz iradisi bilen» özini Xudaning perzenti qilalmaydu. 
\fp  (4) «Xudadin törilish», yeni «qayta tughulush» toghruluq 3:1-22-ayetni körüng.\f*   
\m
\v 14 Kalam insan boldi hem arimizda makanlashti we biz uning shan-sheripige qariduq; u shan-sherep bolsa, Atining yénidin kelgen, méhir-shepqet we heqiqetke tolghan birdinbir yégane Oghliningkidur. \f □ \fr 1:14 \ft \+bd «Kalam insan boldi»\+bd* — «insan» mushu yerde «et igisi» yaki «ten» bilen ipadilinidu. \+bd «Kalam insan boldi hem arimizda makanlashti»\+bd* — grék tilida «Kalam ten (et) boldi we arimizda chédir tikti». «Chédir» dégen söz mushu yerde shübhisizki, Eysaning insanlarning arisida hazir bolushi Musa peyghemberning dewride Xuda Özining «muqeddes chédir»ida turup, Öz xelqi arisida hazir bolghinigha oxshash ikenlikini körsitidu. \+bd «biz uning shan-sheripige qariduq; u shan-sherep bolsa, Atining yénidin kelgen, méhir-shepqet we heqiqetke tolghan birdinbir yégane oghliningkidur»\+bd* — «Ata» mushu yerde Xuda’Atini körsitidu, elwette.\f*  \x + \xo 1:14 \xt Yesh. 7:14; Mat. 1:16; 17:2; Luqa 1:31; 2:7; Kol. 1:19; 2:9; 2Pét. 1:17. \x*  
\v 15 (Yehya uninggha guwahliq bérip: — Mana, men \add silerge\add*: «Mendin kéyin kelgüchi mendin üstündur, chünki u men dunyagha kélishtin burunla bolghanidi» déginim del mushu kishidur! — dep jar qildi) \f □ \fr 1:15 \ft \+bd «Mendin kéyin kelgüchi mendin üstündur, chünki u men dunyagha kélishtin burunla bolghanid»\+bd* — démisekmu, Yehya peyghember Eysa Mesihdin alte ay burun tughulghan («Luqa» 1:26-45ni körüng); lékin Mesih «uning bolghinidin ilgiri bolghan».\f*  \x + \xo 1:15 \xt Mat. 3:11; Mar. 1:7; Luqa 3:16; Yuh. 1:26,30. \x*  
\v 16 Chünki hemmimiz uningdiki tolup tashqanlardin iltipat üstige iltipat alduq.\f □ \fr 1:16 \ft \+bd «hemmimiz uningdiki tolup tashqanliridin iltipat üstige iltipat alduq»\+bd* — menisi belkim «uningdiki tolup tashqan méhir-shepqet we heqiqettin iltipat üstige iltipat alduq» dégenliktur. 17-ayetni körüng. «Iltipat üstige iltipat» dégen ibare Musaning «Mis.» 33:3de éytqan sözidin élin’ghan.\f*  \x + \xo 1:16 \xt Kol. 2:10. \x*   
\m
\v 17 Chünki Tewrat qanuni Musa \add peyghember\add* arqiliq yetküzülgenidi; lékin méhir-shepqet we heqiqet Eysa Mesih arqiliq yetküzüldi. \f □ \fr 1:17 \ft \+bd «méhir-shepqet we heqiqet Eysa Mesih arqiliq yetküzüldi»\+bd* — «Mesih» bolsa peyghemberlerning aldin éytishiche, Xuda teripidin ewetilgen, haman bir küni kélip menggü hökümranliq qilidighan Padishahni we Qutquzghuchi-Nijatkarni körsitidu. «Tebirler»ni körünglar.\f*  \x + \xo 1:17 \xt Mis. 20:1. \x*  
\v 18 Xudani héchkim körüp baqqan emes; biraq Atining quchiqida turghuchi, yeni birdinbir Oghul Uni ayan qildi.\f □ \fr 1:18 \ft \+bd «Atining quchiqida turghuchi, yeni birdinbir Oghul Uni ayan qildi»\+bd* — bezi kona köchürmilerde «Atining quchiqida turghuchi, yeni Özi birdinbir Xuda bolghuchi Uni ayan qildi» déyilidu. Bu ikki wariyantning emeliyette chong perqi yoq (1:1-4ni körüng. «Xudaning Oghli»da némila bolmisun xudaliq tebiiti bardur.\f*  \x + \xo 1:18 \xt Mis. 33:20; Qan. 4:12; Mat. 11:27; Yuh. 6:46; 1Tim. 6:16; 1Yuh. 4:12. \x*   
\b  
\m  
\s1 Yehya peyghemberning guwahliqi  
\r Mat. 3:1-12; Mar. 1:2-8; Luqa 3:15-17  
\m
\v 19 Yérusalémdiki Yehudiylar Yehyadin «Sen kimsen?» dep sürüshte qilishqa kahinlar bilen Lawiylarni uning yénigha ewetkende, uning ulargha jawaben bergen guwahliqi mundaq idi:  \f □ \fr 1:19 \ft \+bd «Yérusalémdiki Yehudiylar»\+bd* — belkim Yehudiylarning aqsaqalliri we mötiwerliri körsitidu. \+bd «Sen kimsen?»\+bd* — bu soalning «Sen özüng toghruluq néme deysen? Peyghembermusen yaki Xuda ewetidighan Mesih-qutquzghuchimusen» dégendek ichki menisi bar idi. Lékin ular uning bergen jawabigha ishinishke teyyar emes idi. Mesilen, «Mat.» 21:25-27ni körüng. \+bd «kahinlar bilen Lawiylar»\+bd* — «kahinlar» ibadetxanida qurbanliq xizmitini qilghuchilar idi; «Lawiylar» («Lawiy» qebilisidin bolghanlar) kahinlargha Yardemchi rolda idi. «Tebirler»ni körüng.\f*  \x + \xo 1:19 \xt Yuh. 5:33. \x*   
\m
\v 20 U étirap qilip, héch ikkilenmey: — «Men Mesih emesmen» — dep éniq étirap qildi.\f □ \fr 1:20 \ft \+bd «U étirap qilip, héch ikkilenmey... dep éniq étirap qildi»\+bd* — «héch ikkilenmey» grék tilida «inkar qilmay» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 1:20 \xt Yuh. 3:28; Ros. 13:25. \x*   
\m
\v 21 Ular uningdin:  
\m — Undaqta özüng kim bolisen? Ilyas \add peyghember\add*musen? — dep soridi.  
\m — Yaq, men u emesmen, — dédi u.  
\m — Emise, sen héliqi peyghembermusen? — dep soridi ular.  
\m U yene: — Yaq! — dédi.\f □ \fr 1:21 \ft \+bd «sen héliqi peyghembermusen?»\+bd* — bu soal Musa peyghember aldin’ala éytqan, özining ornini basidighan, shundaqla özidin yuqiri turghan peyghemberni körsitidu («Qan.» 18:15-22). Emeliyette bolsa, Musaning «shu peyghember» toghruluq béshariti Mesihning özide emelge ashuruldi.\f*   
\m
\v 22 Shunga ular uningdin:  
\m — Undaqta, sen zadi kim bolisen? Bizni ewetkenlerge jawab bérishimiz üchün, \add bizge éytqin\add*, özüng toghruluq néme deysen? — dep soridi.   
\m
\v 23 Yehya mundaq jawab berdi:  
\m — Yeshaya peyghember burun éytqandek, chölde «Rebning yolini tüz qilinglar» dep towlaydighan awazdurmen!\f □ \fr 1:23 \ft \+bd «Yeshaya peyghember burun éytqandek, chölde «Rebning yolini tüz qilinglar» dep towlaydighan awazdurmen!»\+bd* — Yeshaya öz kitabidiki 40:3-ayette bayan qilghan «Perwerdigarning yoli» yaki «Rebning yoli» bolsa, Qutquzghuchi-Mesihning yolini körsitidu. Démek, Yehyaning xizmiti Reb Eysa üchün towa qilidighan xelqni teyyarlashtin ibaret idi. U hetta kemterlik bilen özi toghruluq «Men peyghember» démeydu, «Men nahayiti bir awazmen, xalas» deydu.\f*  \x + \xo 1:23 \xt Yesh. 40:3; Mat. 3:3; Mar. 1:3; Luqa 3:4. \x*   
\m
\v 24-25 Emdi \add Yérusalémdin\add* ewetilgenler Perisiylerdin idi. Ular yene Yehyadin:  
\m — Sen ya Mesih, ya Ilyas yaki héliqi peyghember bolmisang, néme dep kishilerni sugha chömüldürisen? — dep soridi.\f □ \fr 1:24-25 \ft \+bd «Yérusalémdin ewetilgenler Perisiylerdin idi»\+bd* — «Perisiyler» Yehudiy dinigha tewe bolghan, Tewrat tüzümlirige qattiq riaye qilishqa tirishidighan mezheptiki kishiler. \+bd «néme dep kishilerni sugha chömüldürisen?»\+bd* — Yehudiy xelqining arisidiki «Rabbilar» (ustazlar) xéli burun mundaq bir adet békitkenki, eger bashqa milletler («yat eller»)din bolghanlar «Tewrat-Zébur étiqadi»ni qobul qilay dése, awwal xetne qilinishi, andin birxil «sugha chömüldürüsh» qobul qilishi kérek idi. Lékin hazir «sugha chömüldürüsh» qobul qilishi kérek bolghanlar butperes «yat eller» emes, belki özliri qobul qilishi kérek! 
\fp  Yehya peyghember yürgüzgen «sugha chömüldürüsh» kishilerning öz gunahlirigha bolghan iqrar-towisini, shundaqla Qutquzghuchi-Mesihning kélishige bolghan étiqadini ipadilesh yoli idi (mesilen, «Mat.» 3:2-12ni körüng).\f*  \x + \xo 1:24-25 \xt Qan. 18:18. \x*   
\m
\v 26 Yehya ulargha mundaq dep jawab berdi:  
\m — Men kishilerni sughila chömüldürimen, lékin aranglarda turghuchi siler tonumighan birsi bar; \x + \xo 1:26 \xt Mat. 3:11; Mar. 1:7; Luqa 3:16; Ros. 1:5; 11:16; 19:4. \x*  
\v 27 u mendin kéyin kelgüchi bolup, men hetta uning keshining boghquchini yéshishkimu layiq emesmen!   
\m
\v 28 Bu ishlar Iordan deryasining sherqiy qétidiki Beyt-Aniya yézisida, yeni Yehya peyghember kishilerni \add sugha\add* chömüldürüwatqan yerde yüz bergenidi.   
\b  
\m  
\s1 Xudaning qozisi  
\m
\v 29 Etisi, Yehya Eysaning özige qarap kéliwatqanliqini körüp mundaq dédi:  
\m — Mana, pütkül dunyaning gunahlirini élip tashlaydighan Xudaning qozisi! \f □ \fr 1:29 \ft \+bd «pütkül dunyaning gunahlirini élip tashlaydighan...»\+bd* — grék tilida «pütkül dunyaning gunahini élip tashlaydighan ...». \+bd «pütkül dunyaning gunahlirini élip tashlaydighan Xudaning qozisi!»\+bd* — Tewrattiki qurbanliqlar Mesih bilen axirlishidu, chünki u eng axirqi «qurbanliq qoza»dur. Bu toghruluq «Yar.» 22:7-8, «Mis.» 12:1-3, «Yesh.» 53:7 we Tewrattiki bashqa yerlerde bésharet bérilgen.\f*  \x + \xo 1:29 \xt Yesh. 53:5, 7; Yuh. 1:36. \x*  
\v 30 Mana, men \add silerge\add*: «Mendin kéyin kelgüchi birsi bar, u mendin üstündur, chünki u men dunyada bolushtin burunla bolghanidi» déginim del mushu kishidur! \f □ \fr 1:30 \ft \+bd «Mendin kéyin kelgüchi birsi bar, u mendin üstündur, chünki u men dunyada bolushtin burunla bolghanidi»\+bd* — démisekmu, Yehya peyghember Eysa Mesihdin alte ay burun tughulghan («Luqa» 1:26-45ni körüng); lékin Mesih «uning bolghinidin ilgiri bolghan».\f*  
\v 31 Men burun uni bilmisemmu, lékin uni Israilgha ayan bolsun dep, kishilerni sugha chömüldürgili keldim.   
\m
\v 32 Yehya yene guwahliq bérip mundaq dédi:  
\m — Men Rohning paxtek halitide asmandin chüshüp, uning üstige qon’ghanliqini kördüm. \f □ \fr 1:32 \ft \+bd «Men Rohning paxtek halitide asmandin chüshüp, uning üstige qon’ghanliqini kördüm»\+bd* — «Roh» — Xudaning Muqeddes Rohi.\f*  \x + \xo 1:32 \xt Mat. 3:16; Mar. 1:10; Luqa 3:22. \x*  
\v 33 Men eslide uni bilmigenidim; lékin méni kishilerni sugha chömüldürüshke Ewetküchi manga: «Sen Rohning chüshüp, kimning üstige qon’ghanliqini körseng, u kishilerni Muqeddes Rohqa chömüldürgüchi bolidu!» dégenidi. \f □ \fr 1:33 \ft \+bd méni kishilerni sugha chömüldürüshke Ewetküchi\+bd* — «Yehyani sugha chömüldürüshke Ewetküchi» — Xudadur. \+bd «Sen Rohning chüshüp, kimning üstige qon’ghanliqini körseng,...»\+bd* — «Roh» — Xudaning Muqeddes Rohi. \+bd «Sen Rohning chüshüp, kimning üstige qon’ghanliqini körseng, u kishilerni Muqeddes Rohqa chömüldürgüchi bolidu!»\+bd* — Yehyaning mushu guwahliqi Mesihni körstidu; chünki Mesih Muqeddes Rohini töküshi bilen nijat élip kélidighan «yéngi ehde»ni tüzgüchidur («Yer.» 31:31-34, «Ez.» 36:25-27, «Yesh.» 32:15-20 we bashqilar).\f*  
\v 34 Men derweqe shu ishni kördüm, shunga uning heqiqeten Xudaning Oghli ikenlikige guwahliq berdim!\f □ \fr 1:34 \ft \+bd «Xudaning Oghli»\+bd* — bu nam hergizmu Xuda bilen Eysa otturisidiki jismaniy jehettiki ata-baliliq munasiwetni emes, belki rohiy jehettiki munasiwetni bildüridu. «Tebirler»nimu körüng. 
\fp  «Xudaning Oghli» bezi kona köchürülmilerde «Xudaning tallighini» déyilidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning deslepki muxlisliri  
\m
\v 35 Etisi, Yehya ikki muxlisi bilen yene shu yerde turatti.  
\v 36 U \add u yerdin\add* méngip kétiwatqan Eysani körüp:  
\m — Qaranglar! Xudaning qozisi! — dédi.\x + \xo 1:36 \xt Yesh. 53:7; Yuh. 1:29; Ros. 8:32\x*  
\v 37 Uning bu sözini anglighan ikki muxlis Eysaning keynidin méngishti.  
\v 38 Eysa keynige burulup, ularning egiship kéliwatqinini körüp ulardin:  
\m — Néme izdeysiler? — dep soridi.  
\m Ular:  
\m — Rabbi (bu \add ibraniyche söz bolup\add*, «ustaz» dégen menide), qeyerde turisen? — dédi.   
\m
\v 39 — Bérip körünglar, — dédi u. Shuning bilen, ular bérip uning qeyerde turidighanliqini kördi we u küni uning bilen bille turdi (bu waqit shu künning oninchi saiti idi).\f □ \fr 1:39 \ft \+bd «oninchi saet»\+bd* — Yuhanna bayanida «Rim waqti»ni ishlitidu (buninggha ispat bar). Shunga bu waqit etigen saet on bolsa kérek.\f*   
\m
\v 40 Yehya \add peyghemberning\add* yuqiriqi sözini anglap, Eysaning keynidin mangghan ikkiylenning biri Simon Pétrusning inisi Andriyas idi.  
\v 41 Andriyas awwal öz akisi Simonni tépip, uninggha:  
\m — Biz «Mesih»ni taptuq! — dédi («Mesih» ibraniyche söz bolup, grék tilida «Xristos» dep terjime qilinidu) \f □ \fr 1:41 \ft \+bd ««Mesih» ibraniyche söz bolup, grék tilida «xristos» dep terjime qilinidu»\+bd* — «Xristos» derweqe grék tilida «mesih qilin’ghan», «may sürülgen» dégen menide. Kéyin, dunyawi étiqadchi jamaetning bezliri Eysani «Eysa Mesih», bashqa beziliri (grék tilidiki teleppuzgha egiship) «Yeysus Xristos» deydu. Yehudiy étiqadichlar: «Yeshua Méshiyah» deydu.\f*  
\v 42 we akisini Eysaning aldigha élip bardi. Eysa uninggha qarap:  
\m Sen Yunusning oghli Simon; buningdin kéyin «Kifas» dep atilisen, — dédi (menisi «tash»tur).\f □ \fr 1:42 \ft \+bd «Sen Yunusning oghli Simon»\+bd* — «Yunus» grék tilida «Yonah». Bezi kona köchürmilerde «Yuhanna» sheklide körülidu. \+bd «kéyin «Kifas» dep atilisen»\+bd* — «Kifas» ibraniyche söz bolup, grék tilida «Pétrus» dep terjime qilinidu; lékin «Kifas» ibraniy tilida her türlük tashni bildüridu, «Pétros» grék tilida herxil kichik tashni bildüridu.\f*  \x + \xo 1:42 \xt Mat. 16:18. \x*   
\b  
\m  
\s1 Filip we Nataniyelning chaqirtilishi  
\m
\v 43 Etisi, Eysa Galiliye ölkisige yol almaqchi idi. U Filipni tépip, uninggha:  
\m — Manga egiship mang! — dédi  
\v 44 (Filip Beyt-Saidaliq bolup, Andriyas bilen Pétrusning yurtdishi idi). \x + \xo 1:44 \xt Yuh. 12:21. \x*  
\v 45 Filip Nataniyelni tépip, uninggha:  
\m — Musa peyghember Tewratta we bashqa peyghemberlermu \add yazmilirida\add* bésharet qilip yazghan zatni taptuq. U bolsa Yüsüpning oghli Nasaretlik Eysa iken! — dédi.\f □ \fr 1:45 \ft \+bd «Filip Nataniyelni tépip,...»\+bd* — «Nataniyel» Injildiki bashqa bayanlarda «Bartolomay» (Tolmayning oghli) dep élinidu.\f*  \x + \xo 1:45 \xt Yar. 3:15; 22:18; 26:4; 49:10; Qan. 18:18; 2Sam. 7:12; Yesh. 4:2; 7:14; 9:5; 40:10, 11; 53:1-12; Yer. 23:5; 33:14; Ez. 34:23; Dan. 9:24; Zek. 6:12; 9:9. \x*   
\m
\v 46 Biraq Nataniyel:  
\m — Nasaret dégen jaydin yaxshi birnéme chiqamdu?! — dédi.  
\m Kélip körüp baq! — dédi Filip.   
\m
\v 47 Eysa Nataniyelning özining aldigha kéliwatqanliqini körüp, u toghruluq:  
\m — Mana, ichide qilche hiyle-mikrisi yoq heqiqiy bir Israilliq! — dédi.   
\m
\v 48 Nataniyel: — Méni qeyérimdin bilding? — dep soridi.  
\m Eysa uninggha jawab bérip: — Filip séni chaqirishtin awwal, séning enjür derixining tüwide olturghanliqingni körgenidim, — dédi.   
\m
\v 49 Nataniyel jawaben: — Ustaz, sen Xudaning Oghli, Israilning Padishahisen! — dédi.\f □ \fr 1:49 \ft \+bd «Ustaz»\+bd* — grék tilida «rabbi».\f*   
\m
\v 50 Eysa uninggha jawaben:  
\m — Séni enjür derixining tüwide körgenlikimni éytqanliqim üchün ishiniwatamsen? Buningdinmu chong ishlarni körisen! — dédi  
\v 51 we yene:  
\m — Berheq, berheq silerge éytip qoyayki, siler asmanlar échilip, Xudaning perishtilirining Insan’oghlining üstidin chiqip-chüshüp yüridighanliqini körisiler! — dédi.\f □ \fr 1:51 \ft \+bd «Insan’oghli»\+bd* — Muqeddes yazmilarda (Tewratta) «Insan’oghli» dégen ibare aldin éytilghan, dunyani qutquzuzqa kélidighan «Mesih»ni körsetkenidi (mesilen, «Dan.» 7:13-14). Tewrat-Zebur boyiche, bu Ewetilgüchining Xudaning küch-qudriti we shan-sheripi bilen ershtin chüshüp, pütkül insanlarni menggü bashquridighanliqi aldin éytilghan. Uningdin muhimi, bizningche, Eysa Mesihning bu namni özi heqqide köp ishlitishi özining toluq insan ikenlikini, insaniyet bilen bir ikenlikini tekitlesh üchün idi. Chünki ersh teripidin éytqanda ajayib ish shuki, gerche u ezeldin «Xudaning Oghli» bolghan bolsimu, u hazir yene «insanning oghli»mu idi. «Tebirler»ni körüng. \+bd «siler asmanlar échilip, Xudaning perishtilirining Insan’oghlining üstidin chiqip-chüshüp yüridighanliqini körisiler!»\+bd* — mushu yerde bizningche Mesih «Yar.» 28:12ni közde tutidu. Hezriti Yaqup alametlik bir chüshni körgen. Chüshte u yer üstide turup asman’gha yétidighan bir pelempeyni körgen, perishtiler uning üstidin «chiqip-chüshüp turatti». Démek, Eysa Mesih özi del shu «asman’gha yétidighan pelempey»dur.\f*  \x + \xo 1:51 \xt Yar. 28:12. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 2
\s1 Kana yézisidiki toy ziyapiti  
\m
\v 1 Üchinchi küni, Galiliyediki Kana yézisida bir toy boldi. Eysaning anisi \add Meryem\add* u yerde idi  
\v 2 hem Eysa we uning muxlislirimu toygha teklip qilin’ghanidi.   
\m
\v 3 Toyda sharab tügep qalghanda, Eysaning anisi uninggha:  
\m — Ularning sharabliri tügep qaptu, — dédi.\f □ \fr 2:3 \ft \+bd «Ularning sharabliri tügep qaptu»\+bd* — mushundaq ish toy igisini chongqur xijaletke qoyupla qalmay, gahi ehwallarda qiz tereptikiler yigit tereptikilerning üstidin dewa qilishi mumkin idi.\f*   
\m
\v 4 Eysa uninggha: — Xanim, méning sen bilen néme karim? Méning waqti-saitim téxi kelmidi, — dédi.\f □ \fr 2:4 \ft \+bd «Xanim, méning sen bilen néme karim?»\+bd* — Mesihning bu sözi bizni heyran qaldurushi mumkin. Némishqa Eysa öz anisigha shundaq gep qilidu? 
\fp  Meryem öz oghlining Mesih ikenlikini biletti. Lékin u belkim: «Bu méning oghlum, men uning anisi, choqum méning telipimni orunlishi kérek» dep oylishi mumkin idi. Lékin Xudaning padishahliqi ichide bizning Xudaning melum adimi bilen bolghan birer «jismaniy munasiwet»ning héchqandaq inawiti yoqtur; peqet Xudaning Mesihde bolghan méhri-shepqitige iman-ishench baghlisaq, andin uningdin birer nerse telep qilishqa bolidu. Meryemning xapa bolmasliqi we 5-ayettiki imanliq sözlerni éytishi uning bu muhim nuqtini obdan chüshinip yetkenlikini ispatlaydu. \+bd «Méning waqti-saitim téxi kelmidi»\+bd* — «méning waqti-saitim» dégen ibare adette Mesihning ölümi, tirilishi we asman’gha kötürülüshini körsitidu. Közde tutulghini Eysaning bu ishlar arqiliq «ulughlandurulushi»dur — 12:23, 27, 28, 31ni körüng. Shunga mushu yerde belkim «men ashkare qilinidighan waqit téxi kelmidi» dégendek menide bolushi mumkin. «Yh.» 4:21, 23, 5:25, 28, 29, 7:30, 8:20, 12:23, 27, 28, 31, 13:31, 16:26, 17:1ni körüng.\f*   
\m
\v 5 Anisi chakarlargha:  
\m — U silerge néme qil dése, shuni qilinglar, — dédi.   
\m
\v 6 Emdi shu yerde Yehudiylarning taharet aditi boyiche ishlitilidighan, herbirige ikki-üch tungdin su sighidighan alte tash küp qoyulghanidi.\f □ \fr 2:6 \ft \+bd «ikki-üch tung»\+bd* — grék tilida «ikki-üch «métrét»». Herbir küpke 80-100 litr su sighidu, jemiy 480-720 litr su bar idi.\f*   
\m
\v 7 Eysa chakarlargha:  
\m — Küplerge su toldurunglar, — dédi.  
\m Ular küplerni aghzighiche toldurushti.  
\v 8 Andin u ulargha yene:  
\m — Emdi buningdin usup toy bashqurghuchigha béringlar, — dédi.  
\m Ular uni apirip berdi.   
\m
\v 9 Toy bashqurghuchi sharabqa aylandurulghan sudin tétip körgende (u uning qeyerdin keltürülgenlikini bilmidi, emma buni su toshughan chakarlar biletti) toy bashqurghuchi toyi boluwatqan yigitni chaqirip,  
\v 10 uninggha:  
\m — Herbir \add toy qilghuchi\add* yaxshi sharabni toyning béshida quyidu, andin méhmanlar qan’ghuche ichkendin kéyin, nachirini quyidu. Ejeba, sen yaxshi sharabni mushu chaghqiche saqlapsen! — dédi.   
\m
\v 11 Bu bolsa, Eysa körsetken möjizilik alametlerning deslepkisi bolup, Galiliyening Kana yézisida körsitilgenidi. Buning bilen u özining shan-sheripini ayan qildi, we uning muxlisliri uninggha étiqad qildi. \f □ \fr 2:11 \ft \+bd «Bu bolsa, Eysa körsetken möjizilik alametlerning deslepkisi bolup,...»\+bd* — «Yuhanna»da alahide xatirilen’gen «möjizilik alamet» yaki «möjizilik belge»ler jemiy yette bolup, herbiri Eysa Mesihning heqiqiy salahiyitidin bir teripini körsitidighan möjizidur. \+bd «Buning bilen u özining shan-sheripini ayan qildi, we uning muxlisliri uninggha étiqad qildi»\+bd* — «uning muxlisliri uninggha étiqad qildi» déyilgini bilen, kéyinki nurghun ishlar muxlislarning bu étiqadining muqim emes, belki intayin nazuk ikenlikini ispatlaydu, elwette.\f*  
\v 12 Bu ishtin kéyin u, anisi, iniliri we muxlisliri bilen Kepernahum shehirige chüshüp, u yerde birnechche kün turdi.   
\b  
\m  
\s1 Soda-sétiq qilghuchilarning ibadetxanidin qoghlinishi  
\r Mat. 21:12-13; Mar. 11:15-17; Luqa 19:45-46  
\m
\v 13 Yehudiylarning «ötüp kétish héyti»gha yéqin qalghanda, Eysa Yérusalémgha bardi. \f □ \fr 2:13 \ft \+bd «ötüp kétish héyti»\+bd* — («pasxa» héyti) — bu Yehudiylarning Musa peyghemberning yéteklishi arqiliq özlirining Misirdiki qulluq hayatidin qutulghan künini xatirilesh héyti bolup, eyni waqitta Yehudiy erlerning hemmisi Yérusalémgha bérip, ibadetxanida qurbanliqlirini soyup, héytni shu yerde ötküzüshi kérek idi. «Mis.» 12-babni körüng.\f*  
\v 14 U ibadetxana \add hoylilirida\add* kala, qoy we kepter-paxtek satquchilarni hem u yerde olturghan pul tégishküchilerni kördi. \f □ \fr 2:14 \ft \+bd «ibadetxana»\+bd* — peqet Yérusalémdiki muqeddes ibadetxanini körsitidu. Bu ibadetxanini Sulayman padishah birinchi bolup miladiyedin ilgiriki 950-yili qurghanidi; andin Yehudiylar Pars impériyesi teripidin sürgün bolushidin qaytip kelgende, yeni miladiyedin ilgiriki 520-yili qayta qurghanidi. Bu ibadetxanini Hérod padishah burunqidinmu heywetlik qilip qurup chiqqanidi. Xudaning emri boyiche, peqet Yérusalémdiki bu ibadetxanidila qurbanliq qilishqa bolatti. \+bd «kala, qoy we kepter-paxtek»\+bd* — bularni qurbanliqlar üchün satatti.\f*  \x + \xo 2:14 \xt Mat. 21:12; Mar. 11:15; Luqa 19:45. \x*  
\v 15 U tanidin qamcha yasap, ularning hemmisini qoy-kaliliri bilen qoshup ibadetxanidin heydep chiqardi. Pul tégishküchilerning pullirini chéchip, shirelirini örüwetti  
\v 16 we paxtek-kepter satquchilargha:  
\m — Bu nersilerni bu yerdin élip kétish! Atamning öyini soda-sétiq öyi qilishiwalma! — dédi.\f □ \fr 2:16 \ft \+bd «Atamning öyini soda-sétiq öyi qilishiwalma!»\+bd* — «Zek.» 14:20-21ni körüng.\f*   
\m
\v 17 Buni körgen muxlisliri \add Zeburda\add* mundaq pütülginini ésige élishti:  
\b  
\m «Séning \add muqeddes\add* öyüngge bolghan otluq muhebbitim özümni chulghiwaldi!».\f □ \fr 2:17 \ft \+bd «séning muqeddes öyüngge bolghan otluq muhebbitim özümni chulghiwaldi!»\+bd* — «Zeb.» 69:9ni körüng.\f*  \x + \xo 2:17 \xt Zeb. 69:9\x*   
\b  
\m
\v 18 Shuning bilen Yehudiylar u ishlargha inkas bildürüp uningdin:  
\m — Bundaq ishlarni qilghanikensen, qéni, bizge néme möjizilik alametni körsitip bérisen?! — dep soridi.\x + \xo 2:18 \xt Mat. 12:38; 16:1; Mar. 8:11; Luqa 11:29; Yuh. 6:30. \x*   
\m
\v 19 Eysa ulargha jawab bérip:  
\m — Ushbu ibadetxanini chuwuwetsenglar, men üch kün ichide uni yéngiwashtin qurup chiqimen, — dédi.\f □ \fr 2:19 \ft \+bd «Ushbu ibadetxanini chuwuwetsenglar, men üch kün ichide uni yéngiwashtin qurup chiqimen»\+bd* — Eysa éytqan bu alamet u kéyin éytqan «Yunus peyghemberde körülgen alamet-karamet»ke oxshash bolup, özining ölümi we tirilishini körsitidu (mesilen, «Mat.» 12:39ni körüng).\f*  \x + \xo 2:19 \xt Mat. 26:61; 27:40; Mar. 14:58; 15:29. \x*   
\m
\v 20 Shuning bilen bu Yehudiylar yene uninggha:  
\m — Bu ibadetxanini yasawatqili hazirghiche qiriq alte yil bolghan tursa, sen uni qandaqsige üch kündila qurup chiqalaysen?! — dédi.  
\v 21 Halbuki, uning «ibadetxana» dégini uning öz ténini körsetkenidi.  
\v 22 Shunga, u ölümdin tirilgendin kéyin, muxlisliri uning bu déginini ésige aldi we shundaqla muqeddes yazmilardiki bu heqtiki bésharetke hemde Eysaning éytqan sözige ishendi.\x + \xo 2:22 \xt Luqa 24:8. \x*   
\m
\v 23 Ötüp kétish héytida, nurghun kishiler uning Yérusalémda körsetken möjizilik alametlerni körgen bolup, uning namigha étiqad qilishti.  
\v 24 Lékin Eysa pütkül insanlarning \add qelbining\add* qandaq ikenlikini bilgechke, özini ulargha tapshurmaytti. \f □ \fr 2:24 \ft \+bd «Lékin Eysa pütkül insanlarning qelbining qandaq ikenlikini bilgechke, özini ulargha tapshurmaytti»\+bd* — bu bayandin «xush xewer»diki axirqi meqsetni körgili bolidu. Eysa Mesih insanlargha bext-beriket emes, belki \+bd özini\+bd* ata qilishni yaki «tapshurush»ni xalaydu. Lékin insan özi tüptin özgertilmise, téxi kona gunahiy tebiette bolsa, «özini tapshurush» qet’iy mumkin bolmaytti. Herbir insan rohta «qayta tughulushi» kérek — bu 3-babning chong témisidur.\f*  
\v 25 Insan toghruluq héchkimning uninggha guwahliq bérishining hajiti yoq idi; chünki u insanlarning qelbide néme bar ikenlikini özi biletti.\x + \xo 2:25 \xt 1Sam. 16:7; 1Tar. 28:9; Zeb. 7:9; 103:14; Yer. 11:20; 17:10; 20:12; Yuh. 6:64. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 3
\s1 Qaytidin törilish  
\m
\v 1 Yehudiylar \add kéngeshmisining\add* Perisiylerdin bolghan Nikodim isimlik bir yolbashchisi bar idi.  
\v 2 Bu adem bir kéchisi Eysaning aldigha kélip:  
\m — Ustaz, séning Xudadin kelgen telim bergüchi ikenlikingni bilimiz. Chünki Xuda uning bilen bille bolmisa, héchkimning sen körsetken bu möjizilik alametlerni körsitishi qet’iy mumkin emes, — dédi.\f □ \fr 3:2 \ft \+bd «Ustaz»\+bd* — Ibraniy tilida «Rabbi», «ustaz» dégen menide.\f*  \x + \xo 3:2 \xt Yuh. 7:50; 9:16, 33; 19:39; Ros. 10:38. \x*   
\m
\v 3 Eysa uninggha jawaben:  
\m — Berheq, berheq, men sanga shuni éytip qoyayki, héchkim yuqiridin tughulmighiche, Xudaning padishahliqini körelmes! — dédi.\f □ \fr 3:3 \ft \+bd «héchkim yuqiridin tughulmighiche, Xudaning padishahliqini körelmes!»\+bd* — «yuqiridin» dégen söz grék tilida yene «qaytidin» dégennimu bildüridu we shübhisizki, mushu yerde \+bd bu ikki menini öz ichige alidu\+bd*.\f*   
\m
\v 4 Nikodim:  
\m — Adem qérighinida qandaqmu qaytidin tughulsun? Anisining qorsiqigha qayta kirip tughulushi mumkinmu?! — dep soridi.   
\m
\v 5 Eysa mundaq jawab berdi:  
\m — Berheq, berheq, men sanga shuni éytip qoyayki, hem sudin, hem Rohtin tughulmighiche, héchkim Xudaning padishahliqigha kirelmes!\x + \xo 3:5 \xt Tit. 3:5. \x*  
\v 6 Ettin tughulghan bolsa ettur; rohtin tughulghan bolsa rohtur.\x + \xo 3:6 \xt Rim. 8:5. \x*  
\v 7 Sanga: «Yuqiridin tughulushunglar kérek» déginimge heyran qalma.  
\v 8 Shamal xalighan terepke soqidu, sen uning awazini anglaysen, lékin qeyerdin kélip, qeyerge baridighinini bilmeysen. Rohtin tughulghan herbirimu shundaqtur.\f □ \fr 3:8 \ft \+bd «Shamal xalighan terepke soqidu, sen uning awazini anglaysen, lékin qeyerdin kélip, qeyerge baridighinini bilmeysen. Rohtin tughulghan herbirimu shundaqtur»\+bd* — grék tilida «shamal» we «roh» birla söz bilen ipadilinidu. 
\fp  Eysaning bu ayettiki küchlük sözlirini «qoshumche söz»imizde bir-birlep sherhleymiz.\f*   
\m
\v 9 Nikodim yene jawaben Eysagha:  
\m — Bu ishlar qandaqmu mumkin bolar? — dédi.   
\m
\v 10 Eysa uninggha jawaben mundaq dédi:  
\m — «Sen Israilning ölimasi turup, bunimu bilmemsen? \f □ \fr 3:10 \ft \+bd «Sen Israilning ölimasi»\+bd* — bu söz belkim Nikodimning Israil ichide sewiyisi eng yuqiri Tewrat ustazi ikenlikini körsitishi mumkin.\f*  
\v 11  Berheq, berheq, men sanga shuni éytip qoyayki, biz bilginimizni éytimiz we körginimizge guwahliq bérimiz, lékin siler bizning guwahliqimizni qobul qilmaysiler. \f □ \fr 3:11 \ft \+bd «biz bilginimizni éytimiz we körginimizge guwahliq bérimiz, lékin siler bizning guwahliqimizni qobul qilmaysiler»\+bd* — némishqa Eysa Nikodimgha shunche éghir tenbih béridu? Uning bu bayanidin ikki muhim soal chiqidu: «biz» kim?, «siler» kim? Bular toghrisida «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*  \x + \xo 3:11 \xt Yuh. 3:32; 7:16; 8:28; 12:49; 14:24. \x*  
\v 12 Silerge zémindiki ishlarni éytsam ishenmigen yerde, ershtiki ishlarni éytsam qandaqmu ishinisiler?  
\v 13 Özi ershte bolup, ershtin chüshküchidin, yeni Insan’oghlidin bashqa héchkim ershke chiqmidi. \f □ \fr 3:13 \ft \+bd «Özi ershte bolup, ershtin chüshküchidin, yeni Insan’oghlidin bashqa héchkim ershke chiqmidi»\+bd* — bezi kona köchürmilerde «özi ershte bolup» dégen söz tépilmaydu.\f*  \x + \xo 3:13 \xt Yuh. 6:62; Ef. 4:9. \x*  
\v 14 Musa chölde \add tuch\add* yilanni kötürgendek, Insan’oghlimu oxshashla shundaq égiz kötürülüshi kérek. \f □ \fr 3:14 \ft \+bd «Musa chölde \+bd*\+bdit tuch\+bdit* yilanni kötürgendek, Insan’oghlimu oxshashla shundaq égiz kötürülüshi kérek» — oqurmenler tilgha élin’ghan bu weqening tepsilatlirini «Chöl.» 21:4-9de tapalaydu. Israillar gunah sadir qilghanda, Xuda ulargha terbiye bérish üchün arisigha yilanlarni ewetken. Yilanlar nurghun ademlerni chaqqan, Musa Xudaning yolyoruqi bilen tuchtin bir yilan yasap, uni hasigha békitip, hasini égiz kötürüp Israilning bargahini aylinip mangghan. Yilanlarning zehiridin öley dep qalghanlar eger iman bilen shu tuch yilan’gha qarisa saqayghan. 
\fp  Bu weqe Eysaning kréstte kötürülüxige bésharet bolidu. Gunahidin öley dégenler Eysagha iman bilen qarisa (Eysa biz üqün gunahning özi qilin’ghan, 2Kor.5:21) gunahtin saqaytilidu — démek, menggülük hayatqa erishidu.\f*  \x + \xo 3:14 \xt Chöl. 21:9; 2Pad. 18:4; Yuh. 8:28; 12:32. \x*  
\v 15 Shundaq bolghanda, uninggha étiqad qilghanlarning hemmisi halak bolmay, menggülük hayatqa érisheleydu».\f □ \fr 3:15 \ft \+bd «shundaq bolghanda, uninggha étiqad qilghanlarning hemmisi halak bolmay, menggülük hayatqa érisheleydu»\+bd* — Bu kimning sözi? Mesihning sözliri belkim 15-ayette toxtaydu. 16-21-ayetlerni rosul Yuhanna Muqeddes Rohning türtke-yolyoruqi bilen yazghan, dep ishinimiz.\f*  \x + \xo 3:15 \xt Yuh. 3:15. \x*   
\m
\v 16 Chünki Xuda dunyadiki insanlarni shu qeder söyiduki, Özining birdinbir yégane Oghlini pida bolushqa berdi. Meqsiti, uninggha étiqad qilghan herbirining halak bolmay, menggülük hayatqa érishishi üchündur. \f □ \fr 3:16 \ft \+bd «shu qeder söyiduki,...»\+bd* — grék tilida yene «shu yol bilen söyiduki,...» dégen meninimu bildüridu.\f*  \x + \xo 3:16 \xt Yuh. 3:36; Luqa 19:10; Rim. 5:8; 8:31; 1Yuh. 4:9; 5:10. \x*  
\v 17 Xuda Oghlini dunyadiki insanlarni gunahqa békitish üchün emes, belki ularning u arqiliq qutquzulushi üchün dunyagha ewetti. \x + \xo 3:17 \xt Luqa 9:56; Yuh. 9:39; 12:47; 1Yuh. 4:14. \x*  
\v 18 Kimki uninggha étiqad qilghuchi bolsa, gunahqa békitilmeydu; lékin étiqad qilmighuchi bolsa alliqachan gunahqa békitilgendur; chünki u Xudaning yekke-yégane Oghlining namigha étiqad qilmighan. \x + \xo 3:18 \xt Yuh. 5:24; 6:40,47; 20:31. \x*  
\v 19 We gunahqa békitish sewebi mana shuki, nur dunyagha kelgen bolsimu, insanlar nurni emes, belki qarangghuluqni yaxshi kördi; chünki ularning emelliri rezil idi. \x + \xo 3:19 \xt Yuh. 1:5. \x*  
\v 20 Chünki rezillik qilghuchi herbiri nurni yaman körüp we özining qilghan-etkenlirining ashkara qilinmasliqi üchün nurgha kelmeydu;  
\v 21 lékin heqiqetni yürgüzgüchi bolsa, emellirini Xudagha tayinip qilghanliqi ayan bolsun dep, nurgha kélidu.\f □ \fr 3:21 \ft \+bd «Xudagha tayinip qilghanliqi»\+bd* — grék tilida «Xudada qilghanliqi» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 3:21 \xt Ef. 5:8,13. \x*   
\b  
\m  
\s1 Yehya peyghember yene guwahliq béridu  
\m
\v 22 Bu ishlardin kéyin, Eysa muxlisliri bilen Yehudiye zéminigha bardi; u u yerde ular bilen bille turup, kishilerni chömüldürdi. \x + \xo 3:22 \xt Yuh. 4:1. \x*  
\v 23 Shu chaghda Yehya \add peyghembermu\add* Salim yézisining yénidiki Aynon dégen yerde kishilerni chömüldürüwatatti. Chünki u yerning süyi mol idi. Kishiler uning aldigha kéliship, chömüldürüshni qobul qilishatti \x + \xo 3:23 \xt Mat. 3:6; Mar. 1:5; Luqa 3:7. \x*  
\v 24 (chünki shu chaghda Yehya téxi zindan’gha tashlanmighanidi).\x + \xo 3:24 \xt Mat. 14:3. \x*   
\m
\v 25 \add shu waqitlarda\add* Yehyaning muxlisliri bir Yehudiy kishi bilen taharet qaidiliri toghrisida bes-munazire qiliship qaldi.  
