\id ISA
\h Yeshaya 
\toc1 Yeshaya 
\toc2 Yeshaya 
\toc3 Yesh. 
\mt1 Yeshaya  
\c 1
\s1 Xudaning Israilgha bolghan «dewa»si hem chaqiriqi  
\m
\v 1 Uzziya, Yotam, Ahaz we Hezekiyalar Yehudagha padishah bolghan waqitlarda, Yérusalém we Yehuda toghrisida, Amozning oghli Yeshaya körgen ghayibane wehiy-alametler: —   
\m
\v 2 «I asmanlar, anglanglar!  
\m I yer-zémin, qulaq sal!  
\m Chünki Perwerdigar söz éytti: —  
\m «Men balilarni béqip chong qildim,  
\m Biraq ular Manga asiyliq qildi.\f □ \fr 1:2 \ft \+bd «I asmanlar, anglanglar!»\+bd* — muqeddes kitab boyiche üch asman bar. «Tebirler»ni körüng. \+bd «Chünki Perwerdigar söz éytti...»\+bd* — mushu kitabta élin’ghan «Perwerdigar» bolsa, ibraniy tilidiki «Yahweh» dégenning terjimisidur. «Yahweh» Xudaning yene bir ismi bolup, «Menggülük Bolghuchi», «Özüm Bardurmen», «ehdiside menggü Turghuchi Xuda» dégenni bildüridu. Tebirlernimu körüng.\f*  \x + \xo 1:2 \xt Qan. 32:1\x*   
\m
\v 3 Kala bolsa igisini tonuydu,  
\m Éshekmu xojayinining oqurigha \add mangidighan yolni\add* bilidu,  
\m Biraq Israil bilmeydu,  
\m Öz xelqim héch yorutulghan emes.   
\m
\v 4 Ah, gunahkar «yat el»,  
\m Qebihlikni toplap özige yükligen xelq,  
\m Rezillerning bir nesli,  
\m Nijis bolup ketken balilar!  
\m Ular Perwerdigardin yiraqliship,  
\m «Israildiki Muqeddes Bolghuchi»ni közige ilmidi,  
\m Ular keynige yandi.\f □ \fr 1:4 \ft \+bd «Ah, gunahkar «yat el»...»\+bd* — bu hejwiy, kinayilik gep. Xudagha nisbeten Israil butperes bir «yat el» bolup ketkenidi. \+bd «Israildiki Muqeddes Bolghuchi»\+bd* — Xudaning yene bir ismidur. Bu isim belkim, «Özining Israil xelqige birdinbir pak-muqeddes bolghuchi ikenlikini körsetken Xuda we Israil arisida pak-muqeddes turghuchi Xuda» dégen menide. Yeshaya peyghember Xudani tilgha alghanda, bu isimni köp ishlitidu.\f*  \x + \xo 1:4 \xt Zeb. 78:8; Yesh. 57:3\x*   
\m
\v 5 Némishqa yene dumbalan’ghunglar kélidu?  
\m Némishqa asiyliq qiliwérisiler?  
\m Pütün bashliringlar aghrip,  
\m Yürikinglar pütünley zeipliship ketti,\x + \xo 1:5 \xt 2Tar. 28:22; Yer. 2:30\x*   
\m
\v 6 Béshinglardin ayighinglarghiche saq yéringlar qalmidi,  
\m Peqet yara-jarahet, ishshiq we yiring bilen toldi,  
\m Ular tazilanmighan, téngilmighan yaki ulargha héch melhem sürülmigen.\f □ \fr 1:6 \ft \+bd «ulargha héch melhem sürülmigen»\+bd* — yaki «ulargha héch zeytun méyi sürülmigen».\f*   
\m
\v 7 Wetininglar chölleshti;  
\m Sheherliringlar köyüp weyrane boldi;  
\m Yer-zémininglarni bolsa, yatlar köz aldinglardila yutuwéliwatidu;  
\m U yatlar teripidin depsende qilinip chölliship ketti.\x + \xo 1:7 \xt Qan. 28:51,52; Yesh. 5:5\x*   
\m
\v 8 Emdi üzümzargha sélin’ghan chellidek,  
\m Terxemeklikke sélin’ghan kepidek,  
\m Muhasirige chüshken sheherdek,  
\m Zionning qizi zeip qalduruldi.\f □ \fr 1:8 \ft \+bd «üzümzargha sélin’ghan chellidek, terxemeklikke sélin’ghan kepidek...»\+bd* — Yérusalémning ehwalini teswirleydu; u nahayiti qil üstide turghanliqini, intayin muqimsiz ehwalda qaldurulghanliqini bildürse kérek. \+bd «Zion»\+bd* — yaki «Zion téghi» bolsa Yérusalém shehiri, shuningdek muqeddes ibadetxana jaylashqan taghdur.\f*   
\m
\v 9 Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar bizge azghine «qaldisi»ni qaldurmighan bolsa,  
\m Biz Sodom shehirige oxshap qalattuq,  
\m Gomorra shehirining haligha chüshüp qalattuq.\f □ \fr 1:9 \ft \+bd «Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar»\+bd* — «Yeshaya» kitabida köp ishlitilidighan Xudaning bir nami. \+bd «Perwerdigar bizge azghine «qaldisi»ni qaldurmighan bolsa...»\+bd* — «qaldi» (Xudaning «qaldisi») «Yeshaya» dégen kitabta köp körülidighan téma yaki mawzudur. Israil xelqining köp qismi Xudadin yiraqliship ketken bolsimu, Xudaning méhir-shepqiti bilen ularning arisida haman özige sadiq bir «qaldi» bolidu. \+bd «Sodom sheherige oxshap qalattuq, Gomorraning haligha chüshüp qalattuq»\+bd* — kona zamanlarda, (Ibrahim peyghemberning dewride) bu ikki sheher Xudaning neziride nahayiti rezil bolup, U asmandin ot-günggürtni yaghdurup ularni pütünley weyran qilghan. Ikki sheherning bügün’ge qeder héchqandaq izliri qalmidi («Yar.» 19-babni körüng). 
\fp  Yeshayaning démekchi bolghini, Xuda Özige sadiq bir «qaldisi» qaldurmighan bolsa, Israilmu bu ikki sheherge oxshash rezillik bilen tolup, oxshashla pütünley weyran bolup yer yüzidin yoqilip ketken bolatti.\f*  \x + \xo 1:9 \xt Yar. 19:24; Yesh. 17:6; 24:6; 30:17; Rim. 9:29\x*   
\m
\v 10 I Sodomning hökümranliri, Perwerdigarning sözini anglap qoyunglar,  
\m «I Gomorraning xelqi, Xudayimizning qanun-nesihitige qulaq sélinglar!\f □ \fr 1:10 \ft \+bd «I Sodomning hökümranliri,... I Gomorraning xelqi, ...»\+bd* — mushu yerde, Yeshaya peyghember öz xelqini Sodom hem Gomorradikilerge biwasite oxshitidu.\f*   
\m
\v 11 Siler zadi néme dep Manga atap nurghunlighan qurbanliqlarni sunisiler?» — deydu Perwerdigar.  
\m — «Men köydürme qochqar qurbanliqinglardin,  
\m Bordaq malning yaghliridin toyup kettim,  
\m Buqilar, paqlanlar, tékilerning qanliridin héch xursen emesmen.\f □ \fr 1:11 \ft \+bd «köydürme qurbanliq»\+bd* — mushu xil qurbanliq Xudagha atap toluq köydürületti.\f*  \x + \xo 1:11 \xt Zeb. 50:8-14; Pend. 15:8; 21:27; Yesh. 66:3; Yer. 6:20; Am. 5:22\x*   
\m
\v 12 Siler Méning aldimgha kirip kelgininglarda,  
\m Silerdin hoyla-aywanlirimni shundaq dessep-cheyleshni kim telep qilghan? \f □ \fr 1:12 \ft \+bd «dessep-cheyleshni kim telep qilghan?»\+bd* — «dessep-cheylesh» dégen söz mushu yerde belkim xelq élip kirgen nurghunlighan qurbanliq mallirining ibadetxanining hoylilirini dessigenlikini körsitidu. Bashqa birxil terjimisi «depsende qilish».\f*   
\m
\v 13 Bihude «ashliq hediye»lerni élip kélishni boldi qilinglar,  
\m Xushbuy bolsa Manga yirginchlik bolup qaldi.  
\m «Yéngi ay» héytliri we «shabat kün»lirige,  
\m Jamaet ibadet sorunlirigha chaqirilishlargha —  
\m Qisqisi, qebihlikte ötküzülgen daghdughiliq yighilishlargha chidighuchilikim qalmidi.\f □ \fr 1:13 \ft \+bd «ashliq hediye»ler\+bd* — «ashliq hediye» adette «köydürme qurbanliqlar» hem gha qoshulatti. \+bd «xushbuy bolsa manga yirginchlik bolup qaldi»\+bd* — Musa peyghemberge tapshurulghan qanun’gha asasen, her küni muqeddes ibadetxanida xushbuy yéqish kérek idi. \+bd «shabat küni»\+bd* — bolsa shenbe küni bolup, Israillar üchün «muqeddes kün»dur, bu héchqandaq ish-emgek qilmay Xudagha séghinidighan, ibadet qilidighan kün idi. Yehudiylar bu künni «shabat küni», yeni «(xizmettin) dem élish küni» deydu. Yene 56-bab, 2-ayetni körüng.\f*   
\m
\v 14 «Yéngi ay» héytinglardin, békitilgen héyt-bayriminglardin qelbim nepretlinidu;  
\m Ular manga yük bolup qaldi;  
\m Ularni kötürüp yürüshtin charchap kettim.   
\m
\v 15 Qolunglarni kötürüp duagha yayghininglarda,  
\m Közümni silerdin élip qachimen;  
\m Berheq, köplep dualarni qilghininglarda, anglimaymen;  
\m Chünki qolliringlar qan’gha boyaldi.\x + \xo 1:15 \xt Pend. 1:28\x*   
\m
\v 16 Özünglarni yuyup, paklininglar;  
\m Qilmishliringlarning rezillikini köz aldimdin néri qilinglar,  
\m Rezillikni qilishtin qolunglarni üzünglar;\x + \xo 1:16 \xt Zeb. 34:13-14; 37:27; Am. 5:15; Rim. 12:9\x*   
\m
\v 17 Yaxshiliq qilishni ögininglar;  
\m Adilliqni izdenglar,  
\m Zomigerlerge tenbih béringlar,  
\m Yétim-yésirlerni naheqliqtin xalas qilinglar,  
\m Tul xotunlarning dewasini soranglar.\f □ \fr 1:17 \ft \+bd «Zomigerlerge tenbih béringlar»\+bd* — bashqa birxil terjimisi, «Ézilgüchilerge yar-yölek bolunglar».\f*   
\m
\v 18 Emdi kélinglar, biz munazire qilishayli, deydu Perwerdigar,  
\m Silerning gunahinglar qip-qizil bolsimu,  
\m Yenila qardek aqiridu;  
\m Ular qizil quruttek toq qizil bolsimu,  
\m Yungdek ap’aq bolidu.\f □ \fr 1:18 \ft \+bd «Silerning gunahinglar qip-qizil bolsimu»\+bd* — bu «qizil qurut» Yehudiylar bu qurutni boyaq yasash üchün ishletken.\f*  \x + \xo 1:18 \xt Zeb. 51:7-10\x*   
\m
\v 19 Eger itaetmen bolup, anglisanglar,  
\m Zémindiki ésil mehsulattin behrimen bolisiler;   
\m
\v 20 Biraq ret qilip yüz örisenglar,  
\m Qilich bilen ujuqturulisiler»  
\m — Chünki Perwerdigar Öz aghzi bilen shundaq dégen.   
\b  
\m
\v 21 Sadiq sheher qandaqmu pahishe bolup qaldi!?  
\m Eslide u adalet bilen tolghanidi,  
\m Heqqaniyliq uni makan qilghanidi,  
\m Biraq hazir qatillar uningda turuwatidu.\f □ \fr 1:21 \ft \+bd «Sadiq sheher qandaqmu pahishe bolup qaldi!?»\+bd* — Yeshaya peyghember Yérusalém shehirini eslide Xudagha sadiq bir ayalgha oxshash sheher idi, biraq hazir bir pahishe ayalgha aylandi dep oxshitidu.\f*   
\m
\v 22 Kümüshüng bolsa dashqalgha aylinip qaldi,  
\m Sharabinggha su ariliship qaldi;\x + \xo 1:22 \xt Ez. 22:18,19; Hosh. 4:18\x*   
\m
\v 23 Emirliring asiyliq qilghuchilar,  
\m Oghrilargha ülpet boldi;  
\m Ularning herbiri parigha amraq bolup,  
\m Sogha-salamlarni közlep yürmekte;  
\m Ular yétim-yésirler üchün adalet izdimeydu;  
\m Tul xotunlarning dewasi ularning aldigha yetmeydu.\f □ \fr 1:23 \ft \+bd «Sogha-salamlarni közlep yürmekte...»\+bd* — ibraniy tilida «Sogha-salamlarni qoghlap yürmekte...».\f*  \x + \xo 1:23 \xt Yer. 5:28; Zek. 7:10\x*   
\m
\v 24 Shunga — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar —  
\m Yeni Israildiki qudret Igisi éytidu: —  
\m Men küshendilirimni \add jazalap\add* puxadin chiqimen,  
\m Düshmenlirimdin qisas alimen;\f □ \fr 1:24 \ft \+bd «Israildiki qudret Igisi...»\+bd* — Xudaning yene bir namidur. Bu nam belkim, «Israil xelqige Özining küch-qudritini körsetküchi Xuda, Israilda turghan nahayiti qudretlik, qadir Xuda» dégen menide. Yeshaya peyghember Xudani tilgha alghanda, bu namni köp ishlitidu.\f*   
\m
\v 25 Qolumni üstüngge tegküzüp,  
\m Séni tawlap, sendiki dashqalni teltöküs tazilaymen,  
\m Sendiki barliq arilashmilarni élip tashlaymen.\x + \xo 1:25 \xt Yer. 6:29; Mal. 3:3\x*   
\m
\v 26 Hökümran-soraqchiliringlarni awwalqidek,  
\m Meslihetchiliringlarni desleptikidek halgha keltürimen.  
\m Kéyin sen «Heqqaniyliqning Makani», «Sadiq Sheher» — dep atilisen.   
\m
\v 27 Emdi Zion adilliq bilen,  
\m We uninggha qaytip kelgenler heqqaniyliq bilen qutquzulup hör qilinidu. \f □ \fr 1:27 \ft \+bd «uninggha (Zion’gha) qaytip kelgenler»\+bd* — mushu yerde «qaytip kélish» belkim ikki ishni öz ichige alidu. Birinchisi, kelgüside «towa qilip, Xudaning yénigha qaytidighanlar»; ikkinchisi, «yiraq yurttiki qulluqtin, sürgün bolushidin (yeni Xudaning jazaliq terbiyisidin) chiqip Zion’gha qaytip kelgenler». \+bd «qutquzulup hör qilinish»\+bd* — ibraniy tilida peqet bir söz bilen ipadilinidu. Bu söz hem «bedel tölep, qulluqtin qutquzup hör qilish»nimu öz ichige alidu.\f*   
\m
\v 28 Biraq asiylar we gunahkarlar birdek ujuqturulidu,  
\m Perwerdigardin yüz örigüchiler bolsa halak bolidu.\x + \xo 1:28 \xt Ayup 31:3; Zeb. 1:6; 5:5; 73:27; 92:9; 104:35\x*   
\m
\v 29 Shu chaghda siler teshna bolghan dub derexliridin nomus qilisiler,  
\m Tallighan baghlardin xijil bolisiler.\f □ \fr 1:29 \ft \+bd «dub derexliri ... baghlar...»\+bd* — mushu «dub derexliri» we «baghlar» shübhisizki, shu dewrdiki butpereslikke alahide atalghan jaylarni körsitidu. Bilishimizche mushu xil butpereslik jinsiy exlaqsizliq bilenmu munasiwetlik idi.\f*   
\m
\v 30 Chünki özünglar xuddi yopurmaqliri qurup ketken dub derixidek,  
\m Susiz quruq bir baghdek bolisiler.   
\m
\v 31 Shu küni küchi barlar otqa sham piliki,  
\m Ularning ejri bolsa, uchqun bolidu;  
\m Bular her ikkisi tengla köyüp kétidu,  
\m Ularni öchürüshke héchkim chiqmaydu. \f □ \fr 1:31 \ft \+bd «otqa sham piliki»\+bd* — yaki «otqa termech».\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 2
\s1 Axirqi zamanlardiki Yérusalém  
\m
\v 1 Bular Amozning oghli Yeshaya Yérusalém we Yehuda toghrisida körgen kalamdur: —   
\m
\v 2 Axir zamanlarda, Perwerdigarning öyi jaylashqan tagh taghlarning béshi bolup békitilidu,  
\m Hemme döng-égizlktin üstün qilip kötürülidu;  
\m Barliq eller uninggha qarap éqip kélishidu.\f □ \fr 2:2 \ft \+bd Axir zamanlarda»\+bd* — ibraniy tilida «Künlerning axirida». \+bd «Perwerdigarning öyi»\+bd* — Perwerdigarning ibadetxanisini körsitidu. \+bd «Barliq eller uninggha qarap éqip kélishidu»\+bd* — Tewrat hem Zeburdiki «eller» dégen söz adette Israildin bashqa barliq xelqlerni, yeni «Yehudiy emesler»ni körsitidu. Shunga bezide «yat eller» dep terjime qilimiz. «Yeshaya» dégen kitabta «eller», «taipiler», «yat eller» yaki «xelq-milletler» déyilse, herdaim mushu menini bildüridu.\f*  \x + \xo 2:2 \xt Mik. 4:1\x*   
\m
\v 3 Nurghun xelq-milletler chiqip bir-birige: —  
\m «Kélinglar, biz Perwerdigarning téghigha,  
\m Yaqupning Xudasining öyige chiqqayli;  
\m U Öz yolliridin bizge ögitidu,  
\m Biz Uning teriqiliride mangimiz» — déyishidu.  
\m — Chünki qanun-yolyoruq Ziondin,  
\m Perwerdigarning söz-kalami Yérusalémdin chiqidighan bolidu.\x + \xo 2:3 \xt Zeb. 110:2\x*   
\m
\v 4 U eller arisida höküm chiqiridu,  
\m Nurghun xelqlerning heq-naheqlirige késim qilidu;  
\m Buning bilen ular qilichlirini sapan chishliri,  
\m Neyzilirini orghaq qilip soqushidu;  
\m Bir el yene bir elge qilich kötürmeydu,  
\m Ular hem yene urushni ögenmeydu.\x + \xo 2:4 \xt Yo. 4:10; Mik. 4:3\x*   
\m
\v 5 — «I Yaqup jemetidikiler,  
\m Kélinglar, Perwerdigarning nurida mangayli!».   
\b  
\m  
\s1 Hazirqi Yérusalém  
\m
\v 6 — Sen Öz xelqing bolghan Yaqup jemetini tashlap qoydung;  
\m Chünki ular sherqtiki xurapatlar bilen tolduruldi;  
\m Ular Filistiylerdek pal salidu;  
\m Ular chet’ellikler bilen qol tutushidu;\f □ \fr 2:6 \ft \+bd «Ular (Israillar) Filistiylerdek pal salidu»\+bd* — mushu yerde Yeshaya kinayilik söz ishlitip, öz xelqining xurapiyliqni her tereptin, yeni sherqtin hem gherbtin (Filistiylerdin) qobul qilghanliqini körsitidu.\f*   
\m
\v 7 Zémini bolsa altun-kümüshke tolup ketti;  
\m Bayliqliri tügimes;  
\m Yer-zémini atlarghimu tolup ketti,  
\m Jeng harwiliri hem tügimes;\f □ \fr 2:7 \ft \+bd «altun-kümüshke tolup ketti... bayliqliri tügimes... yer-zémini atlarghimu tolup ketti, jeng harwiliri hem tügimes»\+bd* — mushu 6-8-ayette, Yeshaya ularning Musa peyghemberge tapshurulghan qanun — Tewrattiki «Qanun sherhi» 17-18-bablar közde tutulidu. Mushu ishlar Tewrattiki shu permanlargha xilap.\f*   
\m
\v 8 Zémini butlar bilenmu liq bolup ketti;  
\m Ular öz qolliri bilen yasighanlirigha,  
\m Barmaqliri bilen shekillendürgenlirige sejde qilishidu.   
\m
\v 9 Shuning bilen puqralar égildürülidu,  
\m Mötiwerlermu töwen qilinidu;  
\m Sen ularning qeddini ruslimaysen hem héch kechürüm qilmaysen. \f □ \fr 2:9 \ft \+bd «... puqralar égildürülidu... تöwen qilinidu»\+bd* — bu péilning ikkisi ikki bisliq söz bolup, ularning butlargha bash uridighanliqini hemde kelgüside ular shübhisizki oxshashla Xudaning ghezipi aldida yerge yiqilidighanliqini bildüridu. \+bd «... qeddini ruslimaysen hem héch kechürüm qilmaysen»\+bd* — mushu ikki ibare ibraniy tilida ikki bisliq birla söz bilen ipadilnidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 «Perwerdigarning küni»  
\m
\v 10 Emdi Perwerdigarning wehshitidin,  
\m Heywisining shan-sheripidin özüngni qachur,  
\m \add Xada\add* tashlar ichige kiriwal,  
\m Topa-changlar ichige möküwal!   
\m
\v 11 Chünki ademning tekebbur közliri yerge qaritilidu,  
\m Insanlarning hakawurluqi pes qilinidu;  
\m Shu künide yalghuz Perwerdigarla üstün dep medhiyilinidu. \x + \xo 2:11 \xt Yesh. 5:15\x*   
\m
\v 12 Chünki samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarning shundaq bir küni teyyar turidu: —  
\m Shu küni herbir tekebbur we memedanlarning üstige,  
\m Özini yuqiri sanighanlarning üstige chüshidu  
\m (Shuning bilen ularning hemmisi pes qilinidu!),\x + \xo 2:12 \xt Yo. 2:10, 31; 3:15; Yesh. 13:10; 24:23; Am. 8:9; Mat. 24:29; Ros. 2:20; Weh. 6:12-13\x*   
\m
\v 13 Shuningdek Liwanning égiz, pelekke yétidighan barliq kédir derexlirining üstige,  
\m Bashandiki barliq dub derexlirining üstige,   
\m
\v 14 Égiz taghlarning hemmisige,  
\m Yuqiri kötürülgen barliq dönglerning üstige,   
\m
\v 15 Herbir heywetlik munarning üstige,  
\m Herbir mustehkem sépilning üstige,   
\m
\v 16 Tarshishtiki herbir soda kémisining üstige,  
\m Shundaqla barliq güzel kéme gewdisining üstige shu küni chüshüshke teyyar turidu.\f □ \fr 2:16 \ft \+bd «Tarshishtiki herbir soda kémisining üstige,...»\+bd* — qedimki zamanlarda déngiz sodisi bilen dangqi chiqqan «Tarshish» deydighan üch yurt bar idi. Birsi shimaliy Afriqida, birsi Ispaniyede, yene birsi En’gliyede bolushi mumkin idi. Tarshishtiki kémiler barliq bashqa ellerning kémiliridin chong we heywetlik idi. \+bd «Shundaqla barliq güzel kéme gewdisining üstige...»\+bd* — yene birxil terjimisi: — «Shundaqla herbir güzel resim-heykellerning üstige...»\f*   
\m
\v 17 Ademlerning körengliki töwen qilinip chüshürülüp,  
\m Insanlarning tekebburliqi pes qilinidu,  
\m Shu künide yalghuz Perwerdigarla üstün dep medhiyilinidu.   
\m
\v 18 Butlar bolsa hemmisi közdin yoqilidu.\f □ \fr 2:18 \ft \+bd «Butlar»\+bd* — ibraniy tilida: — «Erzimesler...»\f*   
\m
\v 19 Perwerdigar yerni dehshetlik silkindürüshke ornidin turidighan chaghda,  
\m Ular özlirini Uning wehshitidin, Uning heywisining shan-sheripidin qachurup,  
\m Xada tash gharlirining ichige,  
\m Yer yüzidiki öngkürlerge kiriwalidu;   
\m
\v 20 Shu künide kishiler özige choqunushqa yasighan kümüsh butliri we altun butlirini qarighu chashqanlargha we sheperenglerge tashlap béridu;   
\m
\v 21 Perwerdigar yerni dehshetlik silkindürüshke ornidin turidighan chaghda,  
\m Ular özlirini Uning wehshitidin, Uning heywisining shan-sheripidin qachurup,  
\m Xada tash chaklirining ichige,  
\m Yarlarning yériqlirigha kiriwalidu;   
\m
\v 22 Ümidinglarni nepisi dimighidila turidighan insandin üzünglar,  
\m Chünki insan zadi néme idi?!   
\b  
\b  
\m  
\c 3
\s1 Yehuda-Yérusalémning qebihlikige chüshidighan jaza  
\m
\v 1 Chünki, qara! Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar,  
\m Yérusalém we Yehudagha quwwet we yölenchük bolghan \add barliq nersilerni yoq qilidu\add*,  
\m — Yeni quwwet bolghan pütkül ash-nan,  
\m Yölenchük bolghan hemme su, \f □ \fr 3:1 \ft \+bd «quwwet» we «yölenchük»\+bd* — bu ikki söz ibraniy tilida adette «tayaq» yaki «hasa»ni bildüridu. Mumkinchiliki barki, qedimki zamanlarda Yehudiy xelqi öz nanlirini bir hasida (zixta tizilghandek) kötürüp mangatti. Undaq bolsa bu sözler ikki bisliq bolup, hem mushu «tayaqlar» hem «quwwet-yölenchük»lerni teng körsitidu.\f*   
\m
\v 2 Palwan we leshker,  
\m Sotchi we peyghember,  
\m Palchi we aqsaqal,   
\m
\v 3 Ellik béshi, mötiwer we meslihetchi,  
\m Hünerwen ustilar we jadu qilghuchilarni yoq qilidu.   
\m
\v 4 — «\add Ularning ornigha\add* yashlarni emeldar qilimen,  
\m Betxuy balilar ularning üstidin idare qilidu.   
\m
\v 5 Puqralar bir-birini ézidu,  
\m Herbiri qoshnisi teripidin ézilidu;  
\m Balilar qérilargha,  
\m Muttehemler mötiwerlerge edepsizlik qilidu;   
\m
\v 6-7 Shu küni birsi ata jemetidiki qérindishini tutuwélip, uninggha: —  
\m «Sizning kiyim-kéchikingiz bar; bizge yétekchi bolung, bu xarabiler qolingiz astida bolsun», — deydu;  
\m U jawaben qolini kötürüp \add qesem ichip\add*: «Derdinglargha derman bolalmaymen;  
\m Öyümdimu ya ash-nan ya kiyim-kéchek yoq;  
\m Méni xelqqe yétekchi qilmanglar!» — deydu.   
\m
\v 8 Chünki Yérusalém putlishidu-chüshkünlishidu,  
\m Yehuda bolsa yiqilidu;  
\m Sewebi, ularning tili we illetliri Perwerdigargha qarshi chiqip,  
\m Sherep Igisining közliri aldida isyankarliq qildi.\f □ \fr 3:8 \ft \+bd «...Yérusalém putlishidu-chüshkünlishidu...»\+bd* — yaki «...Yérusalém xarab qilinidu».\f*   
\m
\v 9 Ularning chirayi özlirige qarshi guwahliq béridu;  
\m Ular Sodom shehiridek gunahini héch yoshurmay,  
\m Ochuq-ashkara jakarlaydu.  
\m Ularning jénigha way! Ular yamanliqni öz béshigha chüshürgen!   
\m
\v 10 Heqqaniylargha éytqinki,  
\m Ular aman-ésenlikte turidu,  
\m Ular öz emllirining méwisini yeydu;   
\m
\v 11 Rezillerge way! Béshigha yamanliq chüshidu,  
\m Chünki öz qoli bilen qilghanliri özige yanidu.   
\m
\v 12 Méning xelqimde bolsa, balilar ularni xar qilidu,  
\m Ayallar ularni idare qilidu;  
\m I xelqim! Silerni yéteklewatqanlar silerni azduridu,  
\m Ular mangidighan yolliringlarni yoq qilidu.\f □ \fr 3:12 \ft \+bd «balilar ularni xar qilidu, ayallar ularni idare qilidu»\+bd* — mushu yerde, Yeshaya belkim ularning padishahining baliliq qilidighanliqi, öz ayalliri we kénezekliri teripidin kontrol qilinidighanliqini körsetmekchi.\f*   
\m
\v 13 Perwerdigar Öz dewasini sorashqa orun alidu,  
\m Xelq-milletler üstidin höküm chiqirishqa öre turidu;   
\m
\v 14 Perwerdigar Öz xelqining aqsaqalliri we emirliri bilen dewaliship, ulargha: — Üzümzarni yep tügetkenler siler özünglar,  
\m Ajiz möminlerdin alghan olja öyünglarda yatidu, deydu.   
\m
\v 15 — Silerning xelqimni ashundaq ézip,  
\m Ajiz möminlerning yüzlirige dessep zadi néme qilghininglar? — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar.   
\b  
\m  
\s1 Yérusalémdiki «moda qoghlishidighan» tekebbur qiz-ayallargha chüshidighan jaza  
\m
\v 16 Perwerdigar yene mundaq dédi: —  
\m «Zion qiz-ayalliri tekebburluq qilip,  
\m Qash-kirpiklirini süzüp,  
\m Közlirini oynitip, naz qilip taytangliship,  
\m Putlirini jildirlitip méngip yürishidu;   
\m
\v 17 Shunga Reb Zion qiz-ayallirining bash choqqilirini taz qilidu,  
\m Perwerdigar ularning uyat yerlirini échiwétidu». \f □ \fr 3:17 \ft \+bd «Perwerdigar ularning uyat yerlirini échiwétidu»\+bd* — yaki «Perwerdigar ularning chékisini paxshek qilidu».\f*   
\m
\v 18 Ashu küni Reb ularni güzellikidin mehrum qilidu;  
\m — Ularning oshuq jildiraqlirini,  
\m Bash jiyeklirini, ay shekillik marjanlirini,   
\m
\v 19 Halqilirini, bilezüklirini, chümperde-chachwanlirini,\f □ \fr 3:19 \ft \+bd «chachwan»\+bd* — birxil chümperde, niqab.\f*   
\m
\v 20 Romallirini, oshuq zenjirlirini, potilirini, etirdanlirini, tiltumarlirini,   
\m
\v 21 Üzüklirini, burun halqilirini,   
\m
\v 22 Héytliq tonlirini, yopuqlirini, pürkenjilirini, hemyanlirini,   
\m
\v 23 Eyneklirini, ap’aq ich köyneklirini, sellilirini we tor perdilirining hemmisini élip tashlaydu.   
\m
\v 24 Emdi shundaq boliduki,  
\m Etir puriqining ornigha betbuyluq;  
\m Potining ornida arghamcha,  
\m Chirayliq yasighan chachlirining ornida taz béshi,  
\m Kélishken tonning ornida böz rextler,  
\m Güzellikining ornida daghmal tamghisi bolidu.   
\m
\v 25 Séning yigitliring qilichlinip,  
\m Baturliring jengde yiqilidu.   
\m
\v 26 \add Zionning\add* qowuqliri zar kötürüp matem tutidu;  
\m U yalingachlan’ghan halda yerge olturup qalidu.   
\b  
\b  
\m  
\c 4
\s1 Dawami  
\m
\v 1 Shu küni yette ayal bir erni tutuwélip, uningdin: — «Biz öz nénimizni yeymiz, öz kiyim-kécheklirimizni kiyimiz; peqet bizni reswaliqtin xalas qilish üchün, bizni namingizgha tewe qilishingizni ötünimiz!» — deydu. \f □ \fr 4:1 \ft \+bd «bizni namingizgha tewe qilishingiz»\+bd* — shu dewrde, toy qilghandin kéyin, ayal érining ismi bilen chaqirilidighan adet bar idi.\f*   
\b  
\m
\v 2 Shu küni «Perwerdigarning shéxi» uning güzelliki hem sheripini körsetküchi bolidu,  
\m Zémin bergen méwe bolsa,  
\m Qéchip qutulghan Israildikilerge shöhret we güzellik keltüridu.\f □ \fr 4:2 \ft \+bd «Perwerdigarning shéxi»\+bd* — choqum Perwerdigarning Özidin chiqqan bir zatni körsitidu. Emdi uning kim ikenliki töwende éniqlinidu. \+bd «Perwerdigarning shéxi» uning güzelliki hem sheripini körsetküchi bolidu»\+bd* — ibraniy tilida ««Perwerdigarning shéxi» güzellik we shan-sherep üchün bolidu».\f*   
\m
\v 3 Hem shundaq ish boliduki,  
\m Zionda qalghanlar, Yérusalémda toxtitilghanlar,  
\m Yeni Yérusalémda hayat dep tizimlan’ghanlarning hemmisi pak-muqeddes dep atilidu.\f □ \fr 4:3 \ft \+bd «...Yérusalémda hayat dep tizimlan’ghanlarning hemmisi pak-muqeddes dep atilidu»\+bd* — axirqi zamanda Yehudiylarning «qaldi»si éniq körünidu.\f*   
\m
\v 4 Shu chaghda Reb adalet yürgüzgüchi roh hem köydürgüchi roh bilen,  
\m Zion qizlirining pasiqliqini yuyup,  
\m Yérusalémning qan daghlirini tazilaydu.   
\m
\v 5 Shu chaghda Perwerdigar kündüzde Zion téghidiki herbir öy,  
\m Shundaqla barliq ibadet sorunlarning üstige is-tütek we bulut,  
\m Kechte bolsa ot yalqunining julasini yaritidu;  
\m Chünki shan-sherepning üstide sayiwen bar bolidu. \f □ \fr 4:5 \ft \+bd «shan-sherepning üstide sayiwen bar bolidu»\+bd* — démek, Perwerdigarning Özining shan-sheripi Yérusalémda turidu.\f*   
\m
\v 6 Shu küni, kündüzde tomuz issiqqa saye qilidighan,  
\m Xeterdin panahlinidighan, boran-yamghurlargha dalda bolidighan bir sayiwenlik kepe bolidu».   
\b  
\b  
\m  
\c 5
\s1 Üzümzar naxshisi  
\m
\v 1 Men öz söygen yarimgha,  
\m Méning söyümlüküm üchün öz üzümzari toghruluq bir küy éytip bérey;  
\m Söyümlükümning munbet bir döng üstide üzümzari bar idi; \f □ \fr 5:1 \ft \+bd «Men öz söygen yarimgha... bir küy éytip bérey»\+bd* — peyghemberning éytqan «yar»i bolsa Xudadur. \+bd «munbet bir döng üstide...»\+bd* — ibraniy tilida «bir münggüz, zeytun meylik oghul üstide...»\f*   
\m
\v 2 U hemme yérini kolap tashlarni élip tashlidi,  
\m Eng ésil üzüm téli tikti;  
\m U üzümzar otturisigha közitish munari saldi,  
\m Üzümzar ichidimu sharap kölchiki qazdi,  
\m Andin üzümdin yaxshi hosul kütti;  
\m Biraq buning ornigha, üzümzar achchiq üzümlernila berdi.\f □ \fr 5:2 \ft \+bd «...üzümzar achchiq üzümlernila berdi»\+bd* — mushu yerde «achchiq» ibraniy tilidiki «sésiq»ni bildüridu.\f*   
\m
\v 3 Qéni, i Yérusalémdikiler we Yehudaning ademliri,  
\m Men bilen üzümzarimning otturisidin höküm chiqiringlar!   
\m
\v 4 Méning üzümzarimda qilghudek yene néme ishim qaldi?  
\m Yaxshi üzümlerni kütkinimde,  
\m Némishqa peqet achchiq üzümnila chiqirip berdi?\x + \xo 5:4 \xt Yer. 2:5; Mik. 6:3, 8\x*   
\m
\v 5 Emdi hazir Öz üzümzarimni néme qilidighinimni silerge éytip bérey: —  
\m Uning chitlaqlirini élip tashlaymen, u yutuwétilidu;  
\m Uning tamlirini chéqip ghulitimen, u cheylinidu.\f □ \fr 5:5 \ft \+bd «Uning chitlaqlirini élip tashlaymen, u yutuwétilidu»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: — «Uning chitlaqlirini élip tashlaymen, u köydürülidu».\f*  \x + \xo 5:5 \xt Zeb. 80:12-13\x*   
\m
\v 6 Men uni chöllükke aylandurimen;  
\m Héchkim uni chatap-putap, perwish qilmaydu;  
\m Jighanlar we tikenler uningda ösüp chiqidu;  
\m Bulutlargha uning üstige héch yamghur yaghdurmanglar dep buyruymen.   
\m
\v 7 Chünki samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarning üzümzari — Israil jemeti,  
\m Uning xushalliqi bolghan ösümlük bolsa — Yehudadikilerdur;  
\m U adalet méwisini kütken,  
\m Biraq mana emdi zulum kördi;  
\m Heqqaniyliqni kütken,  
\m Biraq mana emdi nale-peryad boldi!\f □ \fr 5:7 \ft \+bd «mana emdi nale-peryad boldi!»\+bd* — mushu ayette wehiy-xewerni tekitlesh üchün ibraniy tilida ahangdash sözler ishlitilidu: «adalet» — «mishpat», «zulum» — «mishpaq»; «heqqaniyliq» — «tsedeqah», «nale-peryad» — «zedekah». Yeshaya peyghember herdaim mushundaq söz oyuni qilidu.\f*  \x + \xo 5:7 \xt Zeb. 80:8-9\x*   
\m
\v 8 Xeqlerge héch orun qaldurmay öyni-öyge, étizni-étizgha ulighanlargha way!  
\m Özünglarni yalghuz zéminda qaldurmaqchimusiler?\x + \xo 5:8 \xt Mik. 2:2\x*   
\m
\v 9 Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar méning quliqimgha mundaq dédi: —  
\m «Köpligen öyler,  
\m Derweqe heywetlik, heshemetlik öyler ademzatsiz, xarab bolidu.   
\m
\v 10 Berheq, qiriq moluq üzümzar peqet alte küp sharab béridu,  
\m Ottuz küre dan bolsa peqet üch küre hosul béridu. \f □ \fr 5:10 \ft \+bd «Berheq, qiriq moluq üzümzar peqet alte küp sharab béridu»\+bd* — mushu ayettiki «qiriq moluq yer» ibraniy tilida «on qosh kaliliq yer» dégenlik bolup, on qosh kala bir kün ichide aghduralaydighan yer. \+bd «alte küp»\+bd* — ibraniy tilida «bir bat», belkim 27 litrge toghra kélidu. \+bd «ottuz küre»\+bd* — bir «küre» bir kor, yeni 20 litr. «30 küre» bolsa ibraniy tilida «bir xomir» (300 litr), «3 küre» ibraniy tilida «bir efah» (30 litr).\f*   
\m
\v 11 Mey ichishke aldirap tang atqanda ornidin turghanlargha,  
\m Qarangghu chüshishige qarimay, sharabtin keyp bolghuche bésip olturghanlargha way!\x + \xo 5:11 \xt Pend. 23:29,30\x*   
\m
\v 12 Ularning ziyapetliride chiltar we lira, tembur we ney, sharabmu bar;  
\m Biraq ular Perwerdigarning qilghanlirigha we qol ishlirigha héch étiwar qilmaydu.\f □ \fr 5:12 \ft \+bd «lira»\+bd* — bir xil tarliq saz. \+bd «Perwerdigarning qilghanliri...»\+bd* — bu ibare belkim bipayan alemning yaritilishi we ajayibliqlirini, «qol ishliri» bolsa belkim uning Israillargha körsetken nijatliq möjizilirini közde tutidu.\f*   
\m
\v 13 Shu sewebtin öz xelqim bilimdin xewersiz bolghanliqi tüpeylidin sürgün bolup kétidu;  
\m Ésilzadiliri échirqiship,  
\m Puqraliri ussuzluqtin qurup kétidu.\x + \xo 5:13 \xt Am. 6:7\x*   
\m
\v 14 Shunga tehtisara nepsini yoghinitip,  
\m Aghzini hang achidu;  
\m Ularning shöhretliri, top-top ademliri, qiqas-süren kötürgüchiliri we neghme oynighuchiliri biraqla ichige chüshüp kétidu.\f □ \fr 5:14 \ft \+bd «tehtisara»\+bd* — ibraniy tilida «shéol» dégen yer, «yer astidiki saray» (yeni, «tekt saray»), ölgenlerning rohliri baridighan, qiyamet künini kütidighan jayni körsitidu.\f*   
\m
\v 15 Puqralar égildürülidu,  
\m Mötiwerlermu töwen qilinidu,  
\m Tekebburlarning közliri yerge qaritilidu;   
\m
\v 16 Biraq samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar adalet yürgüzginide üstün dep medhiyilinidu,  
\m Pak-muqeddes bolghuchi Tengri heqqaniyliqidin pak-muqeddes dep bilinidu.   
\m
\v 17 Shu chaghda qozilar öz yaylaqlirida turghandek otlaydu,  
\m Musapirlarmu baylarning weyrane öyliride ozuqlinidu.\f □ \fr 5:17 \ft \+bd «qozilar... otlaydu,... musapirlar... ozuqlinidu»\+bd* — démek, zémin bosh, quruq bolup ketkechke, qoylar hem yat ademler erkinlik bilen hetta baylarning öyliridin ozuqluq tapidu.\f*  \x + \xo 5:17 \xt Yesh. 14:30\x*   
\m
\v 18 Qebihlikni aldamchiliqning yipliri bilen,  
\m Gunahni harwa arghamchisi bilen tartqanlargha way!\f □ \fr 5:18 \ft \+bd «Gunahni harwa arghamchisi bilen tartqanlargha way!»\+bd* — démek, ular gunahlirini hetta öz ténide kötürelmeydu, kebihlikliri intayin köp hem opuchuqtur.\f*   
\m
\v 19 Yeni: «\add Xuda\add* aldirisun!  
\m Ishlirini Özi ittikrek ada qilsun,  
\m Shuning bilen biz uni köreleymiz!  
\m «Israildiki Muqeddes Bolghuchi»ning niyet qilghini yéqinliship ishqa ashurulghay,  
\m Biz uni biliwalayli!» — dégenlerge way!\f □ \fr 5:19 \ft \+bd «Israildiki Muqeddes Bolghuchi»\+bd* — 1:4diki izahatni körüng.\f*   
\m
\v 20 Yamanni yaxshi, yaxshini yaman dégüchilerge,  
\m Qarangghuluqni nurning, nurni qarangghuluqning ornigha qoyghuchilargha,  
\m Achchiqni tatliqning, tatliqni achchiqning ornigha qoyghuchilargha way!   
\m
\v 21 Özlirini dana dep chaghlighanlargha,  
\m Öz neziride özlirini eqilliq dep qarighanlargha way!\x + \xo 5:21 \xt Pend. 3:7; Rim. 12:16\x*   
\m
\v 22 Sharab ichishke batur bolghanlargha,  
\m Haraqni ebjesh qilishta qehriman bolghanlargha,\f □ \fr 5:22 \ft \+bd «Haraqni ebjesh qilishta qehriman bolghanlar...»\+bd* — mushular kinayilik söz, elwette.\f*   
\m
\v 23 Yeni para üchün rezillerni aqlap,  
\m Shuning bilen heqqaniylarning adalitini ret qilghuchilargha way!\x + \xo 5:23 \xt Pend. 17:15; 24:24\x*   
\m
\v 24 Shunga, ot yalqunliri samanlarni yutuwetkendek,  
\m Yalqunlarda menggenler soliship yoqalghandek,  
\m Ularning yiltizliri chirip kétidu,  
\m Gül-chéchekliri chang-tozangdek tozup kétidu;  
\m Chünki ular samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarning yolyoruq-qanunini chetke qaqqan,  
\m Israildiki Muqeddes Bolghuchining söz-kalamini közge ilmighanidi.\x + \xo 5:24 \xt Mis. 15:7; Yesh. 9:18\x*   
\m
\v 25 Shunga Perwerdigarning ghezipi Öz xelqige qarap qaynaydu,  
\m U ulargha qarap qolini kötürüp, ularni urup yiqitidu.  
\m Taghlar tewrinip kétidu;  
\m Ölükler exletlerdek kochilar otturisida döwe-döwe bolidu.  
\m Mushundaq ishlar bolsimu,  
\m Uning ghezipi yenila yanmaydu,  
\m Sozghan qoli yenila qayturulmay turidu.\x + \xo 5:25 \xt Yesh. 9:11, 16, 20; 10:4, 6\x*   
\m
\v 26 U yiraqtiki ellerni chaqirip tughni kötüridu,  
\m U yer yüzining chet yaqisidin bir elni üshqirtip chaqiridu;  
\m Mana ular tézdin aldirap kélidu!   
\m
\v 27 Ulardin héchbiri charchap ketmeydu,  
\m Putlishipmu ketmeydu.  
\m Héchbiri mügdimeydu, uxlimaydu,  
\m Baghlighan belwaghliridin héchbiri boshimaydu,  
\m Choruqlirining boghquchliridin héchbiri üzülmeydu;   
\m
\v 28 Ularning oqliri ittik,  
\m Barliq oqyalirining kirichliri tartilip teyyar turidu,  
\m Atlirining tuyaqliri chaqmaq téshidek bolidu,  
\m \add Jeng harwilirining\add* chaqliri qoyuntazdek aylinidu;   
\m
\v 29 Ularning hörkireshliri shirningkidek bolidu,  
\m Ular arslanlardek hörkirishidu,  
\m Derweqe, ular owgha érishkende ghazh-ghuzh qilip hörpiyishidu;  
\m Owni qutquzghudek héchkim bolmay,  
\m Ular uni élip kétidu.   
\m
\v 30 Shu küni ular déngizlar hörkürigendek owgha hörkirishidu;  
\m Eger birersi yer-zémin’gha qarighudek bolsa,  
\m Peqet qarangghuluq, derd-elemnila köridu!  
\m Herqandaq nur bulut-tuman teripidin ghuwalishidu. \f □ \fr 5:30 \ft \+bd «...ular déngizlar hörkürigendek owgha hörkirishidu»\+bd* — ibraniy tilida «...ular déngizlar hörkürigendek uninggha hörkirishidu». Ularning owlaydighini bolsa Israildur.\f*  \x + \xo 5:30 \xt Yesh. 8:22\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 6
\s1 Xudaning Yeshayani peyghember qilip chaqirishi  
\m
\v 1 Uzziya padishah alemdin ötken yili men Rebni kördüm;  
\m U intayin yuqiri kötürülgen bir textte olturatti;  
\m Uning toni muqeddes ibadetxanigha bir kelgenidi. \x + \xo 6:1 \xt 2Pad. 15:7\x*   
\m
\v 2 Uning üstide saraflar perwaz qilip turatti;  
\m Herbirining alte tal qaniti bar idi;  
\m Ikki qaniti bilen u yüzini yapatti,  
\m Ikki qaniti bilen u putini yapatti,  
\m We ikki qaniti bilen u perwaz qilip turatti.\f □ \fr 6:2 \ft \+bd «Saraflar»\+bd* — ibraniy tilidiki söz bolup, «köygüchiler» «köyiwatqanlar» dégenni bildüridu. Ibraniy tilidiki mushu köplük isim bolsa «üch yaki üchtin köp»ni bildüridu. Shübhisizki, ular birxil perishtidur. Ular az dégende üch bolidu, biraq zadi qanchisi barliqini bilmeymiz.\f*  \x + \xo 6:2 \xt Weh. 4:8\x*   
\m
\v 3 Ulardin biri bashqa birsige: — «Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar, muqeddes, muqeddes, muqeddestur!  
\m Barliq yer yüzi uning shan-sheripige tolghan!» — dep towlawatatti.\f □ \fr 6:3 \ft \+bd «...muqeddes, muqeddes, muqeddestur»\+bd* — ibraniy tilida bir süpet ikki qétim tekralansa, intayin yuqiri derijide bolghanliqni bildüridu. Pütkül muqeddes kitabta melum bir süpetning üch qétim tekrarlinishi peqet mushu yerdila tépilidu; Xudaning pak-muqeddesliki, shübhisizki, «mukemmel, insan tessewur qilghusiz derije»de bolghanliqini bilduridu.\f*  \x + \xo 6:3 \xt Weh. 4:8\x*   
\m
\v 4 Towlighuchining awazidin derwazining késhekliri tewrinip ketti,  
\m Öy is-tütek bilen qaplandi.   
\m
\v 5 Shuning bilen men: — «Özümge way! Men tügeshtim! Chünki men lewliri napak ademmen hem napak lewlik xelq bilen ariliship turup, öz közüm bilen Padishahqa, yeni samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigargha qaridim!» — dédim.\f □ \fr 6:5 \ft \+bd «Men tügeshtim!»\+bd* — ibraniy tilida bir söz bilenla ipadilinidu we «men parche-parche qilindim!» hem «men sükütte turghuzuldum» dégennimu ipadileydu.\f*   
\m
\v 6 Shuning bilen saraflardin biri qolida qurban’gahtin bir choghni laxshigirgha qisip élip, yénimgha uchup keldi;  
\v 7 u uni aghzimgha tegküzüp: — «Mana, bu lewliringge tegdi; séning qebihliking élip tashlandi, gunahing kafaret bilen kechürüm qilindi» — dédi.\f □ \fr 6:7 \ft \+bd «... gunahing kafaret bilen kechürüm qilindi»\+bd* — «kafaret» toghruluq «Mis.» 25:17 we izahati, shundaqla «Tebirler»nimu körüng.\f*  \x + \xo 6:7 \xt Yer. 1:9; Dan. 10:16\x*   
\m
\v 8 Andin men Rebning: — «Men kimni ewetimen? Kim Bizge wekil bolup baridu?» dégen awazini anglidim.  
\m Shuning bilen men: — «Mana men! Méni ewetkeysen» — dédim.   
\m
\v 9 We U: «Barghin; mushu xelqqe mundaq dep éytqin: — «Siler anglashni anglaysiler, biraq chüshenmeysiler;  
\m Körüshni körüsiler, biraq bilip yetmeysiler. \x + \xo 6:9 \xt Mat. 13:14; Mar. 4:12; Luqa 8:10; Yuh. 12:40; Ros. 28:26; Rim. 11:8\x*   
\m
\v 10 Mushu xelqning yürikini tash qilghin;  
\m Ularning qulaqlirini éghir,  
\m Közlirini kor qilghin;  
\m Bolmisa, ular közliri bilen köreleydighan,  
\m Quliqi bilen angliyalaydighan,  
\m Köngli bilen chüshineleydighan qilinip,  
\m Yolidin yandurulup saqaytilghan bolatti».\f □ \fr 6:10 \ft \+bd «Mushu xelqning yürikini tash qilghin»\+bd* — «yüriki tash» dégen söz, ibraniy tilida «yüriki mayliq» dep élin’ghan. \+bd «Közlirini kor qilghin; bolmisa, ular közliri bilen köreleydighan, ... yolidin yandurulup saqaytilghan bolatti»\+bd* — mushu qorqunchluq sözlerge qarighanda, Yeshaya mezkur kitabtiki bésharetlerni yetküzgendin kéyin uning netijisi shundaq échinishliq boliduki, Israillarning köpinchisi öz gunahlirida téximu ching turup, halak bolush yolini tallaydighan bolidu.\f*  \x + \xo 6:10 \xt Yer. 5:21\x*   
\m
\v 11 Andin men: — «Reb, bu ehwal qachan’ghiche dawamlishidu?» — dep soriwidim,  
\m U jawaben: — «Ta sheherler xarab qilinip ahalisiz,  
\m Öyler ademzatsiz,  
\m Zémin pütünley chölge aylinip bolghuche,\f □ \fr 6:11 \ft \+bd «Zémin pütünley chölge aylinip bolghuche,...»\+bd* — «zémin» Israil turuwatqan zéminni körsitidu.\f*   
\m
\v 12 Perwerdigar ademlirini yiraqlargha yötkep,  
\m Zémindiki tashliwétilgen yerler köp bolghuche bolidu» — dédi.   
\m
\v 13 «Halbuki, zéminda ademlerning ondin birila qalidu;  
\m Ular \add zémin’gha\add* qaytip kélip yene yutuwétilidu,  
\m Késilgen bir dub yaki arar derixining kötikidek bolidu;  
\m Kötek bolsa «muqeddes nesil» bolur. \f □ \fr 6:13 \ft \+bd «muqeddes nesil»\+bd* — Xudagha sadiq bolghan, yuqirida déyilgen «qaldi», yeni Xudaning mömin bendilirini, Xudagha sadiq bolghanlarni körsitidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 7
\s1 Dawut jemetige sélin’ghan tehdit; •••• Qutquzghuchi-Mesihning tughulushi toghruluq bésharet  
\m
\v 1  Yehuda padishahi Ahaz (Uzziyaning newrisi, Yotamning oghli) textke olturghan künliride, mundaq ish boldi: —  
\m Suriyening padishahi Rezin we Israil padishahi Remaliyaning oghli Pikah Yérusalémgha qarshi jeng qildi, lékin üstünlükke érishelmidi.\f □ \fr 7:1 \ft \+bd «Israil padishahi Remaliya...»\+bd* — «Yeshaya» kitabning peqet mushu yéridila we 9:1-21-ayetlerde, «Israil» Israilning shimaliy qisim padishahliqini körsitidu. Sulayman alemdin ötüshi bilen Israil ikkige bölünüp, jenubiy qisim «Yehuda» (asasen, Yehuda we Binyamin qebilisidikiler), shimaliy qisim «Israil» yaki bezide «Efraim» (Efraim qebilisidikiler we bashqa toqquz qebilidikilerdin terkib tapqan) dep atalghanidi. Kitabta bashqa her yerlerde, «Israil» on ikki qebililik pütün Yehudiy xelqini körsitidu.\f*  \x + \xo 7:1 \xt 2Pad. 16:5; 2Tar. 28:5\x*   
\m
\v 2 Dawutning jemetige: —  
\m «Suriye Efraim bilen ittipaqliship birleshme qoshun qurdi» — dégen xewer keldi.  
\m Shuning bilen padishah jemetidikilerning köngli we xelqining köngli ormanlar shamalda silkinip ketkendek silkinip ketti.\f □ \fr 7:2 \ft \+bd «Efraim»\+bd* — mushu yerde shimaliy padishahliqtiki «Israil»ning köp sanliq qebilisi. Mushu yerde «Efraim» bashqa toqquz qebilini öz ichige alidu. \+bd «...ittipaqliship, birleshme qoshun qurdi»\+bd* — mushu ibare ibraniy tilida bir söz bilenla ipadilinidu.\f*   
\m
\v 3 Andin Perwerdigar Yeshayagha mundaq dédi: — «Sen we oghlung Shéar-Jashub chiqip, kir yughuchilarning étizining boyidiki yolgha, yuqiri kölchek norining béshigha bérip, ashu yerde Ahaz bilen körüshkin. \f □ \fr 7:3 \ft \+bd «oghlung Shéar-Jashub»\+bd* — «Shéar-Jashub» «bir qaldi qaytip kélidu» dégen menide. Yeshayaning bu oghlini bille élip chiqishining sewebini chüshinish üchün, 16-ayet we izahatini körüng. \+bd «Sen ... yuqiri kölchek norining béshigha bérip,...»\+bd* — shübhisizki, Ahaz ashu yerde turup, mushu qoshunlar choqum kélip bizni muhasirige alidu, shunga su mesilisini hel qilishim lazim dégen oyda idi.\f*  
\v 4 Sen uninggha: — «Sen éhtiyat bilen könglüngni toq tut! Bu ikki köymes otqashning kötikidin, yeni Rezin hem Suriyening we Remaliyaning oghlining deshti-ghezepliridin qorqma, yürekzadi bolup ketme!  
\v 5 Chünki Suriye, Efraim we Remaliyaning oghli séni qestlep: —   
\m
\v 6 «Biz Yehudagha bésip kirip, parakendichilik tughdurup, özimiz üchün talan-taraj qilip, uninggha bir padishahni, yeni Tabeelning oghlini tikleyli!» dégenidi.\f □ \fr 7:6 \ft \+bd «özimiz üchün talan-taraj qilip...»\+bd* — ibraniy tilida «özimiz üchün uninggha bösüp kirip,...».\f*   
\m
\v 7 Shunga Reb Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m «Bu söz aqmaydu, héch emelge ashmaydu;   
\m
\v 8 Chünki Suriyening béshi Demeshq shehiri we Demeshq shehirining béshi Rezindur, xalas;  
\m We atmish besh yil ichide Efraim shundaq bitchit boliduki, ularni «bir xelq» dégili bolmaydu;   
\m
\v 9 We Efraimning béshi Samariye shehiridur,  
\m Samariye shehirining béshi Remaliyaning oghlidur, xalas;  
\m Siler bulargha ishenmisenglar, mustehkemlenmeysiler» — dégin».\f □ \fr 7:9 \ft \+bd «Efraimning béshi Samariye shehiridur»\+bd* — Samariye shehiri Efraimning paytexti. \+bd «Demeshq shehirining béshi Rezindur, xalas,... Samariye shehirining béshi Remaliyaning oghlidur, xalas; siler bulargha ishenmisenglar, mustehkemlenmeysiler»\+bd* — hazirqi tetqiqatqa asaslan’ghanda, Suriye bilen Israil ittipaqining asasiy meqsiti Asuriye impériyesining tajawuzining aldini élishtin ibaret idi. Bu ikki dölet Yehudani ittipaqqa qoshulushqa mejburlimaqchi boldi. Ahaz padishah buni ret qildi, chünki u özi Asuriyeler bilen yoshurun halda bir «sulh» tüzmekchi bolghan yaki tüzgen. Mana bu uning Yeshayaning sözini ret qilghanliqining, yeni Xudadin bésharet sorimasliqining sewebidur. 
\fp  Bu ayettiki axirqi jümle: «...ishenmisenglar, mustehkemlenmeysiler» dégen sözler ibraniy tilda ahangdash söz bilen ipadilen’gen: — «ima ta-aminu, kima ta-aminu». «Siler» dégen sözge qarighanda, bu sözler peqet Ahazghila emes, belki Dawutning pütkül jemetidikilerge éytilghan bolsa kérek.\f*   
\m
\v 10 Perwerdigar yene Ahazgha söz qilip: —   
\m
\v 11 «Özüng üchün bésharet sora; meyli yerning tégide yaki pelekning qeride bolsun sorawer» — dédi. \f □ \fr 7:11 \ft \+bd «yerning tégi»\+bd* — mushu yerde «yerning tégi» «shéol»ni, yeni «tehtisara»ni, ölgenlerning rohliri baridighan, qiyamet künini kütidighan jayni körsitishi mumkin.\f*   
\m
\v 12 Biraq Ahaz jawaben: «Men hem sorimaymen hem Perwerdigarni sinaqta qoymaymen» — dédi.\f □ \fr 7:12 \ft \+bd «Men hem sorimaymen hem Perwerdigarni sinaqta qoymaymen»\+bd* — «Xudani sinash» gunahdur; biraq mushu yerdiki «bésharet sorash» Xudaning Özining teklipi bolup, gunah hésablanmaydu.\f*   
\m
\v 13 Andin \add Yeshaya\add*: — Emdi i Dawut jemetidikiler, anglap qoyunglar, ademlerning sewr-taqitini qoymighininglarni az dep, siler Xudayimning sewr-taqitinimu qoymighiliwatamsiler?  
\v 14 Shunga Reb Özi silerge bir bésharet béridu: —  
\m Mana, pak qiz hamilidar bolup bir oghul tughidu; u uning ismini «Immanuél» dep ataydu. \f □ \fr 7:14 \ft \+bd «Shunga Reb Özi silerge bir bésharet béridu...»\+bd* — mushu bésharet bolsa, ulargha ishinishige yardem bérish üchün emes, belki Xudaning ulargha bolghan naraziliqini körsitish üchün bérilidu. \+bd «Immanuél»\+bd* — «Xuda biz bilen bille» dégen menide.\f*  \x + \xo 7:14 \xt Mat. 1:23; Luqa 1:31\x*  
\v 15 Yaxshiliqni tallap, yamanliqni ret qilishni bilgüche u pishlaq we bal yeydu. \f □ \fr 7:15 \ft \+bd «Yaxshiliqni tallap, yamanliqni ret qilishni bilgüche...»\+bd* — yaki «yaxshiliqni tallap, yamanliqni ret qilishni bilishi üchün». \+bd «pishlaq we bal yeydu»\+bd* — bu tamaqlar zéminning nachar ehwalgha chüshkenlikini bildüridu. Adem az bolghachqa, térilghu yerlermu az bolidu. Ademler peqet mal béqish bilen shughullinip, térilghu yerler yawayi haywnatlar, here qatarliqlargha tashlinip qalidu (21-23-ayetlerni körüng). Immanuél kembeghel sharaitlarda tughulidu hem belkim chong bolghuche shu ghörigil yémeklikini janggaldin térip yeydu, démekchi.\f*  
\v 16 Chünki bu yash bala yaxshiliqni tallap, yamanliqni ret qilishni bilgüche, sen nepretlinidighan bu ikki padishahning yer-zéminliri tashlinip qalidu. \f □ \fr 7:16 \ft \+bd «Chünki bu yash bala yaxshiliqni tallap, yamanliqni ret qilishni bilgüche...»\+bd* — mushu ayettiki «bu yash bala» ikki bisliq söz bolup, belkim Immanuélning özi hem Yeshayaning oghli «Shéar-Jashub»nimu körsitishi mumkin. Démek, «Shéar-Jashub» chong bolghuche, Suriye hem Israil (shimaliy padishahliq) tashlanduq bolup turidu. Bésharettin üch yildin kéyin Suriye zémini we on üch yildin kéyin Israil zémini Asuriye padishahi teripidin bésiwélinidu. Uning tajawuzchiliqi Yehudaning zéminighiche yétip bérip, uni bulap-talaydu, biraq uni igiliyelmeydu. Kéyinki bablarni, bolupmu 36-37-babni körüng. «Immanuél» dégen balining tughulushi heqqidiki bésharet Ahazgha emes, «Dawut jemetige» chüshidu, déyilidu. Qarighanda, «Immanuél» Dawutning jemeti ichidiki bir «pak qiz»din tughulidu. Mushu balining kim ikenlikini bilish üchün, Injildiki «Matta» 1-, 2-babni, «Luqa» 1-, 2-babni körüng.\f*  
\v 17 Chünki Perwerdigar séning we atangning jemetige Efraim Yehudadin ayrilghan kündin buyan bolup baqmighan qattiq künlerni chüshüridu. U künler bolsa Asuriyening padishahidin ibarettur!   
\m
\v 18 Shu küni Perwerdigar Misirning pinhan ériqliridiki pashilarni we Asuriyediki herilerni üshqirtip chaqiridu;  
\v 19 ularning hemmisi kélip herbir xilwet jilghilargha, tashlarning herbir arachlirigha, hemme yantaqlargha we hemme yaylaqlargha ghuzhzhide qonushidu.\f □ \fr 7:19 \ft \+bd «Ularning hemmisi kélip herbir xilwet jilghilargha, ...hemme yaylaqlargha ghuzhzhide qonushidu»\+bd* — démek, ademler yoshurunmaqchi bolghan herbir jay bixeter bolmaydu, düshmen teripidin ishghal qilinidu. 
\fp  Mushu ayette ibraniy tilida ahangdash söz ishlitilgen bolghachqa, bir top hasharetning «ghung-ghung» qilip awaz chiqarghinigha oxshitilghan.\f*   
\m
\v 20 Ashu küni, Reb Efrat deryasining nérisidin ijarige alghan bir ustira bilen, yeni Asuriye padishahi bilen chach chüshüridu; mushu ustira bashning chéchini, putning tüklirini we saqalnimu chüshürüp ghirdaydu; \f □ \fr 7:20 \ft \+bd «Mushu ustira ... putning tüklirini we saqalnimu chüshürüp ghirdaydu»\+bd* — «putning tükliri» mushu yerde pütün bedendiki tüklerni körsitidighan söz bolup, sel siliqlashturup ipadiligen. Démek, Asuriye padishahi Israillarning hemmisini bulap kétidu, ularni belkim yalingach qalduridu.\f*  
\v 21 shu künlerde bir kishi yash bir siyir we ikki qoy baqidu,  
\v 22 ularning shunche köp süt berginidin u sériq may yeydu; derweqe, zéminda qalghanlarning hemmisi sériq may we bal yeydu.\f □ \fr 7:22 \ft \+bd «...u sériq may yeydu; derweqe, zéminda qalghanlarning hemmisi sériq may we bal yeydu»\+bd* — démek, ademler shunche az, térilghu yer yoq déyerlik, ziraetlerning ornida yawa ot-chöp köp bolghachqa, ozuqluq asasen peqet süt hem bal bolidu.\f*   
\m
\v 23 We shundaq boliduki, her téli bir kümüsh tenggige yaraydighan, ming téli bar üzümzarliq bolghan herbir jay jighanliqqa we tikkenlikke aylinip kétidu; \x + \xo 7:23 \xt Law. 26:22\x*  
\v 24 Ashu yerge ademler peqet oqya kötürüp kélidu, chünki pütkül zémin jighanliqqa we tikenlikke aylinip kétidu. \f □ \fr 7:24 \ft \+bd «Ashu yerge ademler peqet oqya kötürüp kélidu...»\+bd* — démek, bundaq üzümzar yawayi haywanlar turidighan jaygha aylinidu. Shunga ademler u yerge baridighan bolsa, özini qoghdash yaki ow qilish üchün qorallarni kötürgen halettila baridu.\f*  
\v 25 Ilgiri ketmen chépilghan herbir taghliq jilghilargha bolsa, — ular u yerlerge jighanlardin we tikenlerdin qorqup barmaydu;  
\m Bu yerler peqet kalilarni otlitidighan,  
\m Qoylar dessep-cheyleydighan jaylar bolup qalidu, xalas.   
\b  
\b  
\m  
\c 8
\s1 Asuriyening tajawuz qilishi toghrisidiki yene bir bésharet  
\m
\v 1 Perwerdigar manga: —  
\m «Chong bir taxtayni qolunggha élip, éniq herpler bilen: — «Maxar-Shalal-Xash-Baz» dep yazghin» — dédi. \f □ \fr 8:1 \ft \+bd «Maxar-Shalal-Xash-Baz»\+bd* — «Oljigha aldira! Owgha chapsan bol!» dégen menide. Sözlerning menisini chüshinish üchün, 3- hem 4-ayetni körüng.\f*   
\m
\v 2 Men shundaq qilip özümge «ishenchlik guwahchilar» süpitide mushuni xatirileshke kahin bolghan Uriya we Yerebeqiyaning oghli Zekeriyani chaqiriwaldim. \f □ \fr 8:2 \ft \+bd «kahin bolghan Uriya»\+bd* — «kahin» dégen, muqeddes ibadetxanida puqralar üchün mexsus qurbanliqni köydürgüchi kishi. \+bd «kahin bolghan Uriya we Yerebeqiyaning oghli Zekeriya»\+bd* — emeliyette bolsa, Uriya dégen kishi Yeshaya peyghemberge qarshi bolup chiqishi mumkin («2Pad.» 16:10-16ni körüng). Shundaq bolghanliqi üchün ular téximu «ishenchlik guwahliq» süpitide bolushi kérek idi.\f*  
\v 3 Andin men ayal peyghember bilen bille yattim. Shundaq qilip u hamilidar bolup, bir oghul tughdi. Shuning bilen Perwerdigar manga: — «Uning ismini «Maxar-Shalal-Xash-Baz» dep atighin; \f □ \fr 8:3 \ft \+bd «.. Men ayal peyghember bilen bille yattim»\+bd* — «ayal peyghember» Yeshayaning ayalini körsitidu. Biraq némishqa «ayal peyghember» dep atilidu? Yaki u özi peyghember boldi we yaki uning mushu oghlini tughqanliqining özi Xudaning sözining emelge ashurulushi boldi.\f*  
\v 4 chünki bala «Dada, apa» dep chaqirishni bilgüche, Demeshq bayliqliri we Samariyediki olja Asuriye padishahi teripidin bulap élip kétilidu» — dédi.   
\m
\v 5 Perwerdigar yene manga söz qilip mundaq dédi: —   
\m
\v 6 «Mushu xelq Shiloah östingidiki lerzan éqiwatqan sularni ret qilip,  
\m Ularning ornida Rezin we Remaliyaning oghlidin xursen bolghachqa,   
\m
\v 7 Shunga mana, Reb ularning üstige dolqunlap aqidighan, elwek Efrat deryasining sulirini, — Yeni Asuriyening padishahini toluq heywe-shöhriti bilen élip kélidu;  
\m U deryadek barliq ériq-östengliridin téship kétidu,  
\m Hemme qirghaqlirini bösüp tashlaydu;   
\m
\v 8 U taki Yehudaghiche shiddet bilen téship, hetta boynighiche kélidu;  
\m U qanatlirini yayghanda pütkül zémininggha saye bolup chüshidu, i Immanuél!\f □ \fr 8:8 \ft \+bd «...U qanatlirini yayghanda pütkül zémininggha saye bolup chüshidu, i Immanuél!»\+bd* — 6-8-ayet toghruluq chüshenchimiz mundaq: Yehudadikiler Asuriye impériyesidin qorqqili turdi. «Shiloah» bolsa, Yérusalémdin ötidighan lerzan süpsüzük bir östeng idi. Xuda bu östengni özining xatirjemliki, Israilgha bermekchi bolghan aman-tinchliqigha oxshitidu. Efrat deryasi bolsa, Asuriye impériyesidiki chong deryadur. Shiloah östingining sirtqi körünüshi heywetlik emes, elwette, biraq mushu lerzan aqidighan östeng Xudaning himayisini bildüridu. Insanlarning mahiyiti bolsa heywetlik nersige ümid baghlashqa mayildur; Yehuda xelqi bolsa ishenchini Xudaning himayisige baghlighan emes, belki ular: «Suriye bilen (shimaliy) Israilning ittipaqini Asuriye impériyesige bir tosalghu» dep xatirjem we xushal idi. Xuda ularning iman-ishenchini xata qoyghanliqini ulargha körsitish üchün, Asuriye padishahi silerge «Boynunglargha yetküche» tajawwuz qilidu, deydu. 
\fp  «boyun’gha yetküche» — Asuriye padishahi kelgende, Yehudaning hemme yerlirini ishghal qilip, 46 sheherni qoligha aldi; peqet paytexti Yérusalém shehirini igiliyelmey, uni muhasirige aldi. Axirda u Xudaning biwasite jazasigha uchrap Asuriyege qaytti (36-37 babni körüng). 
\fp  10-ayet boyiche, Israilning zémini bolsa «Immanuél»ning zéminidur; démek, «Immanuél» Israilning Padishahi, Xojayinidur.\f*   
\b  
\m
\v 9 — Ghezepliniwéringlar, i eller, biraq sundurulisiler!  
\m Jahanning barliq chet jayliri qulaq sélinglar!  
\m \add Jeng üchün\add* bélinglarni baghlawéringlar, sundurulisiler!  
\m \add Jeng üchün\add* bélinglarni baghlawéringlar, sundurulisiler!\f □ \fr 8:9 \ft \+bd «Ghezeplininglar, i eller...!»\+bd* — yene birxil terjimisi: — «Jem bolup hujum qilinglar, i eller...!». 
\fp  Mushu ayetke qarighanda, bésharet mushu yerde peqet Asuriyening hujumini emes, belki axirqi zamanda jimi xelq-milletning Israilgha qilidighan hujumini körsitidu.\f*   
\m
\v 10 Pilaninglarni tüziwéringlar, u bikargha kétidu;  
\m Meslihetinglarni qiliwéringlar, umu aqmaydu;  
\m Sewebi — Immanuél!». \f □ \fr 8:10 \ft \+bd «Meslihetinglarni qiliwéringlar»\+bd* — ibraniy tilida «bir söz qilishinglar». \+bd «Sewebi — Immanuél!»\+bd* — oqurmenlerning éside bolushi kérekki, «Immanuél» pak qizdin tughulghan (7-babtiki) bésharetlik bala, ismi «Xuda biz bilen bille» dégen menide.\f*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning Yeshayagha yolyoruq bérishi  
\m
\v 11 Chünki Perwerdigar küchlük qolini manga tegküzüp,  
\m Méning bu xelqning yolida mangmasliqimgha yolyoruq bérip, mundaq söz qildi: —   
\m
\v 12 «Mushu kishiler köp ishlarda «suyiqest bar» dése, siler bolsanglar «suyiqest bar» dep yürmenglar;  
\m Ularning qorqqinidin siler qorqmanglar,  
\m Yaki héch wehimige chüshmenglar;\f □ \fr 8:12 \ft \+bd «Mushu kishiler köp ishlarda «suyiqest bar» dése...»\+bd* — mushu yerde «suyiqest»ning menisi (bizning qarishimizche): — Xelq herxil pitne-ighwalargha qulaq sélip: «Etirapimizdiki bashqa döletler yaki öz ichimizdiki xainlar suyiqest qiliwatidu» dep qorqup yüretti; mushu geplerge Yeshaya we uninggha egeshken ixlasmen Yehudiylar héch qulaq salmasliqi kérek idi.\f*   
\m
\v 13 Peqet samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarnila hemmidin üstün dep bilinglar;  
\m U silerning Qorqidighininglar bolsun,  
\m Silerning wehimenglar bolsun!\f □ \fr 8:13 \ft \+bd «Peqet... Perwerdigarnila hemmidin üstün dep bilinglar»\+bd* — yaki «peqet... Perwerdigarnila muqeddes dep bilinglar».\f*   
\m
\v 14 U bir muqeddes panahgah bolidu,  
\m Hemde Israildiki ikki jemet üchün putlikashang tash, ademni yiqitidighan qoram tash,  
\m Yérusalémdikiler üchünmu qiltaq we tapantuzaq bolidu;\f □ \fr 8:14 \ft \+bd «U bir muqeddes panahgah bolidu»\+bd* — mushu ayettiki «U» belkim «Immanuél»ni, shundaqla uning qandaq ikenlikini körsitidu. U «muqeddes panahgah» yaki «muqeddes ibadetgah»gha oxshash, insanlarning Xudagha yéqinlishish yolini teminlep béridu. \+bd «ademni yiqitidighan qoram tash»\+bd* — bu ibarining yene bir menisi «(ademler) yaman köridighan qoram tash».\f*  \x + \xo 8:14 \xt Yesh. 28:16; Luqa 2:34; Rim. 9:33; 1Pét. 2:7\x*   
\m
\v 15 Ulardin köpler \add Uninggha\add* putliship, yiqilip, yanjilip, qiltaqqa chüshüp, esirge élinidu». \x + \xo 8:15 \xt Mat. 21:44; Luqa 20:18\x*   
\b  
\m  
\s1 Yeshayaning özige egeshkenlerge gep qilishi  
\m
\v 16 — «Bu guwahnamini yögep, Tewrat qanunini méning muxlislirim arisida péchetlep qoyghin. \f □ \fr 8:16 \ft \+bd «Bu guwahnamini yögep... qoyghin»\+bd* — Xuda mushu yerde Yeshaya arqiliq özige egeshken muxlislirigha yolyoruq béridu. Yeshaya yazghan hem sözligen guwahliqlarni, Musagha bérilgen qanun we bashqa peyghemberlerge bérilgen Tewrattiki qisimlarni bille qoshup, bixeter saqlap qoyush kérek, dégen menide. Shundaq qilghanda, birinchidin, herqandaq qalaymiqan weziyetler astida, ular mushu kitablar arqiliq néme qilish kéreklikini obdan bileleydu. 
\fp  Ikkinchidin, ular Yeshaya peyghemberge bérilgen bésharetlerni péchetligen bolsa, u dunyadin ketkendin kéyin, guwahliqlar aldin’ala éytqan nurghun ishlar yüz bergende, Israil xelqi mushu guwahliqlar (bésharetler)ni top-toghra iken, dep bilidu, shuningdek bularda héchqandaq oydurmiliq yoq, Yeshaya heqiqiy peyghember iken, depmu étirap qilidu.\f*   
\m
\v 17 Men bolsam, yüzini Yaqup jemetidin yoshuruwatqan Perwerdigarni kütimen;  
\m We men Uni telmürüp saqlaymen.\f □ \fr 8:17 \ft \+bd «...yüzini Israil jemetidin yoshuridighan Perwerdigar»\+bd* — Xuda Öz xelqi bolghan Israilgha, gunahliri tüpeylidin, héch möjizini körsetmey, ularni düshmenliridin qoghdimaydu. Halbuki, Yeshaya we uning gépige kirgen Xudaning mömin bendiliri ümidsizlenmey, Yeshayagha oxshash «Perwerdigargha telmürüp Uni saqlimaqta» idi.\f*   
\m
\v 18 Qaranglar, manga we Perwerdigar manga bergen balilargha,  
\m Biz Zion téghini Öz makani qilghan samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar Israilda namayan qilghan bésharet we karametlerning süpitidurmiz».\f □ \fr 8:18 \ft \+bd «Qaranglar, manga we Perwerdigar manga bergen balilargha, biz ... namayan qilghan bésharet we karametlerning süpitidurmiz»\+bd* — mushu sözlerni qilghuchi bolsa Yeshaya peyghemberning özi; biraq «Immanuél»mu u arqiliq bésharetlik söz qiliwatidu («Ibr.» 2:13ni körüng).\f*  \x + \xo 8:18 \xt Ibr. 2:13\x*   
\m
\v 19 — Bashqilar silerge: — «Biz wichir-wichir, gudung-gudung qilidighan «erwahlarni chaqirghuchi»lar we daxanlardin yol sorayli» — dése, siler jawab bérip: — «Bir xelqning öz Xudasini izdep yol sorishi kérek emesmu? Tiriklerning ölüklerdin yol sorishi toghrimu?!» — denglar.\x + \xo 8:19 \xt Qan. 18:11\x*   
\m
\v 20 — Tewrat qanuni we guwahname asas qilinsun! Mushularni asas qilip söz qilmisa, ulargha tang nuri chüshmeydu!  
\v 21 Eksiche, ular qisilghan, ach halda zéminni kézip yürishidu; ach qalghan chaghda, ular ghezeplinip asman’gha qarap, padishahini hem Xudasini qarghap tillaydu;  
\v 22 ular yerge qarisa, mana, japa-musheqqet, qarangghu-zulmet, hesret-nadamet we parakendichilik turidu;  
\m Ular qap-qarangghuluqqa heydiwétilidu. \f □ \fr 8:22 \ft \+bd «ular yerge qarisa, mana, japa-musheqqet ... we parakendichilik turidu»\+bd* — Israillar asmandiki yardemni ret qilghandin kéyin, yer-yüzidin héch ümid bolmayla qalmay, hemmisi zulmet bolidu.\f*  \x + \xo 8:22 \xt Yesh. 5:30\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 9
\s1 Hemme mesilini hel qilghuchi bir balining tughulushi — xush xewer  
\m
\v 1 Biraq, hesret-nadametke qalghanlargha zulmet boliwermeydu;  
\m U ötken zamanlarda Zebulun zéminini we Naftali zéminini xar qildurghan;  
\m Biraq kelgüside U mushu yerni, yeni «yat ellerning makani» Galiliyege, jümlidin «déngiz yoli» boyidiki jaylar we Iordan deryasining qarshi qirghaqlirigha shan-shöhret keltüridu; \f □ \fr 9:1 \ft \+bd «Hesret-nadametke qalghan»\+bd* — mushu ibare, ibraniy tilida «ayalche rod»tiki isim bolup, matem tutuwatqan ayalgha teselli bergendek Xuda Naftalilar we Zebulunlargha teselli béridighanliqini bildüridu. \+bd ««yat ellerning makani» Galiliye»\+bd* — Asuriye impériyesi tajawuz qilghandin kéyin, Naftali, Zebulun we bashqa Israil qebililirining köp qisimliri esirge chüshüp élip kétildi. Bir qisim kembeghel, namrat, qabiliyetsiz kishiler qalduruldi. Asuriye padishahi bashqa millet-xelqlerni élip kélip shu yerge, bolupmu Galiliyege olturaqlashturdi. Mushu kishiler qépqalghan namrat Israillar bilen ariliship yürüp, öz-ara assimiliyatsiye qilin’ghachqa, Galiliye Yehudiylar teripidin ««yat eller» (Yehudiy emesler)ning makani Galiliye» dep kemsitilip atalghan. 
\fp  Bésharetke asasen, nur del shu yerde peyda bolidu. Bésharetning emelge ashurulushi toghrisidiki tepsilatlarni Injil «Mat.» 4:15-ayettin körüng. \+bd «déngiz yoli»\+bd* — «Galiliye déngizi»ning gherbiy yerliri.\f*  \x + \xo 9:1 \xt Mat. 4:15\x*   
\m
\v 2 Qarangghuluqta méngip yürgen kishiler zor bir nurni kördi;  
\m Ölüm sayisining yurtida turghuchilargha bolsa,  
\m Del ularning üstige nur parlidi.\f □ \fr 9:2 \ft \+bd «Qarangghuluqta méngip yürgen kishiler zor bir nurni kördi... del ularning üstige nur parlidi»\+bd* — mushu ayetlerdiki «nur» shübhisizki, Mesih-qutquzghuchidur (6-7-ayetni körüng). Biz mushu bésharetlerning emelge ashqanliqini Injildin körimiz. Mesih Eysa del 1-ayettiki töt jayda ulugh xizmitini, yeni xush xewerni tarqitish, möjizilerni yaritishni bashlidi. U xizmet qilghan üch yérim yil waqitning yérimidin köprekini belkim mushu jaylarda ötküzgen. 
\fp  Bu bésharettiki peillarning hǝmmisi «ötken zaman» sheklidǝ ipadilen’gen. Bu xil shǝkildiki bésharet «Yeshaya»da köp uchraydu, u kelgüsidiki ishlarning jezmenlikini bildüridu.\f*  \x + \xo 9:2 \xt Mat. 4:15,16; Ef. 5:14\x*   
\m
\v 3 — Sen elni awuttung,  
\m Ularning shadliqini ziyade qilding;  
\m Xelqler hosul waqtida shadlan’ghandek,  
\m Jeng oljisini üleshtürgen waqitta xushalliqqa chömgendek,  
\m Ular aldingda shadlinip kétidu.\f □ \fr 9:3 \ft \+bd «Sen elni awuttung, ularning shadliqini ziyade qilding...»\+bd* — mushu yerde peyghemberlerning yazmiliridiki köp bashqa bésharetlerge oxshash, kelgüsidiki, téxi yüz bermigen ishlar ötüp bolghan ishlardek tilgha élinidu.\f*   
\m
\v 4 Chünki Midiyanning \add üstidin ghelibe qilghan\add* kün’ge oxshash,  
\m Sen uninggha sélin’ghan boyunturuqni,  
\m Mürisige chüshken epkeshni,  
\m Ularni ezgüchining tayiqini sundurup tashliwetting.\f □ \fr 9:4 \ft \+bd «Midiyan üstidin ghelibe qilghan kün»\+bd* — texminen 500 yil ilgiri Israil Midiyaniylarning asaritidin Xudaning karametliri bilen qutulghan.\f*  \x + \xo 9:4 \xt Hak. 7:22; Yesh. 10:26\x*   
\m
\v 5 Chünki \add leshkerlerning\add* urushta kiygen herbir ötükliri,  
\m Qan’gha milen’gen herbir tonliri bolsa peqetla ot üchün yéqilghu bolidu.\f □ \fr 9:5 \ft \+bd «Chünki leshkerlerning urushta kiygen herbir ötükliri... peqetla ot üchün yéqilghu bolidu»\+bd* — Xuda ulargha shundaq beriketlerni bériduki, mushu ghelibe bolghandin kéyin (ular emes, belki Perwerdigar ular üchün qilghan ghelibe) ular shu leshkerlerning qan’gha milen’gen kiyim-kéchekliri kérek bolmaydu, ularni peqet yéqilghu üchün ishletkili bolidu, dep qaraydu.\f*   
\m
\v 6 Chünki biz üchün bir bala tughuldi;  
\m Bizge bir oghul ata qilindi;  
\m Hökümranliq bolsa uning zimmisige qoyulidu;  
\m Uning nami: — «Karamet Meslihetchi, Qudretlik Tengri, Menggülük Ata, aman-xatirjemlik Igisi Shahzade» dep atilidu.\f □ \fr 9:6 \ft \+bd «Biz üchün bir bala tughuldi; bizge bir oghul ata qilindi»\+bd* — bu bésharet gerche kelgüsidiki ishlarni körsetken bolsimu, uningdiki péillarning hemmisi «ötken zaman» sheklide ipadilen’gen. Yuqiriqi 2-ayettiki izahatni körüng. \+bd «aman-xatirjemlik Igisi Shahzade»\+bd* — yaki «aman-xatirjemlik Bergüchi Shahzade».\f*  \x + \xo 9:6 \xt Yesh. 11:2; 22:22; Luqa 2:10,11; Yuh. 4:10\x*   
\m
\v 7 U Dawutning textige olturghanda we padishahliqigha hökümranliq qilghanda,  
\m Shu chaghdin bashlap ta ebedil’ebedgiche,  
\m Uni adalet hem heqqaniyliq bilen tikleydu, shundaqla mezmut saqlaydu,  
\m Uningdin kélidighan hökümranliq we aman-xatirjemlikning éshishi pütmes-tügimes bolidu.  
\m Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarning otluq muhebbiti mushularni ada qilidu. \f □ \fr 9:7 \ft \+bd «U Dawutning textige olturghanda we padishahliqigha hökümranliq qilghanda... Uningdin kélidighan hökümranliq we aman-xatirjemlikning éshishi pütmes-tügimes bolidu...»\+bd* — mushu ikki ayet (6-7-ayet) yuqiriqi «Immanuél»ning kim ikenlikini téximu éniq körsitidu. U toghrisidiki xewerni tekrarlisaq: — 
\fp  (a) U Israil üchün Qutquzghuchidur. Bu babtiki 1-6-ayettiki ghelibe we bext bu bala sewebidin wujudqa kélidu. 
\fp  (e) U pak qizdin tughulidu (7-bab, 14-ayet). 
\fp  (b) U belkim kembeghel we düshmenning hökümranliqi astidiki ehwalda tughulidu (7-bab, 15- we 17-ayet). 
\fp  (p) U Dawutning jemetidin bolup, Dawutning textige olturidu. Xuda Dawutqa wede bergenki, uning bir ewladi Israilgha we axirida pütkül dunyagha Padishah bolidu. (Zebur, 18-küy, 22-küy, 72-küylerni körüng) 
\fp  (t) Bu balida Xudaning tebiiti bolidu (6-ayet). U «Qudretlik Tengri» dep atilidu. Ibraniy tilida «karamet» dégen süpet, peqet Xuda we Xudaning qilghanliri toghruluqla ishlitilidu. 
\fp  (j) Bu bala axirda pütün alemge aman-xatirjemlikni yetküzidu. «Uningdin kélidighan hökümranliq we aman-xatirjemlikning éshishi pütmes-tügimes bolidu». 
\fp  Bulardin sirt mushu ayetlerde nurghun sawaq-xewerler bar, mushu yerde sehipe cheklik bolghanliqi üchün hazirche toxtalmaymiz. 
\fp  Bu balining kim ikenliki peqet Injildiki bayanlardila éniq körsitilidu. U pak qiz Meryemdin tughulghan Mesih Eysaning del özi bolup, uning bashqa biri bolushining qet’iy mumkinchiliki yoqtur.\f*  \x + \xo 9:7 \xt 2Pad. 19:31; Yesh. 37:32\x*   
\b  
\m  
\s1 Perwerdigarning Israilgha, yeni «shimaliy padishahliq»qa bolghan ghezipi  
\m
\v 8 Reb Yaqup jemetige bir söz ewetti,  
\m U pat arida Israilgha chüshidu,\f □ \fr 9:8 \ft \+bd «Reb ... bir söz ewetti, ... Israilgha chüshidu»\+bd* — «Israil» mushu ayetlerde (8-21de) shimaliy padishahliqni körsitidu. «Chüshidu» dégen söz mushu yerde Xudaning bir jazasining kelgenlikini körsetse kérek.\f*   
\m
\v 9 Barliq xelq, yeni Efraim we Samariyedikiler shu \add sözning\add* toghriliqini bilgen bolsimu,  
\m Lékin könglide tekebburliship yoghanliq qilip, ular: —   
\m
\v 10  — «Xishlar chüshüp ketti,  
\m Biraq ularning ornigha yonulghan tashlar bilen qayta yasaymiz;  
\m Éren derexliri késilip boldi,  
\m Biraq ularning ornida kédir derexlirini ishlitimiz» — déyishidu;\f □ \fr 9:10 \ft \+bd «Xishlar chüshüp ketti, biraq ularning ornigha yonulghan tashlar bilen qayta yasaymiz...»\+bd* — démek, «Perwerdigarning terbiye jazasi bolghan ziyanni tartqan bolsaqmu, biz yenila uning terbiye jazasigha pisent qilmay, öz küchimizge tayinip téximu yaxshi turmushni berpa qilimiz» (tashlar xishlardin, kédir derexliri éren derexliridin yaxshi, elwette). Yeroboam II padishah bolghan waqtida, Xuda (shimaliy) Israilda chong bir yer tewreshni peyda qilghan; «Xishlar chüshüp ketti,... éren derexliri késilip boldi,...» dégen sözler belkim shu yer tewresh bilen munasiwetlik.\f*   
\m
\v 11 Shunga Perwerdigar Rezinning küshendilirini \add Israilgha\add* qarshi küchlendürdi,  
\m \add Yaqupning\add* düshmenlirini qozghidi.\f □ \fr 9:11 \ft \+bd «Perwerdigar Rezinning küshendilirini Israilgha qarshi küchlendürdi...»\+bd* — 7-babtiki mezmun’gha qarighanda, Suriyening padishahi Rezin Israil bilen ittipaqdash idi. Mushu sözge qarighanda uning Israil bilen ittipaqi kéyin mewjut bolup turalmaydu. Bashqilarning Israilgha qarshi chiqishi bilen umu Israilgha qarshi qozghilidu.\f*   
\m
\v 12 Sherqtin Suriyelikler, gherebte Filistiyler,  
\m Ular aghzini hangdek échip Israilni yutuwalidu.  
\m Ishlar shundaq déyilgendek bolsimu,  
\m Uning ghezipi yenila yanmaydu,  
\m Sozghan qoli yenila qayturulmay turidu.\x + \xo 9:12 \xt Yesh. 5:25; 10:4\x*   
\m
\v 13 Biraq xelq özlirini Urghuchining yénigha téxi yénip kelmidi,  
\m Ular samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarni izdimeywatidu.   
\m
\v 14 Shunga Perwerdigar bir kün ichide Israilning béshi we quyruqini,  
\m Palma shéxi we qomushini késip tashlaydu;   
\m
\v 15 Moysipit we möhteremler bolsa bashtur;  
\m Yalghanchiliq ögitidighan peyghember — quyruqtur.   
\m
\v 16 Chünki mushu xelqning yétekchiliri ularni azduridu,  
\m Yéteklen’güchiler bolsa yutuwélinip yoqilidu.   
\m
\v 17 Shunga Reb ularning yigitliridin xursenlik tapmaydu,  
\m Yétim-yésirliri we tul xotunlirigha rehim qilmaydu;  
\m Chünki herbiri iplas we rezillik qilghuchi,  
\m Hemme éghizdin chiqqini pasiqliqtur.  
\m Hemmisi shundaq bolsimu,  
\m Uning ghezipi yenila yanmaydu,  
\m Sozghan qoli yenila qayturulmay turidu.\x + \xo 9:17 \xt Yesh. 10:6\x*   
\m
\v 18 Chünki rezillik ottek köyidu,  
\m U jighan we tikenlerni yutuwalidu;  
\m U ormanning baraqsan jayliri arisida tutishidu,  
\m Ular is-tüteklik tüwrük bolup purqirap yuqirigha örleydu;\x + \xo 9:18 \xt Yesh. 5:24; 24:6\x*   
\m
\v 19 Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarning derghezipi bilen zémin köydürüp tashlinidu,  
\m Xelq bolsa otning yéqilghusi bolidu, xalas;  
\m Héchkim öz qérindishini ayap rehim qilmaydu.\f □ \fr 9:19 \ft \+bd «...héchkim öz qérindishini ayap rehim qilmaydu»\+bd* — Yeroboam (II) Israilgha padishah bolghandin kéyinki 28 yil ichide, köp kishiler textni taliship urushti. Jemiy 6 Padishah textke olturghan, ichki urush-jédeller köp bolghanidi.\f*   
\m
\v 20 Birsi ong terepte gösh késip yep, toymaydu,  
\m Sol tereptin yalmap yepmu, qanaetlenmeydu;  
\m Herkim öz bilikini yeydu;   
\m
\v 21 Menasseh Efraimni, Efraim bolsa menassehni yeydu;  
\m Uning üstige ikkisimu Yehudagha qarshi turidu.  
\m Hemmisi shundaq bolsimu,  
\m Uning ghezipi yenila yanmaydu,  
\m Sozghan qoli yenila qayturulmay turidu. \f □ \fr 9:21 \ft \+bd «menasseh Efraimni, Efraim bolsa menassehni yeydu...»\+bd* —Efraim we Manasseh bolsa Israil padishahliqidiki ikki eng chong qebile. Yuqiriqi izahatta körsitilginidek ularning arisida urush-jédeller köp idi. Undaq ishlar Yeshaya déginidek, «öz bilikini özi yeydighan» ishtur.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 10
\s1 Perwerdigarning Yehudagha bolghan ghezipi  
\m
\v 1 Qebihlik qanunlirini tüzgüchilerge,  
\m Azabliq perman-hökümlerni yazghuchilargha way!   
\m
\v 2 Tul xotunlarni oljimiz qilayli,  
\m Yétim-yésirlarni bulap-talayli dep,  
\m Ular miskinlerge adaletni bermey,  
\m Xelqimdiki ajiz-bécharilerdin hoquqni bulap kétidu.   
\m
\v 3 Hésab alidighan künide,  
\m Yeni yiraqtin kelgen tuyuqsiz balayi’apet künide,  
\m Néme qilisiler?  
\m Kimdin bashpanahliq izdep yürisiler?  
\m Bayliq-shöhritinglarni nege amanet qoyisiler?\f □ \fr 10:3 \ft \+bd «Hésab alidighan küni»\+bd* — sözmusöz terjime qilinsa, «Xuda yoqlap kélidighan küni» dégenlik bolidu.\f*   
\m
\v 4 Ulargha esirler arisida zongziyip olturushtin,  
\m Yaki öltürülgenler arisida yiqilishtin bashqa héchnéme qalmidi!  
\m Hemmisi shundaq bolsimu,  
\m Uning ghezipi yenila yanmaydu,  
\m Sozghan qoli yenila qayturulmay turidu.   
\b  
\m  
\s1 Perwerdigarning Asuriye padishahi Sennaxéribqa qarita bir sözi  
\m
\v 5 Qoligha ghezipimning toqmiqi tutquzulghan,  
\m Özümning derghezipimning tayiqi bolghan Asuriyelikke way!\f □ \fr 10:5 \ft \+bd «Qoligha ghezipimning toqmiqi tutquzulghan,...»\+bd* — ibraniy tilida «(Ularning) qolidiki toqmaq Méning ghezipim bolghan,...».\f*  \x + \xo 10:5 \xt Yesh. 36:1; Yer. 25:9; Ez. 21:14\x*   
\m
\v 6 Men uni xudasiz bir «yat el»ge,  
\m Derghezipim qaritilghan xelqimge zerbe bérishke ewetimen;  
\m Uninggha olja tutuwélishqa,  
\m Gheniymetni bulashqa,  
\m \add Xelqimni\add* kochilardiki lay-patqaqlarni dessigendek desseshke buyruymen.\f □ \fr 10:6 \ft \+bd «Uninggha olja tutuwélishqa, gheniymetni bulashqa ...buyruymen»\+bd* — Yeshayaning ikkinchi oghlining ismi (Mahar-Shalal-Xash-Baz)ning menisini mushu ayetttin chüshiniwalghili bolidu: «Oljigha aldira! Gheniymetke chapsan bol!». Bu sözler yene 2-ayette tépilidu; Xuda Yehudadikilerning gunahlirini Asuriye padishahi Sennaxérib arqiliq ularning béshigha chüshüridu.\f*   
\m
\v 7 Biraq \add Asuriyelikning\add* közde tutqini mushu emes,  
\m U shundaq héch oylighan emes.  
\m Uning oylighini weyran qilish,  
\m Köp döletlerni yoqitishtin ibarettur.\f □ \fr 10:7 \ft \+bd «Biraq Asuriyelikning közde tutqini mushu emes, u shundaq héch oylighan emes...»\+bd* — démek, Xudaning meqsiti Asuriye padishahi arqiliq Israil we Yehudani jazalash idi. Biraq Asuriye padishahi mushu ishtin héch xewersiz bolup, peqet öz shexsiy menpeet-hoquqlirini, bayliq-shöhritini ashurush koyida idi. Mushu ayet bizge, Hemmige Qadir hetta rehimsiz we xudasiz shexsler, eller we impériyeler arqiliqmu Öz meqset-muddialirini emelge ashuridu, dep ögitidu.\f*   
\m
\v 8 U: — «Méning serdarlirimningmu hemmisi padishahlargha barawer emesmu?\f □ \fr 10:8 \ft \+bd «Méning serdarlirimningmu hemmisi padishahlargha barawer emesmu?»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Méning serdarlirimningmu hemmisi awwal padishahlar bolghan emesmu?»\f*   
\m
\v 9 Kalno shehiri Karkémish shehirige,  
\m Xamat shehiri Arpad shehirige,  
\m Samariye shehiri Demeshq shehirige oxshash emesmu?\f □ \fr 10:9 \ft \+bd «Kalno shehiri Karkémish shehirige, Xamat shehiri Arpad shehirige, Samariye shehiri Demeshq shehirige oxshash emesmu?»\+bd* — démek, men Kalno, Xamat we Demeshqni asanla qolgha keltürdüm. Buningdin bashqa sheherlernimu shuninggha oxshashla asanla boysundurimen. Herbir jüp sheherning ikkinchisi birinchisining jenub teripide bolup, uni Asuriyening padishahi kéyinrek qoligha alghan. 
\fp  
\fp  Kalno — miladiyedin ilgiriki 738-yili; Karshémish 717-yili; 
\fp  Xamat 738-yili; Arpad 740-yili; 
\fp  Samariye 721-720-yili; Demeshq 732-yili élin’ghan.\f*   
\m
\v 10 Mebudliri Samariyening we Yérusalémningkidin ulugh bolghini bilen,  
\m Méning qolum mushu mebudqa tewe bolghan padishahliqlargha ige bolushqa yetküdek tursa,   
\m
\v 11 Samariye we uning mebudlirini qandaq qilghan bolsam, Yérusalém we uning mebudlirini oxshashla shundaq qilmamdimen?» — deydu.   
\m
\v 12 Biraq Reb Zion téghi we Yérusalémda pütkül jaza ishini pütküzüp bolghandin kéyin, U: —  
\m «Men Asuriye padishahining könglidiki bashbashtaqliqning aqiwitini \add uninggha chüshürimen\add*,  
\m Uning közliridiki kibirlik nezerlirini jazalaymen» deydu.   
\m
\v 13 Chünki u: — «Bu ishlarni öz qolumning küchi bilen,  
\m Öz danaliqim bilen men qilghanmen;  
\m Chünki men eqilliqturmen;  
\m Men ellerning pasillirini yoqattim,  
\m Ularning xezinilirini buliwaldim,  
\m Textke olturghanlarni batur kebi chüshürüp tashlidimmen;   
\m
\v 14 Men qolumni bir qush uwisigha uzatqandek ellerning bayliqlirigha uzattim,  
\m Birsi tashliwétilgen tuxumlarni tergendek men pütkül dunyani yighqanmen;  
\m Ulardin héchbirimu qanatlirini palaqlatmidi,  
\m Tumshuqini achmidi,  
\m Yaki chuk-chuk qilip awaz chiqarmidi» — deydu.   
\m
\v 15 Palta özini ishletküchisige lap atsa bolamdu?  
\m Here heridigüchige pochiliq qilsa bolamdu?  
\m Shundaq ish iken, xuddi tayaq özini kötürgüchisini oynitalisa bolidighandek,  
\m Xuddi hasa yaghach emes bolghuchini kötürgendek bolatti emesmu?!\f □ \fr 10:15 \ft \+bd «yaghach emes bolghuchi»\+bd* — hasini ishletken ademni körsitidu.\f*   
\m
\v 16 Shunga samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar shu \add Asuriyelkning\add* palwanliri arisigha oruqlitish késilini ewetidu,  
\m Uning shan-sheripining astida lawuldap yalqunlaydighan bir otni yaqidu.\f □ \fr 10:16 \ft \+bd «Asuriyelkning palwanliri»\+bd* — «palwan» ibraniy tilida «sémiz» dégen söz bilen ipadilinidu; «sémizlargha oruqluq ewetimen». Bu bésharetning emelge éshishini 36-, 37-babtin körüng.\f*  \x + \xo 10:16 \xt Yesh. 24:6\x*   
\m
\v 17 «Israilning Nuri»ning Özi ot,  
\m Uningdiki Muqeddes Bolghuchi yalqun bolidu,  
\m U bir kün ichide uning jighanliri we tikenlirini köydürüp, yutuwalidu.   
\m
\v 18 Hem uning ormanzarliq we bagh-étizlirining shan-sheripini, jan we ténini köydürüp kül qiliwétidu;  
\m Ular beeyni jüdep kétiwatqan késel ademdek bolup qalidu.   
\m
\v 19 Buning bilen ormanzarliqtiki derexlerning qép qalghini shunche az boliduki,  
\m Kichik bala ularni sanap xatiriliyeleydu.\f □ \fr 10:19 \ft \+bd «ormanzarliqtiki derexler»\+bd* — belkim Asuriyediki derexlernimu, ademlernimu körsitidu.\f*   
\b  
\m
\v 20 Shu küni shundaq boliduki, Israilning qaldi xelqi, yeni Yaqupning jemetidin qéchip qaytqanlar özlirini urghuchigha ikkinchi tayanmaydu; belki ular heqiqeten Perwerdigar, yeni «Israildiki Muqeddes Bolghuchi»gha tayinidu.\f □ \fr 10:20 \ft \+bd «özlirini urghuchi»\+bd* — bu Asuriyeni yaki Asuriye padishahi Sennaxéribni körsitidu.\f*   
\m
\v 21 Berheq, bir «qaldi» qaytip kélidu,  
\m Yeni Yaqupning «qaldisi» qudretlik Tengrining yénigha qaytip kélidu.\f □ \fr 10:21 \ft \+bd «Berheq, bir qaldisi qaytip kélidu»\+bd* — Yeshayaning birinchi oghlining ismi (Shéar-Jashub)dur. «Qaytip kélish» — shübhisizki, hem towa qilish hem öz yurt-wetinige qaytishnimu bildüridu. Mushu ayetler hem Israildiki «shimaliy padishahliq»ni hem axirqi zamandiki Israilnimu körsitishi mumkin.\f*   
\m
\v 22 I Israil, xelqing déngizdiki qumdek köp bolghini bilen,  
\m Peqet bir qaldisi qaytidu;  
\m \add Chünki\add* heqqaniyliq bilen yürgüzülgen, bir halaketning téship üstünglargha chüshüshi békitilgendur;\x + \xo 10:22 \xt Rim. 9:27,28\x*   
\m
\v 23 Chünki bir halaketni — békitilgen bir halaketni samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar pütkül yer yüzide emelge ashuridu.\f □ \fr 10:23 \ft \+bd «pütkül yer yüzide»\+bd* — yaki Pelestindiki (Qanaandiki) zéminni yaki pütkül yer yüzini körsitidu.\f*  \x + \xo 10:23 \xt Yesh. 28:22\x*   
\m
\v 24 Shunga samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m « — I Zion téghida turghan xelqim,  
\m Asuriyedin qorqma!  
\m U séni tayaq bilen uridighan,  
\m We Misirliqlardek sanga qarap hasisini kötüridighan bolsimu,\f □ \fr 10:24 \ft \+bd «We Misirliqlardek sanga qarap hasisini kötüridighan bolsimu,...»\+bd* — ibraniy tilida «U hasisini Misirdiki tebiqide sanga qarap kötürgendek bolsimu,...». 
\fp  «Misirliqlardek... hasisini kötüridighan» — Israilning Misirda bolghan tarixini körsitishi mumkin. 
\fp  «Hasa kötürüsh» — belkim jeng qilishni jakarlashtur. Qedimki zamanda, Israillar Misirdin chiqqan waqtida, Misirning padishahi Pirewn ularni halak qilmaqchi bolup, qoshunini ewetip qoghlighan. Biraq ularning hemmisi axirda özi halak bolghan. Asuriyeler Misirliqlargha oxshashla halak bolidu, démek. «Mis.» 1-15-bablarni körüng.\f*   
\m
\v 25 Peqet azghine waqit ötüshi bilenla,  
\m Silerge qaratqan mushu derghezipim tügep,  
\m Ghezipimni ulargha halaket chüshsun dep qaritimen.   
\m
\v 26 Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar bolsa, ulargha qamcha bilen hujum qozghaydu;  
\m Ularning hali «Orebning qoram téshi»da bolghan Midiyan qirghinchiliqidek halette bolidu;  
\m U hasisini déngizgha qaritip,  
\m Uni Misirliqlarning üstige kötürgendek kötüridu;\f □ \fr 10:26 \ft \+bd «Ularning hali «Orebning qoram téshi»da bolghan Midiyan qirghinchiliqidek halette bolidu»\+bd* — «Hak.» 7-babni körüng. Midiyanlar Israilgha hujum qilip, Xudaning möjiziliri bilen meghlup boldi. Midiyanlarning serdari Oreb qachqan bolsimu öltürüldi. Asuriye padishahi Sennaxérib qachqini bilen öz yurtida öz oghulliri teripidin öltürüldi (37-babni körüng). 
\fp  \+bd «Uni Misirliqlarning üstige kötürgendek kötüridu»\+bd* — ibraniy tilida «U Misirdiki tebiqide hasisini kötüridu» (4-ayettiki ibare oxshashtur). Lékin «hasini kötürgüchi» mushu yerde Perwerdigar bolidu; U «uni (hasisini) Misirliqlarning üstige kötürgen»de, Misirliqlar déngizda gherq bolup halak boldi («Mis.» 14-babni körüng.\f*  \x + \xo 10:26 \xt Mis. 14\x*   
\m
\v 27 Andin shu künide shundaq boliduki,  
\m Uning yüki mürengdin,  
\m Boyunturuqi boynungdin élip tashlinidu;  
\m Mayliring sewebidin,  
\m Boyunturuq sundurup yoqitilidu. \f □ \fr 10:27 \ft \+bd «mayliring sewebidin»\+bd* — Israil padishahliri «muqeddes may» bilen, yeni «mesih qilinishi» bilen padishah qilin’ghan. Mushu «may» Xuda Israil padishahlirigha bergen wedilirini bildürüshi mumkin. 
\fp  Bashqa birxil terjimisi: «Séning semirep ketkining üchün, boyunturuq sundurulup yoqitilidu».\f*   
\b  
\m  
\s1 Yeshayaning Asuriyening jeng yürüshini aldin’ala éytip bayan qilishi  
\m
\v 28 Mana, ular Ayatqa yétip, Migrondin ötken,  
\m Mixmashta yük-taqlirini qoyup qoyidu;   
\m
\v 29 Ular bosugha-dawandin ötken,  
\m Gébada qonup qalidu;  
\m Ramah titrep kétidu;  
\m Saulning yurti Gibéahdikiler bolsa qéchip ketken;   
\m
\v 30 I Gallimning qizi, peryadingni kötür!  
\m Hey Laish, anglap qoy!  
\m I bichare Anatot!   
\m
\v 31 Madmenah bolsa qachti;  
\m Gébimdikiler beder qachti;   
\m
\v 32 Shu kün ötmigüche ular Nob döngide toxtap qalidu;  
\m Ashu yerde u Zion qizining téghigha,  
\m Yeni Yérusalémdiki döngge qarap mushtini oynitidu. \f □ \fr 10:32 \ft \+bd «Shu kün ötmigüche ular Nob döngide toxtap qalidu; ashu yerde u ... Yérusalémdiki döngge qarap mushtini oynitidu»\+bd* — mushu 28-32-ayetlerde, Yeshaya Asuriye qoshunining Yérusalémgha qaritidighan yürüshini aldin ala bésharet bérip bayan qilidu. 
\fp  Ayat bolsa Yérusalémdin 50 kilométr, Migron 22 kilométr, Mixmash 11 kilométr yiraqta; Mixmash dawanidin ötüp, Gébagha kélidu. Géba Yérusalémdin 10 kilométr, «Saulning yurti Gibéah» 5 kilométr, Gallim 4.5 kilométr, Laish 4 kilométr, Anatot 3 kilométr, Madmenah 1:5 kilométr, Gébim 800 métr, Nob téghi bolsa peqet Yérusalémdiki sépildin 200 métr yiraqliqta. 
\fp  Qoshun «Gébada qonup qalidu» — eslide Mixmashta qonushqa (bixeter bolush üchün) toghra kéletti, biraq ular özlirige tolimu ishench qilip bixudluq bilen algha bésip yürüsh qilidu. Bu ishlarning hemmisi dégendikidek yüz berdi.\f*   
\b  
\m  
\s1 Asuriye yoqilidu, «Immanuél» tughulidu  
\m
\v 33 Mana, samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar chong shaxlarni shiddet bilen késiwétidu;  
\m Shuning bilen égiz öskenler késip yiqitilidu;  
\m Hali üstünler pesleshtürülidu.   
\m
\v 34 U tömür \add qorallar\add* bilen ormanliqning Baraqsan yerlirini késip qaqasliq qiliwétidu;  
\m Liwan bolsa ulugh birsi teripidin yiqitilidu.\f □ \fr 10:34 \ft \+bd «Liwan»\+bd* — Liwandiki Kédar derexliri ottura sherq boyiche eng égiz, heywetlik we eng baraqsan ösidu; mushu ayette «Liwan» Asuriyening heywetlik küch-qudritini, shundaqla ularning hakawurliqini körsitidu. Bashqa yerlerde bolsa, u haman hakawur kishilerni bildüridu. \+bd «Ulugh birsi teripidin»\+bd* — 37-bab, 36-ayetni körüng.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 11
\s1 Dawami  
\m
\v 1 We bir tal nota Yessening derixining kötikidin ünüp chiqidu;  
\m Uning yiltizidin ünüp chiqqan bir shax köp méwe béridu.\f □ \fr 11:1 \ft \+bd «Bir tal nota Yessening derixining kötikidin ünüp chiqidu»\+bd* — Yesse bolsa Dawut padishahning atisi. Ibraniylar Qutquzghuchi-Mesihning Dawutning ewladidin bolidighanliqini éniq biletti. Biraq mushu yerde Qutquzghuchi-Mesih hem Dawutning ewladi hem «Yessening Yiltizi»mu (11:10ni körüng) bayan qilinidu! Bu ish peqet Injildila chüshendürülgen (mesilen, «Luqa» 20:41-44). 
\fp  
\fp  Mushu ayetlerde yene, Mesih «Yessening derixining kötikidin» chiqidu, déyilidu. Shunga Mesih Dawut padishahning xandanliqi heywetlik mezgilide emes, belki miskin mezgilide tughulidu, dégen bésharet bérilidu.\f*  \x + \xo 11:1 \xt Yesh. 4:2; Ros. 13:22,23\x*   
\m
\v 2 We Perwerdigarning Rohi,  
\m Yeni danaliqning we yorutushning Rohi,  
\m Nesihet we küch-qudretning Rohi,  
\m Bilim we Perwerdigardin eyminishning Rohi uning üstige chüshüp turidu;\f □ \fr 11:2 \ft \+bd «Yorutush Rohi»\+bd* — ademge chüshinish qabiliyitini ata qilidighan Rohtur.\f*  \x + \xo 11:2 \xt Yesh. 9:5\x*   
\m
\v 3 Uning xursenliki bolsa Perwerdigardin eyminish ibaret bolidu;  
\m U közi bilen körginige asasen höküm chiqarmaydu,  
\m Yaki quliqi bilen anglighinigha asasen késim qilmaydu.   
\m
\v 4 U namratlargha heqqaniyliq bilen höküm chiqiridu,  
\m Yer yüzidiki miskin-möminler üchün adalet bilen késim qilidu.  
\m U jahanni aghzidiki zakon tayiqi bilen uridu,  
\m Rezillerni lewliridin chiqqan nepesi bilen öltüridu.   
\m
\v 5 Uning belwéghi heqqaniyliq,  
\m Chatraqliqi bolsa sadiqliq bolidu.\f □ \fr 11:5 \ft \+bd «Uning belwéghi heqqaniyliq, chatraqliqi bolsa sadiqliq bolidu»\+bd* — ibraniy tilida «uning böreklirige baghlan’ghuchi» déyilgen. Ibraniy tilida börekler ademning chongqur oy-pikriliri we wijdanini bildüridu. 
\fp  «Chatraqliq» — ademning chatriqigha yögep kiyilidighan ichki kiyim. 
\fp  \+bd «chatraqliqi bolsa sadiqliq bolidu»\+bd* — démek, ich kiyimler beden’ge chaplashqinidek, heqqaniyliq we sadiqliq uningdin héch ayrilmaydu, uninggha intayin yéqin bolidu.\f*   
\m
\v 6 Böre bolsa qoza bilen bille turidu,  
\m Yilpiz oghlaq bilen bille,  
\m Mozay, arslan we bordaq kala bilen bille yatidu;  
\m Ularni yétiligüchi kichik bir bala bolidu.\x + \xo 11:6 \xt Yesh. 65:25; Hosh. 2:20\x*   
\m
\v 7 Kala éyiq bilen bille ozuqlinidu,  
\m Ularning baliliri bille yétishidu,  
\m Shir bolsa kalidek saman yeydu.   
\m
\v 8 Emmeydighan bala kobra yilanning töshükige yéqin oynaydu,  
\m Emchektin ayrilghan bala qolini zeherlik yilanning owisigha tiqidu;   
\m
\v 9 Méning muqeddes téghimning hemme yéride héch ziyankeshlik bolmaydu;  
\m Héch buzghunchiliq bolmaydu;  
\m Chünki xuddi sular déngizni qaplighandek,  
\m Pütkül jahan Perwerdigarni bilish-tonush bilen qaplinidu.   
\b  
\m
\v 10 Shu künide «Yessening Yiltizi» herqaysi el-milletler üchün tugh süpitide kötürülüp turidu;  
\m Barliq eller Uni izdep kélip yighilidu;  
\m We U aramgahqa tallighan jay shan-sherepke tolidu.\x + \xo 11:10 \xt Rim. 15:12\x*   
\m
\v 11 Shu küni Reb ikkinchi qétim Öz xelqining saqlan’ghan qaldisini qayturush üchün, yeni Asuriye, Misir, Patros, Kush, Élam, Shinar, Xamat we déngizdiki yiraq arallardin qayturush üchün Öz qolini yene uzartidu.\f □ \fr 11:11 \ft \+bd «Reb ikkinchi qétim Öz xelqining saqlan’ghan qaldisini qayturush üchün...»\+bd* — «ikkinchi qétim» — birinchi qétimqi bolsa belkim Babilda (miladiyedin ilgiriki 540-yili) bolidu. Biraq Yeshaya mushu yerde axirqi zamanlarda bolidighan bir «qaytish» toghrisida sözleydu. Bezi alimlar «birinchi qétimqi» qaytishmu dunyaning herqaysi jaylirida bolushi kérek, shunga Yeshaya ikki «chong qaytish» toghruluq bésharet qilidu, dep qaraydu. \+bd «Reb ... qaldisini ... Asuriye, Misir, Patros, Kush, Élam, Shinar, Xamat we déngizdiki yiraq arallardin qayturush üchün Öz qolini yene uzartidu»\+bd* — Asuriye we Misir ashu dewrdiki eng küchlük döletler idi; Patros we Kush Misirning jenubiy teripide (hazirqi Éfiopiye), Élam we Shinar sherq teripide (Asuriyedin yiraq), Xamat Iraqning shimal teripide idi. Déngizdiki arallargha Ottura Déngizning gherbi arqiliq ötkili bolidu. Démek, meyli küchlük, meyli ajiz döletler bolsun, axirqi zamanda Xuda Öz xelqini her tereptin chaqirip yighidu.\f*   
\m
\v 12 U ellerni chaqirish üchün bir tugh kötüridu; shundaq qilip U yer yüzining chet-chetliridin Israilning ghériblirini jem qilip, Yehudadin tarqilip ketkenlerni yighidu.   
\m
\v 13 Shuning bilen Efraimgha bolghan hesetxorluq yoqaydu,  
\m Yehudani xarlighanlarmu üzüp tashlinidu;  
\m Efraim Yehudagha heset qilmaydu,  
\m Yehuda bolsa Efraimni xorlimaydu.\f □ \fr 11:13 \ft \+bd «Efraim»\+bd* — Efraim Israilning «shimaliy padishahliqi»gha, Yehuda «jenubiy padishahliqi»gha wekillik qilidu.\f*   
\m
\v 14 Biraq ular gherb terepte Filistiylerning mürisige uchup chüshidu;  
\m Ular birlikte sherqtiki xelqlerdin olja alidu;  
\m Ular Édom we Moab üstige qollirini uzartidu;  
\m Ammoniylarmu ulargha béqinidu.   
\m
\v 15 Perwerdigar Misirdiki déngizning «tili»ni yoq qilidu;  
\m U küchlük pizhghirin shamal bilen \add Efrat\add* deryasining üstige qolini béghirlitip uchuridu,  
\m Uni adem ayighi quruq halda méngip ötküdek yette ériq qilip uridu;\f □ \fr 11:15 \ft \+bd «Misirdiki déngizning «tili... Efrat deryasi...»\+bd* — mushu yerlerning qeyerde ikenlikini bilish üchün xeritini körüng.\f*   
\m
\v 16 Shuning bilen Öz xelqining qaldisi üchün,  
\m Misirdin chiqqan künide Israil üchün teyyarlighan yolgha oxshash,  
\m Asuriyede qalghanlar üchün ashu yerdin kélidighan bir kötürülgen égiz yol bolidu. \x + \xo 11:16 \xt Mis. 14:29\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 12
\s1 Israilning axirqi zamandiki bir naxshisi  
\m
\v 1 — We shu küni sen: —  
\m — I Perwerdigar, men Séni medhiyileymen;  
\m Sen manga ghezeplen’gining bilen,  
\m Gheziping mendin yötkilip ketti,  
\m We sen manga teselli berding.   
\m
\v 2 Mana, Tengri méning nijatimdur;  
\m Men Uninggha tayinimen, qorqmaymen,  
\m Yah Perwerdigar méning küchüm we naxshamdur;  
\m U yene méning nijatim boldi, — deysen.\f □ \fr 12:2 \ft \+bd «Yah Perwerdigar méning küchüm we naxshamdur...»\+bd* — muqeddes kitabning mushu terjimiside biz Xudaning «Yahweh» yaki «Jexowah» dégen namini adette «Perwerdigar» dep terjime qilduq. «Yah» bolsa «Yahweh» dégen bu namining qisqartilghan sheklidur.\f*   
\m
\v 3 — Shadliq bilen siler nijatliq quduqliridin su tartisiler.\x + \xo 12:3 \xt Yuh. 7:37,38\x*   
\m
\v 4 Shu künide siler: —  
\m «Perwerdigargha rehmet éytinglar,  
\m Uning namini chaqirip nida qilinglar;  
\m Uning emellirini xelqler arisida ayan qilinglar,  
\m Uning namining zor abruy tapqanliqini jakarlanglar.\x + \xo 12:4 \xt Yuh. 17:1,4,6,26\x*   
\m
\v 5 Perwerdigargha küyler éytinglar,  
\m Chünki U ulugh ishlarni qilghan;  
\m Mana bu pütkül jahan’gha ayan qilinsun!   
\m
\v 6 Ziondikiler, tentene qilip jar sélinglar;  
\m Chünki aranglarda turghan Israildiki Muqeddes Bolghuchi büyüktur!» — deysiler.   
\b  
\b  
\m  
\c 13
\s1 Babilning weyran qilinishi  
\m
\v 1 Amozning oghli Yeshaya körgen, shundaqla uninggha yüklen’gen Babil toghrisidiki wehiy: —\f □ \fr 13:1 \ft \+bd «yüklen’gen wehiy»\+bd* — ibraniy tilida «massa» dégen bir söz bilenla ipadilinidu. U «ademni qorqunchqa salidighan wehiy» hem «peyghemberning zimmisige yüklen’gen bir wezipe» dégen ikki menini öz ichige alghan bolushi mumkin. 
\fp  Mushu babtiki bésharetler belkim «axirqi zamandiki Babil»ni körsitishi mumkin. Biraq 17-22-ayetler qedimki dunyadiki Babilning Pars impériyesi teripidin weyran qilinishida asasen emelge ashurulghan.\f*   
\m
\v 2 \add Babil\add* aqsöngeklirining qowuqlardin ötüp kirishi üchün,  
\m Qaqas tagh üstide tugh kötürünglar,  
\m Ularni yuqiri awazda chaqiringlar,  
\m Qolunglarni pulanglitip isharet qilinglar.\f □ \fr 13:2 \ft \+bd «Qaqas tagh üstide tugh kötürünglar...»\+bd* — tagh qaqas-quruq bolsa, tugh éniq körünidu. Tughning özi jengge chaqiridighan isharettur.\f*   
\m
\v 3 Men bolsam, mexsus tallighanlirimgha buyruq chüshürgenmen,  
\m Öz palwanlirimni, yeni tekebburluqtin yayrap ketken ademlirimni ghezipimni beja keltürüshke chaqirdim.\f □ \fr 13:3 \ft \+bd «mexsus tallighanlirim»\+bd* — dégen söz ibraniy tilida «muqeddeslirim» dégen söz bilen ipadilinidu. «Muqeddes» adette «pak, Xudagha mensup» dégen menide. Biraq mushu yerde belkim «Xuda Özining mexsus meqsiti üchün (meyli özliri bilsun, bilmisun) ayrim qilghanlar» dégen menide. Ayetning ikkinchi qismida oxshashla, mushu dunyadiki tekebbur ademlerni Xuda Öz meqsitini beja keltürüsh üchün, jümlidin ularning bir-birini yoqitish, shundaqla pütkül rezil dunyani halak qilishi üchün ishlitidighanliqini bildüridu (11-ayetnimu körüng).\f*   
\m
\v 4 Anglanglar, büyük bir elning ademliridek top-top ademlerning taghlarda yangratqan qiyqas-sürenlirini,  
\m Hemme el-yurtlar we padishahliqlar \add jengge\add* yighilip dolqunlatqan qaynam-tashqinliqni!  
\m Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar qoshunlarni jengge yighidu.   
\m
\v 5 Ular, yeni Perwerdigar we Öz ghezipining qoralliri,  
\m Yiraq yurttin, hetta asmanlarning qeridinmu pütkül jahanni halak qilishqa kelgen.\f □ \fr 13:5 \ft \+bd «yiraq yurttin... kelgen»\+bd* — démek, Pelestindin yiraq kelgen. Mushu «dunyadiki eng axirqi urush», Pelestinde we Pelestin etrapidiki taghlar üstide yüz béridighanliqi körünidu. 
\fp  
\fp  Xuda qorallirini «asmanning qeridinmu» chaqiridu — bu jenglerge perishtilermu qatnishidighan oxshaydu.\f*   
\m
\v 6 Peryad chékip huwlanglar!  
\m Chünki Perwerdigarning küni yéqinlashti;  
\m U Hemmige qadirdin kélidighan halakettek kélidu.\x + \xo 13:6 \xt Yo. 2:10, 31; 3:15; Yesh. 2:12-22; 24:23; Am. 8:9; Mat. 24:29; Ros. 2:20; Weh. 6:12-13\x*   
\m
\v 7 Buningdin herbir qol boshiship kétidu,  
\m Hemme ademning yüriki érip kétidu.   
\m
\v 8 Ular wehimige chüshidu;  
\m Azab-oqubet we qayghu-hesret ularni qaplaydu,  
\m Tolghiqi tutqan ayaldek ular tolghinip kétidu,  
\m Ular bir-birige wehime ichide tikilip qarishidu;  
\m Yüzliri bolsa yalqundek qizirip kétidu.\f □ \fr 13:8 \ft \+bd «yüzliri... yalqundek qizirip kétidu»\+bd* — belkim shermende bolghanliqidin bolghan.\f*   
\m
\v 9 Mana Perwerdigarning küni kélidu,  
\m Shu kün jimi yer-jahanni weyran qilishqa,  
\m Rehimsiz bolup, ghezep we qehr bilen tolghandur;  
\m U gunahkarlarni jahandin yoqitidu.   
\m
\v 10 Chünki asmandiki yultuzlar hem yultuz türkümliri nurini bermeydu;  
\m Quyash bolsa chiqipla qarangghulishidu,  
\m Aymu héch yorumaydu.\x + \xo 13:10 \xt Ez. 32:7; Yo. 2:31; 3:15; Mat. 24:29; Mar. 13:24; Luqa 21:25\x*   
\m
\v 11 Men dunyani rezilliki üchün,  
\m Qebihlerni gunahliri üchün jazalaymen;  
\m Hakawurlarning tekebburluqini tügel yoqitimen;  
\m Zorawanlarning kibirlirini pes qilimen.   
\m
\v 12 Men insanlarni sap altundin az qilimen,  
\m Ademni hetta Ofirdiki altundin az qilimen.\f □ \fr 13:12 \ft \+bd «Ofirdiki altun»\+bd* — Ofir rayonidiki altun intayin az uchraydighan, süpetlik altun dep qarilatti.\f*   
\m
\v 13 Shunga samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarning ghezipide,  
\m Uning qaynighan qehrlik künide,  
\m Men \add Xuda\add* asmanlarni tewritimen,  
\m Yer bolsa öz ornidin yötkilidu;   
\m
\v 14 Shunga owlan’ghan bir jerendek,  
\m Héchkim yighmaydighan bir padidek,  
\m Herbirsi öz el-jamaitini izdep ketmekchi bolidu,  
\m Herbiri öz yurt-makanigha qachmaqchi bolidu;   
\m
\v 15 Qéchip tutulghanlarning hemmisi sanjip öltürülidu;  
\m Esirge chüshkenlermu qilichlinidu.   
\m
\v 16 Ularning balilirimu köz aldida pare-pare qilinidu;  
\m Ularning öyliri bulang-talang qilinidu,  
\m Ayallirimu ayagh asti qilinidu.   
\m
\v 17 Mana, Men ulargha qarshi turushqa Médialiqlarni qozghaymen,  
\m Ular kümüshlerge héch qarimaydu,  
\m Altundin bolsa ular zoq almaydu. \f □ \fr 13:17 \ft \+bd «Mana, Men ulargha qarshi turushqa Médialiqlarni qozghaymen...»\+bd* — bésharetning témisi Babilliqlargha yénip kélidu. Yuqiriqi ayetler (2-16), shübhisizki, peqet Babilnila emes, belki axirqi zamandiki «Perwerdigarning küni»diki pütün dunyani körsitidu. 
\fp  Médialiqlar «...kümüshler ... altunlar»gha qiziqmaydu — démek, ularni hujum qilishtin toxtitish üchün pul bérish kar qilmaydu.\f*   
\m
\v 18 Ularning oqyaliri yigitlerni ötme-töshük qiliwétidu,  
\m Ular baliyatquning méwisige héch rehim qilmaydu,  
\m Közliri balilarni héch ayimaydu.\f □ \fr 13:18 \ft \+bd «baliyatquning méwisi»\+bd* — qorsaqtiki törelmini yaki kichik bowaqni körsitidu.\f*   
\m
\v 19 Padishahliqlarning göhiri,  
\m Kaldiylerning pexirlinidighan güzelliki bolghan Babil bolsa,  
\m Xudaning Sodom we Gomorra sheherlirini örüwetkinige oxshash bolidu.\f □ \fr 13:19 \ft \+bd «Sodom we Gomorra»\+bd* — qedimki zamandiki ikki rezil sheher. Xuda ularni ot bilen weyran qilghan. «Yar.» 19-babni körüng.\f*  \x + \xo 13:19 \xt Yar. 19:25; Yesh. 1:9; Yer. 49:18; 50:40\x*   
\m
\v 20 U yerde héchkim hergiz turmaydu,  
\m Dewrdin-dewrgiche u ademzatsiz qalidu.  
\m Erebler bolsa shu yerde chédir tikmeydu,  
\m Malchilar padilirini shu yerde yatquzmaydu.\x + \xo 13:20 \xt Yer. 50:39\x*   
\m
\v 21 Biraq chöl-bayawandiki janiwarlar shu yerde qonidu,  
\m Ularning \add xarab\add* öylirige huwlaydighan mexluqlar tolidu,  
\m Huwqushlar shu yerde makanlishidu,  
\m «Öchke jin»lar sekrep oynaqlishidu.\f □ \fr 13:21 \ft \+bd «huwlaydighan mexluqlar»\+bd* — yaki «huwqush-müshükyapilaqlar». \+bd «öchke jinlar»\+bd* — mushu jinlar belkim öchke sheklide bolushi mumkin.\f*   
\m
\v 22 Yawayi itlar qel’e-qorghanlarda,  
\m Chilböriler uning heshemetlik ordilirida huwlishidu,  
\m Berheq, uning waqti toshushqa az qaldi,  
\m Uning künliri uzun’gha barmaydu.   
\b  
\b  
\m  
\c 14
\s1 Babilning yiqilishi bilen Israil Xudaning rehimini köridu. Babilning padishahining tehtisaragha chüshüshi  
\m
\v 1 Chünki Perwerdigar Yaqupqa rehimdillik körsitidu,  
\m Yene Israilni tallaydu;  
\m U ularni öz yurt-zéminida makanlashturidu.  
\m Shuning bilen yat ademler ular bilen birliship,  
\m Yaqup jemetige qoshulidu. \f □ \fr 14:1 \ft \+bd «Perwerdigar Yaqupqa rehimdillik körsitidu, Yene Israilni tallaydu ...»\+bd* — oqurmenler Tewrattiki «Yaritilish» dégen qisimni oqughan bolsa éside bar boliduki, Xuda hezriti Yaqupning ismini «Israil»gha özgertken. Yehudiy xelqi (Israillar) Yaqupning ewladliridin ibaret. Shunga «Yeshaya» kitabida, «Yaqup» yaki «Israil» adette Yehudiylar, yeni Israil xelqini körsitidu. Eger tékist hezriti Yaqup (Israil)ning özini körsetken bolsa, izahat bérimiz.\f*  
\v 2 Herqaysi el-milletler ularni élip öz yurtigha apiridu;  
\m Israil jemeti bolsa Perwerdigarning zéminida ulargha qul we dédek süpitide igidarchiliq qilidu;  
\m Ular özlirini tutqun qilghanlarni tutidu;  
\m Özlirini ezgenlerning üstidin idare qilidu.   
\m
\v 3 We shundaq boliduki,  
\m Perwerdigar silerge azabtin, sarasimidin we esir bolup mejburlan’ghan musheqqetlik qulluqtin aramliq bergen künide,\x + \xo 14:3 \xt Qan. 28:48\x*   
\m
\v 4 Siler Babil padishahi toghrisida mundaq maqal-temsilni éytisiler: —  
\m «Qara, bu jazanixor qandaq halak boldi,  
\m Talan-taraj qilip altun toplighuchi qandaq yoqaldi!   
\m
\v 5 Perwerdigar rezillerning hasisini,  
\m Hakimlarning zakon tayiqini,   
\m
\v 6 Yeni xelq-milletlerni achchiqi bilen üzlüksiz urghanni,  
\m Ellerge ghezep qilip tizginsiz ziyankeshlik qilghanni sunduruwetti.   
\m
\v 7 Pütkül yer yüzi aram tépip tinchlinidu;  
\m Ular naxsha éytip tentene qilidu.   
\m
\v 8 Qarighaylar bolsa halingdin shadlinidu,  
\m Liwandiki kédirlarmu: — «Sen görüngde yatquzulghandin kéyin,  
\m Héchbir kesküchi bizni qorqatmaydu!» — deydu.\f □ \fr 14:8 \ft \+bd «qarighaylar» we «kédirlar»\+bd* — shübhisizki, herxil padishahlar yaki padishahliqlarni köristidu. Kédir derixi bolsa yoghan, intayin chirayliq derex bolup, ulugh padishahlarni yaki padishahliqlarni bildüridu.\f*   
\m
\v 9 Sen chüshüshüng bilen tehtisaradikiler séni qarshi élishqa sarasime bolup kétidu;  
\m Sen üchün ölüklerning rohliri,  
\m Jahandiki jimiki «öchke jinlar» qozghilidu;  
\m Ellerning hemme padishahliri textliridin turghuzulidu;   
\m
\v 10 Ularning hemmisi sanga qarap mundaq deydu: —  
\m «Séning halingmu bizlerningkidek boshap kettimu?  
\m Bizge oxshash bolup qaldingmusen?!»\f □ \fr 14:10 \ft \+bd «Ularning hemmisi (ölüklerning rohliri) sanga qarap mundaq deydu: — «Séning halingmu bizlerningkidek boshap kettimu?»\+bd* — Xudagha étiqad qilmighan, tehtisarada yatqan ölüklerning rohlirining ehwali mushu yerde ayan qilinidu. Ular bu alemdikilerge héchqandaq yardem bérelmeydu; chünki ularning hali alliqachan «boshap ketken» bolidu.\f*   
\m
\v 11 Séning shanu-heywiting chiltariliringning awazliri bilen bille tehtisaragha chüshürülüp tügidi;  
\m Astingda chiwin qurti mizhildap kétidu,  
\m Üstüngni sazanglar qaplap kétidu.   
\m
\v 12 I Cholpan, Seher balisi,  
\m Sen qandaq qilip asmandin yiqilip chüshkensen!  
\m I téxi ötkendila ellerni yerge yiqitquchi,  
\m Sen yer yüzige tashliwétilding!\f □ \fr 14:12 \ft \+bd «I Cholpan, Seher balisi, sen qandaq qilip asmandin yiqilip chüshkensen!»\+bd* — mushu ayetlerdiki bésharetlerde, körün’gen menzire Babil padishahidin dejjal we dejjalning keynidiki küch-yölenchüki bolghan Sheytan’gha yötkilidu. Dejjal belkim kelgüside Babilning padishahimu bolidu. Sheytanning eslide chirayliq, küchlük, parlaq bir perishte, yene «Cholpan» bolghanliqi körünidu. Mushu ayetlerdimu yultuzlar we perishtilerning bir-biri bilen munasiwetlik bolghanliqi körünidu. \+bd «Sen yer yüzige tashliwétilding!»\+bd* — ibraniy tilida «sen yer yüzige késiwétilding».\f*   
\m
\v 13 Sen eslide könglüngde: — «Men asmanlargha chiqimen,  
\m Textimni Xudaning yultuzliridin üstün qilimen;  
\m Men jamaetning téghida,  
\m Yeni shimal tereplerdimu olturimen;\f □ \fr 14:13 \ft \+bd «jamaetning téghida»... «shimal tereplerde»\+bd* — belkim perishtilerning samawi jamaitini yaki Israilning jamaitini bildüridu — démek, Sheytan Xudagha mensup bolghan jamaetning tégishlik ibaditini özige qaritiwélishqa qiziqidu.\f*  \x + \xo 14:13 \xt Zeb. 48:2\x*   
\m
\v 14 Men bulutlarning égiz jayliridin yuqirigha örleymen;  
\m Hemmidin Aliy bilen teng bolimen!» — déding.\f □ \fr 14:14 \ft \+bd «yultuzlar... bulutlar...»\+bd* — 13- we 14-ayettiki «yultuzlar» we «bulutlar» belkim perishtiler, asmandiki samawi qoshunlarni körsitidu.\f*   
\m
\v 15 Halbuki sen tehtisaragha,  
\m Chongqur hangning tégilirige chüshürüldung».   
\m
\v 16 Séni körgenler sanga yéqindin sinchilap qarap: —  
\m «Jahanni zilzilige keltürgen, padishahliqlarni titretken adem mushumidu?   
\m
\v 17 Yer yüzini chöl-bayawan qilip,  
\m Uningdiki sheherlerni ghulatqan,  
\m Tutqan esirlerni öz yurtigha héch qoyup bermigen mushumidu?» — déyishidu.   
\m
\v 18 Mana ellerning shahliri birimu qalmay «shan-sherep»te, \add qarangghuluqtiki\add* öz öyide yétishidu,\f □ \fr 14:18 \ft \+bd «qarangghuluqtiki öz öyi»\+bd* — hem yer yüzidiki mazari hem textisarada yatqan jaynimu körsitidu.\f*   
\m
\v 19 Biraq sen kemsitilgen \add chirigen\add* bir shax kebi,  
\m Öltürülgenlerning döwisi astida,  
\m Qilich bilen sanjilghan, hangning tehtige chüshidighanlargha oxshash,  
\m Ayagh astida dessep-cheylen’gen ölüktek,  
\m Öz görüngdin mehrum bolup tashliwétilding.\f □ \fr 14:19 \ft \+bd «hangning tehtige...»\+bd* — ibraniy tilida «hangning tashlirigha».\f*   
\m
\v 20 Sen ashu padishahlar bilen birge depne qilinmaysen,  
\m Chünki öz yurtungni weyran qilghansen,  
\m Öz xelqingni öltürüwetkensen;  
\m Rezillik qilghuchilarning nesli hergiz yene tilgha élinmaydu.\x + \xo 14:20 \xt Ayup 18:19; Zeb. 21:10; 37:28; 109:13\x*   
\m
\v 21 Ata-bowilirining qebihlikliri tüpeylidin,  
\m Uning oghullirini qetl qilishqa teyyar qilinglar;  
\m Shundaq qilghanda, ular ornidin turup yer-jahanni ishghal qilmaydu,  
\m Yer yüzini sheherge toshquzuwételmeydu.\f □ \fr 14:21 \ft \+bd «ular ornidin turup yer-jahanni ishghal qilmaydu, yer yüzini sheherge toshquzuwételmeydu»\+bd* — mushu sözler tunji «Babil» shehiri, yeni «Babil munari» jaylashqan sheher bilen munasiwetlik. Ularning meqsiti özlirining namini chong körsitip, öz shehirini pütkül yez-zéminni bashquridighan qilishtin ibaret idi («Yar.» 11-babni körüng).\f*  \x + \xo 14:21 \xt Mis. 20:5; Mat. 23:25\x*   
\m
\v 22 Chünki Men ulargha qarshi chiqimen,  
\m — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar,  
\m — Men Babildin uning namini we uning qalduqlirini, nesil-perzentlirini üzüp tashlaymen, — deydu Perwerdigar,\x + \xo 14:22 \xt Ayup 18:19; Zeb. 21:10; 37:28\x*   
\m
\v 23 — We uni huwqushning makanigha, sazliqlargha aylandurimen;  
\m Halaket süpürgisi bilen uni süpürüp tashlaymen,  
\m — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar.\f □ \fr 14:23 \ft \+bd «huwqush»\+bd* — bashqiche terjimisi bolushi mumkin; u choqum xilwet jaylarda turidighan bir janiwar.\f*  \x + \xo 14:23 \xt Yesh. 34:11; Zef. 2:14\x*   
\m
\v 24 Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar mundaq qesem ichkenki,  
\m — Men qandaq oylisam, shundaq bolidu;  
\m Qandaq meqsetni könglümge püksem, shu tiklinidu,   
\m
\v 25 Meqsitim Öz zéminimda Asuriyelikni qiyma-chiyma qilishtin ibaret;  
\m Öz taghlirimda uni dessep-cheyleymen;  
\m U salghan boyunturuq xelqimning boynidin,  
\m U artqan yük mürisidin élip tashlinidu.\f □ \fr 14:25 \ft \+bd «Öz zéminimda ... Öz taghlirimda...»\+bd* — Xudaning «Öz zémini», «Öz taghliri» bolsa Israilning zémini Pelestindur.\f*   
\m
\v 26 Mana bu pütkül yer yüzi toghruluq irade qilin’ghan meqsettur,  
\m Mana bu barliq ellerning üstige uzartilghan qoldur.   
\m
\v 27 Perwerdigar mundaq meqsetni pükkeniken,  
\m Kim uni tosalisun?  
\m Uning qoli uzartilghaniken, kim uni yanduralisun?\x + \xo 14:27 \xt 2Tar. 20:6; Ayup 9:12; Pend. 21:30; Dan. 4:32\x*   
\b  
\m  
\s1 Filistiye toghruluq bir söz  
\m
\v 28 Ahaz padishah ölgen yilida mundaq wehiy yüklendi: — \x + \xo 14:28 \xt 2Pad. 16:20\x*   
\m
\v 29 I Filistiye, hemminglar,  
\m «Bizni urghan tayaq sundi» dep shadlanmanglar;  
\m Chünki yilanning yiltizidin zeherlik bir yilan chiqidu,  
\m Uning nesli bolsa dehshetlik uchar yilan bolidu.\f □ \fr 14:29 \ft \+bd «yilanning yiltizidin zeherlik bir yilan chiqidu, uning nesli bolsa dehshetlik uchar yilan bolidu»\+bd* — Ahaz ölgende, Filistiylerning besh sheher ittipaqdishi Asuriyege qarshi Yehuda bilen bir ittipaqni berpa qilmaqchi bolidu. Shunga ular Yehudaning yéngi padishahi Hezekiyagha elchilerni ewetken. Bésharet shu chaghda bérilgen (32-ayetni körüng). 
\fp  Yeshaya peyghember mushu bésharette, ittipaqlishishni ret qilish, peqet Perwerdigarghila tayinish kérek, démekchi (yene 32-ayetni körüng). 
\fp  «Tayaq», yeni «yilan» belkim Ahazning özi bolushi mumkin. Filistiye Israilning zéminidin bir qismini ishghal qilghanidi. Ahaz padishah belkim ular bilen ashu zémin üstidin urushqan bolushi mumkin (Tewrattiki «2Tar.» 28-babni körüng). Uning oghli Hezekiya bolsa Filistiyege taqabil turup Israilning zéminini qayturuwalidu (Tewrattiki «2Pad.» 18-babni körüng). Shunga Hezekiya belkim bésharettiki «zeherlik yilan» bolushi mumkin. «Dehshetlik uchar yilan» bolsa, eng xeterlik yilan bolup, kelgüside Israilni barliq düshmenliridin toluq qutquzidighan Mesihni körsitidu.\f*   
\m
\v 30 Shuning bilen yoqsullarning tunji baliliri ozuqlinidu,  
\m Möminler bolsa tinch-amanliqta yatidu;  
\m Biraq Men yiltizingni acharchiliq bilen yoqitimen  
\m Qalghan qismingmu u tereptin öltürülidu.\f □ \fr 14:30 \ft \+bd «Qalghan qismingmu u tereptin öltürülidu»\+bd* — démek, oxshashla acharchiliqtin öltürülidu.\f*   
\m
\v 31 Shunga i qowuq, nale kötürgin,  
\m I sheher, peryad chekkin!  
\m I Filistiye, sen bolsang érip ketkensen!  
\m Chünki shimal tereptin is-tüteklik bir tüwrük örleydu;  
\m Uning yighilghan qoshunlirida héchkim sepsiz qalmaydu.\f □ \fr 14:31 \ft \+bd «is-tüteklik bir tüwrük örleydu»\+bd* — belkim düshmen qoshunliri purqiritidighan chang-tozanglarni körsitishi mumkin. Mushu ayetning ibraniy tilidikisini chüshinish tes.\f*   
\m
\v 32 Emdi bu elning elchilirige qandaq jawab bérish kérek? —  
\m «Zionni tikligüchi Perwerdigardur;  
\m Uning xelqi ichidiki ézilgüchiler uningdin bashpanah tapidu» — dégin!» \f □ \fr 14:32 \ft \+bd «bu elning elchiliri»\+bd* — Filistiylerning elchiliri bolsa kérek.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 15
\s1 Moab toghruluq bir bésharet  
\m
\v 1 Moab toghrisida yüklen’gen wehiy;  
\m Halaketlik bir kechtila, Moabtiki Ar shehiri weyran qilinidu;  
\m Halaketlik bir kechtila, Moabtiki Kir shehiri yoq qilinidu;\x + \xo 15:1 \xt Yer. 48:1; Ez. 25:9; Am. 2:1\x*   
\m
\v 2 Yigha-zarlar kötürüsh üchün,  
\m Mana u butxanisigha, Dibon’gha, shundaqla \add barliq\add* égizliklirige chiqti;  
\m Moab Nébo we Medeba sheherliri üchün peryad kötüridu;  
\m Hemme bashlar taqir körünidu,  
\m Jimiki saqallar késilip chüshürüldi.\f □ \fr 15:2 \ft \+bd «Mana u butxanisigha, Dibon’gha... chiqti»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: — «Mana u Bajit, Dibon dégen jaylargha, ... chiqti». 
\fp  Mushu ayette Yeshaya Moabiylarning butxanilirida we butqa choqunidighan «égizlik»liride dua qilishlirining bikar bolidighanliqini körsitidu. \+bd «hemme bashlar taqir körünidu, jimiki saqallar késilip chüshürüldi»\+bd* — chach chüshürüsh we saqal yulush qattiq hesret, pushayman qilishni yaki matem tutushnimu bildüretti.\f*  \x + \xo 15:2 \xt Yer. 48:37; Ez. 7:18\x*   
\m
\v 3 Kochilarda ular böz kiyidu;  
\m Ögziliride, meydanlirida, herbir adem köz yashlirini yaghdurup peryad kötüridu.   
\m
\v 4 Heshbon’gha, Éléalah sheherlirige yigha olishidu,  
\m Awazliri Yahaz shehirigimu yétip baridu.  
\m Shunga Moabning eskerlirimu nida qilidu;  
\m Uning wujud-baghrini titrek basidu.   
\m
\v 5 Méning qelbimmu Moab üchün yigha-zar kötüridu;  
\m Ularning qachqunliri Zoargha hem Eglat-Shéli-Shijagha beder qachidu;  
\m Mana ular topliship, yighlighan péti Luhitqa chiqidighan dawan yoli bilen yuqirigha mangidu,  
\m Horonaimgha chüshidighan yolda turup halakettin nale-zar kötüridu.   
\m
\v 6 Chünki Nimrimdiki sular qurup kétidu,  
\m Ot-chöpler soliship,  
\m Gül-giyah tügep kétidu;  
\m Héch yap-yéshilliq qalmaydu.\f □ \fr 15:6 \ft \+bd «Ularning qachqunliri Zoargha hem eglat-shéli-shijagha beder qachidu (5-ayet) ...chünki Nimrimdiki sular qurup kétidu...»\+bd* — bilishimizche 5- we 6-ayettiki sheherler (Zoar, Nimrim qatarliqlar) Moabning jenubiy teripide. Ar, kir, Nébo, Medeba bolsa shimaliy teripide. Qarighanda bolidighan hujum shimal tereptin kelgechke, ular jenubiy terepke qachidu. Asuriye Moabgha ikki qétim hujum qildi, miladiyedin ilgiriki 715- we -711-yilida.\f*   
\m
\v 7 Shunga ular bayliqliri, tapqan-terginini yighip «Terek wadisi»din ötmekchi bolidu;   
\m
\v 8 Ularning kötürgen yighisi Moabning chégrasigha,  
\m Ahu-zarliri eglaimgha,  
\m Pighanliri Beer-élimgha yétidu.   
\m
\v 9 Dimonning suliri qan’gha tolup kétidu,  
\m Chünki Dimonning üstige téximu köp balayi’apetni toplaymen;  
\m Chünki Moabning qachqunliri hem zéminida qalghanliriningmu üstige bir shirni ewetimen.\f □ \fr 15:9 \ft \+bd «Dimon»\+bd* — belkim «Dibon» (1-ayet) bilen oxshash bolushi mumkin, yerlikler Dibonni belkim «Dimon» dep atishi mumkin. \+bd «shir»\+bd* — kelgüside Moabqa tajawuz qilidighan (1) Asuriye padishahini yaki (2) Babil padishahini körsitidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 16
\s1 Dawami  
\m
\v 1 «Emdi \add ghelle-paraq\add* qozisini Séla \add rayondin\add* élip,  
\m Chöl-bayawandin ötüp zéminlarning hökümranigha,  
\m Yeni Zion qizining téghigha ewetkin!» \f □ \fr 16:1 \ft \+bd «ghelle-paraq qozisi»\+bd* — Moabdikiler Dawut padishahning waqtidin bashlap Israilgha béqinip kelgen, shundaqla ularning himayisige ige bolup kelgen. Ular béqin’ghanliqini bildürüsh üchün her yili qozilarni ewetken. Kéyin ular béqinishni ret qilghan (Tewrattiki «2pad.» 3-babni körüng). Shunga bésharetning menisi, ulargha: — «Siler Yehudagha yene béqinishinglar kérek; «qoza»ni ewetishinglar bilen Israilning bashpanahliqigha ige bolisiler» dégen bir nesihet, yaki bolmisa öz-özlirige dégen bir sözmu bolushi mumkin. Emeliyette (5- hem 6-ayetke qarighanda) ular axirda tekebburluqtin shundaq qilmighan. 
\fp  «Séla» bolsa qoyliri köp bir rayon idi.\f*   
\m
\v 2 Uwisidin chuwulup patiparaq bolup ketken qushlardek,  
\m Moab qizliri Arnon deryasining kéchikliride \add alaqzade\add* yüridu. \f □ \fr 16:2 \ft \+bd «Moab qizliri Arnon deryasining kéchikliride alaqzade yüridu»\+bd* — Arnon deryasi Moab bilen Israilning ortaq chégrisi idi. Moab qizliri bashpanah izdep Israilgha ötmekchi. Xeritini körüng.\f*   
\b  
\m  
\s1 Moab beglirining bir-birige sözlishi  
\m
\v 3 «Paraset bilen höküm qilinglar!»   
\b  
\m
\v 4 «\add I Zion qizi\add*, sayingizni chüshürüp chüshtiki yoruqluqni tün qarangghusidek qiling,  
\m Shu ghériblarni yoshurup qoyghaysiz;  
\m Qoghlan’ghanlarni ashkarilap qoymighaysiz!  
\m Méning Moabdiki musapirlirimni özingiz bilen bille turghuzghaysiz,  
\m Ular üchün weyran qilghuchining aldida bashpanah bolghaysiz!». \f □ \fr 16:4 \ft \+bd «I Zion qizi, ... qoghlan’ghanlarni ashkarilap qoymighaysiz!»\+bd* — bu sözler choqum Moab beglirining Ziondin bashpanahliq sorishini körsitidu. 
\fp  \+bd «...Méning Moabdiki musapirlirimni özingiz bilen bille turghuzghaysiz, ... bashpanah bolghaysiz!»\+bd* — mushu sözler (yene 3- we 4- ayetning birinchi yérimi) belkim Moabning elchilirining (Yeshaya peyghember béshariti bilen aldin’ala éytqan) sözliridur. Ular qoghlan’ghanlar üchün Israildin bashpanahliq soraydu. 
\fp  4-ayetning ikkinichi yérimi we 5-ayet belkim Xudaning (Yeshaya peyghember arqiliq) bergen jawabi. Démek, Israil Qutquzghuchi-Mesih arqiliq Moab üchün bashpanah bolidu (biraq Moab tekebburluqidin Xudaning iltipatini ret qilidu — töwendiki 5-14-ayetlerni körüng).\f*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning Moab beglirige bergen wedisi  
\m
\v 5 «\add Ötünüshünglar toghra\add*, chünki ezgüchi yoqilidu,  
\m Halaket yoq bolidu,  
\m Ezgüchilerning hemmisi zémindin yoqilidu.  
\m Özgermes méhir-shepqet bilen bir text tiklinidu;  
\m «Dawutning chédiri» ichidiki shu text üstide birsi olturidu.  
\m U bolsa, heqiqeten adalet yürgüzidighan, shundaqla adaletni izdeydighan,  
\m Heqqaniyliqni ilgiri süridighan bolidu.\f □ \fr 16:5 \ft \+bd «Ötünüshünglar toghra, chünki ezgüchi yoqilidu, halaket yoq bolidu, ezgüchilerning hemmisi zémindin yoqilidu»\+bd* — bu sözler, shübhisizki, Xudaning Moab beglirige bergen wedisidur. «Ötünüshünglar toghra» dégen söz ibraniy tékistide yoq. Biraq bizningche «chünki» dégen söz mushularning menisini ichige alidu. Xuda Moabning özidin bashpanahliqni ötünüshini qarshi alididighanliqini Yeshaya peyghember arqiliq bildüridu. Epsuski, ular tekebburluqtin ret qilidu. (6-14-ayetlerni körüng).\+bd «Dawutning chédiri»\+bd* — kelgüsi Israilgha we alemge bolidighan Mesih-Padishah choqum Dawutning jemetidin bolidu. 
\fp  «Dawutning chédiri» eslide Yérusalémda tikilip muhim bir ibadet ornini («2Sam.» 6:18), yaki Dawutning öz öyini körsetse kérek.\f*  \x + \xo 16:5 \xt Yesh. 9:6; Dan. 7:14, 27; Mik. 4:7; Luqa 1:33\x*   
\m
\v 6 — Biz Moabning hakawurluqi toghrisida angliduq (u intayin hakawur!),  
\m Yeni uning hakawurluqi, tekebburluqi, nochiliq qilidighanliqi toghrisida angliduq;  
\m Biraq uning chong gepliri bikar bolidu!\x + \xo 16:6 \xt Yer. 48:29, 30\x*   
\m
\v 7 Shunga Moab Moab üchün zar yighlaydu;  
\m Ularning hemmisi zar-zar yighlaydu;  
\m Qayghu-hesretke chömüp Kir-Haresetning «kishmish poshkalliri» üchün zar-zar yighlanglar!\f □ \fr 16:7 \ft \+bd «Kir-Hareset»\+bd* — 12-ayette «Kir-Heres»mu dep atilidu. \+bd «kishmish poshkalliri»\+bd* — «Hosh.» 3:1ni körüng. Bashqa birxil terjimisi: — «ulliri».\f*   
\m
\v 8 Heshbon rayonidiki étizlar,  
\m Sibmahdiki üzüm tallirimu yiglep kétidu;  
\m Ellerning emirliri uning serxil ösümlüklirini buzup cheyleydu;  
\m Ular eslide Yaazergiche yétip, chöl-dalalarni kezgenidi;  
\m Pélekliri sozulup, «\add Ölük\add* Déngiz»ning nérisigha yetti.\f □ \fr 16:8 \ft \+bd «Yaazer»\+bd* — Moabning shimaliy chégrasining nérisidiraq, sherq teripi «chöl-dalalar», gherb teripi «(Ölük) Déngiz». Démek, Moab xilwet jay bolghini bilen xéli yiraqlargha tesiri bolghan bir memliketke aylan’ghan.\f*  \x + \xo 16:8 \xt Yer. 48:32, 33\x*   
\m
\v 9 Shunga Men Yaazerning zar-yighisi bilen bille Sibmahning üzüm téli üchün yighlaymen;  
\m I Heshbon, Éléalah, Öz köz yashlirim bilen silerni sughirimen!  
\m Chünki yazliq méwiliringge, hosulung üstige tentene bir sada yangritilidu.\f □ \fr 16:9 \ft \+bd «Shunga Men Yaazerning zar-yighisi bilen bille Sibmahning üzüm téli üchün yighlaymen»\+bd* — 10-ayettiki sözligüchi Xuda bolghaniken («Men ..toxtitimen...»), 9-ayettiki sözligüchimu shübhisizki Xudaning Özidur. Bu ademni heyran qalduridu. Xuda Yaazerdikilerni jazalaydu; shuning bilen ular Sibmahdiki yoqap ketken üzümzarlar üchün yighlaydu. Xuda ularni jazalashi bilen teng Özimu qayghuridu. \+bd «hosulung üstige tentene bir sada yangritilidu»\+bd* — adette hosul alghanda xushalliqtin warqirashlar bolidu, elwette. Biraq mushu yerde, düshminining ghelibisidin kéyinki tentene warqirashlar körsitilidu. 
\fp  Bashqa birxil terjimisi: «... Hosulunggha bolghan tentene sadasi yangrashtin toxtidi».\f*  \x + \xo 16:9 \xt Yer. 48:32\x*   
\m
\v 10 Xushalliq méwilik baghlardin mehrum qilinip,  
\m Shadliqmu yoq qilinidu;  
\m Üzümzarliqlarda ne naxsha awazliri anglanmaydu,  
\m Ne tentene qilinmaydu;  
\m Dessigüchiler üzüm kölcheklirini cheylimeydu.  
\m Chünki Men üzüm kölchekliridiki xushal warqirashlarni toxtattim.\f □ \fr 16:10 \ft \+bd «Dessigüchiler»\+bd* — üzüm sharabi chiqirish üchün üzümlerni kölchekke qoyup dösseydighan ademler.\f*   
\m
\v 11 Shunga ich-baghrilirim Moab üchün chalghan chiltardek aghrip mungluq yangraydu,  
\m Ichim Kir-Heresdikiler üchünmu shundaq;   
\m
\v 12 Shundaq boliduki, Moab özini upritip dua qilghili özining «yuqiri orni»gha chiqip kelgende,  
\m Yaki dua qilghili «muqeddes öyi»ge kirgende,  
\m U muweppeqiyetke érishelmeydu.\x + \xo 16:12 \xt Qan. 32:37, 38, 39\x*   
\m
\v 13 Mana mushu sözlerni Perwerdigar Moab toghruluq burun éytqan.   
\m
\v 14 Biraq hazir Perwerdigar shundaq deydu: —  
\m «Üch yil ichide medikar hésablighandek,  
\m Moabning köpligen qoshun-ahalisi bolghini bilen,  
\m Uning pexirlen’gen shöhriti yeksan bolidu;  
\m Ularning qalduqliri bolsa intayin az we halsiz bolidu». \f □ \fr 16:14 \ft \+bd «medikar hésablighandek...»\+bd* — medikar ishligen waqitni intayin toghriliq bilen hésablaydu, elwette — démek, mushu «üch yil», kemmu emes, artuqmu emes del üch yilni bildüridu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 17
\s1 Demeshq we Efraim toghruluq bir bésharet  
\m
\v 1 Demeshq toghruluq yüklen’gen wehiy: —  
\m Mana, Demeshq sheher bolup turuwermey, nahayiti bir döwe xarabiliqqa aylandurulidu.   
\m
\v 2 Aroerdiki sheherler ademzatsiz bolup,  
\m Qoy padilirigha qaldurulidu,  
\m Ular tinch-aman yatidu,  
\m Ularni qorqutqudek héchbir ademmu körünmeydu.   
\m
\v 3 Efraimda bolsa, qorghanliq sheherler yoqilidu,  
\m Demeshqning shahane hoquqi,  
\m Suriyening qalduqliri yoqilidu;  
\m Ular «Israilning shöhriti»dek yoq bolidu.  
\m — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar.\f □ \fr 17:3 \ft \+bd «Ular «Israilning shöhriti»dek yoq bolidu»\+bd* — sözmusöz terjime qilghanda, «Ular Israilning shöhritidek bolidu». Oylaymizki, mushu söz kinayilik gep bolup: — «shöhriti yoq» dégenlik (4-ayetni körüng). Bezi alimlar, kelgüside Israilning shöhriti eslige keltürülidu, shunga Demeshqningmu shöhriti bolidu, dep qaraydu.\f*   
\m
\v 4 Shu küni shundaq boliduki, Yaqupning shöhriti susliship,  
\m Ténidiki sémiz etler sizip kétidu.   
\m
\v 5 Ularning hali bolsa ormichi bughday orghandin kéyin,  
\m Yeni biliki bilen yighip orghandin kéyin,  
\m Hetta Refayim jilghisida ademler bashaqlarni tergendin kéyinki haletke oxshash, \add qalghini yoq déyerlik bolidu\add*;\f □ \fr 17:5 \ft \+bd «Ularning hali bolsa ormichi bughday orghandin kéyin, yeni biliki bilen yighip orghandin kéyin, ... qalghini yoq déyerlik bolidu»\+bd* — démek, ormichi eger bilikini ishlitip orsa, nahayiti az bashaqlar qélip qalidu; Refayim (Refayiylarning) jilghisi Yérusalémning jenub teripide, u yerge kembegheller bérip ormichilar qaldurghan bughdayni téretti; elwette tergendin kéyin qalghan bughday «yoq déyerlik» bolidu; Xudaning jazasi bilen Efraimning ademliri, shöhriti, hemmisi oxshashla «yoq déyerlik» bolidu. 
\fp  Mushu balayi’apetler Asuriye impériyesining birnechche qétimliq tajawuzliri bilen ularning béshigha keldi. Axirida Asuriye Efraimdiki köp ahalini sürgün qildi (miladiyedin ilgiriki 722-yili).\f*   
\m
\v 6 Halbuki, yene azraq tergüdek bashaq,  
\m Zeytun derixi silkin’gendin kéyin,  
\m Eng uchida ikki-üch tal méwe,  
\m Köp méwiligen shaxlirida töt-besh tal méwe qaldurulidu,  
\m — deydu Israilning Xudasi bolghan Perwerdigar.   
\m
\v 7 — Shu küni insan bolsa Yaratquchisigha nezirini tikidu,  
\m Közi Israildiki Muqeddes Bolghuchida bolidu.   
\m
\v 8 Ular öz qurban’gahlirigha, yeni öz qoli bilen yasighanlirigha,  
\m Yaki barmaqliri bilen shekillendürgenlirige héch qarimaydu,  
\m Ne «Asherah»largha ne «kün tüwrükliri»ge héch ümid baghlimaydu.\f □ \fr 17:8 \ft \+bd «Ular öz qurban’gahlirigha... ne «Asherah»largha ne «kün tüwrükliri»ge héch ümid baghlimaydu»\+bd* — mushu ayettiki qurban’gahlar we «kün tüwrükliri», shübhisizki, butlargha choqunushta ishlitidighan nersiler. «Asherahlar» dégen butlar belkim butpereslikke béghishlan’ghan derexlikler idi. Derexler belkim «ayal mebud» sheklide oyulghan yaki neqishlen’gen bolsa kérek. Ademlerning xiyallirida, mushu mebud «zéminni munbetlik qilarmish» we «ayallarni tughumchan qilarmish». Bulargha choqunush adetlirining herxil jinsiy exlaqsizliq bilen munasiwiti bar idi. 
\fp  Shu sözlerge qarighanda az bir qisim Efraimdikiler Xudaghila ümid-ishench baghlaydu. Bésharetning bir qétimliq emelge ashurulushini «2Tar.» 30-31-babtin, 34:9-ayettinmu körgili bolidu.\f*   
\m
\v 9 Shu künide uning qorghanliq sheherliri,  
\m Eslidiki Israillarning aldida chatqalliqqa we taqir taghlargha aylandurulghan xarabe sheherlerdek,  
\m Hemmisi weyran bolup kétidu. \f □ \fr 17:9 \ft \+bd «eslidiki Israillarning aldida chatqalliqqa we taqir taghlargha aylandurulghan xarabe sheherlerdek...»\+bd* — mushu kona «xarabe sheherler», Yeshua peyghemberning yétekchilikide, Israillar Xudagha tayinip zéminni ishghal qilghanda weyran qilin’ghanidi. Shu xarabe kona sheherler ulargha Xudagha tayinish kéreklikini eslitishi kérek idi.\f*   
\m
\v 10 Chünki nijating bolghan Xudani untup qalding,  
\m Küchüng bolghan «Qoram Tash  Bolghuchi»ni eslimiding;  
\m Shunga sen «serxil» ösümlüklerni tikip qoyghining bilen,  
\m We yaqa yurttiki üzüm tallirini tikkining bilen,\f □ \fr 17:10 \ft \+bd «Shunga sen «serxil» ösümlüklerni tikip qoyghining bilen, we yaqa yurttiki üzüm tallirini tikkining bilen,...»\+bd* — mushu ayettiki «ösümlükler» xurapiyliq bilen tikilgen, ademni bay qilidighan yaki rawaj tapquzidighan «séhriy ösümlükler»mish.\f*   
\m
\v 11 Ularni tikken künila yashartqining bilen,  
\m Tikken etisila ularni chéchekletkining bilen,  
\m Hosuligha érishken künide, u peqet bir patman dawalighusiz qayghu-hesret bolidu, xalas!\f □ \fr 17:11 \ft \+bd «Hosuligha érishken künide, u peqet bir patman dawalighusiz qayghu-hesret bolidu, xalas!»\+bd* — pütkül ayetning bashqa birnechche xil terjimisi bolushi mumkin.\f*   
\m
\v 12 Hey! Köp xelqlerning chuqan-sürenliri!  
\m Ular déngiz-okyanlarni urghutup dolqunlardek shawqunlarni kötüridu,  
\m Ah, ellerning qaynam-tashqinliri!  
\m Dolqunlan’ghan küchlük sulardek ular qaynam-tashqinlarni kötüridu.   
\m
\v 13 Eller ulugh sularning qaynam-tashqinliridek dolqunlinip kétidu;  
\m Biraq U ularning dekkisini bérishi bilenla, ular yiraqqa beder qéchip kétidu.  
\m Ular taghdiki ot-chöplerning topa-topanliri shamalda yiraqlargha uchuruwétilgendek,  
\m Qara quyun aldida chang-tozanglar quyun bolghandek heydiwétilidu!\x + \xo 17:13 \xt Ayup 21:18; Zeb. 1:4; 35:5; 83:13-15; Hosh. 13:3\x*   
\m
\v 14 Kechte — wehime!  
\m Tang seherde — yoq biraq!  
\m Mana bizni bulap ketkenlerning nésiwisi,  
\m Bizdin olja-gheniymet éliwalghanlarning aqiwitidur!   
\b  
\b  
\m  
\c 18
\s1 Yeshayaning Éfiopiyidin kelgen elchilerge bergen béshariti  
\m
\v 1-2 Ah, Éfiopiye deryalirining boyliridiki qanatlarning wizhildighan awazliri bilen qaplan’ghan yer-zémin! —  
\m Sen qomush kémiler üstide elchilerni déngizdin ötküzüp ewetisen;  
\m — I yel tapan xewerchiler,  
\m Égiz boyluq hem siliq térilik bir elge,  
\m Yiraq-yéqinlargha qorqunch bolidighan bir milletke,  
\m Zémini deryalar teripidin bölün’gen,  
\m Küchlük, tajawuzchi bir elge \add qaytip\add* béringlar!\f □ \fr 18:1-2 \ft \+bd «Ah, Éfiopiye deryalirining boyliridiki qanatlarning wizhildighan awazliri bilen qaplan’ghan yer-zémin!»\+bd* — miladiyedin ilgiriki 715-yili, Éfiopiyening padishahi Pianqi Misirni ishghal qilip yéngi bir sulalini (Misirdiki 25-sulale) berpa qilghandin kéyin, Asuriye impériyesige qarshi bir ittipaqni shekillendürüsh ümidide, ottura sherqtiki barliq döletlerge elchilerni ewetti. Mushu babta Yeshaya elchilerning aldigha kélip, ularni qayturmaqchi bolup, yuqiriqi xewerni yetküzidu. \+bd «I yel tapan xewerchiler, égiz boyluq hem siliq térilik bir elge, ...zémini deryalar teripidin bölün’gen, küchlük, tajawuzchi bir elge qaytip béringlar!»\+bd* — Yeshaya peyghember elchilerni öz dölitige (Éfiopiyilikler égiz boyluq, siliq térilik, esheddiy bir xelq idi) qaytishni dewet qilidu. U ular arqiliq yene, kelgüside pütkül dunya Perwerdigargha boysunidu, dep jakarlimaqchi. Shuning bilen teng, u Yérusalémdikilerge mushu ittipaqning paydisizliqini, Perwerdigargha tayanmisa hemme ishlirining quruq bolidighanliqini dewatidu, elwette.\f*   
\m
\v 3 Jahanda turuwatqanlarning hemmisi,  
\m Jimiki yer yüzidikiler!  
\m Taghlarda bir tugh kötürülgendila,  
\m Körünglar!  
\m Kanay chélin’ghandila,  
\m Anglanglar!\f □ \fr 18:3 \ft \+bd ... «tugh» ... «kanay»\+bd* — bularning némini bildüridighanliqini bilish üchün, 11-bab hem 27-babni körüng. «Tugh» hem qutulush belgisi hem dunyadiki eng axirqi urush bilen munasiwetlik. kanay Xudaning öz qowmini özige chaqirishqa ishlitilidu.\f*   
\m
\v 4 Chünki Perwerdigar manga mundaq dédi: —  
\m Men tinchliqta turimen,  
\m Nur üstide yalildap turghan issiqtek,  
\m Issiq hosul mezgilidiki shebnemlik buluttek,  
\m Öz turalghumda közitimen;\f □ \fr 18:4 \ft \+bd «Men tinchliqta turimen, nur üstide yalildap turghan issiqtek, issiq hosul mezgilidiki shebnemlik buluttek, Öz turalghumda közitimen»\+bd* — issiq hem shebnem gahida körünmigini bilen, ularning hosulgha bolghan tesiri nahayiti küchlüktur. Xudamu oxshashla daim «tinch» hem körünmeydu; u héchnémini démigendek yaki qilmighandek turidu. Bu dunyadiki nurghun ishlar xudasiz qilin’ghandek bolghini bilen (démek, Xudaning küch-qudriti shu ishlargha kérek emestek turghini bilen), Xuda haman Öz xelqi bilen bille bolidu, hemme ishlarning arqisida turidu hem belgilen’gen waqitta qolini sozidu (5- hem 6-ayetni körüng).\f*   
\m
\v 5 Chünki hosul élish aldida,  
\m Üzüm chéchekligendin kéyin,  
\m Chéchekler üzüm bolghanda,  
\m U putighuchi pichaqlar bilen bixlarni késip,  
\m Hem shaxlirini késip tashlaydu.\f □ \fr 18:5 \ft \+bd «Hosul élish aldida, ... chéchekler üzüm bolghanda, U putighuchi pichaqlar bilen bixlarni késip, hem shaxlirini késip tashlaydu»\+bd* — démek, mushu dunyadiki hökümdarlar «Hosul, yeni dunyadiki barliq el-yurtlar bizningki» dégende, Xuda tuyuqsiz hemmisini ularning qolidin élip tashlap ularni yerge qaritip qoyidu.\f*   
\m
\v 6 Ular yighishturulup taghdiki alghur qushlargha,  
\m Yer yüzidiki haywanlargha qaldurulidu.  
\m Alghur qushlar ulardin ozuqlinip yazni ötküzidu,  
\m Yer yüzidiki haywanlar ular bilen qishni ötküzidu.\f □ \fr 18:6 \ft \+bd «... Alghur qushlar ulardin ozuqlinip yazni ötküzidu, yer yüzidiki haywanlar ular bilen qishni ötküzidu»\+bd* — bu ish waqitliq emes, belki Xudaning mushu dunyadiki hökümdarlardin hoquqni tartiwélip, ularning urush-jédellirini axirlashturup, dunyadiki haywanlargha tügimes aramliq béridighanliqini bildüridu.\f*   
\m
\v 7 Shu künide samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigargha bir sowghat élip kélinidu;  
\m Yeni égiz boyluq hem siliq térilik bir millettin,  
\m Yiraq-yéqinlargha qorqunch bolidighan bir eldin,  
\m Zémini deryalar teripidin bölün’gen,  
\m Küchlük, tajawuzchi bir millettin bérilidu;  
\m Samawi qoshunlarning Serdari Perwerdigarning nami bolghan jaygha,  
\m Yeni Zion téghigha élip kélinidu. \f □ \fr 18:7 \ft \+bd «Shu künide ... Perwerdigargha bir sowghat élip kélinidu... Perwerdigarning nami bolghan jaygha, yeni Zion téghigha élip kélinidu»\+bd* — démek, Éfiopiyelikler Xudani tonuydu hem Xudagha qilghan ibaditi qobul qilinidu. Shübhisizki, ular mushu yerde özila emes, belki dunyadiki barliq milletlerge wekil bolup, Perwerdigargha béqinidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 19
\s1 Misir jazalinip, terbiye bérilip saqaytilidu we Xudagha ibadet qilidu  
\m
\v 1 Misir toghruluq yüklen’gen wehiy: —  
\m Mana, Perwerdigar téz uchidighan bulut üstige minip,  
\m Misirgha yétip kélidu;  
\m Misirdiki butlar uning aldida tewrinip kétidu,  
\m Misirning yüriki bolsa ichidin érip kétidu.   