\v 26 Andin muxlislar Yehyaning yénigha kélip:  
\m — Ustaz, Iordan deryasining u qétida sen bilen birge bolghan, özüng \add teriplep\add* guwahliq bergen héliqi kishi mana hazir özi kishilerni chömüldürüwatidu, we hemme adem uning yénigha kétishiwatidu, — dédi.\f □ \fr 3:26 \ft \+bd «Ustaz»\+bd* — Grék tilida «rabbi». \+bd «... özüng teriplep guwahliq bergen héliqi kishi mana hazir özi kishilerni chömüldürüwatidu, we hemme adem uning yénigha kétishiwatidu»\+bd* — némishqa Yehyaning muxlisliri shu Yehudiy kishi bilen bes-munazire qilip (25-ayet) bu soalni tughdurghan? Yehya bolsa Tewrat dewridiki eng axirqi, shundaqla eng ulugh peyghember hésablinidu. Yehya shu salahiyitide Tewrat («kona ehde»)tiki taharet ishlirini téxiche saqlap kelgenidi. Lékin Mesih «ichki taziliq»ni tekitleydighan telimi bilen «yéngi ehde»ni tonushturuwatqanidi. Shuning bilen shu bes-munaziride Yehyaning telimliri we Eysaning telimliri otturisidiki perqler tügishi mumkin idi. Yehyaning muxlislirining «xelq «Sendin waz kéchip, bu «yéngi adem»ning qéshigha baridu» déyishning meqsiti Yehyaning inawet-abruyini qoghdash idi, elwette. Lékin Yehyaning (27-31-ayettiki) jawabi «Bundaq oylap kétishning hajiti yoq, eksiche xushal bolushimiz lazim» idi.\f*  \x + \xo 3:26 \xt Mat. 3:11; Mar. 1:7; Luqa 3:16; Yuh. 1:15, 26, 34. \x*   
\m
\v 27 Yehya mundaq jawab berdi:  
\m — Eger uninggha ershtin ata qilinmighan bolsa, insan héchnersige ige bolalmaydu.  
\v 28 Méning silerge: «Men Mesih emes, peqet uning aldida ewetilgenmen» déginimge özünglar guwahchisiler. \x + \xo 3:28 \xt Mal. 3:1; Mat. 11:10; Mar. 1:2; Luqa 1:17; 7:27; Yuh. 1:20, 21, 23. \x*  
\v 29 Kélinchekni emrige alghuchi yigittur; qoldishi yigitning awazini kütidu; qoldash uning awazini anglap, qelbide tolimu xursen bolidu. Shuninggha oxshash, mendimu xursenlik tolup tashidu. \f □ \fr 3:29 \ft \+bd «Kélinchekni emrige alghuchi yigittur; qoldishi yigitning awazini kütidu; qoldash uning awazini anglap, qelbide tolimu xursen bolidu. Shuninggha oxshash, mendimu xursenlik tolup tashidu»\+bd* — mushu sözler bilen Yehya pöyghember Eysa Mesihni toy yigitige oxshitidu we: Özüm bolsam peqet toy yigitining qoldishimen, xalas, deydu.\f*  
\v 30 Uning yüksilishi, méning ajizlishishim muqerrerdur.\f □ \fr 3:30 \ft \+bd «Uning yüksilishi, méning ajizlishishim muqerrerdur»\+bd* — Yehyaning sözliri mushu yerde tügeydu, 31-36-ayetlerni rosul Yuhanna Muqeddes Rohning türtke-yolyoruqi bilen yazghan, dégen pikirge mayilmiz. Bezi alimlar 32-34- yaki 32-36-ayetlernimu Yehya peyghemberning sözliri, dep qaraydu.\f*   
\m
\v 31 Üstündin kelgüchi hemmidin üstündur. Zémindin kelgüchi zémin’gha tewe bolup zémindiki ishlarni sözleydu. Ershtin kelgüchi hemmidin üstündur; \x + \xo 3:31 \xt Yuh. 8:23. \x*  
\v 32 özining \add ershte\add* körgen we anglighanliri bolsa, u bular toghruluq guwahliq béridu; biraq héchkim uning guwahliqini qobul qilmaydu. \x + \xo 3:32 \xt Yuh. 5:30; 8:26; 12:49; 14:10; 1Yuh. 5:10. \x*  
\v 33 \add Halbuki\add*, kimki uning guwahliqini qobul qilghan bolsa, Xudaning heq ikenlikigimu möhürini basqan bolidu . \f □ \fr 3:33 \ft \+bd «Kimki uning guwahliqini qobul qilghan bolsa, Xudaning heq ikenlikigimu möhürini basqan bolidu»\+bd* — «Xuda heq» dégen sözde közde tutulghini néme? Shübhisizki, Xudaning eslide Qutquzghuchi-Mesih ewetimen, dep bergen nurghun wediliri hazir Eysada toluq emelge ashurulghan, dégenlik bolidu. 
\fp  «Möhürini basqan» — birinchidin, bashqilargha «Xuda heqtur» dep éniq guwahliq béridighan we ikkinchidin, Xudaning guwahliqini qobul qilghuchi öz hayatida shu guwahliqni testiqlaydighan Xudaning Rohining ispatini köridu, shunga «Xuda heq» dep téximu küchlük guwahchi bolidu.\f*  \x + \xo 3:33 \xt Rim. 3:4. \x*  
\v 34 Chünki Xuda ewetkini Xudaning sözlirini sözleydu; chünki Xuda Rohni \add uninggha\add* ölchem bilen kemlep bermes. \f □ \fr 3:34 \ft \+bd «...chünki Xuda Rohni uninggha ölchem bilen kemlep bermes»\+bd* — «Roh» — Xudaning Muqeddes Rohi. Démek, Xuda peyghemberlirige Öz Rohidin «ölchem bilen kemlep» ata qilghini bilen, Mesihge bolsa ölchimey bermekte. 
\fp  Bashqa birxil terjimisi: «Xuda Rohni ölchem bilen kemlep bermes» — démek, Injil dewride Xuda Mesih arqiliq Muqeddes Rohini hemme étiqadchigha ölchimey ata qilidu.\f*  \x + \xo 3:34 \xt Ef. 4:7. \x*  
\v 35 Ata Oghulni söyidu we hemme ishlarni uning qoligha tapshurghandur. \f □ \fr 3:35 \ft \+bd «Ata Oghulni söyidu we hemme ishlarni uning qoligha tapshurghandur»\+bd* — «Ata» mushu yerde Xudani körsitidu; «Oghul» bolsa — Xudaning Öz Oghli, elwette. «Yuhanna»da «Oghul» köp ishlitilidu; chünki Xudaning Oghli birdinbirdur.\f*  \x + \xo 3:35 \xt Mat. 11:27; 28:18; Luqa 10:22; Yuh. 5:22; 17:2; Ibr. 2:8. \x*  
\v 36 Oghulgha étiqad qilghuchi menggülük hayatqa igidur. Lékin Oghulgha itaet qilmighuchi hayatni héch körmeydu, belki Xudaning ghezipi shundaqlarning üstide turidu.\x + \xo 3:36 \xt Yuh. 3:36; 6:47; 1Yuh. 5:10. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 4
\s1 Eysa bilen Samariyelik ayal  
\m
\v 1 Emdi Perisiylerning «Eysaning muxlis qilip chömüldürgenliri Yehyaningkidin köp iken» dégen xewerni anglighinini Reb uqqandin kéyin\x + \xo 4:1 \xt Yuh. 3:26. \x*  
\v 2 (emeliyette Eysa özi emes, muxlisliri chömüldüretti)  
\v 3 u Yehudiye ölkisidin chiqip yene Galiliyege ketti.  
\v 4 Emdi u yol üstide Samariye ölkisidin ötüshi kérek idi.\f □ \fr 4:4 \ft \+bd «u yol üstide Samariye ölkisidin ötüshi kérek idi»\+bd* — Yehudiylar Samariyeliklerge öch bolghachqa, ular Yehudiyedin Galiliyege mangghanda, Samariyedin emes, daim Iordan deryasini boylap mangatti. Shunga «Samariye ölkisidin ötüshi kérek» dégen söz mushu yerde Eysaning bu yol bilen méngishi Xudaning iradisi ikenlikini bilgenlikini ayan qilidu.\f*  
\v 5 Shuning bilen u Yaqup öz oghli Yüsüpke bergen yerge yéqin bolghan Samariyening Sixar dégen bir shehirige keldi.\x + \xo 4:5 \xt Yar. 33:19; 48:22; Ye. 24:32. \x*  
\v 6 Shu yerde «Yaqupning quduqi» bar idi. Eysa sepiride charchighinidin quduqning qéshigha kélip olturdi. Bu texminen altinchi saet idi.\f □ \fr 4:6 \ft \+bd «Yaqupning quduqi»\+bd* — grék tilida «Yaqupning buliqi». U yer astidiki bulaq bolghachqa, «quduq» idi. \+bd «Bu texminen altinchi saet idi»\+bd* — yaki etigende saet altide yaki chüshtin kéyin altinchi saette (5:4diki izahatni körüng).\f*  
\v 7-8 Eysaning muxlisliri yémeklik sétiwélish üchün sheherge kirip ketkenidi. Shu chaghda, Samariyelik bir ayal su alghili keldi. Eysa uninggha:  
\m — Manga ichkili su bergin, — dédi.   
\m
\v 9  Ayal uningdin:  
\m — Özingiz Yehudiy tursingiz, mendek Samariyelik bir ayaldin qandaqlarche ichkili su telep qilip qaldingiz? — dep soridi (chünki Yehudiylar Samariyelikler bilen héchqandaq bardi-keldi qilmaytti).\f □ \fr 4:9 \ft \+bd «...chünki Yehudiylar Samariyelikler bilen héchqandaq bardi-keldi qilmaytti»\+bd* — Yehudiylar Samariyeliklerni kapir dep, hetta ularning chine-qachilirinimu ishletmeytti. Yehudiy xelqi en’eniliri boyichimu «Shu kapirlargha qerzdar bolushqa qet’iy bolmaydu» dep Samariyeliklerdin héchnéme sorimatti. Uning üstige Yehudiy erkekler sirtlarda bolghanda héchqachan natonush bir ayal bilen (hetta bezide tonush ayallar bilenmu) sözleshmeytti. 27-ayetni körüng.\f*  \x + \xo 4:9 \xt Luqa 9:52, 53; Yuh. 8:48. \x*   
\m
\v 10 Eysa uninggha jawaben:  
\m — Eger sen Xudaning sowghitining némiliki we sendin su sorighuchining kim ikenlikini bilsengidi, undaqta sen uningdin tileytting we u sanga hayatliq süyini béretti.   
\m
\v 11 Ayal uningdin:  
\m — Teqsir, su tartqudek héchnersingiz bolmisa, uning üstige quduq chongqur tursa, hayatliq süyini nedin alisiz? \x + \xo 4:11 \xt Yer. 2:13. \x*  
\v 12 Ejeba, bu quduqni bizge \add miras\add* qaldurghan atimiz Yaquptin ulughmusiz? Bu quduqtin özi, oghulliri we mal-waranlirimu su ichken — dédi.\f □ \fr 4:12 \ft \+bd «Ejeba, bu quduqni bizge miras qaldurghan atimiz Yaquptin ulughmusiz? Bu quduqtin özi, oghulliri we mal-waranlirimu su ichken»\+bd* — ayalning bu sözining ichki menisi belkim «Quduq kolap su tépish asan emes. Peqet nahayiti bilimlik ademler shundaq qilalaydu. Uning üstige hetta ulugh Yaqup özimu mushu sudin ichken, uningdin yaxshi su tapalmighan. Siz uningdin ulughsiz, Yaqup ichken sudin ewzel süyüng barmu?!» dégenlik bolsa kérek.\f*   
\m
\v 13 Eysa uninggha jawaben:  
\m — Bu suni ichken herkim yene ussaydu.  
\v 14 Emma men béridighan suni ichküchi herkim menggüge ussimaydighan bolidu we belki men uninggha béridighan su uning ichide uni menggülük hayatliqqa élip baridighan, urghup chiqidighan bir bulaq bolidu, — dédi.\x + \xo 4:14 \xt Yuh. 3:16; 6:27, 35, 54; 7:38. \x*   
\m
\v 15 Ayal: — Teqsir, manga bu sudin bergeysizki, men yene ussimaydighan we mushu yerge su tartqili ikkinchi kelgüchi bolmaydighan bolay! — dédi.\f □ \fr 4:15 \ft \+bd «Teqsir, manga bu sudin bergeysizki, men yene ussimaydighan we mushu yerge su tartqili ikkinchi kelgüchi bolmaydighan bolay!»\+bd* — Ayalning teleppuzi belkim kinayilikrek yaki gumanliqraq bolsa kérek. Bizningche peqet Eysa ayalning öz erliri toghruluq bésharetlik söz qilghanda (18-ayet), andin ayal uning heqiqiy Mesih ikenlikini bilip yétidu.\f*   
\m
\v 16 Eysa:  
\m — Bérip éringni bu yerge chaqirip kelgin, — dédi.   
\m
\v 17 — Érim yoq, — dep jawab berdi ayal.  
\m — Érim yoq dep, rast éytting.  
\v 18 Chünki besh erge tegding we hazir sende bolghini séning éring emes. Buni toghra éytting! — dédi Eysa.   
\m
\v 19 Ayal uninggha: — Teqsir, emdi kördümki, siz eslide peyghember ikensiz! \x + \xo 4:19 \xt Luqa 7:16; 24:19; Yuh. 6:14. \x*  
\v 20 Ata-bowilirimiz bu taghda ibadet qilip kelgen, lékin siler \add Yehudiylar\add* «Ibadetni Yérusalémda qilish kérek!» dewalisilerghu? — dédi.\f □ \fr 4:20 \ft \+bd «Ata-bowilirimiz bu taghda ibadet qilip kelgen»\+bd* — «bu tagh» Gerizim téghidur. Samariyelikler shu yerde öz ibadetxanisini qurghanidi. \+bd «lékin siler Yehudiylar «Ibadetni Yérusalémda qilish kérek!» dewalisilerghu?»\+bd* — démisekmu, ayalning bu sözi emeliy bir soaldur, yeni: — Némishqa shundaq? Bu toghrimu? — dégendek.\f*  \x + \xo 4:20 \xt Qan. 12:5,11; 1Pad. 9:3; 2Tar. 7:12. \x*   
\m
\v 21 Eysa uninggha mundaq dédi:  
\m — Xanim, manga ishen’gin, shundaq bir waqti-saiti kéliduki, silerning Atigha ibadet qilishinglar üchün ne bu taghda yaki ne Yérusalémda bolushunglarning hajiti qalmaydu.  
\v 22 Siler ibadet qilghininglarni bilmeysiler; biraq biz kimge ibadet qilghinimizni bilimiz. Chünki nijat-qutquzulush Yehudiylar arqiliq bolidu. \f □ \fr 4:22 \ft \+bd «nijat-qutquzulush Yehudiylar arqiliq bolidu»\+bd* — chünki (1) Xuda heqiqiy söz-kalamini eslide Yehudiy xelqige alahide tapshurghan; (2) hemmidin muhimi, Xudaning wedilirige asasen Mesih Yehudiylardin chiqidu.\f*  \x + \xo 4:22 \xt Yar. 12:3; 18:18; 22:18; 26:4; 2Pad. 17:29; Ibr. 7:14. \x*  
\v 23 Lékin shundaq bir waqit kélidu — we shundaqla hazir keldiki, heqiqiy ibadet qilghuchilar Atigha roh we heqiqet bilen ibadet qilidu. Ata Özige ene shundaq heqiqiy ibadet qilghuchilarni izdimekte. \f □ \fr 4:23 \ft \+bd «...roh we heqiqet bilen ibadet qilidu»\+bd* — démek, (1) Xudaning Muqeddes Rohi arqiliq; (2) herbir ibadet qilghuchi insan özining pütkül rohi bilen; (3) Xuda insanlargha tapshurghan heqiqet (Öz söz-kalami) boyiche; (4) herqandaq yalghanchiliqni tashlighan halda ibadet qilishtur.\f*  
\v 24 Xuda rohtur we uninggha ibadet qilghuchilar roh we heqiqet bilen Uninggha ibadet qilishi kérektur.\x + \xo 4:24 \xt 2Kor. 3:17. \x*   
\m
\v 25 Ayal uninggha:  
\m — Mesihning, yeni «Xristos» dégenning kélidighanliqini bilimen. U kelgende, bizge hemme ishlarni éytip béridu — dédi.\f □ \fr 4:25 \ft \+bd «Mesihning, yeni «Xristos» dégen...»\+bd* — «Xristos» grék tilidiki söz bolup, «Mesih», yeni «Mesih qilin’ghan (zat)» dégenni bildüridu.\f*   
\m
\v 26 Eysa uninggha: — Sen bilen sözlishiwatquchi men del shudurmen! — dédi.\x + \xo 4:26 \xt Yuh. 9:37. \x*   
\m
\v 27 Shu chaghda uning muxlisliri qaytip keldi. Ular uning bir ayal bilen sözlishiwatqanliqigha hang-tang qélishti; lékin héchqaysisi uningdin: «Uningdin néme izdeysen?» yaki «Némishqa uning bilen sözlishisen?» depmu sorimidi.   
\m
\v 28 Shuning bilen ayal kozisini tashlap qoyup, sheherge qaytip bérip, kishilerge:   
\m
\v 29 — Yürünglar, hayatimda qilghanlirimning hemmisini manga éytip bergen bir kishini körüp kélinglar. Ejeba, Mesih shumidu? — dédi.   
\m
\v 30 Buning bilen xalayiq sheherdin chiqip, Eysaning aldigha kélishti.   
\m
\v 31 Shu ariliqta muxlisliri uninggha:  
\m — Ustaz, bir nerse yewalsangchu? — dep ötünüshti.   
\m
\v 32 Lékin u ulargha:  
\m — Méning siler bilmeydighan bir yémeklikim bar, — dédi.   
\m
\v 33 Muxlislar bir-birige:  
\m — Ejeba, birsi uninggha yégili bir nerse ekélip bergenmidu? — déyishti.   
\m
\v 34 Eysa ulargha mundaq dédi: — Méning yémeklikim — méni Ewetküchining iradisini emelge ashurush we uning \add manga tapshurghan\add* xizmitini tamamlashtur.   
\m
\v 35 — Siler: «Hosul yéghishqa yene töt ay qaldi» dewatmamsiler? Mana, silerge éytayki, béshinglarni kötürüp étizlargha qaranglar, ziraetler sarghiyip orushqa teyyar boldi! \f □ \fr 4:35 \ft \+bd «Siler: «hosul yéghishqa yene töt ay qaldi» dewatmamsiler?»\+bd* — shu waqit belkim oninchi yaki onbirinchi ay idi. \+bd «Mana, silerge éytayki, béshinglarni kötürüp étizlargha qaranglar, ziraetler sarghiyip orushqa teyyar boldi!»\+bd* — shübhisizki, Eysa mushu yerde teswirlen’gen «hosul» hazir sheherdin chiqip özining yénigha kéliwatqanlarni, shundaqla özige étiqad qilmaqchi bolghanlarni közde tutidu — «xuddi ziraetler sarghiyip orushqa teyyar bolghandek, bu kishilermu étiqad qilishqa teyyar boldi» dégendek.\f*  \x + \xo 4:35 \xt Mat. 9:37; Luqa 10:2. \x*  
\v 36  We ormichi ish heqqini alidu we menggülük hayatqa toplan’ghan hosulni yighidu, shuning bilen térighuchi bilen ormichi teng shadlinidu. \f □ \fr 4:36 \ft \+bd «ormichi ish heqqini alidu we menggülük hayatqa toplan’ghan hosulni yighidu»\+bd* — «ormichi»lar Xudaning kishilerni öz xush xewerige ishendürüshtiki axirqi wasitisi bolghanlarni körsitidu. Xush xewerni qobul qilghanlar menggülük hayatqa érishidu. Mushular bolsa del Xuda Öz Kalami bolghan Eysa Mesihning qurbanliqidin kütken hosuldur (mesilen, «Rim.» 8:29-30, «1Kor.» 3:5-9, «Ibr.» 2:10ni körüng). \+bd «shuning bilen térighuchi bilen ormichi teng shadlinidu»\+bd* — «térighuchi» Xudaning söz-kalamini kishilerge birinchi bolup yetküzgüchi bolidu.\f*  
\v 37 Chünki bu ishta «biri tériydu, yene biri yighidu» dégen söz emelge ashurulidu.  
\v 38 Men silerni özünglar emgek singdürmigen hosulni yighishqa ewettim; bashqilar emgek qildi we siler ularning emgikining méwisini élishqa nésip boldunglar.\f □ \fr 4:38 \ft \+bd «bashqilar emgek qildi we siler ularning emgikining méwisini élishqa nésip boldunglar»\+bd* — kim «emgek qilip» térighan? Bizningche ular: (1) Tewrat dewridiki Xudaning muqeddes bendiliri, bolupmu peyghemberler; (2) peyghemberlerning bésharetlirini etiwarlap ularni Israillargha (shundaqla Samariyeliklerge) ögetken, Xudagha sadiq bolghan Tewrat ustazliri; (3) Yehya peyghember we muxlisliri. Bu üch türküm kishiler xelqqe Xudaning söz-kalamini qaldurup, ularni Mesihning kélishige, shundaqla uninggha étiqad qilishqa teyyarlighanidi. (4) Mesihning özi «térighan». «Qoshumche söz»imizde yene buning üstide toxtilimiz.\f*   
\m
\v 39 Shu sheherdiki nurghun Samariyelikler héliqi ayalning: «U hayatimda qilghanlirimning hemmisini manga éytip berdi» dégen guwahliq sözini anglap, Eysagha étiqad qildi.  
\v 40 Shunga, ular uning aldigha kélip, uning özliri bilen bille turushini ötünüshkili turdi; shuning bilen u u yerde ikki kün turdi.   
\m
\v 41 Uning söz-kalami arqiliq téximu köp adem uninggha étiqad qildi.  
\v 42 Ular ayalgha:  
\m — Bizning étiqad qilishimiz emdi séning sözliring sewebidin emes, chünki özimiz uni angliduq we bilduqki, dunyaning Qutquzghuchisi del shu kishidur! — déyishti.   
\b  
\m  
\s1 Bir emeldarning oghlining saqaytilishi  
\r Mat. 8:5-13; Luqa 7:1-10  
\m
\v 43 Bu ikki kündin kéyin u shu yerdin chiqip Galiliyege qarap mangdi  
\v 44 (chünki Eysa özi: «Héchbir peyghemberning öz yurtida izziti yoqtur» dep guwahliq bergenidi). \x + \xo 4:44 \xt Mat. 13:57; Mar. 6:4; Luqa 4:24. \x*  
\v 45 Shuning bilen u Galiliyege kelginide, Galiliyelikler uning \add ötüp kétish\add* héytida Yérusalémda qilghan emellirining hemmisini körgechke, uni qarshi élishti (chünki ularmu héytqa chiqqanidi). \f □ \fr 4:45 \ft \+bd «Galiliyelikler uning ötüp kétish héytida Yérusalémda qilghan emellirining hemmisini körgechke,...»\+bd* — 2:23ni körüng. \+bd «Galiliyelikler... uni qarshi élishti»\+bd* — mushu sözler -44-ayet bilen körünüshte sel zitrek bolghini bilen, 48-ayette Galiliyedikilerning emeliy ehwali körsitilidu. Ular emeliyette axir bérip (6-babta) uning sözlirini ret qilip uningdin ayrilip kétidu. Shunga ular uning heqiqiy hörmitini qilmidi.\f*  
\v 46 Emdi Eysa bu qétim Galiliyediki Kana yézisigha yene bardi (u del shu yerde suni sharabqa aylandurghanidi). \add Shu künlerde\add*, Kepernahum shehiride oghli késel bolup yatqan bir orda emeldari bar idi. \x + \xo 4:46 \xt Yuh. 2:1,11. \x*  
\v 47 U Eysaning Yehudiyedin Galiliyege kelgenlikini anglap, uning aldigha bardi we:  
\m — \add Öyümge\add* chüshüp, sekratta yatqan oghlumni saqaytip bergeyla! — dep toxtimay iltija qildi.\f □ \fr 4:47 \ft \+bd «... Öyümge chüshüp, sekratta yatqan oghlumni saqaytip bergeyla!»\+bd* — Kepernahumdin Kanagha baridighan yolning 33 kilométri dawan’gha chiqidighan yol.\f*   
\m
\v 48 Shuning bilen, Eysa uninggha:  
\m — Siler \add Galiliyelikler\add* möjizilik alametler we karametlerni körmigüche, héch étiqad qilmaysiler! — dédi.\x + \xo 4:48 \xt 1Kor. 1:22. \x*   
\m
\v 49 Orda emeldari Eysagha:  
\m — Teqsir, balam ölmeste chüshkeyla! — dédi.   
\m
\v 50 Eysa uninggha: — Barghin, oghlung hayat qaldi! — dédi.  
\m Héliqi adem Eysaning éytqan sözige ishinip, öyige qarap mangdi.  
\v 51 Yolda kétip barghinida, uning qulliri aldigha chiqip, baliliri hayat, dep uqturdi.   
\m
\v 52 Emeldar ulardin oghlining qaysi saettin bashlap yaxshilinishqa yüzlen’genlikini soriwidi, ular:  
\m — Tünügün yettinchi saette qizitmisi yandi, — déyishti.   
\m
\v 53 Balining atisi buning del Eysaning özige: «Oghlung hayat qaldi!» dégen saet ikenlikini bilip yetti. Shuning bilen özi pütkül ailisidikiler bilen bille étiqad qilishti.  
\v 54 Bu Eysaning Yehudiyedin Galiliyege kelgendin kéyinki körsetken ikkinchi möjizilik alamiti idi.\f □ \fr 4:54 \ft \+bd «Bu Eysaning Yehudiyedin Galiliyege kelgendin kéyinki körsetken ikkinchi möjizilik alamiti idi»\+bd* — oqurmenler shuni köreleyduki, bu Eysaning «yaratqan ikkinchi möjizisi» emes, belki peqet uning «Yehudiyedin Galiliyege kelgendin kéyinki» yaratqan \+bd alamiti\+bd* idi. «Alamet» bolsa, Mesihning salahiyitining bir teripini éniq we alahide halda körsetken bir möjizidur.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 5
\s1 Kölchek boyidiki palechning saqaytilishi  
\m
\v 1 Bu ishlardin kéyin, Yehudiylarning bir héyti yétip keldi we Eysa Yérusalémgha chiqti.\x + \xo 5:1 \xt Law. 23:2; Qan. 16:1. \x*  
\v 2 Yérusalémdiki «Qoy derwazisi»ning yénida ibraniy tilida «Beyt-Esda» dep atilidighan bir kölchek bolup, uning etrapida besh péshaywan bar idi.  
\v 3 Bu péshaywanlar astida bir top bimarlar, yeni qarighu, tokur we palechler yétishatti. Ular u yerde yétip kölchekning süyining chayqilishini kütetti.\f □ \fr 5:3 \ft \+bd «palechler»\+bd* — yaki «yigligenler».\f*  
\v 4 Chünki bir perishte melum waqitlarda kölchekke chüshüp suni urghutidiken; su urghughanda kölchekke birinchi bolup chüshken kishi özini basqan herqandaq késeldin saqiyidiken.\f □ \fr 5:4 \ft \+bd «chünki bir perishte melum waqitlarda kölchekke chüshüp suni urghutidiken; su urghughanda kölchekke birinchi bolup chüshken kishi özini basqan herqandaq késeldin saqiyidiken»\+bd* — 3-ayettiki «ular yétip... 4-ayettiki «...özini basqan herqandaq késeldin saqiyidiken» dégen sözlergiche bezi köna köchürmilerde tépilmaydu. Emma bizningche, bu sözler 7-ayettiki sözlerni chüshendürgenliki üchün bu sözlerni choqum eslidiki tékistning bir qismi dep qaraymiz.\f*  
\v 5 Emdi u yerde ottuz sekkiz yildin béri aghriq azabi tartqan bir bimar bar idi.  
\v 6 Eysa bu ademning shu yerde yatqinini kördi we uning uzundin shu halette ikenlikini bilip, uningdin:  
\m — Saqiyishni xalamsen? — dep soridi.   
\m
\v 7 Bimar uninggha jawaben:  
\m — Teqsir, su chayqalghanda méni sugha chüshüridighan adimim yoq. Men chüshey dégüche, bashqilar méning aldimda chüshüwalidu, — dédi.   
\m
\v 8 Eysa uninggha:  
\m — Ornungdin tur, orun-körpengni yighishturup mangghin! — dédi.\x + \xo 5:8 \xt Mat. 9:6; Mar. 2:11; Luqa 5:24. \x*   
\m
\v 9 Héliqi adem shuan saqiyip, orun-körpisini yighishturup kötürüp mangdi. Shu küni shabat küni idi. \f □ \fr 5:9 \ft \+bd «shabat küni»\+bd* — Yehudiylarning ibadet qilidighan, dem alidighan muqeddes künini körsitidu. U küni ishlesh qet’iy men’i qilin’ghan. «Tebirler»nimu körüng.\f*  \x + \xo 5:9 \xt Yuh. 9:14. \x*  
\v 10 Shunga \add bezi\add* Yehudiylar saqayghan kishige:  
\m — Bügün shabat küni tursa, orun-körpengni kötürüsh \add Tewratta\add* sanga men’i qilin’ghan! — dédi.\x + \xo 5:10 \xt Mis. 20:10; Qan. 5:13; Yer. 17:21; Mat. 12:2; Mar. 2:24; Luqa 6:2. \x*   
\m
\v 11 Lékin u ulargha jawaben:  
\m — Méni saqaytqan kishi özi manga: «Orun-körpengni yighishturup mangghin» dégenidi! — dédi.   
\m
\v 12 Ular uningdin: — Emdi sanga: «Orun-körpengni yighishturup mangghin» dégen kishi kim iken? — dep sorashti.   
\m
\v 13 Biraq saqayghan adem uning kim ikenlikini bilmeytti. Chünki u yerde adem köp bolghanliqtin, Eysa özini daldigha élip, astighina kétip qaldi.  
\v 14 Bu ishlardin kéyin Eysa héliqi ademni ibadetxanida tépip uninggha:  
\m — Mana, saqayding. Emdi qayta gunah sadir qilma, béshinggha téximu éghir külpet chüshüp qalmisun! — dédi.\x + \xo 5:14 \xt Mat. 12:45; Yuh. 8:11. \x*   
\m
\v 15 Héliqi adem Yehudiylarning qéshigha bérip, özini saqaytqan Eysa ikenlikini uqturdi.  
\v 16 Eysa bu ishlarni shabat küni qilghanliqi üchün, Yehudiylar uninggha ziyankeshlik qilishqa bashlidi. \f □ \fr 5:16 \ft \+bd «Yehudiylar uninggha ziyankeshlik qilishqa bashlidi»\+bd* — «Yehudiylar» mushu yerde belkim Yehudiy chonglar, hökümdarlarni körsitishi mumkin. 
\fp  Bezi kona köchürmilerde «we uni öltürüshni qestleshke bashlidi» dep qoshulidu.\f*  
\v 17 Lékin Eysa ulargha:  
\m — Atam ta hazirghiche toxtimastin ish qilip kelmekte, menmu ishleymen! — dédi.\f □ \fr 5:17 \ft \+bd «Atam ta hazirghiche toxtimastin ish qilip kelmekte, menmu ishleymen!»\+bd* — «Atam» — Xuda, elwette. Eysa Yehudiy hökumdarlarning «Néme üchün shabat küni ish qilisen» dégen soaligha bergen jawab qisqa bolghini bilen bu Yehudiy ölimalirigha töwendikidek menini bildüridu: — «Xuda Özi herdaim, jümlidin shabat künide ishlimemdu? U daim Öz qanuniyetliri boyiche pütkül alemni öz-özige tutashturup, hemme mewjudatlarni bir-birige baghlandurup turmamdu? U shabat künidimu bezi insanlarning jénini élip, bezilirini saqaytip, bezilirige hayat bermemdu? U méning Atam bolghaniken, men uninggha hemkarlashmisam bolmaydu!». Yehudiylar uning bu jawabidin uning Xuda bilen ata-oghulluq zich munasiwette déginini toghra chüshen’gini bilen, lékin bu sözini «kupurluq» dep qaridi (18-ayet).\f*  \x + \xo 5:17 \xt Yuh. 14:10. \x*   
\m
\v 18 Shu sewebtin Yehudiylar uni öltürüshke téximu urunatti; chünki u shabat künining qaidisini buzupla qalmastin, yene Xudani «Atam» dep chaqirip, özini Xudagha barawer qilghanidi.\x + \xo 5:18 \xt Yuh. 7:19. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning hoquqi  
\m
\v 19 Shunga Eysa ulargha jawaben mundaq dédi:  
\m — Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, Oghul özlükidin héchnéme qilalmaydu, belki peqet Atining néme qiliwatqanliqini körüp, andin shu ishni qilidu. Ata néme ish qilsa, Oghulmu shu ishni oxshashla qilidu. \x + \xo 5:19 \xt Yesh. 54:5; Yuh. 3:30; 8:38; 9:4; 10:30; 14:9; 17:5. \x*  
\v 20 Chünki Ata Oghulni söyidu we Özining qilidighan barliq ishlirini uninggha ayan qilidu hem silerni heyran qaldurushqa bulardin téximu zor we ulugh ishlarni uninggha ayan qilidu. \f □ \fr 5:20 \ft \+bd «...hem silerni heyran qaldurushqa bulardin téximu zor we ulugh ishlarni uninggha ayan qilidu»\+bd* — shübhisizki, «téximu zor we ulugh ishlar» Oghulgha ayan qilinidu we shundaqla uning arqiliq bashqilarghimu ayan qilinidu. Bu «ulugh we zor (grék tilida birla söz bilen ipadilinidu) ishlar» 21-22-ayetlerde bayan qilinidu; u Oghul süpitide bolghachqa, xalisa bu ishlarni (Xuda Özi qilidighandek) shabat künidimu qilish hoquqi bar.\f*  \x + \xo 5:20 \xt Yuh. 1:2; 3:35; 7:16; 8:28; 14:24. \x*  
\v 21 Chünki ölgenlerni Ata qandaq tirildürüp, ulargha hayatliq ata qilghan bolsa, Oghulmu shuninggha oxshash özi xalighan kishilerge hayatliq ata qilidu. \f □ \fr 5:21 \ft \+bd «Chünki ölgenlerni ata qandaq tirildürüp, ulargha hayatliq ata qilghan bolsa, Oghulmu shuninggha oxshash özi xalighan kishilerge hayatliq ata qilidu»\+bd* — shübhisizki, bu sözler hem jismaniy hem rohiy menide éytilidu.\f*  
\v 22 Shuningdek, Ata Özi héchkimning üstidin höküm chiqarmaydu, belki barliq höküm ishlirini Oghulgha tapshurghan. \x + \xo 5:22 \xt Mat. 11:27; Yuh. 3:35. \x*  
\v 23 Buningdin meqset, — insanlarning hemmisi Atigha hörmet qilghandek, Oghulghimu oxshashla hörmet qilishi üchündur. Kimki Oghulni hörmetlimise, uni ewetküchi Atinimu hörmetlimigenlerdin bolidu. \x + \xo 5:23 \xt Yuh. 2:23. \x*  
\v 24 — Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, sözümni anglap, méni Ewetküchige ishen’gen herkim menggülük hayatqa érishken bolidu; u adem soraqqa tartilmaydu, belki ölümdin hayatliqqa ötken bolidu.\x + \xo 5:24 \xt Luqa 23:43; Yuh. 3:18; 6:40, 47; 8:51. \x*   
\m
\v 25 — Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, ölüklerning Xudaning Oghlining awazini anglaydighan waqit-saiti yétip kelmekte, shundaqla hazir keldiki, anglighanlar hayatliqqa ige bolidu. \f □ \fr 5:25 \ft \+bd «... ölüklerning Xudaning Oghlining awazini anglaydighan waqit-saiti yétip kelmekte, shundaqla hazir keldiki, anglighanlar hayatliqqa ige bolidu»\+bd* — bu sözler, shübhisiki, bolupmu rohiy jehettiki ölüklerni körsitidu («waqit-saiti yétip kelmekte, shundaqla hazir keldiki,...»). Chünki 28-ayette jismaniy ölükler ayrim körsitilidu.\f*  \x + \xo 5:25 \xt Ef. 2:1, 5; 1Tim. 5:6. \x*  
\v 26 Chünki Ata Özide qandaq hayatliqqa ige bolsa, Oghulghimu özide shundaq hayatliqqa ige bolushni ata qildi \f □ \fr 5:26 \ft \+bd «Chünki Ata Özide qandaq hayatliqqa ige bolsa, Oghulghimu özide shundaq hayatliqqa ige bolushni ata qildi»\+bd* — bashqa birxil yaxshi terjimisi «Chünki Ata Özi qandaq hayatliq menbesi bolsa, Oghulnimu shundaq hayatliq menbesi qildi...».\f*  
\v 27 we yene uninggha soraq qilish hoquqinimu berdi, chünki u Insan’oghlidur.  
\v 28 Buninggha teejjüp qilmanglar; chünki barliq görde yatqanlar uning awazini anglaydighan waqit kélidu \x + \xo 5:28 \xt 1Tés. 4:16. \x*  
\v 29 we ular shuan yerlikliridin chiqishidu, yaxshiliq qilghanlar hayatqa tirilidu, yamanliq qilghanlar soraqqa tartilishqa tirilidu. \x + \xo 5:29 \xt Dan. 12:2; Mat. 25:34,46. \x*  
\v 30 Men özlükümdin héchnéme qilalmaymen, peqet \add Atamdin\add* anglighinim boyiche höküm qilimen; we méning hökümüm heqqaniydur, chünki méning izdiginim özümning iradisi emes, belki méni ewetküchining iradisini emelge ashurushtur.\x + \xo 5:30 \xt Yuh. 6:38. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Xuda ewetkini bolghinigha töt guwahliq  
\m
\v 31 — Eger özüm üchün özüm guwahliq bersem guwahliqim heqiqet hésablanmaydu. \f □ \fr 5:31 \ft \+bd «Eger özüm üchün özüm guwahliq bersem guwahliqim heqiqet hésablanmaydu»\+bd* — «heqiqet hésablanmaydu» grék tilida «heqiqet emes».\f*  \x + \xo 5:31 \xt Yuh. 8:14. \x*  
\v 32 Lékin men üchün guwahliq béridighan bashqa birsi bar. Uning manga béridighan guwahliqining rastliqini bilimen. \f □ \fr 5:32 \ft \+bd «Lékin men üchün guwahliq béridighan bashqa birsi bar. Uning manga béridighan guwahliqining rastliqini bilimen»\+bd* — Eysa éytqan bu muhim «guwahliq béridighan bashqa birsi» Yehya peyghember emes, belki Xuda’Atisi Özidur. 34-ayetni körüng («manga insanning guwahliqini qobul qilishimning kériki yoq»).\f*  \x + \xo 5:32 \xt Yesh. 42:1; Mat. 3:17; 17:5. \x*  
\v 33 Siler Yehyagha elchi ewetkininglarda, u heqiqetke guwahliq bergen \x + \xo 5:33 \xt Yuh. 1:15, 19, 27. \x*  
\v 34 (\add emeliyette\add*, manga insanning guwahliqini qobul qilishimning kériki yoq; méning \add Yehya toghruluq\add* shundaq éytiwaqinim peqetla silerning qutquzulushunglar üchündur). \f □ \fr 5:34 \ft \+bd «emeliyette, manga insanning guwahliqini qobul qilishimning kériki yoq»\+bd* — Grék tilida «özüm toghruluq insanlarning guwaqliqini qobul qilmaymen» \+bd «méning Yehya toghruluq shundaq éytiwaqinim peqetla silerning qutquzulushunglar üchündu»\+bd* — démek, siler Periysiler Yehya peyghemberning özüm toghruluq («mana Mesih-Qutquzghuchi!» dégen) guwahliqini qobul qilsanglar, nijat tapalaysiler.\f*  
\v 35 \add Yehya\add* bolsa köyüp nur chéchip turghan bir chiragh idi we siler uning yoruqida bir mezgil shadlinishqa razi boldunglar.  
\v 36 Lékin Yehyaning men üchün bergen guwahliqidinmu ulugh bir guwahliq bar. U bolsimu, ata manga ada qilishqa tapshurghan emeller, yeni men qiliwatqan emeller, bular méning toghramda Atining méni ewetkinige guwahliq béridu. \f □ \fr 5:36 \ft \+bd «men qiliwatqan emeller, bular méning toghramda Atining méni ewetkinige guwahliq béridu»\+bd* — «men qiliwatqan emeller» — Eysa yaritiwatqan köp möjizilerdin ibaret.\f*  \x + \xo 5:36 \xt Yuh. 10:25; 1Yuh. 5:9. \x*  
\v 37 We méni ewetken Ata Özimu men üchün guwahliq bergendur. Siler héchqachan uning awazini anglimidinglar, qiyapitini körmidinglar \x + \xo 5:37 \xt Mis. 33:20; Qan. 4:12; Mat. 3:17; 17:5; Mar. 1:11; 9:7; Luqa 3:22; 9:35; Yuh. 1:33; 6:27; 8:18; 1Tim. 6:16; 2Pét. 1:17; 1Yuh. 4:12. \x*  
\v 38 we uning söz-kalami silerning ichinglardin orun almidi; chünki Uning ewetkini bolsa, uninggha ishenmeysiler.   
\m
\v 39 Muqeddes yazmilarni qétirqénip oqup olturisiler; chünki ulardin menggülük hayatqa ige bolduq, dep qaraysiler. Del bu yazmilar men üchün guwahliq bergüchidur. \x + \xo 5:39 \xt Qan. 18:18; Yesh. 34:16; Luqa 16:29; 24:27; Yuh. 1:46; Ros. 17:11. \x*  
\v 40 Shundaqtimu siler yenila hayatliqqa érishish üchün méning yénimgha kélishni xalimaysiler.   
\m
\v 41 Men insanlarning maxtishini qobul qilmaymen;  
\v 42 lékin men silerni bilimenki, ichinglarda Xudaning muhebbiti yoq. \f □ \fr 5:42 \ft \+bd «ichinglarda Xudaning muhebbiti yoq»\+bd* — yaki «Xudagha bolghan muhebbitinglar yoq».\f*  
\v 43 Men Atamning nami bilen kelgenmen, emma siler méni qobul qilmaysiler. Halbuki, bashqa birsi öz nami bilen kelse, siler uni qobul qilisiler. \f □ \fr 5:43 \ft \+bd «Halbuki, bashqa birsi öz nami bilen kelse, siler uni qobul qilisiler»\+bd* — «bashqa birsi» — shübhisizki, bu söz köp «saxta Mesih»lerni, bolupmu axirqi zamanda peyda bolghan dejjalni körsitidu. Buningdin bir misal, miladiye 135-yili özini «Mesih bolimen» dégen, «Bar-Qoqba» isimlik dejjaldek bir shexs Pelestinde peyda bolghan we nurghun Yehudiy xelqi uning teripidin aldan’ghan. Ular uninggha egiship, Rim impériyesi bilen qarshilishishqa chiqip, axir bérip Rimning qoshunliri teripidin yoqitilghan.\f*  
\v 44 Siler bir-biringlardin izzet-shöhret qobul qilisiler-yu, yégane Xudadin kelgen izzet-shöhretke intilmisengler, undaqta siler qandaqmu étiqad qilalaysiler?!\x + \xo 5:44 \xt Yuh. 12:43. \x*   
\m
\v 45 Biraq méni üstimizdin Atigha shikayet qilidu, dep oylimanglar. Üstünglardin shikayet qilghuchi men emes, belki siler ümid baghlighan Musa \add peyghemberdur\add*.  
\v 46 Chünki eger siler rasttin Musa \add peyghemberge\add* ishen’gen bolsanglar, mangimu ishen’gen bolattinglar. Chünki u \add muqeddes yazmilarda\add* men toghruluq pütkendur. \x + \xo 5:46 \xt Yar. 3:15; 22:18; 26:4; 28:14; Qan. 18:18. \x*  
\v 47 Lékin uning pütkenlirige ishenmisenglar, méning sözlirimge qandaqmu ishinisiler?!   
\b  
\b  
\m  
\c 6
\s1 Besh ming ademning toydurulushi  
\r Mat. 14:13-21; Mar. 6:30-44; Luqa 9:10-17  
\m
\v 1 Bu ishlardin kéyin, Eysa Galiliye déngizi (Tibériyas déngizi depmu atilidu)ning u qétigha ötti.\f □ \fr 6:1 \ft \+bd «Galiliye déngizi»\+bd* — Israiliyening shimal teripidiki chong bir köl. Xeritilerni körüng.\f*  
\v 2 Zor bir top xalayiq u késellerni saqaytqan möjizilik alametlirini kördi we uning keynidin egiship mangdi.  
\v 3 Eysa taghqa chiqip, u yerde muxlisliri bilen bille olturdi.  
\v 4 U chaghda Yehudiylarning héyti, yeni «ötüp kétish héyti»gha az qalghan waqit idi.\x + \xo 6:4 \xt Mis. 12:18; Law. 23:5, 7; Chöl. 28:16; Qan. 16:1. \x*  
\v 5 Eysa béshini kötürüp, zor bir top xalayiqning özining aldigha kéliwatqanliqini körüp, Filiptin:  
\m — Bulargha yeydighan’gha nanni nedin alimiz? — dep soridi\x + \xo 6:5 \xt Mat. 14:14; Mar. 6:34; Luqa 9:13. \x*  
\v 6 (lékin u bu sözni Filipni sinash üchün éytqanidi. Chünki u özining néme qilidighanliqini biletti).   
\m
\v 7 Filip jawaben:  
\m — Ikki yüz dinargha nan alsaqmu, herbirige kichikkine bir chishlemdin yéyishkimu yetmeydu!\f □ \fr 6:7 \ft \+bd «Ikki yüz dinargha nan alsaqmu...»\+bd* — bir dinar yaki «dinarius» bolsa adette bir ishchining bir künlük heqqige toghra kéletti. 200 dinar bolsa, addiy ishchining yérim yilliq kirimidin artuqraq bolidu.\f*   
\m
\v 8 Muxlislardin biri, yeni Simon Pétrusning inisi Andriyas Eysagha:  
\v 9 — Bu yerde kichik bir oghul bala bar, uningda besh arpa nan bilen ikki kichik béliq bar. Lékin shunche köp xelqqe bu néme bolidu?! — dédi.   
\m
\v 10 Eysa: — Köpchilikni olturghuzunglar, — dédi (u yerde ot-chöp mol öskenidi). Shuning bilen er kishiler olturdi; ularning sani besh mingche bar idi.  
\v 11 Eysa nanlarni qoligha élip, \add Xudagha\add* teshekkür éytqandin kéyin, olturghanlargha üleshtürüp berdi. Béliqlarnimu shundaq qildi; köpchilik xalighanche yédi. \x + \xo 6:11 \xt 1Sam. 9:13. \x*  
\v 12 Hemmeylen yep toyun’ghanda, u muxlislirigha:  
\m — Ashqan parchilarni yighinglar, héch nerse zaye bolmisun, — dédi.   
\m
\v 13 Shuning bilen ular besh arpa nénidin yep ashqan parchilirini on ikki séwetke toldurup yighiwaldi. \f □ \fr 6:13 \ft \+bd «séwet»\+bd* — grék tilida «qol séwet», belkim ikki qollap kötüridighan séwetni körsitidu.\f*  
\v 14 Emdi xalayiq Eysaning körsetken bu möjizilik alamitini körüp: «Dunyagha kélishi muqerrer bolghan peyghember heqiqeten mushu iken!» déyishti. \f □ \fr 6:14 \ft \+bd «Dunyagha kélishi muqerrer bolghan peyghember heqiqeten mushu iken!»\+bd* — Musa peyghemberning bu peyghember toghruluq aldin éytqan béshariti «Chöl.» 18:15de tépilidu.\f*  \x + \xo 6:14 \xt Luqa 7:16; 24:19; Yuh. 4:19. \x*  
\v 15 Shuning bilen Eysa ularning kélip özini padishah bolushqa zorlimaqchi bolghanliqini bilip, ulardin ayrilip, qaytidin taghqa yalghuz chiqip ketti.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning su üstide méngishi  
\r Mat. 14:22-27; Mar. 6:45-52  
\m
\v 16 Kechqurun, Eysaning muxlisliri déngiz boyigha chüshüshti. \x + \xo 6:16 \xt Mat. 14:23; Mar. 6:47. \x*  
\v 17 Ular bir kémige olturup, déngizning u qétidiki Kepernahum shehirige qarap yol élishti (qarangghu chüshüp ketkenidi we Eysa téxiche ularning yénigha kelmigenidi).  
\v 18 Qattiq boran chiqip, déngiz dolqunlap kötürülüwatatti.  
\v 19 Muxlislar palaq urup on-on bir chaqirimche mangghanda, Eysaning déngizning üstide méngip kémige yéqinlishiwatqanliqini körüp, qorqushup ketti. \f □ \fr 6:19 \ft \+bd «on-on bir chaqirimche mangghanda...»\+bd* — grék tilida «yigirme besh yaki ottuz «stadiyon»che mangghanda...». Bir stadiyon 185 métr, shunga ular qirghaqtin 6-5 kilométr mangghanidi (bir chaqirim 500 métr etrapidu). Déngizning uzunluqi 20 kilométr, kengliki 12 kilométr bolup, ular déngiz otturisigha yetken bolsa kérek.\f*  
\v 20 Lékin u ulargha:  
\m — Bu men, qorqmanglar! — dédi.   
\m
\v 21 Shuni anglap ular uni kémige chiqiriwalghusi keldi; u kémige chiqipla, kéme derhal ular baridighan yerge yétip bardi.\f □ \fr 6:21 \ft \+bd «u kémige chiqipla, kéme derhal ular baridighan yerge yétip bardi»\+bd* — «Zeb.» 107:23-31ni körüng.\f*  \x + \xo 6:21 \xt Zeb. 107:29-30\x*   
\b  
\m  
\s1 Eysa — heqiqiy rohiy ozuqtur  
\m
\v 22 Etisi déngizning u teripide qalghan xalayiq \add aldinqi küni\add* u yerde Eysaning muxlisliri chiqqan kémidin bashqa kémining yoqluqini, Eysaning muxlisliri shu kémige chiqqanda, Eysaning ular bille chiqmighanliqini, belki muxlislirining özlirila ketkenlikini körgenidi.  
\v 23 Halbuki, birnechche kéme-qolwaq Tibériyas shehiridin Reb teshekkür éytqandin kéyin xelq nan yégen yerge yéqin kélip toxtidi.  
\v 24 Shuning bilen xalayiq Eysaning we muxlislirining u yerde yoqluqini körüpla, kémilerge olturup, Eysani izdigili Kepernahum shehirige mangdi.  
\v 25 Ular uni déngizning u teripide tépip uninggha:  
\m — Ustaz, bu yerge qachan kelding? — dep sorashti.\f □ \fr 6:25 \ft \+bd «Ustaz»\+bd* — grék tilida «rabbi».\f*   
\m
\v 26 Eysa ulargha jawaben:  
\m — Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, siler méni möjizilik alametlerni körgenlikinglar üchün emes, belki nanlardin yep toyun’ghininglar üchün izdeysiler.  
\v 27 Buzulup kétidighan paniy ozuqluqqa emes, belki menggü hayatliqqa baqiy qalidighan ozuqluqqa intilip ishlenglar; buni Insan’oghli silerge béridu; chünki uni Ata, yeni Xuda Özi möhürlep testiqlighan, — dédi. \x + \xo 6:27 \xt Mat. 3:17; 17:5; Mar. 1:11; 9:7; Luqa 3:22; 9:35; Yuh. 1:33; 3:16; 4:14; 5:37; 6:40, 54; 8:18; 2Pét. 1:17. \x*   
\m
\v 28 Shuning bilen ular uningdin:  
\m — Némige intilip ishlisek andin Xudaning ish-xizmitide ishligen bolimiz? — dep sorashti.   
\m
\v 29 Eysa ulargha jawab bérip: — Xudaning ish-xizmiti del shuki, U ewetkinige étiqad qilishinglardur, — dédi.\x + \xo 6:29 \xt 1Yuh. 3:23. \x*   
\m
\v 30 Shuning bilen ular yene:  
\m — Undaq bolsa sen bizni körüp özüngge ishendürgüdek qandaq möjizilik alamet yaritisen? Zadi néme ish qilip bérisen? \x + \xo 6:30 \xt Mat. 12:38; 16:1; Mar. 8:11; Luqa 11:29; 1Kor. 1:22. \x*  
\v 31 Ata-bowilirimiz chölde yürgende, \add Zeburda\add*: «U ulargha ershtin chüshürülgen nan teqdim qildi» dep pütülgendek, «manna»ni yégen — déyishti.\f □ \fr 6:31 \ft \+bd «U ulargha ershtin chüshürülgen nan teqdim qildi»\+bd* — «Zeb.» 78:24. \+bd «Ata-bowilirimiz chölde yürgende, Zeburda: «U ulargha ershtin chüshürülgen nan teqdim qildi» dep pütülgendek, «manna»ni yégen — déyishti»\+bd* — Ularning buni Eysagha déginide közde tutqini: «Sen Musa peyghemberge oxshash «Dunyagha kélishi muqerrer bolghan» shu peyghember yaki Mesih bolsang, emdi Musagha oxshash asmandin nan («manna») chüshürüshüngge toghra kelmemdu?» dégendek mene idi. Eysa ulargha «Bu nan bergüchi Musa emes, Xudadur» dep xataliqni tüzetkendin kéyin (32-ayet) özining «asmandin chüshken heqiqiy nan» ikenlikini chüshendüridu.\f*  \x + \xo 6:31 \xt Mis. 16:4, 14; Chöl. 11:7; Neh. 9:15; Zeb. 78:24, 25; 1Kor. 10:3. \x*   
\m
\v 32 Eysa ulargha mundaq dédi:  
\m — Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, silerge asmandin chüshken nanni bergüchi Musa emes, belki méning Atamdur; U \add hazirmu\add* silerge asmandin chüshken heqiqiy nanni bériwatidu.  
\v 33 Chünki Xudaning néni bolsa pütkül dunyagha hayatliq ata qilidighan, ershtin chüshküchidur.   
\m
\v 34 — Teqsir, hemishe bizge shu nanni bérip turghaysen! — déyishti ular.   
\m
\v 35 Eysa ulargha mundaq dédi:  
\m — Hayatliq néni özümdurmen! Méning yénimgha kelgen herkim héchqachan ach qalmaydu, manga étiqad qilghan herkim héchqachan ussimaydu. \x + \xo 6:35 \xt Yesh. 55:1; Yuh. 4:14; 7:37. \x*  
\v 36 Lékin silerge éytqinimdek, siler méni körgen bolsanglarmu, étiqad qilmaywatisiler.   
\m
\v 37 Ata manga tapshurghanlarning herbiri yénimgha kélidu we méning yénimgha kelgenlerdin héchqaysisini hergiz tashliwetmeymen.  
\v 38 Chünki öz irademni emes, belki méni Ewetküchining iradisini emelge ashurush üchün ershtin chüshtüm. \x + \xo 6:38 \xt Mat. 26:39; Mar. 14:36; Luqa 22:42; Yuh. 5:30. \x*  
\v 39 Méni Ewetküchining iradisi bolsa del shuki, uning manga tapshurghanliridin héchbirini yittürmey, belki axirqi küni ularning hemmisini tirildürüshümdin ibaret. \f □ \fr 6:39 \ft \+bd «Méni Ewetküchining iradisi... axirqi küni ularning hemmisini tirildürüshümdin ibaret»\+bd* — «axirqi küni» qiyamet küni.\f*  \x + \xo 6:39 \xt Yuh. 10:28; 17:12; 18:9. \x*  
\v 40 Chünki méning Atamning iradisi shuki, Oghulgha köz tikip qarap, uninggha étiqad qilghanlarning herbirini menggülük hayatqa érishtürüshtur; we men axirqi küni ularni tirildürimen.\x + \xo 6:40 \xt Yuh. 3:16; 4:14; 6:27,54. \x*   
\m
\v 41 Emdi Yehudiylar Eysaning: «Ershtin chüshken nan özümdurmen!» dégini üchün uninggha narazi bolup ghotuldishishqa bashlidi:  
\v 42 — «Bu Yüsüpning oghli Eysa emesmu? Atisinimu, anisinimu tonuydighan tursaq, yene qandaqlarche: — «Ershtin chüshtüm!» désun?» — déyishetti ular.\x + \xo 6:42 \xt Mat. 13:55; Mar. 6:3. \x*   
\m
\v 43 Eysa jawaben ulargha mundaq dédi: — \add Méning toghramda\add* özara ghotuldashmanglar.  
\v 44 Méni ewetken Ata Özi kishilerning qelbini tartquzmisa, héchkim méning yénimgha kélelmeydu; méning yénimgha kelgen herbirini axirqi küni tirildürimen. \x + \xo 6:44 \xt Küy. 1:4; Yuh. 6:65. \x*  
\v 45 Peyghemberlerning yazmilirida: «Ularning hemmisige Xuda teripidin ögitilidu» dep pütülgendur. Shunga, Atining \add sözini\add* tingshighan we uningdin ögen’gen herbiri méning yénimgha kélidu. \x + \xo 6:45 \xt Yesh. 54:13; Yer. 31:33; Ibr. 8:10; 10:16. \x*  
\v 46 Biraq bu birerkim Atini körgen dégenlik emes; peqet Xudaning yénidin kelgüchi bolsa, u Atini körgendur.\f □ \fr 6:46 \ft \+bd «Biraq bu birerkim Atini körgen dégenlik emes; peqet Xudaning yénidin kelgüchi bolsa, u Atini körgendur»\+bd* — bezi alimlar bu ayettiki sözlerni Eysa emes, belki rosul Yuhanna chüshendürüsh yolida qoshup yazghan, dep qaraydu. Biz uning üchün anche ispat körmigechke, yenila Eysaning öz sözi, dep oylaymiz.\f*  \x + \xo 6:46 \xt Mat. 11:27; Luqa 10:22; Yuh. 1:18; 7:29; 8:19. \x*   
\m
\v 47 Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, manga étiqad qilghuchi menggülük hayatqa igidur. \x + \xo 6:47 \xt Yuh. 3:16,36. \x*  
\v 48 Hayatliq néni özümdurmen.  
\v 49 Ata-bowiliringlar chöllerde «manna» yégini bilen yenila öldi. \x + \xo 6:49 \xt Mis. 16:4; Chöl. 11:7; Zeb. 78:24. \x*  
\v 50 Lékin mana, ershtin chüshken nan del shundaqki, birsi uningdin yégen bolsa ölmeydu. \f □ \fr 6:50 \ft \+bd «Lékin mana, ershtin chüshken nan del shundaqki, birsi uningdin yégen bolsa ölmeydu»\+bd* — yaki «lékin mana, birsi uningdin yégen bolsa ölmeydighan, ershtin chüshken nan mushu yerdidur».\f*  
\v 51 Ershtin chüshken hayatliq néni özümdurmen; kimdekim bu nandin yése, ebedil’ebedgiche yashaydu. Men béridighan shu nan bolsa méning et-ténimdur, pütkül dunyadikiler hayatqa ige bolsun dep, men uni atimaqchimen.\x + \xo 6:51 \xt Yuh. 11:26; Ibr. 10:5, 10. \x*   
\m
\v 52 Bu söz bilen Yehudiylar özara talash-tartish qilishiqa bashlap:  
\m — Bu adem bizning yéyishimizge özining et-ténini qandaq bérelisun?! — déyishetti.\x + \xo 6:52 \xt Yuh. 3:9. \x*   
\m
\v 53 Shunga Eysa ulargha mundaq dédi:  
\m — Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, siler Insan’oghlining et-ténini yémigüche we qénini ichmigüche, silerde hayatliq bolmaydu.  
\v 54 Et-ténimni yégüchi we qénimni ichküchi menggülük hayatqa érishken bolidu we men uni axirqi küni tirildürimen. \f □ \fr 6:54 \ft \+bd «et-ténimni yégüchi»\+bd* — yaki «et-ténimni istémal qilghuchi».\f*  \x + \xo 6:54 \xt Yuh. 3:16; 4:14; 6:27,40. \x*  
\v 55 Chünki et-ténim heqiqiy ozuqluq, qénim bolsa heqiqiy ichimliktur.  
\v 56 Et-ténimni yégüchi we qénimni ichküchi mende yashaydu we menmu uningda yashaymen. \f □ \fr 6:56 \ft \+bd «et-ténimni yégüchi»\+bd* — yaki «et-ténimni istémal qilghuchi».\f*  
\v 57 Hayat Ata méni ewetken we men Atining bolghanliqidin yashawatqinimdek, méni yégüchi kishi hem méning wasitem bilen yashaydu.  
\v 58 Mana bu ershtin chüshken nandur. Bu nan ata-bowiliringlar yégen «\add manna\add*»dek emes; chünki ular «\add manna\add*»ni yéyishi bilen öldi; biraq bu nanni istémal qilghuchi bolsa menggü yashaydu!\x + \xo 6:58 \xt Yuh. 3:13. \x*   
\m
\v 59  Bu sözlerni u Kepernahumdiki sinagogda telim berginide éytqanidi.  
\v 60 Shuning bilen uning muxlisliridin nurghunliri buni anglighanda:  
\m — Bu telim bek éghir iken! Buni kim anglap kötürelisun? — déyishti.   
\m
\v 61 Biraq öz ichide muxlislirining bu toghrisida ghotuldashqinini bilgen Eysa ulargha:  
\m — Bu sözüm silerni taydurdimu?  
\v 62 Emdi mubada Insan’oghlining esli kelgen jaygha kötürülüwatqinini körsenglar, qandaq bolar?! \x + \xo 6:62 \xt Mar. 16:19; Luqa 24:50; Yuh. 3:13; Ros. 1:9; Ef. 4:8. \x*  
\v 63 \add Insan’gha\add* hayatliq bergüchi — Rohtur. Insanning etliri bolsa héchqandaq payda bermeydu. Men silerge éytqan sözlirim bolsa hem rohtur we hem hayatliqtur. \f □ \fr 6:63 \ft \+bd «Insan’gha hayatliq bergüchi — Rohtur»\+bd* — mushu yerde «Roh», shübhisizki, Xudaning Rohini körsitidu. \+bd «Insanning etliri bolsa héchqandaq payda bermeydu»\+bd* — «insanning etliri» — Xudagha tayanmaydighan insanlarni körsitidu. «Rimliqlargha»diki kirish sözimizde «et/etler» toghruluq bolghan izahatimizni körüng. \+bd «Men silerge éytqan sözlirim bolsa hem rohtur we hem hayatliqtur»\+bd* — démek, rohiy menide, ademning rohigha hayat kirgüzidighan, menggülük hayat yetküzidighan.\f*  \x + \xo 6:63 \xt 2Kor. 3:6. \x*  
\v 64 Lékin aranglardin étiqad qilmighan beziler bar, — dédi (chünki Eysa étiqad qilmighanlarning we özige satqunluq qilidighanning kim ikenlikini bashtila biletti).\x + \xo 6:64 \xt Yuh. 2:25; 13:11. \x*   
\m
\v 65 Shuning bilen u mundaq dédi: — Men shu sewebtin silerge shuni éyttimki, Atamdin ata qilinmisa, héchkim méning yénimgha kélelmeydu!\x + \xo 6:65 \xt Yuh. 6:44. \x*   
\m
\v 66 Shu waqittin tartip muxlisliridin xéli köpi chékinip chiqip, uning bilen yene mangmaydighan boldi.  
\v 67 Shunga Eysa on ikkiylendin:  
\m — Silermu, hem \add mendin\add* kétishni xalamsiler? — dep soridi.   
\m
\v 68 Simon Pétrus uninggha jawab qilip:  
\m — I Reb, biz kimning yénigha kétettuq? Menggü hayatliq sözliri sendilidur! \x + \xo 6:68 \xt Ros. 5:20. \x*  
\v 69 We shuninggha ishenduq we shuni bilip yettuqki, sen Xudaning Muqeddes Bolghuchisidursen! — dédi.\x + \xo 6:69 \xt Mat. 16:16; Mar. 8:29; Luqa 9:20; Yuh. 11:27. \x*   
\m
\v 70 Eysa ulargha jawaben:  
\m — Men siler on ikkinglarni tallidim emesmu, biraq aranglarda birsi Iblistur! — dédi \f □ \fr 6:70 \ft \+bd «biraq aranglarda birsi Iblistur!»\+bd* — yaki «biraq aranglarda birsi düshmendur!». «Iblis» dégen sözning öz menisi «düshmen, yaw».\f*  \x + \xo 6:70 \xt Luqa 6:13. \x*  
\v 71 (uning bu dégini Ishqariyotluq Simonning oghli Yehudani körsetkenidi, chünki Yehuda on ikkiylenning biri bolghini bilen, kéyin özige satqunluq qilidu).\f □ \fr 6:71 \ft \+bd «Ishqariyotluq Simonning oghli Yehuda...»\+bd* — yaki «Simonning oghli Yehuda Ishqariyotni...».\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 7
\s1 Eysaning inilirining uninggha qarshi turushi  
\m
\v 1 Bu ishlardin kéyin, Eysa Galiliyede aylinip yürdi. U Yehudiyede aylinip yürüshni xalimaytti, chünki \add shu yerdiki\add* Yehudiylar uninggha qest qilmaqchi idi.  
\v 2 Bu chaghda, Yehudiylarning «kepiler héyti»gha az qalghanidi.\x + \xo 7:2 \xt Law. 23:34. \x*  
\v 3 Shunga Eysaning iniliri uninggha:  
\m — Mushu yerdin ayrilip Yehudiyege barghin, shuning bilen muxlisliringmu \add karamet\add* emelliringni köreleydu!\f □ \fr 7:3 \ft \+bd «Mushu yerdin ayrilip Yehudiyege barghin, shuning bilen muxlisliringmu karamet emelliringni köreleydu!»\+bd* — Eysaning inilirining bu sözining ichki menisi belkim: «Muhim mötiwer kishilerning köpi Galiliye dégen mushu namrat, pinhan jaydin emes, belki paytext Yérusalémdidur; sen shu yerde özüngni körsitishing kérek; shuning bilen heqiqiy nam-inawiting we heywiting bolidu» dégendek bolsa kérek. Sel ghelite ish shuki, ular uninggha ishenmigini bilen (5-ayetni körüng): «Israilning padishahi bolay déseng, karamet emelliringni ochuq meydanida körsitishing kérek» dégen gumaniy nesihetni bergen (4-ayetni körüng).\f*  
\v 4 Chünki özini xelq-alemge tonutmaqchi bolghan héchkim yoshurun jayda ish qilmaydu. Bu emellerni qiliwatqanikensen, özüngni dunyagha körset! — déyishti.  
\v 5 Chünki uning inilirimu uninggha étiqad qilmighanidi.\x + \xo 7:5 \xt Mar. 3:21. \x*   
\m
\v 6 Shunga Eysa ulargha:  
\m — Méning waqit-saitim téxi kelmidi. Lékin silerge nisbeten herwaqit munasiptur.\f □ \fr 7:6 \ft \+bd «silerge nisbeten herwaqit munasiptur»\+bd* — bu sözning ichki menisi belkim intayin addiydur. Xudaning iradisige köngül bölidighan adem Xudaning yétekchilikini we bashpanahliqini izdep yüridu; lékin peqet öz iradisige qaraydighan kishi Xudaning yétekchilikining we bashpanahliqining kériki yoq dep yüridu we shundaqla, bu dunyadikilerdin héchqandaq qarshiliqqa yaki öchmenlikke uchrimaydu, xalighan yerge bériwéridu. Lékin Xudaning iradisini izdigen kishi tebiiy halda bu dunyadikilerning qilmishlirini ashkare qilghachqa, ularning nepritige uchraydu (7-ayetni körüng).\f*  
\v 7 Bu dunyadiki kishiler silerge hergiz öch bolmaydu; lékin méni öch köridu. Chünki men ularning qilmishlirini rezil dep guwahliq bériwatimen.\x + \xo 7:7 \xt Yuh. 3:19; 14:17; 15:18. \x*  
\v 8 Siler bu héytqa bériwéringlar. Men bu héytqa barmaymen, chünki méning waqit-saitim téxi yétip kelmidi, — dédi.\f □ \fr 7:8 \ft \+bd «Siler bu héytqa bériwéringlar. Men bu héytqa barmaymen»\+bd* — köp kona köchürmilerde «Siler bu héytqa bériwéringlar. Men bu héytqa téxi barmaymen» yaki «Siler bu héytqa bériwéringlar. Men bu héytqa hazirche barmaymen» déyilidu. «Téxi» yaki «hazirche» sözler eslide bolsun, bolmisun, beribir ayetning menisi asasen oxshashtur; chünki Eysa iniliri héytqa chiqqandin kéyin astirtin bardi (10-ayet). Beziler «hazirche» dégenni chüshendürüsh yolida kirgüzidu.\f*  \x + \xo 7:8 \xt Yuh. 8:20. \x*   
\m
\v 9 Eysa bu sözlerni qilip, Galiliyede qaldi.   
\b  
\m  
\s1 Kepiler héytida  
\m
\v 10 Eysaning iniliri héytqa chiqqandin kéyin, u özimu uninggha bardi. Emma ashkara emes, yoshurun bardi.  
\v 11 Héytta Yehudiylar uni izdep: «U qeyerdidur?» dep sorawatatti.\x + \xo 7:11 \xt Yuh. 11:56. \x*   
\m
\v 12 Kishiler arisida uning toghrisida köp ghulghula boldi. Beziler uni: «Yaxshi adem!» dése, yene beziler: «Yaq, u xalayiqni azduruwatidu!» déyishti. \x + \xo 7:12 \xt Mat. 21:46; Luqa 7:16; Yuh. 6:14; 9:16; 10:19. \x*  
\v 13 Biraq Yehudiy \add chongliridin\add* qorqup, héchkim ochuq-ashkare uning gépini qilmaytti.\f □ \fr 7:13 \ft \+bd «Yehudiy chongliridin qorqup...»\+bd* — grék tilida «Yehudiylardin qorqup» déyilidu. Mushu yerde «Yehudiylar» choqum ularning chonglirini körsitidu.\f*  \x + \xo 7:13 \xt Yuh. 9:22; 12:42; 19:38. \x*   
\m
\v 14 Héytning yérimi ötkende, Eysa ibadetxana hoylilirigha kirip xelqqe telim bérishke bashlidi. \f □ \fr 7:14 \ft \+bd «...kirip»\+bd* — grék tilida «...chiqip»\f*  
\v 15 Yehudiylar:  
\m — Bu adem héchqandaq telim almighan turuqluq, uning qandaqmu munche köp bilimi bolsun? — dep hang-tang qélishti.\f □ \fr 7:15 \ft \+bd «Yehudiylar»\+bd* — belkim Yehudiy chonglar.\f*   
\m
\v 16 Eysa ulargha:  
\m — Bu telimler méning emes, belki méni Ewetküchiningkidur. \x + \xo 7:16 \xt Yuh. 3:11; 8:28; 12:49; 14:10, 24. \x*  
\v 17 Uning iradisige emel qilishqa öz iradisini baghlighan herkim bu telim toghruluq — uning Xudadin kelgenlikini yaki özlükümdin éytiwatqanliqimni bilidu.  
\v 18 Öz aldigha sözligen kishi öz shan-sheripini izdeydu, lékin özini ewetküchining shan-sheripini izdeydighan kishi heq-sadiqtur, uningda heqqaniysizliq yoqtur.  
\v 19 Musa \add peyghember\add* silerge Tewrat qanunini tapshurghan emesmu? Lékin héchqaysinglar bu qanun’gha emel qilmaywatisiler! Némishqa méni öltürmekchi bolisiler? — dédi.\f □ \fr 7:19 \ft \+bd «némishqa méni öltürmekchi bolisiler?»\+bd* — yaki «némishqa méni öltürgili izdeysiler?».\f*  \x + \xo 7:19 \xt Mis. 20:1; 24:3; Mat. 12:14; Mar. 3:6; Yuh. 5:18; 10:39; 11:53; Ros. 7:53. \x*   
\m
\v 20 Köpchilik:  
\m — Sanga jin chaplishiptu! Séni öltürmekchi bolghan kim iken? — déyishti.\f □ \fr 7:20 \ft \+bd «Séni öltürmekchi bolghan kim iken?»\+bd* — yaki «Séni öltürgili izdeydighan kim?».\f*  \x + \xo 7:20 \xt Yuh. 8:48,52; 10:20. \x*   
\m
\v 21 Eysa ulargha mundaq jawab berdi: — Men bir karametni yaritishim bilen hemminglar hang-tang qélishtinglar. \f □ \fr 7:21 \ft \+bd «Men bir karametni yaritishim bilen hemminglar hang-tang qélishtinglar»\+bd* — bu «bir karamet», shübhisizki, u aldinqi qétim Yérusalémda bolghanda shabat künide palech ademni saqaytqanliqini körsitidu (23-ayet we 5-babni körüng). Eysaning sözige qarighanda, gerche bu möjize birnechche ay ilgiri körsitilgen bolsimu, ularning éside téxiche bar idi. Shu wejidin ular Eysani öltürüwetmekchi bolidu. 22-24-ayetlerde Eysa «shabat künide ademni saqaytish Tewrat qanunigha xilap», dégen xiyalgha qattiq reddiye béridu. Bizningche u eslide ularni bu mesile toghruluq oylandurush üchün bu möjizini qesten shabat künide yaratqanidi.\f*  
\v 22 — Emdi Musa \add peyghember\add* silerge xetne qilish toghruluq emr qaldurghan (emeliyette bolsa xetne qilish Musa peyghemberdin emes, ata-bowilardin qalghan), shunga siler shabat künige \add toghra kélip qalsimu\add* shu künide ademning xetnisini qiliwérisiler. \f □ \fr 7:22 \ft \+bd «emeliyette bolsa xetne qilish Musa peyghemberdin emes, ata-bowilardin qalghan»\+bd* — «xetne qilish»ni Xuda eslide Ibrahim peyghemberge (Musa peyghemberdin ilgiri, elwette) Özining Ibrahim we ewladliri bilen bolghan ehdining simwoli bolsun dep tapshurghanidi («Yar.» 17-bab). \+bd «shunga siler shabat künige toghra kélip qalsimu shu künide ademning xetnisini qiliwérisiler»\+bd* — emr bolsa «Bala tughulup sekkizinchi küni xetnisini qilish kérek» («Yar.» 17:13). Shuning bilen «sekkizinchi kün» shabat künige toghra kélip qalsimu (we shabat küni «ishlesh»ke bolmaydu) balini sünnet qiliwérish kérek. Bolmisa Tewrat qanunigha xilapliq bolidu.\f*  \x + \xo 7:22 \xt Law. 12:3; Yar. 17:10. \x*  
\v 23 Emdi Tewrat qanunigha xilapliq qilinmisun dep shabat künide adem xetne qilin’ghan yerde, men shabat künide bir ademni sellimaza saqaytsam, siler néme dep manga achchiqlinisiler?  
\v 24 Sirtqi qiyapetke qarap höküm qilmanglar, belki heqqaniy höküm qilinglar!\x + \xo 7:24 \xt Qan. 1:16,17; Pend. 24:23; Yaq. 2:1. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysa Qutquzghuchi-Mesihmidu?  
\m
\v 25 U waqitta Yérusalémliqlarning beziliri:  
\m — \add Chonglar\add* öltürmekchi bolghan kishi bu emesmidi?  
\v 26 Ashkara sözlewatsimu, uninggha qarshi héch nerse démidighu! Derweqe, aqsaqallarning uning Mesih ikenlikini bilip yetkenmu?  
\v 27 Halbuki, bu ademning qeyerdin kelgenlikini biz éniq bilimiz. Lékin Mesih kelgende, uning qeyerdin kelgenlikini héchkim bilmestighu, — déyishti.\f □ \fr 7:27 \ft \+bd «bu ademning qeyerdin kelgenlikini biz éniq bilimiz»\+bd* — ular uni Galiliyelik dep biletti. Emeliyette u Beyt-Lehemde tughulghan, elwette. \+bd «Lékin Mesih kelgende, uning qeyerdin kelgenlikini héchkim bilmestighu, — déyishti.»\+bd* — xalayiqning bu sözliri anche toghra emes idi; bu kishiler peyghemberlerning Mesih toghruluq bésharetlik yazmilirini toluq bilmigen bolsa kérek. Belkim ularning közde tutqini peqet Mesihning tuyuqsiz namayan bolidighanliqini körsetken bésharetlerla idi.\f*  \x + \xo 7:27 \xt Mat. 13:55; Mar. 6:3; Luqa 4:22. \x*   
\m
\v 28 Shunga Eysa ibadetxana hoylisida telim bériwétip, yuqiri awaz bilen mundaq dédi:  
\m — Siler méni tonuymiz hemde méning qeyerdin kelgenlikimnimu bilimiz, \add dewatisiler\add*?! Biraq men özlükümdin emes, men méni Ewetküchidin \add keldim\add*, U heqtur; biraq siler Uni tonumaysiler. \f □ \fr 7:28 \ft \+bd «siler méni tonuymiz hemde méning qeyerdin kelgenlikimnimu bilimiz, dewatisiler?! Biraq men özlükümdin emes, men méni Ewetküchidin keldim, U heqtur; biraq siler Uni tonumaysiler»\+bd* — Bu söz Eysaning ularning «Bu ademning... qeyerdin kelgenlikini éniq bilimiz» déginige reddiye qilghan jawabi idi. Eger ular Xudani tonughan bolsa Eysaning qeyerdin kelgenlikini bilgen bolatti, lékin ular Xudani tonimaytti (ayettiki axirqi sözge qarang).\f*  \x + \xo 7:28 \xt Yuh. 5:43; 8:26, 42; Rim. 3:4. \x*  
\v 29 Men Uni tonuymen. Chünki men Uning yénidin keldim, méni U ewetti.\x + \xo 7:29 \xt Yuh. 10:15. \x*   
\m
\v 30 Shunga ular uni tutush yolini izdeytti, lékin héchkim uninggha qol salmidi; chünki uning waqit-saiti téxi yétip kelmigenidi. \f □ \fr 7:30 \ft \+bd «Shunga ular uni tutush yolini izdeytti...»\+bd* — «ular» belkim yenila chonglarni körsitidu.\f*  \x + \xo 7:30 \xt Mar. 11:18; Luqa 19:47; 20:19; Yuh. 7:19; 8:20, 37. \x*  
\v 31 Lékin xalayiq arisidiki nurghun kishiler uninggha étiqad qildi. Ular: «Mesih kelgende bu kishi körsetken möjizilik alametlerdin artuq \add möjize\add* yaritalarmu?!» déyishti.\x + \xo 7:31 \xt Yuh. 8:30. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysani tutush üchün qarawullarning ewetilishi  
\m
\v 32 Perisiyler xalayiqning u toghruluq ghulghula boluwatqan bu gep-sözlirini anglidi; shuning bilen Perisiyler bilen bash kahinlar uni tutush üchün birnechche qarawullarni ewetti. \f □ \fr 7:32 \ft \+bd «qarawullarni ewetti»\+bd* — yaki «ibadetxana qarawullirini ewetti». Lékin bizningche 30- we -44-ayetler (Lawiylardin bolghan) mushu kishilerni ayrim körsitidu.\f*  
\v 33 Shuning bilen Eysa:  
\m — Yene bir’az waqit siler bilen bille bolimen, andin méni Ewetküchining yénigha kétimen. \x + \xo 7:33 \xt Yuh. 16:16. \x*  
\v 34 Méni izdeysiler, lékin tapalmaysiler. Men baridighan yerge baralmaysiler, — dédi.\x + \xo 7:34 \xt Yuh. 8:21; 13:33. \x*   
\m
\v 35 Buning bilen, Yehudiylar bir-birige:  
\m — U biz tapalmighudek qeyerlerge barar? Grékler arisidiki tarqaq Yehudiy muhajirlarning yénigha bérip, gréklargha telim béremdighandu? \f □ \fr 7:35 \ft \+bd «U biz tapalmighudek qeyerlerge barar? Grékler arisidiki tarqaq Yehudiy muhajirlarning yénigha bérip, gréklargha telim béremdighandu?»\+bd* — bu ayettiki «grékler» Qanaanning (Pelestinning) sirtida turghan barliq yat elliklerge wekillik qilidu.\f*  
\v 36 «Méni izdeysiler, lékin tapalmaysiler. Men baridighan yerge baralmaysiler» dégini némisidu? — déyishti.   
\b  
\m  
\s1 Hayatliq süyi  
\m
\v 37 Héytning axirqi hem eng katta küni, Eysa ornidin turup, yuqiri awaz bilen: —  
\m Kimdekim ussisa, méning yénimgha kélip ichsun! \f □ \fr 7:37 \ft \+bd «Héytning axirqi hem eng katta küni, Eysa ornidin turup, yuqiri awaz bilen: — Kimdekim ussisa, méning yénimgha kélip ichsun!»\+bd* — Eysa bu sözlerni héytning axirqi küni, yeni del Xudaning Israil xelqi chöldiki waqtida Musa peyghember arqiliq ularni su bilen teminligen möjize yaratqan xatire künide éytqan.\f*  \x + \xo 7:37 \xt Law. 23:36; Yesh. 55:1; Yuh. 6:35; Weh. 22:17. \x*  
\v 38 Manga étiqad qilghuchi kishining xuddi muqeddes yazmilarda éytilghinidek, ich-baghridin hayatliq süyining deryaliri éqip chiqidu! — dep jakarlidi \f □ \fr 7:38 \ft \+bd «Manga étiqad qilghuchi kishining xuddi muqeddes yazmilarda éytilghinidek, ich-baghridin hayatliq süyining deryaliri éqip chiqidu!»\+bd* — «muqeddes yazmilarda éytilghandek» — «Yesh.» 58:11 we «Ez.» 47:1-12ni körüng. 
\fp  «Zeb.» 78:15-16, «Pend.» 4:23, «Yesh.» 44:3, 55:1, «Ez.» 47:1-12, «Yo.» 3:18, «Zek.» 13:1, 14:8mu belkim «Muqeddes Rohning tökülüshi» bilen munasiwetliktur.\f*  \x + \xo 7:38 \xt Yesh. 12:3. \x*  
\v 39 (u bu sözni özige étiqad qilghanlargha ata qilinidighan Muqeddes Rohqa qarita éytqanidi. \add Xudaning\add* Rohi téxi héchkimge ata qilinmighanmidi, chünki Eysa téxi shan-sheripige kirmigenidi).\x + \xo 7:39 \xt Yesh. 44:3; Yo. 2:27-29; Ros. 2:17. \x*   
\b  
\m  
\s1 Xelqning bölünüp kétishi  
\m
\v 40 Xalayiq ichide beziler bu sözni anglap:  
\m — \add Kélishi muqerrer bolghan\add* peyghember heqiqeten mushu iken!! — déyishti.\f □ \fr 7:40 \ft \+bd «Kélishi muqerrer bolghan peyghember heqiqeten mushu iken!»\+bd* — Musa peyghemberning bu peyghember toghruluq aldin éytqan béshariti «Qan.» 18:15de tépilidu.\f*  \x + \xo 7:40 \xt Mat. 21:46; Luqa 7:16; Yuh. 6:14. \x*   
\m
\v 41 Beziler: «Bu Mesih iken!» déyishetti. Yene beziler bolsa: «Yaq, Mesih Galiliyedin kélettimu? \x + \xo 7:41 \xt Yuh. 1:47; 4:42. \x*  
\v 42 Muqeddes yazmilarda, Mesih \add padishah\add* Dawutning neslidin hem Dawutning yurti Beyt-Lehem yézisidin kélidu, déyilmigenmidi?» — déyishti.\x + \xo 7:42 \xt Zeb. 132:11; Mik. 5:1; Mat. 2:6. \x*   
\m
\v 43 Buning bilen, xalayiq uning wejidin ikkige bölünüp ketti.  
\v 44 Beziliri uni tutayli dégen bolsimu, lékin héchkim uninggha qol salmidi.   
\b  
\m  
\s1 Yehudiy aqsaqallirining étiqadsizliqi  
\m
\v 45 Qarawullar \add ibadetxanidin\add* bash kahinlar bilen Perisiylerning yénigha qaytip kelgende, ular qarawullargha:  
\m — Néme üchün uni tutup kelmidinglar? — dep sorashti.   
\m
\v 46 Qarawullar:  
\m — Héchkim héchqachan bu ademdek sözligen emes! — dep jawab bérishti.   
\m
\v 47 Perisiyler ulargha jawaben:  
\m — Silermu azduruldunglarmu?  