\m
\v 2 — «We Men Misirliqlarni bir-birige qarshi qutritimen;  
\m Ularning hemmisi öz qérindashlirigha qarshi turishidu,  
\m Öz qoshniliri bilenmu soqishidu;  
\m Sheher bilen sheher,  
\m Padishahliq bilen padishahliq bir-birige qarshi urishidu;   
\m
\v 3 We Misirning rohi öz ichidin yoqap kétidu;  
\m Men ularni meslihetsiz qaldurimen;  
\m Shunga ular butlarni we erwahlarni,  
\m Erwahlarni chaqirghuchilarni hem palchilarni izdep meslihet soraydu;   
\m
\v 4 Men Misirliqlarni rehimsiz bir hökümranning qoligha tapshurimen;  
\m Esheddiy bir padishah ularning üstidin hökümranliq qilidu» — dep jakarlaydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar;\f □ \fr 19:4 \ft \+bd «men Misirliqlarni rehimsiz bir hökümranning qoligha tapshurimen...»\+bd* — mushu bésharetni belkim awwal Éfiopiyelik Pianqi (miladiyedin ilgiriki 715-yili), Asuriyelik Sargon (20-babni körüng), Asuriyelik Sennaxérib we yaki kéyinki Pars padishahliri Kambisis (miladiyedin ilgiriki 525-yili), andin Atakserksis (III) «Oqus» qatarliqlar (miladiyedin ilgiriki 343-yili) teripidin emelge ashurulghan idi.\f*   
\m
\v 5 Hem sular «déngiz»din yoqaydu,  
\m Deryasi qaghjirap pütünley qurup kétidu;\f □ \fr 19:5 \ft \+bd «sular «déngiz»din yoqaydu»\+bd* — mushu yerde «déngiz» Nil deryasini körsitidu.\f*   
\m
\v 6 Deryalarni sésiqchiliq qaplaydu,  
\m Misirning östeng-qanalliri qaghjirap tügeydu;  
\m Qomushlar hem yékenler solishidu;   
\m
\v 7 Nil deryasi boyidiki yerler,  
\m Nil deryasining quyulush aghzidiki yerler giyahsiz qalidu,  
\m Nil deryasi boyidiki ziraetlerning hemmisi qurup, tozup, yoqilidu.   
\m
\v 8 Béliqchilar bolsa zar qaqshaydu;  
\m Nil deryasigha qarmaq tashlighuchilarning hemmisi nale kötüridu;  
\m Sularning üstige tor yayghuchilarning béshi sanggilap kétidu.   
\m
\v 9 Zighirchilar hem libas toqughuchilar xijaletchilikte qalidu,   
\m
\v 10 Jemiyetning «tüwrük»liri pare-pare bolup,  
\m Medikarlarning könglimu yérim bolidu.   
\m
\v 11 Tolimu exmeq Zoan shehirining emeldarliri!  
\m Pirewnning eng dana meslihetchiliridin exmiqane meslihetler chiqidu!  
\m Siler qandaqmu Pirewn’ge: —  
\m «Men bolsam danalarning ewladi,  
\m Qedimki padishahlarning neslidurmen!» — dewatqansiler téxi?\f □ \fr 19:11 \ft \+bd «Pirewn»\+bd* — Misir padishahlirining dewr-dewrgiche ishletken unwani. \+bd «Men bolsam... qedimki padishahlarning neslidurmen!»\+bd* — Misirning örp-adetliri boyiche, padishahning meslihetchilirining hemmisi yuqiri tebiqilik yaki padishah jemetidin bolushi kérek idi.\f*   
\m
\v 12 \add Misir\add*, séning danishmenliring hazir qéni?  
\m Ular danishmen bolsa, samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarning Misir toghruluq némilerni könglige pükkenlikini sanga ayan qilsun!   
\m
\v 13 Zoan shehirining emeldarliri nadanlashti,  
\m Memfis shehirining emeldarliri aldinip ketti;  
\m Misir qebililirining «burjek tash»liri bolsa ularni éziqturup qoydi.\f □ \fr 19:13 \ft \+bd «Memfis»\+bd* — yaki «Nof». \+bd «Misir qebililirining «burjek tash»liri»\+bd* — belkim Misir jemiyitidiki mötiwerlerdur.\f*   
\m
\v 14 Perwerdigar ularning arisigha bir qaymuqturghuchi rohni arilashturiwetti;  
\m Shunga birsi mest bolup öz qusuqida téyilip eleng-seleng bolghandek,  
\m Ular Misirdikilerni herbir ishida eleng-seleng qiliwetti.   
\m
\v 15 Shuning bilen Misirgha,  
\m Bash, quyruq, palma shéxi yaki qomushlar qilalighudek héchqandaq amal qalmaydu. \f □ \fr 19:15 \ft \+bd «Bash, quyruq, palma shéxi, qomush»\+bd* — belkim Misir jemiyitidiki herxil tebiqidiki ademlerni bildüridu.\f*  \x + \xo 19:15 \xt Yesh. 9:13\x*   
\m
\v 16 Shu küni Misirdikiler qiz-ayallargha oxshap qalidu,  
\m Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar qolini ularning üstige tenglishi bilen titrep qorqidu,   
\m
\v 17 Hemde Yehuda zémini bolsa Misirgha wehime bolup qalidu;  
\m Chünki samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigarning békitken iradisi tüpeylidin,  
\m Yeni Uning özlirige qaritilghan iradisi tüpeylidin,  
\m Kimge Yehudaning gépi qilinsila shu chöchüydu.   
\m
\v 18 Shu küni Qanaanning tili sözleydighan,  
\m We samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigargha béqinip sadiqliq qesimi qilidighan Misirning besh shehiri bolidu;  
\m Ulardin biri «Halak shehiri» dep atilidu.\f □ \fr 19:18 \ft \+bd «Qanaanning tili»\+bd* — «Qanaan» Pelestin, yeni Israilning zémini, hazirqi «Israiliye»ni körsitidu. Shunga ular ibraniy tilini sözlishidu.\f*  \x + \xo 19:18 \xt Qan. 10:20; Yer. 12:16\x*   
\m
\v 19 Shu küni Misirning zémini otturisida Perwerdigargha atalghan bir qurban’gah,  
\m Hem chégrasida Perwerdigargha atalghan bir tüwrük bolidu.   
\m
\v 20 Bular bolsa samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigargha hem belge hem shahit bolidu;  
\m Chünki ezgüchiler tüpeylidin ular Perwerdigargha nale kötürgen bolidu;  
\m U ularni erkinlikke chiqiridighan bir qutquzghuchi hem qoghdighuchini ewetidu.\f □ \fr 19:20 \ft \+bd «Bular .. Perwerdigargha hem belge hem shahit bolidu; chünki ezgüchiler tüpeylidin ular Perwerdigargha nale kötürgen bolidu; u ularni erkinlikke chiqiridighan bir qutquzghuchi hem qoghdighuchini ewetidu...»\+bd* — (18-22-ayetler) — Mushu ayetlerdiki bésharet belkim axirqi zamanda emelge ashurulidu. Bezi alimlar bésharetler miladiyedin ilgiriki 4-1-esirlerde «qismen emelge ashurulghan» dep qaraydu. Shu zamanlarda Misir nurghun Yehudiy musapirlarni qobul qilip, ulargha Misirning chégrisigha yéqin jayda yéngi bir ibadetxanini qurushqa yol qoydi we hetta uni qurushqa yardem berdi. Miladiyedin kéyin Misirdiki mesihiy jamaetlermu nahayiti köp bolghan.\f*   
\m
\v 21 Perwerdigar Misirliqlargha tonutulup ayan qilinidu;  
\m Shu küni Misir Perwerdigarni tonuydu;  
\m Ular uninggha qurbanliq ashliq hediyeliri bilen ibadet qilidu;  
\m Ular Perwerdigargha qesem ichidu we uninggha emel qilidu.\x + \xo 19:21 \xt Mal. 1:11\x*   
\m
\v 22 Perwerdigar Misirni uridu;  
\m U ularni uridu hem saqaytidu;  
\m Shuning bilen ular Perwerdigarning yénigha qaytidu,  
\m U ularning dua-tilawitini qobul qilip ularni saqaytidu.   
\m
\v 23 Shu küni Misirdin Asuriyege mangidighan, égiz kötürülgen tüz yol échilidu;  
\m Asuriyelikler Misirgha kiridu,  
\m Misirliqlar Asuriyege kiridu;  
\m Misir Asuriye bilen bille \add Xudaning\add* xizmet-ibaditide bolidu.\f □ \fr 19:23 \ft \+bd «Shu küni Misirdin Asuriyege mangidighan, égiz kötürülgen tüz yol échilidu...»\+bd* — mushu yol hélihem mewjut. Biraq Israil hem Misir we Suriyeler otturisidiki munasiwet yaxshi bolmighachqa, yol uzundin buyan étiklik halette turmaqta.\f*   
\m
\v 24 Shu küni Israil Misir we Asuriye bilen bir bolup,  
\m Üchisi, yer yüzidikilerge bext yetküzgüchiler bolidu.   
\m
\v 25 Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar ulargha bext ata qilip: —  
\m «Xelqim bolghan Misirgha,  
\m Öz qolumning ijadi bolghan Asuriyege  
\m We Öz mirasim bolghan Israilgha bext yar bolsun!» — deydu. \f □ \fr 19:25 \ft \+bd «Xelqim bolghan Misirgha, Öz qolumning ijadi bolghan Asuriyege we Öz mirasim bolghan Israilgha bext yar bolsun!»\+bd* — pikrimizche mushu bésharetning (1-25-ayetlerning) axirqi qismi («shu küni Misirdikiler qiz-ayallargha oxshap qalidu...» yeni 16-ayettin bashlap) téxi emelge ashurulmighan. Yeshayaning dewridikiler üchün, bu bésharet ularning Misirgha qoshulushqa bolmaydighanliqini bildürgen; bundaq qilish Perwerdigargha ishenmeslikke barawer. Bésharette, ular Misirgha emes, belki Misir özlirige béqindi bolidu, déyilidu. Axirda Xuda Misirliqlarni Israillar qorqidighan Asuriyelikler bilen bille Özige, shundaqla Israilgha béqinduridu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 20
\s1 Misir toghruluq yene bir bésharet  
\m
\v 1 Asuriyening \add serdari bolghan\add* «Tartan» Ashdod shehirige kélip muhasire qilghan yili Asuriye padishahi Sargon uni ewetken (u Ashdodqa qarshi jeng qilip uni ishghal qildi): —\f □ \fr 20:1 \ft \+bd «Asuriyening serdari bolghan «Tartan» Ashdod shehirige kélip muhasire qilghan yili»\+bd* — miladiyedin ilgiriki 715-yili Filistiylerning bir paytexti bolghan Ashdod Misirning qutritishi bilen Asuriye impériyesidiki asaretlerni buzup isyan kötürdi. Ikki yil ichide ular yene meghlup boldi. Misir toxtimay ularni qutritip, qoralliq yardem bérishni wede qilip, elchilerni Moabqa, Édom hem Yehudagha ewetti, Asuriye impériyesige qarshi bir ittipaqni otturigha chiqarmaqchi boldi. Biraq miladiyedin ilgiriki 711-yili Asuriye impériyesi Ashdod shehirini ishghal qildi. Misir ulargha héch yardem qilmidi. Xuda Yeshaya arqiliq Israilgha xudasiz, tayanchisiz Misirgha tayinishning toghra emeslikini hem mundaq qilishning bihude ish ikenlikini körsitidu.\f*   
\m
\v 2 — Shu chaghda Perwerdigar Amozning oghli Yeshaya arqiliq söz qilghanidi.  
\m U uninggha: —  
\m «Chatriqingdin böz ich tambilingni séliwet, putungdiki keshingni séliwet» — dégenidi;  
\m U shundaq qildi; yalingach we yalang ayagh méngip yürdi.\f □ \fr 20:2 \ft \+bd «Shu chaghda Perwerdigar Amozning oghli Yeshaya arqiliq söz qilghanidi..»\+bd* — mushu 20-babtiki bésharet nahayiti qisqa waqit ichide emelge ashurulghan. Bésharetning emelge ashurulishini körgen kishiler yuqiriqi 19-babtiki axirqi zamanlarni körsitidighan (Asuriye we Misir toghruluq) bésharetning axirida muqerrer emelge ashurulidighanliqidin héch guman qilmasliqi kérek. \+bd «Perwerdigar ... uninggha: — «Chatriqingdin böz ich tambilingni séliwet...» dégenidi. U shundaq qildi; yalingach we yalang ayagh méngip yürdi»\+bd* — buningdin körüshke boliduki, Yeshaya adette böz kiyim kiyip yüridighan bolushi mumkin. Yeshayaning heqiqeten «qipyalingach» yaki peqet «kalte ishtanliq» ikenlikige bir néme déyish tes.\f*   
\m
\v 3 We Perwerdigar axirida mundaq dédi: —  
\m «Méning qulum Yeshaya Misir we Éfiopiye toghruluq xewer béridighan bésharet hem karamet süpitide bolush üchün yalingach hem yalang ayagh üch yil méngip yürgendek,  
\v 4 Oxshashla Misirliq esirler we Éfiopiyelik sürgünler yash bolsun, qéri bolsun, yalingach hem yalang ayagh, kasisi ochuq halda Asuriye padishahi teripidin Misirni shermendilikte qaldurup, yalap épkétilidu. \f □ \fr 20:4 \ft \+bd «Misirliq esirler we éfiopiyelik sürgünler yash bolsun, qéri bolsun... kasisi ochuq halda Asuriye padishahi teripidin ... yalap épkétilidu»\+bd* — shu bésharet belkim 701-yili, yeni Asuriye bilen Misir soqushqan Eltekeh dégen yerde bolghan jengde emelge ashurulghan. Asuriye Misirdiki hem Éfiopiyediki nurghun esirlerni épketken.\f*  
\v 5 Ular bolsa qorqushup, öz tayanchisi bolghan Éfiopiyedin we pexri bolghan Misirdin ümidsizlinip kétidu.  
\v 6 Shuning bilen bu déngiz boyidikiler: —  
\m «Mana bu Asuriye padishahining weswesidin qorqup bashpanahliq izdep barghan tayanchimizghu, bizler emdi qandaqmu qutulalaymiz?» — déyishidu»». \f □ \fr 20:6 \ft \+bd «bu déngiz boyidikiliri\+bd* — Filistiyelikler hem Yehudaliqlarni körsitidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 21
\s1 Babil toghrisida yene bir bésharet  
\m
\v 1 «Déngizning chöl-bayawini» toghrisida yüklen’gen bir wehiy: —  
\m «Jenub terepte qoyuntazlar ötüp kétiwatqandek,  
\m Dehshetlik zémindin bir némiler kéliwatidu!». \f □ \fr 21:1 \ft \+bd «Déngizning chöl-bayawini»\+bd* — Babilni körsitidu (9-ayetni körüng). «Déngiz» bolsa, mushu yerde Babil shehiri jaylashqan, nahayiti keng Efrat deryasini kösitidu. Emdi némishqa «déngizning chöl-bayawini» déyilidu? Yeshaya belkim Babilni kinayilik gep bilen mazaq qilidu; Babil katta, büyük sheher bolghini bilen, heqiqet jehitidin yaki menggülük rohiy bayliqlar jehitidin éytqanda nahayiti bir chöl-bayawan, xalas.\f*   
\b  
\m  
\s1 Yeshayaning söz qilishi  
\m
\v 2 — Azabliq bir wehiy-körünüsh manga ayan qilindi;  
\m Xain xainliq qiliwatidu,  
\m Bulangchi bulangchiliq qiliwatidu.  
\m «I Élam, ornungdin tur, chiq!  
\m Média, muhasire qilip qorshiwal!»  
\m Uning sewebidin kötürülgen hemme nale-peryadlarni tügitiwettim.\f □ \fr 21:2 \ft \+bd «Xain xainliq qiliwatidu... bulangchiliq qiliwatidu»\+bd* — shübhisizki, Babilning üzlüksiz qiliwatqan qilmishlirini körsitidu. \+bd «I Élam, ornungdin tur, chiq! Média, muhasire qilip qorshiwal!»\+bd* — ikki imkaniyet bar. Mushu bésharet yaki miladiyedin ilgiriki 689-yili Asuriye impératori Sennaxéribning Babilgha bésip kirip weyran qilghanliqini yaki miladiyedin ilgiriki 539-yili Parslar we Médialar Qoresh impératorining bashchiliqida bésip kirgenlikini körsitidu. 
\fp  Eger birinchi sherh toghra bolsa, u chaghda «Élam ornungdin tur, chiq! Média, muhasire qilip qorshiwal!» dégen sözlerni Babil padishahi Mérodaq-Baladan öz ittipaqdashliri Élam we Médiagha éytqan, bu sözler «Asuriyege hujum qil!» dégen menide bolghan bolidu. U chaghda Asuriyening impératori Sennaxérib meghlup bolghan. Kéyin u qaytidin hujim qilip Babilni ishghal qildi. Shu chaghda u Babilni pütünley weyran qilip, ularning hemme butlirinimu chéqip pare-pare qildi. 
\fp  Ikkinchi sherh toghra bolsa, mushu sözler Qoresh özining qoshunlirigha dégen gep bolidu (Babilgha hujum qil!). Bizningche bolsa bésharet Qoreshningki mushu hujumini körsitidu; biraq ikki qétimliq ishghal qilishning hemmiside oxshashla Yeshayaning körsetken körsetmisi, yeni «Babilgha ishenmenglar hem tayanmanglar!» dégini tekitlinidu. \+bd «Uning sewebidin kötürülgen hemme nale-peryadlarni tügitiwettim»\+bd* — bu elwette Xudaning sözi bolushi kérek. Démek, Babilning xainliqi, tajawuzchiliq qilip olja alghanliqi, adilsizliqi, rehimsizliki qatarliqlar tüpeylidin xalayiq qattiq nale-peryadlarni kötürgenidi; Xuda ularning nale-peryadlirigha Xxatime béridu; chünki U Babilning özini tügeshtürgenidi.\f*   
\m
\v 3 — Shunga ich-baghrim aghriq-azab bilen toldi,  
\m Tolghiqi tutqan ayalning azabliridek,  
\m Körgenlirimdin tolghinip kettim,  
\m Anglighinimdin parakende boldum.\f □ \fr 21:3 \ft \+bd «Shunga ich-baghrim aghriq-azab bilen toldi, ... anglighinimdin parakende boldum»\+bd* — bu sözler elwette peyghemberning öziningki bolushi kérek. 
\fp  Bashqa birxil terjimisi «Men azabtin tolghinip qariyalmidim; parakendichiliktin héchnémini angliyalmidim». 
\fp  Bir jehettin Yeshaya peyghember mushu körünüshte melum bir sheherning Xuda teripidin jazalinishini köridu, shundaqla bek azablinidu. Biraq bashqa bir jehettin we bashqa bir derijide, Babil shehiri pütkül dunyagha wekil bolsa, u Xudaning qiyamet künide gunahning özini qandaq dehshetlik jazalishini köridu, shundaqla intayin azablinidu. Shübhisizki, mushu bésharettin élishimiz kérek bolghan sawaq del mushudur.\f*   
\m
\v 4 Shunga könglüm parakende bolup hasirap kettim,  
\m Méni dehshet qorqunch basti;  
\m U men zoq alidighan kéchini sarasime bolidighan kéchige aylandurdi.\f □ \fr 21:4 \ft \+bd «Men zoq alidighan kéche»\+bd* — buni chüshinish tes; belkim Xuda Yeshayagha shu körünüshni körgüzgen kéchide u ayali bilen bille muhebbetleshmekchi boldimikin.\f*  \x + \xo 21:4 \xt Ayup 7:3\x*   
\m
\v 5 Ular dastixan we gilem-körpilernimu salidu;  
\m Ular yéyishidu, ichishidu;  
\m «Hey ésilzadiler, ornunglardin turup qalqanni maylanglar!»\f □ \fr 21:5 \ft \+bd «Ular dastixan we gilem-körpilernimu salidu»\+bd* — bashqa birxil terjimisi «Dastixan sélinglar, bir közetchi qoyunglar». \+bd «qalqan maylanglar!»\+bd* — birxil urush teyyarliqi. Qalqan maylansa qilich-neyziler uningdin téyilip kétetti. Shunga Yeshaya mushu ayette belkim, Babilliqlar ziyapette olturghinida, düshmenning qoshunliri yolgha chiqip yürüsh qiliwatqanliqini körsitidu; shunga ziyapetning ornigha, urush teyyarliqi qilishqa toghra kéletti, dep bésharet béridu. Kéyinki (6-10) ayetlernimu körüng. Babilliqlarning ziyapetke qatnishishqa intayin amraqliqining dangqi chiqqanidi. 
\fp  Miladiyedin ilgiriki 539-yili, Babil ordisidikiler katta ziyapette bixud olturghan bir kéchide, Babil shehiri Médialiqlar teripidin ishghal qilindi (Tewrattiki «Daniyal» 5-babni körüng).-\f*   
\m
\v 6 Chünki Reb manga: —  
\m «Barghin, körgenlirini eyni boyiche éytidighan bir közetchini texlep qoyghin» — dégenidi.\f □ \fr 21:6 \ft \+bd «eyni boyiche éytidighan bir közetchi»\+bd* — démek, ishenchlik adem. Babilliqlar bixudliship olturghanliqi tüpeylidin, Xuda belkim Yeshayagha kinaye qilip, ular üchün bir közetchini belgilep qoyush kérek, démekchi. Bu «xiyaliy közetchi»ning xewerliri 7-9-ayetlerde xatirilinidu.\f*   
\m
\v 7 — «U jeng harwilirini, jüp-jüp atliq eskerlerni,  
\m Jeng harwilirini éshekler bilen,  
\m Jeng harwilirini tögiler bilen körgende,  
\m U diqqet bilen, nahayiti diqqet bilen közetsun!»\f □ \fr 21:7 \ft \+bd «U jeng harwilirini, jüp-jüp atliq eskerlerni,... körgende,..»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: — «Bir qoshun atliq esker jüp-jüp atlar bilen,... körgende,...». \+bd «jeng harwilirini tögiler bilen körgende,...»\+bd* — Pars impératori Qoresh jeng qilghanda tögilerni düshmen qoshunliri ichige heydiwétip, qalaymiqanchiliq chiqiratti. U birinchi bolup ashundaq taktikini ishletken.\f*   
\m
\v 8 U jawaben shirdek towlidi: —  
\m «Reb, men közet munarida üzlüksiz kün boyi turimen,  
\m Her kéchide közette turimen;\f □ \fr 21:8 \ft \+bd «Reb, men közet munarida üzlüksiz kün boyi turimen, Her kéchide közette turimen»\+bd* — bu sözge qarighanda, Babilning weyran qilinishini ümid qilidighanlar uzunraq waqit kütüshi kérek bolidu. «Reb» dégenning bashqa xil terjimisi: «I xojam,...»\f*  \x + \xo 21:8 \xt Hab. 2:1\x*   
\m
\v 9 — We mana, u jeng harwiliri jüp-jüp atliq eskerler bilen kéliwatidu!»  
\m We yene jawab bérip shundaq dégen: —  
\m Babil bolsa yiqildi, yiqilip chüshti,  
\m We U ularning ilahlirining herbir oyma mebudlirini yerge tashlap pare-pare qiliwetti!».\f □ \fr 21:9 \ft \+bd «— We mana, u jeng harwiliri jüp-jüp atliq eskerler bilen kéliwatidu!»\+bd* — yuqiriqi izahatni körüng. Belkim mushu yerde düshmen qoshuni ghelibe bilen qaytip bérip, Babilning meghlup bolup yoqitilghanliqi toghrisida xewer yetküzidu. \+bd «... U ularning ilahlirining herbir oyma mebudlirini ... pare-pare qiliwetti!»\+bd* — «U» belkim Xudaning Özi.\f*  \x + \xo 21:9 \xt Yer. 25:12; 51:8; Weh. 14:8; 18:2\x*   
\b  
\m  
\s1 Xuda yene Özige sadiq bolghanlargha teselli béridu  
\m
\v 10 — I Méning tépilgen danlirim,  
\m Méning xaminimdiki bughdaylirim,  
\m Israilning Xudasi, samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigardin anglighanni silerge éytip berdim! \f □ \fr 21:10 \ft \+bd «I Méning tépilgen danlirim, Méning xaminimdiki bughdaylirim,...»\+bd* — mushu ikki ibare Israilning Xudagha sadiq bolghan, shundaqla pes orunda turidighan «qaldisi»ni körsitidu. Xudaning jaza-terbiyiliri ichide japa tartish bilen ular tawlinip, «sap bughday»dek bolghan.\f*   
\b  
\m  
\s1 Édom toghruluq bir bésharet  
\m
\v 11 «Dumah» toghruluq yüklen’gen wehiy;  
\m Birsi Séirdin kélip mendin: —  
\m «I közetchi, kéchining qanchiliki ötti? I közetchi, kéchining qanchiliki ötti?» — dep soraydu.\f □ \fr 21:11 \ft \+bd «Dumah»\+bd* — bolsa ibraniy tilida «süküt» dégen menide. Umu Édomning kichik bir yézisi. Biraq mushu yerde Yeshaya yene «Édom» dégen isimni söz oyuni qilip tetürisiche «Dumah» dep atighan. Démek, kelgüside Édom köp issiq-soghaqlar bilen nahayiti «süküt»lük bir jay bolup qalidu. \+bd «Séir»\+bd* — Édomning yene bir ismi. \+bd «i közetchi, kéchining qanchiliki ötti? I közetchi, kéchining qanchiliki ötti?»\+bd* — közetchi (yaki jésekchi)ning wezipiliri birinchidin düshmenning hujumliridin xewer bérip hemme ademni oyghitish; ikkinchidin taktakchiliq qilip kéchining qaysi waqit bolghanliqini xalayiqqa uqturush idi. Közetchi mushu yerde shübhisizki, Yeshaya peyghemberning özidur. Uningmu mushu ikki wezipisi bar idi — xalayiqni Xudaning jazasidin agahlandurush hem shu jazagha qanche uzun bolup ketkenliki hem uning qanchilik dawamlishidighanliqi toghruluq xewer yetküzüsh idi. Mushu yerde belkim Édomdin chiqqan bir elchi kélip Yeshayadin Édomni qaplap turghan, qarangghu «kéche»dek bolghan balayi’apetler qachan tügeydu? — dep soraydu.\f*   
\m
\v 12 Közetchi jawaben mundaq deydu: —  
\m «Seher kélidu, kéchimu kélidu;  
\m Yene sorighing bolsa, yene kélip sora;  
\m Yolungdin qaytip manga yéqin kel!» \f □ \fr 21:12 \ft \+bd «Közetchi jawaben mundaq deydu: ...»\+bd* — jawabning üch qismi bar: — 
\fp  (1) «seher kélidu». Démek, mushu qarangghuluq tügeydu — biraq qachan tügeydighanliqini démeydu. 
\fp  (2) «kéchimu kélidu» — Édomgha, dunyagha nur kélidu (mesilen 7:18, 18:2ni körüng). Biraq yene bir kéche kélidu, u téximu qarangghu bolup, belkim qiyamet künliride bolidu (mesilen, 10:5, 13:10ni körüng). Yeshaya mushu toghruluq agahlanduridu. 
\fp  (3) «sorighing bolsa, ... manga yéqin kel!». Édom (jümlidin belkim bashqa Yehudiy emesler) mushu ishlarni éniqlimaqchi bolghan bolsa, erkinlik bilen Xudaning yénigha kélishke, Xudadin biwasite yaki peyghemberliridin sorashqa teklip qilinidu. Peqet öz yolliridin towa qilip yénip kelsila, Xuda ularni qobul qilidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Erebiye toghruluq bir bésharet  
\m
\v 13 Erebiyening kéchisi toghruluq yüklen’gen wehiy: —  
\m «I Dédanliqlarning karwanliri, siler Erebiyediki janggalda qonup qalisiler;\f □ \fr 21:13 \ft \+bd «Erebiyening kéchisi toghruluq»\+bd* — ibraniy tilida «Erebiye toghruluq» hem «kéchide» dégen ikki menilik bolghan bir sözdur. Ikkinchi menisi «kéchide» bolghan bolup, belkim «Ereblerning qarangghuluq waqti»ni körsitidu. Emeliyette (Ereblerning tarixi anche xatirilenmigen bolghachqa) del qaysi yilni körsetkenlikini hazirche éniq dep bérelmeymiz. Miladiyedin ilgiriki 715-yili Sargon II Témadiki qebililer we pütkül «Erebiye yérim arili»gha qarshi urush qilghan. Miladiyedin ilgiriki 703-yili Erebler Babildiki Mérodaq-Baladan bilen ittipaq tüzgen we Asuriyelik Sennaxérib teripidin meghlup qilinip, qattiq ziyan tartqan. Bésharet bu chaghlarning birini körsetse kérek. \+bd «...janggalda qonup qalisiler»\+bd* — démek, chong yoldin yiraq, melum bir düshmenning qorqunchidin pinhan jayda qonush kérek. Dédanliqlar bolsa Ereblerning bir qebilisi. Téma ularning bir karwansaray shehiri. Dédan, Téma we 16-ayettiki Kédarning qeyerlikini bilish üchün xeritilerni körüng.\f*   
\m
\v 14 Ussap ketkenlerge su apirip béringlar!  
\m I Témadikiler, nanliringlarni élip qachqanlarni kütüwélinglar!\f □ \fr 21:14 \ft \+bd «... Su apirip béringlar! I Témadikiler, nanliringlarni élip qachqanlarni kütüwélinglar!»\+bd* — Xuda Yeshaya arqiliq Ereblerge öz qérindashlirigha yardem bérish kéreklikini uqturidu. Démek, Erebler pat yéqinda köp awarichilikke yoluqidu (15-ayetni körüng).\f*   
\m
\v 15 Chünki ular qilichlardin,  
\m Ghilaptin élin’ghan qilichtin,  
\m Kérilgen oqyadin,  
\m Urushning azabidin qachidu.   
\m
\v 16 Chünki Reb manga shundaq dégen: —  
\m Bir yil ichide medikar hésablighandek,  
\m Andin Kédarning bar sheripi yoqilidu,\f □ \fr 21:16 \ft \+bd «Bir yil ichide medikar hésablighandek,..»\+bd* — 16-bab, 14-ayettiki izahatni körüng. Medikar ishligen waqitni intayin toghriliq bilen hésablaydu, elwette.\f*   
\m
\v 17 Oqyachilarning qalduqliri,  
\m Yeni Kédarning palwan-batur bolghan oghulliri az qalidu;  
\m Chünki Perwerdigar, Israilning Xudasi shundaq söz qilghan». \f □ \fr 21:17 \ft \+bd «Oqyachilarning qalduqliri, yeni Kédarning palwan-batur bolghan oghulliri az qalidu»\+bd* — Kédar bolsa Erebistandiki chöllükning shimal teripide yashighan bir qebile. 
\fp  Mushu bésharetning keng menisi, shübhisizki, Xudagha ishenmigenler öz-ara bir-birige yardem bérishken bolsimu, xudasiz bolghanliqi üchün bu yardem menggü dawamlashmaydu. Axirghiche üzlüksiz kélidighan, chéki yoq medetni bolsa peqet Perwerdigardinla tapqili bolidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 22
\s1 Yérusalém toghruluq bir bésharet  
\m
\v 1 Alamet körünüsh bérilgen jilgha toghrisida yüklen’gen wehiy: —  
\m Siler hemminglar ögzilerning üstige chiqiwalghininglar zadi néme qilghininglar?\f □ \fr 22:1 \ft \+bd «Alamet körünüsh bérilgen jilgha»\+bd* — intayin sirliq bir ibare. Shübhisizki, u Yérusalémgha qaritilidu (10-ayetni we töwendikilernimu körüng). Yérusalém Zion téghining üstide bolsimu, taghlar bilen oralghan bolup, jilghigha jaylashqan dep hésablighili bolidu. Biraq bu ibare némini bildüridu? Yeshaya we bashqa peyghemberler elwette Yérusalémda nurghun «ghayibane alametler» yaki «alamet körünüshler»ni körgen. Shunga mezkur ibare nurghun «ghayibane alametler» we bésharetlerning témisi bolghan, Xuda söygen Yérusalém»ni körsitidu; yene kélip, «jilgha» töwen bolup, «xar bolush» yaki «kichik péillik»ni bildüridu; Xuda bésharetler wehiy qilsa, ularni peqet kichik péillarghila yetküzidu. Biraq -2-14-ayetler boyiche, Yérusalémdikiler Xudaning agahlirigha kichik péil bolmay, eksiche éren qilmay tekebburliship ketken.\f*   
\m
\v 2 Siler xushalliq debdebisini kötüridighan,  
\m Warang-churunggha tolghan yurt,  
\m Shadlinidighan sheher;  
\m Silerdin öltürülgenler qilich bilen chépilghan emes,  
\m Yaki jenglerde ölgen emes;   
\m
\v 3 Emirliringlarning hemmisi biraqla qéchishti;  
\m Ular oqyasiz esir boldi;  
\m Yiraqqa qachqan bolsimu,  
\m Silerdin tépiwélin’ghanlarning hemmisi birlikte esir boldi.   
\m
\v 4 Shunga men: —  
\m «Neziringlarni méningdin élinglar;  
\m Méni qattiq yighlashqa qoyunglar;  
\m Xelqimning bulinip kétishi toghruluq manga teselli bérishke aldirap özünglarni upratmanglar» — dédim.\f □ \fr 22:4 \ft \+bd «Xelqimning bulinip...»\+bd* — ibraniy tilida «xelqimning qizining bulinip...». \+bd «Xelqimning bulinip kétishi toghruluq manga teselli bérishke aldirap özünglarni upratmanglar»\+bd* — bu sözler belkim peyghemberning öziningkidur; biraq, shübhisizki, Xuda ular arqiliq Özining könglini bildürüwatidu.\f*  \x + \xo 22:4 \xt Yer. 8:23\x*   
\m
\v 5 Chünki samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigardin «Alamet körünüsh bérilgen jilgha»ning béshigha bir kün chüshidu,  
\m U bolsa awarichilik bolidighan,  
\m Ayagh asti qilinip pétiqdilidighan,  
\m Ademler qaymuqturulidighan,  
\m Sépil soqulup chéqilidighan,  
\m Taghlargha qarap yalwurup chirqiraydighan bir küni bolidu.   
\m
\v 6 Élam jeng harwiliri we ademliri bilen, atliq eskerliri bilen oqdanni kötürüp kélidu,  
\m Kir bolsa qalqanni échip teyyar qilidu.\f □ \fr 22:6 \ft \+bd «Élam»\+bd* — Babilning qoshnisi, bésharettiki waqitlarda ular bilen ittipaqdash bolghan («Kir»ning nede ikenlikini bilmeymiz). Bu bésharet belkim Yeshayagha kelgüside Babil ittipaqdashliri bilen Yérusalémgha qattiq hujum qilidighanliqini uqturidu.\f*   
\m
\v 7 We shundaq boliduki,  
\m Eng güzel jilghiliring jeng harwiliri bilen tolup kétidu,  
\m Atliq eskerler derwazang aldida sep tartip turidu.   
\m
\v 8 Ular Yehudaning üstidiki qalqanni élip tashlaydu;  
\m Biraq sen \add Zion\add* shu künide «Orman sarayi»diki qorallargha ümid baghlighansen; \f □ \fr 22:8 \ft \+bd «Orman sarayi»\+bd* — «Orman sarayi»ni Sulayman padishah qurghan, shu yerde köp sawut-qorallar saqlan’ghanidi («1Pad.» 7-babni we 10:14-17-ayetni körüng).\f*   
\m
\v 9 Siler Dawutning shehirining bösülgen jaylirining köp ikenlikini körüp,  
\m Pestiki kölchek sulirini bir yerge yighip su ambiri qildinglar;   
\m
\v 10 Yérusalémdiki öylerni sanap, ulardin bezilirini buzup sépilni mustehkemlesh üchün ishlettinglar,   
\m
\v 11 Shundaqla kona kölchektiki sularni ikki sépil otturisigha yighip ambar qildinglar;  
\m Biraq mushularni Yaratquchigha héch qarimidinglar,  
\m Burundin burun bularni Shekillendürüp Békitküchige héch ümid baghlimidinglar!\f □ \fr 22:11 \ft \+bd «...sularni ikki sépil otturisigha yighip ambar qildinglar; biraq ... burundin burun bularni Shekillendürüp Békitküchige héch ümid baghlimidinglar»\+bd* — 8-12-ayetlerge qarighanda, Yérusalémdikiler düshmen qoshunining muhasirisige taqabil turush tedbirliri (mesilen, sawutlarni, qalqanlarni teyyarlash, sépilni mustehkemlesh, yéngi su ambirini qurush qatarliqlar)ni qollan’ghanliqini tebrikleshmekte idi, belkim buning üchün mexsus bir künni ayrighan bolushi mumkin (12-ayetni körüng — «shu küni...»). Yeshaya peyghember ularni «tedbirler»ge tayanmay, «mushularni Yaratquchi» Xudaghila tayinish kérek dep dewet qilsimu, ular qet’iy anglimaydu.\f*   
\m
\v 12 Shu küni samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar silerni yighlap matem tutushqa,  
\m Chachni chüshürüp paynekbash bolushqa,  
\m Böz kiyim kiyishke murajiet qildi.\f □ \fr 22:12 \ft \+bd «yighlap matem tutush..., chachni chüshürüp paynekbash bolush..., böz kiyim kiyish...»\+bd* — bularning hemmisi towa qilishning ipadiliri idi.\f*   
\m
\v 13 Biraq bularning ornida, mana xushalliq we shadliq,  
\m Kalilarni soyush, qoylarni boghuzlash,  
\m Göshlerni yéyish, sharablarni ichish,  
\m «yeyli, icheyli, chünki ete dunyadin kétimiz» — déyishler boldi!\x + \xo 22:13 \xt Yesh. 56:12; 1Kor. 15:32\x*   
\m
\v 14 Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar teripidin quliqimgha ayan qilindiki,  
\m «Berheq, mushu gunah siler ölmigüche kechürülmeydu» — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar. \f □ \fr 22:14 \ft \+bd «mushu gunah siler ölmigüche kechürülmeydu»\+bd* — ibraniy tilida «siler ölmigüche mushu gunah üchün kafaret qilinmaydu».\f*   
\b  
\m  
\s1 Ordidiki ghojidar Shebnagha bergen agahlandurush  
\m
\v 15 Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigar mana shundaq deydu: —  
\m «Barghin, mushu ghojidar,  
\m Ordini bashquridighan mushu Shebnaning yénigha kirgin, uninggha: —\f □ \fr 22:15 \ft \+bd «... mushu ghojidar, ordini bashquridighan mushu Shebnaning yénigha kirgin...» \+bd* — mushu ayettiki «ghojidar» (yaki «xezinichi») «ayalche rod» bilen kelgen bolup, belkim Shebnaning xéli bir xushametchi, kötürmichi ikenlikini körsitishi mumkin.\f*   
\m
\v 16 Sanga mushu yerde néme bar?  
\m Yaki mushu yerde kiming bar?  
\m Birsi égizlikke özi üchün bir gör qazghandek,  
\m Özi qoram tashtin bir qonalghuni yonughandek,  
\m Özüng üchün bir gör kolidingmu?   
\m
\v 17 Mana hey palwan, Perwerdigar séni öz changgiligha élip, ching siqimdap,   
\m
\v 18 Andin pomdaqtek séni bipayan, yiraq bir zémin’gha tashliwétidu.  
\m Sen ashu yerde ölisen,  
\m Hem ashu yerde heywetlik jeng harwiliringmu qalidu,  
\m I ghojangning jemetige shermendilik keltürgüchi!\f □ \fr 22:18 \ft \+bd «ghojang»\+bd* — Israil padishahi Hezekiyani körsitidu. «2Pad.» 18-babni körüng.\f*   
\m
\v 19 Men séni mensipingdin éliwétimen,  
\m Shuning bilen séni ornungdin chüshüriwétimen.   
\b  
\m  
\s1 Bésharetning dawami — Éliakim, ishenchlik adem  
\m
\v 20 Shu künimu shundaq boliduki,  
\m Men Hilqiyaning oghli Öz qulum bolghan Éliakimni chaqirimen;\x + \xo 22:20 \xt 2Pad. 18:18,26,37\x*   
\m
\v 21 Séning tonungni kiydürimen,  
\m Séning potang bilen uning bélini ching qilimen;  
\m Hökümranliqingni uning qoligha tapshurimen;  
\m Shuning bilen u Yérusalémdikilerge we Yehuda jemetige ata bolidu.   
\m
\v 22 Dawut jemetining achquchini men uning müriside qoyimen;  
\m U achsa, héchkim ételmeydu,  
\m Etse, héchkim achalmaydu.\x + \xo 22:22 \xt Weh. 3:7 \x*   
\m
\v 23 Men uni muqim bir jaygha qozuq qilip békitimen;  
\m U bolsa atisining jemeti üchün shereplik hoquq-text bolidu;   
\m
\v 24 Xelq uning üstige atisining jemetining barliq shöhretlirini yükleydu;  
\m Yeni barliq uruq-nesillirini,  
\m Barliq kichik qacha-quchilarni,  
\m Piyale-jamlardin tartip barliq küp-idishlarghiche asidu.   
\m
\v 25 Shu künide — deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar: — muqim jaygha békitilgen qozuq bolsa, égilip kétidu we késip tashlinidu;  
\m Uning üstige ésilghan yükler üzüp tashlinidu»,  
\m — Chünki Perwerdigar shundaq dégenidi. \f □ \fr 22:25 \ft \+bd «Muqim jaygha békitilgen qozuq bolsa,...»\+bd* — bezi sherhchiler mushu sözler Éliakimni körsitidu, dep qaraydu — démek, «u ishenchlik adem bolghini bilen, beribir yiqilip kétidu; peqet Xudaghila tayan’ghili bolidu». 
\fp  Biraq mushu ish oxshashla «shu künide» bolidu, déyilidu. Pikrimizche Yeshaya yene Shebnanimu körsitidu; u eslide «muqim jaygha békitilgen» bir qozuq, yeni ordidiki ishlarni bashqurghuchi idi. U bir kün ichide hoquqidin qaldurulup, Éliakim, yeni Xuda éytqan «Méning qulum», uning ornini basidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 23
\s1 Turning aqiwiti — weyranchiliqi tüpeylidin oqulghan mersiye  
\m
\v 1 Tur toghruluq yüklen’gen wehiy: —  
\m — I Tarshishtiki kémiler, ah-zar kötürünglar!  
\m Chünki u xarab qilindi,  
\m Shu yerde öy yoq, portmu yoq.  
\m Séprus arilidin bu xewer \add kémidikiler\add*ge ayan qilinidu.\f □ \fr 23:1 \ft \+bd «Tur toghruluq yüklen’gen wehiy: — I Tarshishtiki kémiler, ah-zar kötürünglar! ...»\+bd* — Tur bolsa (xeritini körüng) déngiz boyidiki qedimki zamandiki bir «sin’gapor»gha oxshaydighan bir sheher idi. Tur shehiri ikkige bölünidu. Biri, kichik aral, uning üstige intayin mustehekem bir qel’e sélin’ghan. Ikkinchisi uduldiki déngiz boyidiki intayin puxta sépilliq sheher. Tur asasen déngiz arqiliq soda qilatti; uning kémiliri we uninggha béqindi bolghan «üch Tarshish»tiki (2:16diki izahatni körüng) kémiler ottura déngizdiki sodini pütünley dégüdek öz ilkige éliwalghan bolup, intayin béyip ketken. Tawarlarni ottura déngizdiki ellerdin import qilip, Pelestin’ge satqan; Pelestindiki mehsulatlarnimu sétiwélip déngiz arqiliq éksport qilghan. Béyighandin kéyin, Tur intayin tekebburliship ketkenidi. Déngiz boyigha jaylashqanliqi üchün uni ishghal qilish mumkin emes idi. 
\fp  \+bd «Séprus arilidin...»\+bd* — yaki «Kittiylarning zéminidin...».\f*  \x + \xo 23:1 \xt Yer. 47:4; Ez. 26; 27; 28; Zek. 9:3, 4\x*   
\m
\v 2 Zidondiki sodigerler déngizdin ötüp silerni teminlep keldi, i araldikiler,  
\m Emdi shük bolunglar!\f □ \fr 23:2 \ft \+bd «Zidon»\+bd* — bolsa turgha yéqin rayon bolup, Tur bilen munasiwiti zich bolghan. Xeritilerni körüng. \+bd «i araldikiler,...»\+bd* — Turdiki aralda turghanlar.\f*   
\m
\v 3 Shihordiki bipayan sular üstidin yötkigen danlar,  
\m Yeni Nil deryasining hosuli Turning daramiti bolghanidi;  
\m U ellerning baziri bolghanidi!   
\m
\v 4 I Zidon, xijalet bol,  
\m Chünki déngiz — yeni Turgha qorghan bolghan déngiz deyduki: —  
\m «Mende héch tolghaq bolmidi, héch tughmidim,  
\m Yigitlerni yaki qizlarni héch baqmighandekmen!»\f □ \fr 23:4 \ft \+bd «Mende héch tolghaq bolmidi, héch tughmidim, yigitlerni yaki qizlarni héch baqmighandekmen!»\+bd* — démek, Turning yashliri yoqap ketti. Ularning «anisi», yeni déngiz: «balilarni héch tughmighandekmen» — deydu. Ularning yoqitilishi sewebi téxi körsitilmidi.\f*   
\m
\v 5 Mushu xewer Misirgha yetkende,  
\m Ularmu bu xewer xuddi turgha kelgendek qattiq azablinidu.   
\m
\v 6 — Siler déngizdin ötüp Tarshishqa kétinglar!  
\m I déngiz boyidikiler, ah-zar kötürünglar!\f □ \fr 23:6 \ft \+bd «Siler déngizdin ötüp Tarshishqa kétinglar!»\+bd* — démek, Turdikiler qéchishi kérek.\f*   
\m
\v 7 Silerning qedim eyyamdin bar bolghan,  
\m Shad-xuramliqqa tolghan shehiringlar mushumu?!  
\m Mana ularning putliri özlirini musapir qilishqa yiraqlargha kötürüp baridu!\f □ \fr 23:7 \ft \+bd «...putliri ularni özlirini musapir qilishqa yiraqlargha kötüridu»\+bd* — kéme bilen emes, ularning esirge chüshüp piyade mangghanliqini tekitleydu.\f*   
\m
\v 8 Tajlarni iltipat qilghuchi bolghan,  
\m Sodigerliri emirler bolghan,  
\m Dellalliri jahanda abruyluqlar hésablan’ghan turning bu teghdirini kim békitken?   
\m
\v 9 — Bularni békitküchi samawi qoshunlarning Serdari Perwerdigardur!  
\m Meqsiti bolsa shan-shöhrettin kélip chiqqan jimi tekebburluqni reswa qilish,  
\m Jahandiki jimiki yüz-abruyluqlarni pesleshtürüshtin ibaret!   
\m
\v 10 Tarshishning qizi, Nil deryasidek öz zéminingda erkin-azade yayra!  
\m Chünki \add Turdin\add* kelgen tizgin hazir yoq.\f □ \fr 23:10 \ft \+bd «Tarshishning qizi, Nil deryasidek öz zéminingda erkin-azade yayra! Chünki Turdin kelgen tizgin hazir yoq»\+bd* — bu kinayilik, hejwiy gep. Tarshish turgha béqindi bolghandin kéyin, u hazir «erkin» bolidu. Biraq uning iqtisadiy yölenchükimu yoq bolidu.\f*   
\m
\v 11 Chünki Perwerdigar qolini déngiz üstige uzitip,  
\m Döletlerni tewritidu.  
\m U Qanaan toghruluq emr qilghan,  
\m Uningdiki qel’e-qorghanlarni yoqutulsun dep perman chüshürgen.\f □ \fr 23:11 \ft \+bd «U Qanaan toghruluq emr qilghan...»\+bd* — Tur shehiri eslide Qanaan zéminida, dep hésablighili bolidu.\f*   
\m
\v 12 We: —  
\m «I basqunchiliqqa uchrighan Zidon qizi,  
\m Sen ikkinchi héch tentene qilmaysen,  
\m Ornungdin turup, Séprus ariligha ötüp ketkin,  
\m Hetta shu yerde sen héch aram tapmaysen» — dédi.\f □ \fr 23:12 \ft \+bd «I basqunchiliqqa uchrighan Zidon qizi...»\+bd* — Zidon Asuriye teripidin basturulidu, uning qizliri, shübhisizki, basqunchiliqqa uchraydu. Töwendiki 13-ayettiki izahatni körüng.\f*   
\m
\v 13 Qaranglar, Babil-kaldiylerning zéminini!  
\m Bu yerning xelqi bolup baqmighandek qilidu;  
\m Asuriye uni chöl-bayawan janiwarliri üchün makan qilghan;  
\m Poteylerni yasap, ularning saray-ordilirini weyran qilip, xarabilikke aylanduruwetken.\f □ \fr 23:13 \ft \+bd «Qaranglar, Babil-kaldiylerning zéminini! Bu yerning xelqi bolup baqmighandek qilidu; Asuriye uni chöl-bayawan janiwarliri üchün makan qilghan...»\+bd* — miladiyedin ilgiriki 745-yili Asuriye padishahi Tiglat-Pileser «Pütkül dunyagha ige bolmaqchi bolup», keng kölemde jeng qilishqa bashlidi. U 738-yili özining herbiy qomandanini Turni idare qilishqa orunlashturghan. Tur isyan kötürüp, Asuriyening kéyinki padishahi Shalmanezerning muhasirisige qarshi jeng qildi, axirda Asuriyelikler Turni tashlap ketti. Miladiyedin ilgiriki 8-esirning axirida u yene Asuriye bilen urush qildi. Shu chaghda Tur Misir bilen ittipaq tüzüsh meqsitide söhbet ötküzgen. Miladiyedin ilgiriki 701-yili Asuriye padishahi Sennaxérib qattiq hujum qilip, Turning «yölenchüki» Zidon we etraptiki rayonlarda köp weyranchiliq qilghan, Turning sodisini asasen üzüp qoyghan. 
\fp  Mushu ayetlerde shu ish toghruluq agahlandurush bérilse kérek. Ayetlerde: Asuriyelikler Babil-kaldiyeni weyran qilghanliqigha, chirayliq binalarni «chöl-bayawan janiwarliri üchün makan qilghanliqi»gha qaranglar, mushu ishlardin sawaq élinglar déyilidu. Bu belkim «Silergimu mushuninggha oxshash ishlar yüz béridu» dégenliktin bésharet bolsa kérek. 
\fp  
\fp  Mushu agahlandurushning axirqi netijisi miladiyedin ilgiriki 332-yili «büyük Iskender» teripidin chiqirilghan. Iskender pütün sépilliq sheherni, jümlidin araldiki qorghanlarnimu yer bilen yeksan qiliwetken.\f*   
\m
\v 14 I Tarshishtiki kémiler, ah-zar kötürünglar!  
\m Chünki qorghininglar xarab qilindi.\f □ \fr 23:14 \ft \+bd «Tarshish»\+bd* — 2-bab, 16-ayettiki izahatni körüng.\f*   
\m
\v 15 We shu küni boliduki,  
\m Padishahning künlerni hésablighinidek,  
\m Tur yetmish yil untulidu.  
\m Yetmish yil ötkendin kéyin,  
\m Turning ehwali pahishe ayalning naxshisidek bolidu;\f □ \fr 23:15 \ft \+bd «Tur yetmish yil untulidu»\+bd* — «yetmish yil» mushu mezgil belkim Asuriye padishahi Sennaxéribning miladiyedin ilgiriki 701-yilidiki weyranchliqidin bashlinidu, miladiyedin ilgiriki 630-yilidiki Asuriyening küch-qudritining zawal tépishi, shundaqla Turning sodisining yene bazar tépishi bilen axirlishidu. 
\fp  Yeshaya ashu chaghdiki turni qéri pahishe ayalgha, xéridarlarni chaqirish üchün chiltar chélip naxsha éytqan’gha oxshitidu. Pahishe ayalgha oxshash, u pulni dep herqandaq ishni qilishqa teyyar idi.\f*   
\m
\v 16 Chiltarni élip, sheherni aylinip yür,  
\m I untulghan pahishe ayal!  
\m Özüngge yene xeqning diqqitini tartay déseng,  
\m Yéqimliq bir pede chélip, köprek naxshilarni éyt!   
\m
\v 17 Emdi shundaq boliduki,  
\m Yetmish yilning ötüshi bilen,  
\m Perwerdigar Turni yoqlaydu;  
\m Shuning bilen u yene özini ijarige bérip,  
\m Yer yüzidiki hemme padishahliqlar bilen yene buzuqchiliq qilidu;   
\m
\v 18 Shuning bilen uning malliri we özini sétip, tapqan puli bolsa Perwerdigargha atilip muqeddes bolidu;  
\m U xezinige sélinmaydu yaki toplanmaydu,  
\m Chünki uning mushu sodisi bolsa Perwerdigarning aldida turghanlar üchün ayrim qilinidu;  
\m U ulargha qan’ghuche yep-ichishke, shundaqla ularning ésil kiyim-kéchekliri üchün ishlitilidu. \f □ \fr 23:18 \ft \+bd «Shuning bilen uning malliri we özini sétip, tapqan puli bolsa Perwerdigargha atilip muqeddes bolidu... u ulargha qan’ghuche yep-ichishke, shundaqla ularning ésil kiyim-kéchekliri üchün ishlitilidu»\+bd* — mushu axirqi ayet Tur üchün ümid körsitidu, ular kelgüside mal-mülükke emes, belki Perwerdigargha béqinidi bolidu. Bésharetning emelge ashurulushi axirqi zamanda bolushi mumkin. Biraq Israil Babildin qaytqinida (miladiyedin ilgiriki 540-yili), yéngi muqeddes ibadetxana qurulghanda, Tur uning üchün xalis matériyal teminligenliki belkim bésharetning bir «qismen» emelge ashurulushidur (Tewrattiki «Ezra» 3-bab).\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 24
\s1 Axirqi zamanlar •••• Dunyaning gunah arqiliq bulghinishi  
\m
\v 1 Mana, Perwerdigar yer yüzini berbat, weyran qilip,  
\m Uni astin-üstin qiliwétip,  
\m Uningda turuwatqanlarni terep-terepke tarqitidu;   
\m
\v 2 Shu waqitta shundaq boliduki,  
\m Xelqler qandaq bolsa, kahin shundaq bolidu;  
\m Qul qandaq bolsa, xojayini shundaq bolidu;  
\m Dédek qandaq bolsa, ayal xojayini shundaq bolidu;  
\m Sétiwalghuchi qandaq bolsa, sétiwetküchi shundaq bolidu;  
\m Ötne alghuchi qandaq bolsa, ötne bergüchi shundaq bolidu;  
\m Ösüm alghuchi qandaq bolsa, ösüm bergüchi shundaq bolidu.\f □ \fr 24:2 \ft \+bd «kahin»\+bd* — muqeddes ibadetxanida xelqlerge wekil bolghan qurbanliq qilghuchi. \+bd «Sétiwalghuchi qandaq bolsa, sétiwetküchi shundaq bolidu... ösüm alghuchi qandaq bolsa, ösüm bergüchi shundaq bolidu»\+bd* — démek, jemiyetning herbir tebiqidikiliri oxshashla Xudaning ghezipige uchraydu.\f*  \x + \xo 24:2 \xt Ez. 7:12, 13\x*   
\m
\v 3 Yer yüzi pütünley berbat qilinidu,  
\m Pütünley bulang-talang qilinidu;  
\m Chünki Perwerdigar mushu sözni qildi.   
\m
\v 4 Yer yüzi matem tutidu, u zeiplishidu,  
\m Jahan halsizlinip zeiplishidu,  
\m Yer yüzidiki beg-törilermu halidin kétidu.   
\m
\v 5 Yer-zémin özide turuwatqanlar teripidin bulghinidu;  
\m Chünki ular körsetme-qanundin chetligen;  
\m \add Tebietning\add* qanuniyet-tertipini özgertiwetken,  
\m Menggülük ehdinimu yoqqa chiqiriwetken.\f □ \fr 24:5 \ft \+bd «Chünki ular körsetme-qanundin chetligen; tebietning qanuniyet-tertipini özgertiwetken...»\+bd* — qaysi körsetme-qanunlarni buzghan? Peqet Musa peyghemberge bérilginila emes, yene Nuh peyghemberge körsitilgen qanun we ehdini körsetse kérek. «Yar.» 9-babni körüng. Nuh peyghemberge hem Musa peyghemberge tapshurulghan mushu ikki ehdige asasen qatilliq qet’iy men’i qilin’ghan. Uning üstige Nuhqa tapshurulghan ehde boyiche, Xuda hawa rayini hem yer yüzidiki tebietning qanuniyetlirini békitken; biraq insanlarning qilmishliri hawa rayini buzup tashlighan, shundaqla bügünmu buzmaqta, shuningdek insanlar nurghun tebiet qanuniyetlirini özgertmekchi bolghan we bolidu. Mesilen, ailidiki er-xotunluq jinsiy munasiwetlerni buzup, bechchiwazliqni normal ish dep bilish qatarliqlar.\f*   
\m
\v 6 Shunga lenet yer yüzini yutuwalidu,  
\m Uningda turuwatqanlar «gunahi bar» dep hésablinidu,  
\m Shunga yer yüzidikiler yutuwélinidu,  
\m Insanlar az qalidu. \x + \xo 24:6 \xt Yesh. 9:18; 10:16\x*   
\b  
\m  
\s1 Balayi’apet tepsilatliri  
\m
\v 7 Yéngi sharab tügey dep qaldi,  
\m Üzüm talliri bolsa soliship kétidu;  
\m Keypliktin köngli xush ademlermu uh tartishidu;   
\m
\v 8 Daplarning shox sadaliri toxtaydu,  
\m Köngül échiwatqanlarning warang-churunglirimu tügeydu,  
\m Chiltarning shadliq munglirimu toxtaydu.\x + \xo 24:8 \xt Yer. 7:34; 16:9; 25:10; Ez. 26:13; Hosh. 2:13\x*   
\m
\v 9 Sharab ichkenlerningmu naxshisi yoqaydu;  
\m Haraq ichkenlerge haraq achchiq tuyulidu.\x + \xo 24:9 \xt Yesh. 16:1\x*   
\m
\v 10 Tertipsiz, menisiz sheher buzulidu;  
\m Héchkim kirmisun dep hemme öyler étilidu;\f □ \fr 24:10 \ft \+bd «Tertipsiz, menisiz sheher»\+bd* — Yeshaya qaysi sheher ikenlikini démeydu. 
\fp  13-babta Babil shehiri pütün xudasiz dunyani körsetkendek (mesilen, 13-bab, 5- we 9-ayetni körüng) mushu ayetler oxshashla pütkül xudasiz dunyani bildüridu. Shübhisizki, Yeshaya oqurmenlerge yene, Babil (Babilon) shehirining birinchi qétim qurulghanliqini körsetmekchi (Tewrat, «Yar.» 11-babni körüng). Sheherler bolsa insaniyetning bar küch-qudriti, qabiliyiti we eqil-parasitining jewhiri bolidu. Biraq mushular ixlassiz, Xudagha tayanmighan halda qilin’ghan bolsa, hemmisi quruq gep bolidu, xalas. Shuning bilen mushu namsiz sheher xudasiz dunyani bildüridu. 
\fp  Sheher menisiz, uningki turmushi menisiz, xudasiz yashash menisiz. 
\fp  Bashqa peyghemberlerning sözlirige asasen (mesilen, Daniyal) kelgüside pütkül dunya bir sheher, bir mustebit hökümdar astida bolidu. Mushu sheher belkim «yéngi bir Babil» bolushi kérek. 1985-yili iraqtiki Sadam Hüseyn qedimki Babil shehirini qaytidin qurushni niyet qilghini bilen u uzun ötmey jénidin ayrildi. \+bd «Héchkim kirmisun dep hemme öyler étilidu»\+bd* — bashqa birxil terjimisi «hemme öyning ishiki tosulup qélip, héchkim kirelmeydu».\f*   
\m
\v 11 Kochilarda sharab üchün nale-peryad kötürülidu;  
\m Bar shad-xuramliq tütekke aylinidu;  
\m Yer-zémindiki shadliq yoqaydu.\f □ \fr 24:11 \ft \+bd «Kochilarda sharab üchün nale-peryad kötürülidu; bar shad-xuramliq tütekke aylinidu...»\+bd* — ghelite ish shuki, sharab xeqlerge héch teselli bérelmisimu, ular yenila uni izdeydu. Mana bu insanning tebiitidur!\f*   
\m
\v 12 Sheherde peqet weyranchiliqla qalidu,  
\m Derwaza bolsa chéqilghan,  
\m Hemmisi — xarab bolidu! \f □ \fr 24:12 \ft \+bd «Derwaza bolsa chéqilghan, hemmisi — xarab bolidu»\+bd* — derwaza héchqandaq mudapie roli qalmaydu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Insanning «qaldisi»  
\m
\v 13 Chünki xelq-milletlerning arisida,  
\m Yer-jahanning otturisida shundaq boliduki,  
\m Zeytun derixini qaqqandin kéyin qép qalghan zeytunlardek,  
\m Üzüm hosulini yighiwalghandin kéyin tergüdek birnechchila üzüm qalghandek, bir qaldisi qaldurulidu.\f □ \fr 24:13 \ft \+bd «Yer-jahanning otturisida»\+bd* — Israilni körsitidu.\f*  \x + \xo 24:13 \xt Yesh. 17:6\x*   
\m
\v 14 \add Qaldilar\add* bolsa awazlirini yuqiri kötüridu;  
\m Perwerdigarning heywisige qarap tentene qilidu;  
\m Ular déngiz tereptin süren salidu.\f □ \fr 24:14 \ft \+bd «Qaldilar bolsa awazlirini yuqiri kötüridu»\+bd* — yuqiridiki 6-ayette «insanlar az qalidu» déyilidu. Mushu ayettiki «qaldilar» bolsa del shu kishilerni körsitidu. Ular balayi’apet ichide towa qilip Xudani izdigenlerdur. Bu Xudagha sadiq bolghan «qaldi xelq» «Yeshaya» we Tewrattiki köp bashqa kitablarda tilgha élinidu.\f*   
\m
\v 15 Shunga Perwerdigarni sherqtimu,  
\m Israilning Xudasi Perwerdigarning namini gherbtiki yiraq arallardimu ulughlanglar;   
\m
\v 16 Jahanning chet-chetliridin biz naxshilarni angliduq: —  
\m «Heqqaniy Bolghuchigha shan-sherep bolsun!»  
\b  
\m Biraq men shundaq dédim: —  
\m «Ah, méning yadangghuluqum! Méning yadangghuluqum! Halimgha way!  
\m Chünki xainlar xainliq qiliwatidu;  
\m Berheq, xainlar nomussizlarche xainliq qiliwatidu!\f □ \fr 24:16 \ft \+bd «Biraq men shundaq dédim: — «Ah, méning yadangghuluqum! Méning yadangghuluqum! Halimgha way! ... Berheq, xainlar nomussizlarche xainliq qiliwatidu!»\+bd* — bu sözler peyghemberning Xudaning axir zamanlar toghrisida uninggha ayan qilghan wehiylirige bolghan inkasini — hem xushalliq hem xushalliq ichide bolghan qayghusini, yeni dunyaning gunahkarlarning aqiwitige qarap qayghughanliqini bildüridu. \+bd «...xainlar xainliq qiliwatidu ... xainlar nomussizlarche xainliq qiliwatidu!»\+bd* — mushu tekrarlash, belkim, axirda her adem Xuda teripidin qutquzulmighan bolsa, nahayiti qattiq gunahqa chömüp kétidu, dégenni bildüridu. Ulargha gunah békitilgendek qilidu (Injil, «Weh.» 11:22ni körüng). Yeshaya gunahning jazasini körüpla yene nahayiti azablinidu.\f*   
\m
\v 17 I yer yüzide turuwatqan insanlar!  
\m Wehime, ora we tuzaq béshinggha chüshidu;\x + \xo 24:17 \xt Yer. 48:43\x*   
\m
\v 18 We shundaq boliduki,  
\m Wehime sadasidin qachqanlar origha chüshidu,  
\m Oridin chiqqan bolsa tuzaqqa tutulidu.  
\m Chünki asmandiki dériziler échilidu,  
\m Yer ulliri tewrep kétidu.\f □ \fr 24:18 \ft \+bd «Wehime.. ora.. tuzaq..»\+bd* — bu üch sözning ahangi ibraniy tilida nahayiti oxshiship kétidighan sözler.\f*  \x + \xo 24:18 \xt Yer. 48:44; Am. 5:19\x*   
\m
\v 19 Yer mutleq dezlinip kétidu,  
\m Yer pütünley pare-pare bolup kétidu,  
\m Yer dehshetlik tewrinidu.   
\m
\v 20 Yer mest ademdek ileng-sileng mangidu;  
\m Xuddi lapastek irghangship qalidu.  
\m Chünki uningdiki asiyliq gunahi özini qattiq basidu,  
\m U yiqilip, ikkinchi turalmaydu.\x + \xo 24:20 \xt Ayup 27:18; Yesh. 1:8; 19:14\x*   
\m
\v 21 Shu künide shundaq boliduki,  
\m Perwerdigar yuqirida turghan qoshunlarni yuqirida,  
\m We yer yüzidiki padishahlarni yer yüzide jazalaydu.\f □ \fr 24:21 \ft \+bd «...yuqirida turghan qoshunlar»\+bd* — belkim Sheytanning jinlardin terkib tapqan, töwen asmanlarda yüridighan qoshunlirini körsitidu.\f*   
\m
\v 22 Ular orekke yighilidighan bir top esirlerdek yighiwélinidu,  
\m Gundixanigha solap qoyulidu.  
\m Nurghun künlerdin kéyin ular jazalinidu.\f □ \fr 24:22 \ft \+bd «Nurghun künlerdin kéyin ular jazalinidu»\+bd* — ibraniy tilida «nurghun künlerdin kéyin ular yoqlinidu». Xuda melum xelqni «yoqlisa», bu yoqlashning netijisi ularni (a) beriketlesh üchün yaki (e) jazalash üchün bolidu. 
\fp  Bu sirliq bésharetni Injil «Wehiy» qismidin köprek chüshinimiz. Qutquzghuchi-Mesih bu dunyagha qaytip kelgende, bar jin-sheytanlar (üstündiki qoshunlar...)ni hanggha tashlaydu. Ular yene bir ming yildin kéyin yer yüzidikilerni sinash üchün waqitliq qoyuwétilidu. «Wehiy» 19-20-bablarni körüng.\f*   
\m
\v 23 Ay uyatliqta qalidu;  
\m Künmu xijil bolup körünmeydu;  
\m Chünki samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar Zion téghida, yeni Yérusalémda seltenitini yürgüzidu;  
\m Uning shan-sheripi Öz aqsaqalliri aldida parlaydu! \x + \xo 24:23 \xt Yesh. 13:10; Ez. 32:7; Yo. 2:31; 3:15\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 25
\s1 Xudani medhiyileydighan, axirqi zamandiki naxsha  
\m
\v 1 Perwerdigar, Sen méning Xudayim;  
\m Men Séni üstün dep medhiyileymen,  
\m Men Séning namingni mubarekleymen,  
\m Chünki Sen karamet ishlarni,  
\m Sadiqliq we heqiqet ichide qedimdin buyan qelbingge pükkenliringni beja keltürgensen.   
\m
\v 2 Chünki Sen sheherni xarabilik,  
\m Qel’e-qorghanliq yurtni xarab,  
\m Yatlarning ordisini sheher bolalmas qilghansen,  
\m U ikkinchi hergiz qurulmaydu.\x + \xo 25:2 \xt Yesh. 21:9; 23:13; Weh. 14:8; 18:2\x*   
\m
\v 3 Shunga héliqi küchlük xelq Séni ulughlaydu,  
\m Esheddiy ellerning héliqi shehiri Sendin qorqidu;   
\m
\v 4-5 Chünki Sen miskinlerge qorghan,  
\m Yoqsullarning derdi-hajitige qorghan,  
\m Boran’gha dalda,  
\m Issiqqa saye bolghansen;  
\m Chünki esheddiylerning zerbe dolquni tamgha urulghan borandek,  
\m Qaghjiraq yerni basqan issiq hawadek boldi.  
\m Biraq issiq hawa bulut sayisi bilen tosulghandek,  
\m Sen yatlarning chuqan-sürenlirini peseytisen;  
\m Esheddiylerning ghelibe naxshisi pes qilinidu.   
\m
\v 6 We mushu taghda samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar barliq qowmlar üchün ziyapet qilidu —  
\m Mayliq yémeklikler,  
\m Süzdürülgen kona sharablar,  
\m Yiliki toq mayliq yémeklikler,  
\m Süzdürülgen, yaxshi saqlan’ghan kona sharablardin bolghan ziyapet bolidu;\f □ \fr 25:6 \ft \+bd «Yiliki toq mayliq yémeklikler»\+bd* — Yehudiylar üchün, shundaqla barliq qedimki xelqler üchün mayliq we yiliklik yémeklikler eng ésil tamaq idi.\f*   
\m
\v 7 We U mushu taghda hemme qowmlarni yapidighan chümperdini,  
\m Barliq ellerni yapidighan yapquchni yoqitidu;   
\m
\v 8 U ölümni menggüge yutup yoqitidu!  
\m Reb Perwerdigar herbir yüzdiki yashlarni sürtiwétidu;  
\m Pütkül yer-zémin aldida Öz xelqining shermendilikini élip tashlaydu;  
\m Chünki Perwerdigar shundaq éytqan.\x + \xo 25:8 \xt 1Kor. 15:54\x*   
\m
\v 9 We shu künide déyiliduki: —  
\m «Mana, Xudayimiz mushu, biz Uninggha telmürüp kelgen,  
\m U bizni qutquzidu;  
\m Mana, mushu Perwerdigardur, biz Uninggha telmürüp kelgen,  
\m Biz shadlinip Uning nijat-qutuldurushidin xursen bolimiz».   
\m
\v 10 Chünki mushu taghqa Perwerdigarning qoli qonup turidu;  
\m We saman azgalda tézek bilen cheylen’gendek, Moab Uning putliri astida cheylinidu;\f □ \fr 25:10 \ft \+bd «Mushu taghqa Perwerdigarning qoli qonup turidu»\+bd* — démek, Xuda shundaq qilip, bext we aram ata qilip, Özini tonutidu.\f*   
\m
\v 11 \add Moab\add* ashu \add tézeklik\add* azgaldin üzüp chiqish üchün qolini kéridu,  
\m Biraq uning qoli chéwer bolghini bilen, \add Reb\add* uning tekebburluqini pes qilidu.\f □ \fr 25:11 \ft \+bd «Reb uning tekebburluqini pes qilidu»\+bd* — ibraniy tilida «U uning tekebburluqini pes qilidu».\f*  \x + \xo 25:11 \xt Yesh. 16:6\x*   
\m
\v 12 U sépilliringning égiz mudapielik qorghanlirini ghulitip,  
\m Yer bilen yeksan qilip,  
\m Topa-changgha aylanduridu.   
\b  
\b  
\m  
\c 26
\s1 Ikki sheher — yéngi Yérusalém we «dunyaning shehiri»  
\m
\v 1 Shu künide Yehudaning zéminida munu naxsha éytilidu: —  
\m «Mustehkem bir shehirimiz bar;  
\m U nijatliqni uninggha sépil we tirekler qilip békitip qoyidu.\f □ \fr 26:1 \ft \+bd «U nijatliqni uninggha sépil we tirekler qilip békitip qoyidu»\+bd* — «U» — Reb Perwerdigarni körsitidu, elwette.\f*  \x + \xo 26:1 \xt Zeb. 46:4-5; 125:1; Pend. 18:10\x*   
\m
\v 2 Wapadarliqta ching turghan heqqaniy elning kirishi üchün,  
\m Derwazilarni échip béringlar!   
\m
\v 3 Kim özining eqide, oy-xiyali Sanga baghlighan bolsa,  
\m Sen uni mutleq xatirjemlikte saqlaysen;  
\m Chünki u Sanga ishench-étiqad baghlighandur.   
\m
\v 4 Menggüge Perwerdigargha tayininglar;  
\m Chünki Yah Perwerdigar heqiqeten ebedil’ebedlik bir qoram tashtur. \f □ \fr 26:4 \ft \+bd «Yah»\+bd* — bolsa «Yahweh»ning qisqartilghan shekli (1:1-izahatni körüng).\f*   
\m
\v 5 Chünki U yuqirida turghanlarni peske chüshüridu;  
\m Ashu aliy sheherni, U pes qilidu;  
\m Uni yerge chüshürüp,  
\m Topa-changgha aylanduridu.\f □ \fr 26:5 \ft \+bd «yuqirida turghanlar»\+bd* — belkim 25-bab, 11-ayettiki «yuqirida turghan qoshunlar»gha oxshash, jin-sheytanlarni körsitishi mumkin. \+bd «Ashu aliy sheher»\+bd* — belkim dunyadiki xudasizliqqa wekillik qilidighan Babil, yeni yuqiriqi bablardiki «menisiz sheher» bolushi mumkin.\f*   
\m
\v 6 U put bilen cheylinidu;  
\m U möminlerning putliri,  
\m Miskinlerning qedemliri bilen cheylinidu!   
\m
\v 7 Heqqaniyning yoli bolsa tüzdur;  
\m I Eng Tüz Yolluq Bolghuchi,  
\m Sen heqqaniy adem üchün uning yolini ong qilisen.   
\m
\v 8 I Perwerdigar, biz derheqiqet Séning hökümliringning yolida méngip, Séni kütüp kelduq;  
\m Jénimizning teshnaliqi shudurki, naming we shöhriting ashsun!   
\m
\v 9 Wujudum bilen kéchilerde Sanga teshna boldummen;  
\m Berheq, tang seherlerdimu rohim bilen ich-ichimdin Séni izdidim;  
\m Chünki hökümliring yer yüzide körün’gen bolsa,  
\m Yer yüzidikiler heqqaniyliqni öginidu.\f □ \fr 26:9 \ft \+bd «Hökümliring yer yüzide körün’gen bolsa»\+bd* — bu sözning ikki xil menisi bar: — birinchisi «adil qanunliring dunyada (xelqingning yaxshi qilghanliqi arqiliq) ayan qilinsa...». 
\fp  Ikkinchi menisi «terbiyilik jaza hökümliring dunyada peyda bolsa...». Ikkila menisi, bolupmu ikkinchi menisi toghra bolsa kérek (10-ayetni körüng).\f*   
\m
\v 10 Rezil ademge rehim körsitilsimu,  
\m U yenila heqqaniyliqni ögenmeydu;  
\m Hetta durusluq turghan zémindimu u yenila adilsizliq qiliwéridu,  
\m Perwerdigarning shanu-shewkitini körmeydu.\f □ \fr 26:10 \ft \+bd «Hetta durusluq turghan zémindimu u (rezil adem) yenila adilsizliq qiliwéridu»\+bd* — adilliqni beja keltürüsh biadil muhit astida tes, elwette. Etraptikiler adil bolsa, özining adil bolmiqi asanraq bolidu. Biraq reziller yenila biadilliq qilidu.\f*   
\m
\v 11 I Perwerdigar, qolung kötürüldi,  
\m Biraq ular körmeydu.  
\m Halbuki, Öz xelqingge bolghan otluq muhebbitingni ular köridu hem xijil bolidu;  
\m Küshendiliring üchün \add teyyarlan’ghan\add* ot ularni berheq yutuwétidu.   
\m
\v 12 I Perwerdigar, Sen bizge xatirjemlik nésip qilisen;  
\m Chünki bizning emellirimizning hemmisini özüng wujuqa chiqarghansen.\f □ \fr 26:12 \ft \+bd «Chünki bizning emellirimizning hemmisini özüng wujuqa chiqarghansen»\+bd* — yaki «chünki hemme emellirimizni emeliyleshtürgüchi özüngdursen».\f*   
\m
\v 13 Derweqe, i Perwerdigar Xudayimiz, ilgiri Sendin bashqa «rebler» üstimizdin hökümranliq qilghan;  
\m Emdilikte peqet Sanga tayinipla namingni eslep tilgha alimiz.\f □ \fr 26:13 \ft \+bd «Emdilikte peqet Sanga tayinipla namingni eslep tilgha alimiz»\+bd* — Xudaning «qaldisi»i, yeni Xudagha sadiq bolghanlar, «peqet Séning méhir-shepqiting arqiliqla sadiq bolduq» dégendek étirap qilidu.\f*   
\m
\v 14 Ular bolsa öldi, qaytidin yashimaydu;  
\m Erwah bolup ketti, qayta tirilmeydu;  
\m Chünki Sen ularni jazalap yoqatting,  
\m Ularni ademlerning ésidimu qilche qaldurmiding.\f □ \fr 26:14 \ft \+bd «Ular bolsa öldi»\+bd* — mushu yerde «ular» 13-ayettiki «bashqa rebler», yer yüzidiki padishahlar yaki Israil choqun’ghan butlarning keynide turghan jin-sheytanlar bolsa kérek.\f*   
\m
\v 15 Sen elni ulghaytqansen, i Perwerdigar;  
\m Elni ulghaytqansen,  
\m Özüngge shan-sherep keltürgensen;  
\m Zéminning chégralirini herterepke uzartqansen. \f □ \fr 26:15 \ft \+bd «Sen elni... zéminning ... herterepke uzartqansen»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: — «Sen... eslide ularni (elni, yeni Israilni) jahanning eng chétige sürgün qilghansen».\f*   
\b  
\m  
\s1 Israil qandaq yol bilen azad qilin’ghan?  
\m
\v 16 I Perwerdigar, ular derd-elem ichide qalghanda, Séni izdidi;  
\m Terbiyilik jazalishing ularning béshigha chüshkende,  
\m Ular ah urup, pichirlap bir duani qildi: —   
\m
\v 17 «Boshinish aldida turghan, tolghiqi tutup, aghriqtin warqirighan bir hamilidar ayaldek,  
\m Biz Séning aldingda shundaq bolduq, i Perwerdigar.\x + \xo 26:17 \xt Yuh. 16:21\x*   
\m
\v 18 Biz ikki qat bolup,  
\m Tolghaqqa chüshtuq,  
\m Biraq peqet yella chiqarduq;  
\m Yer yüzidikiler üchün héch nijat-qutquzushni yetküzmiduq;  
\m Dunyadiki ademler héch tughulmidi». \f □ \fr 26:18 \ft \+bd «Dunyadiki ademler héch tughulmidi»\+bd* — bashqa birxil terjimisi «dunyada turghanlar héch yiqilmidi» (démek, urushta bizde héch ghelibe bolmidi). Biraq bizningche yuqiriqi terjimisi toghra. Shuning bilen mushu ayet Xudaning Israil toghruluq bolghan chongqur meqsiti üstide toxtilidu, dep qaraymiz. U Israil arqiliq dunyadikilerge nijat-qutquzush xewirini yetküzüp, ularni yéngi hayatqa, yeni menggülük hayatqa érishtürüp, qaytidin tughdurmaqchi. Lékin Israil Xudaning shu meqsitige qoral bolushqa layiqetsiz bolup qaldi . Shunga Xuda Özi (19-20-ayetler we töwendiki bablargha asasen) shu ishni qilidu, deydu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning Israilning duasigha bolghan jawabi  
\m
\v 19 «Sanga tewe ölgen ademler yashaydu;  
\m Méning jesitimning \add tirilishi bilen teng\add* ularmu tirilidu.  
\m I topa-changda yatqanlar, oyghinip naxsha yangritinglar!  
\m Shebniming tang seherning shebnimidektur;  
\m Yer-zémin özide ölgenlerni tughup béridu.\f □ \fr 26:19 \ft \+bd «Sanga tewe ölgen ademler»\+bd* — bu sözni anglawatqan «qaldi»larning özi söygen merhumlarni körsitishi mumkin. \+bd «Méning jesitimning tirilishi bilen teng ular tirilidu»\+bd* — bezide ibraniy tilida birlik san köplük sanni bildüridu; biraq mushu ayet Qutquzghuchi-Mesihning tirilishi bilen bashqilarmu tirilidu, dégen bésharetlik menide bolushimu mumkin (Injil, «Mat.» 27:52ni, «Rim.», 6:3-11ni körüng).\f*   
\m
\v 20 I xelqim, kélinglar,  
\m Öyünglargha kirip, keyninglardin ishiklerni étip qoyunglar;  
\m Méning derghezipim ötküche, özüngni bir demlik yoshuruwal.\x + \xo 26:20 \xt 2Kor. 4:17\x*   
\m
\v 21 Chünki qara,  
\m Perwerdigar Öz jayidin chiqip,  
\m Yer yüzidikilerning gunahini özlirige qayturmaqchi;  
\m Yer bolsa üstige tökülgen qanlarni ashkarilaydu,  
\m Özide öltürülgenlerni haman yépiwermeydu.   
\b  
\b  
\m  
\c 27
\s1 Sheytanning jazalinishi •••• Israillar yighilip Xudagha méwe béridu  
\m
\v 1 Shu künide Perwerdigar Özining dehshetlik, büyük we küchlük shemshiri bilen uchqur yilan léwiatanni,  
\m Yeni tolghan’ghuchi yilan léwiatanni jazalaydu;  
\m U yene déngizda turghan ejdihani öltüridu.\f □ \fr 27:1 \ft \+bd «Perwerdigar ... Shemshiri bilen uchqur yilan léwiatanni, yeni tolghan’ghuchi yilan léwiatanni jazalaydu; u yene déngizda turghan ejdihani öltüridu»\+bd* — léwiatan chongqur déngiz astida yashaydighan qorqunchluq ejdihagha oxshap kétidighan haywan. Bezi alimlar uni timsah deydu, biraq biz uninggha ishenmeymiz (Tewrattiki «Ayup» léwiatan toghrisidiki 41-babtiki izahatlirimiz we «qoshumche sözimiz»ni körüng). 
\fp  «Jazalash» dégen sözdin, birxil yaman rohning küchining léwiatanning keynide turushi bilen, léwiatanni rezillikning bir wekili bolidu dep chüshinimiz. Injil «Wehiy» 12-, 13- hem 20-babqa asasen chüshinimizki, léwiatan Sheytanning özi hem özining axirqi zamandiki wekili bolghan dejjalni bildüridu. \+bd «uchqur yilan»\+bd* — léwiatan Sheytanning asmandiki ipadisi, «tolghan’ghuchi yilan» yer yüzidiki ipadisi, «ejdiha» déngizdiki ipadisidur.\f*  \x + \xo 27:1 \xt Weh. 12:9\x*   
\m
\v 2 Shu küni sap sharab béridighan bir üzümzar bolidu!  
\m U toghruluq naxsha éytinglar!\f □ \fr 27:2 \ft \+bd «sap sharab béridighan bir üzümzar»\+bd* — yaki «bek yéqimliq bir üzümzar».\f*   
\m
\v 3 Özüm Perwerdigar uni saqlaymen;  
\m Men her deqiqe uni sughirimen;  
\m Birsi uninggha ziyan yetküzmisun dep kéche-kündüz saqlaymen.   
\m
\v 4 Ghezep Mende qalmidi;  
\m Ah, Manga qarshi jeng qilidighan tikenler yaki jighanlar bolsaidi!  
\m Undaq bolsa Men ulargha qarshi yürüsh qilattim,  
\m Ularni yighishturup köydürüwétettim!\f □ \fr 27:4 \ft \+bd «Ghezep Mende qalmidi»\+bd* — belkim Israilgha qaritilghan ghezepni körsitidu. \+bd «Ah, Manga qarshi jeng qilidighan tikenler yaki jighanlar bolsaidi!... ularni yighishturup köydürüwétettim!»\+bd* — Xudaning Öz üzümzari bolghan Israilgha (5-babni yene körüng) shunche xursenliki we qizghinliqi barki, U «ulargha bolghan qoghdash muhebbitimni körsitish pursiti bolsun üchün, bir tal tikenla peyda bolsaidi!» dep tiligendek qilidu.\f*   
\m
\v 5 Bolmisa u Méni bashpanahliq qilip tutsun;  
\m U Men bilen birlikte xatirjemlikte bolsun,  
\m Derheqiqet, u Men bilen birlikte xatirjemlikte bolsun!\f □ \fr 27:5 \ft \+bd «Bolmisa u Méni bashpanahliq qilip tutsun; u Men bilen birlikte xatirjemlikte bolsun!...»\+bd* — Xuda hetta Özige qarshi turghan bir tiken’gimu towa qilish, xatirjemlikke kélish pursitini yetküzidu! Buni ikki qétim déyish, buni tekitleshtin ibaret.\f*   
\m
\v 6 Kelgüsi künlerde, Yaqup yiltiz tartidu;  
\m Israil bixlinip, chéchekleydu,  
\m Ular pütkül yer yüzini méwe-chéwe bilen qaplaydu. \f □ \fr 27:6 \ft \+bd «Ular (Israil) pütkül yer yüzini méwe-chéwe bilen qaplaydu»\+bd* — mushu söz Babil shehirining «yer yüzini sheherler bilen qaplayli» (14:21) dégen meqsiti bilen pütünley oxshimaydu. 
\fp  Shu chaghda bolsa Xudaning Öz üzümzari bolghan Israildin kütken ümidi (5-babta xatirilen’gendek) köp jehetlerdin emelge ashurulidu.\f*  \x + \xo 27:6 \xt Zeb. 72:16\x*   
\b  
\m  
\s1 Perwerdigarning Öz xelqige bolghan muamilisi  
\m
\v 7 \add Perwerdigar Israilni\add* urghanlarni urghanchilik \add Israilni\add* urup baqqanmu?  