\v 48 Aqsaqallardin yaki Perisiylerdin uninggha étiqad qilghanlar bolghanmu?! \x + \xo 7:48 \xt Yesh. 33:18; Yuh. 12:42; 1Kor. 1:20; 2:8. \x*  
\v 49 Lékin Tewrat qanunini bilmeydighan bu chüprendiler lenetke qalidu! — déyishti.\f □ \fr 7:49 \ft \+bd «Tewrat qanunini bilmeydighan bu chüprendiler lenetke qalidu!»\+bd* — «chüprendiler» addiy xelqni körsitidu. Aqsaqallar we Perisiyler ularni intayin kemsitetti.\f*   
\m
\v 50 Ularning arisidin biri, yeni burun axshamda Eysaning aldigha kelgen Nikodim ulargha:\x + \xo 7:50 \xt Yuh. 3:2; 19:39. \x*   
\m
\v 51 — Tewrat qanunimiz awwal kishining néme qilghinini özidin anglap bilmey turup, uninggha höküm chiqiramdu!\x + \xo 7:51 \xt Mis. 23:1; Law. 19:15; Qan. 1:17; 17:8; 19:15. \x*   
\m
\v 52 Ular jawab qilip: — Senmu Galiliyedinmu? \add Muqeddes yazmilarni\add* kör, qétirqinip oqup baq, Galiliyedin héchqandaq peyghember chiqmaydu! — dédi.\f □ \fr 7:52 \ft \+bd «Muqeddes yazmilarni kör, qétirqinip oqup baq, Galiliyedin héchqandaq peyghember chiqmaydu!»\+bd* — ularning bu sözide Galiliyelik bolghan Yunus peyghemberni qesten untughanidi. Chünki Tewratning «Yunus peyghember» dégen qismida, Xudaning \+bd Yǝhudiy ǝmǝslǝrgǝ\+bd* nijat pursitini yetküzgeniliki éniq xatirilinidu. Ular yene «Yesh.» 8:12diki bésharet, yeni Mesihning öz xizmitini Galiliyede bashlaydighanliqi toghruluq bésharetni qesten untughan oxshaydu.\f*   
\m
\v 53 Shuning bilen \add ularning\add* herbiri öz öyige ketti.\f □ \fr 7:53 \ft \+bd «shuning bilen ularning herbiri öz öyige ketti»\+bd* — «herbiri öz öyige ketti» dégenlik belkim Nikodimning soali ularning wijdanigha sanjilghan bolsa kérek.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 8
\s1 Zina üstide tutulghan ayal  
\m
\v 1 Eysa bolsa Zeytun téghigha chiqip ketti.  
\v 2 Etisi seherde, u yene ibadetxana hoylilirigha kirdi we xalayiqning hemmisi uning yénigha kélishkenidi. U olturup, ulargha telim bérishke bashlidi.  
\v 3 \add Shu chaghda\add*, Tewrat ustazliri bilen Perisiyler zina qilip tutulup qalghan bir ayalni uning aldigha élip kélishti. Ular ayalni otturigha chiqirip,  
\v 4 uningdin:  
\m — Ustaz, bu ayal del zina üstide tutuwélindi.\f □ \fr 8:4 \ft \+bd «Ustaz, bu ayal del zina üstide tutuwélindi»\+bd* — «zina qilip tutulup qalghan» ayal bar idi, lékin erkek qéni?\f*  
\v 5 Musa \add peyghember\add* Tewrat qanunida bizge mushundaq ayallarni chalma-kések qilip öltürüshni emr qilghan. Emdi senche, uni qandaq qilish kérek? — dep sorashti.\f □ \fr 8:5 \ft \+bd «Musa peyghember Tewrat qanunida bizge mushundaq ayallarni chalma-kések qilip öltürüshni emr qilghan»\+bd* — qiziq yéri shuki, ular peqet «ayallar»ni tilgha alidu. Emeliyette Tewrat qanuni boyiche zina qilghan erkeklernimu ölümge mehkum qilish kérek idi.\f*  \x + \xo 8:5 \xt Law. 20:10; Qan. 22:22. \x*  
\v 6 Emdi ularning bundaq déyishtiki niyiti, uni tuzaqqa chüshürüp, uning üstidin erz qilghudek birer bahane izdesh idi. Emma Eysa éngiship, barmiqi bilen yerge bir némilerni yazghili turdi.\f □ \fr 8:6 \ft \+bd «Emdi ularning bundaq déyishtiki niyiti, uni tuzaqqa chüshürüp, uning üstidin erz qilghudek birer bahane izdesh idi»\+bd* — Eger Eysa «Bu ayalgha rehim qilish kérek» dése, ular derhal «Sen Musa peyghemberge chüshürülgen qanun’gha xilapliq qilishni ündeysen, deytti. Bashqa bir tereptin, shu chaghda Yehudiy xelqi Rim impériyesining qanuni astida turghachqa, Yehudiylar özliri héchkimge ölüm jazasini beja keltürüsh hoquqi yoq idi. Shunga eger Eysa «Chalma-kések qilinsun» dése, u chaghda ular rimliqlargha «mushu kishi Rim impériyesige qarshi chiqti!» dégendek shikayet qilatti.\f*  
\v 7 Ular shu soalni toxtimay sorawatatti, u ruslinip ulargha:  
\m — Aranglardiki kim gunahsiz bolsa, \add bu\add* \add ayalgha\add* birinchi tashni atsun! — dédi.\x + \xo 8:7 \xt Qan. 17:7. \x*   
\m
\v 8 Andin u yene éngiship, yerge yézishni dawamlashturdi.\x + \xo 8:8 \xt Yer. 17:13\x*  
\v 9 Ular bu sözni anglap, aldi bilen yashan’ghanliri, andin qalghanliri bir-birlep \add hemmisi\add* u yerdin chiqip kétishti. Axirida Eysa otturida öre turghan héliqi ayal bilen yalghuz qaldi. \f □ \fr 8:9 \ft \+bd «ular bu sözni anglap, aldi bilen yashan’ghanliri, andin qalghanliri bir-birlep hemmisi u yerdin chiqip kétishti»\+bd* — bezi kona köchürmilerde: «Ular bu sözni anglap, wijdanining eyiblishi bilen aldi bilen yashan’ghanliri, andin qalghanliri bir-birlep hemmisi u yerdin chiqip kétishti» déyilidu.\f*  
\v 10 Eysa ruslinip turup, shu ayaldin bashqa héchkimni körmigen bolup, uningdin:  
\m Xanim, sanga héliqi shikayet qilghanlar qéni? Séni gunahqa békitidighan héchkim chiqmidimu? — dep soriwidi,  
\v 11 — Hezretliri, héchkim chiqmidi, — dédi ayal.  
\m Eysa:  
\m — Menmu séni gunahqa békitmeymen. Barghin, buningdin kéyin yene gunah qilmighin! — dédi.\f □ \fr 8:11 \ft \+bd «Menmu séni gunahqa békitmeymen. Barghin, buningdin kéyin yene gunah qilmighin!»\+bd* — 7:53-8:11-ayetler bezi kona köchürmilerde tépilmaydu. Bizningche, buning sewebi, bu «zina gunahining kechürüm qilinishi» toghrisidiki ayetler bezi köchürgüchilerning zitigha qattiq tegken bolsa kérek.\f*  \x + \xo 8:11 \xt Yuh. 5:14. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysa dunyaning nuridur  
\m
\v 12 Shunga Eysa yene köpchilikke söz qilip:  
\m — Dunyaning nuri özümdurmen. Manga egeshkenler qarangghuluqta mangmaydu, eksiche hayatliq nurigha érishidu, — dédi.\x + \xo 8:12 \xt Yesh. 42:16; Yuh. 1:9; 9:5; 12:35,36. \x*   
\m
\v 13 Perisiyler:  
\m — Sen özüngge özüng guwahliq bériwatisen. Shunga séning guwahliqing rast hésablanmaydu, — déyishti.   
\m
\v 14 Eysa ulargha jawaben mundaq dédi:  
\m — Hetta men özümge guwahliq bersemmu, guwahliqim heqtur, chünki men özümning qeyerdin kelgenlikimni we qeyerge baridighanliqimni bilimen. Lékin siler qeyerdin kelgenlikimni we qeyerge baridighanliqimni bilmeysiler. \x + \xo 8:14 \xt Yuh. 5:31. \x*  
\v 15 Siler et igilirining ölchimi boyiche höküm qilisiler. Biraq men héchkimning üstige höküm qilmaymen. \f □ \fr 8:15 \ft \+bd «Siler et igilirining ölchimi boyiche höküm qilisiler»\+bd* — «et igilirining ölchimi boyiche» — oqurmenlerning éside bolsunki, Injilda «et» yaki «etler» köp yerlerde insanlarning Xudagha tayanmay özlükidin ish qilghanliqini körsitidu. «Rimliqlargha»diki «kirish söz»nimu körüng.\f*  
\v 16 Men höküm qilsammu, hökümüm heqiqiydur; chünki men yalghuz emes, belki méni ewetken Ata \add bu ishta\add* men bilen billidur. \f □ \fr 8:16 \ft \+bd «Biraq men héchkimning üstige höküm qilmaymen. Men höküm qilsammu, hökümüm heqiqiydur»\+bd* — Eysa Mesih bu dunyada turghanda \+bd kishilerning\+bd* üstige höküm qilmaytti (soraqqa tartmaytti), belki \+bd ularning ish-heriketlirining üstige\+bd*, toghra, toghra emes, dep höküm qilatti. Peqet axiretke kelgende andin u barliq kishilerni soraqqa tartip, ularning üstidin höküm chiqiridu, elwette. Perisiyler bolsa özlirini soraqchi, Mesihni soraqqa tartish hoquqimiz bar dep qaraytti. \+bd «méni ewetken Ata bu ishta men bilen billidur»\+bd* — «bu ishta» dégen sözler eyni tékistte bolmisimu, menisi del «Méning höküm qilghinim peqet özümdin emes, buningda Ata men bilen billidur» dégendektur.\f*  
\v 17 Silerge tewe bolghan Tewrat qanunida: «Ikki ademning guwahliqi bolsa rast hésablinidu» dep pütülgendur. \f □ \fr 8:17 \ft \+bd «Silerge tewe bolghan Tewrat qanunida...»\+bd* — grék tilida «silerning Tewrat qanuninglarda» déyilidu. Bu hejwiy, kinayilik geptur. Periysiler daim: «Tewrat qanunini tiriship-tirmiship, heqiqiy menisi bilen özleshtürgüchiler peqet bizlermiz» dep halini chong qilip yürüshetti. Emeliyette «Tewrat qanuni» Xudaning barliq xelqige tewe idi, elwette. 10:34 we 15:25nimu körüng. \+bd «ikki ademning guwahliqi bolsa rast hésablinidu»\+bd* — «Qan.» 17:6.\f*  \x + \xo 8:17 \xt Chöl. 35:30; Qan. 17:6; 19:15; Mat. 18:16; 2Kor. 13:1; Ibr. 10:28. \x*  
\v 18 Rast, men özüm toghramda özüm guwahliq bérimen, we méni ewetken Atimu méning toghramda guwahliq béridu.\x + \xo 8:18 \xt Mat. 3:17; 17:5; Mar. 1:11; 9:7; Luqa 3:22; 9:35; Yuh. 1:33; 5:37; 6:27. \x*   
\m
\v 19 Ular uningdin: — Atang qeyerde? — dep sorashti.  
\m Eysa ulargha jawab bérip: — Siler ya méni tonumaysiler, ya Atamni tonumaysiler; méni tonughan bolsanglar, Atamnimu tonuyttunglar, — dédi.\x + \xo 8:19 \xt Yuh. 14:9; 16:3. \x*   
\m
\v 20 Eysa bu sözlerni ibadetxanida telim berginide, sediqe sanduqining aldida turup éytqanidi. Biraq héchkim uni tutmidi, chünki uning waqit-saiti téxi yétip kelmigenidi.\f □ \fr 8:20 \ft \+bd «sediqe sanduqining aldida»\+bd* — yaki «xezinide».\f*  \x + \xo 8:20 \xt Yuh. 7:30. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning étiqadsizlargha agah bérishliri  
\m
\v 21 Shuning bilen u ulargha yene:  
\m Men bu yerdin kétimen; siler méni izdeysiler, lékin öz gunahinglar ichide ölisiler. Men kétidighan yerge siler baralmaysiler, — dédi.\x + \xo 8:21 \xt Yuh. 7:34; 13:33. \x*   
\m
\v 22 Buning bilen Yehudiylar:  
\m — U: «Men kétidighan yerge siler baralmaysiler» deydu. Bu uning özini öltürüwalimen déginimidu? — déyishti.   
\m
\v 23 Eysa ulargha:  
\m — Siler töwendindursiler, men yuqiridindurmen. Siler bu dunyadindursiler, men bu dunyadin emesmen. \x + \xo 8:23 \xt Yuh. 3:31. \x*  
\v 24 Shuning üchün silerge: «Gunahliringlar ichide ölisiler» dédim. Chünki siler méning «\add Ezeldin\add* Bar Bolghuchi» ikenlikimge ishenmisenglar, gunahliringlar ichide ölisiler, — dédi.\f □ \fr 8:24 \ft \+bd «Chünki siler méning «Ezeldin Bar Bolghuchi» ikenlikimge ishenmisenglar, gunahliringlar ichide ölisiler»\+bd* — yaki «Chünki siler méning «Men Bolimen» ikenlikimge ishenmisenglar, gunahliringlar ichide ölisiler». «Ezeldin Bar Bolghuchi» yaki ««Men Bolimen» — Bu Xudaning Musa peyghemberge ashkarilighan nami bolup («Mis.» 3:14), Eysamu bu namni özige qollan’ghan. Bashqa bir terjimisi: «Méning \+bd U\+bd* (yeni, Mesih) ikenlikimge...». Lékin «Yuhanna»da oxshash shu ibare tépilidighan köp bashqa ayetler bilen sélishturghanda (mesilen, 28-, 58-ayet) bu terjimimiz toghra bolushi kérek.\f*  \x + \xo 8:24 \xt Yuh. 8:21. \x*   
\m
\v 25 Sen zadi kim? — dep sorashti ular.  
\m Eysa ulargha: — Bashta silerge néme dégen bolsam, men shu.  
\v 26 Özümning silerning toghranglarda we üstünglardin höküm qilidighan nurghun sözlirim bar; lékin méni Ewetküchi heqtur we men Uningdin némini anglighan bolsa, bularnila dunyadikilerge uqturup éytimen, — dédi.\f □ \fr 8:26 \ft \+bd «Özümning silerning toghranglarda we üstünglardin höküm qilidighan nurghun sözlirim bar; lékin méni Ewetküchi heqtur we men Uningdin némini anglighan bolsa, bularnila dunyadikilerge uqturup éytimen»\+bd* — Mesihning Perisiylerge éytqan bashqa köp sözlirige oxshash, bu sözi intayin ixchamdur. Bizningche omumiy menisi: «Siler toghruluq nurghun eyibleydighan sözlirim bar. Bu sözlirimni qobul qilmasliqinglar mumkin. Lékin méning bu sözlirim emeliyette özümdin emes, belki méni ewetken Atamdindur; shunga ishinishinglar kérek; chünki némini Uningdin anglisam, shuni dunyagha éytimen» dégendek bolsa kérek.\f*  \x + \xo 8:26 \xt Yuh. 7:28; 15:15; Rim. 3:4. \x*   
\m
\v 27 Ular uning özlirige éytqanlirining Ata toghruluq ikenlikini chüshinelmidi. \f □ \fr 8:27 \ft \+bd «ular uning özlirige éytqanlirining ata toghruluq ikenlikini chüshinelmidi»\+bd* — «Ata» öz Atisi Xuda, elwette. Démisekmu, Mesihning némishqa bezide peqet «Ata» we bashqa yerlerde «Atam» déyishini tetqiq qilish bek paydiliq ishtur.\f*  
\v 28 Shunga Eysa mundaq dédi:  
\m Siler Insan’oghlini kötürgendin kéyin, méning «\add Ezeldin\add* Bar Bolghuchi» ikenlikimni bilisiler we shundaqla héch ishni özlükümdin qilmighanliqimni, peqet Atining manga ögetkininila sözligenlikimnimu bilisiler. \f □ \fr 8:28 \ft \+bd «Siler Insan’oghlini kötürgendin kéyin...»\+bd* — «Insan’oghlining kötürülüshi» awwal Eysaning kréstlinishi, andin asman’gha kötürülüp Xudaning ong teripide olturushinmu körsitidu. 12:32-34nimu körüng. \+bd «méning «Ezeldin Bar Bolghuchi» ikenlikimni bilisiler»\+bd* — 24-ayettiki izahatni körüng.\f*  \x + \xo 8:28 \xt Chöl. 21:9; 2Pad. 18:4; Yuh. 3:11, 14; 7:16; 12:32, 49; 14:10. \x*  
\v 29 Méni Ewetküchi men bilen billidur, U méni esla yalghuz qoymidi, chünki men hemishe Uni xursen qilidighan ishlarni qilimen.\x + \xo 8:29 \xt Yuh. 14:10; 16:32. \x*   
\m
\v 30 Eysa bu sözlerni qiliwatqan chaghning özide, nurghun kishiler uninggha étiqad qildi.\x + \xo 8:30 \xt Yuh. 7:31. \x*   
\b  
\m  
\s1 Heqiqiy erkinlik toghruluq  
\m
\v 31 Eysa özige étiqad qilghan Yehudiylargha:  
\m — Eger méning söz-kalamimdin chiqmay tursanglar, méning heqiqiy muxlislirim bolghan bolisiler,  
\v 32 we heqiqetni bilisiler we heqiqet silerni azadliqqa érishtüridu, — dédi.\x + \xo 8:32 \xt Rim. 6:18; Gal. 5:1; 1Pét. 2:16. \x*   
\m
\v 33 Ular jawaben: — Biz Ibrahimning neslimiz, — héchqachan héchkimning qulluqida bolmiduq. Sen qandaqsige: Azadliqqa érishsiler, deysen? — dédi.\x + \xo 8:33 \xt Mat. 3:9. \x*   
\m
\v 34 Eysa ulargha jawab bérip: — Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, gunah sadir qilghan kishi gunahning qulidur. \x + \xo 8:34 \xt Rim. 6:20; 2Pét. 2:1. \x*  
\v 35 Qul ailide menggü turmaydu, lékin oghul menggü turidu. \f □ \fr 8:35 \ft \+bd «Qul ailide menggü turmaydu, lékin oghul menggü turidu»\+bd* — démek, birsi «qul» bolsa (mushu yerde «gunahning quli») herqandaq öy igisi bilen menggülük munasiwette bolmaydu, uning aile ezasi bolalmaydu; peqet öy igisining öz ailisidikiler bilenla menggülük munasiwiti bolidu; öy igisining oghli öy igisining hoquqigha ige bolidu, elwette. Emdi «öy igisi» Xuda bolsa, uning Oghlimu toluq hoquqluq bolidu, elwette. Bu ish 36-ayettiki heqiqet bilen zich baghlinidu.\f*  
\v 36 Shuning üchün Oghul silerni azad qilsa, heqiqiy azad bolisiler. \f □ \fr 8:36 \ft \+bd «Shuning üchün Oghul silerni azad qilsa, heqiqiy azad bolisiler»\+bd* — yuqiriqi izahatnimu körüng. «Qul» «qul»ni azad qilmaydu, «qul»ni azad qilalaydighan peqet özi azad bolghan kishi, elwette. Emdi bu dunyada kim gunahdin azadtur? Mesihdin bashqa herbir kishi gunahning qulidur, heqiqiy azad bolghan kishi peqet «Oghul», yeni Mesihdur; shuning bilen u bashqilarni (ularda étiqad bolsa) gunahning küchidin azad qilalaydu.\f*  \x + \xo 8:36 \xt Rim. 8:2. \x*  
\v 37 Silerning Ibrahimning nesli ikenlikinglarni bilimen. Biraq méni öltürmekchi boluwatisiler, chünki méning sözüm ichinglardin orun almidi.  
\v 38 Men Atamning yénida körgenlirimni éytiwatimen; siler bolsanglar öz atanglardin körgenliringlarni qiliwatisiler!\f □ \fr 8:38 \ft \+bd «siler bolsanglar öz atanglardin körgenliringlarni qiliwatisiler!»\+bd* — yaki «siler bolsanglar öz atanglardin anglighanliringlarni qiliwatisiler!».\f*  \x + \xo 8:38 \xt Yuh. 3:11; 7:16; 12:49; 14:10, 24. \x*   
\m
\v 39 Ular jawab bérip: — Bizning atimiz Ibrahimdur, — dédi.  
\m Eysa ulargha: — Eger Ibrahimning perzentliri bolsanglar, Ibrahimning emellirini qilghan bolattinglar! \x + \xo 8:39 \xt Rim. 2:28; 9:7. \x*  
\v 40 Biraq hazir eksiche méni, yeni Xudadin anglighan heqiqetni silerge yetküzgen ademni öltürüshke qestleysiler. Ibrahim undaq ishni qilmighan. \x + \xo 8:40 \xt Yuh. 17:17. \x*  
\v 41 Siler öz atanglarning qilghinini qiliwatisiler! — dédi.  
\m — Biz haramdin bolghan emesmiz! Bizning peqet birla atimiz bar, U bolsa Xudadur! — déyishti ular.\f □ \fr 8:41 \ft \+bd «Siler öz atanglarning qilghinini qiliwatisiler!»\+bd* — «öz atanglar» — Iblisni körsitidu, elwette. 44-ayetni körüng. \+bd «Biz haramdin bolghan emesmiz!»\+bd* — bu daritma gep. Ular Eysaning Meryemdin tughulushini «bir atining wasitisi bilen emes», belki «haramdin bolghan» dep puritip, uningdin éwen tapmaqchi idi.\f*   
\m
\v 42 Eysa ulargha: — Atanglar Xuda bolghan bolsa, méni söygen bolattinglar; chünki men Xudaning baghridin chiqip, bu yerge keldim. Men özlükümdin kelgen emesmen, belki Uning teripidin ewetilgenmen. \f □ \fr 8:42 \ft \+bd «men Xudaning baghridin chiqip...»\+bd* — grék tilida «men Xudaning ichidin chiqip...».\f*  \x + \xo 8:42 \xt Yuh. 5:43; 7:29. \x*  
\v 43 Sözlirimni némishqa chüshenmeysiler? Éniqki, méning söz-kalamim quliqinglargha kirmeywatidu!  
\v 44 Siler atanglar Iblistin bolghansiler we uning arzu-heweslirige emel qilishni xalaysiler. U alem apiride bolghandin tartip qatil idi we uningda heqiqet bolmighachqa, heqiqette turmighan. U yalghan sözligende, öz tebiitidin sözleydu, chünki u yalghanchi we shundaqla yalghanchiliqning atisidur. \f □ \fr 8:44 \ft \+bd «... \+bd*\+bdit Iblis\+bdit* yalghanchi we shundaqla yalghanchiliqning atisidur» — yaki «... u (Iblis) yalghanchi we shundaqla yalghanchiliqning piridur».\f*  \x + \xo 8:44 \xt Yar. 3:1; 2Kor. 11:3; 1Yuh. 3:8. \x*  
\v 45 Lékin men heqiqetni sözliginim üchün, manga ishenmeysiler.  
\v 46 Qaysinglar méni gunahi bar dep delilliyeleysiler, qéni? Heqiqetni sözlisem, néme üchün manga ishenmeysiler?  
\v 47 Xudadin bolghan kishi Xudaning sözlirini anglaydu; siler ularni anglimaysiler, chünki siler Xudadin bolghan emessiler!\x + \xo 8:47 \xt Yuh. 6:37; 10:26,27; 1Yuh. 4:6. \x*   
\m
\v 48 Yehudiylar uninggha jawaben:  
\m — Ejeba, bizning séni: «Samariyelik hem jin chaplashqan adem»sen déginimiz toghra emesmu? — déyishti.\f □ \fr 8:48 \ft \+bd ««Samariyelik hem jin chaplashqan adem»sen»\+bd* — «Samariyelikler» Yehudiylar közge ilmaydighan bir xelq bolup, ularning közqarishiche Samariyelikler Xudaning sözini burmilighan kapirlar we jin tegkenlerdur.\f*  \x + \xo 8:48 \xt Yuh. 7:20; 10:20. \x*   
\m
\v 49 Eysa jawaben: — Manga jin chaplashqini yoq, belki men Atamni hörmet qilimen; lékin siler manga hörmetsizlik qiliwatisiler. \x + \xo 8:49 \xt Yuh. 7:18. \x*  
\v 50 Men öz shan-sheripimni izdimeymen; lékin buni izdigüchi hem \add uning üstidin\add* höküm qilghuchi Birsi bar.  
\v 51 Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, méning söz-kalamimni tutidighan kishi ebedil’ebed ölüm körmeydu.\x + \xo 8:51 \xt Yuh. 5:24; 11:25. \x*   
\m
\v 52 Shuning bilen Yehudiylar uninggha:  
\m — Sanga derweqe jin chaplashqanliqini emdi bilduq! Hetta \add hezriti\add* Ibrahim we peyghemberlermu ölgen tursa, sen qandaqsige: «Méning söz-kalamimni tutidighan kishi ebedil’ebed ölüm tétimaydu» deysen?  
\v 53 Ejeba, sen atimiz Ibrahimdin ulughmusen? U öldi, peyghemberler hem öldi!? Sen özüngni kim qilmaqchisen?\x + \xo 8:53 \xt Ibr. 11:13. \x*   
\m
\v 54 Eysa jawaben mundaq dédi:  
\m — Eger men özümni ulughlisam, undaqta ulughluqum héchnerse hésablanmaytti. Biraq méni ulughlighuchi — siler «U bizning Xudayimiz» dep ataydighan Atamning Özidur.  
\v 55 Siler Uni tonumidinglar, lékin men Uni tonuymen. Uni tonumaymen désem, silerdek yalghanchi bolattim; biraq men Uni tonuymen we Uning söz-kalamini tutimen.  
\v 56 Atanglar Ibrahim méning künümni köridighanliqidin yayrap-yashnidi hem derweqe uni aldin’ala körüp shadlandi.\f □ \fr 8:56 \ft \+bd «Atanglar Ibrahim méning künümni köridighanliqidin yayrap-yashnidi»\+bd* — Eysaning «méning künüm» dégini némini körsitidu? Bizningche bu ibare: (1) uning dunyagha kélishini körsitidu; (2) uning shan-sherep ichide qaytip kélidighan küninimu körsitidu. Ibrahim qachan aldin’ala buni körgen? Yehudiy «Rabbilar»ning köpinchisi «Ibrahim Ishaqni qurbanliq qilishqa sun’ghan waqitta baqiy alem uninggha ayan qilin’ghan» dep qaraytti we bizmu bu pikirge mayilmiz.\f*  \x + \xo 8:56 \xt Yar. 17:17; Luqa 10:24; Ibr. 11:13. \x*   
\m
\v 57 — Sen téxi ellik yashqa kirmey turup, Ibrahimni kördüngmu? — déyishti ular.   
\m
\v 58 Eysa ulargha:  
\m — Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, Ibrahim tughulmastila, men Bar Bolghuchidurmen! — dédi.\f □ \fr 8:58 \ft \+bd «Ibrahim tughulmastila, men Bar Bolghuchidurmen!»\+bd* — «men Bar Bolghuchidurmen» dégini yenila «Mis.» 3:14de, Musa peyghemberge wehiy qilin’ghan, Xudaning «Men Özümdurmen», yaki bolmisa «Men Ezeldin Bar Bolghuchidurmen» dégen ulugh namini körsitidu. Eysaning bu namni özige alghini uning Xudaliq tebiitini körsitidu. Yehudiylar uning bu gépini toghra chüshinidu, lékin qet’iy ishenmeydu (59-ayetni körüng).\f*   
\m
\v 59 Buning bilen ular uni chalma-kések qilghili qollirigha yerdin tash aldi; lékin Eysa ulargha körünmey, ularning otturisidin ötüp ibadetxanidin chiqip ketti.\f □ \fr 8:59 \ft \+bd «Buning bilen ular uni chalma-kések qilghili qollirigha yerdin tash aldi»\+bd* — Yehudiy xelqi uning sözining menisini toghra chüshinetti, lékin ishenmey «kupurluq qilghuchi!» dep uni öltürmekchi idi. \+bd «lékin Eysa ulargha körünmey, ularning otturisidin ötüp ibadetxanidin chiqip ketti»\+bd*  — bezi köna köchürmilerdePeqet «lékin Eysa özini daldigha élip, ibadetxanidin chiqip ketti» déyilidu.\f*  \x + \xo 8:59 \xt Luqa 4:29; Yuh. 10:31,39; 11:8. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 9
\s1 Eysaning tughma qarighuni saqaytishi  
\m
\v 1 We u yolda kétiwétip, tughma qarighu bir ademni kördi.  
\v 2 Muxlisliri uningdin:  
\m — Ustaz, kim gunah qilip uning qarighu tughulghinigha seweb bolghan? U özimu ya ata-anisimu? — dep sorashti.\f □ \fr 9:2 \ft \+bd «Ustaz»\+bd* — Grék tilida «Rabbi».\f*   
\m
\v 3 Eysa mundaq jawab berdi:  
\m — Özi yaki ata-anisining gunah sadir qilghanliqidin emes, belki Xudaning Öz emelliri uningda ayan qilinsun dep shundaq bolghan.  
\v 4 Künning yoruqida, méni Ewetküchining emellirini ada qilishim kérek. Kech kirse, shu chaghda héchkim ish qilalmaydu.\f □ \fr 9:4 \ft \+bd «méni Ewetküchining emellirini ada qilishim kérek»\+bd* — yaki «méni Ewetküchining emellirini ada qilishimiz kérek». \+bd «Kech kirse, shu chaghda héchkim ish qilalmaydu»\+bd* — Eysaning yer yüzide bolidighan xizmitige belkim peqet alte ay qalghan bolsa kérek.\f*  
\v 5 Men dunyada turghan waqtimda, dunyaning nuri özümdurmen.\x + \xo 9:5 \xt Yesh. 42:6; Luqa 2:32; Yuh. 1:9; 8:12; 12:35,46; Ros. 13:47. \x*   
\m
\v 6 Bu sözlerni qilghandin kéyin, u yerge tükürüp, tükürüktin lay qilip, layni héliqi ademning közlirige sürüp qoydi\x + \xo 9:6 \xt Mar. 8:23. \x*  
\v 7 we uninggha: «Siloam kölchiki»ge bérip yuyuwetkin» dédi («Siloam» \add ibraniyche söz bolup\add*, «ewetilgen» dégen menini bildüridu). Shuning bilen héliqi adem bérip yuyuwidi, közi köridighan bolup qaytip keldi.\f □ \fr 9:7 \ft \+bd «Siloam»\+bd* — Ibraniy tilida «Siloha». \+bd « \+bd*\+bdit Eysa\+bdit* uninggha: «Siloam kölchiki»ge bérip yuyuwetkin» dédi... héliqi adem bérip yuyuwidi, közi köridighan bolup qaytip keldi» — bu kor adem ibadetxanigha yéqin jayda tilemchilik qilip olturghan bolsa, ibadetxanidin «Siloam kölchiki»ge bir kilométrdek kéletti. Shuning üchün bu seper kor ademning ishenchige nisbeten xéli bir sinaq idi. Lay qattiqlashqandin kéyin u közlirini héch achalmighan halda mushu uzun yolni méngishi kérek idi. Bu kor adem üchün intayin éghir idi, elwette. Uning üstige yolni bikar mangsa köp «tilemchilik waqti» israp bolup kétetti.\f*  
\v 8 Qoshniliri we u ilgiri tilemchilik qilghinida uni körgenler:  
\m — Bu olturup tilemchilik qilidighan héliqi adem emesmu? — déyiship ketti.\x + \xo 9:8 \xt Ros. 3:2. \x*   
\m
\v 9 Beziler: «Hee, shu iken» dése, yene beziler: «Yaq. u emes, lékin uninggha oxshaydiken» déyishti.  
\m Biraq u özi:  
\m — Men del shu kishi bolimen! — dédi.   
\m
\v 10 — Undaqta közliring qandaq échildi? — dep sorashti ular.   
\m
\v 11 U jawaben mundaq dédi:  
\m — Eysa isimlik bir kishi \add tükürükidin\add* lay qilip közlirimge sürüp qoyuwidi, manga: «Siloam kölchikige bérip yuyuwetkin» dégenidi. Men bérip yuyuwidim, köreleydighan boldum.   
\m
\v 12 — U hazir qeyerde? — dep sorashti ular.  
\m — Bilmeymen, — dédi u.   
\b  
\m  
\s1 Perisiylerning möjizini sürüshtürüshi  
\m
\v 13 Xalayiq ilgiri qarighu bolghan bu ademni Perisiylerning aldigha élip bérishti  
\v 14 (eslide Eysa lay qilip bu ademning közlirini achqan kün del shabat küni idi). \x + \xo 9:14 \xt Mat. 12:1; Mar. 2:23; Luqa 6:1; Yuh. 5:9. \x*  
\v 15 Shuning bilen Perisiyler qaytidin bu ademdin qandaq köreleydighan bolghinini soriwidi, u ulargha: — U közlirimge lay \add sürüp\add* qoydi, men yuyuwidim we mana, köreleydighan boldum! — dédi.   
\m
\v 16 Shuning bilen Perisiylerdin beziliri:  
\m — U adem Xudaning yénidin kelgen emes, chünki u shabat künini tutmaydu, — déyishti.  
\m Yene beziliri:  
\m — U gunahkar adem bolsa, qandaqlarche bundaq möjizilik alametlerni yaritalaytti? — déyishti.  
\m Buning bilen ularning arisida bölünüsh peyda boldi. \f □ \fr 9:16 \ft \+bd «U adem Xudaning yénidin kelgen emes, chünki u shabat künini tutmaydu»\+bd* — ular «u shabat künini tutmaydu» deydu. Chünki ular Eysaning tükürükidin lay qilishni «emgek qilish», shundaqla shabatning «dem élish prinsipi»ni buzush, dep qaraytti. Eysa bolsa «Atamning emellirini ada qilishim kérek» dégenidi (4-ayet). Démek, «ish qilghuchi» yaki «emel qilghuchi» eslide Xuda Özidur. Uningdin bashqa kim shundaq möjize yaritaytti?\f*  \x + \xo 9:16 \xt Yuh. 3:2; 7:12; 9:33; 10:19. \x*  
\v 17 Ular qarighu ademdin yene:  
\m — U közliringni échiptu, emdi sen u toghruluq néme deysen? — dep sorashti.  
\m U: — U bir peyghember iken, — dédi.\x + \xo 9:17 \xt Luqa 7:16; 24:19; Yuh. 4:19; 6:14. \x*   
\m
\v 18 Yehudiylar köreleydighan qilin’ghan kishining ata-anisini tépip kelmigüche, burun uning qarighu ikenlikige we hazir köreleydighan qilin’ghanliqigha ishenmeytti. Shunga ular uning ata-anisini chaqirtip,  
\v 19 ulardin:  
\m — Bu silerning oghlunglarmu? Tughma qarighu, dewatattinglar? Emdi hazir qandaqlarche köreleydighan bolup qaldi? — dep sorashti.   
\m
\v 20 Ata-anisi ulargha: — Uning bizning oghlimiz ikenliki, shundaqla tughulushidinla qarighu ikenlikini bilimiz;  
\v 21 lékin hazir qandaqlarche köreleydighan bolup qalghanliqini, közlirini kim achqanliqini bilmeymiz. U chong adem tursa, \add buni\add* özidin soranglar, u özi dep bersun, — dep jawab berdi.   
\m
\v 22 Ata-anisining shundaq déyishi Yehudiylardin qorqqanliqi üchün idi; chünki Yehudiylar kimdekim Eysani Mesih dep étirap qilsa, u sinagog jamaitidin qoghlap chiqirilsun dep qarar qilghanidi. \f □ \fr 9:22 \ft \+bd «Yehudiylar kimdekim Eysani Mesih dep étirap qilsa, u sinagog jamaitidin qoghlap chiqirilsun dep qarar qilghanidi»\+bd* — «sinagogtin chiqirilish»ning netijisi, jemiyettikilerdin héchkim sinagogtin chiqirilghan kishi bilen bardi-keldi qilmaytti.\f*  \x + \xo 9:22 \xt Yuh. 7:13; 12:42. \x*  
\v 23 Shu sewebtin uning ata-anisi: «U chong adem tursa, \add buni\add* özidin soranglar» dégenidi.   
\m
\v 24 Perisiyler eslide qarighu bolghan ademni yene chaqirip uninggha:  
\m — Xudagha shan-sherep bérip \add qesem qil\add*! Biz bu ademning gunahkar ikenlikini bilimiz, — déyishti.\f □ \fr 9:24 \ft \+bd «Xudagha shan-sherep bérip qesem qil»\+bd* — Eslide grék tilida «qesem qil» dégen söz yoq idi. Bu ayette shu söz bolmisimu, shu mene chiqip turidu (mesilen «Yeshua» 7:19ni körüng). Shuning üchün bu jümlining menisi «Eysagha emes, belki Xudagha shan-sherep ber» dégenlik emes, belki «Xudani ulughlash üchün rast gep qil, bu möjize eslide chong bir aldamchiliq emesmu?» dégendek.\f*  \x + \xo 9:24 \xt Ye. 7:19. \x*   
\m
\v 25 U mundaq jawab berdi:  
\m — U gunahkarmu, emesmu, bilmeymen. Biraq men shu birla ishni bilimenki, qarighu idim, hazir köreleydighan boldum.   
\m
\v 26 Ular uningdin yene bir qétim:  
\m — U séni qandaq qildi? Közliringni qandaq achti? — dep sorashti.   
\m
\v 27 U jawaben:  
\m — Silerge alliqachan éyttim, biraq qulaq salmidinglar. Siler néme dep qaytidin anglashni xalap qaldinglar? Silermu uning muxlisliri bolay dewatamsiler?! — dédi.   
\m
\v 28 Buning bilen, ular uni qattiq tillap:  
\m — Sen héliqining muxlisi! Biz bolsaq Musa \add peyghemberning\add* muxlislirimiz.  
\v 29 Xudaning Musagha sözligenlikini bilimiz; lékin bu némining bolsa qeyerdin kelgenlikinimu bilmeymiz, — déyishti.   
\m
\v 30 Héliqi adem ulargha mundaq jawab qayturdi:  
\m — Ajayip ishqu bu! Gerche siler uning qeyerdin kelgenlikini bilmigininglar bilen, u méning közlirimni achti.  
\v 31 Biz bilimizki, Xuda gunahkarlarning tileklirini anglimaydu; biraq Özige ixlasmen bolup iradisige emel qilghuchilarningkini anglaydu. \x + \xo 9:31 \xt Zeb. 66:18; Pend. 15:29; 28:9; Yesh. 1:15; Mik. 3:4. \x*  
\v 32 Dunya apiride bolghandin tartip, birersining tughma qarighuning közini achqanliqini anglap baqqan emes.  
\v 33 Eger bu adem Xudadin kelmigen bolsa, héchnéme qilalmighan bolatti.   
\m
\v 34 Ular uni:  
\m — Sen tüptin gunah ichide tughulghan turuqluq, bizge telim bermekchimusen? — déyiship, uni \add sinagogtin\add* qoghlap chiqiriwétishti.\f □ \fr 9:34 \ft \+bd «ular... uni sinagogtin qoghlap chiqiriwétishti»\+bd* — 22-ayet we izahatni körüng.\f*   
\b  
\m  
\s1 Rohiy qarighuluq  
\m
\v 35 Eysa ularning uni \add sinagogtin\add* qoghlap chiqarghanliqini anglap, uni izdep tépip:  
\m Sen, Xudaning Oghligha étiqad qilamsen? — dep soridi.\f □ \fr 9:35 \ft \+bd «Sen, Xudaning Oghligha étiqad qilamsen?»\+bd* — bezi kona köchürmilerde «Sen, Insan’oghligha étiqad qilamsen?» dep pütülgen.\f*   
\m
\v 36 U jawaben: — Teqsir, u kim? Men uninggha étiqad qilay, — dédi.   
\m
\v 37 — Sen hem uni kördüng hem mana, hazir sen bilen sözlishiwatqan del shuning özi, — dédi Eysa uninggha.   
\m
\v 38 Héliqi adem:  
\m — I Reb, étiqad qilimen! — dep, uninggha sejde qildi.   
\m
\v 39 — Men korlarni köridighan bolsun, köridighanlarni kor bolsun dep bu dunyagha höküm chiqirishqa keldim, — dédi Eysa.\f □ \fr 9:39 \ft \+bd «Men korlarni köridighan bolsun, köridighanlarni kor bolsun dep bu dunyagha höküm chiqirishqa keldim»\+bd* — «höküm chiqirishqa keldim» — Bu «höküm» toghruluq «Yesh.» 42:1 we uningdiki izahatni körüng. Bu qandaq «höküm»? Bizningche Yeshaya peyghemberning bésharitide éytilghandek az dégende bu «höküm»ning öch teripi bardur: (1) étiqadchilargha toghra közqarashlarni yetküzüsh; (2) Xudaning köp ishlar üstidiki hökümlirini bildürüsh; (3) Mesihning xewiri kishilerning qelbini yaki yoruq yaki téximu qarangghu, kor qilish; xuddi Yeshaya peyghember öz waqtida Xudaning söz-kalamini Israilgha yetküzgende, Israilning ehwali «Siler anglashni anglaysiler, biraq chüshenmeysiler; körüshni körüsiler, biraq bilip yetmeysiler» («Yesh.» 6:9-10) dégendek bolghan’gha oxshash. «Yesh.» 44:18nimu körüng.\f*  \x + \xo 9:39 \xt Yuh. 3:17; 12:47. \x*   
\m
\v 40 Uning yénidiki bezi Perisiyler bu sözlerni anglap uningdin:  
\m — Bizmu kormu? — dep sorashti.  
\v 41 Eysa ulargha: — Kor bolghan bolsanglar, gunahinglar bolmaytti; lékin siler hazir «körüwatimiz» dégininglar üchün silerge gunah hésabliniwéridu, — dédi.   
\b  
\b  
\m  
\c 10
\s1 Eysa sözini dawam qilidu — «Men yaxshi qoy baqquchidurmen»  
\m
\v 1 Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, qoy qotinigha ishiktin kirmey, bashqa yerdin yamiship kirgen kishi oghri we qaraqchidur.  
\v 2 Ishiktin kiridighan kishi bolsa qoylarning padichisidur.  
\v 3 Ishik baqar uninggha ishikni échip béridu we qoylar uning awazini anglap tonuydu; u öz qoylirining isimlirini bir-birlep chaqirip ularni sirtqa bashlap chiqidu.\f □ \fr 10:3 \ft \+bd «Ishik baqar uninggha ishikni échip béridu we qoylar uning awazini anglap tonuydu...»\+bd* — «ishik baqar» belkim Chömüldürgüchi Yehyani körsitishi mumkin. Bu ayet hem 4-ayetke munasiwetlik, «Mik.» 2:13 we izahatni körüng.\f*  
\v 4 U qoylirining hemmisini sirtqa chiqirip bolup, ularning aldida mangidu, qoylarmu uning keynidin egiship méngishidu; chünki ular uning awazini tonuydu.\f □ \fr 10:4 \ft \+bd «U qoylirining hemmisini sirtqa chiqirip bolup, ularning aldida mangidu, qoylarmu uning keynidin egiship méngishidu; chünki ular uning awazini tonuydu»\+bd* — démisekmu, Ottura Sherqtiki qoychilar del shundaq yol bilen qoylarni baqidu. Qoychi barliq qoylargha isim qoyup ularni bu isim bilen chaqiridu. U daim «qoylirini bashlaydu», ular uning awazi bilen egiship mangidu. Adette qoychining qoylarni «heydesh»ning héch hajiti yoq.\f*  
\v 5 Lékin ular yat ademning keynidin mangmaydu, belki uningdin qachidu; chünki ular yatlarning awazini tonumaydu.   