\m U qirghanlardek \add Israil\add* qirilip baqqanmu?\f □ \fr 27:7 \ft \+bd «Perwerdigar Israilni urghanlarni urghanchilik Israilni urup baqqanmu? U qirghanlardek Israil qirilip baqqanmu?»\+bd* — ibraniy tilida intayin qisqartilip ipadilinidu: «U Israilni urghanlarni urghan derijide uni urup baqqanmu? U (Xuda) qirghanlardek, u (Israil) qirilip baqqanmu?». 
\fp  Bashqa birxil terjimisi: «Perwerdigar Israilni bashqilar urghan derijide urup baqqanmu? Yaki Israil eller teripidin qirilghandek Perwerdigar teripidin qirilip baqqanmu?».\f*   
\m
\v 8 Sen ularni eyibligende ölchemdin töwen jazalap ularni paliwetkensen;  
\m Sherq shamili chiqqan künide U Uning zerblik shamili bilen ularni qoghliwetken.\f □ \fr 27:8 \ft \+bd «Sen ularni eyibligende ölchemdin töwen jazalap ularni paliwetkensen; sherq shamili chiqqan künide U Uning zerblik shamili bilen ularni qoghliwetken»\+bd* — démek, 7-ayette déyilginidek, Xuda Israilni terbiyilep jazalighanda «ölchemdin töwen» jazalighan; sherq shamili zerbilik bolghini bilen daimliq emes, peqet turup-turup soqup turidu. Bashqa birnechche xil terjimiliri uchrishi mumkin.\f*  \x + \xo 27:8 \xt Yer. 30:11; 46:28\x*   
\m
\v 9 Emdi shu yol bilen Yaqupning qebihliki kechürüm qiliniduki, —  
\m Uning gunahining élip tashlan’ghanliqining pishqan méwisi shu boliduki: —  
\m U qurban’gahtiki hemme tashlarni kukum-talqan qilidu,  
\m «Asherah»larni we «kün tüwrükliri»ni zadila turghuzmaydu.\f □ \fr 27:9 \ft \+bd «Yaqupning qebihliki kechürüm qilinidu»\+bd* — ibraniy tilida «Yaqupning qebihliki yépilidu» yaki «Yaqupning qebihliki kafaret qilinidu». \+bd «qurban’gahtiki hemme tashlar...»\+bd* — mushu ayettiki «qurban’gah» belkim butlargha choqunushta ishlitilidighan nerse. \+bd «Asherah»\+bd* — «Asherah» butliri we xushbuygahlar bolsa, 17-bab, 8-ayettiki izahatni körüng.\f*   
\m
\v 10 Chünki mustehkemlen’gen sheher ghérib bolup qalidu,  
\m Ademzatsiz makan hem tashliwétilgen bayawandek bolidu;  
\m Shu yerde mozay ozuqlinidu,  
\m Shu yerde yétip, uning shaxlirini yeydu.\f □ \fr 27:10 \ft \+bd «mustehkemlen’gen sheher»\+bd* — mushu «mustehkemlen’gen sheher» bolsa, awwal Babilni körsetse kérek; biraq 10:24-ayettiki izahatta déginimizdek, Babilning özi kelgüsi «pütkül xudasiz dunya»ni bildüridu.\f*   
\m
\v 11 Uning shaxliri solishish bilen üzülidu;  
\m Ayallar kélip ularni otun qilip köydüriwétidu.  
\m Chünki bu bir yorutulmighan xelq;  
\m Shunga ularni Yaratquchi ulargha rehim qilmaydu;  
\m Ularni Shekillendürgüchi ulargha shepqet körsetmeydu.   
\m
\v 12 We shu küni shundaq boliduki,  
\m Perwerdigar Efrat deryasining éqimliridin tartip Misir wadisighiche her yerni silkiydu,  
\m We siler bir-birlep térip yighiwélinisiler,  
\m I Israil baliliri!\f □ \fr 27:12 \ft \+bd «Efrat deryasining éqimliridin tartip Misir wadisighiche»\+bd* — mushu ibare Israilning barliq zéminini körsitish üchün pat-pat ishlitilidu. Xeritilerni körüng.\f*  \x + \xo 27:12 \xt Yesh. 17:5\x*   
\m
\v 13 We shu küni shundaq boliduki,  
\m Büyük kanay chélinidu;  
\m Shuning bilen Asuriye zéminida tügishey dep qalghanlar,  
\m We Misir zéminida musapir bolghanlar kélidu;  
\m Ular Yérusalémda muqeddes tagh üstide Perwerdigargha ibadet qilidu. \f □ \fr 27:13 \ft \+bd «Shu küni shundaq boliduki, büyük kanay chélinidu»\+bd* — Xudaning xelqini chaqiridighan, axirqi zamandiki mushu «büyük kanay» muqeddes kitabta bashqa köp yerlerde tilgha élinidu. Yeshaya özi 18-babta u toghrisida toxtilidu. 
\fp  Mushu yerde, Xudaning méhir-shepqitining barliq insanlar üchün ortaqliqi, Yehudiy emesler (Asuriye zéminida tügishey dep qalghanlar... Misir zéminida musapir bolghanlar) Xudagha tayan’ghan Yehudiylar bilen bille Uning padishahliqigha mirasxor bolidighanliqi éniq körünidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 28
\s1 Efraim, yeni «shimaliy padishahliq» toghruluq bir bésharet •••• Birdinbir ul néme?  
\m
\v 1 Efraimdiki meyxorlarning béshidiki tekebburluq bilen taqiwalghan güllük tajigha way!  
\m Munbet jilghining béshigha taqiwalghan,  
\m Yeni ularning soliship qalghan «pexri» bolghan gülige way!  
\m I sharabning esiri bolghanlar!\f □ \fr 28:1 \ft \+bd «Efraimdiki meyxorlarning béshidiki tekebburluq bilen taqiwalghan güllük tajigha way!...»\+bd* — Efraimning begliri haraq ichishke bek amraq idi. Ularning örp-aditige asasen, abruyluq ademler olturushlarda gül taj taqaytti. Yeshaya peyghember, ularning «pexri» bolghan güli, yeni ularning «shan-sheripi» soliship kétip yoqay dep qaldi, deydu. Ach adem körüpla yewalidighan bir tal enjürdek ular yoqap kétishi mumkin. Hazir bolsa, tekebburluq qilidighan yaki eysh-ishret qilidighan waqit emes, belki towa qilip peryad kötürüsh kérek, dégenliktur. 
\fp  «Munbet jilgha» — shimaliy padishahliq (Israil)ning paytexti bolghan Samariye jaylashqan jilghini körsetse kérek.\f*   
\m
\v 2 Mana, Reb bir küch we qudret igisini hazirlidi;  
\m U bolsa, möldürlük judun hem weyran qilghuchi borandek,  
\m Dehshet bilen tashqan kelkün suliridek,  
\m Esheddiylerche \add tajni\add* yerge uridu.   
\m
\v 3 Efraimdiki meyxorlarning béshidiki tekebburluq bilen taqiwalghan güllük taji ayagh astida cheylinidu;   
\m
\v 4 We munbet jilghining béshida taqiwalghan,  
\m Ularning «pexri» bolghan soliship qalghan güli bolsa,  
\m Baldur pishqan enjürdek bolidu;  
\m Uni körgen kishi körüpla,  
\m Qoligha élip kap étip yutuwalidu.   
\m
\v 5 Shu künide, samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar Öz xelqining qaldisi üchün shereplik bir taj,  
\m Shundaqla körkem bir chembirek bolidu.   
\m
\v 6 U yene höküm chiqirishqa olturghanlargha toghra höküm chiqarghuchi Roh,  
\m We derwazida jengni chékindürgüchige küch bolidu. \f □ \fr 28:6 \ft \+bd «U yene höküm chiqirishqa olturghanlargha toghra höküm chiqarghuchi Roh, we derwazida jengni chékindürgüchige küch bolidu»\+bd* — mötiwerler xelq üchün höküm chiqirish, sot qilish üchün sheher derwazilirida olturatti. 
\fp  Bashqa birxil terjimisi: — «Düshmenni derwazisighiche chékindurgüchige küch bolidu» — démek, hujum qilidighanlargha küch bolidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Yérusalémdiki emirlerning ehwali •••• Kim Xudaning sözini chüshineleydu?  
\m
\v 7 Biraq bularmu sharab arqiliq xatalashti,  
\m Haraq bilen éziqip ketti: —  
\m Hem kahin hem peyghember haraq arqiliq éziqip ketti;  
\m Ular sharab teripidin yutuwélin’ghan;  
\m Ular haraq tüpeylidin eleng-seleng bolup éziqip ketti;  
\m Ular aldin körüshtin adashti,  
\m Höküm qilishta éziqishti;\f □ \fr 28:7 \ft \+bd «kahin»\+bd* — muqeddes ibadetxanida xelqlerge wekil bolup qurbanliq qilghuchi.\f*  \x + \xo 28:7 \xt Yesh. 5:11\x*   
\m
\v 8 Chünki hemme dastixan bosh orun qalmay qusuq we nijaset bilen toldi. \f □ \fr 28:8 \ft \+bd «Hemme dastixan bosh orun qalmay qusuq we nijaset bilen toldi»\+bd* — mumkinchiliki barki, Yeshaya orda bilen bolghan munasiwiti bilen Yérusalémdiki erbablarning olturushigha qatnishalaydu. Töwendiki ayetlerge qarighanda, olturushning sewebi, Misir bilen Asuriyege qarshi turush ittipaqi toghrisidiki kélishim tüzgenlikni tebrikleshtin ibaret idi. Yeshaya herdaim mundaq ittipaqni tüzmeslikni teshebbus qilip, ularning mazaqlirigha uchrighan.\f*   
\b  
\m  
\s1 Emirler Yeshayani mazaq qilidu  
\m
\v 9 «U kimge bilim ögetmekchidu?  
\m U zadi kimni mushu xewerni chüshinidighan qilmaqchidu?» \f □ \fr 28:9 \ft \+bd «U kimge bilim ögetmekchidu? U zadi kimni mushu xewerni chüshinidighan qilmaqchidu?»\+bd* — mushu sözler, belkim, ziyapette olturghanlar Yeshayani mazaq qilidighan söz bolushi mumkin. Shübhisizki, ular «Peqet Xudaghila tayinishimiz kérek» dégen xewerni intayin addiy, sebiy balining közqarishi, xalas, dep qaraytti.\f*   
\b  
\m  
\s1 Yeshaya jawab béridu  
\m
\v 10 Éghizlandurulghanlargha emesmu?! Emchektin ayrilghan bowaqlargha emesmu?!  
\m Chünki xewer bolsa wezmuwez, wezmuwezdur,  
\m Qurmuqur, qurmuqurdur,  
\m Bu yerde azraq,  
\m Shu yerde azraq bolidu...\f □ \fr 28:10 \ft \+bd «Éghizlandurulghanlargha emesmu?! Emchektin ayrilghan bowaqlargha emesmu?!»\+bd* — mushu sözler, belkim, Yeshayaning jawabining bashlinishi. Yeshaya ularning «mushu közqarishing bek addiy iken» dégen mazaq geplirini özlirige qayturup: «Peqet addiy ademler, sebiy balidek kichik péil kishilerla mushularni chüshineleydu, shundaqla Xudaning sözini qobul qilalaydu. Tekebbur, özini eqilliq chaghlaydighanlar hergiz chüshinelmeydu», deydu. 
\fp  \+bd «Chünki xewer bolsa wezmuwez, wezmuwezdur, qurmuqur, qurmuqurdur, bu yerde azraq, shu yerde azraq bolidu...»\+bd* — mushu sözning üch muhim nuqtisi bar: — 
\fp  (1) Yeshaya mushu yerde kitabidiki bésharetlerni toluq chüshinishke tolimu muhim bir achquchni béridu. Bésharetler bir-birlep, birsi bu heqiqetni tekitlise, birsi u heqiqetni tekitleydu, hemme bésharet arqiliq bizge qandaq qilip Xudagha pütünley, etrapliq ishinip tayinishni ögitidu. 
\fp  (2) «wezmuwez, ... qurmuqur...» ibraniy tilida «saw, saw,.... kaw, kaw, ....» dégendek kichik balining teleppuzida éytilidu. Shuning bilen u Xudaning sözini qobul qilish üchün kichik baligha oxshash kichik péilliq bolushi kérek dep tekitleydu. 
\fp  (3) bala sözligendek «saw, saw,.... kaw, kaw, ....» dégen sözler yene kélip yat bir tildek bolup, 11-ayetni tonushturidu. Töwendiki izahatnimu körüng.\f*   
\m
\v 11 Chünki duduqlaydighan lewler we yat bir til bilen U mushu xelqqe söz qilidu.\f □ \fr 28:11 \ft \+bd «Chünki duduqlaydighan lewler we yat bir til bilen U mushu xelqqe söz qilidu»\+bd* — démek, Yérusalém we Yehudaliqlar yat bir dölet teripidin basturulup, yat yurtqa yötkilidu. Ular Xudaning addiy sözlirini «balilarche gep» dep mazaq qilip ret qilidu, netijide mushundaq awazlar ularda yamrap kétidu.\f*  \x + \xo 28:11 \xt 1Kor. 14:21\x*   
\m
\v 12 U ulargha: —  
\m «Mana, aram mushu yerde,  
\m Hali yoqlarni aram aldurunglar;  
\m Yéngilinish mushudur» — dégen,  
\m Biraq ular héchnémini anglashni xalimighan.\f □ \fr 28:12 \ft \+bd «Mana, aram mushu yerde, hali yoqlarni aram aldurunglar; yéngilinish mushudur»\+bd* — bu sözler Yeshaya yetküzgen xewerning jewhiridur. Xudagha tayinish — aramliqtur! \+bd «Duduqlaydighan lewler we yat bir til bilen U (Perwerdigar) mushu xelqqe söz qilidu... biraq ular héchnémini anglashni xalimighan»\+bd* — mezkur bésharet (11-13 ) toghruluqmu «1Kor.» 14:21-22 we uninggha baghliq «qoshumche söz»nimu körüng.\f*   
\m
\v 13 Shunga Perwerdigarning sözi ulargha: —  
\m «Wezmuwez, wezmuwezdur,  
\m Qurmuqur, qurmuqurdur.  
\m Mushu yerge azraq,  
\m Shu yerge azraq bolidu;  
\m Shuning bilen ular aldigha kétiwétip,  
\m Putliship, ongda chüshidu,  
\m Sundurulup,  
\m Tuzaqqa chüshüp tutulup qalidu.\f □ \fr 28:13 \ft \+bd «Shuning bilen ular aldigha kétiwétip, putliship, ongda chüshidu, ...tuzaqqa chüshüp tutulup qalidu»\+bd* — özi tallighan yoli bilen algha basqini bilen, netijisi halakettur, xalas.\f*  \x + \xo 28:13 \xt 2Kor. 2:16\x*   
\m
\v 14 — Shunga hey siler mazaq qilghuchilar, Yérusalémda turghan mushu xelqni idare qilghuchilar,  
\m Perwerdigarning sözini anglap qoyunglar!   
\m
\v 15 Chünki siler: — «Biz ölüm bilen ehde tüzduq,  
\m Tehtisara bilen bille bir kélishim békittuq;  
\m Qamcha tashqindek ötüp ketkende,  
\m U bizge tegmeydu;  
\m Chünki yalghanchiliqni bashpanahimiz qilduq,  
\m Yalghan sözler astida mökünüwalduq» — dédinglar,\f □ \fr 28:15 \ft \+bd «Biz ölüm bilen ehde tüzduq, tehtisara bilen bille bir kélishim békittuq... yalghan sözler astida mökünüwalduq»\+bd* — herqandaq kishi mushundaq sözlerni aghzi bilen démeydu, elwette. Biraq Yeshaya peyghember mushu sözlerni ularning aghzigha sélip, ularning tüzgen ehdisining heqiqiy ehmiyitini ayan qilidu. 
\fp  Shu chaghdiki ehde bolsa Misir bilen bolghanidi, biraq Yeshaya bésharette shuni biwasite démeydu. Buning sewebi belkim Misirdiki bu ehde kelgüside ademni téximu aldaydighan, axirqi zamandiki bir ehdini körsitidu. Mushu ehdini Israil Sheytanning wekili dejjal bilen tüzidu. «Dan.» 9:27, Injil «Weh.» 11:2, 13:5ni körüng.\f*   
\m
\v 16 Shunga Reb Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m Mana, Zionda ul bolush üchün bir Tash,  
\m Sinaqtin ötküzülgen bir tash,  
\m Qimmetlik bir burjek téshi,  
\m Ishenchlik hem muqim ul téshini salghuchi Men bolimen.  
\m Uninggha ishinip tayan’ghan kishi héch hoduqmaydu, aldirimaydu.\f □ \fr 28:16 \ft \+bd «Sinaqtin ötküzülgen bir tash»\+bd* — sözmusöz terjime qilghanda, «Sinaq téshi». Bu ibare bashqilarni sinaydighan hem özi sinaqtin ötken bir tash, dégen ikki menini öz ichige alsa kérek.\f*  \x + \xo 28:16 \xt Zeb. 118:22; Mat. 21:42; Ros. 4:11; Rim. 9:33; 10:11; Ef. 2:20; 1Pét. 2:6, 7, 8\x*   
\m
\v 17 We Men adaletni ölchem tanisi qilimen,  
\m Heqqaniyliqni bolsa tik ölchigüch yip qilimen;  
\m Möldür bashpanahi bolghan yalghanchiliqni süpürüp tashlaydu,  
\m We kelkün möküwalghan jayini téship epkétidu.\f □ \fr 28:17 \ft \+bd «adaletni ölchem tanisi qilimen»\+bd* — yaki «toghra höküm qilishni ölchem tanisi qilimen» (26-ayetnimu körüng).\f*   
\m
\v 18 Shuning bilen ölüm bilen tüzgen ehdenglar bikar qiliwétilidu;  
\m Silerning tehtisara bilen békitken kélishiminglar aqmaydu;  
\m Qamcha tashqindek ötüp ketkende,  
\m Siler uning bilen cheyliwétilisiler.   
\m
\v 19 U ötüp kétishi bilenla silerni tutidu;  
\m Hem seher-seherlerde,  
\m Hem kéche-kündüzlerdimu u ötüp turidu,  
\m Bu xewerni peqet anglap chüshinishning özila wehimige chüshüsh bolidu.   
\m
\v 20 Chünki kariwat sozulup yétishqa qisqiliq qilidu,  
\m Yotqan bolsa adem tügülüp yatsimu tarliq qilidu.\f □ \fr 28:20 \ft \+bd «Chünki kariwat sozulup yétishqa qisqiliq qilidu, yotqan bolsa adem tügülüp yatsimu tarliq qilidu»\+bd* — bu kinayilik gep. Ular Xudaning aramliqini ret qilidu, özining aram almaqchi bolghan yoli bolsa özige héch aram bermeydu.\f*   
\m
\v 21 Chünki Perwerdigar Öz ishini,  
\m Yeni Özining gheyriy emilini yürgüzüsh üchün,  
\m Özige yat bolghan ishni wujudqa chiqirish üchün,  
\m Perazim téghida turghinidek ornidin turidu,  
\m U Gibéon jilghisida ghezeplen’ginidek ghezeplinidu;\f □ \fr 28:21 \ft \+bd «Perazim téghi» we «Gibéon jilghisi»\+bd* — bu ikki jayda yüz bergen ishlarni chüshinish üchün, Tewrattiki «2Sam.» 5:17-20, 22-ayet qatarliqlarni körüng. Xuda ashu yerlerde Dawut padishahning textini mustehkemlesh üchün Filistiyler üstidin ikki qétim chong ghelibe qilghanidi. Biraq Yeshaya qobul qilghan wehiyge asasen, ademni jazalashtiki mushundaq ishlarning özi Xudaning muhebbetlik tebiitige pütünley gheyriy, tüptin yat kélidighan, Özi nepretlinidighan ish ikenliki ayan qilinidu.\f*   
\m
\v 22 Shunga mazaq qilghuchilar bolmanglar;  
\m Bolmisa, kishenliringlar ching bolidu;  
\m Chünki men samawi qoshunlarning Serdari bolghan Reb Perwerdigardin bir halaket toghrisida,  
\m Yeni pütkül yer yüzige qet’iylik bilen békitken bir halaket toghrisidiki xewerni anglighanmen.   
\b  
\m  
\s1 Eqilliq déhqanning térish-yighishi toghrisida bir temsil  
\m
\v 23 — Qulaq sélinglar, awazimni anglanglar;  
\m Tingshanglar, sözlirimni anglanglar.   
\m
\v 24 Yer heydigüchi déhqan térish üchün yerni kün boyi heydemdu?  
\m U pütün kün yerni aghdurup,  
\m Chalmilarni ézemdu?   
\m
\v 25 U yerning yüzini tekshiligendin kéyin,  
\m Qaraköz bediyanni tashlap,  
\m Zirini chéchip,  
\m Bughdayni taplarda sélip,  
\m Arpini térishqa békitilgen jaygha,  
\m Qara bughdayni étiz qirlirigha térimamdu?   
\m
\v 26 Chünki uning Xudasi uni toghra höküm qilishqa nesihet qilidu,  
\m U uninggha ögitidu.   
\m
\v 27 Berheq, qaraköz bediyan chishliq tirna bilen tépilmeydu;  
\m Tuluq zire üstide heydelmeydu;  
\m Belki qaraköz bediyan bolsa qamcha bilen soqulidu,  
\m Zire bolsa tömür-tayaq bilen urulup dan ajritilidu.   
\m
\v 28 Un tartishqa danni ézish kérek, emma \add déhqan\add* uni menggüge tépéwermeydu;  
\m U harwa chaqliri yaki at tuyaqliri bilen uni menggüge tépéwermeydu;   
\m
\v 29 Mushu ishmu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigardin kélidu;  
\m U nesihet bérishte karamet,  
\m Danaliqta ulughdur. \f □ \fr 28:29 \ft \+bd «Mushu ishmu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigardin kélidu; u nesihet bérishte karamet, danaliqta ulughdur»\+bd* — 23-29-ayetlerning esli tékistliridiki bezi sözler nahayiti az uchrighachqa, bashqa birnechche xil terjimiliri uchrshi mumkin. Biraq üch ish éniq turidu: — 
\fp  (1) Yer heydesh hem danni soqup ajritishmu körünüshte yerge yaki dan’gha qarita «qattiq qolluq muamile» qilishqa oxshaydu; mushu ishlar belkim Xudaning bizge ishlitidighan terbiye tedbirlirini bildürushi mumkin. 
\fp  (2) Hemmimiz eqilliq déhqandin ögineyliki, u meqsetlik halda hemme ishni qilidu. U hergiz yer heydesh yaki dan soqup ajritishtin ibaret ikki ishni zoqlinish üchün qilmaydu; u axirqi nishan’gha qarap, herqaysi uruqlarning hosulini közleydu. Xudamu oxshashla hemmimizge oxshimaydighan terbiyilik usul qollinip, bizdin hosul chiqarmaqchi. Uning bezide muamilisi «qopal» yaki qattiq körünsimu, u beribir herqandaq danning ünüp chiqishigha kérek bolghan sharaitni obdan bilidu, herbirimizdin ayrim-ayrim halda hosul chiqirish usulini bilidu. 
\fp  ( 
\fp  3) Melum bir hosul üchün heydep-térish yaki dan ajritish usuli muwapiq bolghini bilen, eqilliq déhqan mushu usulni chektin ashuruwetmey ishlitidu. Xuda oxshashla hemmimizni kichik péil, muhebbetlik kishilerdin qilish üchün del qandaq hem qanchilik derijidiki muamilini ishlitish kéreklikini bilidu.\f*  \x + \xo 28:29 \xt Yer. 32:19\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 29
\s1 Yérusalémgha chüshidighan «terbiyilik jazalash»  
\m
\v 1 Arielge, Dawut öz makani qilghan Arielge way!  
\m Yene bir yil yillargha qoshulsun,  
\m Héyt-bayramlar yene aylinip kelsun;\f □ \fr 29:1 \ft \+bd «Ariel»\+bd* — Yérusalémni körsitidu, u «Xudaning qurbanliq supisining béshi» dégenlik, yeni qurban’gahqa ot salidighan orun. Mushu isim, Xudagha ibadet qilidighan jay hem Xudaning otigha uchraydighan jay ikenlikini bildüridu. Belkim shu babtiki menisi shuki, Yérusalém Perwerdigargha ibadet qilidighan orun emes, belki itaetsizlik tüpeylidin uning otluq ghezipige uchraydighan orun bolup qaldi, dégenlik. \+bd «Yene bir yil yillargha qoshulsun»\+bd* — menisi belkim, «bir yildin kéyin» — démek (2-8-ayetke asasen), Asuriye bir yildin kéyin Yérusalémni muhasirige alidu. Undaq bolsa, bésharet miladiyedin ilgiriki 702-yili bérilgen. 
\fp  Toluq ayetning bashqa birxil terjimisi: — «Yillar köprek ötsun, héyt-bayramlar yenila ötküzülsun» qatarliq. Ikki xil terjimisi oxshashla, waqitmu yaki héyt-bayramlardiki diniy paaliyetlermu silerni qutquzmaydu, dégen menini bildüridu.\f*   
\m
\v 2 Biraq Men derd-elemni Arielge keltürimen;  
\m Dad-peryadlar kötürülüp anglinidu;  
\m U Manga heqiqeten bir «Ariel» bolidu.   
\m
\v 3 Chünki Men séni qapsap chédirlar tiktürüp,  
\m Séni qamal qilip muhasire istihkamlirini salimen,  
\m Poteyliri bilen séni qorshiwalimen.\f □ \fr 29:3 \ft \+bd «Men séni qapsap chédirlar tiktürüp... poteyliri bilen séni qorshiwalimen»\+bd* — bésharet Asuriyening hujumini körsetken emes, belki «barliq ellerning nurghunlighan qoshunliri»ning bir hujumini körsitidu (7-ayet); shunga u Asuriyening tajawuzidin kéyin bérilgen bolsa kérek. Uning üstige, Xuda «Ariel»ni (her qétim nijatini ret qilishi tüpeylidin) Babildin andin Rimliqlardin (miladiyedin kéyinki 70-yil) \+bd qutquzghan emes\+bd*. Shunga bésharet axirqi zamandiki köp el-yurtlarning (7-ayet) Yérusalémgha, shundaqla Israilgha qilidighan hujumini közde tutidu.\f*  \x + \xo 29:3 \xt Yer. 6:3; Ez. 17:17\x*   
\m
\v 4 Shuning bilen pes qilinisen,  
\m Sen yer tégidin sözleydighan,  
\m Gepliring pestin, yeni topa-changdin kélidighan,  
\m Awazing erwahlarni chaqirghuchiningkidek yer tégidin chiqidu,  
\m Sözliring topa-changdin shiwirlap chiqqandek bolidu;\x + \xo 29:4 \xt Yesh. 8:19\x*   
\m
\v 5 Shu chaghda düshmenliringning topi xuddi yumshaq topa-changlardek,  
\m Yawuzlarning topi shamal uchurup tashlaydighan topandek tozup kétidu.  
\m Bu ish birdinla, tuyuqsiz bolidu!\x + \xo 29:5 \xt Ayup 21:18; Zeb. 1:4; 35:5-6; Yesh. 17:13; 30:13\x*   
\m
\v 6 Emdi samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar séning yéninggha kélidu;  
\m Güldürmama, yer tewresh, küchlük shawqun, quyuntaz, boran we yutuwalghuchi ot yalqunlar bilen sendin hésab alidu.\f □ \fr 29:6 \ft \+bd «...sendin hésab alidu»\+bd* — ibraniy tilida «...séni yoqlaydu».\f*   
\m
\v 7 Shundaq qilip Arielge qarshi jeng qilidighan,  
\m Yeni uninggha we qel’e-qorghanliq mudapielerge jeng qiliwatqan barliq ellerning nurghunlighan qoshunliri kéchisi körgen chüshtiki körünüshtek yoqap kétidu.   
\m
\v 8 Ach qalghan birsi chüsh körgende,  
\m Chüshide bir néme yeydu;  
\m Biraq oyghansa, mana qorsiqi quruq turidu;  
\m Changqighan birsi chüsh körgende,  
\m Chüshide su ichidu;  
\m Biraq oyghansa, mana u halidin kétidu,  
\m U yenila ussuzluqqa teshna bolidu;  
\m Mana Zion téghigha qarshi jeng qiliwatqan ellerning nurghunlighan qoshunliri del shundaq bolidu. \f □ \fr 29:8 \ft \+bd «... oyghansa, mana u halidin kétidu, u yenila ussuzluqqa teshna bolidu; mana Zion téghigha qarshi jeng qiliwatqan ellerning nurghunlighan qoshunliri del shundaq bolidu»\+bd* — démek, bu chüshni körgen kishi bashqa ellerning qoshunlirini körsitidu. Chüshide körgen «tamaq-su» barliq eller yutuwalmaqchi bolghan Yérusalémni körsitidu. Eller «Yérusalém bizningki» dep xam xiyal qilip, tuyuqsiz hemmidin ayrilip, meghlup bolidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Rohiy qarighuluq, rohiy gheplet, Perwerdigarning dora-dermani  
\m
\v 9 Emdi arisaldi boliwérip,  
\m Qaymuqup kétinglar!  
\m Özünglarni qarighu qilip, qarighu bolunglar!  
\m Ular mest boldi, biraq sharabtin emes!  
\m Ular ilengliship qaldi, biraq haraqtin emes!\f □ \fr 29:9 \ft \+bd «Emdi arisaldi boliwérip, qaymuqup kétinglar!...»\+bd* — bu ayet intayin muhim. Yeshaya Asuriye yaki bashqa bésip kirgen tajawuzchilardin qutulushni alliburun aldin’ala éytqan (36-37-bablarni körüng). Emdi mushu qutulushlarni körgenler yenila Xudagha ishenmey «tasadipiyliqtin bolghan» yaki «Misir bilen bolghan ittipaqtin bolghan» dése qandaq bolidu? 
\fp  Eger ular shu chaghda «arisaldi» bolsa, héch qarargha téxi kelmise, ular herqandaq bir ishta bash qaturidighan bolidu. Yeshaya ularning shundaq kajliq qilidighanliqini aldin bilgen (Xudaning agahini 6:10-ayette körüng). Shunga u kinaye qilip, ularni shundaq qilishqa dewet qilidu.\f*   
\m
\v 10 Chünki Perwerdigar silerge gheplet uyqusi basquchi bir rohni töküp,  
\m Közünglarni étiwetti;  
\m U peyghemberler we bash-közünglar bolghan aldin körgüchilernimu chümkiwetti.\f □ \fr 29:10 \ft \+bd «Perwerdigar silerge gheplet uyqusi basquchi bir rohni töküp... aldin körgüchilernimu chümkiwetti»\+bd* — yuqiriqi izahatta éytqinimizdek, ular Perwerdigarning karametlirini yenila étirap qilmighandin kéyin, Xuda ularni téximu öz kajliqida békitip qoyidu. Shundaq qilghini bilen U ularni téxi tashliwetmigen; U ulargha eng axirqi bir pursetni yaritip béridu. Bu purset 14-ayette aldin’ala éytilidu.\f*  \x + \xo 29:10 \xt Rim. 11:8\x*   
\m
\v 11 Mushu körgen pütkül wehiy bolsa, siler üchün péchetliwétilgen bir yögime kitabdek bolup qaldi;  
\m Xeq kitabni sawatliq birsige bérip: —  
\m «Oqup bérishingizni ötünimen» — dése, u: —  
\m «Oquyalmaymen, chünki péchiti bar iken» — deydu.   
\m
\v 12 Kitab sawatsiz birsige bérilip: —  
\m «Oqup bérishingizni ötünimen» — déyilse, u: —  
\m «Men sawatsiz» — deydu.\f □ \fr 29:12 \ft \+bd «Kitab sawatsiz birsige bérilip... u: — «Men sawatsiz» — deydu»\+bd* — sawatliq kishi bolsa «kitab péchetlen’gen» (péchetni buzushqa özümni aware qilmaymen) dégen bahanini körsitidu. Sawatsiz kishi bolsa elwette oquyalmaydu; biraq u sawatliq kishidinmu oqup bérishni sorimaydu. Démek, nurghun ademler bu ikki xil kishilerge oxshash Xudaning bergen wehiysige perwayim pelek dep yüriwéridu.\f*   
\m
\v 13 We Reb mundaq deydu: —  
\m «Mushu xelq aghzi bilen Manga yéqinlashqanda,  
\m Tili bilen Méni hörmetligende,  
\m Biraq qelbi bolsa Mendin yiraq turghachqa,  
\m Mendin bolghan qorqushi bolsa, peqet insan balisining petiwaliridinla bolidu, xalas;\f □ \fr 29:13 \ft \+bd «Mushu xelq aghzi bilen Manga yéqinlashqanda... qelbi bolsa Mendin yiraq turghachqa, Mendin bolghan qorqushi bolsa, peqet insan balisining petiwaliridinla bolidu, xalas»\+bd* — «Mat.» 15:7-9, «Mar.» 7:6-7ni körüng.\f*  \x + \xo 29:13 \xt Mat. 15:8; Mar. 7:6\x*   
\m
\v 14 Shunga mana, Men mushu xelq arisida yene bir karamet körsitimen;  
\m Karamet bir ishni karamet bilen qilimen;  
\m Shuning bilen ularning danishmenlirining danaliqi yoqilidu;  
\m Ularning aqillirining eqilliri yoshurunuwalghan bolidu». \f □ \fr 29:14 \ft \+bd «Shunga mana, Men mushu xelq arisida yene bir karamet körsitimen; karamet bir ishni karamet bilen qilimen»\+bd* — Xuda ulargha sewr-taqet bilen yene bir purset bermekchi. Bu pursetning néme ikenliki éniq tilgha élinmighan. Biraq bu yerde déyilgen sözlerge qarighanda bu karametning «Asuriyedin qutulush» dégen möjizidin birnechche hesse yuqiriliqi, ajayibliqi, karametliki we tilsimatliqi bar bolushi mumkin. Biz yene shundaq dep qaraymizki, Yeshaya peyghember mushu ishni kitabining qalghan qismida bizge éytip béridu; oqurmenlerning özi uni oqup chüshineleydu. \+bd «Shuning bilen ularning danishmenlirining danaliqi yoqilidu; ularning aqillirining eqilliri yoshurunuwalghan bolidu»\+bd* — Xudaning ishligen mushu karamitining netijisi dunyadiki «danishmenlik»ni öz-özidin xijil qilidu. «1Kor.» 1:19ni körüng. 
\fp  ««Aqillarning eqilliri» yoshuruniwalidu» — démek, ularning eqli héch esqatmaydu hem bashqilar aldida körünüshke xijil bolidu.\f*  \x + \xo 29:14 \xt Yer. 49:7; Ob. 8; Mat. 11:25; 1Kor. 1:19\x*   
\b  
\m  
\s1 Chong özgirishler  
\m
\v 15 Özining pükken niyetlirini Perwerdigardin yoshurush üchün astin yerge kiriwalghan,  
\m Öz ishlirini qarangghuluqta qilidighan,  
\m We «Bizni kim köridu» we «Kim bizni bilgen» dégenlerge way!\x + \xo 29:15 \xt Zeb. 94:7\x*   
\m
\v 16 Ah, silerning tetürlükünglar!  
\m Sapalchini séghiz laygha oxshatqili bolamdu?  
\m Shundaqla ish özini Ishligüchige: «U méni ishlimigen»,  
\m Yaki shekillendürülgen özini Shekillendürgüchige: «Uning eqli yoq» dése bolamdu?!\x + \xo 29:16 \xt Yesh. 45:9\x*   
\m
\v 17 Chünki qisqa waqit ichidila, Liwan méwilik baghgha aylandurulmamdu?  
\m Méwilik bagh bolsa orman hésablanmamdu?\f □ \fr 29:17 \ft \+bd «Liwan méwilik baghgha aylandurulmamdu? Méwilik bagh bolsa orman hésablanmamdu?»\+bd* — Liwan kona zamanlardin tartip ormanliri bilen dangqi chiqqan rayon bolup kelgen. Mushu orman bilen uning «méwilik bagh»lirining rolliri almashturulghan bolsa, undaqta yuqiri orunda turghanlar yaki tekebburlar pes (biraq yenila yaxshi we méwe béridighan) orun’gha békitilidu we kemterler bolsa yuqiri orun’gha qoyulidu, démekchi. Qandaqla bolmisun, nurghun kishilerning orunlirida almishish yüz béridu.\f*   
\m
\v 18 Shu künide gaslar shu yögime kitabning sözlirini anglaydighan,  
\m Qarighular zulmet hem qarangghuluqtin chiqip közliri köridighan bolidu;\x + \xo 29:18 \xt Mat. 11:5\x*   
\m
\v 19 Möminler bolsa Perwerdigardin téximu xursen bolidu;  
\m Insanlar arisidiki miskinler Israildiki Muqeddes Bolghuchidin shadlinidu.   
\m
\v 20 Rehimsiz bolghuchi yoqaydu,  
\m Mazaq qilghuchi ghayib bolidu;  
\m Qebihlik pursitini kütidighanlarning hemmisi halak qilinidu;   
\m
\v 21 Mana \add mushundaq ademler\add* ademni bir söz üchünla jinayetchi qilidu,  
\m Derwazida turup rezillikke tenbih bergüchi üchün tuzaq teyyarlap qoyidu,  
\m Heqqaniy ademning dewasini sewebsiz bikar qiliwétidu.\f □ \fr 29:21 \ft \+bd «(Ular) derwazida turup rezillikke tenbih bergüchi üchün tuzaq teyyarlap qoyidu»\+bd* — sheher derwazisi sot qilidighan jay idi.\f*  \x + \xo 29:21 \xt Am. 5:10\x*   
\m
\v 22 Shunga Ibrahim üchün bedel tölep qutquzghan Perwerdigar Yaqupning jemeti toghruluq mundaq deydu: —  
\m «Hazir bolsa Yaqup xijilliqqa qalmaydu,  
\m Hazir bolsa u tit-tit bolup chirayi tatirip ketmeydu;\f □ \fr 29:22 \ft \+bd Shunga Ibrahim üchün bedel tölep qutquzghan Perwerdigar Yaqupning jemeti toghruluq mundaq deydu: — «Hazir bolsa Yaqup xijilliqqa qalmaydu, hazir bolsa u tit-tit bolup chirayi tatirip ketmeydu»\+bd* — démek: — 
\fp  (1) «Yaqup öz perzentliri (jemeti) toghrisida xijil bolmaydu». Yaqup hayat waqtida özining on ikki oghlining qilmishliridin nahayiti xijil bolup yüretti («Yar.» 34-babni körüng). Andin Yaqup kéyinki dewrde perzentlirining qilghanlirini körgen bolsa, téximu xijil bolghan bolatti! Biraq «hazir bolsa» (kelgüside) adil, heqqaniy, sap dilliq «yéngidin tughulghan», yéngi bir perzenti, yéngi bir Israil wujudqa kélidu; Yaqup (tirilgen waqtida) ulardin héch xijil bolmaydu, elwette. 
\fp  (2) «Uning chirayi tatirip ketmeydu» — Öz oghullirining bir-birige hesetxor bolghanliqi tüpeylidin Yaqup köp japa tartqan. U Yüsüpni «öltürülgen» dep uzun yillar matem tutqan, andin eng yaxshi köridighan Binyaminni «yoqap ketti» dep ensirep öley dep qalghan. Biraq öz perzentliri toghrisida ensireshning hajiti yoq — chünki «hazir bolsa» herbiri Xudaning bashpanahida aman-ésen menggü turidu, shundaqla bir-biri bilen inaq ötüshidu.\f*   
\m
\v 23 Chünki \add Yaqup\add* qolumning ishligen emili bolghan, öz arisida turghan ewladlirini körgen waqtida,  
\m Ular namimni muqeddes dep ulughlaydighan,  
\m Yaqupning Muqeddes Bolghuchisini pak-muqeddes dep bilidighan,  
\m Israilning Xudasidin qorqidighan bolidu.\f □ \fr 29:23 \ft \+bd «Yaqup qolumning ishligen emili bolghan, öz arisida turghan ewladlirini körgen waqtida...»\+bd* — mushu 22-24-ayette hem Yaqupning özini (Israilni) hem uning ewladlirini (Israillarni) körsitidu. Yaqupning özi ularni körüsh üchün ölümdin tirilishi kérek, elwette.\f*   
\m
\v 24 Rohi ézip ketkenler yorutulidighan,  
\m Qaqshap yürgenler nesihet-bilim qobul qilidighan bolidu.   
\b  
\b  
\m  
\c 30
\s1 Misir bilen ittipaqlishish — Xudagha tayanmasliqtur  
\m
\v 1 «Asiy oghullarning ehwaligha way!» — deydu Perwerdigar,  
\m — «Ular pilanlarni tüzmekchi, biraq Mendin almaydu;  
\m Ular mudapie tosuqini berpa qilidu,  
\m Biraq u Méning Rohim emes;  
\m Shundaq qilip ular gunahi üstige gunah qoshuwalidu.   
\m
\v 2 Ular Mendin héch sorimayla Misirgha yol aldi;  
\m Pirewnning qaniti astidin panah izdep,  
\m Misirning sayisige ishinip tayinidu yene!   
\m
\v 3 Chünki Pirewnning qaniti bolsa silerni yerge tashlap let qilidu.  
\m Misirning sayisige ishinip tayinish silerge bash qétimchiliq bolidu.   
\m
\v 4 Pirewnning emirliri Zoan shehiride bolsimu,  
\m Uning elchiliri Hanes shehirige herdaim kélip tursimu, \f □ \fr 30:4 \ft \+bd «Pirewnning emirliri Zoan shehiride bolsimu, uning elchiliri Hanes shehirige herdaim kélip tursimu,...»\+bd* — shu chaghlarda Misir yéngi bir padishah, yeni Pirewn Shabakoning qol astida küchlük, ittipaqlashqan bir döletke aylan’ghanidi. Zoan we Hanesning Misirning ikki teripide bolushi döletning küchlük birlikini tekitleydu.\f*   
\m
\v 5 Awam hemmisi özige paydisi bolmaydighan,  
\m Héch yardimi we paydisi tegmeydighan,  
\m Belki let qilip yerge tashlaydighan,  
\m Hetta reswa qilidighan bir xelqtin nomus qilidighan bolidu. \x + \xo 30:5 \xt Yer. 2:36\x*   
\b  
\m  
\s1 Yük artilip Misirgha méngishqa teyyarlan’ghan bichare ulaghlar!  
\m
\v 6 Negewdiki ulaghlar toghrisida yüklen’gen wehiy: —  
\m Ular japaliq, derd-elemlik zémindin ötidu;  
\m Shu yerdin chishi shirlar we erkek shirlar,  
\m Char yilan we wehshiy uchar yilanmu chiqidu;  
\m Ular bayliqlirini ésheklerning dümbisige,  
\m Göherlirini töge lokkilirigha yüklep,  
\m Özlirige héch payda yetküzmeydighan bir xelqning yénigha kötürüp baridu. \f □ \fr 30:6 \ft \+bd «Negewdiki ulaghlar toghrisida yüklen’gen wehiy»\+bd* — Negew bolsa Yehudaning jenubi qismi bolup, pütünley dehshetlik chöl-bayawan. Misirgha mangidighan bir yol Negewdin ötidu. \+bd «...yüklen’gen wehiy»\+bd* — mushu bésharetning témisi bilen Yeshaya chaqchaq qilidu. «Wehiy»ning ibraniy tilida «yük» dégen yene bir menisi bar. Shuning bilen témini yene «Negewdiki ulaghlarning yüki» — déyishke bolidu. Ulaghlar elchilerning özini hem nurghun mal-mülük, hediyilerni kötürüp Misirgha baridighan japaliq yolda méngip hérip kétidu. Lékin Misir bilen bolidighan «ittipaq» héchnémige erzimigechke, ularning yoli bikargha kétidu. Yeshaya bichare ulaghlargha hésdashliq bildürgini bilen elchilerge héchqandaq hésdashliq bildürmeydu! \+bd «Ular japaliq, derd-elemlik zémindin ötidu...»\+bd* — qiziq yéri shuki, Misirgha adette mangidighan yol Negewdin emes, belki Filistiyedin ötidu. Negewdin mangidighan yol nahayiti japaliqtur. Némishqa mushu yol bilen mangidikin? Hökümranlar meqset-pilanlirini Filistiyedin yaki öz xelqidin mexpiy saqlash üchün bolsa kérek. Qiziq ish shuki, Israil Musa peyghember arqiliq Misirdin qutquzulup chiqip, del shu yol bilen Qanaan’gha (Pelestin’ge) kelgen. Yeshaya kinayilik bilen ulardin, siler Misirdin qutquzulghandin kéyin yene ashu yerge «kelgen izinglar bilen qaytip» yardem sorashqa rast baramsiler? — dep sorimaqchi.\f*   
\m
\v 7 Misir!? Ularning yardimi bikar hem quruqtur!  
\m Shunga Men uni: «Héchnémini qilip bermeydighan Rahab» dep atighanmen. \f □ \fr 30:7 \ft \+bd «Men uni: «Héchnémini qilip bermeydighan Rahab» dep atighanmen»\+bd* — «Rahab» Misirning bashqa bir ismi, menisi «hakawurluq», «hali üstünlük».\f*   
\b  
\m  
\s1 Ishenmeslikning aqiwiti  
\m
\v 8 — Emdi bu sözning kelgüsi zamanlar üchün,  
\m Guwahliq süpitide ebedil’ebedge turuwérishi üchün,  
\m Hazir bérip buni hem tash taxtigha hem yögime kitabqa yézip qoyghin.\f □ \fr 30:8 \ft \+bd «...Hazir bérip buni hem tash taxtigha hem yögime kitabqa yézip qoyghin»\+bd* — «buni» bizning qarishimizche, yuqiriqi 6-7-ayettiki bésharetni körsitidu. Bezi alimlar «buni» 8-14-ayetlerning mezmuni dep qaraydu.\f*   
\m
\v 9 Chünki bular bolsa asiy bir xelq,  
\m Naehli oghullar,  
\m Perwerdigarning Tewrat-terbiyisini anglashni xalimaydighan oghullardur.\f □ \fr 30:9 \ft \+bd «Perwerdigarning Tewrat-terbiyisi»\+bd* — «Tewrat» bolsa «terbiye», «nesihet», «yolyoruq» dégen menide.\f*   
\m
\v 10 Ular aldin körgüchilerge: — «Wehiyni körmenglar!»,  
\m We peyghemberlerge: «Bizge toghra bésharetlerni körsetmenglar;  
\m Bizge ademni azade qilidighan, yalghan bésharetlerni körsitinglar;\f □ \fr 30:10 \ft \+bd «aldin körgüchiler»\+bd* — adette Xudaning sözini ghayibane körünüshler arqiliq bilip chüshinidighan hem ularni bashqilargha chüshendürüp béridighan peyghemberlerdur.\f*   
\m
\v 11 Senler \add durus\add* yoldin chiqish,  
\m Toghra teriqidin ayrilish!  
\m Israildiki Muqeddes Bolghuchini aldimizdin yoq qilish!» — deydu.\f □ \fr 30:11 \ft \+bd «Senler durus yoldin chiqish, toghra teriqidin ayrilish! Israildiki Muqeddes Bolghuchini aldimizdin yoq qilish!»\+bd* — mushu sözler ularning démekchi bolghan asasliq sözliri, yaki alliqachan dégen sözlerning tüp menisidur.\f*   
\m
\v 12 — Emdi Israildiki Muqeddes Bolghuchi mundaq deydu: —  
\m «Chünki siler mushu xewerni chetke qéqip,  
\m Zulumni yölenchük qilip, burmilan’ghan yolgha tayan’ghininglar tüpeylidin,   
\m
\v 13 Shunga mushu qebihlik silerge égiz tamning bir yériqidek bolidu,  
\m Tam pultiyip qalghanda, u biraqla uni chéqiwétidu;\x + \xo 30:13 \xt Yesh. 29:5\x*   
\m
\v 14 Xuddi sapal chine héch ayimay chéqiwétilgendek U uni chéqiwétidu;  
\m Uningdin hetta ochaqtin chogh alghudek,  
\m Baktin su usqudek birer parchisimu qalmaydu».\f □ \fr 30:14 \ft \+bd «Xuddi sapal chine héch ayimay chéqiwétilgendek u uni (tamni) chéqiwétidu»\+bd* — tam chaqquchini Xudaning Özi dep qaraymiz. Tamda peyda bolghan yériq bolsa Israilning qebihlikidur (13-ayetnimu körüng). Ademning gunahi özini ichidin (yériq tamni weyran qilghandek) weyran qilidu; uning üstige, Xudaning jazalishi uninggha chüshüsh bilen u téximu tügishidu.\f*  \x + \xo 30:14 \xt Yer. 19:11\x*   
\m
\v 15 Shunga Reb Perwerdigar, Israildiki Muqeddes Bolghuchi mundaq deydu: —  
\m «Yénimgha towa bilen qaytip kélip aram tapisiler, qutquzulisiler;  
\m Xatirjemlikte hem aman-ésenlikte küch alisiler!»,  
\m — Biraq siler ret qilghansiler.\f □ \fr 30:15 \ft \+bd «Yénimgha towa bilen qaytip kélip aram tapisiler, qutquzulisiler; xatirjemlikte hem aman-ésenlikte küch alisiler!»\+bd* — mushu söz Yeshaya peyghemberning bésharetlirining jewhiri.\f*   
\m
\v 16 Siler: — «Yaq, biz atlargha minip qachimiz» — dédinglar,  
\m Shunga siler rast qachisiler!  
\m We «Biz chapqur ulaghlargha minip kétimiz» — dédinglar;  
\m — Shunga silerni qoghlighuchilarmu chapqur bolidu.   
\m
\v 17 Minginglar birining wehimisidin qachisiler;  
\m Beshining wehimiside \add hemminglar\add* qachisiler;  
\m Qéchip, tagh üstidiki yégane bayraq xadisidek,  
\m Döng üstidiki tughdek qalisiler. \f □ \fr 30:17 \ft \+bd «Minginglar birining wehimisidin qachisiler; beshining wehimiside hemminglar qachisiler»\+bd* — Musa peyghember Tewrattiki «Law.» 26:8-ayette Xudaning mundaq wedisini xatiriligen: «(Manga tayan’ghan bolsanglar) beshinglar yüz (adem)ni, yüzünglar bir tümenni qoghliwétisiler». Emdiki ehwal buning eksiche. \+bd «Tagh üstidiki bayraq... döng üstidiki... tugh»\+bd* — (1) démek, qalghan ademler nahayiti az. (2) mushu ikki nerse (bayraq we tugh) adette urush qilghanda ishlitilidu; urushtiki bir terep meghlup bolsa mushu nersiler tashlinip qalidu; ghelibe qilsa ular élip kétilidu; shunga ular mushu yerde meghlubiyetnimu bildüridu.\f*  \x + \xo 30:17 \xt Yesh. 17:6; 24:6,13\x*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning kütken ümidi •••• Uning axirqi pilanliri — parlaq kélechek  
\m
\v 18 We shunga silerge méhir-shepqet körsitimen dep, Perwerdigar kütidu;  
\m Shunga U silerge rehim qilimen dep ornidin qozghilidu;  
\m Chünki Perwerdigar höküm-heqiqet chiqarghuchi Xudadur;  
\m Uni kütkenlerning hemmisi bextliktur!\f □ \fr 30:18 \ft \+bd «We shunga silerge méhir-shepqet körsitimen dep, Perwerdigar kütidu; shunga U silerge rehim qilimen dep ornidin qozghilidu... Uni kütkenlerning hemmisi bextliktur!»\+bd* — mushu ayet belkim kitabning ademni eng heyran qalduridighan yerliridin biridur. Némishqa Israilning kajliqi, Xudaning qattiq jazalishi teswirlen’gendin kéyin ayet «shunga» bilen bashlinidu? Xudaning Israilni qattiq jazalighini bilen u eng axirda ulargha nahayiti köp rehimdilliq körsetmekchi. Yuqiriqi jazalar belkim Israilning «qaldisi»ni Xudaning nijatini qobul qilishqa teyyarlaydu. «Shunga» Xuda buni sewr-taqet bilen kütidu.\f*  \x + \xo 30:18 \xt Zeb. 2:12; 34:8; Pend. 16:20; Yer. 17:7\x*   
\m
\v 19 Chünki xalayiq yenila Zionda, yeni Yérusalémda turidu;  
\m Shu chaghda siler yene héch yighlimaysiler;  
\m Kötürgen nalengde U Özini sanga intayin shepqetlik körsitidu;  
\m U nalengni anglisila, jawab béridu.   
\m
\v 20 Reb silerge nan üchün müshküllükni,  
\m Su üchün azab-oqubetni bersimu,  
\m Shu chaghda séning Ustazing yene yoshuruniwermeydu,  
\m Belki közüng Ustazingni köridu;\f □ \fr 30:20 \ft \+bd «séning Ustazing»\+bd* — mushu yerde bu söz yaki (köplük sheklide) «ustazliring» yaki (birlik sheklide) «ustazing» meniside ishlitilgen. Aldi-keynidiki sözlerge qarighanda, «ustaz» bolsa kérek. «Özini yoshurghan» «Ustazing»ning kim ikenlikini chüshinish üchün mushu ayetni 8-bab, 17-ayet bilen sélishturung.\f*   
\m
\v 21 Siler ong terepke burulsanglar,  
\m Yaki sol terepke burulsanglar,  
\m Quliqing keyningdin: —  
\m «Yol mana mushu, uningda ménginglar!» dégen bir awazni anglaysen.   
\m
\v 22 Shu chaghda siler oyulghan mebudliringlargha bérilgen kümüsh helge,  
\m Quyma mebudliringlargha bérilgen altun helgimu dagh tegküzisiler;  
\m Siler ularni adet latisini tashlighandek tashliwétip: —  
\m «Néri tur» — deysiler.   
\m
\v 23 U sen tériydighan uruqung üchün yamghur ewetidu;  
\m Yerdin chiqidighan ashliq-mehsulat hem küch-quwwetlik hem mol bolidu;  
\m Shu küni malliring keng-azade yaylaqlarda yaylaydu;   
\m
\v 24 Yer heydigen kala we éshekler bolsa,  
\m Gürjek we ara bilen sorughan, tuzlan’ghan helep yeydu.   
\m
\v 25 Chong qirghinchiliq bolghan küni,  
\m Yeni munarlar örülgen küni,  
\m Herbir ulugh taghda we herbir égiz döngde bolsa,  
\m Enharlar we ériqlar bolidu.\f □ \fr 30:25 \ft \+bd «Chong qirghinchiliq bolghan küni, yeni munarlar örülgen küni...»\+bd* — qaysi qirghinchiliqning bolghanliqi, qaysi munarlarning örülgenliki mushu yerde déyilmidi. Qandaqla bolmisun, mushu ishlar jismaniy hem rohiy düshmenlerning yoqitilishini bildüridu; mushu ishlar axirqi zamanlarda yüz bérishi mumkin. \+bd «enhar»\+bd* — kichik ériq.\f*   
\m
\v 26 Perwerdigar Öz xelqining jarahitini tangidighan,  
\m Ularning qamcha yarisini saqaytqan shu künide,  
\m Ay sholisi quyash nuridek bolidu,  
\m Quyash nuri bolsa yette hesse küchlük bolidu,  
\m Yeni yette kündiki nurgha barawer bolidu. \f □ \fr 30:26 \ft \+bd «Öz xelqining jarahiti»\+bd* — yaki «Öz xelqining sun’ghan yérini».\f*   
\b  
\m  
\s1 Asuriye hujum qilmaydu — •••• Ularning üstige chüshidighan jaza  
\m
\v 27 Mana, Perwerdigarning nami yiraqtin kélidu,  
\m Uning qehri yalqunlinip,  
\m Qoyuq is-tütekliri kötürülidu;  
\m Lewliri ghezepke tolup,  
\m Tili yutuwalghuchi yan’ghin ottek bolidu.   
\m
\v 28 Uning nepesi xuddi téship boyun’gha yétidighan kelkündek bolidu,  
\m Shuning bilen U ellerni bimenilikni yoqatquchi ghelwir bilen tasqaydu,  
\m Shundaqla xelq-milletlerning aghzigha ularni azduridighan yügen salidu.\f □ \fr 30:28 \ft \+bd «Uning nepesi xuddi téship boyun’gha yétidighan kelkündek bolidu»\+bd* — yuqiriqi 8-bab, 8-ayet bilen sélishturung. Asuriye Israilgha qandaq qilghan bolsa, Perwerdigarmu ulargha (asuriylerge) shundaq qilidu. \+bd «bimenilik bimenilikni yoqatquchi ghelwir»\+bd* — «bimenilik» belkim butlargha ishinip-tayinishni körsitidu. \+bd «U (Perwerdigar) .... shundaqla xelq-milletlerning aghzigha ularni azduridighan yügen salidu»\+bd* — Asuriye padishahi Sennaxérib tutuwalghan esirlirining aghzigha yügen sélip, ularni ashundaq rehimsiz yol bilen élip mangatti. Mushu yerde Asuriyedin bashqa ellerning tilgha élinishi, bésharetning hem shu chaghdiki Asuriyeni hem axirqi zamandiki «axirqi urush»ni körsitidighanliqini chüshendürse kérek. Undaq bolsa Asuriye padishahi yene axirqi zamandiki dejjalgha wekillik qilidu yaki «bésharetlik resim» bolidu.\f*  \x + \xo 30:28 \xt Yesh. 8:8\x*   
\m
\v 29 Muqeddes bir héyt ötküzülgen kéchidikidek, könglünglardin naxsha urghup chiqidu,  
\m Israilgha uyultash bolghan Perwerdigarning téghigha ney nawasi bilen chiqqan birsining xushalliqidek, könglünglar xushal bolidu.   
\m
\v 30 Perwerdigar heywetlik awazini yangritidu;  
\m U qaynighan qehri, yutuwalghuchi yalqunluq ot, güldürmamiliq yamghur, boran-shawqun, möldürler bilen Öz bilikini sozup körsitidu.   
\m
\v 31 Chünki Perwerdigarning awazi bilen Asuriye yanjilidu,  
\m — Bashqilarni urush tayiqi \add bolghan Asuriye\add* yanjilidu!\f □ \fr 30:31 \ft \+bd «Perwerdigarning awazi bilen Asuriye yanjilidu, — bashqilarni urush tayiqi bolghan Asuriye yanjilidu!»\+bd* — Asuriyening Xudaning tayiqi ikenliki 10:5-ayette körsitilgen. 
\fp  «Bashqilarni urush tayiqi (bolghan Asuriye) yanjilidu!» dégenning bashqa birxil terjimisi: — «U (Perwerdigar) uni (Asuriyeni) tayaq bilen uridu».\f*   
\m
\v 32 We Perwerdigar teyyarlighan kaltek bilen her qétim uni urghanda,  
\m Buninggha daplar hem chiltarlar tengkesh qilinidu;  
\m U qolini oynitip zerb qilip uning bilen küresh qilidu.   
\m
\v 33 Chünki Tofet qedimdin tartip teyyar turghanidi;  
\m Berheq, padishah üchün teyyarlan’ghan;  
\m \add Perwerdigar\add* uni chongqur hem keng qilghan;  
\m Otunliri köp yalqunluq bir gülxan bar,  
\m Perwerdigarning nepesi bolsa günggürt éqimidek uni tutashturidu. \f □ \fr 30:33 \ft \+bd «Tofet»\+bd* — Yérusalém sirtidiki, exlet köydüridighan bir jilgha. U yene «Gé-Xinnom» — «Halaket jilghisi» dep atilip dozaqning küchlük bir simwoli bolidu (erebche «jehennem» dégen söz del bu «Gé-Xinnom»din kelgen). \+bd «Berheq, padishah üchün teyyarlan’ghan; Perwerdigar uni chongqur hem keng qilghan, otunliri köp yalqunluq bir gülxan bar...»\+bd* — démek, Asuriye padishahi Yehudagha qarshi yürüsh qilghanda, özi üchün teyyarlan’ghan «jesetni köydürüsh» gulxanigha qarap méngiwatatti.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 31
\s1 Misir bilen ittipaqlashmanglar! •••• Xuda Özi Asuriyeni yiqitidu  
\m
\v 1 — Yardem izdep Misirgha barghanlarning haligha way!  
\m Ular atlargha tayinip,  
\m Köp bolghanliqidin jeng harwilirigha,  
\m Intayin küchlük bolghanliqidin atliq eskerlerge ishinip ketti!  
\m Biraq Israildiki Muqeddes Bolghuchigha qarimaydu,  
\m Perwerdigarni izdimeydu.\x + \xo 31:1 \xt Zeb. 20:7; 33:16-17; Pend. 21:31; Yer. 17:5\x*   
\m
\v 2 Biraq Umu danadur!  
\m U külpet élip kélidu,  
\m Dégenlirini qayturuwalmaydu;  
\m U buzuqlarning jemetige,  
\m Shundaqla qebihlik qilghuchilargha yardemde bolghanlargha qarshi ornidin qozghilidu.\f □ \fr 31:2 \ft \+bd «Biraq Umu danadur!»\+bd* — «Umu» dégen söz kinayilik, hejwiy gep: «Sen Israil bek ekillik, shundaq emesmu? Lékin \+bd Umu\+bd* (Xudamu) danaliqghu!» dégendek. Israilning héch danaliqi yoq idi.\f*   
\m
\v 3 Misirliqlar Tengri emes, ademler xalas;  
\m Ularning atliri bolsa rohtin emes, ettin xalas;  
\m Perwerdigar bolsa qolini uzartidu,  
\m Yardem bergüchi bolsa putlishidu;  
\m Yardem bérilgüchi bolsa yiqilidu;  
\m Ular hemmisi biraqla yoqilidu.   
\m
\v 4 Chünki Perwerdigar manga mundaq dégen: —  
\m «Owni tutuwalghan shir yaki arslanni bir terep qilishqa top-top padichilar chaqirilghanda,  
\m Shir yaki arslan ularning awazliridin héch qorqmay,  
\m Shawqunliridin héch hoduqmay,  
\m Belki owni astigha bésiwélip ghar-ghur talighinidek,  
\m Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarmu oxshashla Zion téghi we égizlikliri üchün chüshüp jeng qilidu.\f □ \fr 31:4 \ft \+bd «top-top padichilar»\+bd* — bu ibare Misirni körsetse, nahayiti kinayilik gep bolidu; chünki Misirliqlar qoy we padichilargha öch idi («Yar.» 46:34ni körüng). Belkim mushu temsilning awwalqi yérimi, Xuda Israilni (shirdek, Asuriye arqiliq) jazalimaqchi bolsa, Misirliqlarni yardem bérishke chaqirish bihudiliktur. Ikkinchi yérimi bolsa, Xuda axirda Özi (qushtek Öz qaniti astigha élip — 31-ayet) Israilni Asuriyedin qutquzidu, dégen menide. \+bd «shawqunliridin héch hoduqmay,...»\+bd* — yaki «ularning aldida yolni boshatmaydighan,...». \+bd «U (Perwerdigar) Zion téghi ... üchün chüshüp jeng qilidu»\+bd* — Perwerdigar kimge qarshi chiqip jeng qilidu? Yuqiriqi ayetke qarighanda, u awwal shirdek (Asuriye arqiliq) Öz oljisi qilmaqchi bolghan Yérusalémni qoligha élish üchün küresh qilip, andin «owgha yardemchi süpitide» «uni shirdin qutquzimiz» dégen Misir bilen jeng qilidu. Héchbolmighanda, Yérusalém Xudaning (Asuriyelikler arqiliq bolghan) terbiye jazasidin özini qutquzalmaydu. Biraq 5-ayette, Xuda axirida ularni Asuriyening bésip kirishidin qutquzidu, deydu.\f*   
\m
\v 5 Üstide perwaz qilidighan qushlardek samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar Öz qaniti astigha Yérusalémni alidu;  
\m Qaniti astigha élip, Zionni qutquzidu;  
\m Uning «ötüp kétishi» bilen Zion nijatliqqa érishidu. \f □ \fr 31:5 \ft \+bd «Uning (Perwerdigarning) «ötüp kétishi» bilen Zion nijatliqqa érishidu»\+bd* — Xuda Musa peyghember dewride Israilni Misirdin qutquzghanda, Israillarning öyliridin «ötüp kétish»i bilen ularni jazalimay, ularni qutquzghan. Tepsilatliri üchün «Mis.» 12:23 we «Zeb.» 78:49ni körüng — U Özi ewetken «halak qilghuchi perishte» Israillarning öylirige yétip kelgende Özi ularning öylirining ishikining aldigha «ötüp turush»i bilen halak qilghuchi perishtining yolini tosup, muhapizet qilip ularni saq qaldurghan. «Ötüp kétish» dégen söz Israilni mushu ish toghruluq eskertken bolsa kérek. «Mis.» 12:13, 23-ayet we izahatlirini körüng.\f*  \x + \xo 31:5 \xt Qan. 32:11\x*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning towa qilishqa chaqirishi  
\m
\v 6 Siler dehshetlik asiyliq qilghan Igenglarning yénigha towa qilip qaytinglar,  
\m I Israil baliliri!   
\m
\v 7 Chünki shu künide insanlar herbiri özi üchün öz qoli bilen yasighan kümüsh butlarni we altun butlarni: — «Gunahtur!» dep tashliwétidu».\x + \xo 31:7 \xt Yesh. 2:20\x*   
\b  
\m
\v 8 «Shu chaghda Asuriye qilich bilen yiqilidu,  
\m Biraq baturning qilichi bilen emes;  
\m Bir qilich uni yutuwalidu, biraq qilich adettiki ademningki bolmaydu;  
\m U jénini élip qilichtin qachmaqchi bolidu,  
\m Arisidiki yigitliri alwan’gha sélinidu.\f □ \fr 31:8 \ft \+bd «Asuriye qilich bilen yiqilidu, biraq baturning qilichi bilen emes; ... qilich adettiki ademningki bolmaydu»\+bd* — démek, qilich insan teripidin emes, belki Xuda teripidin ishlitilidu (36-, 37-babni körüng).\f*   
\m
\v 9 Wehimidin uning «ul téshi» yoqaydu;  
\m Uning serdarliri jeng tughidin alaqzadilishidu» — dep jakarlaydu Zionda oti köyiwatqan,  
\m Yérusalémda xumdéni yalqunlawatqan Perwerdigar. \f □ \fr 31:9 \ft \+bd «Wehimidin uning «ul téshi» yoqaydu...»\+bd* — «ul téshi» ularning padishahi bolushi kérek.\f*  \x + \xo 31:9 \xt 2Pad. 19:36,37\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 32
\s1 Yéngi padishah we uning yéngi jemiyiti  
\m
\v 1 Mana, heqqaniyliq bilen hökümranliq qilghuchi bir padishah chiqidu;  
\m Emirler bolsa toghra höküm chiqirip idare qilidu.\x + \xo 32:1 \xt Zeb. 45:4-7; Zek. 9:9\x*   
\m
\v 2 Hem shamalgha dalda bolghudek,  
\m Boran’gha panah bolghudek,  
\m Qaghjiraq jaygha ériq-sulardek,  
\m Changqap ketken zémin’gha qoram tashning sayisidek bolghan bir adem chiqidu.\f □ \fr 32:2 \ft \+bd «changqap ketken zémin»\+bd* — yaki «charchap ketken zémin».\f*   
\m
\v 3 Shuning bilen körgüchilerning közliri héch torlashmaydu,  
\m Anglaydighanlarning quliqi éniq tingshaydu; \x + \xo 32:3 \xt Yesh. 29:18; 30:21\x*   
\m
\v 4 Bengbashning köngli bilimni tonup yétidu,  
\m Kékechning tili téz hem éniq sözleydu.   
\m
\v 5 Pesendiler emdi peziletlik dep atalmaydu,  
\m Piqsiq iplaslar emdi merd dep atalmaydu,   
\m
\v 6 Chünki pesende adem peslikni sözleydu,  
\m Uning köngli buzuqchiliq teyyarlaydu,  
\m Iplasliq qilishqa,  
\m Perwerdigargha dagh keltürüshke,  
\m Achlarning qorsiqini ach qaldurushqa,  
\m Changqighanlarning ichimlikini yoqitiwétishke niyetlinidu.   
\m
\v 7 Berheq, iplas ademning tedbirliri qebihtur;  
\m U qestlerni pemlep olturidu,  
\m Möminlerni yalghan gep bilen,  
\m Yoqsulning dewasida gep qilip uni weyran qilishni pemlep olturidu.\f □ \fr 32:7 \ft \+bd «Yoqsulning dewasida gep qilip uni weyran qilishni pemlep olturidu»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: — «lilla-adil dewa qilghan yoqsulni yoqitish üchün pemlep olturidu».\f*   
\m
\v 8 Peziletlik ademning qilghan niyetliri berheq peziletliktur;  
\m U pezilette muqim turidu.   
\b  
\m  
\s1 Menggülük bextni yaki balayi’apetni — hazir tallash kérek!  
\m
\v 9 Ornunglardin turup, i xatirjem ayallar, awazimni anglanglar!  
\m I endishisiz qizlar, sözlirimge qulaq sélinglar!   
\m
\v 10 Bir yil öte-ötmeyla, i bighem ayallar,  
\m Parakende qilinisiler!  
\m Chünki üzüm hosuli bikargha kétidu,  
\m Méwe yighish yoq bolidu.   
\m
\v 11 I xatirjem ayallar, titrenglar!  
\m I endishisiz qizlar, patiparaq bolunglar!  
\m Kiyiminglarni séliwétinglar, özünglarni yalang qilinglar, chatriqinglargha böz baghlanglar!\f □ \fr 32:11 \ft \+bd «Kiyiminglarni séliwétinglar, özünglarni yalang qilinglar, chatriqinglargha böz baghlanglar!»\+bd* — bular bolsa esirge chüshüp qalghanlarning mejburiy qilidighan ishliri.\f*   
\m
\v 12 Güzel étiz-baghlar üchün,  
\m Méwilik üzüm talliri üchün meydenglargha urup hesret chékinglar!   
\m
\v 13 Üstide tiken-yantaqlar ösidighan öz xelqimning zémini üchün,  
\m Shad-xuram öyler, warang-churung qilip oynaydighan bu sheher üchün qayghurunglar!   
\m
\v 14 Chünki orda tashlinidu,  
\m Ademler bilen liq tolghan sheher ademzatsiz bolidu,  
\m Istihkam we közet munarliri uzun zaman’ghiche peqetla yawayi éshekler zoq alidighan,  
\m Qoy padiliri ozuqlinidighan boz yerler bolidu.   
\m
\v 15 Taki Roh bizge yuqiridin tökülgüche,  
\m Dalalar méwilik bagh-étizlar bolghuche,  
\m Méwilik bagh-étizlar ormanzar dep hésablan’ghuche shu péti bolidu.\f □ \fr 32:15 \ft \+bd «Roh bizge yuqiridin tökülgüche,.....»\+bd* — mushu yerde «Roh» Xudaning Rohini bildüridu. Tékistte «kimning rohi» ikenliki déyilmigen ehwalda «Roh» dégen söz ayrim körülse, undaqta shübhisizki Xudaning Rohini körsitidu. \+bd «Dalalar méwilik bagh-étizlar bolghuche, méwilik bagh-étizlar ormanzar dep hésablan’ghuche...»\+bd* — démek, yer yüzidiki boz yerler munbet bolidu we hazir munbet yerlermu téximu shundaq bolidu.\f*  \x + \xo 32:15 \xt Yesh. 29:17; Yo. 2:28, 29; Yuh. 7:37, 38; Ros. 2:17, 18\x*   
\m
\v 16 Shu chaghda adalet dalani,  
\m Heqqaniyliq méwilik bagh-étizlarni makan qilidu.   
\m
\v 17 Heqqaniyliqtin chiqidighini xatirjemlik bolidu,  
\m Xatirjemlikning netijisi bolsa menggüge bolidighan aram-tinchliq we aman-ésenlik bolidu.   
\m
\v 18 Shuning bilen méning xelqim xatirjem makanlarda,  
\m Ishenchlik turalghularda we tinch aramgahlarda turidu. \x + \xo 32:18 \xt Yer. 33:16\x*   
\b  
\m  
\s1 Jaza chüshürülgendin kéyinki bext-beriket  
\m
\v 19 Orman késilip yiqitilghanda möldür yaghsimu,  
\m Sheher pütünley yer bilen yeksan qiliwétilsimu,   
\m
\v 20 Su boyida uruq térighuchilar,  
\m Kala we ésheklerni keng dalagha qoyuwétidighanlar bextliktur! \f □ \fr 32:20 \ft \+bd «Orman késilip yiqitilghanda möldür yaghsimu, sheher pütünley yer bilen yeksan qiliwétilsimu, su boyida uruq térighuchilar, kala we ésheklerni keng dalagha qoyuwétidighanlar bextliktur!»\+bd* — (19-20) démisekmu, bu nahayiti sirliq bir sözdur. Belkim bizni axirqi zamanlardiki ikki ehwal toghrisida eslitidu. «Orman yiqilidu» — tekebburlar pes qilinidu (10-bab, 18- we 33-34-ayetni körüng). «Sheher» belkim yuqiriqi (24-babtiki) «tertipsiz sheher» bolup, Xuda teripidin weyran qilinidu. Biraq kichik péilliq turmushni tallighanlar, mesilen öz kala-ésheklirige yaxshi muamile qilghanlar bext-beriket tapidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 33
\s1 Nijat Zion’gha kélidu  
\m
\v 1 I özüng bulang-talang qilinmighan, bashqilarni bulang-talang qilghuchi,  
\m Bashqilar sanga asiyliq qilmighan,  
\m Özüng asiyliq qilghuchi,  
\m Séning halinggha way!  
\m Sen bulang-talangni boldi qilishing bilen,  
\m Özüng bulang-talang qilinisen;  
\m Sen asiyliqni boldi qilishing bilen,  
\m Özüng asiyliqqa uchraysen;\f □ \fr 33:1 \ft \+bd «I özüng bulang-talang qilinmighan, bashqilarni bulang-talang qilghuchi, bashqilar sanga asiyliq qilmighan, özüng asiyliq qilghuchi, séning halinggha way!...»\+bd* — mushu ayet Asuriye padishahi Sennaxéribni körsitidu. Israil padishahi Hezekiya elchilerni ewetip Sennaxérib bilen «sülh» ehdisini tüzdürgen («2Pad.», 18:13-18-ayetni körüng); ilgiriki Ahaz padishahningmu Asuriye bilen tüzgen «tinchliq» ehdisi bar idi («2Pad.» 16-babni körüng). Sennaxérib miladiyedin ilgiriki 701-yili, ikki ehdini buzup Israil (Yehuda)ning pütün zéminini bésiwélip, paytexti Yérusalémgha tehdit saldi. Uning shundaq «asiyliq» ishliri xéli köp idi. 
\fp  Belkim, mushu bésharettiki «asiyliq qilghuchi», «ehdini buzudighan» dégen sözler axirqi zamandiki dejjalnimu körsitishi mumkin.\f*   
\m
\v 2 I Perwerdigar, bizge méhir-shepqet körsetkeysen;  
\m Biz Séni ümid bilen kütüp kelduq;  
\m Ötünimizki, Sen her seher \add Israilgha\add* küchlük bilek-qol,  
\m Qiyinchiliq peytliride nijatimiz bolghaysen.   
\m
\v 3 Top-top ademlerning ghowgha-chuqanliridin xelqler beder qachidu;  
\m Sen \add Xuda\add* qeddingni tik qilishing bilen eller pitirap kétidu; \f □ \fr 33:3 \ft \+bd «Top-top ademlerning ghowgha-chuqanliridin xelqler beder qachidu; sen ... qeddingni tik qilishing bilen eller pitirap kétidu»\+bd* — bu, belkim, Perwerdigarning Israilning 2-ayettiki duasigha bergen jawabi bolushi mumkin. 
\fp  «Top-top ademlerning ghowgha-chuqanliri...» belkim Éfiopiye padishahi Tirhakahning qoshunlirining jeng yürüshini körsitidu («2Pad.» 19:9-ayetni körüng). Sennaxérib «Tirhakah kélidu» dégen xewerni anglap chékindi. 
\fp  Axirqi zamanlarda mushu weqege oxshaydighan yene bir weqe bolidu («Dan.» 11:44-ayetni körüng).\f*   
\m
\v 4 Chéketke lichinkiliri ot-köklerni yighip yewalghandek,  
\m Silerge békitip bérilgen olja yighiwélinidu;  
\m Chéketkiler uyan-buyan yügürgendek ademler olja üstide uyan-buyan yügürüshidu.\f □ \fr 33:4 \ft \+bd «Silerge békitip bérilgen olja yighiwélinidu»\+bd* — bizningche «siler» Israillarni körsitidu (6-ayetni körüng). Asuriyelikler oljini ulargha tashlap qachidu (36-, 37-babni körüng). Bashqa terjimanlar «siler» dégen Israildin bashqa ellerni körsitidu, dep sherhileydu.\f*   
\m
\v 5 Perwerdigar üstün turidu,  
\m Berheq, Uning turalghusi yuqirididur;  
\m U Zion’gha adalet we heqqaniyliq toldurdi;   
\m
\v 6 U bolsa künliringlarning tinch-amanliqi, nijatliq, danaliq we bilimning bayliqliri bolidu;  
\m Perwerdigardin qorqush Uning üchün göherdur. \f □ \fr 33:6 \ft \+bd «Perwerdigardin qorqush uning üchün göherdur»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: — «Perwerdigardin qorqush Uning ademlerge béridighan göhiri».\f*   
\b  
\m  
\s1 Israildiki hazirqi ehwal  
\m
\v 7 Mana, ularning palwanliri sirtta turup nale-peryad kötüridu;  
\m Sülh-ehde tüzgen elchiler qattiq yighlishidu;\f □ \fr 33:7 \ft \+bd «Mana, ularning palwanliri ... nale-peryad kötüridu; sülh-ehde tüzgen elchiler qattiq yighlishidu»\+bd* — bizningche bu ayet eyni chaghdiki ehwalni körsitidu. 8-ayettiki izahatni körüng. \+bd «palwanlar ...nale-peryad kötüridu... Elchiler yighlishidu»\+bd* — 1-ayettiki izahatta déyilgendek, Asuriye padishahi Sennaxérib «sülh-ehde»ge asiyliq qilip, Israilni ishghal qilghan; ehwal 7-9-ayetlerde teswirligendek bolghan. Shu chaghda Hezekiya bilen u Sennaxéribqa ewetken elchiler ashu sülh-ehdining bir tiyin’gimu erzimigenlikini körüp, qattiq pushayman qilghan bolsa kérek.\f*   
\m
\v 8 Yollar ademsiz qaldi;  
\m Ötkünchi yolchilar yoq boldi;  
\m U ehdini buzup tashlidi;  
\m Sheherlerni közige ilmaydu,  
\m Ademlerni héch etiwarlimaydu.\f □ \fr 33:8 \ft \+bd «U ehdini buzup tashlidi»\+bd* — «u» belkim asiyliq qilghuchi (Asuriyelik) Sennaxéribni we shuning bilen birge axirqi zamandiki dejjalnimu közde tutushi mumkin.\f*   
\m
\v 9 Zémin matem tutidu, zeiplishidu;  
\m Liwan xijalettin solishidu;  
\m Sharon chöl-bayawan’gha aylandi;  
\m Bashan we Karmel bolsa qirip tashlandi. \f □ \fr 33:9 \ft \+bd «Liwan... Sharon.... Bashan... Karmel...»\+bd* — chirayliq ormanzarliq rayon. Sharon munbet yaylaq. Bashan del-derexliri köp, charwichiliqtin béyighan rayon. Karmel yerliri intayin munbet, méwe-chéwe, köktatlar köp chiqidighan, köp yaylaqliri bar rayon idi. Xeritilerni körüng.\f*   
\b  
\m  
\s1 Xuda ornidin turup qutquzidu  
\m
\v 10 Mana hazir ornumdin turimen,  
\m — deydu Perwerdigar,  
\m — Hazir Özümni üstün körsitimen,  
\m Hazir qeddimni kötürimen.   
\m
\v 11 — Silerning boyunglarda quruq ot-chöpla bar,  
\m Paxal tughisiler;  
\m Öz nepesliringlar ot bolup özünglarni yutuwétidu;   
\m
\v 12 Eller bolsa hak köydürülgendek köydürilidu;  
\m Orulghan jighan-tikenlerdek otta köydürüwétilidu.   
\m
\v 13 — I yiraqtikiler, Méning qilghanlirimni anglanglar;  
\m Yéqindikiler, Méning küch-qudritimni tonup yétinglar.\f □ \fr 33:13 \ft \+bd «I yiraqtikiler, Méning qilghanlirimni anglanglar; yéqindikiler, Méning küch-qudritimni tonup yétinglar»\+bd* — mushu bésharet 10-ayettin bashlap axirqi zamanlargha ötken bolushi mumkin.\f*   
\m
\v 14 Ziondiki gunahkarlar qorqidu;  
\m Wehime iplaslarni bésiwalidu.  
\m \add Ular\add*: «Arimizdiki kim menggülük yutqur Ot bilen bille turidu?  
\m Kim ebedil’ebed yalqunlar bilen bir makanda bolidu?» — deydu.   
\b  
\m  
\s1 Soalgha jawab  
\m
\v 15 — «Heqqaniyliq yolida mangidighan,  
\m Durus-lilla gep qilidighan,  
\m Zalimliqtin kelgen haram paydigha nepretlinidighan,  
\m Parilarni sun’ghuchilarni qolini pulangshitip ret qilidighan,  
\m Qanning gépi bolsila quliqini yopurup anglimaydighan,  
\m Peslik-rezillikke qarashni ret qilip, közini qachuridighan;\f □ \fr 33:15 \ft \+bd «Heqqaniyliq yolida mangidighan, durus-lilla gep qilidighan...»\+bd* — bu sözler 14-ayettiki «Arimizdiki kim menggülük yutqur ot bilen bille turidu? Kim ebedil’ebed yalqunlar bilen bir makanda bolidu?» dégen soalgha bolghan jawabning béshidur. \+bd «parilarni sun’ghuchilarni qolini pulangshitip ret qilidighan»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «parilar tutquzup qoyulmisun dep qolliri titrep kétidighan». \+bd «Peslik-rezillikke qarashni ret qilip, közini qachuridighan»\+bd* — menisi belkim: «rezillikni közitishni qet’iy ret qilidighan».\f*  \x + \xo 33:15 \xt Zeb. 15:1-2; 24:3-4\x*   
\m
\v 16 U yuqirini makan qilidu;  
\m Qoram tashlar uning qorghini bolup,  
\m Yuqiri uning bashpanahi bolidu;  
\m Öz risqi uninggha bérilidu,  
\m Uning süyi kapaletlik bolidu».   
\m
\v 17 — «Közliring Padishahni güzellikide köridu;  
\m Közliring uzun’gha sozulghan zémin’gha nezer salidu.\f □ \fr 33:17 \ft \+bd «Közliring Padishahni güzellikide köridu»\+bd* — mushu yerde padishahning kim ikenliki téxi dep bérilmidi. U yuqiriqi 9-bab, 6-ayet, 11-bab, 1-9-ayet we 32-bab, 1-ayette tilgha élin’ghan padishahqa oxshash adem bolushi kérek. \+bd «közliring Padishahni güzellikide köridu»\+bd* — «güzellikide» dégenlik, padishahning belkim bashqa ehwaldimu körünüshi mumkin. \+bd «uzun’gha sozulghan zémin»\+bd* — belkim keng-azadilik, héch wehime körünmeydighan zémin dégen menide.\f*   
\m
\v 18 Könglüng wehime toghrisida chongqur oygha patidu;  
\m Royxetchi beg qéni?  
\m Oljini ölcheydighan tarazichi beg qéni?  
\m Istihkam-munarlarni sanighuchi beg qéni?\f □ \fr 33:18 \ft \+bd «Royxetchi beg qéni? Oljini ölcheydighan tarazichi beg qéni? Istihkam-munarlarni sanighuchi beg qéni?»\+bd* — mushu begler, shübhisizki, Israilni ayagh asti qilghan düshmenning ishghaliyetchi qoshunlirining begliri; biraq ularning rolliri anche éniq emes. Birinchisi, belkim, esirlerning tizimlikini teyyarlighan; ikkinchisi oljini xatiriliwalghan; üchinchisi sheherdiki pachaqlash kérek bolghan istihkamlarni xatiriliwalghan.\f*   
\m
\v 19 Qaytidin esheddiy xelqni körmeysen,  
\m — Sen angqiralmaydighan, boghuzida sözleydighan,  
\m Duduqlap gep qilidighan, gépini chüshinelmeydighan bir xelqni ikkinchi körmeysen.\f □ \fr 33:19 \ft \+bd «Sen angqiralmaydighan, boghuzida sözleydighan, ... gépini chüshinelmeydighan bir xelqni ikkinchi körmeysen»\+bd* — bu ayet, shübhisizki, zéminining yatlar teripidin ishghal qilghanliqini yaki ular teripidin xelqning sürgün qilin’ghanliqini, shundaqla chetel tilida sözleydighan muhit ichide ötküzgen turmushni körsitidu.\f*   
\m
\v 20 Ibadet héytlirimiz ötküzülidighan sheher Zion’gha qara;  
\m Séning közüng Yérusalémning tinch-aman makan bolghanliqini,  
\m Qozuqliri hergiz yulunmaydighan,  
\m Taniliri hergiz üzülmeydighan,  
\m Ikkinchi yötkelmeydighan chédir bolghanliqini köridu;\x + \xo 33:20 \xt Zeb. 46:5; 125:1, 2\x*   
\m
\v 21 Shu yerde Perwerdigarning shan-sheripi bizge körünidu,  
\m — U Özi deryalar, keng östengler éqip turidighan bir jay bolidu;  
\m Palaqlar bilen heydelgen héchqandaq kéme u jayda qatnimaydu,  
\m We yaki héch heywetlik kéme u jaydin ötmeydu;\f □ \fr 33:21 \ft \+bd «Shu yerde Perwerdigarning shan-sheripi bizge körünidu, — U Özi deryalar, keng östengler éqip turidighan bir jay bolidu; palaqlar bilen heydelgen héchqandaq kéme u jayda qatnimaydu, we yaki héch heywetlik kéme u jaydin ötmeydu»\+bd* — bu sirliq gepning menisi, perizimizche: «Perwerdigar zéminimizni beriketlik qilghandin kéyin héchqandaq nersini bashqa ellerdin kirgüzüshning hajiti yoq, shunglashqa biz kéme élip kelgen héchqandaq mehsulatlargha mohtaj emesmiz; Perwerdigar Özi bizge hemmini teminligüchidur» dégendek bolushi mumkin.\f*   
\m
\v 22 Chünki Perwerdigar bizning nijatkar-hakimimiz,  
\m Perwerdigar bizge qanun Bergüchidur,  
\m Perwerdigar — bizning Padishahimiz,  
\m U bizni qutquzidu!   
\m
\v 23 Séning tana-arghamchiliring boshighan bolsimu,  
\m \add Israil\add* yelken xadisining turumini mustehkem qilalmisimu,  
\m Yelkenni yéyip chiqiralmisimu,  
\m U chaghda zor bir olja üleshtürülidu;  
\m Hetta aqsaq-tokurlarmu oljini alidu.\f □ \fr 33:23 \ft \+bd «Séning tana-arghamchiliring boshighan bolsimu, Israil yelken xadisining turumini mustehkem qilalmisimu, ... u chaghda zor bir olja üleshtürülidu; hetta aqsaq-tokurlarmu oljini alidu»\+bd* — yene bir sirliq gep! Perizimizche, bu bir oxshitish bolup, Israilni bir chong kémige oxshatqan; kéme bolsa bek konirap ketken, mangalmaydighan halgha kélip qalghan bolsa kérek. Halbuki, bu Xudaning teqdim qilmaqchi bolghan berikitige héchqandaq tosalghu bolmighan; olja haman qolgha élinidu, hetta «aqsaq-tokur» we ajiz ademlermu bext-beriketke érishidu. 
\fp  Bezi alimlar kéme toghrisidiki sözlerni Israilning düshmenlirige qaritilghan, dep qaraydu.\f*   
\m
\v 24 Shu chaghda shu yerde turghuchi: «Men késel» démeydu;  
\m Shu jayni makan qilghan xelqning gunahliri kechürüm qilinidu. \f □ \fr 33:24 \ft \+bd «Shu jayni makan qilghan xelqning gunahliri kechürüm qilinidu»\+bd* — sözmusöz terjime qilghanda: — «Shu jayni makan qilghan xelq gunahidin kötürüwétilidu»\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 34
\s1 Perwerdigarning küni •••• Édomning jazalinishliri  
\m
\v 1 Yéqin kélinglar, i eller, anglanglar!  
\m I qowm-xelqler, qulaq sélinglar!  
\m Yer-zémin we uningdiki barliq mewjudatlar,  
\m Jimi alem we uning ichidin chiqqan hemme mewjudatlar,  
\m Tingshanglar!   
\m
\v 2 Chünki Perwerdigarning barliq ellerge qarita ghezipi bar,  
\m Uning derghezipi ularning barliq qoshunlirigha qarshi turidu;  
\m U ularni halaketke pütüp qoyghan,  
\m Ularni qirghinchiliqqa tapshuruwetken;   
\m
\v 3 Ulardin öltürülgenler sirtqa tashliwétilidu,  
\m Jesetliridin sésiqchiliq puraydu,  
\m Taghlar ularning qéni bilen éritilidu;   
\m
\v 4 Asmanlardiki jimiki jisim-qoshunlar chirip yoq bolidu,  
\m Asmanlar yögime kitabdek türülidu;  
\m Üzüm télining yopurmaqliri xazan bolup, soliship chüshkendek,  
\m Yiglep ketken enjür shéxidin chüshkendek,  
\m Ularning jimiki jisim-qoshunliri yiqilidu;\x + \xo 34:4 \xt Weh. 6:13, 14\x*   
\m
\v 5 Chünki shemshirim asmanlarda \add qan bilen\add* sughuruldi;  
\m Qaranglar, shemshirim Méning halaket lenitimge uchrighan xelqqe,  
\m Yeni Édom üstige jazalash üchün chüshidu;\f □ \fr 34:5 \ft \+bd «... Shemshirim asmanlarda qan bilen sughuruldi; qaranglar, shemshirim Méning halaket lenitimge uchrighan xelqqe, yeni Édom üstige jazalash üchün chüshidu;»\+bd* — bu ayetke qarighanda, Xudaning axirqi zamandiki jazalashliri asmanda bashlinip, kéyin yer yüzige chüshidu. 1-8-ayetlerge qarighanda, shu chaghda nurghun el-yurtlar Édomda yighilip Israilgha hujum qilmaqchi bolidu; biraq Xuda ularni yoqitidu. Édom dégen yurtning özi Israilgha köp yil qilghan rehimsiz ziyankeshliki tüpeylidin Xudaning lenitige uchraydu.\f*   
\m
\v 6 Perwerdigarning bir shemshiri bar;  
\m U qan’gha boyaldi;  
\m U yaghliq nersilerning yéghi bilen,  
\m Öchke-qozilarning qéni bilen,  
\m Qochqar börikining yéghi bilen ozuqlandurulghan;  
\m Chünki Perwerdigarning Bozrah shehiride bir qurbanliqi,  
\m Édomda zor bir qirghinchiliqi bar.\f □ \fr 34:6 \ft \+bd «U (Perwerdigarning shemshiri) yaghliq nersilerning yéghi bilen, öchke-qozilarning qéni bilen, qochqar börikining yéghi bilen ozuqlandurulghan»\+bd* — mushular (öchke-qozilarning qéni... börek yéghi qatarliqlar)ning hemmisi qurbanliqlarning muhim bölekliri bolidu. \+bd «Perwerdigarning Bozrah shehiride bir qurbanliqi... bar»\+bd* — Bozrah shehiri Édomning paytexti (hazir «Pétra» déyilidu). Xeritilerni körüng.\f*  \x + \xo 34:6 \xt Yesh. 63:1, 2\x*   
\m
\v 7 Mushu qirghinchiliqlar bilen yawayi kalilar,  
\m Torpaqlar we küchlük buqilarmu yiqilidu.  
\m Ularning zémini qan’gha chömülidu,  
\m Topa-changliri yagh bilen mayliship kétidu.\f □ \fr 34:7 \ft \+bd «küchlük buqilar»\+bd* — ibraniy tilida «küchlükler» déyilidu. «Yawayi kalilar», «torpaqlar», «küchlük buqilar» mushu yerde «küchlük, hoquqluq begler»nimu körsetse kérek.\f*   
\m
\v 8 Chünki Perwerdigarning qisas alidighan bir küni,  
\m Zion dewasidiki hésab alidighan yili bar.\f □ \fr 34:8 \ft \+bd «Zion dewasi»\+bd* — mushu «dewa»ning uzun yilliq tarixi bar. Köp kishiler «Némishqa Xuda Israilgha alahide muamile qilidu?» dep qaqshap, Yehudiylargha ziyankeshlik qilip kelgen. Yehudiylarning özliri Xudagha köp qétim asiyliq qilghini bilen qandaqla bolmisun, Xudaning Ibrahimgha bergen wedisige asasen U ularni «Öz xelqim» dep qaraydu. Bu Xudaning tallishidur; bashqilar Uning bilen Israil toghruluq dewalashmaqchi bolsa özi yaman aqiwetni köridu. Gitlér gewdilik bir misalidur.\f*   
\m
\v 9 \add Édomdiki\add* éqinlar qarimaygha,  
\m Uning topiliri günggürtke aylandurulidu;  
\m Zémini bolsa köyüwatqan qarimay bolidu.   
\m
\v 10 Uning oti kéche-kündüz öchürülmeydu;  
\m Is-tütekliri menggüge örleydu;  
\m U dewrdin-dewrgiche xarabilikte turidu;  
\m Héchkim ikkinchi u yerge ayagh basmaydu.\x + \xo 34:10 \xt Weh. 14:11; 19:3\x*   
\m
\v 11 Chöl huwqushi we chirqirighuchi huwqushlar uni igiliwalidu;  
\m Chong huwqush we qagha-quzghunlar shu yerde uwilaydu;  
\m Xuda uninggha «tertipsizlik-bimenilikni ölcheydighan tana»ni,  
\m We «qup-quruqluqni ölcheydighan tik ölchigüch»ni tartidu.\f □ \fr 34:11 \ft \+bd «Chöl huwqushi ... chirqirighuchi huwqushlar ...chong huwqush.. »\+bd* — mushu ayettiki qush-haywanlarning néme ikenlikini top-toghra déyish tes.\f*  \x + \xo 34:11 \xt Yesh. 13:21,22; Zef. 2:14; Weh. 18:2\x*   
\m
\v 12 Birsi kélip \add Édomning\add* ésilzadilirini padishahliqini \add idare qilishqa\add* chaqirsa,  
\m Ulardin héchkim bolmaydu;  
\m Uning emirliri yoq qiliwétilgen bolidu.\f □ \fr 34:12 \ft \+bd «Birsi kélip Édomning ésilzadilirini padishahliqini idare qilishqa chaqirsa, ulardin héchkim bolmaydu...»\+bd* — buning bashqa terjimiliri bar, biraq asasiy menisi: — «Édomdiki padishahliqni bashqurush üchün adem yoq»tur. Édomda héchkim, hetta eng yuqiri tebiqidikilermu qalmaydu.\f*   
\m
\v 13 Ordilirida tikenler,  
\m Qel’e-qorghanlirida chaqqaq-jighanlar ösüp chiqidu;  
\m U chilbörilerning makani,  
\m «Huwqushlarning ordisi» bolidu.   
\m
\v 14 Shu yerde chöl-bayawandiki janiwarlar, yawayi itlar jem bolidu;  
\m Herbir «öchke jin» öz qérindishigha towlaydu;  
\m Tün mexluqliri shu yerde makanlishidu,  
\m Uni özige aramgah qilip turidu.\f □ \fr 34:14 \ft \+bd «Tün mexluqliri shu yerde makanlishidu»\+bd* — yaki: «Tün (kéche) alwastisi shu yerde makanlishidu».\f*   
\m
\v 15 «Oq yilan» shu yerde uwilaydu,  
\m Uning sayiside tuxumlaydu,  
\m Balilirini yighip baqidu.  
\m Qorultaz-tapqushlar herbiri öz jüpi bilen shu yerde toplinidu;\f □ \fr 34:15 \ft \+bd «Oq yilan»\+bd* — buningmu qaysi haywan ikenliki éniq emes.\f*   
\m
\v 16 Perwerdigarning yögime kitabidin izdep oqup baqqin;  
\m Ulardin héchbiri chüshüp qalmaydu;  
\m Héchqaysisining öz jorisi kem bolmaydu;  
\m Chünki Özining aghzi ulargha buyrughan;  
\m Uning Öz Rohi ularni toplighan.\f □ \fr 34:16 \ft \+bd «Perwerdigarning yögime kitabi»\+bd* — yuqirida Yeshaya Xudaning permani bilen özi yazghan matériyallarni yighip Tewrat-qanunliri bilen saqlitip qoyghan (8-babni körüng). Kéyin u yene «yögime kitab»ni tilgha aldi (29-babni körüng). «Perwerdigarning yögime kitabi» belkim Yeshayaning özi yazghan matériyalliri we Musa, Yeshua, Samuil, Dawut qatarliq peyghemberler xatiriliwalghan barliq matériyallarni körsitidu. Mushu matériyallar «muqeddes kitab»ning bashlinishliri bolushi kérek; «Perwerdigarning kitabi»da héchnerse kem emes, bizge kérek bolghan hemme tepsilatlar bar, uningda hetta qush-haywanlarning xewirimu bar, dégenliktur. Xudaning qush-haywanlargha tepsiliy halda miras qilghan teqsimati xatirilen’gen yerde, Özining mömin bendiliri üchün béghishlimaqchi bolghan miraslar muqeddes kitabta téximu éniq xatirileklik bolmamdu? «Muqeddes kitab»tin izdep oqup béqing»! 
\fp  \+bd «Özining aghzi ulargha buyrughan»\+bd* — Xudaning aghzi buyrughan, elwette.\f*   
\m
\v 17 Chünki \add Perwerdigar\add* Özi ular üchün chek tashlap,  
\m Öz qoli bilen zémin’gha tana tartip ulargha teqsim qilip bergen;  
\m Ular uninggha menggüge igidarliq qilidu,  
\m Dewrdin-dewrgiche shu yerni makan qilidu.   
\b  
\b  
\m  
\c 35
\s1 Xudaning chöl-bayawanni güllendürüshi, •••• shundaqla Öz mömin-bendiliri üchün achqan yoli  
\m
\v 1 — Dala hem qaghjirap ketken jaylar ular üchün xushal bolidu;  
\m Chöl-bayawan shadlinip zepirandek chéchekleydu;\f □ \fr 35:1 \ft \+bd «Dala ... ular üchün xushal bolidu»\+bd* — Yeshaya deslepte «ular»ning kim ikenlikini démeydu. Bilish üchün bésharetni axirighiche (9-ayetkiche) oqush kérek! (bu sözler «Rim.» 8:19-22 bilen munasiwetlik).\f*   
\m
\v 2 U berq urup chéchekleydu,  
\m Shadliqqa shadliq qoshulup tentene qilidu;  
\m Liwanning shan-sheripi,  
\m Karmel we Sharondiki güzellik we sür uninggha bérilidu;  
\m Ular Perwerdigarning shan-sheripini,  
\m Xudayimizning güzelliki we heywitini köridu.\f □ \fr 35:2 \ft \+bd «Liwanning shan-sheripi, Karmel we Sharondiki güzellik we sür...»\+bd* — Liwan, Karmel we Sharonlarning alahidilikliri yuqirida, 33-bab, 9-ayettiki izahatta teswirlinidu. \+bd «ular Perwerdigarning shan-sheripini... köridu»\+bd* — «ular» — 1-ayettiki izahatqa qarang.\f*   
\m
\v 3 Ajiz qollarni küchlendürünglar,  
\m Égilip mangidighan tizlarni chingitinglar,\x + \xo 35:3 \xt Ibr. 12:12\x*   
\m
\v 4 Yüriki aghqanlargha: — «Ching turunglar! Qorqmanglar!  
\m Mana, Xudayinglargha qarap béqinglar;  
\m Qisas kélidu — Xudaning hésab élish küni kélidu!  
\m U Özi kélidu, silerni qutquzidu!» — deng!   
\m
\v 5 Andin qarighuning közi échilidu,  
\m Gasning qulaqliri ochuq qilinidu,\x + \xo 35:5 \xt Mat. 9:27; 11:5; 12:22; 20:30; 21:14; Yuh. 9:6\x*   
\m
\v 6 Andin aqsaq-tokurlar kéyiktek oynaqlap sekreydu;  
\m Gachining tili naxsha éytidu;  
\m Chünki dalada sular,  
\m Chöl-bayawanlarda derya-éqinlar urghup tashidu;\x + \xo 35:6 \xt Mat. 9:32; 11:5; 15:30; 21:14; Yuh. 5:8, 9; 7:38, 39; Ros. 3:2; 8:7; 14:8\x*   
\m
\v 7 Pizhghirin chöl-jezire kölchekke,  
\m Changqighan yerler bulaqlargha aylinidu;  
\m Chilbörilerning makani — ular yatqan jay,  
\m Qomush we yékenler ösüp, chimenlikke aylinidu.   
\m
\v 8 Shu yerde égiz kötürülgen bir yol,  
\m Tüptüz bir yol bolidu;  
\m U «pak-muqeddeslikning yoli» dep atilidu;  
\m Napaklar uningdin ötüshke bolmaydu,  
\m Shu yol mexsus shular üchün békitilip yasalghanki, —  
\m Hetta nadanlarmu uningda ézip ketmeydu;\f □ \fr 35:8 \ft \+bd «Shu yerde égiz kötürülgen bir yol, tüptüz bir yol bolidu»\+bd* — yolning nege baridighanliqini démeydu; bilish üchün 10-ayetkiche oqush kérek.\f*   
\m
\v 9 Shu yerde shir bolmaydu,  
\m Uning üstige héch yirtquch haywan chiqmaydu;  
\m (Ular shu yerde héch tépilmaydu)  
\m — Nijat arqiliq hörlükke chiqqanlar shu yerde mangidu!\f □ \fr 35:9 \ft \+bd «Nijat arqiliq hörlükke chiqqanlar»\+bd* — bolsa ibraniy tilida birla söz («gaal») bilen ipadilinidu. Mushu sözni toluq chüshinish üchün 41:14-ayetning izahatini körüng.\f*   
\m
\v 10 Perwerdigarning bedel tölep qutquzghanliri qaytip kélidu,  
\m Küylerni éytip Zion’gha yétip kélidu;  
\m Ularning bashlirigha menggülük shad-xuramliq qonidu;  
\m Ular xushalliq we shadliqqa chömgen bolidu;  
\m Qayghu-hesret hem uh-nadametler beder qachidu. \f □ \fr 35:10 \ft \+bd «Perwerdigarning bedel tölep qutquzghanliri qaytip kélidu... qayghu-hesret hem uh-nadametler beder qachidu»\+bd* — bésharettiki weqeler Israilning Musa peyghember arqiliq qutquzulghanliqigha oxshaydu; shundaqla bu ishlarni yéngi bir «Misirdin chiqish» dégili bolidu. Oqurmenlerge Tewrattiki «Misirdin chiqish» dégen qisimni oqusa, shu chaghdiki weqelerni mushular bilen tepsiliy halda sélishturush nahayiti ehmiyetlik bolidu. 
\fp  Mushu «chiqip-qutquzush» bolsa «Misirdin chiqish»tin nechche hesse ulugh, nechche hesse shereplik bolidu. Kéyin körimizki, Xuda qutquzghan xelq peqet Misirdin emes, belki pütkül dunyadin chiqip qutquzulidu. Ular qorqunchluq desht-bayawandin ötüshining ornida, özlirini qarshi alidighan, chimenbaghqa aylandurulghan zémindin ötidu; yol hemme adem üchün tüz, ongushluq, rawan hem xetersiz bolidu.\f*  \x + \xo 35:10 \xt Weh. 21:4\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 36
\s1 Krizis — Asuriye padishahining bésip kirishi  
\m
\v 1 Hezekiyaning on tötinchi yili shundaq boldiki, Asuriye padishahi Sennaxérib Yehudaning barliq qel’e-qorghanliq sheherlirige hujum qilip chiqip, ularni ishghal qildi. \x + \xo 36:1 \xt 2Pad. 18:13; 2Tar. 32:1\x*  
\v 2 Andin Asuriye padishahi «Rab-Shakeh» \add dégen serdarni\add* chong bir qoshun bilen Laqish shehiridin Yérusalémgha ewetti. U Kir yughuchilarning étizining boyidiki yolda, yuqiri kölchekning norining béshigha kélip turdi.\f □ \fr 36:2 \ft \+bd «Rab-Shakeh»\+bd* — belkim Asuriyening padishahining bash meslihetchisining adettiki unwani bolushi mumkin. \+bd «Kir yughuchilarning étizining boyidiki yolda, yuqiri kölchekning norining béshi»\+bd* — mushu jay eslide del Yeshaya Ahaz padishah bilen körüshüp, Asuriyening tajawuzi toghruluq agahlandurghan jay (7-babni körüng).\f*  \fig Asuriye impériyesi - miladiyedin ilgiri 650-yili|src="assyrianempire-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Yesh.» 36" \fig*   
\m
\v 3 Shuning bilen Hilqiyaning oghli, ordini bashquridighan Éliakim, ordining diwanbégi bolghan Shebna we Asafning oghli, orda mirzibégi bolghan Yoahlar uning yénigha keldi  
\v 4-5 we Rab-Shakeh ulargha mundaq dédi: —  
\m Siler Hezekiyagha: — «Ulugh padishah, yeni Asuriye padishahi sanga mundaq dédi, denglar: —  
\m «Séning mushu ishen’gen tayanching zadi némiti?  
\m Sen: (u peqet gepla, xalas!) —  
\m «Urush qilish tedbir-meslihitimiz hem küchimiz bar» — deysen; sen zadi kimge tayinip manga qarshi ökte qopisen? \f □ \fr 36:4-5 \ft \+bd «Sen: (u peqet gepla, xalas!) — «Urush qilish tedbir-meslihitimiz hem küchimiz bar» — deysen; sen zadi kimge tayinip manga qarshi ökte qopisen?»\+bd* — mushu gépige qarighanda, Asuriyedikilerning Yeshayaning «Peqet Perwerdigargha tayinishimiz kérek» dégen bésharetliridin xewiri bar idi.\f*  
\v 6 Mana, sen yériqi bar ashu qomush hasa, yeni Misirgha tayinisen! Birsi uninggha yölense, uning qoligha sanjip kiridu; mana Misir padishahi Pirewn’ge tayan’ghanlarning hemmisi shundaq bolidu!\x + \xo 36:6 \xt Ez. 29:6, 7\x*   
\m
\v 7 Eger sen manga: «Biz Xudayimiz bolghan Perwerdigargha tayinimiz» — déseng, Hezekiya özi Yehudadikilerge we Yérusalémdikilerge: «Siler peqet Yérusalémdiki mushu ibadetgah aldidila Perwerdigargha ibadet qilishinglar kérek» dep, shu \add Perwerdigargha\add* atalghan «yuqiri jaylar»ni hem qurban’gahlarni yoq qiliwettighu? Ular ashu Perwerdigarning yuqiri jayliri emesmidi?\f □ \fr 36:7 \ft \+bd «Hezekiya ...: «Siler peqet Yérusalémdiki mushu ibadetgah aldidila Perwerdigargha ibadet qilishinglar kérek» dep, shu Perwerdigargha atalghan «yuqiri jaylar»ni hem qurban’gahlarni yoq qiliwettighu? Ular ashu Perwerdigarning yuqiri jayliri emesmidi?»\+bd* — Musa peyghemberge wehiy qilin’ghan qanun’gha asasen, Israillar peqet Yérusalémdiki ibadetxanidiki qurban’gahtila qurbanliq qilishqa bolatti. Eslide Hezekiya mushu perman’gha asasen: (1) butpereslik qilidighan qurban’gahlarni hem (2) xata yol bilen «Perwerdigargha atap» qurulghan, ibadet qilishqa béghishlan’ghan «yuqiri jaylar»ni yoqatqan. Rab-Shakeh shu gep bilen uni anglighuchi Israillarni qaymuqturmaqchi idi, elwette.\f*   
\m
\v 8 Emdi xojam Asuriye padishahi bilen bir toxtamgha kel: — «Eger sende atqa mineligüdek eskerliring bolsa, men sanga ikki ming atni bikargha bérey!» \f □ \fr 36:8 \ft \+bd «Eger sende atqa mineligüdek eskerliring bolsa, men sanga ikki ming atni bikargha bérey!»\+bd* — bu kinayilik gep, elwette. Adettiki chaghlarda Yehudada atlar nahayiti az idi. Urush waqtida téximu azlap kétetti. Atliq eskerler emes, hetta addiy eskerlermu nahayiti az idi.\f*  
\v 9 Sende undaqlar bolmisa, xojamning emeldarlirining eng kichiki bolghan bir leshker béshini qandaqmu chékindüreleysiler?! Sen jeng harwiliri we atlarni élish üchün Misirgha tayinisen téxi!   
\m
\v 10 Men emdi mushu zéminni halak qilish üchün Perwerdigarsiz keldimmu? Perwerdigar derweqe manga: «Mushu zéminni halak qilishqa chiqqin!» — dédi!»»   
\m
\v 11 Éliakim, Shebna we Yoah Rab-Shakehge: —  
\m «Péqirlirigha aramiy tilida sözlisile; biz buni chüshinimiz. Bizge ibraniy tilida sözlimisile, gepliri sépilda turghanlarning quliqigha kirmisun!» — dédi.\f □ \fr 36:11 \ft \+bd «Péqirlirigha aramiy tilida sözlisile»\+bd* — hazirki Suriyening kona ismi «Aram» idi. Kona zamanda «Suriye tili» «aramiy tili» déyiletti. Asuriyemu aramiy tilini ishlitetti.\f*   
\m
\v 12 Biraq Rab-Shakeh: —  
\m «Xojam méni mushu gepni xojanglargha we silergila éytishqa ewetkenmu? Mushu gepni siler bilen birlikte sépilda olturghanlargha déyishke ewetken emesmu? Chünki ular siler bilen birlikte öz poqini yégüchi hem öz süydükini ichküchi bolidu!» — dédi.\f □ \fr 36:12 \ft \+bd «... Ular siler bilen birlikte öz poqini yégüchi hem öz süydükini ichküchi bolidu!»\+bd* — sheher muhasirige chüshüp, acharchiliq we ussuzluqta qalghanda ademler derweqe mushundaq qilishi mumkin.\f*  \x + \xo 36:12 \xt 2Pad. 18:27\x*   
\m
\v 13 Andin Rab-Shakeh ibraniy tilida yuqiri awaz bilen: — «Ulugh padishah, yeni Asuriye padishahining sözlirini anglap qoyunglar!» — dep warqiridi.   
\m
\v 14 «Padishah mundaq deydu: —  
\m «Hezekiya silerni aldap qoymisun! Chünki u silerni qutquzalmaydu.   
\m
\v 15 Uning silerni: — «Perwerdigar bizni jezmen qutquzidu; mushu sheher Asuriye padishahining qoligha chüshüp ketmeydu» dep Perwerdigargha tayandurushigha yol qoymanglar!».  
\v 16 Hezekiyagha qulaq salmanglar; chünki Asuriye padishahi mundaq deydu: —  
\m «Men bilen sülhiliship, men terepke ötünglar; shundaq qilsanglar herbiringlar özünglarning üzüm baringidin hem özünglarning enjür derixidin méwe yeysiler, herbiringlar öz su kölchikinglardin su ichisiler;  
\v 17 ta men kélip silerni bughdayliq hem sharabliq bir zémin’gha, néni bar hem üzümzarliri bar bir zémin’gha, — zémininglargha oxshash bir zémin’gha apirip qoyghuche yep-ichiwéringlar!\f □ \fr 36:17 \ft \+bd «men kélip silerni bughdayliq hem sharabliq bir zémin’gha, — zémininglargha oxshash bir zémin’gha apirip qoyghuche yep-ichiwéringlar!»\+bd* — mushu gepler chirayliq bolghini bilen menisi éniqki: — «Méning esirlirim, qullirim bolisiler!» dégenlik. Yuqirida éytqinimizdek, Asuriye padishahi uchigha chiqqan hiyliger aldamchi idi.\f*   
\m
\v 18 Hezekiyaning silerge: — «Perwerdigar bizni qutquzidu» dep ishendürüshige yol qoymanglar! El-yurtlarning ilah-butlirining biri öz zéminini Asuriye padishahining qolidin qutquzghanmu?  
\v 19 Xamat we Arpad dégen yurtlarning ilah-butliri qéni? Sefarwaim shehirining ilah-butliri qéni? Ular Samariyeni méning qolumdin qutquzghanmu?!  
\v 20 Mushu el-yurtlarning ilah-butliridin öz zéminini qutquzghan zadi kim bar? Shundaq iken, Perwerdigar Yérusalémni méning qolumdin qutquzalamdu?»».   
\m
\v 21 Anglighuchilar süküt qilip uninggha jawaben héchqandaq bir söz qilmidi; chünki padishahning buyruqi shuki: —  
\m «Uninggha jawab bermenglar».   
\m
\v 22 Andin Hilqiyaning oghli, ordini bashquridighan Éliakim, orda diwanbégi Shebna we Asafning oghli, orda mirzibégi Yoahlar kiyim-kécheklirini yirtiship, Hezekiyaning yénigha kélip, Rab-Shakehning geplirini uninggha uqturdi.   
\b  
\b  
\m  
\c 37
\s1 Hezekiyaning dua qilishi — Perwerdigarning jawabi  
\r 2Pad. 19  
\m
\v 1 Shundaq boldiki, Hezekiya buni anglighanda, kiyim-kécheklirini yirtip, özini böz bilen qaplap Perwerdigarning öyige kirdi. \f □ \fr 37:1 \ft \+bd «Perwerdigarning öyi»\+bd* — Uning (Sulayman padishah qurghan) ibadetxanisi.\f*  
\v 2 U Hilqiyaning oghli, ordini bashquridighan Éliakim, orda diwanbégi Shebna we kahinlarning aqsaqallirini böz yépinchaqlighan péti Amozning oghli Yeshaya peyghemberge ewetti.  
\v 3 Ular uninggha: —  
\m «Hezekiya mundaq deydu: —  
\m «Balilar tughulay dep qalghanda anining tughqudek hali qalmighandek, mushu kün külpet chüshidighan, reswa we mazaq qilinidighan bir kündur.  
\v 4 Öz xojisi bolghan Asuriye padishahi tirik Xudani mazaq qilishqa ewetken Rab-Shakehning geplirini Perwerdigar Xudaying nezirige élip tingshisa, bularni anglighan Perwerdigar Xudaying shu gepler üchün uning dekkisini bérermikin? Shunga qép qalghan qaldilar üchün awazingni kötürüp, bir duayingni berseng»» — dédi.   
\m
\v 5 Shu gepler bilen Hezekiyaning xizmetkarliri Yeshayaning aldigha keldi.  
\v 6 Yeshaya ulargha: —  
\m «Xojayininglargha: — «Perwerdigar mundaq dédi: —  
\m «Asuriye padishahining chaparmenlirining sen anglighan ashu manga kupurluq qilghuchi gepliridin qorqma; \f □ \fr 37:6 \ft \+bd «Xojayininglargha: — «Perwerdigar mundaq dédi: — «Asuriye padishahining chaparmenlirining sen anglighan ashu manga kupurluq qilghuchi gepliridin qorqma...»\+bd* — Yeshayaning mushu jawab sözlirini (6-7-ayetlerni) diqqet bilen oqusingiz, u Hezekiyaning telipi boyiche dua qilmay, belki biwasite xewerchilerge jawab berdi. Chünki u alliburun xelqqé we Hezekiya Asuriye toghruluq nurghun bésharetlerni qilghan. Xuda mushu peyt-ehwal toghruluq Israilgha uqturghanidi (mesilen, 10-bab, 5-21-ayetlerni, 14-bab, 24-25-ayetlerni körüng). Biraq Hezekiya we ordisidikiler mushularni we uningdin bashqa körgen karamet möjizilerni (kéyinki 38-babnimu körüng) pütünley untup qalghandek qilatti.\f*  
\v 7 Mana, Men uninggha bir rohni kirgüzimen; shuning bilen u ighwani anglap, öz yurtigha qaytidu. U öz zéminida turghanda uni qilich bilen öltürgüzimen» — denglar» — dédi.   
\m
\v 8 Rab-Shakeh kelgen yoli bilen qaytip mangghanda, Asuriye padishahining Laqish shehiridin chékin’genlikini anglap, uning yénigha keldi; Asuriye padishahi Libnah shehirige qarshi jeng qiliwatqanidi.  
\v 9 Andin padishah: «Éfiopiye padishahi Tirhakah sizge qarshi jeng qilmaqchi bolup yolgha chiqti» dégen xewerni anglidi. Shu xewerni anglighanda u yene Hezekiyagha elchilerni mundaq xet bilen ewetti: —\f □ \fr 37:9 \ft \+bd «Éfiopiye padishahi Tirhakah sizge qarshi jeng qilmaqchi bolup yolgha chiqti»\+bd* — bu ish emeliyet emes, hemde shu chaghda mumkin bolmighanidi. Biraq Xuda Özi ewetküzgen «aldamchi roh»ning tesiri bilen uni ishendürgen.\f*   
\m
\v 10 «Siler Yehuda padishahi Hezekiyagha mundaq denglar: —  
\m «Sen tayinidighan Xudayingning sanga: «Yérusalém Asuriye padishahining qoligha tapshurulmaydu» déginige aldanma;  
\v 11 Mana, sen Asuriye padishahlirining hemme el-yurtlarni néme qilghanlirini, ularni ilah-butlirigha atap halak qilghanliqini anglighansen; emdi özüng qandaqmu qutquzulisen? \f □ \fr 37:11 \ft \+bd «ularni ilah-butlirigha atap halak qilghanliqi anglighansen»\+bd* — «ilah-butlirigha atap halak qilish» dégen söz, ibraniy tilida peqet bir söz bilenla, yeni ««haram» qilish» yaki ««herem» qilish» bilenla ipadilinidu.\f*  
\v 12 Ata-bowilirim halak qilghan ellerni bolsa, ularning ilah-butliri qutquzghanmu? Gozan, Haran, Rezef shehiridikilernichu? Télassarda turghan Édenlernichu?  
\v 13 Xamat padishahi, Arpad padishahi, Sefarwaim, Xéna hem Iwwah sheherlirining padishahliri qéni?»».\f □ \fr 37:13 \ft \+bd «Gozan, Haran, Rezef shehiri.. Télassar... Xamat.., Arpad ..., Sefarwaim, Xéna hem Iwwah...»\+bd* — (12-13-ayetlerde körsitilgen) mushu sheherlerning bezilirining nede ikenlikini xeritidin körgili bolidu, beziliri bizge bügün’ge qeder namelum.\f*   
\m
\v 14 Hezekiya xetni ekelgüchilerning qolidin élip oqup chiqti. Andin u Perwerdigarning öyige kirip, Perwerdigarning aldigha xetni yéyip qoydi.  
\v 15 Hezekiya Perwerdigargha dua qilip mundaq dédi: —   
\m
\v 16 «I kérublar otturisida turghan, samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar, Israilning Xudasi: —  
\m Sen Özüngdursen, jahandiki barliq el-yurtlarning üstidiki Xuda peqet Özüngdursen; asman-zéminni Yaratquchisen. \f □ \fr 37:16 \ft \+bd «I kérublar otturisida turghan... Perwerdigar»\+bd* — muqeddes ibadetxanidiki eng ichkiri öy, yeni «eng muqeddes jay» dégen öyde, Xudaning «rehim körsitidighan orun-texti» («kafaret texti») («rehimgah») bar idi. Mushu orunda Xuda Israilning alahide qurbanliqlirining qanlirini qobul qilatti. Orunning ikki teripining herbiride altundin yasalghan, textke qaritilghan birdin «kérub» bar idi. Musaning dewridin Ezakiyal peyghember dewrigiche Xudaning parlaq shan-sheripi sirliq halda «kafaret texti»ning üstide, yeni «kérublar otturisida» turatti. 
\fp  Kérublar bolsa intayin küchlük birxil perishtiler bolup, Xudaning chiqarghan höküm-jazalirini béjiridu. «Kérublar otturisida turghan» dégini, «Sen bizge yéqinlashqan hem bizge rehim körsetmekchi bolghan Xudasen» dégenliktur.\f*  
\v 17 I Perwerdigar, quliqingni töwen qilip anglighaysen; közüngni achqaysen, i Perwerdigar, körgeysen; Sennaxéribning adem ewetip menggü hayat Xudani haqaretlep éytqan hemme geplirini anglighaysen!  
\v 18 I Perwerdigar, Asuriye padishahliri heqiqeten hemme yurtlarni we shulargha béqindi bolghan yurtlarnimu xarabe qilip, \f □ \fr 37:18 \ft \+bd «shulargha béqindi bolghan yurtlar..»\+bd* — ibraniy tilida sözmusöz terjime qilghanda «béqindi» dégen söz yoq. Bashqa birxil terjimisi «shulargha ait». Biz sherhlesh üchün «béqindi» qoshtuq.\f*  
\v 19 Ularning ilah-butlirini otqa tashliwetken; chünki ularning ilahliri ilah emes, belki insan qoli bilen yasalghanlar, yaghach we tash, xalas; shunga Asuriyelikler ularni halak qildi.  
\v 20 Emdi, i Perwerdigar Xudayimiz, jahandiki barliq el-yurtlargha Séning, peqet Séningla Perwerdigar ikenlikingni bildürüsh üchün, bizni uning qolidin qutquzghaysen!».   
\b  
\m
\v 21 Shuning bilen Amozning oghli Yeshaya Hezekiyagha söz ewetip mundaq dédi: —  
\m — Israilning Xudasi Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m «Sen Manga Sennaxérib toghruluq dua qilishing bilen,   
\m
\v 22 Perwerdigarning uninggha qarita dégen sözi shudurki: —  
\m «Pak qiz, yeni Zionning qizi séni kemsitidu,  
\m Séni mazaq qilip külidu;  
\m Yérusalémning qizi keyningge qarap béshini chayqaydu;   
\m
\v 23 Sen kimni mazaq qilip kupurluq qilding?  
\m Sen kimge qarshi awazingni kötürüp,  
\m Neziringni üstün qilding?  
\m Israildiki Muqeddes Bolghuchigha qarshi!\f □ \fr 37:23 \ft \+bd «kupurluq»\+bd* — kim özini Xudaning ornida qoyup, «hemme ishni qilalaymen» dése, kupurluq qilghan bolidu, shundaqla haman bir küni yiqitilidu.\f*   
\m
\v 24 Qulliring arqiliq sen Rebni mazaq qilip: —  
\m «Men nurghunlighan jeng harwilirim bilen tagh choqqilirigha,  
\m Liwan tagh baghirlirigha yétip keldimki,  
\m Uning égiz kédir derexlirini, ésil qarighaylirini késiwétimen;  
\m Men uning eng yuqiri égizlikige yamiship chiqip,  
\m Uning eng bük-baraqsan ormanzarliqigha kirip yétimen.\f □ \fr 37:24 \ft \+bd «Uning eng bük-baraqsan ormanzarliqi»\+bd* — bu ayettiki «bük-baraqsan» dégen söz ibraniy tilida «Karmel» dégen söz bilen ipadilinidu. Karmel bolsa Israilning eng munbet we chirayliq jayi idi. Shuning bilen padishahning «uning «Karmel» ormanzarliqigha kirimen» dégini «uning (Liwanning) eng chirayliq jayigha (héch tosalghusiz) barimen» dégendek po atidighan menini ipadileytti; chünki Liwanda «Karmel» dégen jay yoq.\f*   
\m
\v 25 Özüm quduq kolap su ichtim;  
\m Putumning uchidila men Misirning barliq derya-östenglirini qurutuwettim — déding.\f □ \fr 37:25 \ft \+bd «...putumning uchidila men Misirning barliq derya-östenglirini qurutuwettim»\+bd* — yuqiriqi 24-ayette padishah özining tes ishlarni qilalaydighanliqini, mesilen, Liwan rayonidiki eng yuqiri taghlargha chiqalaydighanliqini (köchme menisi, belkim aliyjanap, küchlük padishahlardin üstünlükke érishidighanliqini körsitidu), eng ésil nersilerge érishidighanliqini teswirleydu. Mushu 25-ayettiki «putum... qurutiwettim» dégini, déhqanning puti bilenla topini ittirip ériqni tosup, suni qurutiwetkinidek, «Men xalisamla nahayiti asanla herqandaq ishni qilalaymen, hetta Nil deryasinimu qurutiwételeymen» dégen menmenlikni bildürmekchi.\f*   
\m
\v 26 — Sen shuni anglap baqmighanmiding?  
\m Uzundin buyan Men shuni békitkenmenki,  
\m Qedimdin tartip shekillendürgenmenki,  
\m Hazir uni emelge ashurdumki,  
\m Mana, sen qel’e-qorghanliq sheherlerni xarabilerge aylandurdung;   
\m
\v 27 Shuning bilen u yerde turuwatqanlar küchsizlinip,  
\m Yerge qaritip qoyuldi, shermende qilindi;  
\m Ular étizdiki ottek,  
\m Yumran kök chöplerdek,  
\m Ögzidiki ot-chöpler ösmey qurup ketkendek boldi.\f □ \fr 37:27 \ft \+bd «ögzidiki ot-chöpler...»\+bd* — bu ibarining bashqa xil terjimilirini uchritish mumkin.\f*   
\m
\v 28 Biraq séning olturghiningni, ornungdin turghiningni, chiqip-kirginingni we Manga qarshi ghaljirliship ketkiningni bilimen;   
\m
\v 29 Manga qarshi ghaljirliship ketkenlikingning, hakawurliship ketkenlikingning quliqimgha yetkini tüpeylidin,  
\m Men qarmiqimni burningdin ötküzimen,  
\m Yüginimni aghzinggha salimen,  
\m Özüng kelgen yol bilen séni qayturimen.\f □ \fr 37:29 \ft \+bd «Men qarmiqimni burningdin ötküzimen, yüginimni aghzinggha salimen...»\+bd* — Asuriye padishahliri mushundaq rehimsiz yol bilen esirlerni yalap mangatti.\f*   
\m
\v 30 I \add Hezekiya\add*, shu ish sanga alamet bésharet boliduki, —  
\m Mushu yili özlükidin ösken,  
\m Ikkinchi yili shulardin chiqqanlarmu rizqinglar bolidu;  
\m Üchinchi yili bolsa tériysiler, orisiler, üzüm köchetlirini tikisiler;  
\m Ulardin chiqqan méwilerni yeysiler.\f □ \fr 37:30 \ft \+bd «I Hezekiya, shu ish sanga alamet bésharet boliduki, — mushu yili özlükidin ösken, ikkinchi yili shulardin chiqqanlarmu rizqinglar bolidu; üchinchi yili bolsa tériysiler, orisiler, üzüm köchetlirini tikisiler; ulardin chiqqan méwilerni yeysiler»\+bd* — mushu möjize ishench-étiqadni kücheytish üchün hem xelqni qutquzush üchün bérilgen. Urush waqtida tériqchiliq qilish mumkin emes; Asuriye qoshuni ketkendin kéyinki yilidimu, belkim qoshunidin qalghan qisimliri yenila parakendichilik qilishi mumkin idi. Shunga möjize üchinchi yilghiche sozulidu. 
\fp  «Üzüm köchetlirini tikisiler... méwisini yeysiler» dégen wede, tinchliq mezgilning uzun bolidighanliqini körsitidu (üzüm tallirini östürüshke uzun waqit kétidu, elwette). 
\fp  Kishilerning Asuriye qoshunlirining tuyuqsiz chékinishini «tasadipiyliqtin» démesliki üchün, bu ikkinchi möjize bérildi. Shundaqtimu, Tewrattiki «Padishahlar» dégen qisimgha qarighanda, xelqler yenila ikki möjizini tézla untup Xudagha wapasizliq qiliwerdi.\f*   
\m
\v 31 Yehuda jemetidiki qutulghan qaldisi bolsa yene töwen’ge qarap yiltiz tartidu,  
\m Yuqirigha qarap méwe béridu;   
\m
\v 32 Chünki Yérusalémdin bir qaldisi,  
\m Zion téghidin qéchip qutulghanlar chiqidu;  
\m Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarning otluq muhebbiti mushuni ada qilidu.   
\m
\v 33 Shunga Perwerdigar Asuriye padishahi toghruluq mundaq deydu: —  
\m U ne mushu sheherge yétip kelmeydu,  
\m Ne uninggha bir tal oqmu atmaydu;  
\m Ne qalqanni kötürüp aldigha kelmeydu,  
\m Ne uninggha qarita qashalarnimu yasimaydu.   
\m
\v 34 U qaysi yol bilen kelgen bolsa,  
\m Shu yol bilen qaytidu we mushu sheherge kelmeydu, — deydu Perwerdigar.   
\m
\v 35 — Chünki Özüm üchün we Méning qulum Dawut üchün bu sheherni etrapidiki sépildek qoghdap qutquzimen». \x + \xo 37:35 \xt 2Pad. 20:6\x*   
\m
\v 36 Shuning bilen Perwerdigarning Perishtisi chiqip, Asuriyeliklerning bargahida bir yüz seksen besh ming eskerni urdi. Mana, kishiler etigende ornidin turghanda, ularning hemmisining ölgenlikini kördi! \f □ \fr 37:36 \ft \+bd «Perwerdigarning Perishtisi»\+bd* — Tewrat dewride intayin alahide shexs idi. Bezi ishlarda U Xudaning ornida körünetti (mesilen, «Yar.» 18-babni körüng).\f*  \x + \xo 37:36 \xt 2Pad. 19:35\x*  
\v 37 Shunga Asuriye padishahi Sennaxérib chékinip, yolgha chiqip, Ninewe shehirige qaytip turdi.  
\v 38 Shundaq boldiki, u öz buti Nisroqning butxanisida uninggha choqunuwatqanda, oghulliri Adrammelek hem Sharézer uni qilichlap öltürüwetti; andin ular Ararat dégen yurtqa qéchip ketti. Uning oghli Ésarhaddon uning ornida padishah boldi. \f □ \fr 37:38 \ft \+bd «U öz buti Nisroqning butxanisida uninggha choqunuwatqanda, oghulliri Adrammelek hem Sharézer uni qilichlap öltürüwetti»\+bd* — mushu weqe, Sennaxérib Israildin chékinishtin 20 yil kéyin (miladiyedin ilgiriki 681-yili) boldi.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 38
\s1 «Yeshaya»ning ikkinchi qismi •••• Hezekiyaning éghir késilge giriptar bolushi we duasi  
\m
\v 1 Shu künlerde Hezekiya ejel keltürgüchi bir késelge muptila boldi. Amozning oghli Yeshaya peyghember uning qéshigha bérip, uninggha: —  
\m Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m — Öyüng toghruluq wesiyet qilghin; chünki ejel keldi, yashimaysen, — dédi.\f □ \fr 38:1 \ft \+bd «Shu künlerde Hezekiya ejel keltürgüchi bir késelge muptila boldi»\+bd* — bu sözler bilen «Yeshaya» dégen kitabning «ikkinchi qismi» bashlinidu. Kirish sözimizni körüng.\f*   
\m
\v 2 Hezekiya yüzini tam terepke qilip Perwerdigargha dua qilip:   
\m
\v 3 — I Perwerdigar, Séning aldingda heqiqet we pak dil bilen méngip yürgenlikimni, neziring aldingda durus bolghan ishlarni qilghanliqimni eslep qoyghaysen, — dédi.  
\m We Hezekiya yighlap éqip ketti.   
\m
\v 4 Andin Perwerdigarning sözi Yeshayagha yétip mundaq déyildi: —   
\m
\v 5 Bérip Hezekiyagha mundaq dégin: —  
\m Perwerdigar, atang Dawutning Xudasi mundaq deydu: —  
\m «Duayingni anglidim, köz yashliringni kördüm; mana, künliringge yene on besh yil qoshimen; \f □ \fr 38:5 \ft \+bd «atang Dawut»\+bd* — Hezekiya Dawut peyghemberning on üchinchi ewladi idi.\f*  
\v 6 Shuning bilen Men séni we bu sheherni Asuriye padishahining qolidin qutquzimen; Men sépil bolup bu sheherni qoghdaymen.   
\m
\v 7 Shuning bilen Perwerdigarning Özi éytqan ishini jezmen qilidighanliqini sanga ispatlash üchün Perwerdigardin mundaq bésharetlik alamet boliduki,  
\v 8 Mana, Men quyashning Ahaz padishah qurghan pelempey üstige chüshken sayisini on qedem keynige yandurimen».  
\m Shuning bilen quyashning chüshken sayisi on basquch keynige yandi. \f □ \fr 38:8 \ft \+bd «...Shuning bilen quyashning chüshken sayisi on basquch keynige yandi»\+bd* — Mérodaq-Baladan (39:1) Asuriye padishahi Sennaxérib teripidin miladiyedin ilgiriki 702-yili ghulitildi. Mushu ishmu shu yilda bolghan bolushi kérek. 
\fp  Démek, mushu ikki weqe (Hezekiyaning késeldin saqaytilishi we uning ishenchisini righbetlendürüshke bérilgen karamet möjize) Asuriyening padishahi tajawuzchiliq qilishtin \+bd ilgiri\+bd*, belkim miladiyedin ilgiriki 703- yaki 702-yili yüz bergen (39-babtiki izahatlarni körüng).\f*  \x + \xo 38:8 \xt 2Pad. 20:7-9\x*   
\b  
\m  
\s1 Hezekiyaning öz késili toghruluq xatiriliri  
\m
\v 9 Yehuda padishahi Hezekiya késel bolup, andin késilidin eslige kelgendin kéyin mundaq xatirilerni yazdi:   
\m
\v 10 — «Men: «Ömrümning otturisida tehtisaraning derwazilirigha bériwatimen,  
\m Qalghan yillirimdin mehrum boldum» — dédim.   
\m
\v 11 Men: — «Tiriklerning zéminida turup Xudayim Yahni, Yahni körelmeydighan,  
\m Shundaqla «hemme nerse yoq bolghan» jayda turghanlar bilen bille turup, insannimu körelmeydighan boldum» — dédim.\f □ \fr 38:11 \ft \+bd «Yahni, Yahni körelmeydighan»\+bd* — «Yah» dégen «Yahweh» dégenning qisqa shekli, démek Perwerdigarning namining birxil qisqartilip éytilishi. \+bd «Yahni, Yahni körelmeydighan, shundaqla «hemme nerse yoq bolghan» jayda turghanlar bilen bille turup, insannimu körelmeydighan boldum» — dédim»\+bd* — Hezekiya: — «Tehtisarada bolghanda, Xudani yaki ademni körmesliki mumkin» démekchi emes; tekitleydighan ish tirik turup körüsh pursitidin mehrum bolushtur. Tehtisaraning ehwalining qandaq ikenlikidin biz 14-babta azraq melumat alalaymiz.\f*   
\m
\v 12 Méning turalghum charwichining chédiridek özümdin yötkilip ketti;  
\m Men bapkar öz toqughinini türüwetkinidek hayatimni türiwettim;  
\m U méni toqush destigahidin késiwetti;  
\m Tang bilen kech ariliqida Sen \add Xuda\add* jénimni alisen;   
\m
\v 13 Tang atquche men kütüp, özümni tinchlandurup yürimen,  
\m Biraq U shirgha oxshash hemme söngeklirimni sundurghandek qilidu;  
\m Tang bilen kech ariliqida Sen \add Xuda\add* jénimni alisen.   
\m
\v 14 Men qarlighach yaki turnidek wichirlap yürimen;  
\m Paxtektek ah-uh urimen;  
\m Közlirim yuqirigha qarash bilen ajizliship kétidu;  
\m I reb, méni zulum basti!  
\m Jénimgha képil bolghin!\x + \xo 38:14 \xt Yesh. 59:11\x*   
\m
\v 15 Néme désem bolar? Chünki U manga söz qildi we Özi mushu ishni qildi!  
\m Jénim tartqan azab tüpeylidin men bar yillirimda qedemlirimni sanap bésip awaylap mangimen.   
\m
\v 16 I Reb, ademler mushundaq sawaqlar bilen yashishi kérek;  
\m Rohim mushu sawaqlardin hayatini tapidu;  
\m Sen méni eslimge keltürüp, méni hayat qilding!   
\m
\v 17 Mana, özümning bext-tinchliqim üchün azab üstige azab tarttim;  
\m Manga bolghan söygüng tüpeylidin jénimni halaket hangidin chiqardingsen;  
\m Sen hemme gunahlirimni keyningge chörüwettingsen.   
\m
\v 18 Chünki tehtisara Sanga rehmet éytalmaydu;  
\m Ölüm Séni medhiyiliyelmeydu;  
\m Hanggha chüshiwatqanlar Séning heqiqet-wapaliqinggha ümid baghliyalmaydu.   
\m
\v 19 Özüm bügün qilghinimdek Sanga rehmet éytidighanlar tirikler, tiriklerdur;  
\m Ata bolghuchi oghullirigha heqiqet-wapaliqingni bildüridu.   
\m
\v 20 Perwerdigar méni qutquzushqa niyet baghlighandur;  
\m Biz bolsaq, qalghan ömrimizde her küni Perwerdigarning öyide saz chélip medhiye naxshlirimni éytimiz!».\f □ \fr 38:20 \ft \+bd «Biz bolsaq, qalghan ömrimizde her küni Perwerdigarning öyide saz chélip medhiye naxshlirimni éytimiz!»\+bd* — Xudani medhiyileydighan bu yaxshi sözlerni qilghini bilen, Hezekiya öz közi bilen körgen ikki karamet ishni (özining saqaytilishi we 7-ayettiki möjizini) éside ching saqlighan emes. Yuqiriqi bablarda dégendek, Asuriye qoshunliri bésip kirgende, u Xudaning 6-ayette xatirilen’gen wedisini untup, hoduqup ketti. Töwendiki 39-babtiki weqedimu u «Qedemlirimni sanap mangimen» dégen öz wedisini untuydu.\f*   
\m
\v 21 (Yeshaya bolsa: — «Enjür poshkili teyyarlap, yarisigha chaplanglar, u eslige kélidu», dégenidi \x + \xo 38:21 \xt 2Pad. 20:7\x*  
\v 22 we Hezekiya: — «Méning Perwerdigarning öyige chiqidighanliqimni ispatlaydighan qandaq bésharetlik alamet bérilidu?» dep sorighanidi).   
\b  
\b  
\m  
\c 39
\s1 Babil padishahidin kelgen elchiler •••• Chong bir xataliq  
\m
\v 1 Shu peytte Baladanning oghli Babil padishahi Mérodaq-Baladan Hezekiyaning késel bolup yétip qalghanliqini hem eslige kelgenlikini anglighachqa, Hezekiyagha xetlerni hediye bilen ewetti.\f □ \fr 39:1 \ft \+bd «Shu peytte Baladanning oghli Babil padishahi Mérodaq-Baladan Hezekiyaning késel bolup yétip qalghanliqini ... anglighachqa, Hezekiyagha xetlerni hediye bilen ewetti»\+bd* — Mérodaq-Baladan Asuriye padishahi Sennaxérib teripidin miladiyedin ilgiriki 702-yili ghulitildi. Mushu ishmu shu yilda bolghan bolushi kérek. 
\fp  Démek, 38-, 39-babta teswirlen’gen ishlar 36- we 37-babta teswirlen’gen ishlardin \+bd ilgiri\+bd* yüz bergen. Emdi némishqa ulardin kéyin xatirilen’gen? 
\fp  Bilimizki, «Yeshaya» (dégen kitab)ning 40-66-babliridiki xewer-bésharetler, omumiy jehettin éytqanda, kéyinki «Babil impériyesige esir bolup chüshkenler»ge, yeni sürgün bolghan Israillargha, yeni ularning «qaldisi» bolghan ewladlirigha qaritilidu. Undaqta 39-bab mushu ehwalni tonushturush rolini oynaydu.\f*   
\m
\v 2 Hezekiya elchilerni xushalliq bilen kütüp, uning xezine-ambarlirida saqlan’ghan nersilirini körsetti; yeni kümüshni, altunni, dora-dermanlarni, serxil maylarni, sawut-qorallarni saqlaydighan öyning hemmisini we bayliqlirining barliqini körsetti; uning ordisi we yaki pütkül padishahliqi ichidiki nersilerdin Hezekiya ulargha körsetmigen birimu qalmidi.  
\v 3 Andin Yeshaya peyghember Hezekiyaning aldigha bérip, uningdin: —  
\m «Mushu kishiler néme dédi? Ular séni yoqlashqa nedin kelgen?» — dep soridi.  
\m Hezekiya: — «Ular yiraq bir yurttin, yeni Babildin kelgen», dédi.   
\m
\v 4 Yeshaya yene: — «Ular ordangda némini kördi?» dep soridi.  
\m Hezekiya: — «Ordamda bar nersilerni ular kördi; bayliqlirimning arisidin ulargha körsetmigen birimu qalmidi» — dédi.   
\m
\v 5 Yeshaya Hezekiyagha mundaq dédi: —  
\m Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigarning sözini anglap qoyghin: —   
\m
\v 6 — Mana shundaq künler kéliduki, ordangda bar nersiler we bügün’ge qeder ata-bowiliring toplap, saqlap qoyghan hemme nerse Babilgha élip kétilidu; héchnerse qalmaydu — deydu Perwerdigar,  
\v 7 — hemde \add Babilliqlar\add* oghulliringni, yeni özüngdin bolghan ewladliringni élip kétidu; shuning bilen ular Babil padishahining ordisida aghwat bolidu.\f □ \fr 39:7 \ft \+bd «...hemde Babilliqlar oghulliringni, yeni özüngdin bolghan ewladliringni élip kétidu; shuning bilen ular Babil padishahining ordisida aghwat bolidu»\+bd* — körünüshte addiy körün’gen mushu weqe üchün némishqa mushu qattiq jazaliq söz (6-7-ayetler) chiqidu? Pikrimizche, üch sewebi bar: — 
\fp  (1) Hezekiya Xudagha: «qedemlirimni sanap mangimen» dégen wedini bergenidi, lékin bu qétim Xudadin héch sorimay shundaq qilghan; 
\fp  (2) Elchilerning kelgenlikidin u belkim: «hazir men «jahan’gha dangqi chiqqan ademmen», «kichik dölitimizning jahanda orni bar» dep tekebburliship ketken bolushi mumkin. 
\fp  (3) Nushulardin sirt, bilishimizche Mérodaq-Baladan Asuriye impériyesige qarshi bir ittipaqni berpa qilmaqchi. U «tekellup körsitidighan» mushu pursettin paydilinip, Hezekiyani ittipaqqa qatnishishqa teklip qilghan. Özini ölümdin qutquzghanliqini, quyashning nurining «keynige yan’ghanliqi»dek intayin karamet möjizini körgen, Xudaning «Men silerni Asuriyedin qutquzimen» dégen wedisini anglighan Hezekiya qandaqmu xudasiz bir el-yurt bilen ittipaqlashmaqchi bolghandu? 
\fp  «Aghwat» — pichiwétilgen adem, 56-bab, 4-ayettiki izahatni körüng.\f*   
\m
\v 8 Shuning bilen Hezekiya öz-özige: «Öz künlirimde bolsa aman-tinchliq, \add Xudaning\add* heqiqet-wapaliqi bolidiken’ghu» dep, Yeshayagha: — «Siz éytqan Perwerdigarning mushu sözi yaxshi iken» — dédi. \f □ \fr 39:8 \ft \+bd «...«Siz éytqan Perwerdigarning mushu sözi yaxshi iken»»\+bd* — mushu ayette, Hezekiyaning öz-özige dégenliri bashqilargha, hetta öz jemetige bolghan birxil bighem, köyümsiz pozitsiyeni bildüridu. Yeshaya dégen bésharet emeliyette yüz yildin kéyin emelge ashurulghan; waqitning sozulushi bolsa belkim Yehudaning kéyinki bir padishahi (Yosiya)ning qattiq towa qilishi tüpeylidin boldi.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 40
\s1 Israilgha bérilgen teselli; •••• Dunyagha élip kélin’gen ümid-teselli  
\m
\v 1 Xelqimge teselli béringlar, teselli béringlar, depla yüridu Xudayinglar;   
\m
\v 2 Yérusalémning qelbige söz qilip uninggha jakarlanglarki,  
\m Uning jebir-japaliq waqti axirlashti,  
\m Uning qebihliki kechürüm qilindi;  
\m Chünki u Perwerdigarning qolidin barliq gunahlirining ornigha ikki hessilep \add méhir-shepqitini\add* aldi.\f □ \fr 40:2 \ft \+bd «Yérusalémning qelbige söz qilip uninggha jakarlanglarki,....»\+bd* — mezkur xewerni kimning jakarlishi kérekliki éytilmidi. Belkim mushu söz Xudaning barliq peyghemberlirige qaritilidu. Kirish sözimizde déyilginidek, kitabning qalghan qisimliri (40-66-bablar) Yeshayaning ömridin kéyinki bir dewrdiki Israillar, yeni palandi bolidighan bir dewrge yaki dewrlerge qaritilidu; sürgün qilghuchi Babil impériyesi bolghini bilen, körüp turimizki, «Yeshaya»ning birinchi qismidikidek, ikkinchi qisimdiki bezi bésharetlermu axirqi zamanlarni körsitidu. \+bd «Barliq gunahlirining ornigha ikki hessilep méhir-shepqitini aldi»\+bd* — ibraniy tilida «gunahliri üchün ikke hessilep aldi» déyilidu. Sherhchilerning «ikki hessilep» dégen mushu ibare üstide bir-birige oxshap kétidighan üch xil közqarishi bar: — 
\fp  (1) Israil gunahliri üchün ikki hesse jaza aldi. Israil Xudaning «tunji oghli» bolup, bashqa el-millet bilen sélishturghanda, ikki hesse beriket alidu. U «tunji oghli» bolup, yene bashqa el-milletler bilen sélishturghanda qobul qilghan wehiy-xewirimu köp. Shunga bularni bashqa ellerge yetküzüsh mes’uliyitimu köp; gunahi bar bolsa bashqa el-milletler bilen sélishturghanda «ikki hesse» artuq jazalinishi kérek. Biraq bu bésharetke qarighanda, ularning jazalinish mezgili axirlashti. 
\fp  (2) «Ikki hessilep»ning menisi «del gunahigha mas kélidighan jaza» dégenliktur. 
\fp  (3) Xuda Israilgha zor méhir-shepqet körsitip, yeni gunahining ornigha «ikki hessilep» méhir-shepqetni yetküzidu. Bizning pikrimiz eyni shundaq (61-bab, 7-ayetni körüng). Undaqta «ikki hessilep» bolsa hem kechürüm qilinish hem Xudaning Rohini, yéngi hayatni qobul qilishtin ibarettur (mesilen, 43-bab, 25-ayettin 44-bab, 5-ayetkiche, hem 61-bab, 7-ayetnimu körüng). Mundaq zor méhir-shepqetning kélip-chiqish sirliri 53-babta ashkarilinidu. 
\fp  Mushu üch xil közqarashning qaysisining toghra bolushidin qet’iynezer, omumiy menisi shuki, Xuda ularni kechürüm qilmaqchi hem ulargha méhribanliqini körsetmekchi.\f*   
\m
\v 3 Anglanglar, dalada birsining towlighan awazini!  
\m «Perwerdigarning yolini teyyarlanglar,  
\m Chöl-bayawanda Xudayimiz üchün bir yolni kötürüp tüptüz qilinglar!\f □ \fr 40:3 \ft \+bd «Anglanglar, dalada birsining towlighan awazini! «Perwerdigarning yolini teyyarlanglar, chöl-bayawanda Xudayimiz üchün bir yolni kötürüp tüptüz qilinglar!»\+bd* — mushu namsiz zatning awazi éytqan yol yuqiriqi 35-babtiki yol emes; ashu yol Zion’gha qaytqanlar üchün teyyarlan’ghan. Mushu yolni bolsa, \+bd Xudaning Özining\+bd* kélishini qarshi élish üchün (söyümlük bir padishah qarshi élin’ghandek) \+bd ademler\+bd* teyyarlishi kérek. 
\fp  Namsiz zatning awazning bir ipadisini körüsh üchün Injil, «Luqa» 3-bab 1-6-ayetni, «Yh.» 1:23ni körüng. Shu yerlerde «namsiz zat»ning del chümüldürgüchi Yehya peyghemberning özi ikenliki körsitilidu.\f*  \x + \xo 40:3 \xt Mat. 3:3; Mar. 1:3; Luqa 3:4; Yuh. 1:23\x*   
\m
\v 4 Barliq jilghilar kötürülidu,  
\m Barliq tagh-döngler pes qilinidu;  
\m Egri-toqaylar tüzlinidu,  
\m Ongghul-dongghul yerler tekshilinidu.   
\m
\v 5 Perwerdigarning shan-sheripi körünidu,  
\m We barliq ten igiliri uni teng köridu;  
\m Chünki Perwerdigarning Öz aghzi shundaq söz qilghan!».\x + \xo 40:5 \xt Yuh. 1:14\x*   
\m
\v 6 — Anglanglar, bir awaz «jakarla» deydu;  
\m Jakarlighuchi bolsa mundaq sorap: — «Men némini jakarlaymen?» — dédi.  
\m \add jawab bolsa: —\add* «Barliq ten igiliri ot-chöptur, xalas;  
\m We ularning barliq wapaliqi daladiki gülge oxshash;\x + \xo 40:6 \xt Ayup 14:2; Zeb. 90:5, 6; 102:11; 103:15-16; Yaq. 1:10; 1Pét. 1:24\x*   
\m
\v 7 Ot-chöp solishidu, gül xazan bolidu,  
\m Chünki Perwerdigarning Rohi üstige püwleydu;  
\m Berheq, \add barliq\add* xelqmu ot-chöptur!\f □ \fr 40:7 \ft \+bd «Berheq, barliq xelqmu ot-chöptur»\+bd* — mushu yerde «xelq» Israil xelqini körsitidu.\f*   
\m
\v 8 Ot-chöp solishidu, gül xazan bolidu;  
\m Biraq Xudayimizning kalam-sözi menggüge turidu!»\f □ \fr 40:8 \ft \+bd «Ot-chöp solishidu, gül xazan bolidu; biraq Xudayimizning kalam-sözi menggüge turidu!»\+bd* — sherhimiz boyiche, 3-5-ayettiki awaz chümüldürgüchi Yehya peyghemberningki, 6-ayettiki birinchi namsiz zatning awazi Xudaningki; ikkinchi namsiz zatning sel ümidsizlen halette soal sorighan awazi yenila Yehya peyghemberningki. Bashqilar ikkinchi awazni Yeshayaningki yaki namsiz bir peyghemberningki, dep qaraydu. Ikkinchi awazning dégen gepliri 7-ayetni öz ichige alidu. Xuda uninggha 8-ayette «ümidsizlenme» dégen menide jawab béridu hem 9-ayette sözini dawamlashturup, Israilgha zor ümid yetküzidu.\f*  \x + \xo 40:8 \xt 1Pét. 1:25\x*   
\m
\v 9 — I Zion’gha xush xewer élip kelgüchi, yuqiri bir taghqa chiqqin;  
\m Yérusalémgha xush xewerni élip kelgüchi,  
\m Awazingni küchep kötürgin!  
\m Uni kötürgin, qorqmighin!  
\m Yehudaning sheherlirige: — «Mana, Xudayinglargha qaranglar» dégin!   
\m
\v 10 Mana, Reb Perwerdigar küch-qudritide kéliwatidu,  
\m Uning biliki Özi üchün hoquq yürgüzidu;  
\m Mana, Uning alghan mukapati Özi bilen bille,  
\m Uning Özining in’ami Özige hemrah bolidu.\f □ \fr 40:10 \ft \+bd «Perwerdigarning biliki»\+bd* — toluq menisi kéyinki bablarda, bolupmu 53:1de ashkarilinidu. U bolsa «Perwerdigarning heqqaniy quli»ning bashqa bir namidur.\f*  \x + \xo 40:10 \xt Yesh. 62:11\x*   
\m
\v 11 Qoychidek U Öz padisini baqidu;  
\m U qozilarni bilek-qoligha yighidu, ularni quchaqlap mangidu,  
\m Émitküchilerni U mulayimliq bilen yétekleydu. \x + \xo 40:11 \xt Yesh. 49:10; Ez. 34:23, 24; Mik. 7:14; Yuh. 10:11\x*   
\b  
\m  
\s1 Israilning tengdashsiz Xudasi  
\m
\v 12 Kim derya-okyanlarning sulirini ochumida ölchep belgiligen,  
\m Asmanlarni ghérichlap békitken,  
\m Jahanning topa-changlirini misqallap salghan,  
\m Taghlarni tarazida tarazilap,  
\m Dönglerni jingda tartip ornatqan?   
\m
\v 13 Kim Perwerdigarning Rohigha yolyoruq bergen?  
\m Kim Uninggha meslihetchi bolup ögetken?\x + \xo 40:13 \xt Rim. 11:34; 1Kor. 2:16\x*   
\m
\v 14 U kim bilen meslihetleshken,  
\m Kim Uni eqilliq qilip terbiyeligen?  
\m Uninggha höküm-heqiqet chiqirish yolida kim yétekligen,  
\m Yaki Uninggha bilim ögetken,  
\m Yaki Uninggha yorutulush yolini kim körsetken?   
\m
\v 15 Mana, Uning aldida el-yurtlar Uninggha nisbeten chélekte qalghan bir tamcha sudek,  
\m Tarazida qalghan topa-changdek hésablinidu;  
\m Mana, U arallarni zerriche nersidek qoligha alidu;   
\m
\v 16 Pütkül Liwan bolsa \add qurban’gah\add* otigha,  
\m Uning haywanliri bolsa bir köydürme qurbanliqqa yetmeydu.\f □ \fr 40:16 \ft \+bd «Pütkül Liwan bolsa qurban’gah otigha, uning haywanliri bolsa bir köydürme qurbanliqqa yetmeydu»\+bd* — Liwan ormanliq köp rayon. Démek, Xudagha heqiqiy layiq ibadet qilish üchün Liwandiki barliq derexler qurban’gahqa kérek bolidighan otqa yétishmeydu; uningdiki barliq kala-qoylarmu qurbanliq bolushqa yétishmeydu.\f*   
\m
\v 17 El-yurtlar uning aldida héchnerse emestur;  
\m Uninggha nisbeten ular yoqning ariliqida,  
\m Quruq-menisiz dep hésablinidu.\x + \xo 40:17 \xt Dan. 4:32\x*   
\m
\v 18 Emdi siler Tengrini kimge oxshatmaqchisiler?  
\m Uni némige oxshitip sélishturisiler?\x + \xo 40:18 \xt Yesh. 46:5; Ros. 17:29\x*   
\m
\v 19 \add Bir butqimu?!\add* Uni hünerwen qélipqa quyup yasaydu;  
\m Zerger uninggha altun hel béridu,  
\m Uninggha kümüsh zenjirlerni soqup yasaydu.   
\m
\v 20 Yoqsullarning béghishlighudek undaq hediyiliri bolmisa, chirimeydighan bir derexni tallaydu;  
\m U lingship qalmighudek bir butni oyup yasashqa usta bir hünerwen izdep chaqiridu.   
\m
\v 21 Siler bilmemsiler? Siler anglap baqmighanmusiler? Silerge ezeldin éytilmighanmidu? Yer-zémin apiride bolghandin tartip chüshenmeywatamsiler?   
\m
\v 22 U yer-zéminning chembirikining üstide olturidu,  
\m Uningda turuwatqanlar uning aldida chaqchiqirlardek turidu;  
\m U asmanlarni perdidek tartidu,  
\m Ularni xuddi makan qilidighan chédirdek yayidu;\f □ \fr 40:22 \ft \+bd «chaqchiqir»\+bd* — kichik bir xil chéketke.\f*  \x + \xo 40:22 \xt Ayup 9:8; Zeb. 104:2; Yesh. 44:24\x*   
\m
\v 23 U emirlerni yoqqa chiqiridu;  
\m Jahandiki sotchi-beglerni artuqche qilidu.\x + \xo 40:23 \xt Ayup 12:21; Zeb. 107:40\x*   
\m
\v 24 Ular tikildimu? Ular térildimu? Ularning gholi yiltiz tarttimu?  
\m — Biraq U üstigila püwlep, ular soliship kétidu,  
\m Quyun ularni topandek élip tashlaydu.   
\m
\v 25 Emdi Méni kimge oxshatmaqchisiler?  
\m Manga kim tengdash bolalisun?» — deydu Muqeddes Bolghuchi.   
\m
\v 26 Közliringlarni yuqirigha kötürüp, qaranglar!  
\m Mushu mewjudatlarni kim yaratqandu?  
\m Ularni kim türküm-türküm qoshunlar qilip tertiplik epchiqidu?  
\m U hemmisini nami bilen bir-birlep chaqiridu;  
\m Uning küchining ulughluqi, qudritining zorluqi bilen,  
\m Ulardin birimu kem qalmaydu.   
\m
\v 27 — Némishqa shuni dewérisen, i Yaqup?  
\m Némishqa mundaq sözlewérisen, i Israil: —  
\m «Méning yolum Perwerdigardin yoshurundur,  
\m Xudayim méning dewayimgha éren qilmay ötiwéridu!»?   
\m
\v 28 Siler bilmigenmusiler? Anglap baqmighanmusiler?  
\m Perwerdigar — Ebedil’ebedlik Xuda,  
\m Jahanning qerilirini Yaratquchidur!  
\m U ya halsizlanmaydu, ya charchimaydu;  
\m Uning oy-bilimining tégige hergiz yetkili bolmaydu.\x + \xo 40:28 \xt Zeb. 147:5\x*   
\m
\v 29 U halidin ketkenlerge qudret béridu;  
\m Maghdursizlargha U berdashliqni hessilep awutidu.   
\m
\v 30 Hetta yigitler halidin kétip charchap ketsimu,  
\m Baturlar bolsa putliship yiqilsimu,   
\m
\v 31 Biraq Perwerdigargha telmürüp kütkenlerning küchi yéngilinidu;  
\m Ular bürkütlerdek qanat kérip örleydu;  
\m Ular yügürüp, charchimaydu;  
\m Yolda méngip, halidin ketmeydu!   
\b  
\b  
\m  
\c 41
\s1 Xudaning el-milletlerge bergen teklipi  
\m
\v 1 — «I arallar, süküt qilip Méning aldimgha kélinglar;  
\m Xelqlermu küchini yéngilisun!  
\m Ular yéqin kelsun, söz qilsun;  
\m Toghra höküm qilish üchün özara yéqinlishayli!»   
\b  
\m  
\s1 Ellerning mesilisi — butperesliktur •••• Xuda Özini ispatlash üchün bergen bir bésharet  
\m
\v 2 «Kim sherqtiki birsini oyghitip,  
\m Uni heqqaniyliq bilen Öz xizmitige chaqirdi?  
\m U ellerni uning qoligha tapshuridu,  
\m Uni padishahlar üstidin hökümranliq qilduridu;  
\m Ularni uning qilichigha tapshurup topa-changgha aylanduridu,  
\m Ularni uning oqyasi aldida shamal uchurghan paxal-topandek qilidu.\f □ \fr 41:2 \ft \+bd «...uni heqqaniyliq bilen Öz xizmitige chaqirdi?»\+bd* — sözmusöz terjime qilghanda: — «Heqqaniyliqning Özi, (yeni Xuda) bu kishini öz puti aldigha chaqirdi?».\f*   
\m
\v 3 U ularni qoghliwétip,  
\m Putini yerge tegküzmey dégüdek mangidu, aman-ésenlik ichide ötiwéridu;\f □ \fr 41:3 \ft \+bd «U ularni qoghliwétip, putini yerge tegküzmey dégüdek mangidu, aman-ésenlik ichide ötiwéridu»\+bd* — Yeshaya peyghember bésharet qilghan mushu namsiz tajawuzchining ismi kéyinrek chiqidu. Mushu yerde körimizki, (1) U qilidighan urushlar bek ongushluq bolidu; (2) Uning herbiy yürüsh süriti intayin téz bolidu; (3) Uning qilidighan urushliri bashqa ellerni hoduqturup patiparaq qiliwétidu. 
\fp  Bashqa birxil terjimisi: «U aman-ésenlik ichide, méngip baqmighan yol bilen kélidu».\f*   
\m
\v 4 Elmisaqtin tartip dewrlerni «Barliqqa kel» dep chaqirip,  
\m Bularni békitip ada qilghan kim?  
\m Men Perwerdigar Awwal Bolghuchidurmen,  
\m Axiri bolghanlar bilenmu bille Bolghuchidurmen;  
\m Men dégen «U»durmen.\f □ \fr 41:4 \ft \+bd «Barliqqa kel»\+bd* — yaki «Yénimgha kel». \+bd «Elmisaqtin tartip dewrlerni «Barliqqa kel» dep chaqirip, bularni békitip ada qilghan kim?»\+bd* — buning menisi belkim shuki, Xuda aldin’ala (peyghember arqiliq) éytqan ishlar yüz berginide, eller bésharetlerning toghra chiqidighanliqini köridu. Shundaq qilip, ular Xudaning ularni gunahlirini tashlap, Özige yéqin kélip kechürümige érishishige chaqiridighanliqini körüp yétidu. \+bd «axiri bolghanlar»\+bd* — dunyada eng axiri hatat bolghan insanlarni körsetse kérek. \+bd «Men dégen «U»durmen»\+bd* — mushu yerde «U» Xudaning özini körsitidu, elwette.\f*  \x + \xo 41:4 \xt Yesh. 43:10; 44:6; 48:12; Weh. 1:17; 22:13\x*   
\m
\v 5 Arallar shu ishlarni körüp qorqishidu;  
\m Jahanning chet-chétidikiler titrep kétidu;  
\m Ular bir-birige yéqinliship, aldigha kélidu;   
\m
\v 6 Ularning herbiri öz qoshnisigha yardem qilip,  
\m Öz qérindishigha: «Yüreklik bol!» — deydu.   
\m
\v 7 Shuning bilen neqqashchi zergerni righbetlendüridu,  
\m Métalni yapilaqlap bolqa oynatquchi sendelni bazghan bilen soqquchini righbetlendürüp: «Kepsherligini yaxshi!» deydu;  
\m Shuning bilen uni lingship qalmisun dep butning putini mixlar bilen békitidu. \f □ \fr 41:7 \ft \+bd «Shuning bilen neqqashchi zergerni righbetlendüridu, métalni yapilaqlap bolqa oynatquchi sendelni bazghan bilen soqquchini righbetlendürüp...»\+bd* — eller Xuda bésharet qilghan tajawuzchining kélidighanliqini bilip qorqidu (5-ayet). Biraq bésharetning emelge ashqanliqini körüshi bilen, butpereslikini tashlap Xudaning aldigha kélishining ornida, ular yenila özlirini qoghdash üchün (tumar süpitide) butlarni yasatmaqchi bolidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning Israilgha ilham bérishi  
\m
\v 8 Biraq sen, i qulum Israil,  
\m I Özüm tallighan Yaqup,  
\m Ibrahim Méning dostumning ewladi: —\x + \xo 41:8 \xt Qan. 7:6; 10:15; 14:2; 2Tar. 20:7; Zeb. 135:4; Yesh. 43:1; 44:1; Yaq. 2:23\x*   
\m
\v 9 Men jahanning qeridin élip kelgen,  
\m Yerning eng chetliridin chaqirighinim sen ikensen;  
\m Men sanga «Sen méning qulumdursen,  
\m Men séni tallighan,  
\m Séni hergiz chetke qaqmaymen» — dégenidim.\f □ \fr 41:9 \ft \+bd «Men jahanning qeridin élip kelgen, yerning eng chetliridin chaqirighinim sen ikensen»\+bd* — oqurmenler shuni ésige keltürsunki, Xuda Ibrahimni yiraq yurttin Qanaan’gha (Pelestin’ge) chaqirghanidi; kéyin Ibrahimning ewladliri bolghan Israilni Musa peyghember arqiliq Misirdin qutquzghanidi. \+bd «Séni hergiz chetke qaqmaymen»\+bd* — yene birxil terjimisi: — «Séni chetke qaqmighanmen».\f*   
\m
\v 10 — Qorqma; chünki Men sen bilen billidurmen;  
\m Uyan-buyan qarap hoduqmanglar;  
\m Chünki Men séning Xudayingdurmen;  
\m Men séni kücheytimen,  
\m Berheq, Men sanga yardemde bolimen!  
\m Berheq, Men Özümning heqqaniyliqimni bildürgüchi ong qolum bilen séni yöleymen.   
\m
\v 11 Mana, sanga qarap ghaljirliship ketkenlerning hemmisi xijil bolup shermende bolidu;  
\m Sanga shikayet qilghuchilar yoq déyerlik bolidu, halak bolidu.\x + \xo 41:11 \xt Mis. 23:22; Yesh. 60:12; Zek. 12:3\x*   
\m
\v 12 Sen ularni izdiseng, héch tapalmaysen;  
\m Sen bilen dewalashquchilar —  
\m Sanga qarshi urush qilghuchilar yoq déyerlik, héch bolup baqmighandek turidu.   
\m
\v 13 Chünki Men Perwerdigar Xudaying ong qolungni tutup turup, sanga: —  
\m «Qorqma, Men sanga yardemde bolimen!» deymen.   
\m
\v 14 Qorqma, sen qurt bolghan Yaqup,  
\m Israilning baliliri!  
\m Men sanga yardemde bolimen!» — deydu Perwerdigar, yeni séning Hemjemet-Qutquzghuching, Israildiki Muqeddes Bolghuchi.\f □ \fr 41:14 \ft \+bd «Hemjemet-Qutquzghuchi»\+bd* — ibraniy tilida «goél» dégen mushu sözning alahide menisi bar. Birsi kembeghel bolup, özini qulluqqa sétiwetken bolsa yaki bashqa qiyin ehwalgha uchrap mal-mülükini satqan bolsa, Musa peyghember qobul qilghan muqeddes qanun’gha asasen, mushu kishining yéqin uruq-tughqanliri, hemjemetlirining uni hörlükke chiqirip qutquzush hoquqi bar idi. Démek, «hemjemet-qutquzghuchi»ning («goél») sétiwalghuchi ademge pul béripla, öz qérindishini hör qilip qutquzush hoquqi bar dégenliktur. Hoquqni ishlitish hemjemetning öz ixtiyarliqi bilen bolatti, elwette. U ishletmekchi bolsa, héchkim uni tosalmaytti. 
\fp  Yeshaya Xudaning qutquzghuchi ikenlikini bayan qilish üchün del mushu sözni ishlitidu. Démek, Xuda Israilgha «hemjemet»lik qilip, ularning «goél»i, yeni «Hemjemet-Qutquzghuchisi» bolidu. U Öz ixtiyariyliqi bilen ularni qutquzidu.\f*   
\m
\v 15 Mana, Men séni köp hem ötkür chishliq yéngi bir dan ayrighuchi tirna qilimen;  
\m Sen taghlarni yanjip, ularni pare-pare qiliwétisen,  
\m Dönglernimu köküm-talqan’gha aylanduruwétisen.\x + \xo 41:15 \xt Yesh. 17:13; 29:5\x*   
\m
\v 16 Sen ularni soruysen,  
\m Shamal ularni uchurup kétidu,  
\m Quyun ularni tarqitiwétidu;  
\m We sen Perwerdigar bilen shadlinisen,  
\m Israildiki Muqeddes Bolghuchini iptixarlinip medhiyeleysen.   
\m
\v 17 Bozekler we yoqsullar su izdeydu, lékin su yoq;  
\m Ularning tili ussuzluqtin qaghjirap kétidu;  
\m Men Perwerdigar ularni anglaymen;  
\m Men Israilning Xudasi ulardin waz kechmeymen.\x + \xo 41:17 \xt Mat. 5:6\x*   
\m
\v 18 Men qaqas égizliklerde deryalarni,  
\m Jilghilar ichide bulaqlarni achimen;  
\m Dalani kölchekke aylandurimen,  
\m Tatirang yerdin sularni urghutup su bilen qaplap bérimen.\x + \xo 41:18 \xt Zeb. 107:35; Yesh. 35:7; 44:3\x*   
\m
\v 19 Dalada kédir, akatsiye, xadas we zeytun derexlirini östürüp bérimen;  
\m Chöl-bayawanda archa, qarighay we boksus derexlirini birge tikimen;\f □ \fr 41:19 \ft \+bd «Dalada kédir, akatsiye, xadas we zeytun derexlirini östürüp bérimen; ... archa, qarighay we boksus derexlirini birge tikimen»\+bd* — mushu derexler (zeytun derixidin sirt) méwe üchün emes, saye bérish üchün bérilidu; birqanche xil derex birxil muhit astida teng ösüshi mumkin emes. 
\fp  Qarighanda bu bésharet axirqi zamanlarni körsitidu; shu chaghda Xuda Israilni yéngi bir «Misirdin chiqish» (emeliyette, «jahanning chet-chetliridin chiqirish») yoli bilen qutquzidu.\f*   
\m
\v 20 Shundaq qilip ular bularni körüp, bilip, oylinip: —  
\m «Perwerdigarning qoli mushularni qilghan,  
\m Israildiki Muqeddes Bolghuchi uni yaratqan!» dep teng chüshinishidu.   
\b  
\m  
\s1 Xudaning butpereslerni qutquzush toghrisidiki yene bir sözi  
\m
\v 21 — Muhakimiliringlarni otturigha qoyunglar, deydu Perwerdigar;  
\m — Küchlük sewebliringlarni chiqiringlar, deydu Yaqupning Padishahi.   
\m
\v 22 — \add Butliringlar\add* élip kirilsun,  
\m Bizge némilerning yüz béridighanliqini éytsun;  
\m Ilgiriki ishlarni, ularning üjür-büjürlirigiche köz aldimizda körsetsun,  
\m Shundaqla bulardin chiqidighan netijilerni bizge bildürüsh üchün éytip bersun;  
\m — Yaki bolmisa, kelgüsidiki ishlarni anglap bileyli;   
\m
\v 23 Silerning ilahliq ikenlikinglarni bilishimiz üchün,  
\m Kéyinki yüz béridighan ishlarni bizge bayan qilinglar;  
\m Qandaqla bolmisun, Bizni hang-tang qilip uni teng köridighan qilish üchün,  
\m Birer yaxshi ish yaki yaman bir ishni qilinglar!\f □ \fr 41:23 \ft \+bd «Birer yaxshi ish yaki yaman bir ish qilinglar!»\+bd* — mushu ibare «Herqandaq birer ishni qilinglar!» dégenni bildüridu. Butlar yaxshi bolsun, yaman bolsun héchqandaq ish qilalmaydu, elwette.\f*   
\m
\v 24 Mana, siler yoqning ariliqida,  
\m Ishligininglarmu yoq ishtur;  
\m Silerni tallighuchi bir lenitidur.   
\b  
\m  
\s1 Bésharet tekrarlinidu; Xuda barliq el-yurtlargha «Méning qulumni tonunglar» dep tonushturidu  
\m
\v 25 Birsini shimal tereptin qozghidim, u kélidu;  
\m U künchiqishtin Méning namimni jakarlap kélidu;  
\m U birsi hak layni dessigendek, sapalchi lay cheyligendek emeldarlarning üstige hujum qilidu;\f □ \fr 41:25 \ft \+bd «Birsini shimal tereptin qozghidim, u kélidu; u künchiqishtin Méning namimni jakarlap kélidu»\+bd* — tajawuzchi téxi namsiz, biraq hazir u toghruluq yene bir pakit bar; u sherqtin hemde shimal tereptinmu kélidu. Bashqa birxil terjimisi: «Méning namimni chaqirip nida qilip kélidu».\f*   
\m
\v 26 Bizge uqturush üchün, kim muqeddemdin buyan buni éytqan?  
\m Yaki Bizni «U heqiqettur» dégüzüp bu ishtin burun uni aldin’ala éytqan?  
\m Yaq, héchkim éytmaydu;  
\m Berheq, héchkim bayan qilmaydu;  
\m Sözünglarni angliyalighuchi berheq yoqtur!   