\m
\v 6 Eysa bu temsilni ulargha sözlep bergini bilen, lékin ular uning özlirige néme dewatqanliqini héch chüshenmidi.  
\v 7 Shunga Eysa ulargha yene mundaq dédi:  
\m — Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, qoylarning ishiki özümdurmen.\f □ \fr 10:7 \ft \+bd «qoylarning ishiki özümdurmen»\+bd* — Ottura Sherqte padichilar kéchide qoylarni qoghdash üchün qotanning aghzida toghrisigha yétip uxlaydu. Shuning bilen ular özlirini «qoylarning ishiki» deydu. Undaq qoychilar herküni «öz qoyliri üchün jénini pida qilidu».\f*  
\v 8 Mendin ilgiri kelgenlerning hemmisi oghri we qaraqchidur, lékin qoylar ulargha qulaq salmidi.\f □ \fr 10:8 \ft \+bd «Mendin ilgiri kelgenlerning hemmisi oghri we qaraqchidur, lékin qoylar ulargha qulaq salmidi»\+bd* — bu yerde Eysaning közde tutqini Tewrattiki peyghemberler emes, belki özlirini «Israilni baqquchilar» dep atiwalghanlar — yeni Perisiyler, bash kahinlar, Tewrat ustazliri, Yehudiy aqsaqalliri, shundaqla özidin ilgiri peyda bolghan «saxta Mesihler» (mesilen, «Ros.» 5:36-37)din ibaret. Israilgha baqquchi bolush kérek bolghanlar eksiche padidin payda-menpeet alidighanlargha aylandurulghan («Yer.» 23-bab, «Ez.» 34-babni körüng).\f*  
\v 9 Ishik özümdurmen. Men arqiliq kirgini qutquzulidu hem kirip-chiqip, ot-chöplerni tépip yéyeleydu. \x + \xo 10:9 \xt Yuh. 14:6. \x*  
\v 10 Oghri bolsa peqet oghrilash, öltürüsh we buzush üchünla kélidu. Men bolsam ularni hayatliqqa érishsun we shu hayatliqi mol bolsun dep keldim.\f □ \fr 10:10 \ft \+bd «Oghri bolsa peqet oghrilash, öltürüsh we buzush üchünla kélidu»\+bd* — «öltürüsh» grék tilida «boghuzlash».\f*   
\m
\v 11 Yaxshi padichi özümdurmen. Yaxshi padichi qoylar üchün öz jénini pida qilidu. \f □ \fr 10:11 \ft \+bd «Yaxshi padichi qoylar üchün öz jénini pida qilidu»\+bd* — « \+bd yaxshi\+bd* padichi» bolghandin kéyin bashqa xil padichilar bolamdu? Bu toghrisida «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 10:11 \xt Yesh. 40:11; Ez. 34:11, 12, 15, 22, 23; Mik. 1:14; Ibr. 13:20; 1Pét. 5:4. \x*  
\v 12 Lékin medikar undaq qilmaydu. U belki ne qoylarning igisi ne padichisi bolmighachqa, börining kelginini körse, qoylarni tashlap qachidu we böre kélip qoylarni titip tiripiren qiliwétidu. \f □ \fr 10:12 \ft \+bd «böre kélip qoylarni titip tiripiren qiliwétidu»\+bd* — yaki «böre kélip qoylarni tutuwélip tiripiren qiliwétidu».\f*  \x + \xo 10:12 \xt Zek. 11:16. \x*  
\v 13 Emdi medikar bolsa peqet heqqini dep ishlep, qoylargha köngül bölmey beder qachidu.   
\m
\v 14-15 Yaxshi padichi özümdurmen. Ata méni tonighinidek men atini tonughinimdek, men özümningkilerni tonuymen we özümningkilermu méni tonuydu; qoylar üchün jénim pida. \x + \xo 10:14-15 \xt 2Tim. 2:19; Mat. 11:27; Luqa 10:22; Yuh. 6:46; 7:29. \x*  
\v 16 Bu qotandin bolmighan bashqa qoylirimmu bar. Ularnimu élip bashlishim kérek we ularmu awazimni anglaydu; shuning bilen bir pada bolidu, shundaqla ularning bir padichisi bolidu.\f □ \fr 10:16 \ft \+bd «Bu qotandin bolmighan bashqa qoylirimmu bar. Ularnimu élip bashlishim kérek ... shuning bilen bir pada bolidu, shundaqla ularning bir padichisi bolidu»\+bd* — héchqandaq shübhe yoqki, mushu yerde «bu qotandin bolmighan»lar Mesihke étiqad qilidighan Yehudiy emeslerni körsitidu.\f*  \x + \xo 10:16 \xt Ez. 37:22. \x*   
\m
\v 17 Ata méni shu sewebtin söyiduki, men jénimni qayturuwélishim üchün uni pida qilimen. \x + \xo 10:17 \xt Yesh. 53:12. \x*  
\v 18 Jénimni héchkim mendin alalmaydu, men uni öz ixtiyarim bilen pida qilimen. Men uni pida qilishqa hoquqluqmen we shundaqla uni qayturuwélishqimu hoquqluqmen; bu emrni Atamdin tapshuruwalghanmen.\x + \xo 10:18 \xt Yuh. 2:19. \x*   
\m
\v 19 Bu sözler tüpeylidin Yehudiylar arisida yene bölünüsh peyda boldi. \x + \xo 10:19 \xt Yuh. 7:12; 9:16. \x*  
\v 20 Ulardin köp ademler:  
\m — Uninggha jin chaplishiptu, u jöylüwatidu, néme üchün uning sözige qulaq salghudeksiler? — déyishti.\x + \xo 10:20 \xt Yuh. 7:20; 8:48, 52. \x*   
\m
\v 21 Yene beziler bolsa:  
\m — Jin chaplashqan ademning sözliri bundaq bolmaydu. Jin qandaqmu qarighularning közlirini achalisun?! — déyishti.\x + \xo 10:21 \xt Mis. 4:11; Zeb. 94:9; 146:8. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning chetke qéqilishi  
\m
\v 22 Qish pesli bolup, Yérusalémda «Qayta béghishlash héyti» ötküzülüwatatti. \f □ \fr 10:22 \ft \+bd «Qayta béghishlash héyti»\+bd* — (ibadetxanini) «qayta béghishlash héyti» bolsa miladiyedin ilgiri 164-yili «Yehuda Makkabus» ibadetxanini Yunandikilerning butpereslikidin qayturuwélip, uni qaytidin Xudaning yoligha atap béghishlighanliqini tebrikleydighan héyt. Bu héyt Yehudiylar arisida hazirghiche «Xannukah» dep atilidu.\f*  
\v 23 Eysa ibadetxanidiki «Sulaymanning péshaywini»da aylinip yüretti. \x + \xo 10:23 \xt 1Pad. 6:3; Ros. 3:11; 5:12. \x*  
\v 24 Yehudiylar uning etrapigha olishiwélip:  
\m — Bizni qachan’ghiche tit-tit qilip tutuqluqta qaldurmaqchisen? Eger Mesih bolsang, bizge ochuqini éyt, — déyishti.\f □ \fr 10:24 \ft \+bd «Bizni qachan’ghiche tit-tit qilip tutuqluqta qaldurmaqchisen?»\+bd* — grék tilida «jénimizni qachan’ghiche tit-tit qilip tutuqluqta qaldurmaqchisen?».\f*   
\m
\v 25 Eysa mundaq jawab berdi:  
\m — Men silerge éyttim, lékin ishenmeysiler. Atamning nami bilen qilghan emellirimning özi manga guwahliq béridu. \x + \xo 10:25 \xt Yuh. 5:36. \x*  
\v 26 Biraq men silerge éytqinimdek, siler étiqad qilmidinglar, chünki méning qoylirimdin emessiler.  
\v 27 Méning qoylirim méning awazimni anglaydu, men ularni tonuymen we ular manga egishidu. \x + \xo 10:27 \xt Yuh. 8:47. \x*  
\v 28 Men ulargha menggülük hayat ata qilimen; ular esla halak bolmaydu. Héchkim ularni qolumdin tartiwalalmaydu. \x + \xo 10:28 \xt Yuh. 6:39; 17:12; 18:9. \x*  
\v 29 Ularni manga teqdim qilghan atam hemmidin üstündur we héchkim ularni atamning qolidin tartiwalalmaydu.  
\v 30 Men we Ata \add eslidinla\add* birdurmiz.\f □ \fr 10:30 \ft \+bd «Men we Ata eslidinla birdurmiz»\+bd* — «Qan» 32:39ni körüng. Mushu yerde Mesihning «bir» dégini, yuqirida tilgha élin’ghan ishlirida özining Xuda’Ata bilen birge bir bolghanliqini tekitleydu.\f*  \x + \xo 10:30 \xt Yesh. 54:5; Yuh. 5:19; 14:9; 17:5. \x*   
\m
\v 31 Buning bilen Yehudiylar yene uni chalma-kések qilishmaqchi bolup, yerdin qollirigha tash élishti.\x + \xo 10:31 \xt Yuh. 8:59; 11:8. \x*   
\m
\v 32 Eysa ulargha: — Atamdin kelgen nurghun yaxshi emellerni silerge körsettim. Bu emellerning qaysisi üchün méni chalma-kések qilmaqchisiler? — dédi.   
\m
\v 33 — Séni yaxshi bir emel üchün emes, belki kupurluq qilghining üchün chalma-kések qilimiz. Chünki sen bir insan turuqluq, özüngni Xuda qilip körsetting! — dédi Yehudiylar jawaben.\x + \xo 10:33 \xt Yuh. 5:18. \x*   
\m
\v 34 Eysa ulargha mundaq jawab berdi:  
\m — Silerge tewe muqeddes qanunda «Men éyttim, siler ilahlarsiler» dep pütülgen emesmu? \f □ \fr 10:34 \ft \+bd «Silerge tewe muqeddes qanun»\+bd* — 8:17 we izahatini körüng. \+bd «Men éyttim, siler ilahlarsiler»\+bd* — bu sözler «Zeb.» 82:6de tépilidu. Toluq éytsaq «Men éyttim: — Siler ilahlar ikensiler; hemminglar Hemmidin Aliy Bolghuchining oghullirisiler» dégen bolup, bu söz eslide sot mejlisige qatnashqan «ilahlar»gha, yeni Xudaning xelqige soraqchi bolghan yaki öz xelqi arisida herqandaq hoquq-mes’uliyiti bar ademlerge éytilghanidi. Ular mushu ishta, hemmini soraq qilghuchi Xudagha oxshap ketkechke, «ilahlar» déyilidu. 35-36-ayet we izahatini körüng. «Zeb.» 82:1diki izahatnimu körüng.\f*  \x + \xo 10:34 \xt Zeb. 82:6. \x*  
\v 35 Xuda öz söz-kalamini yetküzgenlerni «ilahlar» dep atighan yerde (we muqeddes yazmilarda éytilghini hergiz küchtin qalmaydu)  
\v 36 néme üchün Ata Özige xas-muqeddes qilip paniy dunyagha ewetken zat «Men Xudaning Oghlimen» dése, u toghruluq «kupurluq qilding!» deysiler? \f □ \fr 10:36 \ft \+bd «Néme üchün Ata Özige xas-muqeddes qilip paniy dunyagha ewetken zat «Men Xudaning Oghlimen» dése, u toghruluq «kupurluq qilding!» deysiler?»\+bd* — bu 36-ayet boyiche, Xuda «Zebur»da «Xudaning \+bd söz-kalami yetküzülgenler\+bd*»ni «ilahlar» dep atighan yerde, \+bd Xudaning Söz-Kalamining Özi\+bd* dunyagha kelgende, «Xudaning Oghlimen» dése, bu qandaqmu kupurluq bolidu?\f*  \x + \xo 10:36 \xt Yuh. 5:1; 6:27. \x*  
\v 37 Eger Atamning emellirini qilmisam, manga ishenmenglar. \x + \xo 10:37 \xt Yuh. 15:24. \x*  
\v 38 Biraq qilsam, manga ishenmigen halettimu, emellerning özlirige ishininglar. Buning bilen Atining mende ikenlikini, méningmu Atida ikenlikimni heq dep bilip étiqad qilidighan bolisiler.\x + \xo 10:38 \xt Yuh. 14:11; 17:21. \x*   
\m
\v 39 Buning bilen ular yene uni tutmaqchi boldi, biraq u ularning qolliridin qutulup, u yerdin ketti. \x + \xo 10:39 \xt Luqa 4:29; Yuh. 8:59. \x*  
\v 40 Andin u yene Iordan deryasining u qétigha, yeni Yehya \add peyghember\add* deslipide ademlerni chömüldürgen jaygha bérip, u yerde turdi.\x + \xo 10:40 \xt Yuh. 1:28; 3:23. \x*   
\m
\v 41 Nurghun kishiler uning yénigha keldi. Ular:  
\m — Yehya héch möjizilik alamet körsetmigen, lékin uning bu adem toghrisida barliq éytqanliri rast iken! — déyishti.  
\v 42 Shuning bilen nurghunlighan kishiler bu yerde uninggha étiqad qildi.   
\b  
\b  
\m  
\c 11
\s1 Lazarusning ölümi  
\m
\v 1 Lazarus dégen bir adem késel bolup qalghanidi. U Meryem we hedisi Marta turghan, Beyt-Aniya dégen kentte turatti  
\v 2 (bu Meryem bolsa, Rebge xushbuy mayni sürkigen, putlirini öz chachliri bilen értip qurutqan héliqi Meryem idi; késel bolup yatqan Lazarus uning inisi idi).\f □ \fr 11:2 \ft \+bd «bu Meryem bolsa, rebge xushbuy mayni sürkigen, putlirini öz chachliri bilen értip qurutqan héliqi Meryem idi; késel bolup yatqan Lazarus uning inisi idi»\+bd* — bu ish deslepte «Mat.» 26:6-13 we «Mar.» 14:3-9de we kéyin «Yh.» 12:3-8de xatirilinidu. Yuhanna oqurmenler bu ishtin Injildiki bashqa «bayanlar» arqiliq alliqachan xewer tapqan, dep perez qilidu.\f*  \x + \xo 11:2 \xt Mat. 26:6; Mar. 14:3; Luqa 7:37; Yuh. 12:3. \x*   
\m
\v 3 Lazarusning hediliri Eysagha xewerchi ewetip: «I Reb, mana sen söygen \add dostung\add* késel bolup qaldi» dep yetküzdi.   
\m
\v 4 Lékin Eysa buni anglap:  
\m — Bu késeldin ölüp ketmeydu, belki bu arqiliq Xudaning Oghli ulughlinip, Xudaning shan-sheripi ayan qilinidu — dédi.\x + \xo 11:4 \xt Yuh. 9:3; 11:40. \x*   
\m
\v 5 Eysa Marta, singlisi we Lazarusni tolimu söyetti.  
\v 6 Shunga u Lazarusning késel ikenlikini anglighan bolsimu, özi turuwatqan jayda yene ikki kün turdi.\f □ \fr 11:6 \ft \+bd «Shunga u Lazarusning késel ikenlikini anglighan bolsimu, özi turuwatqan jayda yene ikki kün turdi»\+bd* — bu ayettiki «shunga» belkim oqurmenlerni heyran qalduridu. Bizde qilche shübhe yoqki, Xuda Özini söygenlernimu intayin söygechke, ularning Xudaning heqiqiy shan-sheripi we ulughluqini körüp chüshinishi, shundaqla étiqadining kücheytilishi üchün bezide béshimizdin bu ishqa oxshap kétidighan azabliq ishlarni ötküzidu (15-ayetni körüng).\f*  
\v 7 Andin kéyin u muxlislirigha:  
\m — Yehudiyege qayta barayli! — dédi.   
\m
\v 8 Muxlisliri uninggha:  
\m — Ustaz, yéqindila \add u yerdiki\add* Yehudiylar séni chalma-kések qilmaqchi bolghan tursa, yene u yerge qayta baramsen? — déyishti.\f □ \fr 11:8 \ft \+bd «Ustaz»\+bd* — grék tilida «Rabbi».\f*  \x + \xo 11:8 \xt Yuh. 8:59; 10:31. \x*   
\m
\v 9 Eysa mundaq dédi:  
\m — Kündüzde on ikki saet bar emesmu? Kündüzi yol mangghan kishi putlashmas, chünki u bu dunyaning yoruqini köridu.  
\v 10 Lékin kéchisi yol mangghan kishi putlishar, chünki uningda yoruqluq yoqtur.   
\m
\v 11 Bu sözlerni éytqandin kéyin, u:  
\m — Dostimiz Lazarus uxlap qaldi; men uni uyqusidin oyghatqili barimen, — dep qoshup qoydi.\x + \xo 11:11 \xt Mat. 9:24; Mar. 5:39; Luqa 8:52. \x*   
\m
\v 12 Shunga muxlislar uninggha:  
\m — I Reb, uxlighan bolsa, yaxshi bolup qalidu, — dédi.   
\m
\v 13 Halbuki, Eysa Lazarusning ölümi toghruluq éytqanidi, lékin ular u dem élishtiki uyquni dewatidu, dep oylashti.  
\v 14 Shunga Eysa ulargha ochuqini éytip:  
\m — Lazarus öldi, — dédi.  
\v 15 — Biraq silerni dep, silerning étiqad qilishinglar üchün, \add uning qéshida\add* bolmighanliqimgha xushalmen. Emdi uning yénigha barayli, — dédi.   
\m
\v 16 «Qoshkézek» dep atilidighan Tomas bashqa muxlisdashlirigha:  
\m — Bizmu uning bilen bille barayli hem uning bilen bille öleyli, — dédi.\f □ \fr 11:16 \ft \+bd ««Qoshkézek» dep atilidighan Tomas»\+bd* — drék tilida ««Didimos» dep atilidighan Tomas».\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Lazarusni tirildürüshi  
\m
\v 17 Eysa muxlisliri bilen Beyt-Aniyagha barghanda, Lazarusning yerlikke qoyulghinigha alliqachan töt kün bolghanliqi uninggha melum boldi.  
\v 18 Beyt-Aniya Yérusalémgha yéqin bolup, uningdin alte chaqirimche yiraqliqta idi, \f □ \fr 11:18 \ft \+bd «alte chaqirim»\+bd* — grék tilida «on besh stadiyon». Bir «stadiyon» 185 métr idi.\f*  
\v 19 shuning bilen nurghun Yehudiylar Marta bilen Meryemge inisi toghrisida teselli bergili ularning yénigha kelgenidi.  
\v 20 Marta emdi Eysaning kéliwatqinini anglapla, uning aldigha chiqti. Lékin Meryem bolsa öyide olturup qaldi.   
\m
\v 21 Marta emdi Eysagha: — I Reb, bu yerde bolghan bolsang, inim ölmigen bolatti.  
\v 22 Hélihem Xudadin némini tiliseng, Uning sanga shuni béridighanliqini bilimen, — dédi.   
\m
\v 23 — Ining qayta tirilidu, — dédi Eysa.   
\m
\v 24 Marta:  
\m — Axirqi künide, yene tirilish künide uning jezmen tirilidighanliqini bilimen, — dédi.\x + \xo 11:24 \xt Dan. 12:2; Luqa 14:14; Yuh. 5:29. \x*   
\m
\v 25 Eysa uninggha: — Tirilish we hayatliq men özümdurmen; manga étiqad qilghuchi kishi ölsimu, hayat bolidu; \x + \xo 11:25 \xt Yuh. 1:4; 3:16, 36; 5:24; 6:47; 14:6; 1Yuh. 5:10. \x*  
\v 26 we hayat turup, manga étiqad qilghuchi ebedil’ebed ölmes; buninggha ishinemsen?\x + \xo 11:26 \xt Yuh. 6:51. \x*   
\m
\v 27 U uninggha: — Ishinimen, i Reb; séning dunyagha kélishi muqerrer bolghan Mesih, Xudaning Oghli ikenlikingge ishinimen.\x + \xo 11:27 \xt Mat. 16:16; Mar. 8:29; Luqa 9:20; Yuh. 6:69. \x*   
\m
\v 28 Buni dep bolup, u bérip singlisi Meryemni astighina chaqirip:  
\m — Ustaz keldi, séni chaqiriwatidu, — dédi.   
\m
\v 29 Meryem buni anglap, derhal ornidin turup, uning aldigha bardi  
\v 30 (shu peytte Eysa téxi yézigha kirmigen bolup, Marta uning aldigha méngip, uchriship qalghan yerde idi).  
\v 31 Emdi \add Meryemge\add* teselli bériwatqan, öyde uning bilen olturghan Yehudiylar uning aldirap qopup sirtqa chiqip ketkinini körüp, uni qebrige bérip shu yerde yigha-zar qilghili ketti, dep oylap, uning keynidin méngishti.   
\m
\v 32 Meryem emdi Eysa bar yerge barghanda uni körüp, ayighigha özini étip:  
\m — I Reb, bu yerde bolghan bolsang, inim ölmigen bolatti! — dédi.   
\m
\v 33 Eysa Meryemning yigha-zar qilghinini, shundaqla uning bilen bille kelgen Yehudiy xelqning yigha-zar qilishqinini körgende, rohida qattiq pighan chékip, köngli tolimu biaram boldi we: \f □ \fr 11:33 \ft \+bd «\+bd*\+bdit Eysa\+bdit*... rohida qattiq pighan chékip, köngli tolimu biaram boldi» —Eysa némige shundaq inkas qayturdi? Bizningche, bu uning gunahning insanlarni ölümge we halaketke, jümlidin Sheytanning ilkige élip barghanliqi tüpeylidin bolghan parakendichilik we pighan-qayghugha qarap, bu ishlardin qattiq hayajanlan’ghanliqi we belkim ghezeplen’genlikini körsitidu.\f*  
\v 34 — Uni qeyerge qoydunglar? — dep soridi.  
\m — I Reb, kélip körgin, — déyishti ular.   
\m
\v 35 Eysa köz yéshi qildi. \f □ \fr 11:35 \ft \+bd «Eysa köz yéshi qildi»\+bd* — Eysaning köz yashliri toghruluq «qoshumche söz»imizde toxtalmisaq bolmaydu.\f*  \x + \xo 11:35 \xt Luqa 19:41. \x*  
\v 36 Yehudiy xelqi: — Qaranglar, u uni qanchilik söygen! — déyishti.  
\v 37 We ulardin beziliri:  
\m — Qarighuning közini achqan bu kishi késel ademni ölümdin saqlap qalalmasmidi? — déyishti.   
\m
\v 38 Eysa ichide yene qattiq pighan chékip, qebrining aldigha bardi. Qebri bir ghar idi; uning kirish aghzigha chong bir tash qoyuqluq idi.  
\v 39 Eysa:  
\m — Tashni éliwétinglar! — dédi.  
\m Ölgüchining hedisi Marta:  
\m — I Reb, yerlikke qoyghili töt kün boldi, hazir u purap ketkendu, — dédi.   
\m
\v 40 Eysa uninggha:  
\m — Men sanga: «Étiqad qilsang, Xudaning shan-sheripini körisen» dégenidimghu! — dédi.   
\m
\v 41 Buning bilen xalayiq tashni éliwetti. Eysa közlirini asman’gha tikip mundaq dua qildi:  
\m — I Ata, tilikimni anglighining üchün sanga teshekkür éytimen.  
\v 42 Tileklirimni hemishe anglaydighanliqingni bilimen; lékin shundaq bolsimu, etrapimdiki mushu xalayiq séning méni ewetkenlikingge ishensun dep, buni éytiwatimen!\x + \xo 11:42 \xt Yuh. 12:30. \x*   
\m
\v 43 Bu sözlerni qilghandin kéyin, u yuqiri awazda:  
\m — Lazarus, tashqirigha chiq! — dep towlidi.   
\m
\v 44 Ölgüchi qol-putliri képenlen’gen, éngiki téngilghan halda tashqirigha chiqti. Eysa ulargha:  
\m — Képenni yéshiwétip, uni azad qilinglar! — dédi.\x + \xo 11:44 \xt Yuh. 20:7. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysani öltürüsh suyiqesti  
\r Mat. 26:1-5; Mar. 14:1-2; Luqa 22:1-2  
\m
\v 45 Meryemning yénigha pete qilip kélip, uning emillirini körgen Yehudiylar ichidin nurghunliri uninggha étiqad qildi.  
\v 46 Lékin ularning ichide beziliri Perisiylerning yénigha bérip, Eysaning qilghan ishlirini melum qilishti.  
\v 47 Shunga bash kahinlar we Perisiyler Yehudiylarning kéngeshmisini yighip:  
\m — Qandaq qilishimiz kérek? Bu adem nurghun möjizilik alametlerni yaritiwatidu. \x + \xo 11:47 \xt Zeb. 2:2; Mat. 26:3; Mar. 14:1; Luqa 22:2; Ros. 4:27. \x*  
\v 48 Uninggha shundaq yol qoyup bériwersek, hemme adem uninggha étiqad qilip kétidu. Shundaq bolghanda, Rimliqlar kélip bu bizning jayimiz we qowmimizni weyran qiliwétidu! — déyishti.\f □ \fr 11:48 \ft \+bd «Rimliqlar kélip bu bizning jayimiz we qowmimizni weyran qiliwétidu!»\+bd* — «bu bizning jayimiz» bizningche ibadetxanini körsetse kérek. Éniqki, bu ademlerning ibadetxanini «Xudaning» démeydu, belki «bizning» deydu. Ularning gépidin roshenki, özining menpeetini birinchi orun’gha qoyidu, öz xelqining tinch-amanliqini ikkinchi orun’gha qoyidu. 
\fp  «Bu bizning jayimiz» bashqa birxil terjimisi: «bizning bu ornimiz» (démek, mensipimiz).\f*   
\m
\v 49 Ularning ichide biri, yeni shu yili bash kahin bolghan Qayafa:  
\m — Siler héchnémini bilmeydikensiler!  
\v 50 Pütün xelqning halak bolushining ornigha, birla ademning ular üchün ölüshining ewzellikini chüshinip yetmeydikensiler, — dédi \x + \xo 11:50 \xt Yuh. 18:14. \x*  
\v 51-52 (bu sözni u özlükidin éytmighanidi; belki u shu yili bash kahin bolghanliqi üchün, Eysaning \add Yehudiy\add* xelqi üchün, shundaqla peqet u xelq üchünla emes, belki Xudaning her yan’gha tarqilip ketken perzentlirining hemmisini bir qilip uyushturush üchün ölidighanliqidin aldin bésharet bérip shundaq dégenidi).\f □ \fr 11:51-52 \ft \+bd «bu sözni u özlükidin éytmighanidi; belki u shu yili bash kahin bolghanliqi üchün... aldin bésharet bérip shundaq dégenidi»\+bd* — démek, gerche u özi xudasiz adem bolsimu, Tewrat békitken orunda turghach, Muqeddes Roh uning arqiliq (özining dewatqinining menisini toluq chüshenmigen halda) bésharet berdi.\f*  \x + \xo 11:51-52 \xt Ef. 2:14, 15, 16. \x*   
\m
\v 53 Shuning bilen ular meslihetliship, shu kündin bashlap Eysani öltürüwétishni qestlidi.  
\v 54 Shuning üchün Eysa emdi Yehudiylar arisida ashkara yürmeytti, u u yerdin ayrilip chölge yéqin rayondiki Efraim isimlik bir shehirige bérip, muxlisliri bilen u yerde turdi.   
\m
\v 55 Emdi Yehudiylarning «ötüp kétish héyti»gha az qalghanidi. Nurghun kishiler taharetni ada qilish üchün, héyttin ilgiri yézilardin Yérusalémgha kélishti. \f □ \fr 11:55 \ft \+bd «Nurghun kishiler taharetni ada qilish üchün...»\+bd* — mushu yerdiki «taharet» toghruluq: Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche, birsi ölük bir nersige, qan’gha yaki melum késel yarisigha tégip ketken bolsa, «napak» dep hésablinatti we shundaqla pak hésablinish üchün yuyunushi kérek we yene bezi ehwallardimu qurbanliq qilishi kérek idi. Uning üstige perisiyler we «Tewrat ustazliri» özlükidin bu ishlargha nurghun bashqa murekkep qaidilerni qoshuwalghanidi. Mesilen, «Mar.» 7:3-4ni körüng. Shunga «taharet»ni ötküzüshke bezide xéli waqit kérek bolghan. \+bd «Yérusalémgha kélishti»\+bd* — grék tilida «Yérusalémgha chiqishti».\f*  
\v 56 Shuning bilen bille shu kishiler Eysani izdeshti. Ular ibadetxanida yighilghanda bir-birige:  
\m — Qandaq oylawatisiler? U héyt ötküzgili kelmesmu? — déyishti.\x + \xo 11:56 \xt Yuh. 7:11. \x*   
\m
\v 57 Bash kahinlar bilen Perisiyler bolsa uni tutush üchün, herkimning uning qeyerdilikini bilse, melum qilishi toghruluq perman chiqarghanidi.   
\b  
\b  
\m  
\c 12
\s1 Meryemning Eysani etirlishi  
\r Mat. 26:6-13; Mar. 14:3-9  
\m
\v 1 Ötüp kétish héytidin alte kün ilgiri, Eysa özi ölümdin tirildürgen Lazarus turuwatqan jay — Beyt-Aniyagha keldi.\x + \xo 12:1 \xt Mat. 26:6; Mar. 14:3; Luqa 7:37; Yuh. 11:2. \x*  
\v 2 Shu wejidin ular u yerde uninggha ziyapet berdi. Marta méhmanlarni kütüwatatti; Lazarus bolsa Eysa bilen hemdastixan bolghanlarning biri idi.  
\v 3 Meryem emdi nahayiti qimmet bahaliq sap sumbul etirdin bir qadaq ekilip, Eysaning putlirigha quydi andin chachliri bilen putlirini értip qurutti. Etirning xush puriqi öyni bir aldi.\f □ \fr 12:3 \ft \+bd «nahayiti qimmet bahaliq sap sumbul etirdin bir qadaq»\+bd* — «bir qadaq» (grék tilida «bir litra») — Rimliqlarning qadiqi, texminen 325 gram. \+bd «Eysaning putlirigha quydi andin chachliri bilen putlirini értip qurutti»\+bd* — yaki «Eysaning putlirigha quydi we chachliri bilen etirni putlirigha sürdi».\f*  
\v 4 Lékin uning muxlisliridin biri, yeni uninggha pat arida satqunluq qilghuchi, Simonning oghli Yehuda Ishqariyot:   
\m
\v 5 — Némishqa bu \add qimmet bahaliq\add* etir kembeghellerge sediqe qilip bérilishke üch yüz dinargha sétilmidi? — dédi\f □ \fr 12:5 \ft \+bd «üch yüz dinar»\+bd* — shu chaghda addiy bir ishchining yilliq kirimige teng bolatti.\f*  \x + \xo 12:5 \xt Mar. 14:5. \x*  
\v 6 (u bu sözni kembeghellerning ghémini yégenliki üchün emes, belki oghri bolghanliqi üchün dégenidi; chünki u \add muxlislarning ortaq\add* hemyanini saqlighuchi bolup, daim uninggha sélin’ghinidin oghriliwalatti).\x + \xo 12:6 \xt Yuh. 13:29. \x*   
\m
\v 7 Emdi Eysa: — Ayalni öz ixtiyarigha qoyghin! Chünki u buni méning depne künüm üchün teyyarliq qilip saqlighandur;\f □ \fr 12:7 \ft \+bd «u buni méning depne künüm üchün teyyarliq qilip saqlighandur»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «u shundaq qilip méning depne künümge teyyarliq qiliwatidu».\f*  \x + \xo 12:7 \xt Mar. 14:8. \x*  
\v 8 chünki kembegheller hemishe siler bilen bille bolidu, lékin men hemishe siler bilen bille bolmaymen, — dédi.\x + \xo 12:8 \xt Qan. 15:11; Mat. 26:11; Mar. 14:7. \x*   
\b  
\m  
\s1 Bash kahinlarning Lazarusni öltürüsh suyiqesti  
\m
\v 9 Zor bir top Yehudiylar uning shu yerde ikenlikidin xewer tépip, shu yerge keldi. Ularning kélishi yalghuz Eysani depla emes, yene u ölümdin tirildürgen Lazarusnimu körüsh üchün idi. \x + \xo 12:9 \xt Yuh. 11:44. \x*  
\v 10 Lékin bash kahinlar bolsa Lazarusnimu öltürüshni meslihetleshkenidi;  
\v 11 Chünki uning sewebidin nurghun Yehudiylar özliridin chékinip Eysagha étiqad qiliwatatti.   
\b  
\m  
\s1 Yérusalémgha tentenilik bilen kirish  
\r Mat. 21:1-11; Mar. 11:1-11; Luqa 19:28-40  
\m
\v 12 Etisi, «\add ötüp kétish\add* héyti»ni ötküzüshke kelgen zor bir top xalayiq Eysaning Yérusalémgha kéliwatqanliqini anglap, \x + \xo 12:12 \xt Mat. 21:8; Mar. 11:8; Luqa 19:36. \x*  
\v 13  qollirigha xorma shaxlirini tutushqan halda uni qarshi alghili chiqishti we: «Teshekkür-hosanna! Perwerdigarning namida kelgüchi, Israilning padishahigha mubarek bolghay!» dep warqirashti.\f □ \fr 12:13 \ft \+bd «Teshekkür-hosanna! Perwerdigarning namida kelgüchi, Israilning padishahigha mubarek bolghay!»\+bd* — bu sözler «Zeb.» 118:25-26diki bésharettin élin’ghan. «Hosanna» dégen söz «Qutquzghaysen, i Perwerdigar» dégen menide. Injil dewrige kelgende menisi «Xudagha teshekkür-medhiye»mu bolup qalghanidi. «Zebur» 118-küyidiki izahatlarnimu körüng.\f*  \x + \xo 12:13 \xt Zeb. 118:25, 26. \x*  
\v 14 Eysa bir texeyni tépip, uninggha mindi; xuddi \add muqeddes yazmilarda\add* mundaq pütülgendek: —   
\b  
\m
\v 15 «Qorqma, i Zion qizi! Mana, Padishahing éshek texiyige minip kéliwatidu!».\f □ \fr 12:15 \ft \+bd «Qorqma, i Zion qizi! Mana, Padishahing éshek texiyige minip kéliwatidu!»\+bd* — «Zek.» 9:9. «Zion qizi» Yérusalémda turuwatqanlarni, shundaqla barliq Yehudiy xelqini körsitidu.\f*  \x + \xo 12:15 \xt Yesh. 62:11; Zek. 9:9; Mat. 21:5. \x*   
\b  
\m
\v 16 Eyni chaghda uning muxlisliri bu ishlarni chüshenmeytti, lékin Eysa shan-sherepte ulughlan’ghandin kéyin, bu sözlerning uning toghruluq pütülgenlikini, shundaqla bu ishlarning derweqe uningda shundaq yüz bergenlikini ésige keltürdi.\f □ \fr 12:16 \ft \+bd «Eysa shan-sherepte ulughlan’ghandin kéyin...»\+bd* — uning ölümdin tirilip ershke kötürülgenlikini körsitidu.\f*   
\m
\v 17 Emdi u Lazarusni qebridin chaqirip tirildürgen chaghda uning bilen bille bolghan xalayiq bolsa, bu ishqa guwahliq bériwatatti.  
\v 18 Eysa yaratqan bu möjizilik alametnimu anglighachqa, uni qarshi élishqa shu bir top ademler chiqishqanidi.  
\v 19 Perisiyler bolsa bir-birige:  
\m — Qaranglar, \add barliq\add* qilghininglar bikar ketti! Mana emdi pütkül jahan uninggha egeshmekte! — déyishti.\x + \xo 12:19 \xt Yuh. 11:47. \x*   
\b  
\m  
\s1 Gréklarning Eysa bilen körüshüshni telep qilishi — uning öz ölümi toghruluq sözlishi  
\m
\v 20 Ötüp kétish héytida ibadet qilghili kelgenler arisida birnechche gréklarmu bar idi. \x + \xo 12:20 \xt Ros. 8:27. \x*  
\v 21 Bular emdi Galiliyening Beyt-Saida yézisidin bolghan Filipning yénigha kélip:  
\m — Ependim, biz Eysa bilen körüshsek, — dep telep qilishti.\x + \xo 12:21 \xt Yuh. 1:45. \x*   
\m
\v 22 Filip bérip buni Andriyasqa éytti. Andin Andriyas we Filip ikkisi Eysagha melum qildi.   
\m
\v 23 Lékin Eysa ulargha jawaben mundaq dédi:  
\m — «Insan’oghlining shan-sherepte ulughlinidighan waqit-saiti yétip keldi. \f □ \fr 12:23 \ft \+bd «Lékin Eysa ulargha jawaben mundaq dédi: — «Insan’oghlining shan-sherepte ulughlinidighan waqit-saiti yétip keldi...»\+bd* — gréklerning (22-ayettiki) telipige bu sirliq sözler qandaq jawab bolidu? Buning toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 12:23 \xt Yuh. 13:32; 17:1. \x*  
\v 24 Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, bughday déni tupraq ichige chüshüp ölmigüche, özi yenila yalghuz qalidu; lékin ölse, mol hosul béridu. \f □ \fr 12:24 \ft \+bd «bughday déni tupraq ichige chüshüp ölmigüche, özi yenila yalghuz qalidu; lékin ölse, mol hosul béridu»\+bd* — Mesihning «uruqning ölüshi» dégini birxil oxshitishtur. Uruq yerge chüshüp «ölmise» bir tal péti qéliwéridu. Tupraqqa chüshkende «ölse», uningdin nurghun uruq méwileydu.\f*  \x + \xo 12:24 \xt 1Kor. 15:36. \x*  
\v 25 Kimdekim öz hayatini ayisa uningdin mehrum bolidu; lékin bu dunyada öz hayatidin nepretlense, uni menggülük hayatliqqa saqliyalaydu. \f □ \fr 12:25 \ft \+bd «kimdekim öz hayatini ayisa..»\+bd* — «ayisa» grék tilida «söyise» yaki «amraq bolsa».\f*  \x + \xo 12:25 \xt Mat. 10:39; 16:25; Mar. 8:35; Luqa 9:24; 17:33. \x*  
\v 26 Kimdekim xizmitimde bolushni xalisa, manga egeshsun. Men qeyerde bolsam, méning xizmetchimmu shu yerde bolidu. Kémdekim méning xizmitimde bolsa, Ata uninggha izzet qilidu.\x + \xo 12:26 \xt Yuh. 14:3; 17:24. \x*   
\m
\v 27 Hazir jénim qattiq azabliniwatidu. Men néme déyishim kérek? «Ata, méni bu saettin qutquzghin!» deymu? Lékin men del mushu waqit-saet üchün keldim. \f □ \fr 12:27 \ft \+bd «Ata, méni bu saettin qutquzghin!» deymu?»\+bd*  — Bu «saet» uning kélidighan azab-oqubetlerni tartidighanliqini körsitidu.\f*  \x + \xo 12:27 \xt Mat. 26:37,38,39; Mar. 14:34; Luqa 22:44. \x*  
\v 28 Ata, naminggha shan-sherep keltürgin!».  
\m Shuan, asmandin bir awaz anglinip:  
\m — Uninggha shan-sherep keltürdüm we yene uninggha shan-sherep keltürimen!» — déyildi.   
\m
\v 29 Buni anglighan shu yerde turghan xalayiq:  
\m — Hawa güldürlidi, — déyishti.  
\m Yene beziler bolsa:  
\m — Bir perishte uninggha gep qildi, — déyishti.   
\m
\v 30 Eysa bolsa jawaben: — Bu awaz méni dep emes, silerni dep chüshti. \x + \xo 12:30 \xt Yuh. 11:42. \x*  
\v 31 Emdi dunyaning üstige höküm chiqirilish waqti keldi; hazir bu dunyaning hökümdarining tashqirigha qoghlinish waqti keldi. \f □ \fr 12:31 \ft \+bd «hazir bu dunyaning hökümdarining tashqirigha qoghlinish waqti keldi»\+bd* — «bu dunyaning hökümdari» — Sheytanni körsitidu. Bu ayet toghruluq «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*  \x + \xo 12:31 \xt Yuh. 14:30; 16:11; Kol. 2:15. \x*  
\v 32 We men bolsam, yerning üstidin kötürülginimde, pütkül insanlarni özümge jelp qilip tartimen, — dédi \x + \xo 12:32 \xt Chöl. 21:9; 2Pad. 18:4; Yuh. 3:14; 8:28. \x*  
\v 33 (uning buni dégini özining qandaq ölüm bilen ölidighanliqini körsetkini idi).   
\m
\v 34 Xalayiq buninggha jawaben uningdin:  
\m — Biz muqeddes qanundin Mesihning ebedgiche qalidighinini anglighan; sen qandaqsige «Insan’oghli kötürülüshi kérek» deysen?! Bu qandaqmu «Insan’oghli» bolsun? — dep soridi.\f □ \fr 12:34 \ft \+bd «sen qandaqsige «Insan’oghli kötürülüshi kérek» deysen?!»\+bd* — xalayiqning «Insan’oghli» (Mesih) toghruluq közde tutqini Mesihning ulughluqini körsitidighan «Yar.» 49:10, «Zeb.» 89:35-37, 110:2, «Yesh.» 9:7, «Ez.» 37:25, «Dan.» 7:14 Idi.\f*  \x + \xo 12:34 \xt 2Sam. 7:16; 1Tar. 22:10; Zeb. 45:7; 89:36; 110:4; Yesh. 9:5; Yer. 23:6; Ez. 37:26; Dan. 2:44; 7:14, 27; Mik. 4:7; Ibr. 1:8. \x*   
\m
\v 35 Shunga Eysa ulargha: — Nurning aranglarda bolidighan waqti uzun bolmaydu. Shunga qarangghuluqning silerni bésiwalmasliqi üchün, nur bar waqtida \add uningda\add* ménginglar; qarangghuluqta mangghan kishi özining qeyerge kétiwatqanliqini bilmeydu. \x + \xo 12:35 \xt Yer. 13:16; Yuh. 1:9; 8:12; 9:5; 12:46; Ef. 5:8; 1Tés. 5:4\x*  
\v 36 Nur aranglarda bar waqitta, uninggha ishininglar; buning bilen nurning perzentliri bolisiler, — dédi.  
\m Eysa bu sözlerni qilghandin kéyin, ulardin ayrilip yoshurunuwaldi.   
\b  
\m  
\s1 Yehudiy xelqining Mesihni ret qilishi  
\m
\v 37 Gerche u ularning köz aldida shunche tola möjizilik alamet körsetken bolsimu, ular téxi uninggha étiqad qilmidi.  
\v 38  Shuning bilen Yeshaya peyghemberning yazmisida aldin’ala körsitilgen bésharet del emelge ashurdi:  
\m «I Perwerdigar, bizning yetküzgen xewirimizge kimmu ishen’gen?  