\m
\v 27 Men deslepte Zion’gha: — «Mushu ishlargha köz tikip turunglar! Köz tikip turunglar!» dédim,  
\m Yérusalémgha xush xewerni yetküzgüchini ewetip berdim.   
\m
\v 28 Men qarisam, shular arisida héchkim yoq —  
\m Meslihet bergüdek héchkim yoq,  
\m Shulardin sorisam, jawab bergüdek héchkimmu yoq.\f □ \fr 41:28 \ft \+bd «shular arisida héchkim yoq»\+bd* — «shular» shübhisizki, butperes ellerni körsitidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Dawami  
\m
\v 29 Qaranglar, ular hemmisi quruq;  
\m Ularning yasighanliri yoq ishtur,  
\m Quyma mebudliri quruq shamaldek menisizdur.   
\b  
\b  
\m  
\c 42
\m
\v 1 Qaranglar, mana Men yöleydighan Öz qulumgha!  
\m Jénimning xushalliqi bolghan Méning tallighinim;  
\m Men Öz Rohimni uning wujudigha qondurimen,  
\m Shuning bilen u ellerge höküm-heqiqetni yetküzüp béridu.\f □ \fr 42:1 \ft \+bd «Öz qulum \+bd*\+bdit , yeni Perwerdigarning quli\+bdit*» — shübhisizki, Xudaning «yat eller»ge béghishlighan, ularni butperesliktin qutquzidighan jawabidur. Mushu ayettiki «Qaranglar, mana...» dégenni, 41-bab 29-ayettiki «Jawab bergüdek héchkim yoq» qatarliqlar bilen sélishturushimiz kérek. Qarighanda, Xuda tallighan mushu mulayim, muhebbetlik kishi el-yurtlargha Xudaning sözini élip kélidu. \+bd «U ellerge höküm-heqiqet yetküzüp béridu»\+bd* — «höküm-heqiqet» (ibraniy tilida «mishpat») élip bérish» dégenlik bolup, üch menini öz ichige alidu: — (1) yuqiriqi 41-babtiki (Xuda butlar bilen muhakime qilghan) «sot»tiki «höküm-heqiqet», yeni «Xuda dégen tirik hem birdur, butlar yoqtin bolghan nerse» dégen heqiqetni élip kélishtin ibaret. Heqiqetsizler heqiqetke érishidu; (2) Xudaning «heqqaniy qul»i Xudaning adil qanun-permanlirining xewirini yetküzüp, chüshendürüp béridu; (3) xataliqni tüzitish, uwal bolghanlargha adaletni yürgüzidu.\f*  \x + \xo 42:1 \xt Yesh. 11:2; Mat. 3:17; 17:5; Yuh. 3:34; Ef. 1:6\x*   
\m
\v 2 U ne warqirap-jarqirimaydu, ne chuqan kötürmeydu ne awazini kochilarda anglatmaydu.\f □ \fr 42:2 \ft \+bd «U ne warqirap-jarqirimaydu, ne chuqan kötürmeydu ne awazini kochilarda anglatmaydu»\+bd* — buning menisi, belkim «U dawrang salmaydu», «U öz-özini élan qilmaydu».\f*   
\m
\v 3 Taki u ghelibe bilen toghra hökümlerni chiqarghuche,  
\m Yanjilghan qomushni sundurmaydu,  
\m Tütep öchey dep qalghan pilikni öchürmeydu;\f □ \fr 42:3 \ft \+bd «toghra hökümler»\+bd* — yaki «höküm-heqiqet» toghruluq 42:1diki izahatni körüng.\f*   
\m
\v 4 Höküm-heqiqetni yer yüzide tiklimigüche,  
\m U halsizlanmaydu, köngli yanmaydu;  
\m Arallarmu uning perman-qanunini telmürüp kutidu.\f □ \fr 42:4 \ft \+bd «U halsizlanmaydu, köngli yanmaydu...»\+bd* — «halsizlanmaydu» we «köngli yanmaydu» dégen sözler ibraniy tilida 3-ayettiki «tütep öchey dep qalghan» hem «yanjilghan» dégenler bilen yiltizdashtur. \+bd «arallarmu uning perman-qanunini telmürüp kutidu»\+bd* — hazir (Yeshaya kitabidiki mushu yergiche) «Perwerdigarning quli» toghruluq shundaq xewirimiz bar: — 
\fp  (1) Xuda uni pеwqul’adde yaxshi köridu, uningdin zor xushalliq alidu. 
\fp  (2) Xudaning Rohi uning üstige kélip turidu. 
\fp  (3) U talash-tartish qilmaydighan, kemter, kichik péilliq adem bolidu. 
\fp  (4) U intayin mulayim adem bolup, hetta «ümid yoq» bolghudek «yanjilghan qomush» yaki «tütep öchey dep qalghan pilik»kimu méhir-shepqet körsitidu. 
\fp  (5) U dunyagha kelgende, Xudaning heqiqetlirini, toghra hökümlirini pütün dunyagha yetküzmigüche hergiz yoldin yanmaydu. 
\fp  (6) Pütün dunya, hetta eng chet jaylardikiler uninggha ümid baghlap, uning söz-hökümlirige teshna bolidu.\f*   
\m
\v 5 Asmanlarni yaritip ularni kergen,  
\m Yer-zéminni hem uningdin chiqqanlarni yayghan,  
\m Uningda turuwatqan xelqqe nepes,  
\m Uning üstide méngiwatqanlargha roh bergüchi Tengri Perwerdigar mundaq deydu: —   
\m
\v 6 Menki Perwerdigar séni heqqaniyliq bilen shuninggha chaqirghanmenki,  
\m — Séning qolungni tutimen,  
\m Séni qoghdap saqlaymen,  
\m Hem séni xelqqe ehde süpitide,  
\m Ellerge bir nur qilip bérimen;\f □ \fr 42:6 \ft \+bd «Hem séni xelqqe ehde süpitide, ellerge bir nur qilip bérimen»\+bd* — «xelq» Tewratta adette Israilni körsitidu, «eller» «Israildin bashqa xelqler»ni, «Yehudiy emesler»ni körsitidu.\f*   
\m
\v 7 Qarighu közlerni échishqa,  
\m Zindandin mehbuslarni,  
\m Türmide qarangghuluq ichide olturghanlarni qutquzushqa séni \add ewetimen\add*.\f □ \fr 42:7 \ft \+bd «Qarighu közlerni échishqa, zindandin mehbuslarni, türmide qarangghuluq ichide olturghanlarni qutquzushqa séni ewetimen»\+bd* — bu ayetlerdin «Perwerdigarning quli» toghrisida shularnimu körümizki: — 
\fp  (7) U Xudaning zor yardimige ige bolidu; 
\fp  (8) undaq qilghanda uning özi bir «ehde» bolidu hem özi «nur» bolidu. 
\fp  (9) Bu ehdining mezmuni bolsa (5-ayet Xudaning dunyadiki barliq xelqlerning ghémide bolghanliqini körsetkendek) xelqlerning közlirini échip ularni erkinlikke chiqirishtin ibaret bolidu. 
\fp  (10) Xuda uni (Mesihni) ehde süpitide jahandiki barliq xelqqe hediye qilghandek «béridu».\f*   
\m
\v 8 Men Perwerdigardurmen; Méning namim shudur;  
\m Shan-sheripimni bashqa birsige,  
\m Manga tewe bolghan medhiyini oyma mebudlargha bermeymen.\x + \xo 42:8 \xt Yesh. 48:11\x*   
\m
\v 9 Mana, aldinqi ishlar bolsa emelge ashurulghan;  
\m Silerge yéngi ishlarni jakarlaymen;  
\m Ular téxi yüz bermigüche,  
\m Men ularni silerge bayan qilimen.\f □ \fr 42:9 \ft \+bd «Mana, aldinqi ishlar bolsa emelge ashurulghan; silerge yéngi ishlarni jakarlaymen...»\+bd* — «aldinqi ishlar» belkim 41-bab, 1-4-ayettiki, «tajawuzchi»ning ishlirini körsitishi mumkin. «Yéngi ishlar» bolsa Perwerdigarning heqqaniy quli» toghruluqtur. «Tajawuzchi» we «Perwerdigarning quli»ni sélishtursaq, tajawuzchi weyranchiliq qilidu, el-yurtlar uningdin qorqup patiparaq bolup kétidu, butpereslik téximu küchiyidu; «Perwerdigarning quli» bolsa xeqlerge rehim qilidu, ademni saqaytidu, el-yurtlarni, yeni «yat eller»ni Xudagha qaritip uning nurigha yétekleydu.\f*   
\m
\v 10 — Perwerdigargha yéngi naxsha éytinglar,  
\m I déngizda yürgenler hem uning ichidiki hemme mewjudatlar,  
\m Arallar hem ularda turghanlarmu,  
\m Jahanning chet-chetliridin Uni medhiyilenglar!\f □ \fr 42:10 \ft \+bd «déngizda yürgenler»\+bd* — ibraniy tilida «déngizgha chüshkenler» — «Zeb.» 107:23ni körüng.\f*  \x + \xo 42:10 \xt Zeb. 33:3\x*   
\m
\v 11 Dala hem uningdiki sheherler,  
\m Kédar qebilisidikiler turghan kentler awazini kötürsun,  
\m Séladikiler yuqiri awazda naxsha éytsun,  
\m Taghlarning choqqiliridin tentene qilsun!\f □ \fr 42:11 \ft \+bd «Kédar qebilisidikiler... Séladikiler...»\+bd* — «Kédar qebilisi» ereblerning bir qebilisi idi. «Séla» bolsa Édomning bir shehiri (Séla qoram tash üstige sélin’ghan — menisi «qoram tash»). Yuqiriqi 34-babta déyilgendek, Édom Xudaning sözige qarshi turghini bilen, Édomdin Xudagha towa qilip heqiqiy ibadet qilidighanlar bolidu.\f*   
\m
\v 12 Ular Perwerdigarni ulughlisun,  
\m Uning medhiyiliri arallardimu jakarlansun.   
\m
\v 13 Perwerdigar palwandek chiqidu,  
\m Batur leshkerdek otluq muhebbitini qozghaydu;  
\m U warqiraydu, berheq shirdek hörkireydu;  
\m Düshmenliri üstige zor küch-qudritini körsitidu.   
\m
\v 14 — «Men ebedil’ebed sükütte turup keldim;  
\m Jim turup özümni bésiwélip keldim;  
\m Biraq hazir tolghiqi tutqan ayaldek inchiqlap towlaymen;  
\m Hem hasiraymen hem ingraymen!\f □ \fr 42:14 \ft \+bd «Men ebedil’ebed sükütte turup keldim; jim turup özümni bésiwélip keldim; biraq hazir tolghiqi tutqan ayaldek inchiqlap towlaymen; hem hasiraymen hem ingraymen!»\+bd* — «yéngi ishlar» yeni Uning «heqqaniy quli»ning dunyagha kélishi, shundaqla nurghun ademlerni gunahlirining asaretliridin qutquzushni öz ichige alidu. Xuda bu «yéngi ishlar»ni emelge ashurush üchün, hamilidar ayalning tolghiqi tutqandek bolidu (10-17-ayetler toluq bir bölümdur). 
\fp  Démisekmu, mushu «yéngi ishlar» Xudagha nisbeten pütkül alemdin muhimdek turidu; chünki U asman-zéminni bir söz bilenla yaratqan; biraq mushu ishlarni U teshnaliq bilen uzun, yeni ebedil’ebed kütüp kelgen hem ularni tughdurush üchün éghir japa hem azab tartqandek qilidu. Mushu intayin sirliq ishtur! \+bd «hem hasiraymen hem ingraymen»\+bd* — ikki ishning teng qilinidighanliqini bildüridu.\f*   
\m
\v 15 Men taghlarni hem dönglerni chölderitimen,  
\m Ularning hemme yéshilliqlirini qurutiwétimen;  
\m Deryalarni arallargha aylanduruwétimen;  
\m Kölcheklernimu qaghjiritimen.   
\m
\v 16 Qarighularni özi bilmigen bir yol bilen apirip qoyimen,  
\m Ularni ular bilmigen yollarda yétekleymen;  
\m Ularning aldida qarangghuluqni nur,  
\m Egri-toqay yerlerni tüptüz qilimen.  
\m Men mushu ishlarni qilmay qalmaymen,  
\m Ulardin héch waz kechmeymen.\f □ \fr 42:16 \ft \+bd «Qarighularni özi bilmigen bir yol bilen apirip qoyimen... Men mushu ishlarni qilmay qalmaymen, Ulardin héch waz kechmeymen»\+bd* — 15- we 16-ayetke qarighanda, «yéngi ishlar» dunyagha kelgende, bezi kishler üchün azabliq bolidu; yer-zémin astin-üstün bolup kétidu; shuning bilen teng Xuda bashqa birnechche «qarighular» (belkim, gunahini, jümlidin butpereslikni tonup yétidighanlar) üchün mohtajlirini teminleydighan mexsus sharaitlarni yaritip béridu.\f*   
\m
\v 17 Oyma mebudlargha tayan’ghanlar,  
\m Quyma mebudlargha: «Siler ilahlirimizdur» dégenler bolsa,  
\m Ular yoldin yandurulmay qalmaydu,  
\m Qattiq shermende qilinidu.\x + \xo 42:17 \xt Zeb. 97:7; Yesh. 1:29; 44:11; 45:16\x*   
\m
\v 18 — «Anglanglar, i gaslar!  
\m Qarighular, körüsh üchün qaranglar!   
\m
\v 19 Méning qulumdin bashqa yene kim qarighu?  
\m Méning ewetken «elchim»din bashqa yene kim gas?  
\m Kim Men bilen ehdileshkendek shunche qarighudu?  
\m Kim Perwerdigarning qulidek shunche qarighudu?\f □ \fr 42:19 \ft \+bd «men bilen ehdileshkendek»\+bd* — yaki «Men bilen inaq qilin’ghandek». \+bd «...Kim Men bilen ehdileshkendek shunche qarighudu? Kim Perwerdigarning qulidek shunche qarighudu?»\+bd* — bir soal tughuliduki, mushu ayette déyilgen «Méning qulum» yuqiriqi «xushalliqim bolghan qulum»mu yaki bashqisimu? Tézla körimizki, u emes, belki Israilning özi bolidu (mesilen, 22-ayetni körüng). Xuda 18-ayette, Özi teripidin saqaytilghan (16-ayet), esli butperes «qarighu» bolghan el-yurtlarni («yat ellerni») özining «qarighu» xelqini, yeni Israilni nezirige élishqa chaqiridu. Démek, Israil teripidin kemsitilip «qarighu» dep hésablan’ghanlar köreleydighan bolidu, biraq (peyghemberler arqiliq) Xudaning nurini qobul qilghan Israillar bolsa, asiyliq qilip qarighu bolup qaldi.\f*   
\m
\v 20 Sen nurghun ishlarni körgining bilen,  
\m Biraq neziringge héch almaysen;  
\m Uning quliqi échilghini bilen,  
\m U anglimaydu».\x + \xo 42:20 \xt Rim. 2:2-11\x*   
\m
\v 21 Perwerdigar Öz heqqaniyliqi üchün layiq kördiki,  
\m Tewrat-qanunini ulugh hem shan-shereplik dep körsetti.\f □ \fr 42:21 \ft \+bd «Perwerdigar Öz heqqaniyliqi üchün layiq kördiki, Tewrat-qanunini ulugh hem shan-shereplik dep körsetti»\+bd* — Xuda Israilgha Musa peyghember arqiliq muqeddes qanun-permanni bergen. Shunga ular butpereslikke tolghan dunya arisida birdinbir Xudagha ibadet qilidighan xelq bolup, zor imtiyazgha érishkenidi. Xudaning meqsiti, ular arqiliq «Méning qulum» hem «ülge» süpitide, mushu nurini pütkül dunyagha yetküzmekchi. Biraq Israillar Uning shu meqsitini héch etiwarlimay, köp jehettin Uningdin yüz örigen.\f*   
\m
\v 22 Biraq shular bolsa olja élin’ghan hem bulang-talang qilin’ghan bir xelqtur;  
\m Ularning hemmisi ora-tuzaqta tutulghan,  
\m Gündixanilarda qamilip ghayib bolidu;  
\m Ular gheniymet bolidu,  
\m Héchkim qutquzmaydu;  
\m Ular olja bolidu,  
\m Héchkim: «Qayturup bérish!» démeydu.\f □ \fr 42:22 \ft \+bd «Biraq shular bolsa olja élin’ghan hem bulang-talang qilin’ghan bir xelqtur... ular olja bolidu, héchkim: «Qayturup bérish!» démeydu»\+bd* — eger Israil Xudaning sözige kirgen bolsa, nurghun eller ulargha béqindi bolatti. Biraq Uning sözige kirmigendin kéyin, ehwali del uning eksi boldi.\f*   
\m
\v 23 Biraq aranglarda kim buninggha qulaq salsun?  
\m Kim bularni anglap kelgüsi zamanlargha köngül qoysun?\f □ \fr 42:23 \ft \+bd «Biraq aranglarda kim buninggha qulaq salsun? Kim ... köngül qoysun?»\+bd* — mushu gepke qarighanda, hetta Xudaning terbiyilik jazasi béshigha chüshkendin kéyinmu anglighuchi quliqi, köridighan közliri barlar yenila az bolsa kérek.\f*   
\m
\v 24 Emdi kim Yaqupni olja qilghan?  
\m Kim Israilni bulangchilargha tapshurup bergen?  
\m Buni qilghini bolsa, biz gunah qilip kemsitken Perwerdigar emesmu?  
\m Chünki ular Uning yollirida méngishni xalimaytti;  
\m Yaki Uning qanunigha itaet qilmaytti.   
\m
\v 25 Shunga U ular üstige ghezep-qehrini,  
\m Urushning zorawanliqini töküp chüshürdi;  
\m Bular uning etrapigha ot tutashturdi;  
\m Biraq u tonup yetmidi;  
\m Bular uni köydürdi, biraq u héch sawaq almidi.   
\b  
\b  
\m  
\c 43
\s1 Dawami  
\m
\v 1 Biraq hazir i Yaqup, séni Yaratquchi Perwerdigar,  
\m I Israil, séni Shekillendürgüchi mundaq deydu: —  
\m «Qorqma; chünki Men sanga hemjemet bolup séni qutquzghan;  
\m Séni Öz namim bilen atighanmen;  
\m Sen Méningkidursen!   
\m
\v 2 Sen sulardin ötkiningde, Men sen bilen bille bolimen;  
\m Deryalardin ötkiningde, ular séni gherq qilmaydu;  
\m Sen otta méngip yürginingde, sen köymeysen;  
\m Yalqunlar üstüngde ot almaydu. \f □ \fr 43:2 \ft \+bd «sulardin... deryalardin.. otta méngip yürginingde...»\+bd* — yuqiriqi 42-bab, 25-ayette Israilgha terbiye bérilgen ot tilgha élindi. Biraq mushu sözlerge qarighanda, Xuda ulargha esheddiy qattiq terbiye (mesilen, ularni sulardin we otlardin ötküzüp) bergini bilen, U haman ularni qutquzidu.\f*  \x + \xo 43:2 \xt Zeb. 66:12\x*   
\m
\v 3 Chünki Men bolsam Xudaying Perwerdigar, Israildiki Muqeddes Bolghuchi, Qutquzghuchingdurmen;  
\m Séni qutuldurush üchün Misirni bedel qilip berdim,  
\m Ornunggha Éfiopiye hem Sébani almashturdum.\f □ \fr 43:3 \ft \+bd «Séni qutuldurush üchün Misirni bedel qilip berdim, ornunggha Éfiopiye hem Sébani almashturdum»\+bd* — mushu sözler belkim Xudaning Musa peyghember arqiliq Israilni Misirdin qutquzghanliqini körsitidu. Misir padishahi Pirewn qattiq qarshi chiqishi bilen uning pütkül yurti (jümlidin Misirning jenubiy teripidiki yurtlar Éfiopiye, Sébamu) zor ziyan tartqan.\f*   
\m
\v 4 Sen nezirimde qimmetlik bolghachqa,  
\m Men sanga izzet-hörmet keltürgen hem séni söygen;  
\m Shunga Men yene ornunggha ademlerni,  
\m Jéninggha xelqlerni tutup bérimen;   
\m
\v 5 Qorqma, chünki Men sen bilen billedurmen;  
\m Men neslingni sherqtin,  
\m Séni gherbtin yighip epkélimen;\x + \xo 43:5 \xt Yesh. 44:2; Yer. 30:10; 46:27\x*   
\m
\v 6 Men shimalgha: — «Tapshur ularni!»  
\m We jenubqa: — «Ularni tutup qalma!  
\m Oghullirimni yiraqtin, qizlirimni jahanning chet-chetliridin epkélip ber;   
\m
\v 7 Méning namim bilen atalghan herbirsini,  
\m Men Öz shan-sheripim üchün yaratqan herbirsini epkélip ber!» — deymen,  
\m «Men uni shekillendürdüm, Men uni apiride qildim!»».   
\b  
\m  
\s1 «Sotta» — Xuda we butlar otturisida höküm chiqiringlar!  
\m
\v 8 U «közi bar» qarighu xelqni,  
\m Yeni «quliqi bar» gaslarni aldigha élip keldi.\f □ \fr 43:8 \ft \+bd «... «közi bar» qarighu... «quliqi bar» gaslar»\+bd* — shübhisizki Israilni körsitidu. Heyran qalarliq ish shuki, Xuda ularni Özige guwahliq qilishqa aldigha keltürgen.\f*   
\m
\v 9 — «Barliq eller yighilsun,  
\m Xelqler jem bolsun!  
\m Ulardin kimmu mundaq ishlarni jakarliyalisun?  
\m Yeni kim mushundaq «ilgiriki ishlar»ni \add aldin’ala\add* bizge anglitip baqqan?  
\m Bar bolsa, özlirini ispatlashqa guwahchilirini aldigha keltürsun;  
\m Bolmisa, ular bu ishlarni anglighandin kéyin: — «Bu bolsa heqiqet!» dep étirap qilsun!\f □ \fr 43:9 \ft \+bd «Barliq eller yighilsun, xelqler jem bolsun! Ulardin kimmu mundaq ishlarni jakarliyalisun?...»\+bd* — mushu ayettiki «(yat) eller» hem «xelqler» bolsa, shübhisizki, Israildin sirt barliq xelqlerni, yeni «Yehudiy emesler»ni körsitidu. «Yeshaya» dégen kitabta «eller» yaki «xelq-milletler» déyilse, herdaim mushu menisini bildüridu. 
\fp  Mushu yerde barliq el-yurtlar (Israildin sirt) butpereslikke chöküp ketti. Xuda ulardin: «Aranglardin: — «Bizning choqun’ghan butimiz Séning «Israilni Misirdin qutquzup chiqirish»inggha oxshash ulugh bir ishni qilghan?» dégüchiler barmidu? — bar bolsa guwahchiliq qilsun» — dégendek soraydu. Elwette, Xudaning soaligha jawab bergüchi yoq.\f*   
\m
\v 10 Siler \add xelqim\add* Méning guwahchilirim,  
\m Hem Men tallighan qulum \add men üchün\add* guwahchidur,  
\m Shundaq iken, siler Méni tonup,  
\m Manga ishinip,  
\m Hem chüshinip yetkeysilerki: —  
\m «Men dégen «U»durmen,  
\m Mendin ilgiri héch ilah shekillenmigen,  
\m Hem Mendin kéyinmu héch shekillenmeydu;\f □ \fr 43:10 \ft \+bd «Siler xelqim Méning guwahchilirim, hem men tallighan qulum Men üchün guwahchidur,...»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Siler xelqim Méning guwahchilirim, shundaqla Méning tallighan qulumsilerki,...».\f*  \x + \xo 43:10 \xt Yesh. 41:4; 44:8; 45:21; Hosh. 13:4\x*   
\m
\v 11 Men, Men Perwerdigardurmen;  
\m Mendin bashqa Qutquzghuchi yoqtur».   
\m
\v 12 — Aranglarda «yat ilah» bolmighan waqitta,  
\m Men \add meqsitimni\add* jakarlighan,  
\m Men qutquzghan hem shu ishlarning dangqini chiqarghanmen;  
\m Shunga siler Méning Tengri ikenlikimge guwahchisiler, — deydu Perwerdigar.\f □ \fr 43:12 \ft \+bd «Shunga siler Méning Tengri ikenlikimge guwahchisiler...»\+bd* — démek, Xuda: «Silerni Misirdin qutquzimen» — dégen; U shundaq qilghan; andin mushu ishlarni dunyagha ayan qilghan. 
\fp  Xuda Israilni muxu ishlirida Özigǝ guwahchi bolushqa chaqirƣan bolsimu, bu ayetke qarighanda, ular Uninggha héch guwahliq bermigen.\f*   
\m
\v 13 «Berheq, ezeldin buyan Men dégen «U»durmen,  
\m Méning qolumdin héchkim héchkimni qutquzalmaydu;  
\m Men ish qilsam, kim tosalisun?\x + \xo 43:13 \xt Yesh. 14:27\x*   
\b  
\m  
\s1 Xuda Israilni Babildin qutquzidu  
\m
\v 14 Hemjemet-Qutquzghuchinglar bolghan Perwerdigar, Israildiki Muqeddes Bolghuchi mundaq deydu: —  
\m Silerni dep Men Babilni jazalatquzup,  
\m Ularning hemmisini, jümlidin kaldiylerni,  
\m Qachqun süpitide özliri xushalliq bilen pexirlen’gen kémilerge olturushqa chüshüriwétimen.\f □ \fr 43:14 \ft \+bd «Ularning hemmisini, jümlidin kaldiylerni, qachqun süpitide özliri xushalliq bilen pexirlen’gen kémilerge olturushqa chüshüriwétimen»\+bd* — miladiyedin ilgiriki 539-yili Babil shehiri Parsliqlar teripidin ishghal qilin’ghan. Shu chaghda ularning qachqunliri kémiliri bilen Efrat deryasi yoli arqiliq qachmaqchi bolghan bolushi mumkin.\f*   
\m
\v 15 Men bolsam Perwerdigar, silerge Muqeddes Bolghuchi, Israilni Yaratquchi, silerning Padishahinglardurmen.   
\m
\v 16 Déngizdin yolni chiqarghuchi,  
\m Dawalghughan sulardin yol achquchi Perwerdigar mundaq deydu: —   
\m
\v 17 (U jeng harwisini we atni, qoshun-küchlerni chiqarghuchidur: —  
\m Ular biraqla yiqilidu, turalmaydu;  
\m Ular öchüp qalghan, chiragh pilikidek öchürülgen)\f □ \fr 43:17 \ft \+bd «Déngizdin yolni chiqarghuchi ... Perwerdigar mundaq deydu: — (u jeng harwisini we atni, qoshun-küchlerni chiqarghuchidur: — ular biraqla yiqilidu, turalmaydu...)»\+bd* — (16-17-ayetler) Musa peyghember yashighan dewride, Misirning qoshunliri Israillarni «déngizda échilghan yol»da qoghlap, déngizdin ötmekchi bolup, 16-17-ayetlerde tilgha élin’ghan weqeler bilen weyran qilin’ghan. Shu yol bilen Xuda Israilni qutquzghan. Tewrat, «Misirdin chiqish», 14-babni körüng.\f*   
\m
\v 18 — Mushu ötken ishlarni eslimenglar,  
\m Qedimki ishlar toghruluqmu oylanmanglar;   
\m
\v 19 Chünki mana Men yéngi bir ishni qilimen;  
\m U hazirla barliqqa kélidu;  
\m Siler uni körmey qalamsiler?!  
\m Men hetta dalalardimu yol achimen,  
\m Chöl-bayawanda deryalarni barliqqa keltürimen!\x + \xo 43:19 \xt Weh. 21:5\x*   
\m
\v 20 Daladiki haywanlar, chilböriler hem huwqushlar Méni ulughlaydu;  
\m Chünki Men Öz xelqim, yeni Öz tallighinimgha ichimlik teminleshke,  
\m Dalalarda sularni,  
\m Chöl-bayawanlarda deryalarni chiqirip bérimen.   
\m
\v 21 Men mushu xelqni Özüm üchün shekillendürgenmen;  
\m Ular Manga bolghan medhiyilerni éytip ayan qilidu. \f □ \fr 43:21 \ft \+bd «...Men mushu xelqni Özüm üchün shekillendürgenmen; ular Manga bolghan medhiyilerni éytip ayan qilidu»\+bd* — mushu 14-21-ayetlerge qarighanda, Israil Babil impériyesige esir bolup sürgün bolghandin kéyin qaytidin azad qilinidu. Shu chaghda Xuda ularning yolini ajayib teyyarlap béridu we hem yolda mohtaj bolghanlirining hemmisini (Misirdin chiqip azad bolghan waqitqa oxshash) möjiziler arqiliq teminlep béridu. 
\fp  Israil Babildin (miladiyedin ilgiriki 539-yili) azad bolghan. Shu chaghda Babilning qachqunliri (14-ayet) kémiliri bilen Efrat deryasi bilen qachmaqchi bolghan bolushi mumkin. Biraq bilishimizche bu ishtin bashqa, shu chaghda bésharet qilin’ghan mushu karamet ishlar yüz bermidi. Shuning üchün közqarishimiz shuki, axirqi zamanda Israilning ikkinchi qétim Babildin (shundaqla jahanning barliq chet-yaqiliridin) qéchishi muqerrer bolidu; shu chaghda Xuda ular üchün 14-21-ayetlerde bésharet qilin’ghan karamet ishlarni qilidu.\f*  \x + \xo 43:21 \xt Luqa 1:74,75\x*   
\b  
\m  
\s1 Israilning menisiz qurbanliqliri •••• Xudaning Israilgha körsetmekchi bolghan méhir-shepqiti  
\m
\v 22 Biraq, i Yaqup, sen namimni chaqirghining bilen Özümni izdimiding,  
\m I Israil, eksiche sen Mendin könglüng yénip harsinding;\f □ \fr 43:22 \ft \+bd «Biraq, i Yaqup, sen namimni chaqirghining bilen Özümni izdimiding»\+bd* — dégen ibraniy tilida ikki bisliq söz. Birinchi menisi terjime qilghinimizdek «Namimni chaqirghining bilen Özümni izdimiding» («Özümni» dégen söz nahayiti tekitlen’gen). 
\fp  Ikkinchi menisi, «Sen Méning namimni héch chaqirmiding» — démek, héch dua qilmiding. Bizningche birinchisi toghra, ular köp dua qilghini bilen chin dildin emes idi. 23-24-ayetlernimu körüng.\f*   
\m
\v 23 Sen élip kelgen «köydürme qurbanliq» qoyliringni Manga qilghan emes,  
\m «Inaq qurbanliq»liring bilen Méni hörmetligen emessen;  
\m Men «ashliq hediye»ni qilish bilen séni «qulluq»qa qoymaqchi emesmen,  
\m Xushbuy yéqip séni harsindurmaqchi bolghan emesmen!\f □ \fr 43:23 \ft \+bd «Sen élip kelgen «köydürme qurbanliq» qoyliringni Manga qilghan emes...»\+bd* — yuqiriqi izahitimizdek, ikkinchi birxil terjimisi bar: — «Manga héchqandaq qurbanliqlar élip kelmiding» dégendek asasiy menide bolidu. Biraq «Yeshaya» 1-babqa asasen, ular köptin-köp qurbanliqlar qilip turatti. Ular shundaq qilghini bilen hemmisi bikar.\f*   
\m
\v 24 Sen pulni xejlep Manga héch égir élip kelmigensen,  
\m Sen «Inaq qurbanliq»liringning yéghi bilen Méni razi qilip qanaetlendürgen emessen;  
\m Eksiche sen gunahliring bilen Méni qulluqqa qoymaqchi bolghansen,  
\m Itaetsizliking bilen Méni harsindurdung.\f □ \fr 43:24 \ft \+bd «Sen pulni xejlep Manga héch égir élip kelmigensen...»\+bd* — sherhimizche, mushu intayin kinayilik gep. «Pul xejlep \+bd Manga\+bd* héch égir élip kelmigensen» — démek, élip kelgen nersiliring (köp bolsimu) Manga xuddi héchnéme élip kelmigendek bilinidu; Men ulardin intayin bizarmen, dégenliktur. \+bd «Méni qulluqqa qoymaqchi bolghansen»\+bd* — egerde birsi héch towa qilmay, chin dilidin dua qilmay turup (ötken zamanlarda) qurbanliq qilsa, mushundaq ish Xudaning aldida «jadugerlik»ke barawer. Démek, «Men peqet birer «diniy paaliyet»lik ish qilsamla, Xuda choqum mendin razi bolidu, dualirimni anglaydu» dégenlik Xudani özige qul qilish bilen barawerdur.\f*   
\m
\v 25 Men, Men Özüm üchünla séning asiyliqliringni öchüriwetküchimen,  
\m Men séning gunahliringni ésimge keltürmeymen.\x + \xo 43:25 \xt Ez. 36:22-38\x*   
\m
\v 26 Emdi ötmüshüng toghruluq Méni eslitip qoyghin,  
\m Munazire qilishayli,  
\m Özüngni aqlighudek géping bolsa dewergin!\f □ \fr 43:26 \ft \+bd «Munazire qilishayli, özüngni aqlighudek géping bolsa dewergin»\+bd* — démek, eger sen «Özüm pak, séning rehimdilliqliringgha kérek emesmen» dep qarisang, undaqta özüngni aqlashqa gep qil!\f*  \x + \xo 43:26 \xt Yesh. 1:18\x*   
\m
\v 27 Birinchi atang gunah qilghan;  
\m Séning sherhchiliring bolsa Manga asiyliq qildi.\f □ \fr 43:27 \ft \+bd «Birinchi atang... »\+bd* — belkim Israilning ejdadi Yaquptur. \+bd «séning sherhchiliring...»\+bd* — Ularning «sherhchiliri» bolsa belkim töwendiki «muqeddes ibadetxanidiki yétekchiler», yeni kahinlar idi. Démek, ular bashtin-axirghiche, hetta özliri teripidin «aliyjanab» dep hésablan’ghan rohaniylarmu gunahqa pétip ketkenidi.\f*   
\m
\v 28 Shunga Men ibadetxanamdiki yétekligüchilerni napak qilimen,  
\m Hemde Yaqupni halak lenitige uchrashqa,  
\m Israilni reswachiliqta qaldurushqa békittim.\f □ \fr 43:28 \ft \+bd «Men ibadetxanidiki yétekchilerni napak qilimen»\+bd* — xelq üchün qurbanliq qilghuchi bolghan bu kahinlar ölükke tegsila bir hepte «napak» dep hésablinip, qurbanliq qilishqa salahiyetsiz bolatti. Shunga, mushu gepning menisi belkim: «Siler köp ölüklerge uchraysiler (démek, bir balayi’apet chüshidu), shuning bilen Israil Méni bizar qilidighan mushu qurbanliqlarni qilalmaydighan bolidu». \+bd «... Yaqupni halak lenitige uchrashqa, Israilni reswachiliqta qaldurushqa békittim»\+bd* — qarighanda, Israil üchün héchqandaq ümid qalmidi. Biraq 44-bab, 1-ayetni körüng!\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 44
\s1 Dawami  
\m
\v 1 Biraq hazir, i Yaqup Méning qulum,  
\m I Méning tallighinim Israil, angla! —\x + \xo 44:1 \xt Yesh. 41:8; 43:5; Yer. 30:10; 46:27\x*   
\m
\v 2 Séni yasighan, baliyatqudin tartipla séni shekillendürgen, sanga yardemde bolghuchi Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m «Qorqma, i Méning qulum Yaqup,  
\m I Méning tallighinim «Yeshurun», qorqma!\f □ \fr 44:2 \ft \+bd «Yeshurun»\+bd* — Xuda Israilgha qoyghan bir «leqem». Menisi «Méning durus bolghuchim».\f*   
\m
\v 3 Chünki Men ussap ketkenning üstige suni,  
\m Qaghjiraq yerning üstige kelkünlerni quyup bérimen;  
\m Nesling üstige Rohimni,  
\m Perzentliring üstige berikitimni quyimen;\x + \xo 44:3 \xt Yesh. 35:7; Yo. 2:28,29; Yuh. 7:38; Ros. 2:18\x*   
\m
\v 4 Ular yumran chöpler arisidin,  
\m Ériq-östengler boyidiki mejnun tallardek ösidu;   
\m
\v 5 Birsi: «Men Perwerdigargha tewemen» — deydu,  
\m Yene birsi bolsa Yaqupning ismi bilen özini ataydu;  
\m Yene bashqa birsi qoli bilen: «Men Perwerdigargha tewemen» dep yazidu,  
\m Shundaqla Israilning ismini özining ismige yandash qoshidu. \f □ \fr 44:5 \ft \+bd «Birsi: «Men Perwerdigargha tewemen» — deydu... Yene bashqa birsi qoli bilen: «Men Perwerdigargha tewemen» dep yazidu...»\+bd* — hazir Xudaning «süküt qilghan» guwahchilirining tili chiqip, gep qilishqa bashlaydu. Ularning hemmisi bir-birlep Xudaning méhir-muhebbitini béshidin ötküzgen bolushi mumkin.\f*   
\m
\v 6 Israilning padishahi Perwerdigar,  
\m Yeni Israilning hemjemet-qutquzghuchisi, samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m «Men bolsam Tunji hem Axiridurmen;  
\m Mendin bashqa héch ilah yoqtur.\x + \xo 44:6 \xt Yesh. 41:4; 48:12; Weh. 1:8,17; 22:13\x*   
\m
\v 7 Qéni, kim Méning qedimki xelqimni tiklep békitkinimdek bir ishni jakarlap, aldin’ala bayan qilip, andin uni Méning aldimgha Mendek tiklep qoyalaydu?  
\m Qéni, kim kéyinki ishlarni, kelgüside bolidighan ishlarni aldin’ala bayan qilalisun!\f □ \fr 44:7 \ft \+bd «Méning qedimki xelqim»\+bd* — Xudaning xelqi Israildur. 
\fp  Xuda awwal Musa peyghemberge: «Men Yaqup jemetidikilerni (yeni Israilni) Misirdin qutquzimen, andin ular Manga tewe bir xelq bolidu» — dep «jakarlighan». U ishletmekchi bolghan qutquzush yolini awwal Musagha uqturup «bayan qilghan»; andin hemme bayanlirigha emel qilip ularni yéngi bir xelq bolushqa «tiklep békitken». 
\fp  Buni: «...qedimki xelqimni tikliginimdin tartip...» dep terjime qilish mumkinchilikimu bar, biraq bizningche yuqiriqi terjimisi aldi-keynidiki geplerge mas kélidu. \+bd «qéni, kim kéyinki ishlarni, kelgüside bolidighan ishlarni aldin’ala bayan qilalisun!»\+bd* — mebudlar undaq qilalaydighan bolsa özining «ilah» ikenlikini ispatlighan bolatti, elwette.\f*   
\m
\v 8 Qorqmanglar, sarasimige chüshüp ketmengler!  
\m Men ilgiri mushularni silerge anglitip, aldin bayan qilghan emesmu?  
\m Mushu toghruluq siler Méning guwahchilirimdursiler.  
\m Mendin bashqa ilah barmu? Berheq, bashqa Qoram Tash yoq; héchbiridin xewirim yoqtur. \f □ \fr 44:8 \ft \+bd «Men ilgiri mushularni silerge anglitip...»\+bd* —Ibraniy tilida «Men ilgiri mushularni sanga anglitip...».\f*  \x + \xo 44:8 \xt Qan. 4:35,39; 32:39; 1Sam. 2:2; Yesh. 45:21\x*   
\m
\v 9 Oyulghan mebudni shekillendürgenlerning hemmisining ehmiyiti yoq;  
\m Ularning etiwarlighan nersilirining héch paydisi yoqtur;  
\m Mushulargha bolghan «guwahchilar» bolsa, özliri qarighu, héchnémini bilmes;  
\m Derweqe netijisi ularning özlirige shermendiliktur.   
\m
\v 10 Kim bir «ilah»ni shekillendürgen bolsa,  
\m Héch paydisi yoq bir mebudni quyghan, xalas!   
\m
\v 11 \add Mebudning\add* barliq hemrahliri shermende bolidu;  
\m Mebudni yasighuchilar bolsa ademdur, xalas;  
\m Ularning hemmisi yighilip, ornidin turup körsun,  
\m Ular qorqushup, shermendichilikte qalidu.\f □ \fr 44:11 \ft \+bd «Ularning hemmisi yighilip, ornidin turup körsun, ular qorqushup, shermendichilikte qalidu»\+bd* — Yeshaya peyghemberning sözining ikki menisi bar bolushi mumkin: — (a) ular peqet mushu mebudni birlikte obdan körüp baqsila, özlirining exmeqliqini hés qilip Xudadin qorqup shermende bolidu; (e) qiyamet künide ular ornidin turup hésabini tapshurushi kérek; shu chaghda ular qorqup shermende bolidu.\f*  \x + \xo 44:11 \xt Zeb. 97:7; Yesh. 1:29; 42:17; 45:16\x*   
\m
\v 12 Mana tömürchi saymanlirini \add qoligha élip\add*,  
\m Choghlar üstide \add mushu nersini\add* bazghanliri bilen soqup shekillendüridu;  
\m Andin u küchlük qoli bilen uninggha ishleydu;  
\m Biraq uning qorsiqi échip maghduridin qalidu;  
\m Su ichmey u halsizlinip kétidu.\x + \xo 44:12 \xt Yer. 10:3\x*   
\m
\v 13 Yaghachchi bolsa yaghach üstige ölchesh yipini tartidu;  
\m U qelem bilen üstige endize sizidu;  
\m Uni rende bilen rendileydu;  
\m U yene perka bilen sizip jijaydu;  
\m Axirda u uni ademning güzellikige oxshitip insan teqi-turqini shekillendüridu;  
\m Shuning bilen u öyde turushqa teyyar qilinidu.   
\m
\v 14 Mana u bir küni özi üchün kédir derexlirini késishke chiqidu!  
\m (U eslide archa we dub derexlirini élip özi üchün ormanliq arisigha tikip chong qilghanidi;  
\m U qarighaymu tikkenidi, yamghur uni ündürdi).   
\m
\v 15 Mushu yaghachlardin otun élinidu;  
\m Birsi uningdin élip, issinidu;  
\m Mana, u ot yéqip, nan yéqiwatidu;  
\m U yene uningdin élip bir ilahni yasaydu hem uninggha ibadet qilidu;  
\m Uni oyulghan mebud qilip uninggha bash uridu.   
\m
\v 16 Démek, yérimini otta köydüriwétidu;  
\m Yérimi bilen gösh yeydu;  
\m U kawab qilip qan’ghuche yeydu;  
\m Berheq, u issinip, öz-özige: —  
\m «Ah, rahetlinip issindimmen, otni körüwatimen!» — deydu.   
\m
\v 17 Biraq qalghini bilen u bir ilahni yasaydu;  
\m Bu uning mebudi bolidu;  
\m U uning aldigha yiqilip ibadet qilidu;  
\m U uninggha dua qilip: «Méni qutquzghaysen;  
\m Chünki sen méning ilahimdursen» — deydu.\f □ \fr 44:17 \ft \+bd «Biraq qalghini bilen u bir ilahni yasaydu; bu uning mebudi bolidu»\+bd* — eslide bu kishi butni yasash koyida emes idi. Tasadipiyliqtin yaghachtin éship qalghinini ishlitip but yasaydu. Eng ghelite ish shuki, u Yeshaya teswirligendek, özining oylimayla qilghan bir nersisige, yeni «tasadipiyliqtin» bolghan bir nersisige ishinidu.\f*   
\m
\v 18 Bu \add kishiler\add* héch bilmeydu, héch chüshenmeydu;  
\m Chünki u ularni körmisun dep közlirini,  
\m Ularni chüshenmisun dep könglini suwaq bilen suwiwetken.\f □ \fr 44:18 \ft \+bd «Bu kishiler héch bilmeydu, héch chüshenmeydu; chünki u ularni körmisun dep közlirini ularni chüshenmisun dep könglini suwaq bilen suwiwetken»\+bd* — bu ayettiki «u» bolsa, yaki Xudaning Özi yaki mushu butni körsitidu. Butni körsetse, butning keynide bir jin-sheytan bar démekchi. Bizningche mushu menisi éhtimalgha yéqin. 
\fp  Beziler derweqe «butperesler xéch bilmeydu, xéch chüshenmeydu» dep étirap qilsimu, yenila tiltumar qatarliqlarni ishlitip Xudani haqaretleydu.\f*   
\m
\v 19 Ulardin héchbiride mushularni könglige keltürüp: —  
\m «Yaghachning yérimini men otta köydürdüm,  
\m Yérimining choghliri üstide men nan yaqtim;  
\m Men kawabmu qilip yewaldim;  
\m Qalghinini bir lenetlik nerse qilamtim?  
\m Men bir parche yaghachqa bash uramtim!» — dégudek héch bilim yaki yorutulush yoqtur.   
\m
\v 20 Uning yégini küllerdur!  
\m Uning köngli éziqturulghan! U öz-özini azdurdi!  
\m Shuning bilen u özining jénini qutquzalmaydu,  
\m Yaki: «Méning ong qolumda bir saxtiliq bar emesmu?» — déyelmeydu.\f □ \fr 44:20 \ft \+bd «méning ong qolumda bir saxtiliq bar emesmu?»\+bd* — «bir saxtiliq» mebudining özini körsitishi mumkin.\f*   
\m
\v 21 Mushu ishlarni ésingde tut, i Yaqup,  
\m I Israil, chünki sen Méning qulumdursen;  
\m Men séni yasap shekillendürdüm;  
\m Sen Méning qulumdursen, i Israil,  
\m Sen Méning ésimdin héch chiqmaysen!   
\m
\v 22 Itaetsizlikliringni bulutni öchürüwetkendek,  
\m Gunahliringni tumanni öchürüwetkendek öchürüwettim;  
\m Méning yénimgha qaytip kel;  
\m Chünki Men séni hemjemetlik qilip hörlükke sétiwaldim.   
\m
\v 23 I asmanlar, naxsha éytinglar, chünki Perwerdigar shu ishni qilghan!  
\m I yerning tégiliri, shadlinip, yangranglar!  
\m I taghlar, ormanlar we ulardiki herbir derexler,  
\m Yangritip naxshilar éytinglar!  
\m Chünki Perwerdigar Yaqupni hemjemetlik qilip hörlükke sétiwaldi,  
\m U Israil arqiliq güzellikini körsitidu!».   
\b  
\m  
\s1 Chong qutulush •••• Qoresh padishahning wezipisi  
\m
\v 24 «Séning Hemjemet-Qutquzghuching bolghan, séni baliyatquda yasap shekillendürgen Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m Men bolsam hemmini Yaratquchi,  
\m Asmanlarni yalghuz kergenmen,  
\m Öz-özümdinla yer-zéminni yayghan Perwerdigardurmen;\x + \xo 44:24 \xt Ayup 9:8; Zeb. 104:2; Yesh. 40:22; 42:5; 45:12\x*   
\m
\v 25 (U bolsa yalghan \add peyghemberlerning\add* bésharetlirini bikar qilghuchi,  
\m Palchilarni qaymuqturghuchi,  
\m Danalarni yolidin yandurghuchi,  
\m Ularning bilimlirini nadanliqqa aylandurghuchi;   
\m
\v 26 Öz qulining sözini emelge ashurghuchi,  
\m Rosul-elchilirining nesihetlirini muweppeqiyetlik qilghuchi,  
\m Yérusalémgha: «Sen ahalilik bolisen»,  
\m Yehuda sheherlirige: «Qaytidin qurulisiler; xarabenglarni eslige keltürimen» — dégüchi;\f □ \fr 44:26 \ft \+bd «Öz qulining sözini emelge ashurghuchi,...»\+bd* — «Öz quli» mushu yerde belkim Yeshaya peyghemberning özi; bolmisa 42-babtiki «Perwerdigarning heqqaniy quli». \+bd «Yérusalémgha: «Sen ahalilik bolisen», Yehuda sheherlirige: «Qaytidin qurulisiler; xarabenglarni eslige keltürimen» — dégüchi»\+bd* — Xuda mushu gepliride, Yeshaya peyghember özidin kéyinki bir dewr, yeni Yérusalém we Yehuda sheherliri xarabilik bolghan bir dewrge qarap söz qilidu. Mushu yerde Xuda Yérusalémgha: «Séni qaytidin qurghuzimen» dep wede qilidu. Shu yéngi dewr bolsa Yeshayadin kéyin 170 yil etrapida bolghan.\f*   
\m
\v 27 Chongqur déngizgha: «Quruq bol,  
\m Deryaliringni qurutimen» — dégüchi;\f □ \fr 44:27 \ft \+bd «...Chongqur déngizgha: «Quruq bol», «deryaliringni qurutimen» — dégüchi;...»\+bd* — mushu sözler Xudaning «Qizil Déngiz»ni hem kéyinrek Iordan deryasini qurutup Israilni Misirdin qutquzghanliqini, shundaqla axirqi zamanda bolidighan, oxshap kétidighan bir weqeni körsitidu.\f*   
\m
\v 28 Hem Qoresh toghrisida: «U Méning qoy padichim, u Méning könglümdikige toluq emel qilip,  
\m Yérusalémgha: «Qurulisen»,  
\m Hem ibadetxanigha: «Séning ulung sélinidu» deydu» — dégüchidur): —\f □ \fr 44:28 \ft \+bd «Qoresh toghrisida:...»\+bd* — axirida, Yeshaya peyghember yuqiriqi 41-bab, 1-7-ayette déyilgen «tajawuzchi»ning ismining «Qoresh» ikenlikini éytidu. Oqurmenlerge melumki, Qoresh padishah Pars impériyesining asaschisi bolup, miladiyedin ilgiriki 540-529-yillirida textke olturghan. U Yeshayaning dewridin texminen 150 yil kéyin yashighan. \+bd «U Méning könglümdikige toluq emel qilip, Yérusalémgha: «Qurulisen», hem ibadetxanigha: «Séning ulung sélinidu» deydu» — dégüchidur»\+bd* — mushu bésharet boyiche Qoresh padishah Babil impériyesi weyran qilghan Yérusalémni, jümlidin muqeddes ibadetxanini qaytidin qurushqa perman chüshüridu. Qoresh Babil shehirini ishghal qilghandin kéyin, ademni intayin heyran qalduridighan ishi shuki, u Babildiki barliq sürgün bolghanlarni öz yurtlirigha qaytishqa ruxset bergen. Ademni téximu heyran qalduridighan shuki, u Israillargha ibadetxanisidiki altun-kümüsh, qacha-buyumlirini qayturup, hetta ibadetxanining özini qaytidin qurushqa pul bergen (miladiyedin ilgiriki 536-yili). Tewrattiki «Ezra» 1- hem 6-babni körüng.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 45
\s1 Dawami  
\m
\v 1 Perwerdigar Özi «mesih qilghini»gha,  
\m Yeni ellerni uninggha béqindurush üchün Özi ong qolidin tutup yöligen Qoreshke mundaq deydu: —  
\m (Berheq, Men uning aldida padishahlarning tambilini yeshtürüp yalingachlitimen,  
\m «Qosh qanatliq derwazilar»ni uning aldida échip bérimen,  
\m Shuning bilen qowuqlar ikkinchi étilmeydu) —\f □ \fr 45:1 \ft \+bd «Perwerdigar Özi «mesih qilghini»gha .... Özi ong qolidin tutup yöligen Qoreshke mundaq deydu: —»\+bd* — «Perwerdigarning mesih qilghini» (yaki «Perwerdigarning mesihligini») — Xudaning yolyoruqi bilen Israilgha yéngi bir padishah békitish üchün uning béshigha kahin yaki peyghember teripidin zeytun méyi sürülüshi kérek idi. Mushu murasim «mesih qilinish» déyiletti; shu chaghdin bashlap shu padishah «Xudaning mesih qilghini» dep atilatti. Mushu atalghuni Qoreshke qarita ishletkende Xuda Israillargha: «U Men siler üchün tallap békitken padishah bolidu» deydu. Biraq Yeshaya peyghemberning dewridikilerdin köp adem: «Qoresh Yehudiylardin bolmaydu; shunga u kelgüside bizni Babildin qutquzup qoyuwetsimu, biz yenila melum bir impériyege béqindi boliwérimiz» dep, mushu bésharetni qet’iy qobul qilmaytti. Ular yene: «Xudaning Öz wedisi boyiche \+bd Dawut padishahning\+bd* bir ewladi arqiliq bizni qutquzushi kérek» we «Xuda bizni pütünley musteqil qilishi kérek» déyishi mumkin. Xuda derweqe ulargha shundaq wede bergenidi (mesilen 7-, 9-, 32-bablarda) biraq u awwal Qoresh arqiliq Yehudiylarni Babildin qutquzmaqchi bolsa, mushu pilanidin gumanlinish yaki narazi bolush uninggha asiyliq qilghan’gha barawer. 
\fp  Töwendiki (9-13-ayet) séghiz layning özini shekillendürgüchisige «Sen mendin néme yasaysen?!» dégini del mushu kishilerning pozitsiyisidur. \+bd «Men ... «qosh qanatliq derwazilar»ni uning aldida échip bérimen»\+bd* — qedimki xatirilerge asaslan’ghanda, Babil shehirining dangqi chiqqan bir «qosh qanatliq derwaza»si bar idi. Babil yiqitilghanda, bu qosh qanatliq dewraza Qoreshke échildi.\f*   
\m
\v 2 «Men séning aldingda méngip égizliklerni tüz qilimen;  
\m Mis derwazilarni chéqip tashlaymen,  
\m Tömür taqaqlirini sunduruwétimen;   
\m
\v 3 We sanga qarangghuluqtiki göherlerni,  
\m Mexpiy jaylarda saqlan’ghan yoshurun bayliqlarni bérimen;  
\m Shuning bilen özüngge isim qoyup séni chaqirghuchini,  
\m Yeni Men Perwerdigarni Israilning Xudasi dep bilip yétisen.\f □ \fr 45:3 \ft \+bd «Men... sanga qarangghuluqtiki göherlerni,... bérimen; shuning bilen özüngge isim qoyup séni chaqirghuchini, yeni Men Perwerdigarni Israilning Xudasi dep bilip yétisen»\+bd* — derweqe, Qoreshning qilghan urushliri tosalghugha uchrimay nahayiti rawan, ademlerni heyran qalduridighan derijide téz bolghan. Shuning bilen qisqa waqit ichideU nurghun mal-mülüklerni olja qilip qolgha keltürgen. Bésharette mushu ishlar (Qoresh özi bilmigen halda) Xudaning yoshurun yardimide qilinidu, déyilidu. 
\fp  Qoresh özi toghruluq mushu bésharetni oqughandin kéyin, Perwerdigarning heqiqiy Xuda, shundaqla Israilning Xudasi ikenlikini bilishi kérek idi.\f*   
\m
\v 4 Men Öz qulum Yaqup,  
\m Yeni Öz tallighinim Israil üchün,  
\m Ismingni özüm qoyghan;  
\m Sen Méni bilmigining bilen, Men yenila sanga isim qoydum.   
\m
\v 5 Men bolsam Perwerdigar, Mendin bashqa biri yoq;  
\m Mendin bashqa Xuda yoqtur;  
\m Sen Méni tonumighining bilen, Men bélingni baghlap chingittimki,\x + \xo 45:5 \xt Qan. 4:35,39; 32:39; Yesh. 44:8\x*   
\m
\v 6 Künchiqishtin künpétishqiche bolghanlarning hemmisi Mendin bashqa héchqandaq birining yoqluqini bilip yétidu;  
\m Men bolsam Perwerdigar, bashqa biri yoqtur.   
\m
\v 7 Nurni shekillendürgüchi, qarangghuluqni Yaratquchidurmen,  
\m Bext-xatirjemlikni Yasighuchi, balayi’apetni Yaratquchidurmen;  
\m Mushularning hemmisini qilghuchi Men Perwerdigardurmen».   
\m
\v 8 — «I asmanlar, yuqiridin yaghdurup béringlar,  
\m Bulutlarmu heqqaniyliq töküp bersun;  
\m Yer-zémin échilsun;  
\m Nijat hem heqqaniyliq méwe bersun;  
\m Zémin ikkisini teng östürsun!  
\m Men, Perwerdigar, buni yaratmay qoymaymen». \f □ \fr 45:8 \ft \+bd «I asmanlar, yuqiridin yaghdurup béringlar, bulutlarmu heqqaniyliq töküp bersun; yer-zémin échilsun...»\+bd* — bu sözler belkim Israil we dunyaning (Qoresh qilghan ishlirining türtkiside) Xudagha ishinip, yaxshi méwe bérish üchün qilghan duasi bolushi kérek.\f*   
\b  
\m  
\s1 Israilning Xudaning Qoresh arqiliq qilghanliridin narazi bolup gumanlinishlirigha Xudaning bergen jawabi  
\m
\v 9 — «Öz Yaratquchisining üstidin erz qilmaqchi bolghan’gha way!  
\m U yer-zémindiki chine parchiliri arisidiki bir parchisi, xalas!  
\m Séghiz lay özini shekillendürgüchi sapalchigha: —  
\m «Sen néme yasawatisen?» dése,  
\m Yaki yasighining sanga: «Séning qolung yoq» dése bolamdu?\x + \xo 45:9 \xt Yer. 18:6; Rim. 9:20\x*   
\m
\v 10 Öz atisigha: «Sen néme tughdurmaqchi?»  
\m Yaki bir ayalgha: — «Séni némining tolghiqi tutti?» — dep sorighan’gha way!   
\m
\v 11 Israildiki Muqeddes Bolghuchi, yeni uni Yasighuchi Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m Emdi kelgüsi ishlar toghruluq sorimaqchimusiler yene?  
\m Öz oghullirim toghruluq, Öz qolumda ishliginim toghruluq Manga buyruq bermekchimusiler!?   
\m
\v 12 Men peqetla yer-zéminni yasighan, uninggha insanni Yaratquchidurmen, xalas!  
\m Öz qolum bolsa asmanlarni kergen;  
\m Ularning samawi qoshunlirinimu sepke salghanmen.   
\m
\v 13 Men uni heqqaniyliq bilen turghuzghan,  
\m Uning barliq yollirini tüz qildim;  
\m U bolsa shehirimni quridu,  
\m Ne heq ne in’am sorimay u Manga tewe bolghan esirlerni qoyup béridu» —  
\m deydu samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar.\f □ \fr 45:13 \ft \+bd «Men uni heqqaniyliq bilen turghuzghan, uning barliq yollirini tüz qildim»\+bd* — mushu ayettiki «uni», «uning», «u» bolsa Qoresh, elwette. Bésharet uning héch némini sorimayla Babilda sürgün bolghan Yehudiy xelqni qoyup béridighanliqini aldin’ala éytidu.\f*  \x + \xo 45:13 \xt 2Tar. 36:22; Ezra 1:1; Yesh. 44:28; Ibr. 11:10\x*   
\m
\v 14 Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m «Misirning mehsulatliri, Éfiopiyening we égiz boyluqlar bolghan Sabiyliqlarning malliri sanga ötidu;  
\m Ular özliri séningki bolidu,  
\m Sanga egiship mangidu;  
\m Özliri kishen-zenjirlen’gen péti sen terepke ötidu,  
\m Ular sanga bash urup sendin iltija bilen ötünüp: —  
\m «Berheq, Tengri sende turidu, bashqa biri yoq, bashqa héchqandaq Xuda yoqtur» dep étirap qilidu.\f □ \fr 45:14 \ft \+bd «Misirning mehsulatliri, Éfiopiyening we égiz boyluqlar bolghan Sabiyliqlarning malliri sanga ötidu; ular ...sanga egiship mangidu; özliri kishen-zenjirlen’gen péti sen terepke ötidu»\+bd* — yuqiriqi ayetlerge qarighanda mushu weqe Qoreshning ish-paaliyetlirining axirqi bir netijisi bolushi kérek. Éfiopiye we Sabiya eslide Misirgha béqin’ghan bolup, shübhisizki, Yeshaya yene «Misirdin chiqish» dégen weqeni közde tutidu. Démek, Israilni sürgün qilghanlar öz ixtiyari bilen Israilgha béqindi bolmaqchi bolidu. 
\fp  Bezi sherhchiler, mushu bésharetni «Yehudiy emesler»ning Eysa Mesihni öz Qutquzghuchisi dep étirap qilishi, shundaqla ularning Israilning «qaldisi»i bolghan heqiqiy jamaitige qoshulushi bilen emelge ashurulghan, dep qaraydu. Yene bir közqarash bolsa, mushu ishlar axirqi zamanda Yehudiylar Xudaning qéshigha qaytqandin kéyin yüz béridu, deydu. Bizningche her ikkisining toghriliqi bar.\f*   
\m
\v 15 «I Israilning Xudasi, Nijatkar, derheqiqet Özini yoshuruwalghuchi bir Tengridursen!».\f □ \fr 45:15 \ft \+bd «I Israilning Xudasi, Nijatkar, derheqiqet Özini yoshuruwalghuchi bir Tengridursen!»\+bd* — mushu söz belkim Israillarning Xudaning sirliq yollirigha, yeni «Yehudiy emesler»ning özlirige béqin’ghanliqigha qarap heyran qélip dégen gépidur.\f*   
\m
\v 16 Ular hemmisi istisnasiz xijil bolup, shermende bolidu;  
\m Mebudni yasighanlar shermende bolup, birlikte kétip qalidu;\x + \xo 45:16 \xt Yesh. 44:11\x*   
\m
\v 17 Israil bolsa Perwerdigar teripidin menggülük nijat-qutulush bilen qutquzulidu;  
\m Ebedil’ebedgiche xijil bolmaysiler,  
\m Héch shermendichilikni körmeysiler.\f □ \fr 45:17 \ft \+bd «Ular hemmisi istisnasiz xijil bolup, shermende bolidu; mebudni yasighanlar shermende bolup, birlikte kétip qalidu; Israil bolsa Perwerdigar teripidin menggülük nijat-qutulush bilen qutquzulidu....»\+bd* — mushu sözlerge (16-17-ayetlerge) qarighanda, kishiler kelgüside mutleq ikki xilgha, yeni Xudagha tayinip itaet qilidighanlargha we butlargha bash uridighanlargha bölünüp kétidu.\f*   
\m
\v 18 Chünki asmanlarni yaratqan, yer-zéminni shekillendürüp yasighan, uni mezmut qilghan Xuda bolghan Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m (U uni quruq-menisiz bolushqa emes, belki ademzatning turalghusi bolushqa yaratqanidi)  
\m «Men bolsam Perwerdigar, bashqa biri yoqtur;\x + \xo 45:18 \xt Yesh. 42:5; 45:5,14\x*   
\m
\v 19 — Men mexpiy halda yaki zémindiki birer qarangghu jayda söz qilghan emesmen;  
\m Men Yaqupqa: «Méni izdishinglar bihudilik» dégen emesmen;  
\m Men Perwerdigar heq sözleymen,  
\m Tüz gep qilimen;\f □ \fr 45:19 \ft \+bd «Men Perwerdigar heq sözleymen»\+bd* — ibraniy tilida «Men Perwerdigar heqqaniyliqni sözleymen». \+bd «Men Yaqupqa: «Méni izdishinglar bihudilik» dégen emesmen; Men Perwerdigar heq sözleymen, tüz gep qilimen»\+bd* — mushu ayet belkim 15-ayettiki «Özini yoshuruwalghuchi Xudadursen» déginige qarita éytqan siliq bir tenbih bolushi mumkin. Chünki körginimizdek, Xuda alliburun (bolupmu Yeshaya arqiliq) Özining qutulush-nijatliqini «Perwerdigarning quli arqiliq» pütkül dunyagha sunmaqchi bolghanliqini köp qétim ochuq-ashkara éytqan!\f*  \x + \xo 45:19 \xt Qan. 30:11\x*   
\m
\v 20 Yighilinglar, kélinglar;  
\m I ellerdin qachqanlar, jem bolup Manga yéqinlishinglar;  
\m Özi oyghan butni kötürüp, héch qutquzalmaydighan bir «ilah»qa dua qilip yüridighanlarning bolsa héch bilimi yoqtur.\f □ \fr 45:20 \ft \+bd «Ellerdin qachqanlar»\+bd* — ularning némishqa yaki némidin qachqanliqi mushu yerde déyilmidi. Biraq 24-ayetke qarighanda, insaniyet (axirqi zamanda) ikki qisimgha, yeni Xudagha tayan’ghanlar hem Xudagha öch bolghanlargha bölünüp kétidu; shuning bilen Xudagha öch bolghanlarXudani söygenlerge ziyankeshlik qilishi mumkin; uningdin sirt Xudagha ishen’genler: «Xudaning jazasi xudasizlarning béshigha chüshey dep qaldi» — dep qarap, ularning arisidin qéchishimiz kérek dep oylaydighan bolsa kérek.\f*  \x + \xo 45:20 \xt Yesh. 44:18,19\x*   
\m
\v 21 Emdi ular öz geplirini bayan qilish üchün yéqin kelsun;  
\m Meyli, ular meslihetliship baqsun!  
\m Kim mushu ishni qedimdinla jakarlighanidi?  
\m Kim uzundin béri uni bayan qilghan?  
\m U Men Perwerdigar emesmu?  
\m Derweqe, Mendin bashqa héch ilah yoqtur;  
\m Hem adil Xuda hem Qutquzghuchidurmen;  
\m Mendin bashqa biri yoqtur.\f □ \fr 45:21 \ft \+bd «Kim mushu ishni qedimdinla jakarlighanidi?»\+bd* — «mushu ish» shübhisizki, Xudaning Israilni qutquzushi bilen, U «Yehudiy emes»lerge qutquzulush pursitini, shundaqla Israil bilen bille bextlik bolush imkaniyitini teng yetküzidighanliqini körsitidu (22-24-ayet).\f*  \x + \xo 45:21 \xt Yesh. 41:22,26,27; 43:9,10; 45:5,14,18\x*   
\m
\v 22 I yer-zéminning chet-yaqiliridikiler,  
\m Manga telpünüp qutquzulunglar!  
\m Chünki Men Tengridurmen, bashqa héchbiri yoqtur;   
\m
\v 23 Men Özüm bilen qesem ichkenmen,  
\m Mushu söz heqqaniyliq bilen aghzimdin chiqti, hergiz qaytmaydu: —  
\m «Manga barliq tizlar pükülidu,  
\m Barliq tillar Manga \add itaet ichide\add* qesem ichidu».\x + \xo 45:23 \xt Rim. 4:11; Fil. 2:10\x*   
\m
\v 24 Shu chaghda: «Heqqaniyliq we küch bolsa peqet Perwerdigardidur» — déyilidu,  
\m Kishiler del Uningla qéshigha kélidu;  
\m Ghaljirliship, uninggha ghezeplen’genlerning hemmisi shermende bolidu.\f □ \fr 45:24 \ft \+bd «Shu chaghda: «Heqqaniyliq we küch bolsa peqet Perwerdigardidur» — déyilidu, ... ghaljirliship uninggha ghezeplen’genlerning hemmisi shermende bolidu»\+bd* — yene körimizki, dunya ikki bölümge ayrilidighan oxshaydu. Biri bolsa, ghaljirliship Xudagha mutleq qarshi turidighanlar; ikkinchisi, Israil, jümlidin özlirige béqinip, ular bilen bir bolghan, Israil bilen bille qutquzulghan Yehudiy emesler bolidu.\f*  \x + \xo 45:24 \xt Yesh. 41:11\x*   
\m
\v 25 Israilning ewladlirining hemmisi Perwerdigar teripidin heqqaniy qilinidu,  
\m We ular Uni danglishidu.   
\b  
\b  
\m  
\c 46
\s1 Babildiki butlarning aqiwiti — ulaghlar ularni kötürüp kétidu •••• Xuda bolsa Öz xelqini kötüridu!  
\m
\v 1 Bel bolsa tiz pükti, Nébo éngishiwatidu;  
\m Ularning mebudliri ulaghlarning zémmisige, kalilarning zimmisige chüshti;  
\m Siler kötürgen nersiliringlar emdi ulaghlargha artilghan bolup,  
\m Halsiz ulaghlargha éghir yük bolidu!\f □ \fr 46:1 \ft \+bd «Bel»\+bd* — Babilning «bash but»i, «Nébo» uning «oghli» idi. Mushu bésharette Yeshaya peyghember Babil shehiri düshmenning qoligha chüshkende, xeqler butlirini saqlap qélish üchün bashqa bir yurtqa yötkimekchi bolghanliqini aldin ala köridu. Shu jeryanda butlarni yerge qoyush kérek bolghachqa, peyghember «Belning tiz pükkenlikini, Néboning éngishiwatqanliqi»ni körüp mazaq qilidu. \+bd «Ularning mebudliri ulaghlarning zémmisige, kalilarning zimmisige chüshti...»\+bd* — butlar ulaghning bashqurushigha ötkendek qilidu. \+bd «Siler kötürgen nersiliringlar»\+bd* — Babildiki diniy murasimlarda, puqralarning butlarni kötürüp kochilarni aylandurushi kérek idi. Biraq eslide Babilliqlar hörmet bilen «kötürgen nersiler» hazir addiy boghchilardek ulaghlargha artildi.\f*   
\m
\v 2 Ular éngishidu, birlikte tiz pükishidu;  
\m Ular mushu yükni qutquzalmaydu,  
\m Belki özliri esirge chüshidu.\f □ \fr 46:2 \ft \+bd «Ular \+bd*\+bdit , yeni Babilliqlar yaki ularning ulaghliri\+bdit* éngishidu, birlikte tiz pükishidu; ular mushu yükni qutquzalmaydu,...» — démek, butlar adem yaki ulaghlargha yük bolghan özlirini qutquzalmayla qalmay, belki ulaghlarnimu halsizlanduridu.\f*   
\m
\v 3 I Yaqupning jemeti,  
\m Shundaqla Israil jemetining qaldisi,  
\m Ananglarning qorsiqidiki chaghdin tartip üstümge artilghanlar,  
\m Baliyatqudiki chaghdin tartip kötürülüp kelgenler,  
\m — Manga qulaq sélinglar!\f □ \fr 46:3 \ft \+bd «I Yaqupning jemeti, ... ananglarning qorsiqidiki chaghdin tartip üstümge artilghanlar, baliyatqudiki chaghdin tartip kötürülüp kelgenler...»\+bd* — heqiqiy Xuda ademning kötürüshige mohtaj emes, belki Özi Öz xelqige ghemxorluq qilip ularni kötüridu.\f*   
\m
\v 4 Siler qérighuchimu Men yenila shundaqturmen,  
\m Chéchinglar aqarghuchimu Men silerni yüdüp yürimen;  
\m Silerni yasighan Mendurmen, silerni kötürimen;  
\m Silerni yüdüp qutquzimen.   
\m
\v 5 Emdi Méni kimge oxshatmaqchi,  
\m Yaki kimni Manga teng qilmaqchisiler?  
\m Uni Manga oxshash dep,  
\m Siler kimni Men bilen sélishturmaqchisiler?\x + \xo 46:5 \xt Yesh. 40:18, 25\x*   
\m
\v 6 Ular bolsa hemyanidin altunni chéchip bérip,  
\m Kümüshnimu tarazigha salidu,  
\m Bir zergerni yalliwalidu,  
\m U bir mebudni yasap béridu;  
\m Ular yiqilidu, derweqe choqunidu!   
\m
\v 7 Ular uni mürisige artidu,  
\m Uni kötürüp, öz ornigha qoyidu;  
\m Andin u ashu yerde öre turidu;  
\m U ornidin qozghilalmaydu;  
\m Birsi uninggha yélinip tileydu,  
\m Lékin u jawab bermeydu;  
\m U kishini awarichilikidin qutquzmaydu.\x + \xo 46:7 \xt Yesh. 45:20\x*   
\m
\v 8 Mushu ishlarni ésinglarda tutunglar;  
\m Shundaqla özünglarni heqiqiy erkeklerdek körsitinglar;  
\m I, itaetsizler,  
\m Buni ésinglargha keltürünglar;   
\m
\v 9 Ilgiriki ishlarni, yeni qedimdin bolghan ishlarni ésinglargha keltürünglar;  
\m Chünki Men Tengridurmen, bashqa biri yoqtur;  
\m Men Xudadurmen, Manga oxshashlar yoqtur;\x + \xo 46:9 \xt Yesh. 45:5, 14, 18, 21, 22; 48:12\x*   
\m
\v 10 Men: «Méning békitkinim orunlinidu,  
\m Könglümge barliq pükkenlerni emelge ashurmay qoymaymen» dep,  
\m Ishning netijisini bashtila,  
\m Aldin’ala téxi qilinmighan ishlarni ayan qilip éytquchidurmen;\x + \xo 46:10 \xt Zeb. 33:11; Pend. 19:21; 21:30; Ibr. 6:17\x*   
\m
\v 11 Künchiqishtin yirtquch bir qushni,  
\m Yeni könglümge pükkinimni ada qilghuchi bir ademni yiraq yurttin chaqirghuchidurmen.  
\m Berheq, Men söz qilghan,  
\m Berheq, Men uni choqum emelge ashurimen;  
\m Buni niyet qilghanmen,  
\m Berheq, Men uni wujudqa chiqirimen.\f □ \fr 46:11 \ft \+bd «Künchiqishtin yirtquch bir qushni ...yiraq yurttin chaqirghuchidurmen...»\+bd* — «yirtquch bir qush» Qoreshni körsitidu. Uning bir teripining esheddiylikini Xuda Israildin yoshurmaydu.\f*   
\m
\v 12 I heqqaniyliqtin yiraq ketken jahillar,  
\m Manga qulaq sélinglar: —\f □ \fr 46:12 \ft \+bd «heqqaniyliqtin yiraq ketken jahillar»\+bd* — Xuda yuqirida Yeshaya peyghember arqiliq 41:2-3, 25-, 44:24-45:11de Israillarni Babildin kelgüsidiki «Qoresh» dégen bir padishah arqiliq qutquzimen, dep jakarliqan. «Jahillar» bolsa Xudaning bu «Qoresh pilan»ini yaqturmaydighan Israillarni körsetse kérek; ularning yaqturmaydighanliqi bolsa Qoresh Yehudiy emes, belki Pars bolghanliqi üchün bolidu.\f*   
\m
\v 13 Men heqqaniyliqimni yéqin qilimen,  
\m U yiraqlashmaydu;  
\m Shuningdek Méning nijatim hem kéchikmeydu;  
\m Men Zion’gha nijat yetküzüp,  
\m Israilgha julaliq-güzellikimni tiklep bérimen». \f □ \fr 46:13 \ft \+bd «Men heqqaniyliqimni yéqin qilimen, u yiraqlashmaydu; shuningdek Méning nijatim hem kéchikmeydu; Men Zion’gha nijat yetküzüp... bérimen»\+bd* — Xuda yenila méhir-shepqitini körsitip, hetta «jahillar»ghimu Qoreshning ishliri arqiliq nijatqa érishishtiki pursetni keltürimen, deydu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 47
\s1 Israilni sürgün qilghan Babil tügeshti!  
\m
\v 1 «I Babilning pak qizi, kélip topa-changgha oltur;  
\m I kaldiylerning qizi, textsiz bolup yerge oltur!  
\m Chünki sen «latapetlik we nazuk» dep ikkinchi atalmaysen.\x + \xo 47:1 \xt Yesh. 26:5\x*   
\m
\v 2 «Tügmen téshini chörüp, un tart emdi,  
\m Chümperdengni échip tashla,  
\m Könglikingni séliwet,  
\m Pachiqingni yalingachla,  
\m Deryalardin su kéchip öt; \f □ \fr 47:2 \ft \+bd «Tügmen téshini chörüp, un tart emdi, chümperdengni échip tashla, könglikingni séliwet, pachiqingni yalingachla, ...»\+bd* — démisekmu, mushu ishlar esirge chüshüshtiki alametler. Hem Babilliqlar, hem Parslar öz esirlirige rehimsizlik qilip ularni yalingach méngishqa mejburlaytti.\f*   
\m
\v 3 Uyatliqing échilidu;  
\m Berheq, nomusunggha tégilidu;  
\m Men intiqam alimen,  
\m Héchkimni ayap qoymaymen. \x + \xo 47:3 \xt Yesh. 3:17; Nah. 3:5\x*   
\m
\v 4 Bizning Hemjemet-Qutquzghuchimiz bolsa,  
\m «Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar» Uning nami;  
\m U Israildiki Muqeddes Bolghuchidur.\f □ \fr 47:4 \ft \+bd «Hemjemet-Qutquzghuchi»\+bd* — kona Israilda «hemjemet-qutquzghuchi» (goél)ning yene qilidighan bir ishi özining uwal bolghan jemetidikiler üchün adaletni yürgüzüsh idi. Uning uruq-tughqanliridin birsi qatilliq qestige uchrighan bolsa, «hemjemet-qutquzghuchi»ning qatilni öltürüsh hoquqi hem wezipisi bar idi.\f*   
\m
\v 5 I kaldiylerning qizi, süküt qélip jim oltur,  
\m Qarangghuluqqa kirip ket;  
\m Chünki buningdin kéyin ikkinchi «seltenetlerning xanishi» dep atalmaysen.\f □ \fr 47:5 \ft \+bd «qarangghuluqqa kirip ket»\+bd* — «qarangghuluq» belkim zindandiki qarangghuluqni bildüridu.\f*   
\m
\v 6 Men Öz xelqimdin ghezeplendim,  
\m Shunga Özümning mirasimni bulghiwettim,  
\m Shuning bilen ularni qolunggha tapshurup berdim;  
\m Sen bolsang ulargha héchqandaq rehim körsetmiding;  
\m Yashan’ghanlarning üstigimu boyunturuqlarni intayin éghir qilip salding;\f □ \fr 47:6 \ft \+bd «Özümning mirasim»\+bd* — Xuda Özining xelqini Özi üchün miras dep hésablaydu.\f*   
\m
\v 7 Shuning bilen sen: —  
\m «Men menggüge xanish bolimen» dep,  
\m Mushu ishlarni könglüngdin héch ötküzmiding;  
\m Ularning aqiwitini héch oylap baqmidingsen.\x + \xo 47:7 \xt Weh. 18:7\x*   
\m
\v 8 Emdi hazir, i endishisiz yashap kelgüchi,  
\m Öz-özige: «Menla bardurmen, mendin bashqa héchkim yoqtur,  
\m Men hergiz tul ayalning japasini yaki balilardin mehrum bolushning japasini tartmaymen» — dégüchi,  
\m I sen eysh-ishretke bérilgüchisen,  
\m Shuni anglap qoy: —\f □ \fr 47:8 \ft \+bd «Emdi hazir, i endishisiz yashap kelgüchi, öz-özige: «Menla bardurmen, mendin bashqa héchkim yoqtur.. dégüchi, ... Shuni anglap qoy: —»\+bd* — Xuda Öz xelqige «terbiye jazasi»ni bermekchi bolup, ularni Babilning rehimsiz qoligha tapshurushi bilen, Babilliqlarmu öz rehimsizliki tüpeylidin jazagha uchrimay qalmaydu. 
\fp  Babilning: «Menla bardurmen, mendin bashqa biri yoqtur» dégini, bashqilargha pütünley «perwayim pelek» dégenlik hem «Men alemde yekke-yégane» dégen tekebburluqtur.\f*   
\m
\v 9 «Del mushu ikki ish,  
\m — Balilardin mehrum bolush we tulluq —  
\m Bir deqiqide, bir kün ichidila béshinggha teng chüshidu;  
\m Nurghunlighan jadugerlikliring tüpeylidin,  
\m Bek köp epsunliring üchün ular toluq béshinggha kélidu.\x + \xo 47:9 \xt Yesh. 51:19\x*   
\m
\v 10 Chünki sen özüngning rezillikingge tayan’ghansen,  
\m Sen «Héchkim méni körmeydu» — déding;  
\m Séning danaliqing we biliming özüngni éziqturup,  
\m Sen könglüngde: — «Menla bardurmen, mendin bashqa biri yoqtur» — déding.\f □ \fr 47:10 \ft \+bd «Séning danaliqing we biliming özüngni éziqturup, sen könglüngde: — «Menla bardurmen, mendin bashqa biri yoqtur» — déding»\+bd* — yuqiriqi (8-ayettiki) «Menla bardurmen, mendin bashqa biri yoqtur» dégen, bashqilargha «perwayim pelek» dégenlik. Mushu yerde bolsa «Xudaghimu perwayim pelek» dégenlik.\f*   
\m
\v 11 Biraq balayi’apet séni bésip kélidu;  
\m Sen uning kélip chiqishini bilmeysen;  
\m Halaket béshinggha chüshidu;  
\m Sen héchqandaq «hamiy puli» bilen uni tosalmaysen;  
\m Sen héch kütmigen weyranchiliq tuyuqsiz séni bésip chüshidu.   
\m
\v 12 Emdi qéni, yashliqingdin tartip özüngni upritip kelgen epsunliringni,  
\m Shundaqla nurghunlighan jadugerlikliringni hazir oqup turiwer;  
\m Kim bilsun, sen ulardin payda körüp qalamsen?  
\m Birer némini tewritip qoyalarsen herqachan?!   
\m
\v 13 Sen alghan meslihetliring bilen halsizlinip ketting;  
\m Emdi asmanlargha qarap tebir bergüchiler,  
\m Yultuzlargha qarap palchiliq qilghuchilar,  
\m Yéngi aylarni közitip munejjimlik qilip ishlarni «aldin’ala éytquchilar» ornidin teng turup béshinggha chüshidighanlardin séni qutquzsun!   
\m
\v 14 Mana, ular paxaldek bolup kétidu;  
\m Ot ularni köydüriwétidu;  
\m Ular özlirini yalqunning qolidin qutquzalmaydu;  
\m Biraq ularda ademni issitqudek héch kömür,  
\m Yaki adem issin’ghudek héch gülxan yoqtur!\f □ \fr 47:14 \ft \+bd «Mana, ular paxaldek bolup kétidu; ot ularni köydüriwétidu; ular özlirini yalqunning qolidin qutquzalmaydu; biraq ularda ademni issitqudek héch kömür... yoqtur!»\+bd* — bu sözning menisi belkim, heqiqiy Xudaning ghezipi küchlük hem otluq; atalmish «butlarning ghezipi»ning bolsa, ademni issitqudekmu oti yoq; bashqa menisi bar déyilse: — Mushu palchilar héchnémige yarimayduki, hetta (Xudaning jazasi bilen) köydürülgen waqittimu ademni issitqudek harariti bolmaydu.\f*   
\m
\v 15 Séni aware qilghan,  
\m Yashliqingdin tartip sende soda qilghanlar sanga mushundaq paydisiz bolidu;  
\m Herbiri öz yolini izdep kétip qalidu;  
\m Séni qutquzghudek héchkim yoqtur. \f □ \fr 47:15 \ft \+bd «Séni aware qilghan, yashliqingdin tartip sende soda qilghanlar sanga mushundaq paydisiz bolidu; herbiri öz yolini izdep kétip qalidu...»\+bd* — Babilda pal sélish, séhirgerlik qatarliq xurapiyliqlar belkim «eng chong soda» bolushi mumkin. Biraq bésharet boyiche palchilar xéridarliridin mehrum bolup bashqa yurtlargha yol almaqchi bolidu. 
\fp  Arxéologlar kona Babil shehiridin qazghan asar’etiqiler ichidin nurghun «palnamiler» hem «remmalnamiler» tépildi. Biraq bulardin héchqaysisidin «Babil weyran bolidu» dégen bésharetni tapqili bolmaydu; hemmisi «kélechiking parlaq» dégendek sözlerdur (emeliyette barliq palchiliq shundaq emesmu?!).\f*  \x + \xo 47:15 \xt Weh. 17:16\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 48
\s1 Israilning jahilliqi: — ular Babildin qutquzulghini bilen, gunahliridin saqit bolmaydu  
\m
\v 1 I Yaqupning jemeti, «Israil»ning ismi bilen atalghanlar,  
\m «Yehuda bulaqliri»din chiqqansiler,  
\m Perwerdigarning namini ishlitip qesem qilghuchisiler,  
\m Israilning Xudasini tilgha alghuchisiler,  
\m Biraq bular heqiqet hem heqqaniyliqtin emes!  
\m Munularni anglap qoyunglar: —   
\m
\v 2 (Chünki ular «muqeddes sheher»ning namini ishlitip özlirige isim qilidu,  
\m Téxi Israilning Xudasigha «tayinar»mish!  
\m Uning nami bolsa samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigardur!)   
\m
\v 3 Men burunla «ilgiriki ishlar»ni aldin’ala bayan qildim;  
\m Ular Öz aghzimdin chiqqan, Men ularni anglattim;  
\m Men bularni tuyuqsiz wujudqa chiqirip,  
\m Ular emelge ashuruldi;\f □ \fr 48:3 \ft \+bd «Ilgiriki ishlar»\+bd* — mushu ayettiki «ilgiriki ishlar» shübhisizki, Xudaning «Qoresh pilani»dur (46:12diki izahatni körüng). Mushuni jezmenlextürüsh üchün Yeshaya «qoshumche söz»diki 4-misal (48-babning alahidǝ shekli toghrisida) dégen grafini körüng. 
\fp  Ashu grafigha qarighanda, 48-bab ikki qisimgha bölünidu. Birinchi qisimdiki «ilgiriki ishlar» del «Qoresh pilani»gha barawer kélidu; 6-ayettiki «yéngi ishlar» bolsa, Perwerdigarning qulining ishlirni körsitidu. Mushu tehlil qilinish 42-babtikige oxshash.\f*  \fig 48-babning alahide xekli — «Ilgiriki ishlar» we «Yéngi ishlar»|src="img-lat-isaiah-graphic4.jpg" size="span" ref="«Yesh.» 48:3" \fig*   
\m
\v 4 Chünki Men séning jahilliqingni, boynungning peylirining tömür,  
\m Yüzüngning daptek ikenlikini bildim;\f □ \fr 48:4 \ft \+bd «yüzüngning dap ikenlikini...»\+bd* — sözmusöz terjime qilghanda «péshanengning mistin ikenlikini...».\f*   
\m
\v 5 Séning: «Méning butum mushularni qildi»,  
\m Yaki «Oyma mebudum, quyma mebudum bularni buyrudi» — démesliking üchün,  
\m Shunga Men baldur mushularni sanga bayan qildim;  
\m Ish yüz bergüche ularni sanga anglitip turdum.   