\m Hem «Perwerdigarning biliki» Bolghuchi kimgimu ayan qilin’ghan?»\f □ \fr 12:38 \ft \+bd «I Perwerdigar, bizning yetküzgen xewirimizge kimmu ishen’gen?» hem «Perwerdigarning biliki» Bolghuchi kimgimu ayan qilin’ghan?»\+bd* — «Yesh.» 53:1. «Perwerdigarning biliki» — bir zat, yeni del Xudaning Mesihi bolsa kérek («Yesh.» 53:2, 3-ayetnimu körüng).\f*  \x + \xo 12:38 \xt Yesh. 53:1; Rim. 10:16. \x*   
\b  
\m
\v 39-40 Xalayiqning étiqad qilmighinining sewebi del shuki (xuddi Yeshaya peyghember yene aldin’ala éytqandek):  
\b  
\m «\add Perwerdigar\add* ularning közlirini kor,  
\m Qelbini tash qildi;  
\m Meqset, ularning közlirining körüp,  
\m Qelbining chüshinip,  
\m \add Gunahliridin\add* yénishining aldini élish üchündur;  
\m Bolmisa, Men ularni saqaytqan bolattim, — \add deydu Perwerdigar\add*».\f □ \fr 12:39-40 \ft \+bd «Perwerdigar ularning közlirini kor, qelbini tash qildi»\+bd* — mushu yerde «Perwerdigar» grék tilida «U». \+bd «Perwerdigar ularning közlirini kor, qelbini tash qildi; meqset, ularning közlirining körüp, qelbining chüshinip, gunahliridin yénishining aldini élish üchündur; bolmisa, Men ularni saqaytqan bolattim»\+bd* — «Yesh.» 6:10.\f*  \x + \xo 12:39-40 \xt Yesh. 6:9, 10; Ez. 12:2; Mat. 13:14; Mar. 4:12; Luqa 8:10; Ros. 28:26; Rim. 11:8 \x*   
\b  
\m
\v 41 Bu sözlerni Yeshaya \add peyghember\add* \add Mesihning\add* shan-sheripini körüp uninggha qarita aldin’ala söz qilghinida éytqanidi.\f □ \fr 12:41 \ft \+bd «Bu sözlerni Yeshaya peyghember Mesihning shan-sheripini körüp uninggha qarita aldin’ala söz qilghinida éytqanidi»\+bd* — grék tilida «uning shan-sheripini körüp...» déyilidu. Kimning shan-sheripi? Éniqki, «uning» mushu yerde Mesihning özini körsitidu. 37-, 39- we 42-ayetni körüng (kimge étiqad qilish kérek?). Toluq ish «Yesh.» 6:1-13de xatirilinidu. Yeshaya bu bésharetni bergen chaghda Perwerdigar Xudaning shan-sheripini körgechke, xulasimiz shuki, «Mesih Özi Xudaning shan-sheripi we ipadisi»din ibarettur.\f*  \x + \xo 12:41 \xt Yesh. 6:1. \x*   
\m
\v 42 Wehalenki, gerche hetta Yehudiy aqsaqalliridinmu nurghunlighan ademler uninggha étiqad qilghan bolsimu, ular Perisiyler wejidin qorqup, özlirining sinagogtin qoghlap chiqiriwétilmesliki üchün uni étirap qilmidi. \f □ \fr 12:42 \ft \+bd «nurghunlighan ademler uninggha étiqad qilghan bolsimu, ular Perisiyler wejidin qorqup, özlirining sinagogtin qoghlap chiqiriwétilmesliki üchün uni étirap qilmidi»\+bd* — Mushu yerde «sinagog» Yehudiylarning omumiy jemiyitini körsitidu. «Sinagogtin chiqirilish» — kimki sinagodtin chiqiriwétilse, Yehudiylar jemiyitidikiler ular bilen héch bardi-keldi qilmaytti.\f*  \x + \xo 12:42 \xt Yuh. 7:13; 9:22. \x*  
\v 43 Buning sewebi, ular insanlardin kélidighan izzet-shöhretni Xudadin kélidighan izzet-shöhrettin yaxshi köretti.\x + \xo 12:43 \xt Yuh. 5:44. \x*   
\m
\v 44 Biraq Eysa yuqiri awaz bilen mundaq dédi:  
\m — Manga étiqad qilghuchi mangila emes, belki méni Ewetküchige étiqad qilghuchidur.  
\v 45 Kimki méni körgüchi bolsa, méni Ewetküchini körgüchi bolidu. \x + \xo 12:45 \xt Yuh. 10:30; 14:9. \x*  
\v 46 Men manga étiqad qilghuchilar qarangghuluqta qalmisun dep, nur süpitide dunyagha keldim. \x + \xo 12:46 \xt Yesh. 42:6; 49:6; Yuh. 1:9; 8:12; 9:5; 12:46; Ros. 13:47. \x*  
\v 47 Birsi sözlirimni anglap, ularni tutmisa, uni soraqqa tartmaymen; chünki men dunyadikilerni soraqqa tartqili emes, belki dunyadikilerni qutquzghili keldim. \x + \xo 12:47 \xt Yuh. 3:17; 9:39. \x*  
\v 48 Biraq méni chetke qaqquchini, shundaqla sözlirimni qobul qilmighanni bolsa, uni soraqqa tartquchi birsi bar. U bolsimu, men éytqan söz-kalamimdur. U axirqi küni uni soraqqa tartidu. \x + \xo 12:48 \xt Mar. 16:16; Yuh. 3:18; 8:24. \x*  
\v 49 Chünki men özlükümdin sözliginim yoq, belki méni ewetken Ata méning némini déyishim we qandaq sözlishim kéreklikige emr bergen. \f □ \fr 12:49 \ft \+bd «méning némini déyishim we qandaq sözlishim kérekliki»\+bd* — yaki bolmisa «méning néme telim-emr bérishim we némini sözlishim kérekliki».\f*  \x + \xo 12:49 \xt Qan. 18:18; Yuh. 3:11; 5:20; 7:16; 8:28; 14:10, 24; 16:13. \x*  
\v 50 Uning emrining menggülük hayatliq ikenlikini bilimen. Shunga némini sözlisem, Ata manga buyrughinidek sözleymen.   
\b  
\b  
\m  
\c 13
\s1 Eysaning muxlislirining putini yuyushi  
\m
\v 1 Ötüp kétish héytidin ilgiri, Eysa bu dunyadin ayrilip, Atining yénigha baridighan waqit-saetning yétip kelgenlikini bildi we shuning üchün bu dunyadiki öz ademlirige körsitip kelgen méhir-muhebbitini axirghiche toluq körsitip turdi.\f □ \fr 13:1 \ft \+bd «Eysa... bu dunyadiki öz ademlirige körsitip kelgen méhir-muhebbitini axirghiche toluq körsitip turdi»\+bd* — bu muhebbet belkim töwendiki 1-20-ayetlerde muxlislirining putlirini yuyushi, shundaqla 13-18-bablarda xatirilen’gendek ulargha körsetken sewr-taqet, kechürüm, méhribanliqini, andin axirida ular üchün özini pida qilishining hemmisini öz ichige alghan bolsa kérek.\f*  \x + \xo 13:1 \xt Mat. 26:2; Mar. 14:1; Luqa 22:1. \x*  
\v 2 Emdi kechlik tamaq yéyiliwatqanidi; Iblis alliburun Simonning oghli Yehuda Ishqariyotning könglige Eysagha satqunluq qilish weswesisini salghanidi.\x + \xo 13:2 \xt Luqa 22:3; Yuh. 13:2. \x*  
\v 3 Eysa Atining her ishni uning qoligha tapshurghinini, we özining Xudaning yénidin kélip, Xudaning yénigha qaytidighanliqini bilgechke,\x + \xo 13:3 \xt Mat. 11:27; 28:18; Yuh. 3:35. \x*  
\v 4 dastixandin turup, ton-könglikini yéship, bir löngge bilen bélini baghlidi.  
\v 5 Andin jawurgha su quyup, muxlislarning putlirini yuyushqa we bélige baghlighan löngge bilen sürtüp qurutushqa bashlidi.  
\v 6 Nöwet Simon Pétrusqa kelgende, Pétrus uninggha:  
\m — I Reb, putumni sen yusang qandaq bolghini?! — dédi.\x + \xo 13:6 \xt Mat. 3:14. \x*   
\m
\v 7 Eysa uninggha:  
\m — Néme qiliwatqinimni hazir bilmeysen, lékin kéyin bilisen, — dédi.   
\m
\v 8 Pétrus: — Sen méning putumni yusang hergiz bolmaydu! — dédi.  
\m Eysa uninggha jawaben: — Séni yumisam, méning bilen teng nésiweng bolmaydu, — dédi.   
\m
\v 9 Simon Pétrus:  
\m — I Reb, undaqta peqet putlirimnila emes, qollirimnimu, béshimnimu yughaysen! — dédi.   
\m
\v 10 Eysa uninggha:  
\m — Bedini yuyulup, tamamen pakiz bolghan adem peqet putlirini yusila qayta yuyunushining hajiti bolmaydu. Siler pakiz, lékin hemminglar emes, — dédi \f □ \fr 13:10 \ft \+bd «...bedini yuyulup, tamamen pakiz bolghan adem peqet putlirini yusila qayta yuyunushining hajiti bolmaydu»\+bd* — mushu sirliq gepning menisi néme? Bizningche Qutquzghuchimizning «put yuyush» dégen bu herikiti özini eng töwen derijige chüshürüp kréstlinishni qobul qilishigha bésharet bolidu. Shunga, muxlislar buni qobul qilmisa bolmaydu. «Qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 13:10 \xt Yuh. 15:3. \x*  
\v 11 (chünki u özini kimning tutup béridighanliqini biletti; shuning üchün u «Hemminglarla pakiz emes» dégenidi). \x + \xo 13:11 \xt Yuh. 6:64. \x*  
\v 12 Shuning bilen u ularning putlirini yuyup bolghandin kéyin, ton-könglikini kiyip, yene dastixan’gha olturup ulargha mundaq dédi:  
\m — Silerge néme qilghinimni uqtunglarmu?  
\v 13 Siler méni «Ustaz» we «Reb» deysiler we rast éytisiler, men shundaqturmen. \x + \xo 13:13 \xt Mat. 23:8,10; 1Kor. 8:6; 12:3; Fil. 2:11. \x*  
\v 14 Eger men Reb we ustazinglar turuqluq, putliringlarni yughanikenmen, silermu bir-biringlarning putlirini yuyushunglar kérek. \f □ \fr 13:14 \ft \+bd «Eger men Reb we ustazinglar turuqluq, putliringlarni yughanikenmen, silermu bir-biringlarning putlirini yuyushunglar kérek»\+bd* — oqurmenler muxlislarning Mesihni «ustaz» andin «Reb» deydighanliqini (13-ayet), lékin Mesih bolsa özini «Reb» we «ustaz» deydighanliqini bayqiyalaydu (13-14-ayet) we shundaqla tertipning oxshimasliqining sewebini oyliyalaydu.\f*  \x + \xo 13:14 \xt Gal. 6:1, 2. \x*  
\v 15 Men silerge qilghandek silerningmu hem shundaq qilishinglar üchün bu ülgini qaldurdum. \x + \xo 13:15 \xt 1Pét. 2:21; 1Yuh. 2:6. \x*  
\v 16 Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, qul xojayinidin üstün turmaydu, elchimu özini ewetküchidin üstün turmaydu. \x + \xo 13:16 \xt Mat. 10:24; Luqa 6:40; Yuh. 15:20. \x*  
\v 17 Bu ishlarni bilgenikensiler, shundaq qilsanglar bextliksiler!   
\b  
\m  
\s1 Eysaning satqunluq bilen tutulushini aldin éytishi  
\r Mat. 26:20-25; Mar. 14:17-21; Luqa 22:21-23  
\m
\v 18 Men bularni hemminglargha qaritip éytmidim. Men tallighanlirimni bilimen, lékin \add muqeddes yazmilarda\add* aldin pütülgen: «Men bilen hemdastixan bolup nénimni yégenmu manga put atti!» dégen bu söz emelge ashurulmay qalmaydu. \f □ \fr 13:18 \ft \+bd «Men bilen hemdastixan bolup nénimni yégenmu manga put atti!»\+bd* — «Zeb.» 41:9ni körüng.\f*  \x + \xo 13:18 \xt Zeb. 41:9; Mat. 26:23; 1Yuh. 2:19. \x*  
\v 19 Men bu ish yüz bérishtin awwal uni silerge éytip qoyayki, u ishlar yüz bergende méning «Bar Bolghuchi» ikenlikimge ishinisiler. \f □ \fr 13:19 \ft \+bd «bu ishlar yüz bergende méning «Bar Bolghuchi» ikenlikimge ishinisiler»\+bd* — yaki «bu ishlar yüz bergende méning «U» (yeni, Mesih) ikenlikimge ishinisiler».\f*  \x + \xo 13:19 \xt Yuh. 14:29; 16:4. \x*  
\v 20 Berheq, berheq, silerge shuni éytip qoyayki, kimki men ewetken herqandaq birsini qobul qilghan bolsa, méni qobul qilghan bolidu; we méni qobul qilghuchilar méni Ewetküchini qobul qilghan bolidu.\x + \xo 13:20 \xt Mat. 10:40; Luqa 10:16. \x*   
\m
\v 21 Eysa bu sözlerni éytqandin kéyin, rohta qattiq pighan chékip, mundaq guwahliq berdi:  
\m — Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, aranglarda bireylen manga satqunluq qilidu!\x + \xo 13:21 \xt Mat. 26:21; Mar. 14:18; Luqa 22:21; Ros. 1:17; 1Yuh. 2:19. \x*   
\m
\v 22 Muxlislar kimni dewatqanliqini bilelmey, bir-birige qarashti.  
\v 23 Emdi dastixanda muxlisliridin biri Eysaning meydisige yölinip yatqanidi; u bolsa «Eysa söyidighan muxlis» idi. \f □ \fr 13:23 \ft \+bd «Eysa söyidighan muxlis»\+bd* — belkim bu «bayan»ning muellipi rosul Yuhanna. «Kirish söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 13:23 \xt Yuh. 20:2; 21:7,20. \x*  
\v 24 Simon Pétrus uningdin \add Eysaning\add* kimni dewatqinini sorap béqishini isharet qildi.   
\m
\v 25 Shuning bilen u Eysaning meydisige yölinip turup uningdin:  
\m — I Reb, u kimdur? — dep soridi.   
\m
\v 26 Eysa jawab bérip:  
\m — Bu bir chishlem nanni ashqa tögürüp kimge sunsam, shudur, — dédi. Shuning bilen u bir chishlem nanni \add ashqa\add* tögürüp, Simonning oghli Yehuda Ishqariyotqa sundi. \f □ \fr 13:26 \ft \+bd «bu bir chishlem nanni ashqa tögürüp kimge sunsam, shudur»\+bd* — dastixanda olturup birsige bir chishlem nanni ashqa tögürgen halda sunush chongqur muhebbitini bildürüsh herikiti idi.\f*  
\v 27 Yehuda nanni éliwidi, Sheytan uning ichige kirdi.  
\m — Qilidighiningni chapsan qil, — dédi Eysa uninggha.   
\m
\v 28 (Emdi dastixanda olturghanlarning héchqaysisi uning \add Yehudagha\add* bu sözlerni néme üchün déginini bilmidi.  
\v 29 Yehuda ularning ortaq hemyanini tutqini üchün, beziler Eysa uninggha: «Bizge kéreklik héytliq nersilerni élip kel» yaki «Kembeghellerge birer nerse ber» dewatsa kérek, dep oylashti).\x + \xo 13:29 \xt Yuh. 12:6. \x*   
\m
\v 30 Yehuda bu bir chishlem nanni élipla tashqirigha chiqip ketti (bu chagh kéche idi).\f □ \fr 13:30 \ft \+bd «bu chagh kéche idi»\+bd* — bu dégenning esli menisidin bashqa, köchme menisi bardur. Yuqiridiki 9:5, 11:9-10, 12:35-36de Eysaning «kündüz» we «qarangghuluq» yaki «kéche» toghruluq sözlirini körüng.\f*   
\b  
\m  
\s1 Yéngi emr  
\m
\v 31 Yehuda tashqirigha chiqip ketkendin kéyin, Eysa mundaq dédi:  
\m — Emdi Insan’oghli ulughlinidighan waqit-saet yétip keldi we Xuda u arqiliq ulughlinidu.  
\v 32 We eger Xuda uningda ulughlansa, Xudamu Özide uni ulughlaydu, shundaqla derhal uni ulughlaydu. \f □ \fr 13:32 \ft \+bd «eger Xuda uningda ulughlansa, Xudamu özide uni ulughlaydu, shundaqla derhal uni ulughlaydu»\+bd* — bizning qarishimizche «özide» mushu yerde «Xuda Özide» dégenni körsitidu. Bezi alimlar mushu yerde «özide» «Mesihning özide» dégenni bildüridu, dep qaraydu. \+bd «Xudamu Özide uni ulughlaydu»\+bd* — yaki (yuqiriqi izahatta éytilghandek) «Xuda uni (Insan’oghlining) özide ulughlaydu». Bu muhim 31-32-ayetler üstide «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*  \x + \xo 13:32 \xt Yuh. 12:23; 17:1. \x*  
\v 33 Balilirim, siler bilen bille bolidighan yene azghina waqtim qaldi. Siler méni izdeysiler, lékin méning Yehudiylargha: «Men baridighan yerge siler baralmaysiler» dep éytqinimdek, buni silergimu éytimen.\x + \xo 13:33 \xt Yuh. 7:34; 8:21. \x*   
\m
\v 34 Silerge yéngi bir emr tapshurimenki, «bir-biringlarni söyünglar». Silerni söyginimdek, silermu bir-biringlarni söyünglar. \x + \xo 13:34 \xt Law. 19:18; Mat. 22:39; Yuh. 15:12; Ef. 5:2; 1Tés. 4:9; 1Pét. 4:8; 1Yuh. 3:23, 4:21. \x*  
\v 35 Aranglarda bir-biringlargha méhir-muhebbitinglar bolsa, hemme adem silerning méning muxlislirim ikenlikinglarni bilidu.\x + \xo 13:35 \xt 1Yuh. 2:5; 4:20. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Pétrusning tanidighanliqini aldin éytishi  
\r Mat. 26:31-35; Mar. 14:27-31; Luqa 22:31-34  
\m
\v 36 Simon Pétrus uningdin:  
\m — I Reb, qeyerge barisen? — dep soridi.  
\m Eysa jawaben: — Men kétidighan yerge hazirche egiship baralmaysen, lékin kéyin manga egiship barisen, — dédi.\f □ \fr 13:36 \ft \+bd «Men kétidighan yerge hazirche egiship baralmaysen, lékin kéyin manga egiship barisen»\+bd* — «kéyin egiship barisen» — Pétrus jismaniy tereptin (ölümdin tirilip asman’gha kötürülüsh yolida) Pétrus Rebge egishelmidi, elwette. Lékin Eysaning közde tutqini rohiy jehettiki «Xudaning yolida pida bolush» idi. Shu tereptimu Pétrus Eysagha egishishke teyyar bolmidi. U awwal Eysadin ténip, andin qattiq towa qilish jeryani arqiliq, shundaqla Muqeddes Rohning kélishi bilen u «kéyin» teyyar bolidu. Mesihning «kéyin manga egishisen» dégini bolsa, Pétrus qattiq téyilip ketken waqtida uninggha teselli yetküzidighan qimmetlik wede bolidu.\f*  \x + \xo 13:36 \xt Yuh. 21:18; 2Pét. 1:14. \x*   
\m
\v 37 Pétrus uninggha:  
\m — I Reb, néme üchün hazir séning keyningdin egiship baralmaymen? Sen üchün jénimni pida qilay! — dédi.\x + \xo 13:37 \xt Mat. 26:33; Mar. 14:29; Luqa 22:33. \x*   
\m
\v 38 Eysa jawaben mundaq dédi:  
\m — Men üchün rasttinla jéningni pida qilamsen? Berheq, berheq, sanga éytip qoyayki, xoraz chillighuche, sen mendin üch qétim tanisen!\f □ \fr 13:38 \ft \+bd «xoraz chillighuche, sen mendin üch qétim tanisen!»\+bd* — grék tilida «sen mendin üch qétim tanmighuche, xoraz chillimaydu».\f*  \x + \xo 13:38 \xt Mat. 26:34; Mar. 14:30; Luqa 22:34. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 14
\s1 Eysa sözini dawam qilidu — «Yol, heqiqet we hayatliqturmen»  
\m
\v 1 Könglünglarni parakende qilmanglar! Xudagha ishinisiler, mangimu ishininglar.  
\v 2 Atamning öyide nurghun makanlar bar. Bolmighan bolsa, buni silerge éytqan bolattim; chünki men herbiringlargha orun teyyarlash üchün shu yerge kétip barimen.\f □ \fr 14:2 \ft \+bd «Atamning öyide nurghun makanlar bar»\+bd* — bu sözler jennetni körsitemdu? Oqurmenlerning éside barki, Eysa 2-babta öz ténini «Xudaning öyi» (ibadetxana) dep süretlidi, shundaqla 8:35de «Xudaning öyi»ni rohiy jehettin tilgha aldi. Buninggha qarighanda «turalghu-makan»ni rohiy jehettin chüshinish kérek. «qoshumche söz»imizde bu toghrisida toxtilimiz.\f*  
\v 3 Men silerge orun teyyarlighili baridighanikenmen, choqum qaytip kélip, silerni özümge alimen; shuning bilen, men qeyerde bolsam, silermu shu yerde bolisiler.\f □ \fr 14:3 \ft \+bd «Men silerge orun teyyarlighili baridighanikenmen, choqum qaytip kélip, silerni özümge alimen; shuning bilen, men qeyerde bolsam, silermu shu yerde bolisiler»\+bd* — Mesihning bu «qaytip kélish»i Mesihning qiyamette dunyagha kélishi yaki Muqeddes Rohning ewetilishini körsitemdu? Bu üchinchi ayet üstidimu «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*  \x + \xo 14:3 \xt Yuh. 12:26; 17:24. \x*  
\v 4 Siler méning qeyerge kétidighanliqimni we u yerge baridighan yolni bilisiler.   
\m
\v 5 Tomas uninggha: — I Reb, séning qeyerge kétidighanliqingni bilmeymiz. Shundaq iken, yolni qandaq bilimiz? — dédi.   
\m
\v 6 Eysa uninggha:  
\m — Yol, heqiqet we hayatliq özümdurmen. Méningsiz héchkim Atining yénigha baralmaydu.\f □ \fr 14:6 \ft \+bd «Yol, heqiqet we hayatliq özümdurmen. Méningsiz héchkim atining yénigha baralmaydu»\+bd* — Mesih üchün Atining yénigha baridighan yol krésttiki ölüm arqiliq bolatti; özige étiqad qilghuchilargha nisbeten, Mesihning özi Atining aldigha baridighan yoldur.\f*  \x + \xo 14:6 \xt Yuh. 1:4, 17; 10:9; 11:25; Ibr. 9:8. \x*  
\v 7 Eger méni tonughan bolsanglar, Atamnimu tonughan bolattinglar. Hazirdin bashlap uni tonudunglar hem uni kördünglar, — dédi.   
\m
\v 8 — I Reb, Atini bizge körsitip qoysangla, shu kupaye, — dédi Filip.   
\m
\v 9 Eysa uninggha mundaq dédi: — «I Filip, siler bilen birge bolghinimgha shunche waqit boldi, méni téxiche tonumidingmu? Méni körgen kishi Atini körgen bolidu. Shundaq turuqluq, sen némishqa yene: «Bizge Atini körsetkeysen» deysen? \x + \xo 14:9 \xt Yuh. 10:30. \x*  
\v 10 Men Atida, Ata mende ikenlikige ishenmemsen? Silerge éytqan sözlirimni özlükümdin éytqinim yoq; belki mende turuwatqan Ata Öz emellirini qiliwatidu. \x + \xo 14:10 \xt Yuh. 5:17; 7:16; 8:28; 10:38; 12:49; 16:13; 17:21. \x*  
\v 11 Méning Atida bolghanliqimgha, Atining mende bolghanliqigha ishininglar. Yaki héchbolmighanda, méning qilghan emellirimdin manga ishininglar.\f □ \fr 14:11 \ft \+bd «... héchbolmighanda, méning qilghan emellirimdin manga ishininglar»\+bd* — 11- we 12-ayetlerde «emeller» Eysa yaratqan möjizilik alametler.\f*   
\m
\v 12 Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, manga ishen’gen kishi méning qiliwatqan emellirimni qilalaydu; we bulardinmu téximu ulugh emellerni qilidu, chünki men Atining yénigha \add qaytip\add* kétimen. \f □ \fr 14:12 \ft \+bd «manga ishen’gen kishi méning qiliwatqan emellirimni qilalaydu; we bulardinmu téximu ulugh emellerni qilidu, chünki men Atining yénigha qaytip kétimen»\+bd* — bu «téximu ulugh emeller» üstide «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*  \x + \xo 14:12 \xt Mat. 21:21; Luqa 17:6; Ros. 5:12; 19:11. \x*  
\v 13 We Atining Oghulda ulughlinishi üchün, hernémini méning namim bilen tilisenglar, shularni ijabet qilimen. \x + \xo 14:13 \xt Yer. 29:12; Mat. 7:7; 21:22; Mar. 11:24; Luqa 11:9; Yuh. 15:7; 16:24; Yaq. 1:5; 1Yuh. 3:22. \x*  
\v 14 Méning namim bilen herqandaq nersini tilisenglar, men silerge shuni ijabet qilimen».   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Muqeddes Rohni ewetishi; Uning qilidighan ishliri  
\m
\v 15 — «Méni söysenglar, emrlirimge emel qilisiler. \x + \xo 14:15 \xt Yuh. 14:21, 23; 15:10; 1Yuh. 5:3. \x*  
\v 16 Menmu Atidin tileymen we U silerge bashqa bir Yardemchi ata qilidu. U siler bilen ebedgiche birge bolidu. \f □ \fr 14:16 \ft \+bd «Menmu Atidin tileymen we U silerge bashqa bir Yardemchi ata qilidu»\+bd* — muhim söz «\+bd bashqa bir\+bd* Yardemchi»dur. Birinchi «Yardemchi» bolsa Eysa Mesihning özi, elwette. «Yardemchi» grék tilidiki «paraklétos» dégen sözning menisini toluq ipadilep bérelmeydu. Grék tilidiki «paraklétos»ning toluq menisi «melum birawning yénigha yardem bérishke chaqirilghuchi», yeni «teselli bergüchi», «hemrah», «meslihetchi», «kücheytküchi», «adwokat-aqlighuchi» qatarliqlardur. «Bashqa bir...» dégini bizge shuni körsitiduki, Eysa muxlislar bilen birge bolghan waqtida, ulargha qandaq jehetlerdin «Yardemchi» bolghan bolsa, u ulardin ayrilghanda, Muqeddes Roh ulargha Eysaning toluq wekili bolup, ikkinchi «Yardemchi» rolida bolidu, dégen qimmetlik wedini bildüridu.\f*  
\v 17 U bolsimu Heqiqetning Rohidur. Uni bu dunyadikiler qobul qilalmaydu, chünki Uni ne körmeydu, ne tonumaydu. Biraq siler Uni tonuysiler, chünki U siler bilen bille turuwatidu hem silerde makan qilidu.\f □ \fr 14:17 \ft \+bd «U bolsimu Heqiqetning Rohidur»\+bd* — «Heqiqetning Rohi» — yaki «heqiqetke bashlighuchi Roh». \+bd «siler Uni tonuysiler, chünki U siler bilen bille turuwatidu»\+bd* — ular qaysi yol bilen Muqeddes Rohni tonuydu? U shu chaghda qandaq yol bilen «ular bilen bille turidu»? Jawab shübhisizki, ular Eysani tonughachqa, Muqeddes Rohnimu tonughan bolidu; Eysa ular bilen bille turghachqa, Muqeddes Rohmu ular bilen bille turuwatatti. Lékin Eysa ulardin ayrilghandin kéyin Muqeddes Roh ularning «ichide, qelbide, rohida» makan qilidu.\f*   
\m
\v 18 Men silerni yétim qaldurmaymen, yéninglargha yene qaytip kélimen. \x + \xo 14:18 \xt Mat. 28:20. \x*  
\v 19 Azghina waqittin kéyin, bu dunya méni körmeydu, lékin siler körüsiler. Men hayat bolghanliqim üchün, silermu hayat bolisiler.  
\v 20 Shu künde méning Atamda bolghanliqim, silerning mende bolghanliqinglar we menmu hem silerde bolghanliqimni bilisiler.  
\v 21 Kim emrlirimge ige bolup ularni tutsa, méni söygüchi shu bolidu. Méni söygüchini Atammu söyidu, menmu uni söyimen we özümni uninggha ayan qilimen».  
\v 22 Yehuda (Yehuda Ishqariyot emes) uningdin:  
\m — I Reb, sen özüngni bu dunyadikilerge ayan qilmay, bizgila ayan qilishing qandaq ish? — dep soridi.\f □ \fr 14:22 \ft \+bd «I Reb, sen özüngni bu dunyadikilerge ayan qilmay, bizgila ayan qilishing qandaq ish?»\+bd* — shübhisizki, muxlislar uni derhal özini pütkül dunyagha ayan qilidu, dep oylatti.\f*   
\m
\v 23 Eysa uninggha jawaben mundaq dédi:  
\m — «Birkim méni söyse, sözümni tutidu; Atammu uni söyidu we \add Atam\add* bilen ikkimiz uning yénigha bérip, uning bilen bille makan qilimiz. \f □ \fr 14:23 \ft \+bd «Atam bilen ikkimiz uning yénigha bérip, uning bilen bille makan qilimiz»\+bd* — «Atam bilen ikkimiz» grék tilida «biz».\f*  
\v 24 Méni söymeydighan kishi sözlirimni tutmaydu; we siler anglawatqan bu söz bolsa méning emes, belki méni ewetken Atiningkidur. \x + \xo 14:24 \xt Yuh. 7:16; 8:28; 12:49; 14:10; 16:13. \x*  
\v 25 Men siler bilen bille boluwatqan chéghimda, bularni silerge éyttim.  
\v 26 Lékin Ata méning namim bilen ewetidighan Yardemchi, yeni Muqeddes Roh silerge hemmini ögitidu hem méning silerge éytqan hemme sözlirimni ésinglargha keltüridu.\x + \xo 14:26 \xt Luqa 24:49; Yuh. 15:26; 16:7, 13; Ros. 2:4. \x*   
\m
\v 27 Silerge xatirjemlik qaldurimen, öz xatirjemlikimni silerge bérimen; méning silerge berginim bu dunyadikilerning berginidek emestur. Könglünglarni parakende qilmanglar we jür’etsiz bolmanglar.\f □ \fr 14:27 \ft \+bd «méning silerge berginim bu dunyaning ademlirining berginidek emestur»\+bd* — bu dunyadiki ademler bir nerse berginide daim dégüdek xalap bermeydu — aldamchiliq, yalghanchiliq we nurghun shertler bilen béridu. Lékin Xuda bizge bir nerse berse uni qayturghuzmaydu.\f*  \x + \xo 14:27 \xt Fil. 4:7. \x*   
\m
\v 28 Siler méning: «Men \add silerdin\add* ayrilip kétimen, kéyin yéninglargha yene qaytip kélimen» déginimni anglidinglar. Méni söygen bolsanglar, Atining yénigha kétidighanliqim üchün xursen bolattinglar. Chünki Ata mendin ulughdur. \x + \xo 14:28 \xt Yuh. 14:3. \x*  
\v 29 Silerning bu ishlar yüz berginide ishinishinglar üchün bu \add ishlar\add* yüz bérishtin awwal silerge éyttim. \f □ \fr 14:29 \ft \+bd «Silerning bu ishlar yüz berginide ishinishinglar üchün bu ishlar yüz bérishtin awwal silerge éyttim»\+bd* — «bu ishlar» — Eysaning tutulup öltürülüshi («silerdin ayrilip kétishim») ularning étiqadigha dehshetlik zerb bolidu.\f*  \x + \xo 14:29 \xt Yuh. 13:19; 16:4. \x*  
\v 30 Mundin kéyin siler bilen köp sözleshmeymen; chünki bu dunyaning hökümdari kélish aldida turidu we mendin kirgüdek héch yochuq tapalmaydu. \f □ \fr 14:30 \ft \+bd «bu dunyaning hökümdari kélish aldida turidu we mendin kirgüdek héch yochuq tapalmaydu»\+bd* — «bu dunyaning hökümdari» Sheytan, Iblisni körsitidu.\f*  \x + \xo 14:30 \xt Yuh. 12:31; 16:11; Ef. 2:2. \x*  
\v 31 Lékin bu dunyaning ademlirining méning Atini söyidighanliqimni bilishi üchün Ata manga néme emr qilghan bolsa, men del shuni emelge ashurimen. Turunglar, bu jaydin kéteyli».\f □ \fr 14:31 \ft \+bd «Ata manga néme emr qilghan bolsa, men del shuni emelge ashurimen»\+bd* — 30-ayet bilen zich baghlinidu. Démek, Eysaning özining tutulushi, sotlinishi, haqaretlinishi andin kréstlinishini ixtiyari bilen qobul qilishining tüp meqsiti bolsa, Iblisning üstidin qandaqtur bir hoquqqa ige bolush üchün emes, belki Atining iradisi üchün bolidu.\f*  \x + \xo 14:31 \xt Yuh. 10:18; Ibr. 10:5. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 15
\s1 Eysa — heqiqiy üzüm télidur; uning sözining dawami  
\m
\v 1 — «Heqiqiy üzüm téli» özümdurmen, Atam bolsa baghwendur.\f □ \fr 15:1 \ft \+bd ««Heqiqiy üzüm téli» özümdurmen»\+bd* — «\+bd heqiqiy\+bd* üzüm téli» bolghandin kéyin, saxta yaki por-püchek üzüm télimu barmu? Buning toghrisida «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  
\v 2 Baghwen mendiki méwe bermeydighan herbir shaxni késip tashlaydu. Méwe bergenlirini bolsa téximu köp méwe bersun dep, pak qilip putap turidu.\f □ \fr 15:2 \ft \+bd «Baghwen mendiki méwe bermeydighan herbir shaxni késip tashlaydu»\+bd* — bashqa birxil terjimisi «Mendiki méwe bermeydighan herbir shaxni baghwen (baranggha) ésp qoyidu». Lékin 6-ayetke qarighanda terjimimiz toghra bolsa kérek. \+bd «Méwe bergenlirini bolsa téximu köp méwe bersun dep, pak qilip putap turidu»\+bd* — «putap turidu» grék tilida «tazilaydu» yaki «paklaydu» bilen ipadilinidu. 4-ayetni körüng.\f*  \x + \xo 15:2 \xt Mat. 15:13. \x*  
\v 3 Emdi siler men silerge yetküzgen sözüm arqiliq alliburun pak boldunglar.\f □ \fr 15:3 \ft \+bd «... siler men silerge yetküzgen sözüm arqiliq alliburun pak boldunglar»\+bd* — «pak» mushu yerde yene «putalghan» dégen menisinimu bildürüshi mumkin. Biraq muhim menisi «pak» ikenlikige shübhisi yoqtur (10:31ni körüng).\f*  \x + \xo 15:3 \xt Yuh. 13:10. \x*  
\v 4 Siler mende izchil turunglar, menmu silerde izchil turimen. Shax talda turmay, özi méwe bérelmeydighinidek, silermu mende izchil turmisanglar, méwe bérelmeysiler.   
\m
\v 5 «Üzüm téli» özümdurmen, siler bolsanglar shaxliridursiler. Kim mende izchil tursa, menmu shundaqla uningda turghinimda, u köp méwe béridu. Chünki mensiz héchnémini qilalmaysiler.  
\v 6 Birsi mende turmisa, u \add kéreksiz\add* shaxtek tashlinip, qurup kétidu. Bundaq shaxlar yighip kélinip otqa tashlinidu.\x + \xo 15:6 \xt Ez. 15:2-8; Mat. 3:10; 7:19; Kol. 1:23. \x*  
\v 7 Siler mende izchil tursanglar we sözlirim silerde izchil tursa, némini telep qilsanglar, silerge shu ijabet bolidu.\x + \xo 15:7 \xt Yer. 29:12; Mat. 7:7; 21:22; Mar. 11:24; Luqa 11:9; Yuh. 14:13; 16:24; Yaq. 1:5; 1Yuh. 3:22; 5:14. \x*  
\v 8 Silerning köp méwi bérishinglar, shundaqla méning muxlislirim ikenlikinglarni ispatlishinglar bilen shan-sherep Atamgha keltürülidu.\f □ \fr 15:8 \ft \+bd «Siler mende izchil tursanglar we sözlirim silerde izchil tursa, némini telep qilsanglar, silerge shu ijabet bolidu. Silerning köp méwi bérishinglar, shundaqla méning muxlislirim ikenlikinglarni ispatlishinglar bilen shan-sherep atamgha keltürülidu»\+bd* — 7-8-ayetke qarighanda, muxlislar Xudagha chiqarghan, uni xursen qilidighan méwe ünümlük dua-tilawetlerni öz ichige alidu.\f*   
\m
\v 9 Atam méni söyginidek, menmu silerni söydüm; méning méhir-muhebbitimde izchil turunglar.  
\v 10 Eger emrlirimni tutsanglar, xuddi men Atamning emrlirini tutqan we hemishe uning méhir-muhebbitide turghinimdek, silermu hemishe méning méhir-muhebbitimde turisiler.\x + \xo 15:10 \xt Yuh. 14:15, 21, 23; 1Yuh. 5:3. \x*   
\m
\v 11 Méning xushalliqim silerde bolsun we shuningdek xushalliqinglar tolup tashsun dep, men bularni silerge éyttim.  
\v 12 Méning emrim shuki, men silerni söyginimdek, silermu bir-biringlarni söyünglar. \x + \xo 15:12 \xt Law. 19:18; Mat. 22:39; Yuh. 13:34; Ef. 5:2; 1Tés. 4:9; 1Pét. 4:8; 1Yuh. 3:23; 4:21. \x*  
\v 13 Insanlarning öz dostliri üchün jénini pida qilishtin chongqur méhir-muhebbiti yoqtur. \x + \xo 15:13 \xt Rim. 5:7; Ef. 5:2; 1Yuh. 3:16. \x*  
\v 14 Silerge buyrughan emrlirimni ada qilsanglar, méning dostlirim bolisiler. \f □ \fr 15:14 \ft \+bd «Silerge buyrughan emrlirimni ada qilsanglar, méning dostlirim bolisiler»\+bd* — 13-14-ayette Xudaning muhebbitining ulughluqi ayan qilinidu. «Mesihning dostliri» uning emrlirini ada qilghuchilardur. Lékin Mesih barliq kishiler, jümlidin öz emrlirini ada qilmighuchilar, yeni \+bd düshmenliri üchün\+bd* jénini pida qilghandur.\f*  \x + \xo 15:14 \xt Mat. 12:50; 2Kor. 5:16; Gal. 5:6; 6:15; Kol. 3:11. \x*  
\v 15 Emdi mundin kéyin men silerni «qul» dep atimaymen. Chünki qul xojayinining néme qiliwatqinini bilmeydu. Uning ornigha silerni «dost» dep atidim, chünki Atamdin anglighanlirimning hemmisini silerge yetküzdüm. \f □ \fr 15:15 \ft \+bd «Emdi mundin kéyin men silerni «qul» dep atimaymen»\+bd* — «qul» yaki «chakar».\f*  \x + \xo 15:15 \xt Yuh. 8:26. \x*  
\v 16 Siler méni tallighininglar yoq, eksiche men silerni tallidim we silerni bérip méwe bersun hemde méwiliringlar daim saqlansun, méning namim bilen Atidin néme tilisenglar, u silerge bersun dep silerni tiklidim. \f □ \fr 15:16 \ft \+bd «Siler méni tallighininglar yoq, eksiche men silerni tallidim we silerni bérip méwe bersun hemde méwiliringlar daim saqlansun...»\+bd* — «...\+bd bérip\+bd* méwe bersun» dégen ibare belkim, muxlislar Xudagha chiqarghan, uni xursen qilidighan méwe bolsa, pütün dunyagha \+bd bérip\+bd* xush xewer arqiliq bashqilarni Xudaning yoligha keltürüshni öz ichige alidu, dep körsetse kérek.\f*  \x + \xo 15:16 \xt Mat. 28:19; Mar. 16:15; Yuh. 13:18; Ef. 1:4; Kol. 1:6. \x*  
\v 17 Silerge shuni emr qilimenki, bir-biringlarni söyünglar.\f □ \fr 15:17 \ft \+bd «Silerge shuni emr qilimenki, bir-biringlarni söyünglar»\+bd* — grék tilida «Silerge shularni emr qilimenki, bir-biringlarni söyünglar».\f*   
\b  
\m  
\s1 Dunyadikilerning Eysagha bolghan nepriti  
\m
\v 18 Bu dunyadikiler silerdin nepretlense, silerdin awwal mendin nepretlen’genlikini bilinglar. \x + \xo 15:18 \xt 1Yuh. 3:13. \x*  
\v 19 Silermu bu dunyadikilerdin bolghan bolsanglar, bu dunyadikiler silerni özimizningki dep, söygen bolatti. Biraq siler bu dunyadin bolmighachqa, belki men silerni bu dunyadin ayrip tallighanliqim üchün, emdi bu dunyadikiler silerdin nepretlinidu. \f □ \fr 15:19 \ft \+bd «Silermu bu dunyadikilerdin bolghan bolsanglar, bu dunyadikiler silerni özimizningki dep, söygen bolatti»\+bd* — grék tilida «Silermu bu dunyadin bolghan bolsa, bu dunya silerni öziningki dep söygen bolatti».\f*  \x + \xo 15:19 \xt Yuh. 17:14; Gal. 1:10. \x*  
\v 20 Men silerge éytqan sözni ésinglarda tutunglar: «Qul xojayinidin üstün turmaydu». Ular manga ziyankeshlik qilghan bolsa, silergimu ziyankeshlik qilidu. Méning sözümni tutqan bolsa, ular silerningkinimu tutidu.\x + \xo 15:20 \xt Mat. 10:24; 24:9; Luqa 6:40; Yuh. 13:16; 16:2. \x*   
\m
\v 21 Biraq méning namim tüpeylidin ular silergimu shu ishlarning hemmisini qilidu, chünki ular méni Ewetküchini tonumaydu. \x + \xo 15:21 \xt Mat. 10:22; Yuh. 16:3. \x*  
\v 22 Eger men kélip ulargha söz qilmighan bolsam, ularda gunah yoq dep hésablinatti. Lékin hazir gunahi üchün ularning héch bahanisi yoqtur. \x + \xo 15:22 \xt Rim. 4:15; 5:20. \x*  
\v 23 Kimdekim mendin nepretlense Atamdinmu nepretlen’gen bolidu.  