\m
\v 6 Sen bularni anglighansen;  
\m Emdi ularning hemmisini körüp baq!  
\m Buni rast dep étirap qilmamsiler?  
\m Men bayatin «yéngi ishlar»ni, yeni saqlinip yoshurun’ghan ishlarni bayan qildim,  
\m Sen bularni bilgen emessen.\f □ \fr 48:6 \ft \+bd ««yéngi ishlar»neni saqlinip yoshurun’ghan ishlarni bayan qildim,...»\+bd* — yuqiriqi izahatta déginimizdek, «yéngi ishlar»ni del «Perwerdigarning quli» toghruluq xush xewer dep bilimiz (42-babnimu körüng).\f*   
\m
\v 7 Séning: «Derweqe, méning ulardin baldur xewirim bar idi» démesliking üchün,  
\m Ular burun emes, hazirla yaritilidu;  
\m Mushu kündin ilgiri sen ularni anglap baqmighansen.   
\m
\v 8 Berheq, sen qulaq salmiding,  
\m Berheq, sen xewermu almiding,  
\m Berheq, séning quliqing xéli burunla échilmay étiklik qaldi;  
\m Chünki Men séning wapasizliq qiliwéridighanliqingni,  
\m Baliyatqudiki chéghingdin tartip «asiy» dep atilidighanliqingni bildim.   
\m
\v 9 Öz namim üchün ghezipimni kéchiktürimen,  
\m Shöhritim üchün séni üzüp tashlimaymen dep ghezipimni bésiwaldim;\x + \xo 48:9 \xt Yesh. 43:21, 25\x*   
\m
\v 10 Qara, Men séni tawlidim,  
\m Biraq kümüshni tawlighandek tawlandurmidim;  
\m Men azab-oqubetning xumdanida séni talliwaldim;\f □ \fr 48:10 \ft \+bd «Kümüshni tawlighandek tawlandurmidim»\+bd* — démek, Israil kümüshning barliq dashqilini ayriwalghuche tawlan’ghandek tawlansa, belkim héchnerse qalmaytti! (1-bab, 22-, 25-ayetnimu körüng). \+bd «Azab-oqubetning xumdanida»\+bd* — belkim Babil impériyesining ulargha qarita qilghan ziyankeshliklirini körsitidu.\f*   
\m
\v 11 Öz sewebimdin, Öz sewebimdin Men mushuni qilimen;  
\m Méning namimgha dagh tegse qandaq bolidu?  
\m Men Özümning shan-shöhritimni bashqa birsige ötküzüp bermeymen.\x + \xo 48:11 \xt Yesh. 42:8\x*   
\m
\v 12 I Yaqup,  
\m I chaqirghinim Israil!  
\m Manga qulaq salghin;  
\m Men «U»durmen;  
\m Men Tunjidurmen, berheq hem Axirqidurmen;\x + \xo 48:12 \xt Yesh. 41:4; 44:6; Weh. 1:17; 22:13\x*   
\m
\v 13 Méning qolum yer-zéminning ulini salghan,  
\m Ong qolum asmanlarni kergen;  
\m Men ularni chaqirsamla, ular jem bolup ornidin turidu.   
\m
\v 14 Hemminglar, jem bolup yighilinglar, anglap qoyunglar;  
\m \add Butlar\add* arisida qaysisi mushundaq ishlarni bayan qilghan?  
\m Perwerdigar yaxshi körgen kishi bolsa uning könglidiki ishlarni Babilda ada qilidu,  
\m Uning bilek-qoli kaldiylerning üstige zerb bilen chüshidu;\f □ \fr 48:14 \ft \+bd «Perwerdigar yaxshi körgen kishi»\+bd* — mushu yerde Qoreshni körsitidu.\f*  \x + \xo 48:14 \xt Yesh. 41:22,23\x*   
\m
\v 15 Men, Men söz qilghanmen;  
\m Derheqiqet, Men uni chaqirdim;  
\m Men uni aldigha chiqiriwaldim;  
\m Uning yoli muweppeqiyetlik bolidu.   
\b  
\m
\v 16 — Manga yéqin kélinglar, mushuni anglap qoyunglar;  
\m Men ezeldin sözümni yoshurun qilghan emes;  
\m \add Sözüm\add* emelge ashurulghinidimu yenila shu yerde bolghanmen;  
\m Hazir bolsa Reb Perwerdigar we Uning Rohi Méni ewetti!\f □ \fr 48:16 \ft \+bd «Manga yéqin kélinglar, mushuni anglap qoyunglar; Men ezeldin sözümni yoshurun qilghan emes; sözüm emelge ashurulghinidimu yenila shu yerde bolghanmen»\+bd* — démek, sözligüchi Xudaning «Jakarchisi» hem Uning yénida hazir turup Uning sözini beja keltürgüchidur. Kéyinki izahatnimu körüng. 
\fp  Bashqa birxil terjimisi: «Eger waqit dégen nersini bar déseng, mana Men Özümdurmen». 
\fp  \+bd «Hazir bolsa Reb Perwerdigar we Uning Rohi Méni ewetti!»\+bd* — sözligüchi yene «Ezeldin tartip Xuda bilen bille bolup, Uning sözini yer yüzidikilerge yetküzgüchi» bolup, axirda Xuda hem Xudaning Rohi teripidin ewetilip Özi mushu dunyagha kélidu (6-bab, 8-ayetni körüng). Töwendiki 49-babta mushu Zat, yeni «Perwerdigarning quli» toghrisidiki mezmunlarda köprek ashkarilinidu. 
\fp  Bashqa birxil terjimisi: «Hazir bolsa Reb Perwerdigar Méni Uning Rohi bilen ewetken!».\f*  \x + \xo 48:16 \xt Pend. 8:1-5; Zek. 2:9; 6:15; 10:12; Yuh. 11:42; 17:21\x*   
\m
\v 17 Hemjemet-nijatkaring Perwerdigar, Israildiki Muqeddes Bolghuchi mundaq deydu: —  
\m «Özüngge payda bolsun dep sanga Ögetküchi,  
\m Sanga tégishlik bolghan yolda séni yétekligüchi Men Perwerdigar Xudayingdurmen;   
\m
\v 18 Sen Méning permanlirimgha qulaq salghan bolsang’idi!  
\m Undaq bolghanda bext-xatirjemliking deryadek,  
\m Heqqaniyliqing déngiz dolqunliridek bolatti!\x + \xo 48:18 \xt Qan. 32:29; Zeb. 81:13-16\x*   
\m
\v 19 Séning nesling bolsa uning qumliridek,  
\m Ich-qarningdin chiqqan perzentliring qum danchiliridek sansiz bolatti!  
\m Ularning ismi Méning aldimda hergiz öchürüwétilmeydighan yaki yoqitiwétilmeydighan bolatti!   
\m
\v 20 Babildin chiqinglar, kaldiylerdin qéchip kétinglar!  
\m Naxsha awazlirini yangritip mushuni jakarlanglar,  
\m Bu xewerni anglitinglar,  
\m Jahanning chet-yaqilirighiche uni yetküzüp mundaq denglar: —  
\m «Perwerdigar Öz quli Yaqupni hemjemetlik qilip qutquzdi!\f □ \fr 48:20 \ft \+bd «Babildin chiqinglar, kaldiylerdin qéchip kétinglar!»\+bd* — Israil Babildin (miladiyedin ilgiriki 536-yili) qutulghini bilen, emeliyette intayin az bir qismi qaytip keldi. Nurghun Yehudiylar Pars impériyesining hökümranliqi astida turup, özining ashu yerdiki ehwalini yaxshi dep qaraytti. Ulardin köpligen adem soda-tijaret bilen shughullinish bilen béyip ketti. Ular érishken parawan turmushni tashlap öz yurtini qaytidin berpa qilish japasidin bash tartti. Shunga ular mushu chaqiriqqa qulaq salmaytti. Ademler mushu dunyadiki mustebitlik hökümranliqlardin emes, belki öz gunahidin, shexsiyetchilikidin, \+bd özidin\+bd* «azad qilinish»i yaki «qutquzulush»i eng muhimdur. Qoresh bolsa ularning öz wetinige qaytish yolini achqan. Biraq gunahliridin saqit bolmisa, hemmisi quruq, bikargha kétidu. 
\fp  Bésharetler boyiche mushu tügünni yéshish üchün, insanni gunahdin qutquzush üchün, «Perwerdigarning quli» ewetilidu. Uning qilidighan xizmetliri töwendiki 49-55-babtiki bésharetlerning témisi bolidu. 
\fp  (Mushu bésharetler belkim ikkinchi qétim axirqi zamanlardimu emelge ashurulidu, shu chaghda Israil «yéngi Babil»din hem dunyadiki chet-chetlerdin Zion’gha qaytidu).\f*  \x + \xo 48:20 \xt Yesh. 52:11; Yer. 50:8; 51:6,45; Weh. 18:4\x*   
\m
\v 21 Ular chöl-bayawanlardin ötkende héch ussap qalmidi;  
\m U sularni tashtin aqquzup berdi;  
\m Berheq, U tashni yarghuzdi, sular uningdin urghup chiqti!».\f □ \fr 48:21 \ft \+bd «Ular chöl-bayawanlardin ötkende héch ussap qalmidi; U sularni tashtin aqquzup berdi; ...sular uningdin urghup chiqti!»\+bd* — «Mis.» 17-babni körüng. Shu chaghda Israillar Xudadin narazi bolup qaqshap ketti. Belkim 22-ayet mushundaq ishlarnimu körsitishi mumkin.\f*   
\m
\v 22 «Reziller üchün» — deydu Perwerdigar, «bext-xatirjemlik yoqtur». \x + \xo 48:22 \xt Yesh. 57:21\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 49
\s1 Perwerdigarning qulining sözi — •••• Xudaning uning toghruluq bergen guwahliqi  
\m
\v 1 «I arallar, méning gépimni anglanglar,  
\m Yiraqtiki el-yurtlar, manga qulaq sélinglar!  
\m Baliyatqudiki chéghimdin tartip Perwerdigar méni chaqirdi;  
\m Apamning qorsiqidiki chéghimdin tartip U méning ismimni tilgha aldi;\f □ \fr 49:1 \ft \+bd «Apamning qorsiqidiki chéghimdin tartip U méning ismimni tilgha aldi»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Apamning qorsiqidiki chéghimdin tartip U méning ismimni esletti».\f*   
\m
\v 2 U aghzimni ötkür qilichtek qildi;  
\m Öz qolining sayisi astida méni yoshurup keldi,  
\m Méni siliqlan’ghan bir oq qildi;  
\m U méni oqdénigha sélip saqlidi,\f □ \fr 49:2 \ft \+bd «U aghzimni ötkür qilichtek qildi ...méni siliqlan’ghan bir oq qildi»\+bd* — qilichning tesiri yéqindikilerge, oqning bolsa yiraqtikilerge bolidu.\f*   
\m
\v 3 We manga: «Sen bolsang özüngde Méning güzellik-julaliqim ayan qilinidighan Öz qulum Israildursen» — dédi».\f □ \fr 49:3 \ft \+bd «Sen bolsang özüngde Méning güzellik-julaliqim ayan qilinidighan Öz qulum Israildursen»\+bd* — oqurmenlerning éside bolushi kérekki, Xuda Yaqupqa yéngi bir isim, Israilni («Xuda bilen bille bolghan emir» yaki «Xudaning ghelibichisidur» dégen menide) béghishlighanidi. Shuning bilen Xuda bowisi Ibrahimgha bergen wedilirini, jümlidin eng ulughi: «Sen we ewlading dunyadiki barliq el-yurtlargha bext yetküzisen» dégenni tekrarlap uninggha tapshurghan. Biraq Yaqupning ewladliri bolghan Israillar Xudagha guwahliq bermey mushu wezipini emelge ashurmay kelgen. Mushu yerde Xuda shu wezipini hem wedisini: «Sen bolsang özüngde güzellik-julaliqim ayan qilinidighan Öz qulum Israildursen» dep, pеwqul’adde «Öz quli»gha tapshurdi.\f*   
\m
\v 4 Emma men: —  
\m «Méning ejrim bikargha ketti,  
\m Héchnémige érishmey küch-maghdurumni quruq serp qildim;  
\m Shundaqtimu bahalinishim bolsa Perwerdigardindur,  
\m Méning ejrimnimu Xudayimgha tapshurdum» — dédim; \f □ \fr 49:4 \ft \+bd «Men: — «Méning ejrim bikargha ketti, héchnémige érishmey küch-maghdurumni quruq serp qildim; shundaqtimu bahalinishim bolsa Perwerdigardindur, méning ejrimnimu Xudayimgha tapshurdum» — dédim»\+bd* — mushu bésharetni chüshinish üchün 5-13-ayetlernimu körüsh kérek. Qarighanda Xuda Öz quligha «Öz xelqimni towa qilish yolida yénimgha qayturush» wezipisini tapshurghan bolsimu, qul waqit-küchini serp qilip héchqandaq netijige érishelmigendek körünidu; démek, Israil, yeni «Yaqupning qebililiri» héch towa qilmighan. Oqurmenler mushundaq ishlarning heqiqiy yüz bergen-bermigenlikini Injildin köreleydu.\f*   
\m
\v 5 Emdi méni Öz quli bolushqa,  
\m Yaqupni towa qilip uning yénigha qayturushqa méni baliyatquda shekillendürgen Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m (Israil qayturulup yénigha toplanmighan bolsimu,  
\m Men yenila Perwerdigarning neziride shan-sherepke ige boldum,  
\m Shuningdek Xudayim méning küchümdur)\f □ \fr 49:5 \ft \+bd «Israil qayturulup yénigha toplanmighan»\+bd* — buning bashqa birxil terjimisi «...yeni Israilni Özige qayturup yighish üchün... (méni baliyatquda shekillendürgen)....»\f*   
\m
\v 6 — U mundaq deydu: —  
\m «Séning Yaqup qebililirini \add gunahtin qutquzup\add* turghuzushqa,  
\m Hemde Israildiki «saqlan’ghan sadiqlar»ni bextke qayturushqa qulum bolushung sen üchün zerrichilik bir ishtur;  
\m Men téxi séni ellerge nur bolushqa,  
\m Yer yüzining chet-yaqilirighiche nijatim bolushung üchün séni atidim».\f □ \fr 49:6 \ft \+bd « \+bd*\+bdit Perwerdigar\+bdit* mundaq deydu: — «Séning Yaqup qebililirini gunahtin qutquzup turghuzushqa, hemde Israildiki «saqlan’ghan sadiqlar»ni bextke qayturushqa qulum bolushung sen üchün zerrichilik bir ishtur...» — Perwerdigarning quli «héchqandaq netijige érishmigini bilen», yenila ümidsizlenmey dua qiliwerdi. Xuda uninggha: «Peqet Öz xelqim bolghan Yehudiylarni qayturupla qalmay, sen belki pütkül dunyagha nur we nijat bolup, Qutquzghuchi bolisen» dégen jawabni béridu.\f*   
\m
\v 7 Emdi Israilning hemjemet-qutquzghuchisi, uningdiki Muqeddes Bolghuchi Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m Ademler ich-ichidin nepretlinidighan kishige,  
\m Yeni köpchilik lenitiy dep qarighan,  
\m Emeldarlargha qul qilin’ghan kishige mundaq deydu: —  
\m «Sözide turghuchi Perwerdigar,  
\m Yeni séni tallighan Israildiki Muqeddes Bolghuchining sewebidin,  
\m Padishahlar közlirini échip körüp ornidin turidu, emeldarlarmu bash uridu;\f □ \fr 49:7 \ft \+bd «Ademler ich-ichidin nepretlinidighan kishige, yeni köpchilik lenitiy dep qarighan... kishige..»\+bd* — mushu yerde «köpchilik» ibraniy tilida «yat el» dégenni ipadileydu. Lékin mushu yerde Israilni körsitidu. Démek, Israil Xudagha nisbeten «yat bir el» dep qarilidu. \+bd «...padishahlar közlirini échip körüp ornidin turidu, emeldarlarmu bash uridu»\+bd* — mushu bésharet bilen yuqiriqi bésharetni sélishtursaq, ademni heyran qalduridu. Qul dunyagha nur we nijat bolghini bilen u ademlerning nepret-kemsitishige, chetke qéqishigha hem xorluqigha uchraydu; biraq axirda hetta dunyadiki padishahlarmu «közlirini échip körüp» qulgha bash uridu. Emma ularning «néme körgenliki» mushu yerde déyilmidi; buni bilish üchün «Yeshaya»ni dawamliq oqush kérek!\f*   
\m
\v 8 Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m «Shapaet körsitilidighan bir peytte duayingni ijabet qilishni békitkenmen,  
\m Nijat-qutquzulush yetküzülidighan bir künide Men sanga yardemde bolushumni békitkenmen;  
\m Men séni qoghdaymen,  
\m Séni xelqimge ehde süpitide bérimen;  
\m Shundaq qilip sen zéminni eslige keltürisen,  
\m \add Xelqimni\add* xarabe bolup ketken miraslirigha warisliq qildurisen,\x + \xo 49:8 \xt 2Kor. 6:2\x*   
\m
\v 9 Sen mehbuslargha: «Buyaqqa kélinglar»,  
\m Qarangghuluqta olturghanlargha: «Nurgha chiqinglar» — deysen;  
\m Ular yollar boyidimu otlap yüridu,  
\m Hetta herbir taqir taghlardin ozuqluq tapidu;   
\m
\v 10 Ular ach qalmaydu, ussap ketmeydu;  
\m Tomuz issiqmu, quyash teptimu ularni urmaydu;  
\m Chünki ulargha rehim Qilghuchi ularni yétekleydu,  
\m U ulargha bulaqlarni boylitip yol bashlaydu.\x + \xo 49:10 \xt Weh. 7:16\x*   
\m
\v 11 Shuningdek Men barliq taghlirimni yol qilimen,  
\m Méning yollirim bolsa égiz kötürülidu.\f □ \fr 49:11 \ft \+bd «... Shuningdek Men barliq taghlirimni yol qilimen, Méning yollirim bolsa égiz kötürülidu»\+bd* — shübhisizki, mushu bésharetler hem jismaniy jehetler hem rohiy jehetliridimu emelge ashurulidu. «Jismaniy jehette» qul Israil xelqini duniyaning barliq chet-yaqiliridin öz yurtigha qayturup, Yaqupning «mirasi bolghan» Pelestinni güllendürüp ulargha qaytidin béghishlaydu. Mushu ishlar yene töwendiki 14-26-ayetlerde teswirlinidu. 
\fp  Xudaning sözige asasen bu ishlar «sen üchün bu zerrichilik ishtur». Uning quli Sheytanning we gunahning qarangghu zindanlirida uzun yatqan barliq mehbuslar üchün erkinlikke, Xudaning kechürümige, yéngi, ehmiyetlik hayatqa, jümlidin jennetke érishishtiki pursetni yaritip béridu.\f*   
\m
\v 12 Mana, mushu kishiler yiraqtin kéliwatidu,  
\m Mana, bular bolsa shimaldin we gherbtin kéliwatidu,  
\m Hem mushular Sinim zéminidinmu kéliwatidu.\f □ \fr 49:12 \ft \+bd «Mana, bular bolsa shimaldin we gherbtin kéliwatidu, hem mushular Sinim zéminidinmu kéliwatidu»\+bd* — ibraniy tilidiki «Sinim» dégen söz belkim qedimki «Chin» memlikiti (qedimki «Chin» hazirqi Junggo)ni körsitish mumkin. Mushu söz üstide bashqa qarashlarmu mewjut.\f*   
\m
\v 13 Xushalliqtin towlanglar, i asmanlar;  
\m I yer-zémin, shadlan;  
\m Naxshilarni yangritinglar, i taghlar;  
\m Chünki Perwerdigar Öz xelqige teselli berdi,  
\m Özining xar bolghan péqir-möminlirige rehim qilidu.   
\m
\v 14 Biraq Zion bolsa: —  
\m «Perwerdigar mendin waz kechti,  
\m Rebbim méni untup ketti!» — deydu.   
\m
\v 15 Ana özi émitiwatqan bowiqini untuyalamdu?  
\m Öz qorsiqidin tughqan oghligha rehim qilmay turalamdu?  
\m Hetta ular untughan bolsimu,  
\m Men séni untuyalmaymen.   
\m
\v 16 Mana, Men séni Öz alqanlirimgha oyup pütkenmen;  
\m \add Xarabe\add* tamliring herdaim köz aldimdidur.   
\m
\v 17 Oghul baliliring \add qaytishqa\add* aldiriwatidu;  
\m Eslide séni weyran qilghanlar, xarab qilghanlar séningdin yiraq kétiwatidu;   
\m
\v 18 Béshingni égiz kötürüp etrapinggha qarap baq!  
\m Ularning hemmisi jem bolup qéshinggha qaytip kéliwatidu!  
\m Öz hayatim bilen qesem qilimenki, — deydu Perwerdigar,  
\m Sen ularni özüngge zibu-zinnetler qilip kiyisen;  
\m Toyi bolidighan qizdek sen ularni taqaysen;\x + \xo 49:18 \xt Yesh. 60:4\x*   
\m
\v 19 Chünki xarabe hem chölderep ketken jayliring,  
\m Weyran qilin’ghan zémining,  
\m Hazir kélip, turmaqchi bolghanlar tüpeylidin sanga tarchiliq qilidu;  
\m Eslide séni yutuwalghanlar yiraqlap ketken bolidu.\f □ \fr 49:19 \ft \+bd «... xarabe hem chölderep ketken jayliring... hazir kélip, turmaqchi bolghanlar tüpeylidin sanga tarchiliq qilidu»\+bd* — bu xil mesile intayin yaxshi bir mesile, elwette. Anining yénigha qaytip kelgen baliliri shunche köpki, yurtqa patmaydu.\f*   
\m
\v 20 Séningdin juda qilin’ghan baliliring bolsa sanga: —  
\m «Mushu jay turushumgha bek tarchiliq qilidu;  
\m Manga turghudek bir jayni boshitip berseng!» — deydu;   
\m
\v 21 Sen könglüngde: —  
\m «Men balilirimdin ayrilip qalghan,  
\m Ghérib-musapir we sürgün bolup, uyan-buyan heydiwétilgen tursam,  
\m Kim mushularni manga tughup berdi?  
\m Kim ularni béqip chong qildi?  
\m Mana, men ghérib-yalghuz qaldurulghanmen;  
\m Emdi mushular zadi nedin kelgendur?» — deysen.   
\m
\v 22 Reb Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m «Mana, Men ellerge qolumni kötürüp isharet qilimen,  
\m El-milletlerge körünidighan bir tughni tikleymen;  
\m Ular oghulliringni quchiqida élip kélishidu;  
\m Ular qizliringni hapash qilip kélidu.   
\m
\v 23 Padishahlar bolsa, «Ataq dadiliring,»  
\m Xanishlar bolsa inik’aniliring bolidu;  
\m Ular sanga béshini yerge tegküzüp tezim qilip,  
\m Putliring aldidiki chang-topinimu yalaydu;  
\m Shuning bilen sen Méning Perwerdigar ikenlikimni bilip yétisen;  
\m Chünki Manga ümid baghlap kütkenler hergiz yerge qarap qalmaydu.   
\m
\v 24 Oljini baturlardin éliwalghili bolamdu?  
\m Heqqaniyet jazasi sewebidin tutqun qilin’ghan bolsa qutuldurghili bolamdu?\f □ \fr 49:24 \ft \+bd «Heqqaniyet jazasi sewebidin tutqun qilin’ghan bolsa qutuldurghili bolamdu?»\+bd* — buning menisi belkim Israillar yaki bashqa milletler «heqqaniyet jazasigha uchrishi sewebidin tutqun qilinsa», undaqta heqqaniy bolghan Xuda ularni erkin qilsa bolamdu, bolamdu? Bu Özining adilliqigha xilapliqmu? — démekchi. Töwendiki ayetni hem izahatnimu körüng.\f*  \x + \xo 49:24 \xt Mat. 12:29\x*   
\m
\v 25 Chünki Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m Hetta baturlardin esirlernimu qayturuwalghili,  
\m Esheddiylerdin oljini qutquziwalghili bolidu;  
\m We sen bilen dewalashqanlar bilen Menmu dewalishimen,  
\m Shuning bilen baliliringni qutquzup azad qilimen.\f □ \fr 49:25 \ft \+bd «Sen bilen dewalashqanlar bilen Menmu dewalishimen»\+bd* — Xudaning bu sözi belkim «silerni erkin qilishimda birsi adilliqimgha dagh chüshürgen bolsa yaki Manga: «biadil!» dep erz qilsa, Men Özüm ige, buni Özüm bir terep qilimen» démekchi. Emdi Uning qandaq qilip «bir terep qilish»i 53-babta ashkarilinidu.\f*   
\m
\v 26 Séni ezgüchilerni öz göshi bilen özini ozuqlandurimen;  
\m Ular yéngi sharab ichkendek öz qéni bilen mest bolup kétidu;  
\m Shundaq qilip barliq et igiliri Men Perwerdigarning séning Qutquzghuching hem Hemjemet-Nijatkaring,  
\m Yaquptiki qudret Igisi ikenlikimni bilip yétidu. \x + \xo 49:26 \xt Weh. 16:6\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 50
\s1 Xudaning chaqiriqigha kim: «Mana men» — deydu?  
\m
\v 1 Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m Men qoyuwetken ananglarning talaq xéti qéni?  
\m Manga qerz bergüchilerning qaysisigha silerni sétiwetkenmen?  
\m Mana, siler öz gunahliringlar arqiliq öz-özünglarni sétiwetkensiler;  
\m Silerning asiyliqliringlar tüpeylidin ananglar qoyuwétilgenidi.\f □ \fr 50:1 \ft \+bd «Men qoyuwetken ananglarning talaq xéti qéni?... Silerning asiyliqliringlar tüpeylidin ananglar qoyuwétilgenidi»\+bd* — Xuda Israilgha «öz ayalim»dek qaraydu. «Qoyuwetken ananglarning talaq xéti qéni?» — Musa peyghember arqiliq bérilgen qanun’gha asasen, «talaq xet» bolmisa, «ajrashqanlar» qaytidin epleshse bolidu. Démek, Israilning Xudaning yénigha qaytish yoli ochuq körünidi. 
\fp  \+bd «Manga qerz bergüchilerning qaysisigha silerni sétiwetkenmen?»\+bd* — Xudagha qerz bergüchi yoq, elwette. Xuda «Öz menpeiti»ni közligen emes, belki ularning gunahliri tüpeylidin düshmenlerning ularni ayagh asti qilip esirge chüshürüshige yol qoyghan (oqurmenlerning éside bolsunki, Yeshaya asasen mushu bésharetlerni özidin kéyinki bir dewr üchün sözleydu).\f*   
\m
\v 2 Men silerdinmu soraymen:  
\m Men kelginimde, némishqa héch adem chiqmidi?  
\m Men chaqirghinimda, némishqa héchkim «Mana men» dep jawab bermidi?  
\m Hörlükke chiqirishqa qolum qisqiliq qilamdu?  
\m Qutquzghudek küchüm yoqmidu?  
\m Mana, Men bir eyiblepla déngizni qurutup,  
\m Deryalarni chölge aylanduruwétimen;  
\m Su bolmighachqa ularning béliqliri sésip kétidu,  
\m Ussuzluqtin ölidu;\f □ \fr 50:2 \ft \+bd «Men kelginimde, némishqa héch adem chiqmidi? Men chaqirghinimda, némishqa héchkim «Mana men» dep jawab bermidi? Hörlükke chiqirishqa qolum qisqiliq qilamdu? Qutquzghudek küchüm yoqmidu?»\+bd* — mushu sözler belkim yuqiriqi «Perwerdigar mendin waz kechti, Reb méni untup ketti!» dégen qaqshashlargha bérilgen ikkinchi bir jawab. Xuda Zionni untumidi; biraq U ulardin Öz xizmitini qilghudek ademni chaqirsa, Uning xizmitini qilishqa héchkim chiqmaydu. Birsi chiqsila, u arqiliq qutquzidighan küch-qudritini körsitip béretti.\f*  \x + \xo 50:2 \xt Chöl. 11:23; Yesh. 59:1\x*   
\m
\v 3 Asmanlarni qariliq bilen kiydürimen,  
\m Ularning kiyim-kécheklirini \add qara\add* bözdin qilimen». \f □ \fr 50:3 \ft \+bd «Asmanlarni qariliq bilen kiydürimen, ularning kiyim-kécheklirini qara bözdin qilimen»\+bd* — Israilning «Misirdin chiqish» dewride mushundaq ishlar köp yüz bergen. «Misirdin chiqish»ni körüng.\f*   
\b  
\m  
\s1 Perwerdigarning quli yene sözleydu  
\m
\v 4 «Reb Perwerdigar méning japa chekkenlerning könglini yasashni bilishim üchün manga telim-terbiye alghuchilarning tilini teqdim qildi;  
\m U méni her seher oyghitip turidu,  
\m Terbiyilen’genlerning qatarida méning quliqimni oyghitidu.\f □ \fr 50:4 \ft \+bd «...telim-terbiye alghuchilar... terbiyilen’genler...»\+bd* — ibraniy tilida «telim-terbiye alghuchilar» we töwendiki «terbiyilen’genler» hem «muxlislar» (8-bab, 16-ayet) bir söz bilen ipadilinidu. \+bd « \+bd*\+bdit Perwerdigar\+bdit* méni her seher oyghitip turidu, terbiyilen’genlerning qatarida méning quliqimni oyghitidu» — Xudaning sözini anglap, uning könglige pükkinini emelge ashurush üchün Israildin héchkim chiqmidi. Xudaning niyitidiki ishni qilishqa chiqidighini hem shundaqla shu ishini qilalighuchi peqetla Xudaning quli Mesih idi. Peqet bir qétimla emes, u «her seherde» Xudaning sözini anglap terbiyini qobul qilidu.\f*   
\m
\v 5 Reb Perwerdigar quliqimni achti;  
\m Men bolsam itaetsizlik qilmidim,  
\m Yaki yolidin bash tartmidim.\f □ \fr 50:5 \ft \+bd «Reb Perwerdigar quliqimni achti; men bolsam itaetsizlik qilmidim, yaki yolidin bash tartmidim»\+bd* — qul bolsa her seher Xudaning sözini wujudi bilen bérilip anglaydu. Bir küni u Xudaning wehiysi bilen, Xudaning köngüldikilirini emelge ashurush üchün köp japa-musheqqetlerni, ademlerning rezil xorlashlirini tartish kérek dep bilidu. Shu chaghda u bash tartmaydu, belki mushu ishlarni qobul qilishqa qet’iy bel baghlaydu (6-7-ayet).\f*  \x + \xo 50:5 \xt Yuh. 14:31; Fil. 2:8; Ibr. 10:5-10\x*   
\m
\v 6 Dümbemni sawighuchilargha,  
\m Mengzlirimni tük yulghuchilargha tutup berdim;  
\m Xorluq hem tükürüshlerdin yüzümni qachurmidim;   
\m
\v 7 Biraq Reb Perwerdigar yardimimde bolidu;  
\m Shunga men yerge qarap qalmaymen;  
\m Shunga men \add niyitimni qet’iy qilip\add* yüzümni almastek ching qildim;  
\m Xijilliqqa qaldurulmaydighanliqimni bilimen.\f □ \fr 50:7 \ft \+bd «Shunga men niyitimni qet’iy qilip yüzümni almastek ching qildim»\+bd* — «almas» ibraniy tilidiki «chaqmaq téshi» dégen söz bilen oxshash menide (eng qattiq tash).\f*   
\m
\v 8 Méni Aqlighuchi yénimdidur;  
\m Kim manga erz-shikayet qilalisun?  
\m Bar bolsa birlikte dewalishayli;  
\m Kim méning üstümdin eyiblimekchi bolsa,  
\m Aldimgha kelsun!\f □ \fr 50:8 \ft \+bd «Méni Aqlighuchi yénimdidur; kim manga erz-shikayet qilalisun? ... Kim méning üstümdin eyiblimekchi bolsa, aldimgha kelsun!»\+bd* — bu ayetke qarighanda, qul sot qilinip qattiq töhmet-shikayetlerge uchraydu.\f*  \x + \xo 50:8 \xt Rim. 8:32,33\x*   
\m
\v 9 Manga yardemde bolghuchi Perwerdigardur;  
\m Emdi méni erz qilalaydighan kimken?  
\m Ularning hemmisi bir tal kiyimdek eskirep kétidu;  
\m Perwaniler ularni yutuwétidu».   
\m
\v 10 — «Aranglarda Perwerdigardin qorqidighan,  
\m Uning qulining sözige itaet qilidighan kim bar?  
\m Qarangghuluqta mangidighan, yoruqluqi bolmighan kishi bolsa,  
\m Perwerdigarning namigha ishinip xatirjemlensun,  
\m Xudasigha yölensun!\f □ \fr 50:10 \ft \+bd «Aranglarda Perwerdigardin qorqidighan, Uning qulining sözige itaet qilidighan kim bar?»\+bd* — bésharet boyiche «Perwerdigardin qorqush» hem «Uning qulining sözige itaet qilish»tin ibaret ikki ish emeliyette oxshashtur.\f*   
\m
\v 11 Mana, özliri üchün ot yaqidighan,  
\m Etrapinglarni mesh’eller bilen oraydighan hemminglar!  
\m Qéni, öz otunglarning nurida,  
\m Özünglar yaqqan mesh’eller arisida ménginglar;  
\m Biraq siler shuni qolumdin alisilerki: —  
\m «Azab-hesret ichide yatisiler!». \f □ \fr 50:11 \ft \+bd «Mana, özliri üchün ot yaqidighan, etrapinglarni mesh’eller bilen oraydighan hemminglar!... «Azab-hesret ichide yatisiler!»»\+bd* — bu türküm kishiler: «Xudadin héch nur kelmidi hem kelmeydu» dep öz-özige yol körsitish üchün özlirining xiyalidiki «nur»ni yaqidu. Eger «nur» Xudaning Özidin kelgen bolmisa, saxta peyghemberlerdin, insanlardiki pelsepilerdin yaki xelqning özining xiyal-tepekkuridin kelgenlirining hemmisining netijisi oxshash bolup, ular haman: — «azab-hesret ichide yatidu».\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 51
\s1 Nijat-qutulush silerge yéqin turidu!  
\m
\v 1 «I heqqaniyliqqa intilgüchiler,  
\m Perwerdigarni izdigüchiler,  
\m Manga qulaq sélinglar: —  
\m Silerni yonup chiqarghan tashqa,  
\m Silerni kolap chiqarghan orekke nezer sélinglar;   
\m
\v 2 Atanglar Ibrahimgha, silerni tughup bergen Sarahqa nezer sélinglar;  
\m Chünki Men uni yalghuz chéghida chaqirdim,  
\m Uninggha bext ata qildim,  
\m Hem uni awundurdum.   
\m
\v 3 Chünki Perwerdigar Zion’gha teselli bermey qoymaydu;  
\m Uning barliq xarabe yerlirige choqum teselli béridu;  
\m U choqum uning janggallirini Éren baghchisidek,  
\m Uning chöl-bayawanlirini Perwerdigarning béghidek qilidu;  
\m Uningdin xushalliq hem shad-xuramliq,  
\m Rehmetler hem naxsha awazliri tépilidu.   
\m
\v 4 Méning xelqim, gépimni anglanglar,  
\m Öz élim, manga qulaq sélinglar;  
\m Chünki Mendin bir qanun-telim kélidu,  
\m We Men höküm-heqiqitimni el-yurtlar üchün bir nur qilip tikleymen.   
\m
\v 5 Méning heqqaniyliqim silerge yéqin,  
\m Méning nijatim yolgha chiqti;  
\m Méning bileklirim el-yurtlargha höküm-heqiqetni élip kélidu;  
\m Arallar Méni kütüp umid baghlaydu,  
\m Ular Méning bilikimge tayinidu.   
\m
\v 6 Béshinglarni kötürüp asmanlargha,  
\m Astinglarda turghan yer-zémin’ghimu qarap béqinglar;  
\m Chünki asmanlar is-tütektek ghayib bolidu,  
\m Yer-zémin bolsa bir tal kiyimdek konirap kétidu;  
\m Uningda turuwatqanlarmu oxshashla ölidu;  
\m Biraq nijatim bolsa ebedil’ebedgichidur,  
\m Méning heqqaniyliqim hergiz yanjilmaydu.   
\m
\v 7 I heqqaniyliqimni bilgenler,  
\m Könglige qanun-telimimni pükken xelq,  
\m Manga qulaq sélinglar;  
\m Insanlarning haqaretliridin qorqmanglar,  
\m Ulardiki kupurluq we ghaljirlashlardin patiparaq bolup ketmenglar;\x + \xo 51:7 \xt Zeb. 37:31; 118:6-7; Yesh. 51:12\x*   
\m
\v 8 Chünki küye ularni kiyimni yewalghandek yewalidu,  
\m Qurt yung yewalghandek yewalidu;  
\m Biraq heqqaniyliqim ebedil’ebedgichidur,  
\m Méning nijatim dewrdin-dewrgichidur. \x + \xo 51:8 \xt Yesh. 50:9\x*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning wedilirini anglighanlarning bir duasi  
\m
\v 9 Oyghan, oyghan, küchni özüngge kiyim qilip kiygeysen, i Perwerdigarning Biliki!  
\m Qedimki waqitlarda,  
\m Ötken zamanlardiki dewrlerde oyghan’ghiningdek oyghan!  
\m Rahabni qiyma-chiyma qilip chépiwetken,  
\m Ejdihani sanjip zeximlendürgen esli Sen emesmu?\f □ \fr 51:9 \ft \+bd «Oyghan, oyghan, küchni özüngge kiyim qilip kiygeysen, i Perwerdigarning Biliki!... Rahabni qiyma-chiyma qilip chépiwetken, ejdihani sanjip zeximlendürgen esli sen emesmu?»\+bd* — 
\fp  (1) mushu ayette «Perwerdigarning Biliki»ge qaritilghan bir dua körsitilidu. Mushu duagha bolghan birinchi jawab bizningche 12-ayette xatirilinidu — démek, Men herdaim segek turimen, sanga teselli hem küch bergüchidurmen. Bizningche ikkinchi jawab 53-babta ashkarilinidu. 
\fp  (2) «Rahab» — Misirning bashqa bir ismi, menisi «hakawurluq»tur». Babilliqlarning hem Pelestinliklerning epsanilirige asasen, Xuda dunyani yaritip tertipke sélish üchün, awwal déngizda turghan bezi yaman küchler üstidin ghelibe qilishi kérek idi. Mushu küchlerning birsining ismi «Rahab» idi. Ayetke qarighanda mushu kona «epsaniler»ning melum asasi bar; mushu yerde Xuda Öz xelqini Misirdin chiqirip qutquzghanda, déngizni qurutqan, shundaq qilip déngizdiki barliq «yaman küchlirini» asanla idare qilidighanliqini körsetken. 
\fp  (3) Bizningche mushu yerdiki «ejdiha» 27-bab, 1-ayettiki «léwiatan»dur. «Misirdin chiqish» waqtida, Xuda uni «sanjighan», biraq téxi öltürgen emes. «Léwiatan» Sheytanning bir ipadisi bolup, (27-babta déyilgendek) axirqi zamanlarda pütünley bir terep qilinidu.\f*   
\m
\v 10 Déngizni, dehshetlik hanglardiki sularni qurutiwétip,  
\m Déngizning tégilirini Sen hemjemetlik qilip qutquzghanlarning ötüsh yoli qilghan Özüng emesmu?\x + \xo 51:10 \xt Yesh. 43:16\x*   
\m
\v 11 Shunga Perwerdigar bedel tölep qutquzghanlar qaytip kélidu,  
\m Ular naxshilarni éytip Zion’gha yétip kélidu;  
\m Ularning bashlirigha menggülük shad-xuramliq qonidu;  
\m Ular xushalliq we shadliqqa érishidu;  
\m Qayghu-hesret hem uh-nadametler beder qachidu.   
\m
\v 12 Silerge teselli bergüchi Özüm, Özümdurmen;  
\m Ölüsh aldida turghan bir insandin,  
\m Téni ot-chöplerge aylinip kétidighan insan balisidin qorqup ketkining némisi?\f □ \fr 51:12 \ft \+bd «Ölüsh aldida turghan bir insan»\+bd* — ibraniy tilida «ölüwatqan bir insan» dégen qiziq söz bilen ipadilinidu. Bizningche buning menisi, Xudani tonumighanlarning hayatimu ölgen ademge oxshash bolidu dégendin ibarettur. \+bd «Silerge teselli bergüchi ... Özümdurmen; ... (séning) téni ot-chöplerge aylinip kétidighan insan balisidin qorqup ketkining némisi?»\+bd* — mushu ayettiki «siler» ibraniy tilida «erenche rod»ta ishlitilgen bolup, belkim barliq xelqlerni, «sen» bolsa «ayalche rod» shekilde bolup, belkim «Zion»ning özini körsitishi mumkin.\f*  \x + \xo 51:12 \xt Zeb. 118:6-8; Yesh. 51:7\x*   
\m
\v 13 Asmanlarni kergen,  
\m Yer-zéminning ulini salghan Yasighuching Perwerdigarni untup yürisen,  
\m Shundaqla kün boyi halaket yürgüzmekchi bolghan zalimning qehridin toxtawsiz qorqup yürisen;  
\m Emdi zalimning qehri qéni?\f □ \fr 51:13 \ft \+bd «Asmanlarni kergen, yer-zéminning ulini salghan Yasighuching Perwerdigarni untup yürisen, shundaqla kün boyi halaket yürgüzmekchi bolghan zalimning qehridin toxtawsiz qorqup yürisen...»\+bd* — mushu ayettiki «sen» ibraniy tilida «erenche rod»ta bolup, belkim Ziondin sürgün bolghanlarni (yat ellerning bozek qilishigha uchrighanlarni) körsitishi mumkin; 14-ayetni körüng.\f*  \x + \xo 51:13 \xt Ayup 9:8; Zeb. 104:2; Yesh. 40:22; 42:5; 44:24\x*   
\m
\v 14 Bash egken esir bolsa tézdin boshitilidu;  
\m U hanggha chüshmeydu, shuning bilen ölmeydu,  
\m Uning risqimu tügep qalmaydu.\f □ \fr 51:14 \ft \+bd «U hanggha chüshmeydu, shuning bilen ölmeydu»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Uning ölüki (jinayetchidek) origha tashliwétilmeydu».\f*   
\m
\v 15 Men bolsam déngizni qozghap, dolqunlarni hörkiretküchi Perwerdigar Xudayingdurmen;  
\m «Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar» Méning namimdur;\f □ \fr 51:15 \ft \+bd ««Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar» Méning namimdur»\+bd* — ibraniy tilida ««Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar» Uning namidur».\f*   
\m
\v 16 We asmanlarni tikleshke,  
\m Yer-zéminning ulini sélishqa,  
\m We Zion’gha: «Sen Méning xelqimdur» déyishke,  
\m Men sözümni aghzinggha quyghanmen,  
\m Sen \add qulumni\add* qolumning sayisi bilen yapqanmen. \f □ \fr 51:16 \ft \+bd «Asmanlarni tikleshke, yer-zéminning ulini sélishqa, we Zion’gha: «Sen Méning xelqimdur» déyishke, Men sözümni aghzinggha quyghanmen, sen qulumni qolumning sayisi bilen yapqanmen»\+bd* — mushu ayettiki «Sen» bolsa esli 9-10-ayettiki «Perwerdigarning Biliki», yeni «Perwerdigarning quli»gha éytilghan gep bolushi kérek; shunga biz «sen qulumni yapqanmen» dep terjime qilduq. Emdi 16-ayetke qarighanda Xudaning uninggha tapshurghan wezipiliri arisida, yéngi asman-zéminni berpa qilishmu bolghan bolidu.\f*   
\m
\v 17 I Perwerdigarning qolidiki qehrlik qedehni ichiwetken Yérusalém,  
\m Oyghan, oyghan, ornungdin tur;  
\m Ademni wehimige salghuchi jam-qedehni sen ichting, biraqla kötüriwetting;\x + \xo 51:17 \xt Yesh. 52:1\x*   
\m
\v 18 Uning tughup bergen barliq baliliri arisida uni yétekligüdek héchkim yoq,  
\m Uning béqip chong qilghan barliq baliliridin uning qolini tutup yöligüdek héchbirimu yoq.   
\m
\v 19 Bu ikki ish béshinggha chüshti —  
\m (Kim sen üchün ich aghritip yighlar?!)  
\m — Bulangchiliq hem weyranchiliq,  
\m Acharchiliq hem qilich;  
\m Menmu sanga teselli béreleymenmikin?\f □ \fr 51:19 \ft \+bd «Menmu sanga teselli béreleymenmikin?»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: — «Mendin bashqa héchkim sanga teselli bérelmeydu».\f*  \x + \xo 51:19 \xt Yesh. 47:9\x*   
\m
\v 20 Séning baliliring halsizlinip hoshidin ketti,  
\m Torgha chüshken jerendek herbir kochining doqmushida yatidu;  
\m Ular Perwerdigarning qehri bilen,  
\m Xudayingning tenbihi bilen tolduruldi;\x + \xo 51:20 \xt Yigh. 2:11,12\x*   
\m
\v 21 Shunga hazir buni anglap qoy, i xar bolghan,  
\m — Mest bolghan, biraq sharab bilen emes: —   
\m
\v 22 Öz xelqining dewasini yürgüzgüchi Rebbing Perwerdigar,  
\m Yeni séning Xudaying mundaq deydu: —  
\m «Mana, Men qolungdin ademni wehimige salidighan jam-qedehni,  
\m Yeni qehrimge tolghan qedehni éliwaldim;  
\m Sen ikkinchi uningdin héch ichmeysen;   
\m
\v 23 Men uni séni xarliwatqanlarning qoligha tutquzimen;  
\m Ular sanga: «Biz üstüngdin dessep ötimiz, égilip tur» dédi;  
\m Shuning bilen sen téningni yer bilen teng qilip,  
\m Üstüngdin ötküchiler üchün özüngni kochidiki yol qilding».   
\b  
\b  
\m  
\c 52
\m
\v 1 — Oyghan, oyghan, i Zion, küchüngni kiyiwal,  
\m I Yérusalém, muqeddes sheher, güzel kiyim-kéchekliringni kiyiwal;  
\m Chünki bundin bashlap sünnet qilinmighanlar yaki napaklar ichingge ikkinchi kirmeydu.\f □ \fr 52:1 \ft \+bd «— Oyghan, oyghan, i Zion, küchüngni kiyiwal, i Yérusalém, muqeddes sheher, güzel kiyim-kéchekliringni kiyiwal»\+bd* — bu ayetke qarighanda Xudaning ghezipi Ziondin ötti, méhir-shepqetlik küni keldi. Biraq qandaq sewebtin mundaq bolghanliqini Xuda peyghemberge téxi ayan qilmighan; töwende, 52:13-53:12de sewebi ayan qilinidu. 
\fp  \+bd «güzel kiyim»\+bd* — ibraniy tilida ibadetxanida ishleydighan «qurbanliq qilghuchi» kahinlarning mexsus kiyim-kécheklirini körsitidu. Démek, Ziondikilerning hemmisi kahinlar bolup, ularning Xudagha yéqinliship, mexsus ibadet qilish hoquqi bar bolidu.\f*   
\m
\v 2 Topa-changdin chiqip özüngni silkiwet;  
\m Ornungdin tur, olturuwal, i Yérusalém;  
\m Özüngni boynungdiki zenjirlerdin boshitiwetkin, i tutqun bolghan Zion qizi!\f □ \fr 52:2 \ft \+bd «Topa-changdin chiqip özüngni silkiwet; ornungdin tur, olturuwal, i Yérusalém»\+bd* — mushu ayetni 47-bab, 1-ayet bilen sélishtursaq, Yérusalémning ehwali Babilningkining eksiche bolidu. Shu yerde «I Babilning pak qizi, kélip topa-changgha oltur; i kaldiylerning qizi, texting yoq yerge oltur!» déyilidu. Shu ayetke qarighanda Yérusalémning olturghan orni bir text bolidighanliqi éhtimalgha yéqin.\f*   
\m
\v 3 Chünki Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m «Siler özünglarni pulsiz sétiwetkensiler;  
\m Pulsiz qayturup sétiwélinisiler».\f □ \fr 52:3 \ft \+bd «pulsiz qayturup sétiwélinisiler»\+bd* — «pulsiz» yaki «pul bilen emes» — démek, mushu hörlükning bir bahasi bar. Qandaq baha téxi ayan qilinmighan; 52:13-53:12-ayetlerge kelgendila zor qimmetlik baha ayan qilinidu.\f*   
\m
\v 4 Chünki mundaq deydu Reb Perwerdigar: —  
\m Xelqim deslepte Misirgha musapir süpitide chüshkeniken,  
\m Shundaqla yéqinda Asuriye ularni ezgen yerde,\f □ \fr 52:4 \ft \+bd «Xelqim deslepte Misirgha musapir süpitide chüshkeniken, shundaqla yéqinda Asuriye ularni ezgen yerde,...»\+bd* — mumkinchiliki barki, Misirdiki Israillargha zalim bolghan Pirewn eslide Asuriyelik idi (u «Hiskos»lardin chiqqan). Emma bizningche «Asuriyelik» mushu yerde Sennaxérib qatarliq Asuriye padishahlirini körsitidu.\f*  \x + \xo 52:4 \xt Yar. 46:6\x*   
\m
\v 5 (Emdi hazir xelqim pulsiz élip kélin’ginide, — deydu Perwerdigar)  
\m Méning karim bolmamdiken?  
\m Ular üstidin hökümranliq qilghuchilar ularni zar qaqshatqan, — deydu Perwerdigar, —  
\m Shundaqla namim bolsa kün boyi toxtawsiz haqaretlen’gen tursa,  
\m Méning karim bolmamdiken?!»\f □ \fr 52:5 \ft \+bd «... (emdi hazir xelqim pulsiz élip kélin’ginide, — deydu Perwerdigar) Méning karim bolmamdiken? Ular üstidin hökümranliq qilghuchilar ularni zar qaqshatqan, — deydu Perwerdigar, — shundaqla namim bolsa kün boyi toxtawsiz haqaretlen’gen tursa, Méning karim bolmamdiken?!»\+bd* — 4- we 5-ayetning menisini birleshtürüp oylash kérek. Yaqupning jemeti Israil eslide Misir padishahining teklipi bilen shu yerge barghan; kéyinki dewrdiki Pirewn Israilgha asiyliq qilip ularni ézishke bashlighan. Xuda ularni karamet möjiziler bilen qutquzghan. «Yéqinda» (4-ayet) Asuriye Israilgha hujum qilghan (bu ish Xudaning terbiye jazasini qismen körsitishi üchün bolghan), biraq Xuda yenila ularni karamet yol bilen qutquzghan. «Emdi hazir...» Israillar (Xudaning jazasi ularning üstide ada qilin’ghandin kéyin) intayin biadil muamilige muptila bolsa, Xuda choqum téximu karamet ishlarni körsitip ularni qutquzidu, démekchi.\f*  \x + \xo 52:5 \xt Ez. 36:20,23; Rim. 2:24\x*   
\m
\v 6 Shunga Öz xelqim Méning namimni bilidu;  
\m Shunga shu küni ular Méning «U» ikenlikimni, shundaqla ulargha: «Kör, Méni!» deydighanliqimni bilidu.   
\b  
\m  
\s1 Perwerdigar Zion’gha kélidu!  
\m
\v 7 Taghlar üstide xush xewer élip kelgüchining ayaghliri némidégen güzel-he!  
\m U aram-xatirjemlikni jakarlaydu,  
\m Bextlik xush xewerni élip kélidu,  
\m Nijat-qutulushni élan qilidu,  
\m U Zion’gha: «Xudaying hemmige höküm süridu!»\x + \xo 52:7 \xt Nah. 2:1; Rim. 10:15\x*   
\m
\v 8 Közetchiliringning awazini angla!  
\m Ular awazini kötüridu,  
\m Naxshilarni yangritip towlaydu;  
\m Chünki Perwerdigar Zionni élip qaytqanda, ular öz közi bilen köridu!\f □ \fr 52:8 \ft \+bd «... Perwerdigar Zionni élip qaytqanda...»\+bd* — démek, Perwerdigar Zionni (Öz xelqini) eslidiki jayigha qayturidu. Bashqa ikki xil terjimisi: «Perwerdigar Zionni eslige keltürginide...», «Perwerdigar Zion’gha qaytqanda...». Emeliyette bular bir gep — «Zek.» 1:16ni körüng.\f*   
\m
\v 9 I Yérusalémning xarabiliri, naxshilarni yangritip tentene qilinglar!  
\m Chünki Perwerdigar Öz xelqige teselli bergen,  
\m U Yérusalémni hemjemetlik qilip qutquzghan!   
\m
\v 10 Perwerdigar ellerning hemmisining aldida Öz muqeddes Bilikini échip ayan qilghan;  
\m Shuning bilen yer-zéminning barliq chet-yaqiliri Xudayimizning nijat-qutulushini köridu.\f □ \fr 52:10 \ft \+bd «Perwerdigar ellerning hemmisining aldida Öz muqeddes Bilikini échip ayan qilghan»\+bd* — démek, Xuda karamet ish qilishqa teyyar turush üchün «yengni türgen»! \+bd «Yer-zéminning barliq chet-yaqiliri Xudayimizning nijat-qutulushini köridu»\+bd* — mushu yerde «körüsh» belkim közi bilen körüshni hem öz béshidin ötküzüshnimu bildüridu.\f*  \x + \xo 52:10 \xt Zeb. 98:1-2; Luqa 3:6\x*   
\m
\v 11 Chiqip kétinglar, chiqip kétinglar;  
\m Héch napak nersige tegmey shu yerdin chiqip kétinglar;  
\m Uning otturisidin chiqip kétinglar;  
\m Perwerdigarning muqeddes qacha-quchilirini kötürgüchiler, özünglarni pak tutunglar;\f □ \fr 52:11 \ft \+bd «muqeddes qacha-quchilar»\+bd* — Xudaning ibadetxanisida ishlitilidu. Musa peyghemberge bérilgen qanun’gha asasen bu qacha-quchilarni peqet kahinlar we ularning hemjemettikiliri (pak halette bolsa) kötürse bolidu; biraq 1-ayetke qarighanda, Xudaning barliq xelqining mushu imtiyazi bar.\f*  \x + \xo 52:11 \xt 2Kor. 6:17; Weh. 18:4\x*   
\m
\v 12 Chünki siler aldirighan péti emes,  
\m Patiparaq qachqan péti emes chiqip kétisiler;  
\m Chünki Perwerdigar aldinglarda mangidu,  
\m Israilning Xudasi arqa muhapizetchinglar bolidu.   
\b  
\m  
\s1 Perwerdigarning qulining qurbanliqi — ölümi, depne qilinishi hem tirildürülüshi  
\m
\v 13 « — Körünglarki, Méning qulum danaliq bilen ish köridu,  
\m U \add alem aldida\add* kötürülidu, yuqiri orun’gha chiqirilidu, nahayiti aliy orun’gha érishtürülidu.\f □ \fr 52:13 \ft \+bd «— Körünglarki, Méning qulum danaliq bilen ish köridu,..»\+bd* — «Perwerdigarning quli» toghruluq «qul küylen’gen naxsha» dégen ataqliq töt shéir bar. Bu «naxshilar» 42:1-9-ayet, 49:1-13-ayet, 50:4-11-ayet hem 52:13-53:12-ayetkiche dawam qilidu. 
\fp  «Körünglarki... Méning qulum...» dégen sözler eng axirqi «qul küylen’gen naxsha»ning bashlinishidur. Mushu eng axirqi «naxsha» ilgiriki naxshilarning sirlirini yéship béridu.\f*  \x + \xo 52:13 \xt Yesh. 11:2, 3; Ef. 1:20, 21: Fil. 2:9-11\x*   
\b  
\m
\v 14 Lékin nurghun kishiler séni körüp, intayin heyran qélishidu,  
\m — Chünki uning chirayi bashqa herqandiqiningkidin köp zeximlen’gen,  
\m \add Qulning\add* qiyapiti shu derijide buzuwétilgenki, uningda hetta adem siyaqimu qalmighan!\f □ \fr 52:14 \ft \+bd «Lékin nurghun kishiler séni körüp, intayin heyran qélishidu»\+bd* — «séni» shubhisizki «Perwerdigarning quli»ni körsitidu.\f*  \x + \xo 52:14 \xt Yesh. 53:3\x*   
\m
\v 15 U shu yol bilen nurghun ellerning üstige \add qan\add* chachidu.  
\m Hetta shah-padishahlarmu uning karamitidin aghzini tutupla qalidu;  
\m Chünki özlirige ezeldin éytilmighanni ular köreleydu,  
\m Ular ezeldin anglap baqmighanni chüshineleydu.\f □ \fr 52:15 \ft \+bd «U shu yol bilen nurghun ellerning üstige qan chachidu»\+bd* — Tewratta, Musa peyghember arqiliq chüshürülgen qanun boyiche, qurbanliq qilin’ghan haywanning qéni arqiliq, kishilerning gunahliri «yépilatti» yaki «yuyilatti». Gahida, buni ipadilesh üchün, kahinlar (ibadetxanida haywanlarni qurbanliq qilghuchi mexsus xadimlar) qurbanliqning qénini kishilerning üstige chachatti we bu arqiliq kishilerning gunahliri yuyilatti. Biz terjimide chüshinishlik bolsun üchün «qan» dégen sözni qoshtuq. Bular ibraniy tilida bir söz bilen, yeni «chachidu» bilen ipadilinidu. Emdi mushu yerde zadi qandaq qurbanliqning qénini «chachidu»? Jawab kéyinki ayetlerde tépilidu.\f*  \x + \xo 52:15 \xt Mis. 24:6, 8; Rim. 15:21\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 53
\s1 Dawami  
\m
\v 1 Bizning xewirimizge kimmu ishen’gen?  
\m Hem «Perwerdigarning Biliki» bolghuchi kimgimu ayan qilin’ghan?\f □ \fr 53:1 \ft \+bd «Bizning xewirimizge kimmu ishen’gen? Hem «Perwerdigarning Biliki» bolghuchi kimgimu ayan qilin’ghan?»\+bd* — mushu ayettin köreleymizki: — 
\fp  (1) «Perwerdigarning Biliki» bir shexs bolidu (2-, 3-ayetnimu körüng). Töwendiki 2-12-ayetlergimu qarighanda, «Perwerdigarning Biliki» bilen «Perwerdigarning quli» bir gep. 
\fp  (2) Perwerdigarning «ayan qilishi» yaki wehiysi bolmisa, héchkim uni toniyalmaydu.\f*  \x + \xo 53:1 \xt Mis. 6:6; 15:6; Zeb. 98:1; Yesh. 51:5, 9, 10; Yuh. 12:38; Rim. 10:16\x*   
\m
\v 2 U bolsa \add Perwerdigarning\add* aldida xuddi yumran maysidek,  
\m Yaki xuddi qaghjiraq tupraqta tartqan bir yiltizdek ösidu;  
\m Uningda jezbidarliq yaki heywe yoq bolidu,  
\m Biz uni körginimizde, uning bizni jelb qilghudek teqi-turqimu yoq bolidu.\f □ \fr 53:2 \ft \+bd «U ... xuddi qaghjiraq tupraqta tartqan bir yiltizdek ösidu; uningda jezbidarliq yaki heywe yoq bolidu, biz uni körginimizde, uning bizni jelb qilghudek teqi-turqimu yoq bolidu»\+bd* — «Perwerdigarning quli»ning tughulushi hem uning ösüp yétilishi gerche möjize bolsimu, héchkim uning «Perwerdigarning Biliki» ikenlikini bilmey, uninggha pisent qilmaydu. Emeliyette maysa we yiltizlar qandaqmu qaghjiraq yerdin ünüp chiqsun?!\f*  \x + \xo 53:2 \xt Ayup 8:11\x*   
\m
\v 3 U kishiler teripidin kemsitilidu, ular uningdin yiraqlishidu;  
\m U köp derd-elemlik adem bolup,  
\m Uninggha azab-oqubet yar bolidu;  
\m Shuning bilen uningdin yüzler qachurulidu;  
\m U kemsitilidu, biz uni héch nersige erzimes dep hésabliduq.\f □ \fr 53:3 \ft \+bd «U kishiler teripidin kemsitilidu, ular uningdin yiraqlishidu,...»\+bd* — kishiler: — «Kélip chiqishi, turmushi we turqi jehettin mushundaq addiy adem qandaqmu «Perwerdigarning Biliki» bolidu?» dep oylishi mumkin.\f*  \x + \xo 53:3 \xt Zeb. 22:7, 8; Yesh. 49:7; 52:14; Mar. 9:12\x*   
\m
\v 4 Biraq emeliyette bolsa,  
\m U bizning qayghu-hesritimizni kötürdi,  
\m Azab-oqubetlirimizni öz üstige aldi.  
\m Biz bolsaq, bu ishlarni u wabagha uchrighanliqidin,  
\m Xuda teripidin jazalinip urulghanliqidin,  
\m Shundaqla qiyin-qistaqqa élin’ghanliqidin dep qariduq!\f □ \fr 53:4 \ft \+bd «Biraq emeliyette bolsa, u bizning qayghu-hesritimizni kötürdi, azab-oqubetlirimizni öz üstige aldi. Biz bolsaq, bu ishlarni u ...Xuda teripidin jazalinip urulghanliqidin, shundaqla qiyin-qistaqqa élin’ghanliqidin dep qariduq!»\+bd* — bu bésharette péillar köpinche «ötken zaman sheklide» yézilghanliqi oqurmenler üchün bir az ghelite tüyulushi mumkin. Bu bésharetler bolsa, kelgüsi, yeni téxi yüz bermigen ishlarni aldin éytqan bolsa, némishqa «ötken zaman sheklide» ipadilinidu? Ishinimizki, Hemmige Qadir Xudayimiz aldida, kelgüsidiki, yeni téxi yüz bermigen ishlar xuddi burunqi yaki bügünki ishlargha oxshashla roshen hem éniq turidu, elwette. Bu bésharetlerde, Yeshaya peyghember Muqeddes Rohning qabiliyiti bilen kelgüsidiki melum bir zamanda bolup ötkinidekla, bésharet bérilgen ishlarni, alliburun yüz bérip bolghan ishlarni körgendek éniq köridu. Péilning «ötken zaman shekli»ni ishlitishning ehmiyiti shuni ispatlayduki, Xudaning neziridiki «Özining quli»ning ölümi, elmisaqtin buyanqi eng ehmiyetlik, eng muhim we eng ulugh ish, shundaqla menggülük bir pakit.\f*  \x + \xo 53:4 \xt Mat. 8:17\x*   
\m
\v 5 Lékin u bizning asiyliqlirimiz tüpeylidin yarilandi,  
\m Bizning gunahlirimiz üchün zeximlendi;  
\m Uning jazalinish bedilige, biz aram-xatirjemlik taptuq,  
\m Hem qamchidin bolghan yariliri arqiliq biz shipamu taptuq. \f □ \fr 53:5 \ft \+bd «Uning jazalinish bedilige, biz aram-xatirjemlik taptuq»\+bd* — ibraniy tilda «bizge aram-xatirjemlik yetküzgüchi jaza uning béshigha chüshti».\f*  \x + \xo 53:5 \xt Rim. 4:25; 1Kor. 15:3; 1Pét. 2:24\x*   
\m
\v 6 Hemmimiz xuddi qoylardek yoldin ézip,  
\m Herbirimiz özimiz xalighan yolgha mangghaniduq;  
\m Biraq Perwerdigar hemmimizning qebihlikini uning üstige yighip yüklidi.\x + \xo 53:6 \xt 1Pét. 2:25\x*   
\m
\v 7 U qiynilip, azab chekken bolsimu éghiz achmidi;  
\m U xuddi boghuzlashqa yétilep méngilghan paqlandek boghuzlashqa élip méngildi,  
\m Shundaqla yung qirqighuchilar aldida qoy ün-tinsiz yatqandek, u zadila éghiz achmidi. \f □ \fr 53:7 \ft \+bd «U qiynilip, azab chekken bolsimu éghiz achmidi»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «U qiynaldi, biraq özini töwen tutup aghzini achmidi». \+bd «U xuddi boghuzlashqa yétilep méngilghan paqlandek boghuzlashqa élip méngildi, shundaqla yung qirqighuchilar aldida qoy ün-tinsiz yatqandek, u zadila éghiz achmidi»\+bd* — mushu paqlanlar we qoylar néme ishning öz aldida turidighanliqini bilmeydu, elwette; biraq qul bilidu hem pütün wujudi hem ixtiyari bilen özini Perwerdigarning xalighini shu dep uni qobul qilip, özini pida qilidu.\f*  \x + \xo 53:7 \xt Mat. 26:63; 27:12,14; Mar. 14:61; 15:5; Ros. 8:32\x*   
\m
\v 8 U qamap qoyulup, heq soraqtin mehrum bolup élip kétildi,  
\m Emdi uning ewladini kimmu bayan qilalisun?!  
\m Chünki u tiriklerning zéminidin élip kétildi,  
\m Méning xelqimning asiyliqi üchün u waba bilen uruldi.\f □ \fr 53:8 \ft \+bd «U qamap qoyulup, heq soraqtin mehrum bolup élip kétildi»\+bd* — bashqa bir-ikki xil terjimisi bar: — «U qamap qoyulup, soraqqa tartilish bilen élip kétildi» yaki «U rehimsizlik bilen, héch soraqqa tartilmayla élip kétildi», yaki «U xar qilin’ghanda, u (adil) sot qilinish hoquqidin mehrum boldi». \+bd «Emdi uning ewladini kimmu bayan qilalisun?!»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Özining dewridikiler bolsa, (ular arisida) kim (bu ishlargha) etiwarlidi».\f*  \x + \xo 53:8 \xt Zeb. 22:30; Yesh. 53:10\x*   
\m
\v 9 Kishiler uni reziller bilen ortaq bir görge békitken bolsimu,  
\m Lékin u ölümide bir bay bilen bille boldi,  
\m Chünki u héchqachan zorawanliq qilip baqmighan,  
\m Uning aghzidin birer éghizmu hiyle-mikirlik söz tépilmas.\f □ \fr 53:9 \ft \+bd «u ölümide ...»\+bd* — ibraniy tilida mushu yerdiki «ölümi» dégen söz, «köplük sheklide», «ölümliri» dep élin’ghan; bu söz «qul»ning ölümining dehshetlik bolghanliqini, shundaqla uning ölümining ehmiyitining köp tereplimilik bolghanliqini körsetse kérek. \+bd «U ölümide bir bay bilen bille boldi»\+bd* — mushu bésharetning emelge ashurulushi, Injil «Mat.» 27:57-ayettin yaki «Yh.» 19:38-ayettin éniq tépilidu.\f*  \x + \xo 53:9 \xt 1Pét. 2:22; Mat. 27:57-60\x*   
\m
\v 10 Biraq uni ézishni layiq körgen Perwerdigardur;  
\m U uni azabqa chömüldürgüzdi.  
\m Gerche u öz jénini gunahni yuyidighan qurbanliq qilghan bolsimu,  
\m Lékin u özining uruq-ewladlirini choqum körüp turidu,  
\m Shundaqla uning köridighan künliri uzartilidu;  
\m We Perwerdigarning köngli söyünidighan ishlar uning ilkide bolup, rawaj tépip emelge ashurulidu.\f □ \fr 53:10 \ft \+bd «Gerche u öz jénini gunahni yuyidighan qurbanliq qilghan bolsimu,...»\+bd* — yene birxil terjimisi: — «Gerche u (Xuda) uning jénini gunahni yuyidighan qurbanliq qilghan bolsimu,...» 
\fp  Mushu ayettiki «gunahni yuyidighan qurbanliq» (ibraniy tilida «asham» déyilidu), Musa peyghemberge chüshürülgen Tewrat 3-qisim, yeni «qurbanliqname» süpitide bolghan «Lawiylar» dégen kitabta, mushu xil qurbanliq «adem bilen Xuda»ni hemde «adem bilen adem»ni inaqlashturidighan, yeni «itaetsizlik qurbanliqi» dep atalghan («Lawiylar», 5-babni körüng). 
\fp  \+bd «uning köridighan künliri uzartilidu»\+bd* — Perwerdigarning quli 8-ayetke asasen perzentsiz «ewladi yoq» halda öldi. Biraq mushu bayanlargha asasen u hazir hayat hemde uning bir ailisi bolidu. Ular kim? Awwalqi babtiki 15-ayette «qan chéchilghan» nurghun «yat eller», yeni töwendiki 11- hem 12-ayettiki özige ishen’gen, «heqqaniyliq yetküzülgen» «nurghun kishiler» bolmay kim bolsun? U ölgen bolsa, mushu ish ölümdin tirilgendin kéyin bolushi kérek; démek, Perwerdigarning quli ölümdin tirilidu. 
\fp  \+bd «Perwerdigarning köngli söyünidighan ishlar uning ilkide bolup, ... emelge ashurulidu»\+bd* — mushu bayan’gha asasen, qul ölümdin tirilgendin kéyin Xuda uning qoligha alemdiki barliq ishlarni tapshuridu.\f*  \x + \xo 53:10 \xt Zeb. 22:30; Yesh. 53:8; Yesh. 8:18: Zeb. 89:26-29; Mat. 1:1; Yuh. 12:24; Rim. 5:18, 19; 1Pét. 2:9\x*   
\m
\v 11 U özi tartqan japaning méwisini körüp memnun bolidu;  
\m Heqqaniy bolghuchi Méning qulum özining bilimliri bilen nurghun kishilerge heqqaniyliqni yetküzidu.  
\m Chünki u ularning qebihliklirini özige yükliwalidu.\f □ \fr 53:11 \ft \+bd «Heqqaniy bolghuchi Méning qulum özining bilimliri bilen nurghun kishilerge heqqaniyliqni yetküzidu»\+bd* — mushu yerdiki «nurghun kishiler» uninggha ishinidighan mömin bendiler, yeni uning (10-ayettiki) «uruq-ewladi» bolidu. «Nurghun kishiler» déyilgini «hemme adem» dégenlik emes, elwette.\f*  \x + \xo 53:11 \xt Ibr.12:2; Rim.5:18, 19\x*   
\m
\v 12 Bu ishliri üchün Men shu «nurghun kishiler»ni uninggha hediye qilip nésiwisi qilimen,  
\m Shuning bilen u özi küchlüklerni ghenimet süpitide üleshtürüp béridighan bolidu;  
\m Chünki u ta ölüshke qeder «\add sharab hediye\add*»ni tökkendek, öz jénini tutup berdi,  
\m Shundaqla özining asiyliq qilghuchilarning qatarida sanilishigha yol qoydi.  
\m Shuning bilen u nurghun kishilerning gunahini öz üstige aldi,  
\m Özini asiyliq qilghuchilarning ornigha qoyup ular üchün dua qildi».\f □ \fr 53:12 \ft \+bd «Bu ishliri üchün Men shu «nurghun kishiler»ni uninggha hediye qilip nésiwisi qilimen»\+bd* — «nurghun kishiler» özining ailisi (10-ayettki) «uruq-ewladi», Xuda uninggha bergen «rohiy perzentliri», «özining ademliri»dur. 
\fp  \+bd «Shuning bilen u özi küchlüklerni ghenimet süpitide üleshtürüp béridighan bolidu»\+bd* — mushu «küchlükler» belkim 52-bab, 15-ayettiki «shah-padishahlar» qatarliqlarni körsitishi mumkin. Démek, Perwerdigarning quli «Padishahlarning Padishahi», Shahinshah bolidu. 
\fp  \+bd «U ta ölüshke qeder «sharab hediye»ni tökkendek, öz jénini tutup berdi»\+bd* — Musa peyghember arqiliq Israilgha bérilgen «qurbanliq tüzümi»de, pütünley Xudagha atap köydürülidighan «köydürme qurbanliq» üstige «sharab hediye» tökülidu; bu «qurbanliqning toluqlimisi» dep qarilidu. 
\fp  \+bd «asiyliq qilghuchilarning qatarida sanaldi»\+bd* — belkim ikki menisi teng bolushi mumkin; (1) özini asiylargha wekil qilip ular üchün jaza tartti; (2) özi «jinayetchi» dep qaraldi (ibraniy tilida «asiyliq qilghuchilar» hem «jinayetchiler» bir söz).\f*  \x + \xo 53:12 \xt Mar. 15:28; Luqa 22:37; 23:34; Ros. 28:18; Kol. 2:15; Mat. 20:28\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 54
\s1 Perwerdigarning qulining ejirining birinchi netijisi •••• Zionning Xudaning etrapigha yighilip uning bilen inaqlishishi  
\m
\v 1 — Tentene qil, i perzent körmigen tughmas ayal!  
\m Naxshilarni yangrat, shadlinip towla, i tolghaq tutup baqimighan ayal!  
\m — Chünki ghérib ayalning baliliri éri bar ayalningkidin köptur! — deydu Perwerdigar, — \f □ \fr 54:1 \ft \+bd «ghérib ayalning balilir»\+bd* — shübhisizki, ««Perwerdigarning quli»ning uruq-ewladi» dégenlik bilen barawerdur. Chünki mushu balilarni ghérib ayal özi tughmighan. Mushu babtiki barliq beriketler yene shübhisizki, qulning japaliq ejiridin kelgen netijidur. Qulning «birinchi wezipisi» «Yaqupni Xudagha yighip qayturush»tur. Mushu babtiki téma del shudur.\f*  \x + \xo 54:1 \xt Gal. 4:27\x*   
\m
\v 2 Chédiringning ornini kéngeytip,  
\m Turalghuliringning étiklirini ular yaysun;  
\m Küchüngni héch ayimay chédir taniliringni uzartqin,  
\m Qozuqliringni chingaytqin;\f □ \fr 54:2 \ft \+bd «turalghuliringning étiklirini ular yaysun»\+bd* — «ular» belkim qaytip kelgen «ghérib ayalning baliliri» (1-ayet).\f*   
\m
\v 3 Chünki sen ong we sol terepke kéngiyisen;  
\m Séning ewlading bashqa ellerni igeleydu;  
\m Ular ghérib sheherlerni ahalilik qilidu.   
\m
\v 4 Qorqma, chünki sen héch xijalette bolmaysen,  
\m Héch uyatqa qaldurulmaysen,  
\m Chünki yerge héch qaritilip qalmaysen,  
\m Chünki yashliqingdiki xijilchanliqni untuysen,  
\m Tulluqungning ahanitini héch ésingge keltürelmeysen.   
\m
\v 5 Chünki séni yaritip Shekillendürgüching bolsa séning éring,  
\m Samawi qoshunlarning Serdari bolghan Perwerdigar Uning nami;  
\m Hemjemet-Qutquzghuching bolsa Israildiki Muqeddes Bolghuchi,  
\m U barliq yer-zéminning Xudasi dep atilidu.   
\m
\v 6 Chünki Perwerdigar séni chaqirdi,  
\m — Xuddi éri özidin waz kechken, köngli sunuq bir ayaldek,  
\m Yashliqida yatliq bolup andin tashliwétilgen bir ayalni chaqirghandek chaqirdi» — deydu séning Xudaying;\f □ \fr 54:6 \ft \+bd «Xuda séni ... xuddi éri özidin waz kechken, köngli sunuq bir ayaldek, yashliqida yatliq bolup andin tashliwétilgen bir ayalni chaqirghandek chaqirdi»\+bd* — dégen sözler mushu yerde muhim. Israil: «Xuda méni tashlap ketti» dégen tuyghuda bolidu. Emeliyette bolsa Xuda adil bolghanliqi üchün ulardin ayrilip ketti; ularning Xudadin yüz örüshi bilen Xuda ulardin «ajriship ketken». Bu ishlar 50-bab, 1-3-ayette tilgha élin’ghan. Biraq mushu yerde Xuda Öz shepqitini körsitip bu ishlarni tilgha almaydu; U peqetla 8-, 9-ayette: — «Men (sendin ghezeplinip) bir deqiqe sendin ayrilip kettim» — deydu.\f*   
\m
\v 7 Men bir deqiqe sendin ayrilip kettim,  
\m Biraq zor köyümchanliq bilen séni yénimgha yighimen;   
\m
\v 8 Ghezipimning téshishi bilen Men bir deqiqila yüzümni sendin yoshurup qoydum;  
\m Biraq menggülük méhir-muhebbitim bilen sanga köyümchanliq körsitimen» — deydu Hemjemet-Qutquzghuching Perwerdigar.   
\m
\v 9 Mushu ishlar xuddi Nuh \add peyghember\add* dewridiki topan suliridek bolidu —  
\m Men Nuh dewridiki sular ikkinchi yer yüzini bésip ötmeydu dep qesem ichkinimdek, —  
\m Men shundaq qesem ichkenmenki,  
\m Sendin ikkinchi ghezeplenmeymen,  
\m Sanga ikkinchi tenbih bermeymen.\x + \xo 54:9 \xt Yar. 9:11\x*   
\m
\v 10 Chünki taghlar yoqilidu,  
\m Dönglermu yötkilip kétidu,  
\m Biraq méhir-muhebbitim sendin hergiz ketmeydu,  
\m Sanga aram-xatirjemlik bergen ehdemmu sendin néri bolmaydu»  
\m — deydu sanga köyümchanliq qilghuchi Perwerdigar.   
\b  
\m  
\s1 Yéngi Yérusalémning parlaq kélechiki  
\m
\v 11 I xar bolghan, boranda uyan-buyan chayqalghan, héch teselli qilinmighan \add qiz\add*,  
\m Mana, Men tashliringni rengdar sémont lay bilen qirlaymen,  
\m Kök yaqutlar bilen ulungni salimen;   
\m
\v 12 Parqiraq munarliringni leellerdin,  
\m Derwaziliringni chaqnaq yaqutlardin,  
\m Barliq sépilliringni jawahiratlardin qilip yasaymen.\f □ \fr 54:12 \ft \+bd «Parqiraq munarliringni leellerdin, ... barliq sépilliringni jawahiratlardin qilip yasaymen»\+bd* — kona dewrlerde bezi sheherlerdiki sépilda munarlargha aptapning eksi chüshidighan tash eynekler ornitilip, «quyashlar» dep atilatti. Mushu yerde biz «parqiraq munarlar» dep terjime qilduq.\f*   
\m
\v 13 Séning baliliringning hemmisi Perwerdigar teripidin ögitilidu;  
\m Baliliringning aram-xatirjemliki zor bolidu!\x + \xo 54:13 \xt Yuh. 6:45\x*   
\m
\v 14 Sen heqqaniyliq bilen tiklinisen;  
\m Sen zulumdin yiraq,  
\m (Chünki sen héch qorqmaysen)  
\m Wehshettinmu yiraq turghuchi bolisen,  
\m Chünki u sanga héch yéqinlashmaydu.   
\m
\v 15 Mana, birersi haman yighilip sanga hujum qilsa,  
\m (Biraq bu ish Méning ixtiyarimda bolghan emes),  
\m Kimki yighilip sanga hujum qilsa séning sewebingdin yiqilidu.   
\m
\v 16 Mana, kömür otini yelpütüp,  
\m Özige muwapiq bir qoralni yasighuchi tömürchini Men yaratqanmen,  
\m Hem xar qilish üchün halak qilghuchinimu Men yaratqanmen;\f □ \fr 54:16 \ft \+bd «Mana, kömür otini yelpütüp, özige muwapiq bir qoralni yasighuchi tömürchini Men yaratqanmen, hem xar qilish üchün halak qilghuchinimu Men yaratqanmen»\+bd* — démek, Men bolmisam mushu qorallar hem ishletmekchi bolghuchilar bolmaytti; ularning hemmisi Méning qolumda, Men bilen dost bolsang ularning wehimiliri néme hésablinatti? 17-ayetnimu körüng.\f*   
\m
\v 17 Sanga qarshi yasalghan héchqandaq qoral kargha kelmeydu;  
\m Sanga erz-shikayet qilghuchi herbir tilni sen mat qilisen.  
\m Mana shular Perwerdigarning qullirining alidighan mirasidur!  
\m Ularning heqqaniyliqi bolsa mendindur! \f □ \fr 54:17 \ft \+bd «Mana shular Perwerdigarning qullirining alidighan mirasidur!»\+bd* — mushu ayetkiche Yeshaya «Perwerdigarning quli»ni peqet birlik sheklide tilgha aldi. Biraq «yéngi Yérusalém»da «Perwerdigarning qulliri» bar — yeni «Perwerdigarning quli»ning uruq-ewladi, u gunahlirini kötürüp qutquzghan «heqqaniyliq yetküzgen»liri bar. Ular hazir belkim «Perwerdigarning quli»gha oxshash peziletlik, güzel muhebbetlik xaraktérida bolup, shundaqla uninggha oxshash Xudagha toluq ibadetlik xizmet qilidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 55
\s1 Perwerdigarning qulining ejirining ikkinchi netijisi •••• Uning dunyagha sun’ghan yéngi hayatqa ige bolushqa teklipi  
\m
\v 1 Hoy! Barliq ussap ketkenler,  
\m Sugha kélinglar!  
\m Puli yoqlar, kélinglar, ash-nan sétiwélip yenglar;  
\m Mana kélinglar, ne pul ne bedel tölimeyla sharab hem süt sétiwélinglar;\f □ \fr 55:1 \ft \+bd «Sugha kélinglar!»\+bd* — ibraniy tilida «su» köplük sheklide bolup («sulargha kélinglar!»), suning köplükini bildüridu. \+bd «Puli yoqlar, kélinglar, ash-nan sétiwélip yenglar; mana kélinglar, ne pul ne bedel tölimeyla sharab hem süt sétiwélinglar!»\+bd* — Xuda Yeshaya arqiliq kochidiki satarmendek pütün dunyagha söz qilidu. Biraq u héchqandaq gep satmaydu, elwette. Emdi Xudaning mushu iltipatigha pul bilen érishkili bolmisa, uninggha qandaq bahada érishkili bolidu? Jawab del 3-ayette déyilidu: — u bolsa peqetla ademning Xudagha qulaq sélishtiki diqqitidin ibaret. Chünki 53-babta körginimizdek, Xudaning méhir-shepqiti bilen Perwerdigarning quli barliq insan üchün qurban bolup bedel töleydu.\f*  \x + \xo 55:1 \xt Yuh. 7:37,38\x*   
\m
\v 2 Némishqa heqiqiy ash-nan bolmaydighan nersige pul xejleysiler?  
\m Ejiringlarni ademni héch qanaetlendürmeydighan nersiler üchün serp qilisiler?  
\m Gépimni köngül qoyup anglanglar, yaxshisidin yenglar,  
\m Könglünglar molchiliqtin qanaetlinidu;\f □ \fr 55:2 \ft \+bd «Némishqa heqiqiy ash-nan bolmaydighan nersige pul xejleysiler? Ejiringlarni ademni héch qanaetlendürmeydighan nersiler üchün serp qilisiler?»\+bd* — oqurmenlerning éside bolush kérekki, 44-bab, 20-ayette, Xuda Özini tonumighanlar toghruluq «uning yégini küllerdur!» dégenidi. \+bd «Könglünglar molchiliqtin qanaetlinidu»\+bd* — ibraniy tilida «jéninglar molchiliqtin qanaetlinidu».\f*   
\m
\v 3 Manga qulaq sélinglar, yénimgha kélinglar;  
\m Anglanglar, jéninglar hayatqa érishidu;  
\m We Men siler üchün menggülük bir ehde tüzüp bérimen: —  
\m Shu ehde — Dawutqa wede qilin’ghan méhir-shepqetlerdur!\f □ \fr 55:3 \ft \+bd «Men Dawutqa wede qilghan méhir-shepqetler»\+bd* — mushu sözler «Zebur» 18-küy hem 89-küydin élin’ghan. Xuda shu küylerde Dawut peyghemberge ikki wedini bergen: (1) Dawutning bir ewladi uning textide menggü olturidu. (2) mushu ewladi peqet Israilghila emes, belki jahandiki barliq el-yurtlar üstidin hökümranliq qilidu. Töwendiki 4-ayette mushu kishi del «Perwerdigarning quli» ikenliki éniq körünidu; uning shapaiti bilen mushu beriketler «ne bedel ne pul tölimeyla» wujudqa chiqidu.\f*  \x + \xo 55:3 \xt Ros. 13:34\x*   
\m
\v 4 Mana, Men uni el-yurtlargha guwahchi süpitide,  
\m El-yurtlargha yétekchi hem serkerde süpitide teqdim qildim —\f □ \fr 55:4 \ft \+bd «Mana, Men uni ... yétekchi hem serkerde süpitide teqdim qildim»\+bd* — bu ayettiki «uni» — Mushu yerde yene «Dawutqa wede qilin’ghan méhir-shepqetler» bolghan «Perwerdigarning quli»ni körsitidu (42:6, 49:6-8ni körüng). Shuningdek 5-ayettiki «sen» dégen sözmu shübhisizki, «Perwerdigarning quli»ni körsitidu.\f*   
\m
\v 5 — «Mana, sen özüngge yat bir elni chaqirisen,  
\m Séni bilmigen bir el yéninggha yügürüp kélidu;  
\m Sewebi bolsa Perwerdigar Xudaying, Israildiki Muqeddes Bolghuchining Özidur;  
\m Chünki U séni ulughlap sanga güzellik-julaliqni yar qildi».\f □ \fr 55:5 \ft \+bd «Mana, sen özüngge yat bir elni chaqirisen, séni bilmigen bir el yéninggha yügürüp kélidu... Chünki U séni ulughlap sanga güzellik-julaliqni yar qildi»\+bd* — mushu ayette «sen» yene «Perwerdigarning öz quli»ni kersitidu, sözler uninggha éytilidu.\f*   
\m
\v 6 — Izdenglar Perwerdigarni, U Özini tapquzmaqchi bolghan peytte;  
\m U yéqin turghan waqtida uninggha nida qilinglar!   
\m
\v 7 Rezil adem öz yolini,  
\m Naheq adem öz oy-xiyallirini tashlisun,  
\m Perwerdigarning yénigha qaytip kelsun,  
\m U uninggha rehimdilliq körsitidu;  
\m Xudayimizning yénigha qaytip kelsun,  
\m U zor kechürüm qilidu.   