\v 24 Men ularning arisida bashqa héchkim qilip baqmighan emellerni qilmighan bolsam, ularda gunah yoq dep hésablinatti. Lékin ular hazir \add emellirimni\add* körgen turuqluq, yenila hem mendin hem Atamdin nepretlendi. \x + \xo 15:24 \xt Yuh. 10:37. \x*  
\v 25 Lékin bu ishlar ulargha tewe bolghan Tewrat qanunida: «Héchqandaq sewebsizla mendin nepretlendi» dep pütülgen söz emelge ashurulushi üchün shundaq yüz berdi.\f □ \fr 15:25 \ft \+bd «Ulargha tewe bolghan Tewrat qanuni»\+bd* — hejwiy, kinayilik söz. 8:17 we izahatini körüng. \+bd «Héchqandaq sewebsizla mendin nepretlendi»\+bd* — «Zeb.» 35:7, 19 we 69:4.\f*  \x + \xo 15:25 \xt Zeb. 35:19; 69:4\x*   
\m
\v 26 Lékin men silerge Atining yénidin ewetidighan Yardemchi, yeni Atining yénidin chiqquchi Heqiqetning Rohi kelgende, U manga guwahliq béridu. \f □ \fr 15:26 \ft \+bd «...Yardemchi, yeni Atining yénidin chiqquchi Heqiqetning Rohi kelgende, U manga guwahliq béridu»\+bd* — mushu ayettin Muqeddes Rohning shexs ikenliki körünüp turidu. Mesih Uni «Atining yénidin» ewetidu; mushu yerde Muqeddes Roh yene «Atining yénidin \+bd chiqidu\+bd*» déyilidu. Grék tilida «chiqidu» dégen péil «hazirqi zaman» shekilde bolghachqa, Muqeddes Rohning herdaim shu heriketni qiliwatqini körsitilidu.\f*  \x + \xo 15:26 \xt Luqa 24:49; Yuh. 14:26; 16:7; Ros. 5:32. \x*  
\v 27 Silermu manga guwahliq bérisiler, chünki siler bashtin tartip men bilen bille boldunglar.\x + \xo 15:27 \xt Ros. 1:8, 21; 5:32. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 16
\s1 Kélidighan ziyankeshlikler  
\m
\v 1 Silerning putliship ketmeslikinglar üchün bularni silerge éyttim.  
\v 2 Ular silerni sinagoglarning jamaetliridin qoghlap chiqiriwétidu; hemde shundaq bir waqit-saet kéliduki, silerni öltürgüchi özini Xudagha xizmet qiliwatimen, dep hésablaydu.\f □ \fr 16:2 \ft \+bd «Ular silerni sinagoglarning jamaetliridin qoghlap chiqiriwétidu»\+bd* — yuqiriqi bashqa izahatlarda éytqinimizdek, Yehudiy xelqi birsini «sinagogtin chiqiriwetse», kéyin uning bilen héchqandaq bardi-keldi qilmay, belki uninggha téximu ziyankeshlik qilishimu mumkin.\f*  \x + \xo 16:2 \xt Yuh. 9:22, 34; 12:42. \x*  
\v 3 Ular bularni ya Atini, ya méni tonumighanliqi üchün qilidu.\x + \xo 16:3 \xt Yuh. 15:21; 1Kor. 2:8. \x*  
\v 4 Lékin men bu ishlarni silerge éyttimki, waqit-saiti kelgende, men shundaq aldin’ala éytqinimni ésinglargha keltüreleysiler.\f □ \fr 16:4 \ft \+bd «... waqit-saiti kelgende»\+bd* — démek, Yehudiy xelqidin we kéyin bashqilar teripidin bolghan ziyankeshlikler kelgende.\f*  \x + \xo 16:4 \xt Yuh. 13:19; 14:29. \x*   
\b  
\m  
\s1 Muqeddes Rohning yétkekchi we ustaz bolidighanliqi  
\m
\v 5 — Men bashta bularni silerge éytmidim, chünki men siler bilen bille idim.  
\m Lékin emdi méni ewetküchining yénigha qaytip kétimen. Shundaq turuqluq, aranglardin héchkim mendin: «Nege kétisen?» dep sorimaywatidu.  
\v 6 Eksiche, silerge bularni éytqinim üchün, qelbinglar qayghugha chömüp ketti.  
\v 7 Emma men silerge heqiqetni éytip qoyayki, méning kétishim silerge paydiliqtur. Chünki eger ketmisem, Yardemchi silerge kelmeydu. Emma ketsem, Uni silerge ewetimen.\x + \xo 16:7 \xt Luqa 24:49; Yuh. 14:26; 15:26. \x*  
\v 8 U kelgende, bu dunyadikilerge gunah toghrisida, heqqaniyliq toghrisida we axiret soriqi toghrisida heqiqetni bilgüzidu.  
\v 9 U ularni gunah toghrisida bilgüzidu, chünki ular manga étiqad qilmidi.\f □ \fr 16:9 \ft \+bd «U ularni gunah toghrisida bilgüzidu»\+bd* — yaki «U ularni öz gunahi toghruluq bilgüzidu» yaki «U ularni gunahning néme ikenlikini bilgüzidu». Dégendek üch terjimisi bolushi mumkin, lékin omumiy menisi asasen oxshash.\f*  
\v 10 Ularni heqqaniyliq toghrisida \add bilgüzidu\add*, chünki Atamning yénigha qaytip barimen we siler méni yene körelmeysiler.  
\v 11 Ularni axiret soriqi toghrisida \add bilgüzidu\add*, chünki bu dunyaning hökümdari üstige höküm chiqirildi.\f □ \fr 16:11 \ft \+bd «bu dunyaning hökümdari»\+bd* — Sheytan, Iblis. \+bd «...Ularni axiret soriqi toghrisida bilgüzidu, chünki bu dunyaning hökümdari üstige höküm chiqirildi»\+bd* — 9-11-ayettiki «U (Muqeddes Roh)... gunah toghrisida... heqqaniyliq toghrisida... we axiret soriqi toghrisida...bilgüzidu....» dégenlerning üstide «qoshumche söz»de azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 16:11 \xt Yuh. 12:31; 14:30; Ef. 2:2; Kol. 2:15. \x*   
\m
\v 12 Silerge éytidighan yene köp sözlirim bar idi; lékin siler ularni hazirche kötürelmeysiler. \f □ \fr 16:12 \ft \+bd «Silerge éytidighan yene köp sözlirim bar idi; lékin siler ularni hazirche kötürelmeysiler»\+bd* — muxlislar qandaq sözlerni kötürelmeydu? Bu toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  
\v 13 Lékin U, yeni Heqiqetning Rohi kelgende, U silerni barliq heqiqetke bashlap baridu. Chünki U özlükidin sözlimeydu, belki némini anglighan bolsa, shuni sözleydu we kelgüside bolidighan ishlardin silerge xewer béridu. \f □ \fr 16:13 \ft \+bd «Chünki U özlükidin sözlimeydu, belki némini anglighan bolsa, shuni sözleydu»\+bd* — «U (Mukeddes Roh)... némini anglighan bolsa» — démek, Muqeddes Rohning Xuda we Uning Kalamidin anglighini. \+bd «\+bd*\+bdit Muqeddes Roh\+bdit*,... némini anglighan bolsa, shuni sözleydu we kelgüside bolidighan ishlardin silerge xewer béridu» — bu muhim wede toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 16:13 \xt Yuh. 12:49; 14:26\x*  
\v 14 U méni ulughlaydu; chünki U mende bar bolghanni tapshuruwélip, silerge jakarlaydu.  
\v 15 Atida bar bolghanning hemmisi hem méningkidur; mana shuning üchün men: «U mende bar bolghanni tapshuruwélip, silerge jakarlaydu» dep éyttim.\f □ \fr 16:15 \ft \+bd « \+bd*\+bdit Muqeddes Roh\+bdit* mende bar bolghanni tapshuruwélip, silerge jakarlaydu» — Bu muhim wede toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 16:15 \xt Yuh. 17:10. \x*   
\b  
\m  
\s1 Ghem-qayghuliringlar menggü xushalliqqa aylinidu  
\m
\v 16 Az waqittin kéyin, méni körmeysiler; we yene bir’az waqit ötkendin kéyin, méni qayta körisiler, chünki men Atamning yénigha kétimen».\f □ \fr 16:16 \ft \+bd «yene bir’az waqit ötkendin kéyin, méni qayta körisiler, chünki men Atamning yénigha kétimen»\+bd* — bezi kona köchürmilerde mushu yerde «chünki men Atamning yénigha kétimen» dégen söz tépilmaydu. Lékin bizningche 17-ayet uning eslide barliqini ispatlaydu.\f*  \x + \xo 16:16 \xt Yuh. 7:33. \x*   
\m
\v 17 Shunga muxlislarning beziliri bir-birige:  
\m — Bizlerge: — «Az waqittin kéyin, méni körmeysiler; yene bir’az waqit ötkendin kéyin, méni qayta körisiler» we yene «Chünki men Atamning yénigha kétimen» dégini néme déginidu?  
\v 18 «Az waqittin kéyin» dégen sözining menisi néme? Uning némilerni dewatqanlirini bilmiduq, — déyishidu.   
\m
\v 19 Eysa ularning özidin némini sorimaqchi bolghinini bilip ulargha mundaq dédi:  
\m — «Méning «Az waqittin kéyin, méni körmeysiler; yene bir’az waqit ötkendin kéyin, méni körisiler» déginimning menisini bir-biringlardin sorawatamsiler? \f □ \fr 16:19 \ft \+bd «Méning «Az waqittin kéyin, méni körmeysiler; yene bir’az waqit ötkendin kéyin, méni körisiler»\+bd* — Mesihning mushu déginide közde tutqini, bizningche, uning ölümi, depne qilinishi we ölümdin tirilip muxlislirigha özini ayan qilishidin ibaret.\f*  
\v 20 Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, siler yigha-zar kötürüsiler, lékin bu dunyadikiler xushal bolushup kétidu; siler qayghurisiler, lékin qayghuliringlar shadliqqa aylinidu.  
\v 21 Ayal kishi tughutta azablinidu, chünki uning waqit-saiti yétip kelgen; lékin bowiqi tughulup bolghandin kéyin, bir perzentning dunyagha kelgenlikining shadliqi bilen tartqan azabini untup kétidu. \x + \xo 16:21 \xt Yesh. 26:17. \x*  
\v 22 Shuninggha oxshash, silermu hazir azabliniwatisiler, lékin men siler bilen qayta körüshimen, qelbinglar shadlinidu we shadliqinglarni héchkim silerdin tartiwalalmaydu.  
\v 23 Shu künde siler mendin héchnerse sorimaysiler. Berheq, berheq, men silerge shuni éytip qoyayki, méning namim bilen Atidin némini tilisenglar, u shuni silerge béridu. \x + \xo 16:23 \xt Yer. 29:12; Mat. 7:7; 21:22; Mar. 11:24; Luqa 11:9; Yuh. 14:13; 15:7; Yaq. 1:5; 1Yuh. 3:22; 5:14. \x*  
\v 24 Hazirghiche méning namim bilen héchnéme tilimidinglar. Emdi tilenglar, érishisiler, buning bilen shadliqinglar tolup tashidu!   
\b  
\m  
\s1 Bu dunya üstidin ghelibe qilish  
\m
\v 25 Silerge bularni temsiller bilen éytip berdim. Biraq shundaq bir waqit kéliduki, u chaghda silerge yene temsiller bilen sözlimeymen, Ata toghruluq silerge ochuq éytimen. \f □ \fr 16:25 \ft \+bd «Silerge bularni temsiller bilen éytip berdim. Biraq shundaq bir waqit kéliduki, u chaghda silerge yene temsiller bilen sözlimeymen, ata toghruluq silerge ochuq éytimen»\+bd* — temsillerdin bolghan birnechche misallar 10-babtin («qoylarning ishiki» we «yaxshi padichi» toghruluq) 13-babtin (ulargha «put yuyush» toghruluq temsil we ölge) 15-babtin («heqiqiy üzüm téli» toghruluq) we 21-ayettin («tughutta bolghan ayal» toghruluq) tépilidu.\f*  
\v 26 Shu küni tilekliringlarni méning namim bilen iltija qilisiler. Men siler üchün Atidin telep qilimen, dep éytmaymen;  
\v 27 chünki Ata özimu silerni söyidu; chünki siler méni söyisiler we méning Xudaning yénidin kelgenlikimge ishendinglar.\x + \xo 16:27 \xt Yuh. 17:8. \x*   
\m
\v 28 Men Atining yénidin chiqip bu dunyagha keldim; emdi men yene bu dunyadin kétip Atining yénigha barimen».\x + \xo 16:28 \xt Yuh. 13:3. \x*   
\m
\v 29 Muxlisliri:  
\m — Mana sen hazir ochuq éytiwatisen, temsil keltürüp sözlimiding! \f □ \fr 16:29 \ft \+bd «Mana sen hazir ochuq éytiwatisen, temsil keltürüp sözlimiding!»\+bd* — muxlislarning heqiqiy chüshen’gen-chüshenmigini 31-ayettin körünidu.\f*  
\v 30 Biz séning hemmini bilginingni, shundaqla héchkimning sendin soal sorishining hajiti yoqluqini emdi bilip yettuq. Shuningdin séning Xudaning yénidin kelgenlikingge ishenduq, — déyishti.\f □ \fr 16:30 \ft \+bd «héchkimning sendin soal sorishining hajiti yoq»\+bd* — menisi belkim Mesihning ularning özidin sorimaqchi bolghan soallirini téxi sorimay turupla, ularning sorimaqchi bolghinini alliqachan bilgenlikini közde tutidu.\f*  \x + \xo 16:30 \xt Yuh. 21:17. \x*   
\m
\v 31 Eysa jawaben ulargha:  
\m — Hazir ishendinglarmu?  
\v 32 Mana, shundaq waqit-saiti kéley dep qaldi, shundaqla kélip qaldiki, hemminglar méni yalghuz tashlap herbiringlar öz yolliringlargha tarqilip kétisiler. Biraq men yalghuz emesmen, chünki Ata men bilen billidur. \f □ \fr 16:32 \ft \+bd «hemminglar méni yalghuz tashlap herbiringlar öz yolliringlargha tarqilip kétisiler»\+bd* — «öz yolliringlargha» yaki «özünglarningkige» (démek, öz öyünglargha). «Matta» 26:56, «Mar.» 14:50ni körüng.\f*  \x + \xo 16:32 \xt Zek. 13:7; Mat. 26:31; Mar. 14:27; Yuh. 8:29; 14:10. \x*  
\v 33 Silerning mende xatirjemlikke ige bolushunglar üchün bularni silerge éyttim. Bu dunyada turup azab-oqubet tartisiler, emma gheyretlik bolunglar! Men bu dunya üstidin ghelibe qildim!\x + \xo 16:33 \xt Yesh. 9:5; Yuh. 14:27; Rim. 5:1; Ef. 2:13; Kol. 1:20. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 17
\s1 Eysaning muxlisliri üchün dua qilishi  
\m
\v 1 Eysa bu sözlerni qilghandin kéyin, közlirini ershke tikip, mundaq dua qildi:  
\m — I Ata, waqit-saet yétip keldi; Sen Oghlungni ulughlatquzghaysen; buning bilen Oghlungmu Séni ulughlatquzidu;\x + \xo 17:1 \xt Yuh. 12:23; 13:32. \x*  
\v 2 yeni, uning Sen uninggha tapshurghan insanlargha menggülük hayat ata qilishi üchün, uninggha pütkül et igiliridin üstün hoquq ata qilghiningdek, uni ulughlatquzghaysen.\f □ \fr 17:2 \ft \+bd «Sen uninggha tapshurghan insanlar...»\+bd* — grék tilida «uninggha bergen barliq insanlar...» — démek, Mesihke étiqad qilghuchilar.\f*  \x + \xo 17:2 \xt Zeb. 8:6; Mat. 11:27; 28:18; Luqa 10:22; Yuh. 3:35; 5:27; 1Kor. 15:25; Fil. 2:10; Ibr. 2:8. \x*  
\v 3 Menggülük hayat shuki, birdinbir heqiqiy Xuda — Séni we Sen ewetken Eysa Mesihni tonushtin ibarettur.\x + \xo 17:3 \xt Yesh. 53:11; Yer. 9:22\x*  
\v 4 Men Séning emel qilishim üchün tapshurghan ishingni orundishim bilen Séni yer yüzide ulughlatquzdum.\x + \xo 17:4 \xt Yuh. 4:34; 13:32; 14:13; 19:30. \x*  
\v 5 I Ata, Séning alem apiride bolushtin burun men Özüngning yéningda ige bolghan shan-sherep bilen méni Özüngning yéningda ulughlatquzghaysen.\f □ \fr 17:5 \ft \+bd «I Ata, Séning alem apiride bolushtin burun men Özüngning yéningda ige bolghan shan-sherep bilen méni Özüngning yéningda ulughlatquzghaysen»\+bd* — yaki bolmisa «I Ata, men Sen bilen birge ige bolghan shan-sherep bilen méni Özüng bilen teng ulughlandurghaysen».\f*  \x + \xo 17:5 \xt Yuh. 1:1, 2; 10:30; 14:9. \x*   
\m
\v 6 Sen bu dunyadin manga tallap bergen ademlerge Séning namingni ayan qildim. Ular Séningki idi, Sen ularni manga berding we ular Séning söz-kalamingni tutup keldi.\f □ \fr 17:6 \ft \+bd «Sen bu dunyadin manga tallap bergen ademlerge Séning namingni ayan qildim»\+bd* — Mesihning «Séning namingni ayan qildim» éytqini némini körsitidu? Tewrat-Zeburda Xudaning nurghun namliri (Perwerdigar (Yahweh), Xuda (Elohim), Reb (Adonay) qatarliqlar) ayan qilin’ghandin kéyin Mesih qaysi namni ulargha ayan qilghan? U «Ata» emesmu?\f*  
\v 7 Ular hazir Sen manga bergen hemme nersilerning Séningdin kelgenlikini bildi.  
\v 8 Chünki Sen manga tapshurghan sözlerni ulargha yetküzdüm; ularmu bularni qobul qildi, shuning bilen Sendin chiqqinimni heqiqeten bilip yetti hemde Séning méni ewetkenlikinggimu ishendi.\x + \xo 17:8 \xt Yuh. 16:27. \x*  
\v 9 Bulargha dua qilimen; bu dunyadiki ademlerge emes, belki Sen manga bergen ademlerge dua qilimen; chünki ular Séningkidur.  
\v 10 Méning barliqim Séningkidur we Séning barliqing bolsa méningkidur we men ularda sherep taptim.\f □ \fr 17:10 \ft \+bd «men ularda sherep taptim»\+bd* — «ularda...» mushu yerde közde tutulghini belkim «Sen manga bergen ademlerde..» bolsa kérek.\f*  \x + \xo 17:10 \xt Yuh. 16:15. \x*   
\m
\v 11 Men emdi bu dunyada turiwermeymen; lékin ular bu dunyada qaldi we men Séning yéninggha kétiwatimen. I muqeddes Ata, Sen manga bergen naming arqiliq ularni saqlighinki, biz ikkimiz bir bolghinimizdek, ularmu bir bolghay. \f □ \fr 17:11 \ft \+bd «Sen manga bergen naming arqiliq ularni saqlighinki...»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Sen naming bilen manga tapshurup bergenlerning Sanga bolghan sadiqliqini saqlighinki,... ». Mushu yerde «Sen manga tapshurup bergen naming» bolsa yenila Xuda’Atining Öz Mesihige insanlargha ögitish üchün tapshurghan «Ata» (ibraniy tilida «Abba») dégen qimmetlik namidur.\f*  
\v 12 Men ular bilen bille bolghan waqtimda, Sen manga bergen naming bilen ularni saqlidim hem qoghdidim; we muqeddes yazmilardiki bésharetning emelge ashurulushi yolida, ularning ichidin halaketke xas bolghan kishidin bashqa birimu yoqalmidi. \f □ \fr 17:12 \ft \+bd «Men ular bilen bille bolghan waqtimda, Sen manga bergen naming bilen ularni saqlidim hem qoghdidim;...»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Séning naming bilen ularni saqlidim; Sen manga tapshurup bergenlerning Sanga bolghan sadiqliqini qoghdidim;... ». Bu «nam» yenila yuqiriqi izahatta éytqinimizdek «Ata» bolsa kérektur. \+bd «halaketke xas bolghan kishi»\+bd* — grék tilida «halaketning oghli» dégen söz bilen ipadilinidu, u Yehuda Ishqariyotni körsitidu, elwette. Mesihge satqunluq qilghan kishining halaketke yüzlinishi toghruluq bésharetler belkim «Zeb.» 41:9, 109:1-20 we «Pend.» 24:22 (LXX)ni öz ichige alsa kérek.\f*  \x + \xo 17:12 \xt Yesh. 8:18; Yuh. 6:39; 10:28; 18:9; Ibr. 2:13. \x*  
\v 13 Mana emdi séning yéninggha barimen. Méning shadliqim ularda tolup tashsun dep, bu sözlerni dunyadiki waqtimda sözlidim.  
\v 14 Men ulargha söz-kalamingni tapshurdum. Men bu dunyadin bolmighinimdek, ularmu bu dunyadin bolmighini üchün, bu dunyaning ademliri ulardin nepretlinidu. \f □ \fr 17:14 \ft \+bd «men bu dunyadin bolmighinimdek...»\+bd* — yaki «men bu dunyagha mensup bolmighinimdek...».\f*  \x + \xo 17:14 \xt Yuh. 15:19. \x*  
\v 15 Ularni bu dunyadin ayriwetkeysen dep tilimeymen, belki ularni rezil bolghuchidin saqlighaysen, dep tileymen. \f □ \fr 17:15 \ft \+bd «rezil bolghuchi»\+bd* — Sheytan, Iblis.\f*  
\v 16 Men bu dunyadin bolmighinimdek, ularmu bu dunyadin emestur.  
\v 17 Ularni heqiqet arqiliq Özüngge muqeddes qilip atighuzghaysen, chünki söz-kalaming heqiqettur. \f □ \fr 17:17 \ft \+bd «Ularni heqiqet arqiliq Özüngge muqeddes qilip atighuzghaysen»\+bd* — «Özüngge muqeddes qilip atighuzghaysen» grék tilida «muqeddesleshtürgeysen» dégen birla söz bilen ipadilinidu. Injilda hem Tewratta «muqeddes» dégen söz «pak» hem «Xudagha alayiten atalghan» dégen ikki uqumni bildüridu.\f*  \x + \xo 17:17 \xt Zeb. 119:142; Yuh. 8:4. \x*  
\v 18 Sen méni dunyagha ewetkiningdek, menmu ularni dunyagha ewettim. \x + \xo 17:18 \xt Yuh. 20:21. \x*  
\v 19 Ularmu heqiqette muqeddes qilinip Özüngge atalsun dep, özümni Sanga xas ataymen.\f □ \fr 17:19 \ft \+bd «Ularmu heqiqette muqeddes qilinip özüngge atalsun dep...»\+bd* — «muqeddes qilinip Özüngge atalsun» grék tilida «ularmu heqiqette muqeddesleshtürülsun» dégen birla söz bilen ipadilinidu. Yuqiriqi izahatni körüng.\f*  \x + \xo 17:19 \xt 1Kor. 1:2,30; 1Tés. 4:7. \x*   
\m
\v 20 Men yalghuz ular üchünla emes, yene ularning sözi arqiliq manga étiqad qilidighanlar üchünmu dua qilimen.  
\v 21 Ularning hemmisi bir bolghay; i Ata, Sen mende, men Sende bolghandek, ularmu Bizde bir bolghay; shundaq bolghanda, bu dunyadikiler méni Séning ewetkenlikingge ishinidu. \x + \xo 17:21 \xt Yuh. 10:38; 14:11; Gal. 3:28. \x*  
\v 22 Sen manga ata qilghan shan-sherepni ulargha ata qildimki, biz ikkimiz bir bolghandek, ularmu bir bolghay;  
\v 23 yeni men ularda, sen mende bolup, ular birlikte kamil qilin’ghay. Shu arqiliq bu dunyadikiler méni ewetkenlikingni hem méni söyginingdek ularnimu söygenlikingni bilidu.   
\m
\v 24 I Ata, Sen manga bergenliringning hemmisining men bolghan yerde men bilen birge bolushini, shundaqla méning shan-sheripimni, yeni Sen alem apiride bolushtin burun méni söygenliking üchün, manga bergen shan-sherepni ularning körüshini xalaymen.\x + \xo 17:24 \xt Yuh. 12:26; 14:3. \x*   
\m
\v 25 I heqqaniy Ata, bu dunyadikiler séni tonumighan, emma men Séni tonuymen we bularmu méni Séning ewetkenlikingni bildi. \x + \xo 17:25 \xt Yuh. 15:21; 16:3, 27; 17:8. \x*  
\v 26 We men Séning namingni ulargha ayan qildim we yene dawamliq ayan qilimen. Shuning bilen, Séning manga körsetken méhir-muhebbiting ularda bolidu we menmu ularda bolay.\f □ \fr 17:26 \ft \+bd «men Séning namingni ulargha ayan qildim»\+bd* — 6-ayet we uningdiki izahatni körüng.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 18
\s1 Eysaning tutqun qilinishi  
\r Mat. 26:47-56; Mar. 14:43-50; Luqa 22:47-53  
\m
\v 1 Eysa bularni éytqandin kéyin, muxlisliri bilen bille tashqirigha chiqip Kidron jilghisining u qétigha ötti. U yerde bir baghche bar idi. Eysa bilen muxlisliri u baghchige kirdi.\f □ \fr 18:1 \ft \+bd «Eysa bularni éytqandin kéyin, muxlisliri bilen bille tashqirigha chiqip...»\+bd* — mushu yerdiki «tashqirigha chiqip...» ziyapet bolghan öydin yaki Yérusalém shehirining özidin chiqishni bildüridu. Kidron wadisi bolsa sheherning sirtida (sherq terepte) idi.\f*  \x + \xo 18:1 \xt 2Sam. 15:23; Mat. 26:36; Mar. 14:32; Luqa 22:39. \x*  
\v 2 Uninggha satqunluq qilidighan Yehudamu u yerni biletti, chünki Eysa muxlisliri bilen pat-pat u yerde yighilip olturatti.  
\v 3 Shuning bilen Yehuda bir top Rim leshkerliri bilen bash kahinlar hem Perisiyler ewetken qarawullarni bashlap bu yerge keldi. Ularning qollirida panus, mesh’el we qorallar bar idi.\x + \xo 18:3 \xt Mat. 26:47; Mar. 14:43; Luqa 22:47. \x*  
\v 4 Eysa béshigha chüshidighanlarning hemmisini bilip, ularning aldigha chiqip:  
\m — Kimni izdeysiler? — dep soridi.   
\m
\v 5 Nasaretlik Eysani, — dep jawab bérishti ular.  
\m Eysa ulargha:  
\m — Mana men bolimen, — dédi.  
\m (Uninggha satqunluq qilghan Yehudamu ularning arisida turatti).  
\v 6 Eysa: «Mana men bolimen» déwidi, ular arqisigha yénip yerge yiqilishti.\f □ \fr 18:6 \ft \+bd «Eysa: «Mana men bolimen» déwidi, ular arqisigha yénip yerge yiqilishti»\+bd* — «Yuhanna»diki bashqa bezi yerlerdiki «Men bolimen» dégen söz Xudaning «Men ezeldin Bar Bolghuchidurmen» dégen namini bildüridu. Bizningche mushu yerde «Mana men bolimen» dégenmu shu menini bildüridu; chünki anglighuchilar uni anglapla «arqilirigha yénip yerge yiqilishti».\f*  
\v 7 Shuning bilen Eysa ulardin yene bir qétim:  
\m — Kimni izdeysiler? — dep soridi.  
\m — Nasaretlik Eysani, — déyishti ular.   
\m
\v 8 Eysa: — Silerge éyttimghu, men shu bolimen. Eger izdigininglar men bolsam, bularni ketkili qoyunglar, — dédi.   
\m
\v 9 Buning bilen özining: «\add Ata\add*, Sen manga bergenlerdin héchqaysisini yittürmidim» dégen sözi emelge ashuruldi.\f □ \fr 18:9 \ft \+bd «Buning bilen özining ... sözi emelge ashuruldi»\+bd* — yaki «Buning bilen özining ... sözi emeliyette ispatlandi». Bu sözler asasen hem 6:39 hem 17:12de tépilidu.\f*  \x + \xo 18:9 \xt Yuh. 6:39; 10:28; 17:12. \x*   
\m
\v 10 Simon Pétrusning yénida bir qilich bolghach, u shuan uni sughurup, bash kahinning chakirigha birni urup, ong quliqini shilip chüshürüwetti. Chakarning ismi Malkus idi. \x + \xo 18:10 \xt Mat. 26:51; Mar. 14:47; Luqa 22:50. \x*  
\v 11 Eysa Pétrusqa:  
\m — Qilichni ghilapqa sal! Ata manga tapshurghan qedehni ichmemdim? — dédi.\f □ \fr 18:11 \ft \+bd «Ata manga tapshurghan qedehni ichmemdim?»\+bd* — bu «qedeh» özi tartish kérek bolghan azab-oqubetlerni körsitidu. «Mat.» 26:39, «Mar.» 14:36 we Luqa» 22:42ni körüng.\f*  \x + \xo 18:11 \xt Mat. 20:22; 26:39. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Annasning aldigha élip bérilip, soraq qilinishi  
\r Mat. 26:57-58; Mar. 14:53-54; Luqa 22:54  
\m
\v 12 Shuning bilen, leshkerler topi bilen mingbéshi hem Yehudiylarning qarawulliri Eysani tutup baghlashti.  
\v 13 Andin uni aldi bilen Annasning aldigha élip bérishti. Annas bolsa shu yili bash kahin bolup turghan Qayafaning qéynatisi idi. \x + \xo 18:13 \xt Mat. 26:57; Mar. 14:53; Luqa 3:2; 22:54. \x*  
\v 14 Burun Yehudiy kéngeshmisidikilerge: «Pütün xelqning \add halak bolushining\add* ornigha, birla ademning ular üchün halak bolushi yaxshi» dep meslihet bergen kishi del shu Qayafa idi.\f □ \fr 18:14 \ft \+bd ««Pütün xelqning halak bolushining ornigha, birla ademning ular üchün halak bolushi yaxshi» dep meslihet bergen kishi del shu Qayafa idi»\+bd* — 11:49-50ni körüng.\f*  \x + \xo 18:14 \xt Yuh. 11:50. \x*   
\b  
\m  
\s1 Pétrusning Eysadin ténishi  
\r Mat. 26:69-70; Mar. 14:66-68; Luqa 22:55-57  
\m
\v 15 Emdi Simon Pétrus bilen yene bir muxlis Eysaning keynidin egiship barghanidi. U muxlis bash kahin’gha tonush bolghachqa, bash kahinning sariyigha Eysa bilen teng kirdi. \f □ \fr 18:15 \ft \+bd «yene bir muxlis...»\+bd* — «yene bir muxlis» grék tilida «héliqi muxlis». Yuhanna bayanida pat-pat özini namsiz körsitip «héliqi muxlis» deydu (18:16, 20:2, 3, 4 we 8ni körüng). \+bd «U muxlis bash kahin’gha tonush bolghachqa...»\+bd* — alimlar namsiz «u muxlis»ni Yuhanna dep bilidu. Chünki ushbu bayanda bolghandek u daim dégüdek peqet «öz közüm bilen körgenlirim»nila asas qilidu. 21:24ni körüng.\f*  \x + \xo 18:15 \xt Mat. 26:58; Mar. 14:54; Luqa 22:54. \x*  
\v 16 Lékin Pétrus bolsa derwazining sirtida qaldi. Shunga bash kahin’gha tonush bolghan héliqi muxlis tashqirigha chiqip, derwaziwen qiz bilen sözliship, Pétrusni ichkirige bashlap kirdi.  
\v 17 Derwaziwen bolghan shu dédek Pétrustin:  
\m — Senmu bu ademning muxlisliridin emesmu? — dep soridi.  
\m Yaq, emes, — dédi Pétrus.\f □ \fr 18:17 \ft \+bd «Senmu bu ademning muxlisliridin emesmu?»\+bd* — «sen\+bd mu\+bd*» dégen söz belkim birinchi muxlis özining Eysaning muxlisi ikenlikini bu qizgha étirap qilghanliqini körsitidu.\f*   
\m
\v 18 Emdi hawa soghuq bolghanliqi üchün, chakarlar we qarawullar shaxardin gülxan yaqqan bolup, uning chöriside issinip turushatti. Pétrusmu ularning yénida turup issindi.\x + \xo 18:18 \xt Mat. 26:69; Mar. 14:67; Luqa 22:55. \x*   
\b  
\m  
\s1 Bash kahin Annasning Eysani soraq qilishi  
\r Mat. 26:59-66; Mar. 14:55-64; Luqa 22:66-71  
\m
\v 19 Bash kahin bolsa Eysadin muxlisliri toghruluq we telimi toghruluq soal sorashqa bashlidi.  
\v 20 Eysa uninggha jawaben mundaq berdi:  
\m — Men xelq-alem aldida ashkara söz qilghanmen, barliq Yehudiylar yighilidighan sinagoglarda we ibadetxanida daim telim bérip keldim, men yoshurun héchnéme démidim. \x + \xo 18:20 \xt Yuh. 7:26. \x*  
\v 21 Bularni némishqa mendin soraysen? Éytqan sözlirimni anglighanlardin sorighin; mana, ular néme dégenlikimni bilidu.   
\m
\v 22 Eysa bu sözlerni qilghanda, yénida turghan qarawullardin biri uni bir kachat urup:  
\m — Bash kahin’gha mushundaq jawab qayturamsen? — dédi.\x + \xo 18:22 \xt Yer. 20:2; Ros. 23:2. \x*   
\m
\v 23 — Eger yaman söz qilghan bolsam, uning yaman ikenlikini köpchilikning aldida körsetkin. Emma éytqanlirim durus bolsa, méni néme üchün urisen? — dédi Eysa uninggha.   
\m
\v 24 Buning bilen Annas uni baghlaqliq péti bash kahin Qayafagha yollidi.\f □ \fr 18:24 \ft \+bd «buning bilen Annas uni baghlaqliq péti bash kahin Qayafagha yollidi»\+bd* — bu ayetke qarighanda ikki bash kahin bar idi. 22-ayette Annasmu «bash kahin» déyilidu. Mumkinchiliki barki, ular nöwet boyiche bash kahinliq wezipisini ötewatqan. 19:21nimu körüng.\f*  \x + \xo 18:24 \xt Mat. 26:57; Mar. 14:53; Luqa 22:54. \x*   
\b  
\m  
\s1 Pétrusning Eysadin yene ikki qétim ténishi  
\r Mat. 26:71-75; Mar. 14:69-72; Luqa 22:58-62  
\m
\v 25 Simon Pétrus \add otning\add* aldida issinip turuwatqanidi. \add Yénidikiler\add*:  
\m — Senmu uning muxlisliridin emesmiding? — déyishti.  
\m — Yaq, emesmen, — dep tandi Pétrus.\f □ \fr 18:25 \ft \+bd «yénidikiler»\+bd* — grék tilida «ular».\f*  \x + \xo 18:25 \xt Mat. 26:71; Mar. 14:69; Luqa 22:58. \x*   
\m
\v 26 U yerde bash kahinning chakarliridin, Pétrus quliqini késip tashlighan kishige tughqan birsi bar idi. U Pétrusqa:  
\m — Baghchide séni uning bilen bille körgenidimghu?! — dédi.   
\m
\v 27 Pétrus yene tandi. Del shu chaghda xoraz chillidi.\x + \xo 18:27 \xt Yuh. 13:38. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning waliy Pilatus aldida soraq qilinishi  
\r Mat. 27:1-2, 11-31; Mar. 15:1-20; Luqa 23:1-25  
\m
\v 28 Andin ular Eysani Qayafaning yénidin rimliq waliyning ordisigha élip keldi (shu chaghda tang atqanidi). Uni élip kelgen \add Yehudiylar\add* bolsa özimizni napak qilip bulghimayli dep, ordigha kirmidi. Bolmisa ötüp kétish héytining dastixinidin ghizalinalmaytti.\f □ \fr 18:28 \ft \+bd «...Bolmisa ötüp kétish héytining dastixinidin ghizalinalmaytti»\+bd* — mushu ayettiki «ötüp kétish héyti» bolsa «pétir nan héyti»ning birinchi küni (yeni birxil «shabat küni» dep hésablinatti)ni körsitidu. 19:14diki izahatni körüng. 
\fp  «Özimizni napak qilip bulghimayli». Ularning közqarishi: «Yehudiy emeslerning öyige kirsek bolmaydu; chünki ular belkim «napak bir nerse» (mesilen bir jeset yaki ölük nerse)ge tegken bolushi mumkin; biz ulargha tegsek ulardiki «napakliq» bizgimu yuqturulushi mumkin» dégendek idi. Démisekmu, ular köngül bölgen bu «taharetler» Tewrattiki muqeddes qanundiki «napakliq» toghruluq belgilimilerdin köp éship ketkenidi. Qiziq yéri shuki, ular «bulghinish»tin qorqup öz «pakliqini» bulghimasliqqa qizghinliq bilen tirishqini bilen, yene Xuda ewetken Qutquzghuchi-Mesihni öltürüsh aldida turatti.\f*  \x + \xo 18:28 \xt Mat. 27:1; Mar. 15:1; Luqa 22:66; 23:1. \x*   
\m
\v 29 Shunga \add waliy\add* Pilatus sirtqa chiqip, ularning aldigha bérip ulargha:  
\m — Bu ademning üstidin néme erz qilisiler? — dep soridi.   
\m
\v 30 Ular:  
\m — Bu adem jinayetchi bolmisa, uni sizge tapshurmighan bolattuq, — dep jawab bérishti.\f □ \fr 18:30 \ft \+bd «bu adem jinayetchi bolmisa...»\+bd* — yaki «bu adem rezil qilghuchi bolmisa...».\f*   
\m
\v 31 — Uni özünglar élip kétip, öz qanununglar boyiche höküm chiqiringlar! — dédi Pilatus ulargha.  
\m Yehudiylar:  
\m — Bizning héchkimni ölümge mehkum qilish hoquqimiz yoq tursa, — déyishti.   
\m
\v 32 Bu ishlar Eysaning özi qandaq ölüm bilen ölüdighini toghrisidiki aldin éytqan bésharetlik sözining emelge ashurulushi üchün yüz berdi.\f □ \fr 18:32 \ft \+bd «Bu ishlar Eysaning özi qandaq ölüm bilen ölüdighini toghrisidiki aldin éytqan bésharetlik sözining emelge ashurulushi üchün yüz berdi»\+bd* — oqurmenlerning éside barki, Mesih birnechche qétim Yehudiy xelqining özini öltürüsh üchün étiqadsiz Yehudiy emeslerning qoligha tapshuridighanliqini we shuningdek özining rimliqlar ijad qilghan kréstte ölidighanliqini éytqanidi (mesilen, «Mat.» 20:19, 26:2, «Luqa» 18:32-33, «Yh.» 3:14, 12:32-33).\f*  \x + \xo 18:32 \xt Mat. 20:19; Yuh. 12:32. \x*   
\m
\v 33 Andin Pilatus yene ordisigha kirip, Eysani chaqirtip, uningdin:  
\m — Sen Yehudiylarning padishahimu? — dep soridi.\x + \xo 18:33 \xt Mat. 27:11; Mar. 15:2; Luqa 23:3. \x*   
\m
\v 34 Eysa uninggha:  
\m — Bu soalni özüng sorawatamesen, yaki bashqilar men toghruluq sanga shundaq éytqanmu? — dédi.   
\m
\v 35 — Men bir Yehudiymu?! Séni manga tapshurghanlar öz xelqing we bash kahinlarghu! Néme \add jinayet\add* ötküzgeniding? — dédi Pilatus.\f □ \fr 18:35 \ft \+bd «men bir Yehudiymu?»\+bd* — Pilatusning bu sözi: «Men Yehudiy emes, xelqing sen toghruluq birnéme démigen bolsa, menmu héchnéme démeymen’ghu!» dégen puriqi bar soaldur.\f*   
\m
\v 36 Eysa jawaben: — Méning padishahliqim bu dunyagha tewe emestur. Eger bu dunyagha tewe bolghan bolsa, xizmetchilirim méning Yehudiylargha tapshurulmasliqim üchün jeng qiliwatqan bolatti. Halbuki, méning padishahliqim bu yerge tewe emestur, — dédi.\f □ \fr 18:36 \ft \+bd «Méning padishahliqim bu dunyagha tewe emestur»\+bd* — yaki «méning padishahliqim bu dunyadin emestur».\f*  \x + \xo 18:36 \xt Yuh. 6:15; 1Tim. 6:13. \x*   
\m
\v 37 Shunga Pilatus uninggha:  
\m — Undaqta, sen padishahmu?  
\m Eysa jawaben: — Shundaq, éytqiningdek, padishahmen. Men shuninggha tughulghanmen, we shuninggha dunyagha keldim: — heqiqetke guwahliq bérishim üchündin ibarettur. Heqiqetke tewe bolghan herbir kishi bolsa méning awazimgha qulaq salidu, — dédi.\f □ \fr 18:37 \ft \+bd «Shundaq, éytqiningdek»\+bd* —Eysaning bu jawabning grék tilida «Shundaq, lékin ehwal del séning oylighiningdek emes» dégen puriqi chiqidu.\f*   
\m
\v 38 Pilatus uningdin:  
\m — «Heqiqet» dégen néme? — dep soridi.  
\m Pilatus mushularni dep, yene tashqirigha, Yehudiylarning aldigha chiqip ulargha:  
\m — Men uningdin héchqandaq jinayet tapalmidim. \x + \xo 18:38 \xt Mat. 27:24; Luqa 23:4. \x*  
\v 39 Lékin her yili ötüp kétish héytida siler üchün \add mehbuslardin\add* birni qoyup bérish qaidem bar. Shunga bu «Yehudiylarning padishahi»ni silerge qoyup bérishimni xalamsiler? — dédi.\f □ \fr 18:39 \ft \+bd «...mehbuslardin birni qoyup bérish qaidem bar»\+bd* — yaki: «...mehbuslardin birni qoyup bérish bir aditim bar».\f*  \x + \xo 18:39 \xt Mat. 27:15; Mar. 15:6; Luqa 23:17. \x*   
\m
\v 40 Ularning hemmisi jawab bérip:  
\m — Bu ademni emes, Barabbasni qoyup béring! — dep qiyqas-süren sélishti (Barabbas bolsa bir qaraqchi idi).\x + \xo 18:40 \xt Mat. 27:16; Mar. 15:7; Luqa 23:19; Ros. 3:1. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 19
\s1 Eysaning ölümge höküm qilinishi  
\m
\v 1 Shuning bilen, Pilatus Eysani élip bérip qamchilatti.\f □ \fr 19:1 \ft \+bd «Shuning bilen, Pilatus Eysani élip bérip qamchilatti»\+bd* — mushu xil «qamchilash» adette kréstlinishtin awwalqi jaza idi. Jaza eswabi tömür yaki söngek parchiliri baghlaqliq nechche taniliq qamcha idi. Bu jazaning özi shunche éghirki, jazalan’ghuchi gahi waqitlarda téxi kréstlenmey turupla, uningdin ölüp kétetti.\f*  \x + \xo 19:1 \xt Mat. 27:26; Mar. 15:15. \x*  
\v 2 Leshkerler tikenlik shaxlarni örüp, bir taj yasap, uning béshigha kiydürüshti we uninggha \add shahane\add* sösün renglik bir ton kiydürüp,  
\v 3 uning aldigha kélip:  
\m — Yashighayla, i Yehudiylarning «padishahi»! — dep mesxire qiliship, uning yüzige qayta-qayta kachat saldi.   
\m
\v 4 Pilatus bolsa yene ordisidin chiqip, xalayiqqa:  
\m — Mana! Uningdin héchqandaq jinayet tapalmighanliqimni bilishinglar üchün, uni silerning aldinglargha élip chiqtim, — dédi.   
\m
\v 5 Buning bilen Eysa béshigha tikenlik taj we uchisigha sösün ton kiygüzülgen halda tashqirigha élip chiqildi. Pilatus ulargha:  
\m — Qaranglar, u ademge! — dédi.\f □ \fr 19:5 \ft \+bd «Qaranglar, u ademge!»\+bd* — Pilatus mushu yerde bilmigen halda Zekeriya peyghemberning shu bésharitini aghzigha alghan idi: «Qaranglar, «Shax» dep atalghan adem!» («Zek.» 3:8, 6:12).\f*   
\m
\v 6 Bash kahinlar we qarawullar uni körüp:  
\m — Uni kréstleng, kréstleng! — dep warqirashti.  
\m Pilatus ulargha: — Uni élip bérip özünglar kréstlenglar! Chünki men uningdin héchqandaq jinayet tapalmidim! — dédi.   
\m
\v 7 Yehudiylar uninggha jawaben:  
\m — Bizde shundaq bir qanun bar. Shu qanunimizgha asasen u ölümge mehkum qilinishi kérek, chünki u özini Xudaning Oghli dep atiwaldi.\x + \xo 19:7 \xt Law. 24:16; Yuh. 5:18; 10:3. \x*   
\m
\v 8 Pilatus bu sözni anglap téximu qorqup,\f □ \fr 19:8 \ft \+bd «Pilatus bu sözni anglap téximu qorqup,...»\+bd* — Pilatus némishqa qorqti? Eger birsi özini rimliq impérator Qeyserge barawer qilip «Men Xudaning Oghli» dése, «Qeyserning düshmini» dep hésablinishi mumkin; shunga gerche uning Eysani qoyuwetküsi bolsimu, yenila shundaq qilishtin qorqatti. U yene bir tereptin, yeni ayalining Eysa toghruluq agahlandurushidin qorqishimu mumkin idi («Mat.» 27:19).\f*  
\v 9 yene ordisigha kirip, Eysadin:  
\m — Sen zadi qeyerdin kelgen? — dep soridi.  
\m Lékin Eysa uninggha jawab bermidi.   
\m
\v 10 Shunga Pilatus uninggha: — Sen manga gep qilmamsen? Séni qoyup bérishke hoququm barliqini, shundaqla kréstleshkimu hoququm barliqini bilmemsen? — dédi.   
\m
\v 11  Eysa jawaben: — Sanga ershtin bérilmigen bolsa, méning üstümdin héchqandaq hoququng bolmighan bolatti. Shuning üchün méni sanga tapshurup bergen ademning gunahi téximu éghirdur, — dédi.\f □ \fr 19:11 \ft \+bd «Sanga ershtin bérilmigen bolsa, méning üstümdin héchqandaq hoququng bolmighan bolatti»\+bd* — «ershtin» dégen söz grék tilida «yuqiridin». Mushu yerde shübhisizki, ershning özini körsitidu. \+bd «... méni sanga tapshurup bergen adem»\+bd* — mushu yerde Yehuda emes, belki bash kahin Qayafa idi. Qayafa Yehudiylarning özlirining Qutquzghuchi-Mesihini étiqadsiz rimliqlargha tapshurghanda, emeliyette u pütkül Yehudiy xelqining wekili bolghanidi.\f*   
\m
\v 12 Shu chaghdin tartip, Pilatus uni qoyuwétishke amal izdeytti. Lékin Yehudiylar warqiriship:  
\m — Bu ademni qoyuwetsingiz, siz Qeyserning dosti bolmighan bolisiz! Özini padishah dégen herbir kishi Qeyserge qarshi chiqqan bolidu! — dep chuqan sélishti.\f □ \fr 19:12 \ft \+bd «Bu ademni qoyuwetsingiz, siz Qeyserning dosti bolmighan bolisiz!»\+bd* — «Qeyser» Rim impératorining unwani. «Qeyserning dosti» — bu mexsus bir unwan idi. Pilatus belkim ming teslikte shu alahide unwan’gha érishken bolushi mumkin. U yene shundaq yuqiri unwandin mehrum bolushtin intayin qorqatti.\f*  \x + \xo 19:12 \xt Ros. 17:7. \x*   
\m
\v 13 Pilatus bu sözlerni anglap, Eysani tashqirigha chiqardi we «tash taxtayliq hoyla» dep atalghan, ibraniy tilida «Gabbata» dep atalghan yerde «soraq texti»ge olturdi  
\v 14 (u waqit ötüp kétish héytining teyyarliq künining altinchi saiti etrapida idi). Pilatus Yehudiylargha:  
\m Mana bu silerning padishahinglardur! — dédi.\f □ \fr 19:14 \ft \+bd «u waqit ötüp kétish héytining teyyarliq künining altinchi saiti etrapida idi»\+bd* — mushu ayettiki «ötüp kétish héyti» bolsa «pétir nan héyti»ning birinchi küni (yeni birxil «shabat küni» dep hésablinatti)ni körsitidu. Bu kündiki héyt «Chagigah» dep atilatti («Qan.» 16:1-13, «2Tar.» 35:1, 2, 6 we 18ni körüng). 
\fp  «Altinchi saet» bashqa izahatlirimizda éytqinimizdek, Rim waqtini körsitidu. Bu etigen saet alte idi.\f*   
\m
\v 15 Lékin ular warqiriship: — Yoqiting, yoqiting, uni kréstleng! — dédi.  
\m Pilatus ulargha: — Méni padishahinglarni kréstligin, demsiler? — dédi.  
\m Bash kahinlar jawaben:  
\m — Qeyserdin bashqa héchqandaq padishahimiz yoqtur! — dep \add towlashti\add*.  
\m Buning bilen Pilatus uni kréstleshke ulargha tapshurup berdi.\x + \xo 19:15 \xt Yar. 49:10. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning kréstlinishi  
\r Mat. 27:32-44; Mar. 15:21-32; Luqa 23:26-39  
\m
\v 16-17 \add Leshkerler\add* Eysani élip mangdi. U öz kréstini yüdüp, «Bash söngek jayi» (ibraniy tilida «Golgota») dégen yerge bardi.\x + \xo 19:16-17 \xt Mat. 27:26; Mar. 15:22; Luqa 23:24,25; Mat. 27:31, 33; Mar. 15:22; Luqa 23:26, 33. \x*  
\v 18 Ular uni shu yerde yene ikki kishi bilen teng kréstke tartti; bu teripide birsi, u teripide birsi we Eysa ularning otturisida kréstke tartildi.   
\m
\v 19 Pilatus taxtigha élan yézip kréstke békitip qoydi. Uninggha: — «Nasaretlik Eysa — Yehudiylarning padishahi» dep yézilghanidi. \x + \xo 19:19 \xt Mat. 27:37; Mar. 15:26; Luqa 23:38. \x*  
\v 20 Eysa kréstlinidighan yer sheherge yéqin bolghachqa, nurghun Yehudiylar taxtidiki sözlerni oqudi. Taxtidiki sözler ibraniyche, latinche we grékche yéziqta yézilghanidi.  
\v 21 Shunga Yehudiylarning bash kahinliri Pilatusqa:  
\m — «Yehudiylarning padishahi» dep yazmang, belki «U özini men Yehudiylarning padishahi, dégen» dep yézing, — déyishti.   
\m
\v 22 Biraq Pilatus jawaben:  
\m — Yazidighanni yézip boldum! — dédi.   
\m
\v 23 Leshkerler Eysani kréstligendin kéyin, uning kiyimlirini élip, tötke bölüp, herbir leshker bir ülüshtin élishti; ular hem ichidiki uzun köngleknimu élishti; lékin bu könglek tikilmigen, üstidin ayighighiche bir pütün toqulghanidi. \x + \xo 19:23 \xt Mat. 27:35; Mar. 15:24; Luqa 23:34. \x*  
\v 24 Shuning üchün leshkerler bir-birige:  
\m — Buni yirtmayli, belki chek tartishayli, kimge chiqsa shu alsun, — déyishti.  
\m Bu ishlar muqeddes yazmilardiki munu sözler emelge ashurulush üchün yüz berdi: —  
\b  
\m «Ular méning kiyimlirimni öz arisida üleshti,  
\m Méning könglikimge érishish üchün chek tashlashti».  
\m Derweqe, leshkerler shundaq qilishti.\f □ \fr 19:24 \ft \+bd «Méning könglikim»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «méning chapinim». Zeburda («Zeb.» 22:18) ibraniy tili boyiche «chapan» yaki «könglek»ni körsitidu. \+bd «Ular méning kiyimlirimni öz arisida üleshti, méning könglikimge érishish üchün chek tashlashti»\+bd* — «Zeb.» 22:18.\f*  \x + \xo 19:24 \xt Zeb. 22:18\x*   
\m
\v 25 Eysaning kréstining yénida anisi, anisining singlisi, Klopasning ayali Meryem we Magdalliq Meryemler turatti. \f □ \fr 19:25 \ft \+bd «Eysaning kréstining yénida anisi, anisining singlisi, Klopasning ayali Meryem we Magdalliq Meryemler turatti»\+bd* — bu ayetni «Mat.» 27:56 bilen birleshtürüp qarighanda, «Eysaning anisining singlisi», yeni Meryemning singlisi bolsa Zebediyning ayali, shundaqla rosullardin Yuhanna bilen Yaqupning anisi bolush mumkinchiliki bardur. «Mar.» 15:40de u «Salomi» dep atilidu.\f*  \x + \xo 19:25 \xt Mat. 27:55; Mar. 15:40; Luqa 23:49. \x*  
\v 26 Eysa anisi bilen özi söyidighan muxlisining birge turghanliqini körüp, anisigha:  
\m — I xanim, mana séning oghlung! — dédi.\f □ \fr 19:26 \ft \+bd «Eysa anisi bilen özi söyidighan muxlisining birge turghanliqini körüp...»\+bd* — «özi söyidighan muxlisi» belkim bu bayanning muellipi Yuhanna bolushi mumkin. «Kirish söz»imizni körüng.\f*   
\m
\v 27 Andin u bu muxlisqa:  
\m — Mana séning anang! — dédi.  
\m Shundin étibaren, u muxlis uni özining öyide turghuzdi.   
\b  
\m  
\s1 Eysaning ölümi  
\r Mat. 27:45-56; Mar. 15:33-41; Luqa 23:44-49  
\m
\v 28 Andin Eysa hemme ishlarning tamam bolghinini bilip (muqeddes yazmilardiki bésharet emelge ashurulush üchün):  
\m — Ussap kettim! — dédi.\f □ \fr 19:28 \ft \+bd «Eysa hemme ishlarning tamam bolghinini bilip (muqeddes yazmilardiki bésharet emelge ashurulush üchün): — Ussap kettim! — dédi»\+bd* — «Zeb.» 22:15, 31- yaki 69:21ni körüng.\f*  \x + \xo 19:28 \xt Zeb. 22:15; 69:21. \x*   
\m
\v 29 U yerde sirke sharab bilen toldurulghan bir koza bar idi. Ular bir parche bulutni sirke sharabqa chilap, bir lépekgül gholigha baghlap, Eysaning aghzigha tenglidi.  
\v 30 Eysa sirke sharabni ichkendin kéyin:  
\m — Tamam boldi! — dédi-de, béshini töwen qilip, rohini tapshurup berdi.\f □ \fr 19:30 \ft \+bd «Eysa... béshini töwen qilip, rohini tapshurup berdi»\+bd* — Eysa «béshini töwen chüshürdi» andin, «rohini tapshurup berdi». Adettiki adem bolsa, awwal «rohini béridu» \+bd andin\+bd* «béshini töwen chüshüridu». Démek, Eysa özi ölüshining deqiqisini talliwaldi, özlükidin öldi (10:17-18ni körüng).\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning biqinigha neyze sanjilishi  
\m
\v 31 U küni \add ötüp kétish héytining\add* teyyarliq küni bolghachqa, kréstlen’genlerning jesetlirini shabat künide kréstte qaldururmasliq üchün (shabat küni «ulugh kün» hésablan’ghachqa) Yehudiylar Pilatustin kréstlen’genlerning putlirini chéqip andin jesetlirini krésttin tézrek chüshürüwétishni telep qildi. \f □ \fr 19:31 \ft \+bd «U küni ötüp kétish héytining teyyarliq küni bolghachqa,...»\+bd* — mushu ayettiki «ötüp kétish héyti» bolsa «pétir nan héyti»ning birinchi küni (yeni birxil «shabat küni» dep hésablinatti). 14-ayet we izahatini körüng. 
\fp  Yuqirida éytqinimizdek, «pétir nan héyti»ning birinchi küni «shabat küni» dep hésablinatti. Shuningdek bu küni adettiki bir shabat küni (heptining yettinchi küni, yeni shenbe küni) bolghan buloshimu mumkin. Ikki tereptin «shabat» küni bolghachqa, belkim «ulugh kün» déyilishi mumkin idi. \+bd «kréstlen’genlerning jesetlirini shabat künide kréstte qaldururmasliq üchün (shabat küni «ulugh kün» hésablan’ghachqa) Yehudiylar Pilatustin kréstlen’genlerning putlirini chéqip andin jesetlirini krésttin tézrek chüshürüwétishni telep qildi»\+bd* — «Qan.» 21:22-23 we «Yeshua» 8:29de Yehudiy xelqi üchün békitilgen qanun boyiche, ölüm jazasi bérilgen birsining jesiti tüwrük yaki derexte kechkiche ésiqliq turmasliqi kérek idi; bolmisa «zémininglar napak bolidu» dep békitiligen. Kréstke tartilghanlar bezi waqitlarda ikki-üch kün ésilghandin kéyinla öletti. Eger putiliri sunulghan bolsa, köksini toluq kötürelmesliki tüpeylidin nepes alalmay tézla öletti.\f*  
\v 32 Shuning bilen leshkerler bérip Eysa bilen bille kréstlen’gen birinchi andin ikkinchi ademning putlirini chaqti.  
\v 33 Lékin Eysagha kelgende, uning alliqachan ölgenlikini kördi, shuning bilen uning putini chaqmidi.  
\v 34 Emma leshkerlerdin biri uning biqinigha neyzini sanjiwidi, shuan qan we su éqip chiqti.\f □ \fr 19:34 \ft \+bd «Emma leshkerlerdin biri uning biqinigha neyzini sanjiwidi, shuan qan we su éqip chiqti»\+bd* — «1Yuh.» 5:6-8ni körüng. «Qan we su»ning teng chiqishi ademning heqiqiy ölgenlikini körsitidu.\f*   
\m
\v 35 Buni körgüchi silerning ishinishinglar üchün guwahliq béridu; körgüchining guwahliqi heqtur, u özining éytqanlirini heq dep bilidu.  
\v 36-37 Bu ishlarning hemmisi muqeddes yazmilarda: «Uning bir tal söngikimu sundurulmaydu» we yene bir bésharette: «Ular özliri sanjighan ademge qaraydu» dep aldin éytilghanlarni emelge ashurush üchün yüz berdi.\f □ \fr 19:36-37 \ft \+bd «Uning bir tal söngikimu sundurulmaydu»\+bd* — «Mis.» 12:10, (LXX) , 12:46, «Chöl.» 9:12, «Zeb.» 34:20. \+bd «Ular özliri sanjighan ademge qaraydu»\+bd* — «Zek.» 12:10.\f*  \x + \xo 19:36-37 \xt Mis. 12:46; Chöl. 9:12; Zeb. 34:20; Zek. 12:10. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning depne qilinishi  
\r Mat. 27:57-61; Mar. 15:42-47; Luqa 23:50-56  
\m
\v 38 Bu ishlardin kéyin, Arimatiyaliq Yüsüp Pilatustin Eysaning jesitini élip kétishni telep qildi (Yüsüp Eysaning muxlisliridin idi, lékin Yehudiylardin qorqqini üchün buni mexpiy tutatti); Pilatus ruxset berdi, shuning bilen Yüsüp bérip Eysaning jesitini élip ketti. \x + \xo 19:38 \xt Mat. 27:57; Mar. 15:42; Luqa 23:50; Yuh. 12:42. \x*  
\v 39 Burun bir kéchisi Eysaning yénigha kelgen héliqi Nikodimmu murmekki bilen sebre arilashturulghan xushbuy dora-dermandin yüz jingche élip, \add uning\add* \add bilen bille\add* keldi. \f □ \fr 19:39 \ft \+bd «Burun bir kéchisi Eysaning yénigha kelgen héliqi Nikodim»\+bd* — «Yh.» 3:1-15ni körüng. \+bd «murmekki bilen sebre arilashturulghan xushbuy dora-dermandin yüz jingche élip,...»\+bd* — shu chaghdiki «jing» belkim 0.325 kilogram idi, shunga dora-dermanlar 32 kiloche idi.\f*  \x + \xo 19:39 \xt Yuh. 3:1; 7:50. \x*  
\v 40 Ikkiylen Eysaning jesitini Yehudiylarning depne qilish aditi boyiche dora-dermanlarni chéchip, kanap rextler bilen orap képenlidi.  
\v 41 Eysa kréstlen’gen yerde bir bagh bolup, baghning ichide téxi héchkim yerlenmigen yéngi bir bosh yerlik bar idi. \f □ \fr 19:41 \ft \+bd «baghning ichide téxi héchkim yerlenmigen yéngi bir bosh yerlik bar idi»\+bd* — Injildiki bashqa bayanlardin éniqki, bu qebre (yerlik) tash öngkür idi. «Héchkim shu yerge qoyulmighan» bolghachqa, shu yer Tewrat qanuni boyiche pütünley «pakiz bir jay» (héch ölük tégip baqmighan) dep hésablinatti.\f*  
\v 42 Bu Yehudiylarning héytining teyyarliq küni bolghachqa hem bu yerlik yéqin jayda bolghanliqi üchün, ular Eysani shu yerlikke qoydi.\f □ \fr 19:42 \ft \+bd «Yehudiylarning héytining teyyarliq küni bolghachqa,...»\+bd* — «héyt» bolsa «pétir nan héyti». Uning birinchi küni bilen shabat küni oxshashla shu küni kech saet 6-de bashlinatti, shunga tézrek depne qilinish kérek idi.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 20
\s1 Eysaning tirilishi  
\r Mat. 28:1-10; Mar. 16:1-8; Luqa 24:1-12  
\m
\v 1 Heptining birinchi küni tang seher, Magdalliq Meryem qebrige bardi we qebrining aghzidiki tashning éliwétilgenlikini kördi.\f □ \fr 20:1 \ft \+bd «heptining birinchi küni»\+bd* — yeni yekshenbe küni. \+bd «Magdalliq Meryem... qebrining aghzidiki tashning éliwétilgenlikini kördi»\+bd* — qebre öngkür idi («Mat.» 27:60, «Luqa» 23:53).\f*  \x + \xo 20:1 \xt Mat. 28:1; Mar. 16:1; Luqa 24:1. \x*  
\v 2 Shunga u yügürginiche kélip Simon Pétrus we Eysa söygen héliqi muxlisning yénigha kélip, ulargha:  
\m — Ular Rebni qebridin yötkiwétiptu, uni qeyerge qoyghinini bilmiduq! — dédi.\f □ \fr 20:2 \ft \+bd «Ular Rebni qebridin yötkiwétiptu, uni qeyerge qoyghinini bilmiduq!»\+bd* — mushu ayettiki «biz» ispatlayduki, Injildiki bashqa «bayanlar»da éytilghandek, eslide Meryem bilen bille yene bashqa ayallarmu bar idi («Mat.» 28:1, «Mar.» 16:1-2. «Luqa» 23:54-24:1ni körüng).\f*  \x + \xo 20:2 \xt Yuh. 13:23; 21:7,20. \x*   
\m
\v 3 Pétrus bilen héliqi muxlis tashqirigha chiqip, qebrige qarap yol aldi.\x + \xo 20:3 \xt Luqa 24:12. \x*  
\v 4 Ikkiylen teng yügürüp mangdi, lékin héliqi muxlis Pétrustin téz yügürüp, qebrige birinchi bolup yétip bardi.  
\v 5 U éngiship ichige qarap, kanap képenlerning u yerde yéyiqliq turghanliqini kördi, lékin ichkirige kirmidi.\x + \xo 20:5 \xt Yuh. 19:40. \x*  
\v 6 Uninggha egiship kelgen Simon Pétrus yétip kélip, qebrige kirdi we u yerde yéyiqliq turghan kanap képenlerni,  
\v 7 shundaqla Eysaning béshigha oralghan yaghliqnimu kördi. Yaghliq képenler bilen bir yerde emes, belki ayrim yerde yögeklik turatti.\x + \xo 20:7 \xt Yuh. 11:44. \x*   
\m
\v 8 Andin qebrige awwal kelgen héliqi muxlismu qebrige kirip, ehwalni körüp ishendi\f □ \fr 20:8 \ft \+bd «Andin qebrige awwal kelgen héliqi muxlismu qebrige kirip, ehwalni körüp ishendi»\+bd* — «héliqi muxlis» (Yuhanna) némige ishendi? U shu képenlerni we yaghliqning shundaq retlik qoyulghanliqini körüp, Eysaning jesitini héchkim oghrilimidi, belki u choqum ölümdin tirildi, dep ishendi.\f*  
\v 9 (chünki ular uning ölümdin qayta tirilishining muqerrerliki heqqide muqeddes yazmilardiki bésharetni téxiche chüshenmeytti). \f □ \fr 20:9 \ft \+bd «uning ölümdin qayta tirilishi..»\+bd* — grék tilida «uning ölgenlerning arisidin tirilishi...». \+bd «uning ölümdin qayta tirilishining muqerrerliki heqqide muqeddes yazmilardiki bésharet...»\+bd* — biz bashqa yerlerde körsetkinimizdek, Tewrat-Zeburda Mesihning ölümdin tirilishini körsitidighan nurghun bésharetler bardur.\f*  \x + \xo 20:9 \xt Zeb. 16:10; Ros. 2:25,31; 13:35. \x*  
\v 10 Shuning bilen ikkiylen öz turalghulirigha qaytishti.\f □ \fr 20:10 \ft \+bd «Shuning bilen ikkiylen öz turalghulirigha qaytishti»\+bd* — «öz turalghulirigha» grék tilida «özliriningkige» yaki «özliriningkilerge».\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Magdalliq Meryemge körünüshi  
\r Mar. 16:9-11  
\m
\v 11 Emma Meryem bolsa qebrining sirtida turup yighlawatatti. U yighlap turup qebrining ichige éngiship qariwidi, \x + \xo 20:11 \xt Mat. 28:1; Mar. 16:5; Luqa 24:4. \x*  
\v 12 mana aq kiyim kiygen ikki perishte turatti; ularning biri Eysaning jesiti qoyulghan yerning bash teripide, yene biri ayagh teripide olturatti.   
\m
\v 13 Ular Meryemdin:  
\m — Xanim, némishqa yighlaysen? — dep soridi.  
\m — Rebbimni élip kétiptu, uni nege qoyghanliqini bilelmeywatimen, — dédi u ulargha.   
\m
\v 14 U shu sözlerni qilipla, keynige buruluwidi, Eysaning shu yerde turghanliqini kördi. Lékin u uning Eysa ikenlikini bilmidi.\x + \xo 20:14 \xt Mat. 28:9; Mar. 16:9. \x*   
\m
\v 15 Eysa uningdin — Xanim, némishqa yighlaysen, kimni izdeysen? — dep soridi.  
\m Meryem uni baghwen shu, dep oylap:  
\m — Teqsir, eger uni siz shu yerdin yötkiwetken bolsingiz, qeyerge qoyghanliqingizni éytip bergeysiz. Men uni élip kétimen, — dédi.   
\m
\v 16 Meryem! — dédi Eysa uninggha.  
\m Meryem burulupla, ibraniy tilida:  
\m — Rabboni! — dédi (bu söz «ustaz» dégen menide).   
\m
\v 17  Eysa uninggha: — Manga ésilmighin! Chünki men téxi atamning yénigha chiqmidim. Bérip qérindashlirimgha: Méni «Silerningmu Atanglarning, yeni méning Atamning, silerning Xudayinglarning, yeni méning Xudayimning yénigha chiqimen!» deydu, — dep yetküzgin, dédi.\f □ \fr 20:17 \ft \+bd «Eysa uninggha: — Manga ésilmighin!.. \+bd*\+bdit dédi\+bdit*» — «manga ésilmighin!» yaki «manga qol tegküziwerme». Kéyinki sözler buning menisining «ésilmighin» ikenlikini éniq körsitidu. \+bd «Bérip qérindashlirimgha: Méni «Silerningmu atanglarning, yeni méning atamning, silerning Xudayinglarning, yeni méning Xudayimning yénigha chiqimen!» deydu, — dep yetküzgin»\+bd* — Eysaning Magdalliq Meryemge körünüshi toghruluq we uninggha éytqan bu muhim sözliri toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  \x + \xo 20:17 \xt Zeb. 22:22; Mat. 28:10; Yuh. 16:2; Ibr. 2:11. \x*   
\m
\v 18 Shuning bilen Magdalliq Meryem muxlislarning yénigha bérip, ulargha: «Rebni kördüm!» dédi we shundaqla Eysa özige éytqan u sözlerni ulargha yetküzdi.\x + \xo 20:18 \xt Mat. 28:8; Mar. 16:10; Luqa 24:9. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning muxlislirigha körünüshi  
\r Mat. 28:16-20; Mar. 16:14-18; Luqa 24:36-49  
\m
\v 19 Shu küni kechte, yeni heptining birinchi küni kechte, Yehudiylardin qorqqanliqi üchün muxlislar yighilghan öyde ishiklirini him taqiwalghanidi; shu waqitta, Eysa kélip ularning otturisida \add körünüp\add*, öre turghan halda ulargha:  
\m — Silerge aman-xatirjemlik bolghay! — dédi. \f □ \fr 20:19 \ft \+bd «Silerge xatirjemlik bolghay»\+bd* — ibraniy tilida «Shalom eleyqum!» dégen söz bilen ipadilinidu, ereb tilida «essalamueleykum».\f*  \x + \xo 20:19 \xt Mar. 16:14; Luqa 24:36; 1Kor. 15:5. \x*  
\v 20 Buni dep, qollirini we biqinini ulargha körsetti. Shuning bilen muxlislar Rebni körginidin shadlandi. \x + \xo 20:20 \xt Yuh. 16:22. \x*  
\v 21 Shunga Eysa ulargha yene:  
\m — Silerge aman-xatirjemlik bolghay! Ata méni ewetkinidek, menmu silerni ewetimen, — dédi.\x + \xo 20:21 \xt Yesh. 61:1; Mat. 28:19; Mar. 16:15; Luqa 4:18; Yuh. 17:18. \x*   
\m
\v 22 Bu sözni éytqandin kéyin, u ularning üstige bir püwlep:  
\m — Muqeddes Rohni qobul qilinglar.  
\v 23 Kimning gunahlirini kechürsenglar, uning gunahi kechürüm qilinidu; kimning gunahlirini tutuwalsanglar, shuning gunahi tutuwélinidu! — dédi.\f □ \fr 20:23 \ft \+bd «Kimning gunahlirini kechürsenglar, uning gunahi kechürüm qilinidu; kimning gunahlirini tutuwalsanglar, shuning gunahi tutuwélinidu!»\+bd* — bu rosullarning kishilerning gunahini toluq kechürüm qilish hoquqi bar, dégenlik emes. Undaq hoquq peqet Xudaghila tewedur. «Mat.» 16:19 we 18:18ni körüng. Bizningche, bu «gunahlarni kechürüm qilish» jamaetning tertipige baghliqtur. Éghir gunah sadir qilghan étiqadchilar jamaetke qatnishiwéremdu? Rebbimiz «Mat.» 18:15-20de bu mesile toghruluq emr béridu; bu emr boyiche jamaetning gunah sadir qilghan emma towa qilmighan qérindashlirini jamaettin chiqirish hoquqi bardur. «Korintliqlargha (1) we (2)»diki «qoshumche söz»imizni körüng, bolupmu «2Kor.» 2:11 toghruluq chüshendürüshimizni körüng.\f*  \x + \xo 20:23 \xt Mat. 16:19; 18:18. \x*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Tomasqa körünüshi  
\m
\v 24 Emma on ikkiylenning biri, yeni «qoshkézek» dep atalghan Tomas Eysa kelgende ularning yénida emes idi. \f □ \fr 20:24 \ft \+bd ««qoshkézek» dep atalghan Tomas»\+bd* — grék tilida ««Didimus» dep atalghan Tomas».\f*  
\v 25 Shunga bashqa muxlislar uninggha:  
\m — Biz Rebni körduq! — déyishti. Lékin Tomas ulargha:  
\m — Uning qollirida mixlarning izini körmigüche, mixlarning izigha öz barmiqimni we biqinigha öz qolumni tiqip baqmighuche, hergiz ishenmeymen, — dédi.   
\m
\v 26 Sekkiz kündin kéyin, muxlislar yene shu öy ichide jem bolghanda, Tomasmu ular bilen bille idi. Ishikler taqaqliq tursimu, Eysa kélip ularning arisida turup:  
\m — Silerge aman-xatirjemlik bolghay! — dédi.  
\v 27 Andin u Tomasqa:  
\m — Barmiqingni bu yerge tegküzüp, qollirimgha qara. Qolungni uzitip, biqinimgha tiqip, gumanda bolmay, ishen’güchi bolghin! — dédi.\x + \xo 20:27 \xt 1Yuh. 1:1. \x*   
\m
\v 28 Tomas uninggha: — Méning Rebbim hem méning Xudayimsen! — dep jawab berdi.\f □ \fr 20:28 \ft \+bd «Méning Rebbim hem méning Xudayimsen!»\+bd* — grék tilida «Méning Rebbim hem méning Xudayim!». Hazir barliq muxlislar Mesihning toluq salahiyitini tonup yetkenidi.\f*   
\m
\v 29 Eysa uninggha:  
\m — Méni körgenliking üchün ishending. Körmey turup ishen’güchiler bextliktur! — dédi.\x + \xo 20:29 \xt 1Pét. 1:8. \x*   
\b  
\m  
\s1 Ushbu kitabning meqsiti  
\m
\v 30 Eysa muxlislirining aldida bu kitabta xatirilenmigen bashqa nurghun möjizilik alametlernimu körsetti. \x + \xo 20:30 \xt Yuh. 21:25. \x*  
\v 31 Lékin mushular silerni Eysaning Mesih, shundaqla Xudaning Oghli ikenlikige ishensun hem bu arqiliq \add uninggha\add* étiqad qilip, uning nami arqiliq hayatliqqa érishsun, dep yézildi.   
\b  
\b  
\m  
\c 21
\s1 Eysaning yette muxlisigha körünüshi  
\m
\v 1 Bu ishlardin kéyin, Eysa Tibériyas déngizining boyida muxlislirigha yene bir qétim köründi. Uning bu qétimqi körünüshi mundaq boldi:\f □ \fr 21:1 \ft \+bd «Tibériyas déngizi»\+bd* — Galiliyede bolup, «Galiliye déngizi» we «Xinneseret köli» depmu atilidighan chong köldur.\f*  
\v 2 Simon Pétrus, «qoshkézek» dep atalghan Tomas, Galiliyediki Kanaliq Nataniyel, Zebediyning oghulliri we bashqa ikki muxlis bille idi.\x + \xo 21:2 \xt Mat. 4:21; Mar. 1:19; Yuh. 1:46. \x*  
\v 3 Simon Pétrus:  
\m Men béliq tutqili barimen, — dédi.  
\m Köpchilik:  
\m Bizmu sen bilen bille barimiz, — déyishti.  
\m Ular tashqirigha chiqip, kémige olturdi, lékin shu bir kéche héchnerse tutalmidi.  
\v 4 Tang atay déginide, Eysa qirghaqta turatti, biraq muxlislar uning Eysa ikenlikini bilmidi.  
\v 5 Shunga Eysa:  
\m — Balilar, silerde yégüdek bir nerse yoqqu? — dep soridi.  
\m — Yoq, — dep jawab berdi ular.\f □ \fr 21:5 \ft \+bd «silerde yégüdek bir nerse yoqqu?»\+bd* — grék tilida «béliq tuttunglarmu?» dégenni puritidu.\f*   
\m
\v 6 Eysa ulargha — Torni kémining ong teripige tashlanglar, shundaq qilsanglar tutisiler, — dédi.  
\m Shuning bilen ular torni \add shu yaqqa\add* tashlap, shundaq köp béliq tuttiki, hetta torni tartip chiqiralmay qaldi.\f □ \fr 21:6 \ft \+bd «Torni kémining ong teripige tashlanglar, shundaq qilsanglar tutisiler»\+bd* — Galiliye déngizidiki béliqlar kündüzi déngiz astigha chüshüwalidighini tüpeylidin, shu waqitta béliq tutush zadi mumkin emes idi.\f*  \x + \xo 21:6 \xt Luqa 5:4, 6, 7. \x*  
\v 7 Eysa söygen muxlis Pétrusqa:  
\m — Bu Rebqu! — dédi.  
\m Simon Pétrus uning Eysa ikenlikini anglap, tonini özige yögep (chünki \add bélining asti\add* yalingach idi) özini déngizgha tashlidi.\x + \xo 21:7 \xt Yuh. 13:23; 20:2. \x*  
\v 8  Qirghaqtin anche yiraq emes bolup, texminen ikki yüz gez yiraqliqta bolghachqa, qalghan muxlislar béliq bilen tolghan torni tartip kichik kémisi bilen qirghaqqa keldi.\f □ \fr 21:8 \ft \+bd «texminen ikki yüz gez»\+bd* — yüz métrdek.\f*  
\v 9 Ular qirghaqqa chiqqanda, shaxardin yéqilghan, üstide béliq qoyuqluq gülxanni we nanni kördi.  
\v 10 Eysa:  
\m — Emdi tutqan béliqinglardin ekélinglar, — dédi.\x + \xo 21:10 \xt Luqa 24:41. \x*   
\m
\v 11 Simon Pétrus \add kémige\add* chiqip, torni qirghaqqa tartip chiqardi. Tor chong béliqlar bilen tolghan bolup, jemiy bir yüz ellik üch béliq bar idi. Béliq shunche köp bolghini bilen, tor yirtilmighanidi. \f □ \fr 21:11 \ft \+bd «Béliq shunche köp bolsimu, tor yirtilmighanidi»\+bd* — buning ehmiyiti toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  
\v 12 Eysa:  
\m — Kélinglar, nashta qilinglar, — dédi. Muxlislarning ichidin héchkim uningdin:  
\m — Sen kim bolisen? — dep sorashqa pétinalmidi. Chünki ular uning Reb ikenlikini bildi. \f □ \fr 21:12 \ft \+bd «Muxlislarning ichidin héchkim uningdin: — Sen kim bolisen? — dep sorashqa pétinalmidi. Chünki ular uning Reb ikenlikini bildi»\+bd* — Reb Eysa ulargha tonush bolghan qiyapettin bashqa birxil qiyapette ulargha körün’gen bolsa kérek.\f*  
\v 13  Eysa nanni ekilip ulargha berdi hem béliqlarnimu shundaq qildi.  
\v 14 Mana bu Eysaning ölgendin kéyin tirilip, özini muxlislirigha üchinchi qétim ayan qilishi idi.\f □ \fr 21:14 \ft \+bd «Eysaning ölgendin kéyin tirilip»\+bd* — grék tilida «Eysaning ölgenler ichidin tirilip,...». \+bd «özini muxlislirigha üchinchi qétim ayan qilishi»\+bd* — belkim on bireylenning jem bolghan waqtida ulargha nisbeten üchinchi qétimqi körünüshini körsitidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Eysaning Pétrusning özidin üch qétim ténishidin kéyin uni eslige keltürüshi  
\m
\v 15 Ular nashta qilghandin kéyin, Eysa Simon Pétrustin:  
\m — Yunusning oghli Simon, sen méni bulardinmu chongqur söyemsen? — dep soridi.  
\m — Shundaq Reb, méning séni söyidighanliqimni sen bilisen! — dédi Pétrus.  
\m Eysa uninggha:  
\m Undaqta, qozilirimni otlitip baq! — dédi.\f □ \fr 21:15 \ft \+bd «Yunusning oghli Simon»\+bd* — «Yunus» — grék tilida we ibraniy tilida «Yonah» (erebche «Yunus»). Bezi kona köchürmilerde «Yuhanna» déyilidu. \+bd «méni bulardinmu chongqur söyemsen»\+bd* — mushu soalda «bular» kimni bildüridu? Bizningche eyni yerde turghan bashqa muxlislarni körsitidu. «Qoshumche söz»imizde yene toxtilimiz. \+bd «méning séni söyidighanliqimni sen bilisen!»\+bd* — «söyidighanliqim» mushu yerde adette «dost tutush» dégen bir péil bilen ipadilinidu. Bu sözning menisi grék tilidiki «söyüsh»tin ajiz bolghachqa, bezi alimlar Pétrusning sözi «méning sanga bolghan muhebbitimni «söyüsh» dégili bolmaydu, peqet «dost tutush» dégili bolidu» dégendek kichik péilliqni bildüridu yaki bolmisa Pétrusning özining Eysagha bolghan muhebbitige gumani barliqini bildüridu, dep qaraydu. Biz bu közqarashqa qayilmiz.\f*   
\m
\v 16 U ikkinchi qétim yene uningdin:  
\m — Yunusning oghli Simon, méni söyemsen? — dep soridi.  
\m Pétrus yene:  
\m — Shundaq, Reb, méning séni söyidighanliqimni bilisen, — dédi.  
\m Eysa uninggha:  
\m — Undaqta, qoylirimni baq, — dédi.\f □ \fr 21:16 \ft \+bd «...Reb, méning séni söyidighanliqimni bilisen»\+bd* — «söyidighanliqim» dégen söz -15-ayettikidek «dost tutush» dégen péil bilen ipadilinidu.\f*   
\m
\v 17 Üchinchi qétim uningdin yene:  
\m — Yunusning oghli Simon, méni söyemsen? — dep soridi.  
\m Pétrus Eysaning üchinchi qétim özidin: «Méni söyemsen?» dep sorighanliqigha köngli yérim bolup:  
\m — Reb, sen hemmini bilisen, séni söyidighanliqimnimu bilisen, — dédi.  
\m Eysa uninggha:  
\m — Undaqta, qoylirimni otlat. \f □ \fr 21:17 \ft \+bd «Yunusning oghli Simon, méni söyemsen?»\+bd* — «söyemsen» — Eysa bu qétim «söyüsh»ni bildürüsh üchün (15-ayettiki) «dost tutush» dégen péilni ishlitidu. \+bd «Reb, sen hemmini bilisen, séni söyidighanliqimnimu bilisen»\+bd* — bu ayettiki «söyemsen?» we «söyidighanliqim» ikkisi yuqirida tilgha élin’ghan «dost bolush» dégen péil bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 21:17 \xt Yuh. 16:30. \x*  
\v 18 Berheq, berheq, sanga shuni éytip qoyayki, yash waqtingda bélingni özüng baghlap, qeyerge baray déseng shu yerge mangatting; lékin yashan’ghanda, qolliringni uzitisen we bashqa birsi séni baghlap, sen xalimaydighan yerge élip kétidu, — dédi.\f □ \fr 21:18 \ft \+bd «yashan’ghanda, qolliringni uzitisen we bashqa birsi séni baghlap, sen xalimaydighan yerge élip kétidu»\+bd* — bezi kona tarixlar boyiche, rosul Pétrus axirda Rebbi Eysadek kréstlen’gen (Rim shehiride).\f*  \x + \xo 21:18 \xt Yuh. 13:36; Ros. 12:3; 2Pét. 1:14. \x*   
\m
\v 19 Eysa bu sözni Pétrusning qandaq ölüsh arqiliq Xudagha shan-sherep keltüridighanliqini éniq bildürüsh üchün éytti. Andin, uninggha yene:  
\m — Manga egeshküchi bolghin, — dédi.\x + \xo 21:19 \xt 2Pét. 1:14. \x*   
\m
\v 20 Pétrus keynige burulup, Eysa söyidighan muxlisning egiship kéliwatqanliqini kördi (bu muxlis kechlik tamaqta Eysaning quchiqigha yölinip: «I Reb, séni tutup béridighan kimdu?» dep sorighan muxlis idi). \f □ \fr 21:20 \ft \+bd «Pétrus keynige burulup, Eysa söyidighan muxlisning egiship kéliwatqanliqini kördi..»\+bd* — yuqirida éytqinimizdek, «Eysa söyidighan muxlis» rosul Yuhannadur.\f*  \x + \xo 21:20 \xt Yuh. 13:23; 20:2; 21:7. \x*  
\v 21 Pétrus uni körüp, Eysadin:  
\m — I Reb, bu adem kéyin qandaq bolar? — dep soridi.   
\m
\v 22 Eysa uninggha: — Eger men qayta kelgüche uning turup qélishini xalisammu, séning buning bilen néme karing?! Manga egeshküchi bolghin, — dédi.   
\m
\v 23 Buning bilen qérindashlar arisida «Héliqi muxlis ölmeydu» dégen gep tarqaldi. Lékin Eysa Pétrusqa: «U ölmeydu» démigenidi, belki peqet: «Eger men qayta kelgüche uning turup qélishini xalisammu, séning buning bilen néme karing?!» dégenidi.   
\b  
\m  
\s1 Xatime  
\m
\v 24 Bu ishlargha guwahliq bergüchi hemde bu ishlarni xatiriligüchi ene shu muxlistur. Uning guwahliqining heqiqet ikenlikini bilimiz.\x + \xo 21:24 \xt Yuh. 19:35. \x*   
\m
\v 25 Eysa bulardin bashqa nurghun ishlarnimu qilghanidi; eger ularning hemmisi bir-birlep yézilghan bolsa, méningche yézilghan kitablar pütkül alemning özige sighmaytti! \x + \xo 21:25 \xt Yuh. 20:30. \x*