\m
\v 8 Chünki Méning oylighanlirim silerning oylighanliringlar emes,  
\m Méning yollirim bolsa silerning yolliringlar emestur;   
\m
\v 9 Chünki asman yerdin qanche yuqiri bolghinidek,  
\m Mana Öz yollirim silerning yolliringlardin,  
\m Méning oylighanlirim silerning oylighanliringlardin shunche yuqiridur.   
\m
\v 10 Yamghur hem qar asmandin chüshüp,  
\m Yer yüzini sughirip uni kökertip, chécheklitip,  
\m Térighuchigha uruqni, yégüchige ash-nanni teminligüche qaytmaydighandek,   
\m
\v 11 Mana Méning aghzimdin chiqqan söz-kalamim shundaqtur;  
\m Öz könglümdikini emelge ashurmighuche,  
\m Uni ewetish meqsitimge toluq yetmigüche,  
\m U Özümge bikardin-bikar qaytmaydu.\f □ \fr 55:11 \ft \+bd «Méning aghzimdin chiqqan söz-kalamim ... uni ewetish meqsitimge toluq yetmigüche, ... Özümge bikardin-bikar qaytmaydu.»\+bd* — mushu sözler 6-10-ayetler bilen toluq baghlinidu. Xudaning oyliri gunahkar insanningkidin shunche yuqiri bolsimu, Xudaning küchlük sözi towa qilghan ademni kötürüp Özige hemrahliqqa ige qilidu; shuning bilen ular Xudaning oylirini hem yollirini chüshinishke bashlap, Xudaning sirlirida uning bilen ortaq bolush imtiyazigha érishtürülidu.\f*   
\m
\v 12 Chünki siler shad-xuram halda chiqisiler;  
\m Aram-xatirjemlikte yéteklinip chiqisiler;  
\m Taghlar hem döngler silerning aldinglarda naxsha yangritidu,  
\m Dalalardiki barliq del-derexler chawak chéliship tentene qilidu;\f □ \fr 55:12 \ft \+bd «Chünki siler shad-xuram halda chiqisiler...»\+bd* — ular zadi nedin chiqidu? Axirqi zamanlarda, belkim Xudaning yolida mangghanlar Zion’gha qarap öz yurtliridin chiqidighanliqini körsitidu; biraq shu ariliqta, herbir towa qilmaqchi bolghan ademning bir «chiqishi» bolushi kérek; özining tallighan yolliridin, gunahliridin, shexsiyetchilikidin, tekebburluqidin, barliq en’eniwiy közqarashliridin Xudaning yéngiliqigha hem chaqiriqigha qarap «chiqishi» kérek. Emdi mushu yol japaliq hem «xeterlik» bolghini bilen u beribir yenila jahan-alemdiki eng shad-xuram hem ehmiyetlik yoldur.\f*  \x + \xo 55:12 \xt 1Tar. 16:33\x*   
\m
\v 13 Yantaqliqning ornida qarighay,  
\m Jighanliqning ornida xadas derixi ösidu;  
\m Mushular bolsa Perwerdigargha bir nam keltüridu,  
\m Menggüge üzülmes karamet bolidu. \f □ \fr 55:13 \ft \+bd «Yantaqliqning ornida qarighay, jighanliqning ornida xadas derixi ösidu»\+bd* — démisekmu, ikki xil derex (qarighay we xadas) «daim yéshil turidighan» derexlerdur.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 56
\s1 «Yeshaya» 3-qismi •••• Axirqi zamanlarni, teltöküs nijatliqni kütüsh •••• Rebke teshna bolghanlarni righbetlendürüsh  
\m
\v 1 Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m Adalet hem hidayette ching turunglar,  
\m Heqqaniyliqni yürgüziwéringlar;  
\m Chünki Méning nijatim yéqinlashti,  
\m Heqqaniyliqim ayan qilinay dewatidu,\f □ \fr 56:1 \ft \+bd «Adalet hem hidayet»\+bd* — (ibraniy tilida birla söz bilen ipadilinidu) — Mushu yerde Musa peyghemberge bérilgen muqeddes qanun-permanlarning barliq teleplirini körsitidu.\f*   
\m
\v 2 Mushularni qilghuchi kishi,  
\m Mushularda ching turghuchi insan balisi —  
\m Shabat künini bulghimay pak-muqeddes saqlighuchi,  
\m Qolini herqandaq rezilliktin tartquchi kishi némidégen bextliktur!\f □ \fr 56:2 \ft \+bd «Shabat küni»\+bd* — ibraniy tilida hem «yettinchi» hem «toxtitish» dégen menide. Xuda Musa peyghember arqiliq Israilgha «yettinchi küni»de, yene shenbe künide öz shexsiy ish-xizmitini toxtitip, özining hörmitide dem élishni buyrughan. Elwette, mundaq qilish herqandaq bir milletning, bolupmu Israillardek déhqanchiliq bilen shughullinidighan milletning heqiqiy iman-ishenchi bar-yoqluqini ispatlaydighan ishtur. Meyli sodiger yaki déhqan bolsun: — «Shenbe künide ishlisem alghan paydam belkim altidin bir hesse köp bolar» — dep oylishi mumkin.\f*   
\m
\v 3 Özini Perwerdigargha baghlighan yat yurtluq adem: — «Perwerdigar choqum méni öz xelqidin ayriwétidu!»,  
\m Yaki aghwat bolghan kishi: — «Mana, qaqshal bir derexmen!» dégüchi bolmisun.\f □ \fr 56:3 \ft \+bd «Yaki aghwat bolghan kishi: — «Mana, qaqshal bir derexmen!» dégüchi bolmisun\+bd* — «aghwat» pichiwétilgen adem. Kona jemiyetlerde ular padishahlarning yaki baylarning heremxanilirida ayal-kénizeklirini qoghdash xizmitini qilatti. Mushu yerde aghwatlar belkim barliq méyiplerge, barliq orni peslerge, barliq közge ilinmaydighan kishilerge wekillik qilishi mumkin.\f*   
\m
\v 4 Chünki Perwerdigar: — Men Öz «shabat künlirim»ni saqlaydighan,  
\m Könglümdiki ishlarni tallighan,  
\m Ehdemde ching turidighan aghwatlargha mundaq deymenki: —   
\m
\v 5 Men ulargha Öz öyümde,  
\m Yeni Öz tamlirim ichide orun hem nam-ataq ata qilimen;  
\m Mushu nam-ataq oghul-qizliri barlarningkidin ewzeldur;  
\m Men ulargha üzülmes, menggülük namni bérimen.\f □ \fr 56:5 \ft \+bd «men ulargha Öz öyümde, yeni Öz tamlirim ichide orun hem nam-ataq ata qilimen»\+bd* — mushu ayettiki «öyüm» bolsa, Xudaning muqeddes ibadetxanisi. Eslide Musa peyghemberge tapshurulghan qanun’gha asasen, aghwatlar we méyiplar ibadetxanigha kirishke bolmaytti; biraq «Perwerdigarning quli» qilghan ishlardin kéyin kirishke bolidighan bolghan; mushundaq bolupla qalmay, Xuda ulargha «muqim orun»ni béridu, démek xalisa menggü turidighan bir jayni béridu. 
\fp  Esliy ibraniyche tékistte «qol we nam-ataq ata qilimen» déyilgen. Biz uni «orun we nam-ataq ata qilimen» dep terjime qilduq. «Qol» bizningche «turushqa hoquqluq orun» dégen menide ishlitilgen bolushi mumkin. Chünki Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche aghwatlarning muqeddes chédirgha yaki muqeddes ibadetxanigha kirish hoquqi yoq idi («Qan.» 23:1) 
\fp  «Orun hem nam-ataq ata qilimen... » bashqa birxil terjimisi «nam-emel abidisi tikleymen,...». 
\fp  \+bd «...ulargha... nam-ataq ata qilimen... mushu nam-ataq oghul-qizliri barlarningkidin ewzeldur; Men ulargha üzülmes, menggülük namni bérimen»\+bd* — aghwatning perzent körüshi mumkin emes, elwette.\f*   
\m
\v 6 Perwerdigarning xizmitide bolushqa,  
\m Uning namigha séghinishqa,  
\m Uning qulliri bolushqa Perwerdigargha özini baghlighan,  
\m Shabat künini bulghimay pak-muqeddes saqlighan,  
\m Ehdemni ching tutqan yat yurtluqning perzentlirini bolsa,   
\m
\v 7 Ularnimu Öz muqeddes téghimgha élip kélimen,  
\m Méning duagah bolghan öyümde ularni xushal qilimen;  
\m Ularning köydürme qurbanliqliri hem teshekkür qurnanliqliri Méning qurban’gahim üstide qobul qilinidu;  
\m Chünki Méning öyüm «Barliq el-yurtlar üchün dua qilinidighan öy» dep atilidu.\x + \xo 56:7 \xt Mat. 21:13; Mar. 11:17; Luqa 19:46\x*   
\m
\v 8 Israildin tarqilip ketken ghériblarni yighip qayturidighan Reb Perwerdigar: —  
\m Men yene uninggha bashqilarni,  
\m Yeni yighilip bolghanlargha bashqilarnimu qoshup yighimen! — deydu.   
\b  
\m  
\s1 Israildiki yétekligüchilerge bolghan bir bésharet  
\m
\v 9 — I dalalardiki barliq haywanlar, kélip ozuqtin élinglar,  
\m Ormanliqtiki barliq haywanlar, kélinglar!\f □ \fr 56:9 \ft \+bd «I dalalardiki barliq haywanlar, kélip ozuqtin élinglar, ormanliqtiki barliq haywanlar, kélinglar!»\+bd* — Xuda Özining jazalishidin ölgenlerning jesetliri bilen ozuqlinishqa haywanlarni teklip qilidu.\f*   
\m
\v 10 \add Israilning\add* közetchiliri hemmisi qarighu;  
\m Ular héch bilmeydu;  
\m Hemmisi qawashni bilmeydighan gacha itlar,  
\m Chüshekep yatidighan, uyqugha amraqlar!   
\m
\v 11 Mushu itlar bolsa nepsi yaman, toyghanni bilmeydu,  
\m Ular bolsa \add xelqimni\add* «baqquchi»larmish téxi!  
\m Ular yorutulushni héch bilmeydu,  
\m Ularning hemmisi xalighanche yol tallap qéyip ketken,  
\m Birsimu qalmay herbiri öz menpeitini közlep yürgüchiler!\f □ \fr 56:11 \ft \+bd «Mushu itlar bolsa nepsi yaman, toyghanni bilmeydu, ular bolsa xelqimni «baqquchi»larmish téxi!»\+bd* — «baqquchi» yaki «közetchi» (yétekligüchi)ning ikki muhim roli bar: — (1) közetchilik; yeni sirttin kélidighan xewp-xeter ehwalidin xelqni agahlandurup taqabil turush charisini tépish; (2) «baqquchiliq»; öz xelqige köyünüp ularning ehwalini obdan chüshinip xewer élishtur.\f*   
\m
\v 12 Ular: «Qéni, sharab keltürimen,  
\m Haraqni qan’ghuche icheyli;  
\m Etimu bolsa bügünkidek bolidu,  
\m Téximu molchiliq bolidu yene!» — dewéridu.   
\b  
\b  
\m  
\c 57
\s1 Qarangghuluqta bérilgen nur  
\m
\v 1 Heqqaniy adem alemdin ötidu,  
\m Héchkim buninggha köngül bölmeydu;  
\m Méhriban ademler yighip élip kétilidu,  
\m Biraq héchkim oylap chüshinelmeyduki,  
\m Heqqaniy ademler yaman künlerni körmisun dep yighip élip kétilidu.\x + \xo 57:1 \xt Zeb. 12:1; Mik. 7:2\x*   
\m
\v 2 U bolsa aram-xatirjemlik ichige kiridu;  
\m Yeni özlirining durus yolida mangghan herbir kishi,  
\m Öz ornida yétip aram alidu. \f □ \fr 57:2 \ft \+bd «...durus yolida mangghan herbir kishi, öz ornida yétip aram alidu»\+bd* — «öz ornida yétip aram alidu» dégenning menisi, «ornida sekratta yatqan» yaki «görde yatqan» dégenlik bolsa kérek; meyli qaysi menide bolsun, asasiy menisi, ular ölüshi bilenla ularning rohi Xudaning aramigha kiridu.\f*   
\b  
\m  
\s1 «Pahishe ayal», uning «baliliri» hem towa qilghan adem  
\m
\v 3 Biraq senler, i jaduger ayalning baliliri,  
\m Zinaxor bilen pahishe ayalning nesli;  
\m Buyaqqa yéqin kélinglar;   
\m
\v 4 Siler kimni mazaq qiliwatisiler?  
\m Yaki kimge qarshi aghzinglarni kalchaytip,  
\m Tilinglarni uzun chiqirisiler?  
\m Siler bolsanglar asiyliqtin törelgen balilar,  
\m Aldamchiliqning nesli emesmusiler?   
\m
\v 5 Herbir chong derex astida,  
\m Herbir yéshil derex astida shehwaniyliq bilen köyüp ketküchi,  
\m Kichik balilarni jilghilargha hem xada tashlarning yériqlirigha élip soyghuchisiler!\f □ \fr 57:5 \ft \+bd «Herbir yéshil derex astida shehwaniyliq bilen köyüp ketküchi, kichik balilarni jilghilargha hem xada tashlarning yériqlirigha élip soyghuchisiler!»\+bd* — Qanaanda (Pelestinde) butpereslik intayin peskeshliship uchigha chiqqanidi: (1) Pelestinlikler «Baal» dégen mebudqa «Yerni munbet, ayallarni tughumchan qilidu» dep choqun’ghan. Mushu butni «heriketke keltürüsh üchün» ular del-derexler (bolupmu daim yéshil turidighan derexler astida) shu mebudqa «nezir qilin’ghan» pahishe ayallar bilen jinsiy munasiwet ötküzetti; (2) ular «ölümni bashquridighan» «Moloq» dégen bashqa bir mebudni «memnun qilish» üchün, öz balilirini otqa tashlaytti yaki qilichlaytti. Yeshayaning mushu yerde bu ikki ishni tilgha élishi, bularning pajielik mahiyitini körsetmekchi; ular bir buttin «balilarni sorap», andin ularni yene bir butqa atap soyidu. 
\fp  Biraq mushu yerde butpereslik qilidighanlar Pelestindikiler emes, belki «Pelestinliklerdin butpereslikni ögen’gen» Israillarning özi. Ular eslide özlirini Misirdin qutquzghan Xudasigha «sadiq, wapadar ayal»dek bolushi kérek idi; biraq buning ornida, ular «pahishe ayal» hem uning baliliri bolup ketkenidi.\f*   
\m
\v 6 Ériqtiki siliqlan’ghan tashlar arisida séning nésiweng bardur;  
\m Shular, shularla séning teqsimatingdur;  
\m Shundaq, sen ulargha atap «sharab hediyesi»ni quyup,  
\m Ulargha «ashliq hediye»nimu sunup berdingghu;  
\m Emdi mushulargha razi bolup Özümni bésiwalsam bolamti?\f □ \fr 57:6 \ft \+bd «Ériqtiki siliqlan’ghan tashlar arisida séning nésiweng bardur»\+bd* — mushuning menisi belkim ériqta yatqan tashlar suning éritishi bilen bezide tebiiy halda ademzatning sheklige kelgen bolup, xelq teripidin öz butliri bolushqa tallinidu. Yeshaya mushu yerde «siliqlan’ghan tashlar» dégen sözni ishlitip chaqchaq qilidu. Bu ibraniy tilida «xelek» dégen birla söz bilen ipadilinidu we: «téyilghaq, aldamchi, xeterlik», dégen yene bir meninimu bildüridu. 
\fp  «Nésiweng» ibraniy tilida «xalaq» dégen söz bilen ipadilinidu. Musa peyghember eslide Israilgha: «Perwerdigar silerning nésiwenglardur» dégen bolsimu, ular özige tégishlik bolghan nésiwining («xalaq»ining) ornida bir «xelek»ni, yeni bir «aldamchi nerse»ni tallighan. \+bd «mushulargha razi bolup Özümni bésiwalsam bolamti?»\+bd* — démek, mushu ishlardin ötüp jazalimay qoyushum hergiz mumkin emes.\f*   
\m
\v 7 Sen yuqiri, égiz bir tagh üstide orun-körpe sélip qoydung,  
\m Sen ashu yerdimu qurbanliqlarni qilishqa chiqting.\f □ \fr 57:7 \ft \+bd «Sen ashu yerdimu qurbanliqlarni qilishqa chiqting»\+bd* — ular héch nomus qilmay, ochuq-ashkara (égiz tagh üstide) butpereslik qilip turatti.\f*   
\m
\v 8 Ishiklerning keynige we keyni késheklirige «esletmiliring»ni békitip qoydung,  
\m Chünki sen Mendin ayrilding,  
\m Sen yalingachlinip ornunggha chiqting;  
\m Orun-körpengni kéngeytip \add xéridarliring\add* bilen özüng üchün ehdileshting;  
\m Ularning orun-körpisige könglüng chüshti,  
\m Sen ularda küch-hoquqni körüp qalding.\f □ \fr 57:8 \ft \+bd «Ishiklerning keynige we keyni késheklirige «esletmiliring»ni békitip qoydung»\+bd* — Musa peyghember Israillargha Xudaning pakliqini eslitish yolida öy ishikining sirtqi ikki yénigha Tewrattiki birqanche sözni oyush yaki taxta üstige pütüp chaplashni buyrughanidi. «Pahishe ayal» mushu «esletmiler»ni sirtigha emes, ichige békitken. Ayal uchigha chiqqan bir butperes bolghini bilen, yenila «Perwerdigar bar bolsa méni jazalaydu» dep ensirep (bashqilardin yoshurun halda) mushu taxtilarni békitken. Biraq uning mundaq qilghini Xudani butlarning qatarigha qoyghinigha barawer. «Pahishe ayal»gha nisbeten, mushu esletme taxtilarni ishik keynide békitish pütünley xurapiy bir ish, ular uning üchün «tiltumar»gha oxshashla, xalas (Tewratta tiltumarlar men’i qilin’ghan, elwette). 
\fp  \+bd «Sen ularda küch-hoquqni körüp qalding»\+bd* — eslide «sen ularda bir qolni körüp qalding» dégenlik. «Bir qol» belkim «azghine küch-hoquq»ni bildürüshi mumkin. «pahishe ayal» mushuni körüpla derhal «buningdin paydilanmisam bolmaydu» dep 9-ayettiki ishlarni qildi.\f*   
\m
\v 9 Sen zeytun méyi hediyisini élip,  
\m Etirliringni üstibéshingge bolushigha chéchip,  
\m Padishahning aldigha barding;  
\m Elchiliringni yiraqqa ewetip,  
\m Hetta tehtisaragha yetküche özüngni pes qilding.\f □ \fr 57:9 \ft \+bd «Sen zeytun méyi hediyisini élip,...»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «özüngge (xushpuraq) mayni sürtüp...». \+bd «Sen... padishahning aldigha barding; elchiliringni yiraqqa ewetip, hetta tehtisaragha yetküche özüngni pes qilding»\+bd* — Yeshaya 1-37-bablarda xudasiz döletler bilen héch ittipaqlashmasliqni qayta-qayta dewet qilghan. Pahishe ayal «padishah»ni özige metpun qilmaqchi bolup, del «ittipaqlashmasliq»ning eksini qilmaqchi bolghan. Emdi «pahishe ayal» zadi qaysi «padishah»ning aldigha bardi? Eslide Israilning öz padishahi bar idi. Biraq Xuda Yeshaya arqiliq ulargha yene kinayilik gep qilip: Siler xudasiz elning padishahining aldigha bérip uningdin yardem sorisanglar, u padishah kelgüside silerning padishahinglar bolidu, démekchi.\f*   
\m
\v 10 Sen bésip mangghan barliq yolliringda charchighining bilen,  
\m Yene: «Poq yeptimen, boldi bes!» dep qoymiding téxi,  
\m Ézip yürüshke yenila küchüngni yighding,  
\m Héch jaq toymiding.   
\m
\v 11 Sen zadi kimdin yürekzade bolup, qorqup yürisen,  
\m Yalghan gep qilip, Méni ésingge héch keltürmey,  
\m Könglüngdin héch ötküzmiding.  
\m Men uzun’ghiche sükütte turup keldim emesmu?  
\m Sen yenila Mendin héch qorqup baqmiding!\f □ \fr 57:11 \ft \+bd «Men uzun’ghiche sükütte turup keldim emesmu?»\+bd* — démek, Xuda uzun waqitqiche sewr-taqet qilip Israilni jazalimay keldi.\f*  \x + \xo 57:11 \xt Yesh. 42:14\x*   
\m
\v 12 Séning «heqqaniyliqing»ni hem «töhpiliring»ni bayan qilimen: —  
\m Ularning sanga héch paydisi yoqtur!   
\m
\v 13 Chirqirighanliringda sen yighip toplighan \add butlar\add* kélip séni qutquzsun!  
\m Biraq shamal püw qilip ularning hemmisini uchurup kétidu,  
\m Bir nepesla ularni élip kétidu;  
\m Biraq Manga tayan’ghuchi zémin’gha mirasliq qilidu,  
\m Méning muqeddes téghimgha igidarchiliq qilidu.\x + \xo 57:13 \xt Zeb. 34:7-10\x*   
\m
\v 14 \add Shu chaghda\add*: — «Yolni kötürünglar, kötürünglar, uni teyyarlanglar,  
\m Xelqimning yolini boshitip barliq putlikashanglarni élip tashlanglar» déyilidu.\f □ \fr 57:14 \ft \+bd «Yolni kötürünglar, kötürünglar, uni teyyarlanglar, xelqimning yolini boshitip barliq putlikashanglarni élip tashlanglar»\+bd* — mushu ayettiki bésharet belkim axirqi zamandiki «Zion’gha qaytish» toghruluq éytilidu.\f*   
\m
\v 15 Chünki nami «Muqeddes» Bolghuchi,  
\m Yuqiri hem Aliy Bolghuchi,  
\m Ebedil’ebedgiche hayat Bolghuchi mundaq deydu: —  
\m «Men yuqiri hemde muqeddes jayda,  
\m Hem shundaqla rohi sunuq hem kichik péil adem bilen bille turimenki,  
\m Kichik péil ademning rohini yéngilaymen,  
\m Dili sunuqning könglini yéngilaymen.   
\m
\v 16 Chünki Men hergiz menggüge erz qilip eyiblimeymen,  
\m Hem ebedil’ebedgiche ghezeplenmeymen;  
\m Shundaq qilsam insanning rohi Méning aldimda susliship yoqaydu,  
\m Özüm yaratqan nepes igiliri tügishidu.\x + \xo 57:16 \xt Zeb. 103:8-10; Ibr. 12:9\x*   
\m
\v 17 Uning öz nepsaniyetlik qebihlikide Men uningdin ghezeplinip, uni urghanmen;  
\m Men uningdin yoshurun turup, uninggha ghezeplen’genlikim bilen,  
\m U yenila arqisigha chékin’giniche öz yolini méngiwerdi;   
\m
\v 18-19 Men uning yollirini körüp yetken teqdirdimu,  
\m Men uni saqaytimen;  
\m Men uni yétekleymen,  
\m Men lewlerning méwisini yaritimen,  
\m Uninggha we uningdiki hesret chekküchilerge yene teselli bérimen;  
\m Yiraq turuwatqan’gha, yéqin turuwatqan’ghimu mutleq aram-xatirjemlik bolsun!  
\m We Men uni saqaytimen!\f □ \fr 57:18-19 \ft \+bd «Uninggha we uningdiki hesret chekküchilerge...»\+bd* — mushu yerde «we» yaki «yeni». \+bd «... Men uni saqaytimen; men uni yétekleymen, men lewlerning méwisini yaritimen, ... yiraq turuwatqan’gha, yéqin turuwatqan’ghimu mutleq aram-xatirjemlik bolsun!»\+bd* — bu 15-18-ayetlerdiki mushu bésharet bizningche Israilni körsitidu. Biraq shundaq bolsimu, emeliyette Yeshaya qesten bizge kimni körsetkenlikini éytip bermeydu. Shuning bilen herbir gunahkar, öz gunahidin towa qilghusi bar herbir adem, mushu sözlerni dora süpitide öz gunahining yarilirigha yaqidu. 
\fp  «Lewlerge méwe yaritimen» dégenning menisi néme? Xudagha nisbeten lewlerdiki «heqiqiy méwe»ning bashlinishi towa qilidighan sözler bolushi kérek. Ademning Xudagha towa qilidighan, gunah tüpeylidin qattiq pushayminini bildüridighan sözlernimu Xuda yaratqan, ademler towa qilghanda özlirini Xudaning quchiqigha tashlishi kérek, uning rehim-shepqitige pütünley ishinishi kérek, démekchi. U beribir ajizlarning Nijatkar-Qutquzghuchisidur. «Küchlük ademler» bolsa belkim hergiz gunahtin qutquzulmaydu. Chünki ular Xudagha emes, belki herdaim öz-özige tayinidu.\f*   
\m
\v 20 Biraq reziller bolsa tinchilinishni héch bilmeydighan,  
\m Dolqunliri lay-latqilarni urghutuwatqan,  
\m Dawalghuwatqan déngizdektur.   
\m
\v 21 Rezillerge, — deydu Xudayim — héch aram-xatirjemlik bolmas. \x + \xo 57:21 \xt Yesh. 48:22\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 58
\s1 Quruq diniy paaliyetler ademlerni dozaxqa élip baridu; •••• Xudagha yaqidighan «rozini tutush»  
\m
\v 1 — Nida qilip jakarlighin,  
\m Awazingni qoyup bérip bolushiche towla,  
\m Awazingni kanaydek kötür,  
\m Méning xelqimge ularning asiyliqini,  
\m Yaqupning jemetige gunahlirini bayan qilghin.   
\m
\v 2 Biraq ular Méni her küni izdeydighan,  
\m Heqqaniyliqni yürgüzidighan,  
\m Méning yollirimni bilishni xushalliq dep bilidighan,  
\m Xudasining höküm-permanlirini tashliwetmeydighan bir elge oxshaydu;  
\m Ular Mendin heqqaniyliqni békitidighan höküm-permanlarni soraydu;  
\m Ular Xudagha yéqinlishishni xursenlik dep bilidu.   
\m
\v 3 \add Andin ular\add*: — «Biz roza tuttuq,  
\m Emdi némishqa sen közüngge ilmiding?  
\m Biz jénimizni qiyniduq,  
\m Emdi némishqa buningdin xewiring yoq?» — \add dep soraydu\add*.  
\m — Qaranglar, roza küni öz könglünglardikini qiliwérisiler,  
\m Xizmetchiliringlarni qattiq ishlitisiler;   
\m
\v 4 Silerning roza tutushliringlar jenggi-jédel chiqirish üchünmu?  
\m Qebih qolliringlar musht bilen adem urushni meqset qilghan oxshimamdu?  
\m Hazirqi roza tutushliringlarning meqsiti awazinglarni ershlerde anglitish emestur!\f □ \fr 58:4 \ft \+bd «ershlerde»\+bd* — ibraniy tilida «yuqirida»\f*   
\m
\v 5 Men tallighan shu roza tutush küni —  
\m Ademlerning jénini qiynaydighan künmu?  
\m Béshini qomushtek égip,  
\m Astigha böz we küllerni yéyish kérek bolghan künmu?  
\m Siler mushundaq ishlarni «roza»,  
\m «Perwerdigar qobul qilghudek bir kün» dewatamsiler?\x + \xo 58:5 \xt Zek. 7:5\x*   
\m
\v 6 Mana, Men tallighan roza mushuki: —  
\m Rezillik-zulumning asaretlirini boshitish,  
\m Boyunturuqning tasmilirini yéshish,  
\m Ézilgenlerni boshitip hör qilish,  
\m Herqandaq boyunturuqni chéqip tashlash emesmidi?\f □ \fr 58:6 \ft \+bd «Herqandaq boyunturuqni chéqip tashlash emesmidi?»\+bd* — «boyunturuq» belkim insanlargha ulagh haywanlarning qatarida muamile qilishni bildüridu. Xudaning yolyoruqining birinchi basquchi bolsa, «boyunturuqning tasmilirini yéshish»; biraq heqqaniyliqning axirqi meqsiti barliq boyunturuqlarni pachaqlap tashlashtin ibaret bolush kérek.\f*   
\m
\v 7 Ash-néningni achlargha üleshtürüshüng,  
\m Hajetmen musapirlarni himaye qilip öyüngge apirishing,  
\m Yalingachlarni körginingde, uni kiydürüshüng,  
\m Özüngni özüng bilen bir jan bir ten bolghanlardin qachurmasliqingdin ibaret emesmu?\x + \xo 58:7 \xt Ez. 18:7,16; Mat. 25:35\x*   
\m
\v 8 Shundaq qilghanda nurung tang seherdek wallide échilidu,  
\m Salametliking tézdin eslige kélip yashnaysen;  
\m Heqqaniyliqing aldingda mangidu,  
\m Arqangdiki muhapizetching bolsa Perwerdigarning shan-sheripi bolidu.   
\m
\v 9 Sen chaqirsang, Perwerdigar jawab béridu;  
\m Nida qilisen, U: «Mana Men!» deydu.  
\m Eger aranglardin boyunturuqni,  
\m Tengleydighan barmaqni,  
\m Hem töhmet geplirini yoq qilsang,\f □ \fr 58:9 \ft \+bd «Tengleydighan barmaq»\+bd* — hiyligerlik isharetlerni yaki erz-shikayet qilghanliqini körsetse kérek.\f*   
\m
\v 10 Jéningni achlar üchün pida qilsang,  
\m Ézilgenlerning hajetliridin chiqsang,  
\m Shu chaghda nurung qarangghuluqta kötürülidu;  
\m Zulmiting chüshtek bolidu;   
\m
\v 11 Hem Perwerdigar séning daimliq yétekligüching bolidu,  
\m Jéningni qurghaqchiliq bolghan waqtidimu qamdaydu,  
\m Ustixanliringni kücheytidu;  
\m Sen sughirilidighan bir bagh,  
\m Suliri urghup tügimeydighan, ademni aldimaydighan bir bulaq bolisen;\f □ \fr 58:11 \ft \+bd «Ademni aldimaydighan bir bulaq»\+bd* — chöl-bayawanda yürgen yoluchilar üchün bulaqlar intayin muhim, elwette. Héli bar, hazir yoq bolghan bulaqlar, «ademni aldaydighan» bulaqlar déyiletti; bundaq bulaqlar yoluchilarning jénigha zamin bolushi mumkin.\f*   
\m
\v 12 Sendin törelgenler kona xarabilerni qaytidin qurup chiqidu;  
\m Nurghun dewrler qaldurghan ullarni qaytidin kötürisen,  
\m Shuning bilen «Bösülgen tamlarni qaytidin yasighuchi,  
\m Kocha-yol we turalghularni eslige keltürgüchi» dep atilisen.   
\m
\v 13 Eger sen shabat künide qedemliringni sanap mangsang,  
\m Yeni Méning muqeddes künümde özüngningki könglüngdikilerni qilmay,  
\m Shabatni «xushalliq»,  
\m Perwerdigarning muqeddes künini «hörmetlik kün» dep bilseng,  
\m Hem Uni hörmetlep,  
\m Öz yolliringda mangmay,  
\m Öz bilginingni izdimey,  
\m Quruq parang salmisang,\f □ \fr 58:13 \ft \+bd «Hem Uni hörmetlep...»\+bd* — mushu ibaride «Uni» yaki Perwerdigarning Özini yaki uning «shabat küni»ni körsitidu. \+bd «Öz yolliringda mangmay, öz bilginingni izdimey, quruq parang salmisang,...»\+bd* — Musa peyghember arqiliq Israilgha bérilgen «on perman»ning tötinchisi «shabat künini muqeddes küni süpitide saqlanglar» dégen. Shabatning muhim ishliri bolsa özining héchqandaq xususiy ish-xizmetlirini qilmay, Xudani séghinishtur.\f*   
\m
\v 14 Undaqta Perwerdigarni könglüngning xushalliqi dep bilisen,  
\m Hem Men séni yer yüzidiki yuqiri jaylargha min’güzüp mangdurimen;  
\m Atang Yaqupning mirasi bilen séni ozuqlandurimen —  
\m Chünki Perwerdigar Öz aghzi bilen shundaq söz qildi. \f □ \fr 58:14 \ft \+bd «yuqiri jaylargha min’güzüp mangdurimen»\+bd* — bu ajayib sirliq gep bolup, menisi (1) ornung nahayiti üstün bolidu; (2) nahayiti müshkül hem xeterlik ishlar sanga asan kélidu. Emdi Xuda Özige itaet qilghanlarni némige mindüridu? — mushu yerde déyilmidi. Belkim perishtilerning küch-qudriti körsitilishi mumkin.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 59
\s1 Xudaning sözining dawami — Gunahning özini tehlil qilish  
\m
\v 1 — Qaranglar, Perwerdigarning qoli qutquzalmighudek küchsiz bolup qalghan emes;  
\m Yaki Uning quliqi anglimighudek éghir bolup qalghan emes;\x + \xo 59:1 \xt Chöl. 11:23; Yesh. 50:2\x*   
\m
\v 2 Biraq silerning qebihlikinglar silerni Xudayinglardin yiraqlashturdi,  
\m Gunahinglar Uning yüzini silerdin qachurup Uninggha tilikinglarni anglatquzmidi.\f □ \fr 59:2 \ft \+bd «Qaranglar, Perwerdigarning qoli qutquzalmighudek küchsiz bolup qalghan emes... biraq silerning qebihlikinglar silerni Xudayinglardin yiraqlashturdi, gunahinglar Uning yüzini silerdin qachurup Uninggha tilikinglarni anglatquzmidi»\+bd* — mushu -1-2-ayetler bolsa 58-bab, 3-ayettiki soalgha bérilgen jawabtur.\f*   
\m
\v 3 Chünki qolliringlar qan bilen,  
\m Barmaqliringlar qebihlik bilen milen’gen,  
\m Lewliringlar yalghan gep éytqan,  
\m Tilinglar kaldirlap qériship sözligen;   
\m
\v 4 Heqqaniyliq terepte sözligüchi yoqtur,  
\m Heqiqet terepte turidighan höküm sorighuchi yoqtur;  
\m Ular yoq bir nersige tayinip, aldamchiliq qilmaqta,  
\m Ularning qorsiqidikisi ziyandash,  
\m Ularning tughuwatqini qebihlik;\x + \xo 59:4 \xt Ayup 15:35; Zeb. 7:14\x*   
\m
\v 5 Ular char yilanning tuxumlirini töreldüridu,  
\m Ömüchükning torini torlaydu,  
\m Kim uning tuxumlirini yése ölidu;  
\m Ulardin biri chéqilsa zeherlik yilan chiqidu.\f □ \fr 59:5 \ft \+bd «Ulardin biri chéqilsa zeherlik yilan chiqidu»\+bd* — démek, ulardin héchqandaq yaxshiliq chiqmaydu, ulargha taqabil turush intayin tes; adem «tuxumlar»ni yése, ölidu; «tuxumlar»ni buzsa, ulardin téxi xeterlik bir yilan chiqidu.\f*   
\m
\v 6 Ularning torliri kiyim bolalmaydu;  
\m Özliri ishligenliri bilen özlirini yapalmaydu;  
\m Ishligenliri bolsa qebih ishlardur;  
\m Ularning qolida zorawanliq turidu;\f □ \fr 59:6 \ft \+bd «ularning torliri kiyim bolalmaydu»\+bd* — mushu ayet we 5-ayetke qarighanda, «torliri» dégenlik ularning qestliri hem yamanliqlirini diniy niqab bilen yapidighan usullarni bildüridu.\f*  \x + \xo 59:6 \xt Ayup 8:14,15\x*   
\m
\v 7 Qedemliri yamanliq terepke yügüridu,  
\m Gunahsiz qanni töküshke aldiraydu,  
\m Ularning oyliri qebihlik toghrisidiki oylardur;  
\m Barghanla yerde weyranchiliq we halaket tépilidu.\x + \xo 59:7 \xt Pend. 1:16; Rim. 3:15\x*   
\m
\v 8 Tinchliq-aramliq yolini ular héch tonumaydu;  
\m Yürüshliride héch heqiqet-adalet yoqtur;  
\m Ular yollirini egri-toqay qiliwaldi;  
\m Kim bularda mangghan bolsa tinch-aramliqni körmeydu.   
\b  
\m  
\s1 Israil gunahini iqrar qilidu  
\m
\v 9 — Shunga heqiqet-adalet bizdin yiraq turidu;  
\m Heqqaniyliq yétip bizni chümkigen emes;  
\m Nurni kütimiz, biraq yenila qarangghuluq!  
\m Birla ghil-pal parlighan yoruqluqnimu kütimiz,  
\m Yenila zulmette mangimiz.   
\m
\v 10 Qarighulardek biz tamni silashturup izdeymiz,  
\m Közsiz bolghandek silashturimiz;  
\m Gugumda turghandek chüshtimu putliship kétimiz,  
\m Chet yaqilarda ölüklerdek yürimiz.\f □ \fr 59:10 \ft \+bd «Chet yaqilarda ölüklerdek yürimiz»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «küchi barlar arisida ölüklerdek yürimiz».\f*   
\m
\v 11 Éyiqlardek nere tartimiz,  
\m Paxteklerdek qattiq ah urimiz;  
\m Biz höküm-heqiqetni kütüp qaraymiz, biraq u yoq;  
\m Nijat-qutulushni kütimiz, biraq u bizdin yiraqtur;   
\m
\v 12 Chünki itaetsizliklirimiz aldingda köpiyip ketti,  
\m Gunahlirimiz bizni eyiblep guwahliq béridu;  
\m Chünki itaetsizliklirimiz herdaim biz bilen billidur;  
\m Qebihliklirimiz bolsa, bizge roshendur: —   
\m
\v 13 Chünki Perwerdigargha itaetsizlik qilmaqtimiz, wapasizliq qilmaqtimiz,  
\m Uningdin yüz örimektimiz,  
\m Zulumni hem asiyliqni terghip qilmaqtimiz,  
\m Yalghan sözlerni oydurup, ich-ichimizdin sözlimektimiz;   
\m
\v 14 Adalet-xalisliq bolsa yoldin yénip ketti;  
\m Heqqaniyliq yiraqta turidu;  
\m Chünki heqiqet kochida putliship kétidu;  
\m Durus-diyanetningmu kirgüdek yéri yoqtur.   
\m
\v 15 Shuning bilen heqiqet yoqay dep qaldi;  
\m Özümni yamanliqtin néri qilay dégen adem xeqning olja nishani bolup qaldi!   
\b  
\m  
\s1 Perwerdigar duani anglap ishqa kiridu  
\m
\v 16 Hem Perwerdigar kördi;  
\m Höküm-heqiqetning yoqluqi Uning neziride intayin yaman bilindi.  
\m We U \add amal qilghudek\add* birmu ademning yoqluqini kördi;  
\m \add Gunahkarlargha\add* wekil bolup dua qilghuchi héchkimning yoqluqini körüp, azablinip köngli parakende boldi.  
\m Shunga Uning Öz Biliki özige nijat keltürdi;  
\m Uning Öz heqqaniyliqi Özini qollap chidamliq qildi;\f □ \fr 59:16 \ft \+bd «Hem Perwerdigar kördi; höküm-heqiqetning yoqluqi Uning neziride intayin yaman bilindi»\+bd* — Perwerdigar Öz mömin bendilirining duasini anglap ishqa kirishidu. 
\fp  \+bd «shunga uning öz biliki özige nijat keltürdi»\+bd* — oqurmenlerning éside bolushi kérekki, «Perwerdigarning Biliki» Uning dunyagha ewetidighan Qutquzghuchi-Mesihi, yeni «Perwerdigarning quli»dur. Démek, Israil özining asiyliqi, itaetsizlikini, özlirining gunahqa taqabil turalmaydighanliqini toluq iqrar qilip towa qilghan waqitta, «héch qutquzghudek adem bolmighanda», Xudaning shan-sheripini eslige keltürüsh üchün, shundaqla amalsiz qalghan insanni qutquzush üchün «Perwerdigarning Biliki» nijatni élip mushu dunyagha kélidu. Qutquzush ishlirini u yalghuz ada qilidu; «héch adem» uninggha yardem bermeydu. Yene 53-babni körüng.\f*  \x + \xo 59:16 \xt Yesh. 63:5\x*   
\m
\v 17 U heqqaniyliqni qalqan-sawut qildi,  
\m Béshigha nijatliq dubulghisini kiydi;  
\m Qisas libasini kiyim qildi,  
\m Muhebbetlik qizghinliqni ton qilip kiydi.\x + \xo 59:17 \xt Ef. 6:17; 1Tés. 5:8\x*   
\m
\v 18 Ademlerning qilghanliri boyiche, u ulargha qayturidu;  
\m Reqiblirige qehr chüshüridu,  
\m Düshmenlirige ishlirini qayturidu,  
\m Chet arallardikilergimu u ishlirini qayturidu.   
\m
\v 19 Shuning bilen ular gherbte Perwerdigarning namidin,  
\m Künchiqishta Uning shan-sheripidin qorqidu;  
\m Düshmen kelkündek bésip kirginide,  
\m Emdi Perwerdigarning Rohi uninggha qarshi bir tughni kötürüp béridu;   
\m
\v 20 Shuning bilen Hemjemet-Qutquzghuchi Zion’gha kélidu,  
\m U Yaqup jemetidikiler arisidin itaetsizliktin yénip towa qilghanlargha yéqinlishidu, — deydu Perwerdigar.\f □ \fr 59:20 \ft \+bd «Shuning bilen Hemjemet-Qutquzghuchi Zion’gha kélidu, u Yaqup jemetidikiler arisidin itaetsizliktin yénip towa qilghanlargha yéqinlishidu»\+bd* — «Rim.» 11:26 körüng.\f*  \x + \xo 59:20 \xt Yesh. 10:21,22; Rim. 11:26\x*   
\m
\v 21 Men bolsam, mana, Méning ular bilen bolghan ehdem shuki, — deydu Perwerdigar —  
\m «séning üstüngge qonup turghan Méning Rohim, shundaqla Men séning aghzinggha quyghan söz-kalamim bolsa,  
\m Buningdin bashlap ebedil’ebedgiche öz aghzingdin, neslingning aghzidin yaki neslingning neslining aghzidin hergiz chüshmeydu! — deydu Perwerdigar. \f □ \fr 59:21 \ft \+bd «séning üstüngge qonup turghan Méning Rohim»\+bd* — emdi mushu ayettiki «sen» dégen kim? Yuqiriqi 20-ayette «Hemjemet-Qutquzghuchi Zion’gha kélidu» déyilgen. «Hemjemet-Qutquzghuchi» bolsa, 16-ayettiki «Perwerdigarning Biliki», yeni «Perwerdigarning quli»dur. Shübhisizki, mushu sözler uninggha, yeni Mesihge déyilidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 60
\s1 Qutquzulghan Zionning parlaq kélechiki  
\m
\v 1 — Ornungdin tur, nur chach! Chünki nurung yétip keldi,  
\m Perwerdigarning shan-sheripi üstüngde kötürüldi!   
\m
\v 2 Chünki qarangghuluq yer-zéminni,  
\m Qapqara zulmet el-yurtlarni basidu;  
\m Biraq Perwerdigar üstüngde kötürülidu,  
\m Uning shan-sheripi séningde körünidu;   
\m
\v 3 Hem eller nurung bilen,  
\m Padishahlar séning kötürülgen yoruqluqung bilen mangidu.   
\m
\v 4 Béshingni kötür, etrapinggha qarap baq;  
\m Ularning hemmisi jem bolup yighilidu;  
\m Ular yéninggha kélidu, —  
\m Oghulliring yiraqtin kélidu,  
\m Qizliring yanpashlargha artilip kötürüp kélinidu.   
\m
\v 5 Shu chaghda körisen,  
\m Közliring chaqnap kétidu,  
\m Yürekliring tipcheklep, ich-ichingge patmay qalisen;  
\m Chünki déngizdiki bayliqlar sen terepke burulup kélidu,  
\m Ellerning mal-dunyaliri yéninggha kélidu.\x + \xo 60:5 \xt Zeb. 34:4-9; Weh. 21:26\x*   
\m
\v 6 Top-top bolup ketken tögiler,  
\m Hem Midiyan hem Efahdiki taylaqlar séni qaplaydu;  
\m Shébadikilerning hemmisi kélidu;  
\m Ular altun hem xushbuy élip kélidu,  
\m Perwerdigarning medhiyilirini jakarlaydu.   
\m
\v 7 Kédarning barliq qoy padiliri yéninggha yighilidu;  
\m Nébayotning qochqarliri xizmitingde bolidu;  
\m Ular Méning qobul qilishimgha ériship qurban’gahimgha chiqirilidu;  
\m Shuning bilen güzellik-julaliqimni ayan qilidighan öyümni güzelleshtürimen.\f □ \fr 60:7 \ft \+bd «...Midiyan hem Efahdiki taylaqlar séni qaplaydu; Shébadikilerning hemmisi kélidu; ... Édarning barliq qoy padiliri yéninggha yighilidu; Nébayotning qochqarliri xizmitingde bolidu»\+bd* — 6-7-ayetlerde déyilgen yerlerni xeritidin körüng. Pelestinni nuqta qilip éytqanda, «Midiyan» yiraq jenubta, «Efah» Pars qoltuqining sherqiy teripide, «Shéba» Misirning jenubiy teripide, «Kédar» hem «Nébayot» sherq terepte, yeni Erebistandiki chöl-bayawanning shimalida. Shébadin sirt hemmisi belkim Ereb qebililiri.\f*   
\m
\v 8 Kepterxanilirigha qaytip kelgen kepterlerdek,  
\m Uchup kéliwatqan buluttek kéliwatqan kimdu?   
\m
\v 9 Chünki arallar Méni kütidu;  
\m Shular arisidin oghulliringni yiraqtin élip kélishke,  
\m Öz altun-kümüshlirini bille élip kélishke,  
\m Tarshishtiki kémiler birinchi bolidu.  
\m Ular Xudaying Perwerdigarning namigha,  
\m Israildiki Muqeddes Bolghuchining yénigha kélidu;  
\m Chünki U sanga güzellik-julaliq keltürdi.\f □ \fr 60:9 \ft \+bd «Tarshishtiki kémiler birinchi bolidu...»\+bd* — bilishimizche, qedimki zamanlarda üch «Tarshish» bar idi (hemmisi turning mustemlikiliri). Mushu ayettiki «Tarshish» belkim Ispaniyeni (Qanaandin yiraq bolghan gherbiy terepte) körsitidu; démekchi, axirqi zamanda Xudaning yolini tutqanlar jahandiki barliq tereplerdin Zion’gha qarap kélidu.\f*   
\m
\v 10 Yat ademlerning baliliri sépilliringni quridu,  
\m Ularning padishahliri xizmitingde bolidu;  
\m Chünki ghezipimde Men séni urdum;  
\m Biraq shapaitim bilen sanga rehim-méhribanliq körsettim.\x + \xo 60:10 \xt Yesh. 49:23\x*   
\m
\v 11 Derwaziliring herdaim ochuq turidu;  
\m (Ular kéche-kündüz étilmeydu)  
\m Shundaq qilghanda ellerning bayliqlirini sanga élip kelgili,  
\m Ularning padishahlirini aldinggha yéteklep kelgili bolidu.   
\m
\v 12 Chünki sanga xizmette bolushni ret qilidighan el yaki padishahliq bolsa yoqilidu;  
\m Mushundaq eller pütünley berbat bolidu.   
\m
\v 13 Méning muqeddes jayimni güzelleshtürüshke,  
\m Liwanning sheripi,  
\m — Archa, qarighay we boksus derexlirining hemmisi sanga kélidu;  
\m Shundaq qilip ayighim turghan yerni shereplik qilimen.\f □ \fr 60:13 \ft \+bd «Liwanning sheripi, — archa, qarighay we boksus derexlirining hemmisi sanga kélidu»\+bd* — Liwan dégen jaydin herxil chirayliq derexler chiqatti.\f*   
\m
\v 14 Séni xarlighanlarning baliliri bolsa aldinggha égilginiche kélidu;  
\m Séni kemsitkenlerning hemmisi ayighinggha bash uridu;  
\m Ular séni «Perwerdigarning shehiri»,  
\m «Israildiki Muqeddes Bolghuchining Zioni» dep ataydu.   
\m
\v 15 Sen tashliwétilgen hem nepretke uchrighanliqing üchün,  
\m Héchkim zéminingdin ötmigen;  
\m Emdilikte Men séni menggülük bir shan-shöhret,  
\m Ewlad-ewladlarning bir xursenliki qilimen.\x + \xo 60:15 \xt Yesh. 49:19; 54:1, 6, 7\x*   
\m
\v 16 Ellerning sütini émisen,  
\m Padishahlarning emchikidin emgendek \add méhir-shepqitige\add* érishsen;  
\m Shuning bilen sen Men Perwerdigarni özüngning Nijatkaring hem Hemjemet-Qutquzghuching,  
\m «Yaquptiki qudret Igisi» dep bilisen.\f □ \fr 60:16 \ft \+bd «Ellerning sütini émisen, padishahlarning emchikidin emgendek méhir-shepqitige érishsen»\+bd* — démek, Zion axirqi zamanlardiki azab-oqubetlerdin ötüshi bilen (herqandaq kemsitishler, öchmenlik, nepret hem ziyankeshlikke uchrighandin kéyin) ajiz bir sebiy balidek barliq «yat eller»ning köyünüshliri hem ghemxorluqi bilen chongqur tesellige ige bolidu. \+bd «Yaquptiki qudret Igisi»\+bd* — mushu yerde «Yaqup» hem Yaqupning özi hem uning ewladliri Israilni körsitidu.\f*  \x + \xo 60:16 \xt Yesh. 43:3\x*   
\m
\v 17 Misning ornigha altunni,  
\m Tömürning ornigha kümüshni epkélip almashturimen;  
\m Yaghachning ornigha misni,  
\m Tashlarning ornigha tömürni epkélip almashturimen;  
\m Séning hakimliringni bolsa tinch-aramliq,  
\m Begliringni heqqaniyliq qilimen.   
\m
\v 18 Zéminingda zorawanliqning héch sadasi bolmaydu,  
\m Chégraliring ichide weyranchiliq we halaketmu yoq bolidu;  
\m Sen sépilliringni «nijat»,  
\m Derwaziliringni «medhiye» dep ataysen.   
\m
\v 19 Ne quyash kündüzde sanga nur bolmaydu,  
\m Ne ayning julasi sanga yoruqluq bermeydu;  
\m Belki Perwerdigar séning menggülük nurung bolidu,  
\m Séning Xudaying güzel julaliqing bolidu.   
\m
\v 20 Séning quyashing ikkinchi patmaydu,  
\m Éying tolunluqidin yanmaydu;  
\m Chünki Perwerdigar séning menggülük nurung bolidu,  
\m Hesret-qayghuluq künliringge xatime bérilidu.   
\m
\v 21 Séning xelqingning hemmisi heqqaniy bolidu;  
\m Yer-zémin’gha menggüge igidarchiliq qilidu;  
\m Ularning Méning güzel julaliqimni ayan qilishi üchün,  
\m Ular Öz qolum bilen tikken maysa,  
\m Öz qolum bilen ishliginim bolidu.\x + \xo 60:21 \xt Yesh. 29:23; 45:11; Mat. 15:13\x*   
\m
\v 22 Sebiy bala bolsa minggha,  
\m Eng kichiki bolsa ulugh elge aylinidu,  
\m Menki Perwerdigar bularni öz waqtida tézdin emelge ashurimen.   
\b  
\b  
\m  
\c 61
\s1 Zionning parlaq kélechiki — dawami •••• «Perwerdigarning quli»ning yene bir sözi  
\m
\v 1 «Reb Perwerdigarning Rohi méning wujudumda,  
\m Chünki Perwerdigar méni ajiz ézilgenlerge xush xewerler yetküzüshke mesihligen.  
\m U méni sunuq köngüllerni yasap saqaytishqa,  
\m Tutqunlargha azadliqni,  
\m Chüshep qoyulghanlargha zindanning échiwétilidighanliqini jakarlashqa ewetti;\f □ \fr 61:1 \ft \+bd «Reb Perwerdigarning Rohi méning wujudumda, chünki Perwerdigar méni ajiz ézilgenlerge xush xewerler yetküzüshke mesihligen»\+bd* — «mesihligen» yaki «mesih qilghan» — mushu yerde biz qaytidin bu ibarige chüshenche bérimiz, shundaqla «Mesih» toghruluq toxtilimiz. Xudaning yolyoruqi bilen Israilgha yéngi bir padishah békitish üchün uning béshigha may sürtülüsh kérek idi. Mushu murasim «Mesih qilinish» dep atilip, shu chaghdin bashlap mushu padishah «Xudaning mesih qilghini» dep atilatti. Muqeddes ibadetxanining xizmitini qilghan «qurbanliq qilghuchi» kahinlarmu mushu xizmetke kirishish üchün «mesih qilinishi» kérek idi. «Mesih qilinish» bezide peyghemberlergimu ötküzületti. Biraq mushu ayettiki «mesih qilish» zeytun méyi bilen emes, belki Xudaning Öz Muqeddes Rohi bilen ötküzülidu; insan teripidin ötküzülmeydu, Xudaning Özi ötküzidu. «Perwerdigarning quli» toghrisidiki sözlerni yighinchaqlighanda, u «Padishah» (pütkül alemningki), Peyghember («sözümni aghzinggha quyimen») hem «Qutquzghuchi Kahin»dur (gunahkarlar üchün özini qurbanliq qilidu, gunahkarlar üchün dua qilidu). Shu üch wezipini ada qilish üchün u Xudaning Rohi bilen «mesih qilinishi» kérek idi. Mushu yerdin bashlap biz «Perwerdigarning quli»ni «Mesih» dégen nam bilen chaqirimiz. Israilning 60- hem 61-babta körsitilgen bextining, ellerning (Israil arqiliq bolghan) bextiningmu hemmisi Mesihning qilghan ishidur.\f*  \x + \xo 61:1 \xt Luqa 4:17,18,19,20\x*   
\m
\v 2 Perwerdigarning shapaet körsitidighan yilini,  
\m Hem Xudayimizning qisasliq künini jakarlashqa,  
\m Barliq qayghu-hesret chekkenlerge teselli bérishke méni ewetti.\f □ \fr 61:2 \ft \+bd «Perwerdigarning shapaet körsitidighan yili»\+bd* — «Law.» 25-babta körsitilgen «burgha (chélish) yili», yeni «azadliq yili», yaki «shadliq yili» bolsa «Perwerdigarning shapaet körsitidighan yili»ni aldin’ala ayan qilghan «bésharetlik bir resim» bolsa kérek. 
\fp  Injil, «Luqa» 4:18-19ni körüng.\f*   
\m
\v 3 Ziondiki hesret-qayghu chekkenlerge,  
\m Küllerning ornigha güzellikni,  
\m Hesret-qayghuning ornigha sürkilidighan shad-xuramliq méyini,  
\m Gheshlik-meyüslük rohining ornigha,  
\m Medhiye tonini kiydürüshke méni ewetti;  
\m Shundaq qilip ular «heqqaniyliqning chong derexliri»,  
\m «Perwerdigarning tikken maysiliri» dep atilidu,  
\m Ular arqiliq uning güzellik-julaliqi ayan qilinidu.\f □ \fr 61:3 \ft \+bd «Perwerdigar... Ziondiki ... küllerning ornigha güzellikni, hesret-qayghuning ornigha sürkilidighan shad-xuramliq méyini, gheshlik-meyüslük rohining ornigha, medhiye tonini kiydürüshke méni ewetti»\+bd* — qayghu-hesret bildürüsh üchün, ademler küllerde olturatti yaki ularni péshanisigha sürtetti. Mesih bolsa «küllerning ornigha» xushalliqni bildüridighan mayni ademning péshanisigha sürtidu. \+bd «medhiye toni»\+bd* — mushu «ton» pütün bedenni oraydighan chong bir kiyim bolup, belkim hemme gheshlik kétip, ademning pütkül wujudida Xudagha medhiye oqush peyda bolidighanliqini körsitidu. \+bd «Shundaq qilip ular «heqqaniyliqning chong derexliri», «Perwerdigarning tikken maysiliri» dep atilidu»\+bd* — yuqiridiki 1:29-, 57:5-ayette, «chong derexler» butpereslik qilinidighan jaylar idi. Hazir ular Xudagha ibadet qilishni bildüridu.\f*   
\m
\v 4 Ular qedimki xarabzarliqlarni qaytidin quridu,  
\m Eslide weyran qilin’ghan jaylarni qaytidin tikleydu,  
\m Xarabe sheherlerni, dewrdin-dewrge weyranliqta yatqan jaylarni yéngibashtin quridu;\x + \xo 61:4 \xt Yesh. 58:12\x*   
\m
\v 5 Yaqa yurtluqlar turghuzulup, padiliringni baqidu;  
\m Yatlarning baliliri qoshchiliringlar, üzümchiliringlar bolidu.   
\m
\v 6 Biraq siler bolsanglar, «Perwerdigarning kahinliri» dep atilisiler;  
\m Siler toghranglarda: «Ular Xudayimizning xizmetkarliri» déyilidu;  
\m Ozuqliringlar ellerning bayliqliri bolidu,  
\m Siler ularning shan-shereplirige ortaq bolisiler.\f □ \fr 61:6 \ft \+bd «Biraq siler bolsanglar, «Perwerdigarning kahinliri» dep atilisiler»\+bd* — oqurmenlerge melumki, «kahin»lar muqeddes ibadetxanidiki xizmetchiler bolup, xelqlerge wekil bolup ularning herxil qurbanliqlirini Xudagha atap otta köydürgüchi idi. Buningdin sirt, Xudaning heqiqet-hökümlirini ögitish wezipisi bar idi («Mal.» 2:7). Musa peyghember dewride, Xuda «Barliq xelqimni Özümge atap kahinlar qilimen» dégenidi («Mis.» 19:6). Biraq xelqning köpinchisi itaetsizlik bilen mushu wedidin mehrum boldi; peqet «Lawiy» dégen qebilidikiler kahinliq rolni ötiyeligenidi. Biraq mushu ayet bizge ayan qiliduki, Xudaning eslidiki nishani haman emelge ashurulidu. \+bd «siler ularning shan-shereblirige ortaq bolisiler»\+bd* — yaki «Ularning shan-sherepliridin tentene qilisiler».\f*  \x + \xo 61:6 \xt 1Pét. 2:5, 9; Weh. 1:6; 5:10\x*   
\m
\v 7 Xorlinip, shermendilikte qalghininglarning ornigha ikki hesse nésiwengler bérilidu;  
\m Reswa qilin’ghanliqning ornigha ular teqsimatida shadlinip tentene qilidu;  
\m Shuning bilen ular zémin’gha ikki hessilep igidarchiliq qilidu;  
\m Menggülük shad-xuramliq ularningki bolidu.\f □ \fr 61:7 \ft \+bd «Xorlinip, shermendilikte qalghininglarning ornigha ikki hesse nésiwengler bérilidu»\+bd* — «ikki hesse nésiwengler» toghruluq yene 40-bab, 2-ayetni körüng.\f*   
\m
\v 8 Chünki Men Perwerdigar toghra höküm, heqiqetni ezizleymen;  
\m Köydürme qurbanliq qilishta herqandaq bulangchiliq we aldamchiliqqa nepretlinimen;  
\m Men ulargha heqiqet bilen tégishlikini qayturup bérimen;  
\m Men ular bilen menggülük bir ehdini tüzimen.\f □ \fr 61:8 \ft \+bd «köydürme qurbanliq»\+bd* — mushu xil qurbanliq pütün péti Xudagha (toluq ibadet qilish üchün) atap köydürületti. Adem (meyli bergüchi, meyli kahin bolsun) qurbanliqning göshidin héch yémetti. Eger mushundaq qurbanliq qilghanda, birsi Xudadin bir zerrichini qaldurghan bolsa, bu «bulangchiliq»qa barawer idi. Emdi töwende, Xuda Özi insaniyetke, Öz xelqige melum bir nersini wede qilip bermekchi bolsa, undaqta u Özining «köydürme qurbanliq» toghrisidiki muqeddes qanunigha Özi boysun’ghan’gha oxshash, U bergen nerside qilche bir kemlik hergiz bolmaydu; U insaniyetke wede qilghanliridin héchnersini qaldurmaydu.\f*   
\m
\v 9 Shundaq qilip ularning neslining dangqi eller arisida,  
\m Perzentlirining dangqi xelqi-alem arisida chiqidu;  
\m Ularni körgenlerning hemmisi ularni tonup étirap qiliduki,  
\m «Ular bolsa Perwerdigar bext ata qilghan nesildur»». \f □ \fr 61:9 \ft \+bd «Ular bolsa Perwerdigar bext ata qilghan nesildur»\+bd* — «Zeb.» 22:31-32ni körüng. Yuqiriqi 59:21-ayette déyilgen «ehde»ge asasen, Zionning nesli «Mesih»ning Rohi hem söz-kalamigha ige bolidu. Shübhisizki, mushu 8- hem 9-ayette shu ehde, shundaqla uning netijisi yene körsitilidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Mesih yene söz qilidu  
\m
\v 10 — «Men Perwerdigarni zor shad-xuramliq dep bilip shadlinimen,  
\m Jénim Xudayim tüpeylidin xushallinidu;  
\m Chünki toy qilidighan yigit özige «kahinliq selle» kiyiwalghandek,  
\m Toy qilidighan qiz leel-yaqutlar bilen özini perdazlighandek,  
\m U nijatliqning kiyim-kéchikini manga kiydürdi,  
\m Heqqaniyliq toni bilen méni pürkendürdi.\f □ \fr 61:10 \ft \+bd «Men Perwerdigarni zor shad-xuramliq dep bilip shadlinimen... U nijatliqning kiyim-kéchikini manga kiydürdi, heqqaniyliq toni bilen méni pürkendürdi»\+bd* — Mesih Xudaning Zion hem el-yurtlarni qutquzushtiki xizmitini ada qilish üchün u teyyarlighan kiyim-kéchekni qobul qilidu. «Toy qilidighan yigit» hem «toy qilidighan qiz» bolsa, elwette nahayiti diqqet bilen ularning mexsus kiyimini kiyidu. Mushu kiyim peqetla mushu meqset bilenla kiyilidu; oxshashla Mesih «ademni qutquzush üchün» xushalliq bilen Xuda bergen mexsus kiyimni kiyidu. Mushu kiyim uning kim ikenlikini, néme ish qilghili kelgenlikini körsitidu; yeni nijat, mutleq heqqaniyliqtin hem «kahinliq selle» (yeni insan üchün dua qilishtiki rol)din ibarettur. Dunyada kim mushundaq «kiyim» kiyiwalghan péti peyda bolsa, herbir eqli bar adem uni Xuda ewetken Mesih dep tonup yétishi kérek.\f*   
\m
\v 11 Chünki zémin özining bixini chiqarghinidek,  
\m Bagh özide térilghanlarni ündürginidek,  
\m Reb Perwerdigar oxshashla barliq ellerning aldida heqqaniyliqni hem medhiyini ündüridu». \f □ \fr 61:11 \ft \+bd «Chünki zémin özining bixini chiqarghinidek,... Reb Perwerdigar oxshashla barliq ellerning aldida heqqaniyliqni hem medhiyini ündüridu»\+bd* — mushu ish Mesihning yene bir xushalliqining sewebi — uning qilidighan xizmiti choqum muweppeqiyetlik bolidu; u nijatni insaniyetke yetküzüp nurghunlighan kishilerni gunahtin qutquzidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 62
\s1 Mesihning sözining dawami  
\m
\v 1 — «Taki Zionning heqqaniyliqi julalinip chaqnap chiqquche,  
\m Uning nijati lawuldawatqan mesh’eldek chiqquche,  
\m Zion üchün héch aram almaymen,  
\m Yérusalém üchün hergiz süküt qilmaymen;   
\m
\v 2 Hem eller séning heqqaniyliqingni,  
\m Barliq padishahlar shan-sheripingni köridu;  
\m Hem sen Perwerdigar Öz aghzi bilen sanga qoyidighan yéngi bir isim bilen atilisen,\x + \xo 62:2 \xt Yesh. 65:15\x*   
\m
\v 3 Shundaqla sen Perwerdigarning qolida turghan güzel bir taj,  
\m Xudayingning qolidiki shahane bash chembiriki bolisen.   
\m
\v 4 Sen ikkinchi: «Ajrashqan, tashliwétilgen» dep atalmaysen,  
\m Zémining ikkinchi: «Weyran qilip tashliwétilgen» dep atalmaydu;  
\m Belki sen: «Méning xushalliqim del uningda!», dep atilisen,  
\m Hem zémining: «Nikahlan’ghan» dep atilidu;  
\m Chünki Perwerdigar sendin xushalliq alidu,  
\m Zémining bolsa yatliq bolidu.\f □ \fr 62:4 \ft \+bd «Méning xushalliqim del uningda!»\+bd* — ibraniy tilida «Xéfzibah». \+bd «Nikahlan’ghan»\+bd* — ibraniy tilida «Biyulah».\f*   
\m
\v 5 Chünki yigit qizgha baghlan’ghandek,  
\m Oghulliring sanga baghlinidu;  
\m Toy yigiti qizdin shadlan’ghandek,  
\m Xudaying séningdin shadlinidu.   
\m
\v 6 Men sépilliringda közetchilerni békitip qoydum, i Yérusalém,  
\m Ular kündüzmu hem kéchisimu aram almaydu;  
\m I Perwerdigarni esletküchi bolghanlar, süküt qilmanglar!\f □ \fr 62:6 \ft \+bd «Men sépilliringda közetchilerni békitip qoydum, i Yérusalém, ular kündüzmu hem kéchisimu aram almaydu; i Perwerdigarni esletküchi bolghanlar, süküt qilmanglar!»\+bd* — Mesih mushu «közetchiler»ni, yeni «Perwerdigarni esletküchiler»ni özige oxshash Zion üchün toxtimay dua qilish xizmitige békitken. Ularning dualiri Öziningkige oxshash bolidu (1-ayetni körüng).\f*   
\m
\v 7 U Yérusalémni tikligüche,  
\m Uni yer-jahanning otturisida rehmet-medhiyilerning sewebi qilghuche,  
\m Uninggha héch aram bermenglar!».   
\m
\v 8 Perwerdigar ong qoli hem Öz küchi bolghan biliki bilen mundaq qesem ichti: —  
\m «Men ziraetliringni düshmenliringge ozuq bolushqa ikkinchi bermeymen;  
\m Japa tartip ishligen yéngi sharabnimu yatlarning perzentliri ikkinchi ichmeydu;   
\m
\v 9 Ziraetlerni orup yighqanlar özlirila uni yep Perwerdigarni medhiyileydu;  
\m \add Üzümlerni\add* üzgenler muqeddes öyümning seynalirida ulardin ichidu».   
\m
\v 10 — Ötünglar, derwazilardin ötünglar!  
\m Xelqning yolini tüz qilip teyyarlanglar!  
\m Yolni kötürünglar, kötürünglar;  
\m Tashlarni élip tashliwétinglar;  
\m Xelq-milletler üchün \add yol körsitidighan\add* bir tughni kötürünglar.\f □ \fr 62:10 \ft \+bd «Ötünglar, derwazilardin ötünglar! Xelqning yolini tüz qilip teyyarlanglar! Yolni kötürünglar, kötürünglar; tashlarni élip tashliwétinglar»\+bd* — yolni, Israildiki tarqilip ketken, bashqa yurtlarda sürgün bolghanlar, shundaqla Xudani izdigen musapirlar bilen bille Zion’gha kelmekchi bolghanlar üchün teyyarlanglar, démekchi bolsa kérek.\f*  \x + \xo 62:10 \xt Yesh. 40:3; 57:14\x*   
\m
\v 11 Mana, Perwerdigar jahanning chet-yaqilirigha mundaq dep jakarlidi: —  
\m Zion qizigha mundaq dep éytqin: —  
\m «Qara, séning nijat-qutulushung kéliwatidu!  
\m Qara, Uning Özi alghan mukapiti Özi bilen bille,  
\m Uning Özining in’ami Özige hemrah bolidu.\f □ \fr 62:11 \ft \+bd «Qara, séning nijat-qutulushung kéliwatidu!... Uning Özining in’ami Özige hemrah bolidu»\+bd* — ayetning ikkinchi qismigha qarighanda, munu «nijat-qutulush» \+bd bir shexs\+bd*, yeni Mesihning Özidur; «Uning alghan mukapiti» hem «Uning Özining in’ami» 10- hem 12-ayetke qarighanda del Özi qutquzghan «xelqim» hem «xelq-milletler»din ibarettur.\f*   
\m
\v 12 We xeqler ularni: «Pak-muqeddes xelq»,  
\m «Perwerdigar hemjemetlik qilip qutquzghanlar» deydu;  
\m Sen bolsang: «Intilip izdelgen», «Héch tashliwétilmigen sheher» dep atilisen. \f □ \fr 62:12 \ft \+bd «We xeqler ularni: «Pak-muqeddes xelq»... deydu»\+bd* — «ular» del 10-ayette déyilgen, Zion’gha kelmekchi bolghan «xelq» hem «xelq-milletler»dur. \+bd «Sen bolsang: «Intilip izdelgen»,... dep atilisen»\+bd* — «sen» Zionning özini körsitidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 63
\s1 «Közetchiler» bir ademning kéliwatqanliqini köridu  
\m
\v 1 «Bozrah shehiridin chiqqan, üstibéshi qéniq qizil renglik,  
\m Kiyim-kéchekliri qaltis-karamet,  
\m Zor küch bilen qol sélip méngiwatqan,  
\m Édomdin mushu yerge kéliwatquchi kim?»  
\m «Heqqaniyliq bilen sözligüchi Men,  
\m Qutquzushqa küch-qudretke Ige Bolghuchidurmen».\f □ \fr 63:1 \ft \+bd «Heqqaniyliq bilen sözligüchi Men, qutquzushqa küch-qudretke Ige Bolghuchidurmen»\+bd* — ayetning aldinqi qismidiki soalgha jawab bergüchi shübhisizki, 61:10-11-ayette «qaltis-karamet» kiyim-kéchek kiyiwalghan», Özi (62-babta) közetchilerni békitken Mesihdur. Biraq uning kiyim-kéchekliri bashqiche körün’gechke, u yiraqtin kéliwatqan chaghda, ular uni toniyalmighan. 
\fp  «Bozrah» shehiri toghruluq yene 34-babni we izahatlirini körüng.\f*   
\m
\v 2 «Üstibéshingdikisi némishqa qizil,  
\m Qandaqsige kiyim-kéchekliring sharab kölchikini cheyligüchiningkige oxshap qaldi?».\f □ \fr 63:2 \ft \+bd «Üstibéshingdikisi némishqa qizil, qandaqsige kiyim-kéchekliring sharab kölchikini cheyligüchiningkige oxshap qaldi?»\+bd* — Mesih kiyiwalghan kiyim eslide «nijatning, heqqaniyliqning» kiyimi (belkim ap’aq) bolghandin kéyin, «Némishqa qizil bolup qalghan» — dep soraydu.\f*  \x + \xo 63:2 \xt Weh. 19:13\x*   
\m
\v 3 «Men yalghuz sharab kölchikini cheylidim;  
\m Bar el-yurtlardin héchkim Men bilen bille bolghini yoq;  
\m Men ularni ghezipimde cheylidim,  
\m Qehrimde ularni dessiwettim;  
\m Ularning qanliri kiyim-kécheklirim üstige chachridi;  
\m Méning pütün üstibéshim boyaldi;\f □ \fr 63:3 \ft \+bd «Men ularni ghezipimde cheylidim»\+bd* — «ular» (nijatni ret qilghan) yat ellerni körsitidu (6-ayetni körüng).\f*   
\m
\v 4 Chünki qelbimge qisas küni pükülgenidi,  
\m Shundaqla Men hemjemetlirimni qutquzidighan yil keldi;\f □ \fr 63:4 \ft \+bd «Men hemjemetlirimni qutquzidighan yili»\+bd* — démek, Xudaning nijatini qobul qilghan bendiliri mushu dunyadiki barliq bozek qilishlardin, barliq ziyankeshlerdin azad qilinip erkin bolush waqtidur. Rezillerning jazalinishi bilen ular erkin bolidu.\f*  \x + \xo 63:4 \xt Yesh. 61:2\x*   
\m
\v 5 Men qarisam, yardem qilghudek héchkim yoq idi;  
\m Héchkimning qollimaydighanliqini körüp azablinip könglüm parakende boldi;  
\m Shunga Öz bilikim Özümge nijat keltürdi;  
\m Öz qehrim bolsa, Méni qollap Manga chidam berdi;\f □ \fr 63:5 \ft \+bd «Öz qehrim bolsa, Méni qollap Manga chidam berdi»\+bd* — mushu sözlerge qarighanda, insanlarni jazalash Xuda hem Uning Mesihi üchün könglige intayin éghir kélidighan tes bir ishtur.\f*  \x + \xo 63:5 \xt Yesh. 59:16\x*   
\m
\v 6 Shuning bilen el-yurtlarni ghezipimde dessiwetkenmen,  
\m Qehrimde ularni mest qiliwettim,  
\m Qanlirini yerge töküwettim». \f □ \fr 63:6 \ft \+bd «Qehrimde ularni mest qiliwettim»\+bd* — bundaq «mest qilish»ni chüshinish üchün, 51-bab, 17-, 21-22-ayetlerni yene körüng. Xelqlerni mest qilidighan sharab «Perwerdigarning qolidiki qehrige tolghan qedeh»tiki «sharab»tur.\f*   
\b  
\m  
\s1 «Xudani esletküchi közetchi»lerdin biri yene dua qilidu  
\m
\v 7 «Men Perwerdigarning shepqetliri toghruluq eslitip sözleymen;  
\m Perwerdigarning medhiyege layiq qilghanliri,  
\m Uning rehimdilliqlirigha asasen,  
\m Uning nurghunlighan shepqetlirige asasen,  
\m Perwerdigarning bizge qilghan iltipatliri,  
\m Israil jemetige iltipat qilghan zor yaxshiliqliri toghruluq eslitip sözleymen;   
\m
\v 8 U ularni: — «Ular Méning xelqim,  
\m Aldamchiliq qilmaydighan balilar» dep,  
\m Ularning Qutquzghuchisi boldi.\f □ \fr 63:8 \ft \+bd «U ularni: — «Ular Méning xelqim, aldamchiliq qilmaydighan balilar» dep, ularning Qutquzghuchisi boldi»\+bd* — mushu ayetler Xuda Israilni Misirdin qutquzup chiqarghan waqitni körsitidu. Shu chaghni Israilning «tughulushi», yeni «yéngi bir xelq, yéngi bir millet» bolushi dep hésablighili bolidu.\f*   
\m
\v 9 Ularning barliq derdlirige Umu derddash idi;  
\m «Uning yüzidiki Perishtisi» bolsa ularni qutquzghan,  
\m U Öz muhebbiti hem rehimdilliqi bilen ularni hemjemetlik qilip qutquzghan;  
\m Ashu qedimki barliq künlerde ularni Özige artip kötürgen; \f □ \fr 63:9 \ft \+bd «Uning (Perwerdigarning) yüzidiki Perishtisi»\+bd* — mushu zat del Tewrat-zeburda köp yerlerde «Perwerdigarning Perishtisi» dep atilidu.\f*  \x + \xo 63:9 \xt Qan. 7:7, 8, 9\x*   
\m
\v 10 Biraq ular asiyliq qilip Uning Muqeddes Rohigha azar berdi;  
\m Shunga ulardin yüz örüp U ularning düshminige aylinip,  
\m Ulargha qarshi jeng qildi. \f □ \fr 63:10 \ft \+bd «biraq ular asiyliq qilip uning Muqeddes Rohigha azar berdi»\+bd* — mushu sözge qarighanda «Xudaning Muqeddes Rohi» choqum Xudaning Özidin (démek, Xuda’Atidin) ayrim bir shexsdur.\f*  \x + \xo 63:10 \xt Chöl. 14:11; Zeb. 78:56-59; 95:9-11\x*   
\m
\v 11 Biraq U: — «Musa peyghembirim! Méning xelqim!» dep eyni künlerni eslep toxtidi.  
\m Emdi Öz \add padisi bolghanlarni\add* padichiliri bilen déngizdin chiqiriwalghuchi qéni?  
\m Özining Muqeddes Rohini ularning arisigha turghuzup qoyghuchi qéni?\f □ \fr 63:11 \ft \+bd «Öz padisi bolghanlar»\+bd* — Israil xelqi. \+bd «Öz ... padichiliri»\+bd* — shübhisizki, Musa peyghember, akisi Harun hem achisi Meryem, shundaqla belkim Yeshua peyghember idi.\f*   
\m
\v 12 Uning güzel shereplik biliki Musaning ong qoli arqiliq ularni yétekligüchi boldi,  
\m Özi üchün menggülük bir namni tiklep,  
\m Ular aldida sularni bölüwetküchi,   
\m
\v 13 Ularni dalada erkin kézip yüridighan attek,  
\m Héch putlashturmay ularni déngizning chongqur yerliridin ötküzgüchi qéni?\x + \xo 63:13 \xt Zeb. 105:37\x*   
\m
\v 14 Mallar jilghigha otlashqa chüshkendek,  
\m Perwerdigarning Rohi ulargha aram berdi;  
\m Sen Özüng güzel-shereplik bir namgha érishish üchün,  
\m Sen mushu yollar bilen xelqingni yétekliding.   
\m
\v 15 Ah, asmanlardin neziringni chüshürgin,  
\m Séning pak-muqeddesliking, güzellik-sheriping turghan makaningdin \add halimizgha\add* qarap baq!  
\m Qéni otluq muhebbiting we küch-qudriting!?  
\m Ichingni aghritishliring, rehimdilliqliring qéni?  
\m Ular manga kelgende bésilip qaldimu?\x + \xo 63:15 \xt Qan. 26:15\x*   
\m
\v 16 Chünki gerche Ibrahim bizni tonumisimu,  
\m Yaki Israil gerche bizni étirap qilmisimu,  
\m Sen haman bizning Atimiz;  
\m Sen Perwerdigar bizning Atimizdursen;  
\m Ezeldin tartip «Hemjemet-Qutquzghuchimiz» Séning namingdur.\f □ \fr 63:16 \ft \+bd «gerche Ibrahim bizni tonumisimu, Yaki Israil gerche bizni étirap qilmisimu,...»\+bd* — Ibrahim hem Israil (ularning ata-bowiliri) xéli burunla alemdin ketkenidi, elwette. Mushu sözning menisi, nawada atimiz Ibrahim yaki Israil (yeni Yaqup) mushu alemde téxi turghan bolsa, bizning nachar ehwalimizni, exlaqsizliqimizni, peziletsizlikimizni körüpla intayin bizar bolup: «Mushu xelq bizning ewladimiz bolmisa kérek» — dep bizlerni étirap qilmasliqi mumkin, démekchi.\f*   
\m
\v 17 I Perwerdigar, némishqa bizni yolliringdin azdurghansen?  
\m Némishqa Özüngdin qorqushtin yandurup könglimizni tash qilghansen?!  
\m Qulliring üchün, Öz mirasing bolghan qebililer üchün,  
\m Yénimizgha yénip kelgeysen!   
\m
\v 18 Muqeddes xelqing peqet azghine waqitla \add tewelikige\add* ige bolalighan;  
\m Düshmenlirimiz muqeddes jayingni ayagh asti qildi;\f □ \fr 63:18 \ft \+bd «Düshmenlirimiz muqeddes jayingni ayagh asti qildi»\+bd* — Yeshayaning ömride Xudaning muqeddes ibadetxanisi téxi mewjut idi. Shuning bilen peyghember bu bésharette özidin kéyinki bir dewrni közde tutqan bolushi kérek. Yérusalémdiki shu ibadetxana miladiyedin ilgiriki 586-yili weyran qilindi. Bésharet mushu weqedin kéyinki dewrning bolidighan héssiyatlirini, arzu-xiyallirini hem dualirini körsetse kérek.\f*  \x + \xo 63:18 \xt Zeb. 74:3-8\x*   
\m
\v 19 Shuning bilen biz uzundin buyan Sen idare qilip baqmighan,  
\m Séning naming bilen atilip baqmighan bir xelqtek bolup qalduq!   
\b  
\b  
\m  
\c 64
\s1 Duaning dawami  
\m
\v 2 Ah, Sen asmanlarni yirtiwétip,  
\m Yerge chüshken bolsang’idi!  
\m Taghlar bolsa yüzüng aldida érip kétetti! Mana mushundaq bolghanda tuturuqqa ot yaqqandek,  
\m Ot suni qaynatqandek,  
\m Sen namingni düshmenliringge ayan qilghan bolatting,  
\m Eller yüzüngdinla titrep kétetti!\f □ \fr 64:2 \ft \+bd «Ah, Sen asmanlarni yirtiwétip, yerge chüshken bolsang’idi! Taghlar bolsa yüzüng aldida érip kétetti!»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Ah, Sen asmanlarni yirtiwétip, yerge chüshseng iding! Taghlar bolsa yüzüng aldida érip kétetti!».\f*   
\m
\v 3 Sen biz kütmigen dehshetlik ishlarni qilghan waqtingda,  
\m Sen chüshkeniding;  
\m Yüzüngdin taghlar rastla érip ketti!\f □ \fr 64:3 \ft \+bd «Yüzüngdin taghlar rastla érip ketti!»\+bd* — Israillar Misirdin chiqqandin kéyin, Xuda ulargha Musa peyghember arqiliq muqeddes qanun-permanlirini bergen waqtida, Sinay taghliri shundaqla érip ketti. Yeshaya peyghember belkim mushu ishlarni közde tutidu.\f*   
\m
\v 4 Sendin bashqa Özige telmürüp kütkenler üchün ishligüchi bir Xudani,  
\m Ademler ezeldin anglap baqmighan,  
\m Qulaqqa yétip baqmighan,  
\m Köz körüp baqmighandur!\x + \xo 64:4 \xt Zeb. 31:19,20; 1Kor. 2:9\x*   
\m
\v 5 Sen heqqaniyliqni yürgüzüshni xursenlik dep bilgen ademning,  
\m Yeni yolliringda méngip, Séni séghin’ghanlarning hajitidin chiqquchi hemrahdursen;  
\m Biraq mana, Sen ghezepte boldung,  
\m Biz bolsaq gunahta bolduq;  
\m Undaq ishlar uzun boliwerdi;  
\m Emdi biz qutquzulamduq?   
\m
\v 6 Emdi biz napak bir nersige oxshash bolduq,  
\m Qiliwatqan barliq «heqqaniyetlirimiz» bolsa bir ewret latisighila oxshaydu, xalas;  
\m Hemmimiz yopurmaqtek xazan bolup kettuq,  
\m Qebihliklirimiz shamaldek bizni uchurup tashliwetti.\x + \xo 64:6 \xt Zeb. 90:5-8\x*   
\m
\v 7 Séning namingni chaqirip nida qilghuchi,  
\m Iltipatingni tutushqa qozghalghuchi héch yoqtur;  
\m Chünki Sen yüzüngni bizdin qachurup yoshurdung,  
\m Qebihliklirimizdin bizni solashturghuzdung.   
\m
\v 8 Biraq hazir, i Perwerdigar, Sen bizning Atimizdursen;  
\m Biz séghiz lay, Sen bizning sapalchimizdursen;  
\m Hemmimiz bolsaq qolungda yasalghandurmiz;   
\m
\v 9 I Perwerdigar, bizge qaratqan ghezipingni zor qilmighaysen,  
\m Qebihlikni menggügiche eslep yürmigin;  
\m Mana, qarighin, hemmimiz Séning xelqingdurmiz!\x + \xo 64:9 \xt Zeb. 79:8\x*   
\m
\v 10 Muqeddes sheherliring janggal,  
\m Zionmu janggal bolup qaldi;  
\m Yérusalém weyran boldi;   
\m
\v 11 Ata-bowimiz Séni medhiyiligen jay,  
\m Pak-muqeddeslik, güzel-parlaqliq turalghusi bolghan öyimiz bolsa ot bilen köyüp kül boldi;  
\m Qedir-qimmetlik nersilirimizning hemmisi weyran qiliwétildi.\f □ \fr 64:11 \ft \+bd «...Pak-muqeddeslik, güzel-parlaqliq turalghusi bolghan öyimiz bolsa ot bilen köyüp kül boldi»\+bd* — mushu ayettiki «öyimiz» muqeddes ibadetxana, elwette. «Öy» dégen sözning ishlitilishi bolsa, Xudaning esli ularning arisida (ibadetxanisida) turghanliqini tekitleydu. «Qedir-qimmetlik nersilirimiz»ning eng ésili bolsa yenila ibadetxanidiki buyum-jabduqlar bolghanidi. 
\fp  Babilliqlarning Yérusalémni, jümlidin muqeddes ibadetxanini weyran qilghanliqi belkim mushu bésharettin kéyinki 100 yil etrapida boldi (miladiyedin ilgiriki 586-yili). Mushu ayette, peyghember (63:15-19-ayetlerdiki ehwalgha oxshash) özi ashu dewrde turghandek söz qilidu; u ashu dewrdikilerge wekil bolup dua qilidu.\f*   
\m
\v 12 Mushu ishlar aldida Özüngni chetke alamsen, i Perwerdigar?  
\m Süküt qilip turamsen?  
\m Bizni bolushiche xar qilip uriwéremsen?»   
\b  
\b  
\m  
\c 65
\s1 Xudaning duagha bergen jawabi •••• «Yéngi ishlar», yéngi asman-zémin  
\m
\v 1 Ezeldin Méni izdimigenlerge Méni sorash yolini achtim;  
\m Men Özümge intilmigenlerge Özümni tapquzdum.  
\m Méning namim bilen atalmighan yat bir elge Men: — «Manga qara, Manga qara» — dédim.   
\m
\v 2 Biraq yaman yolda mangidighan,  
\m Özining pikir-xiyaligha egiship mangidighan,  
\m Asiyliq qilghuchi bir xelqqe bolsa Men kün boyi qolumni uzitip intilip keldim.\f □ \fr 65:2 \ft \+bd «yaman yolda mangidighan...»\+bd* — ibraniy tilida «yaxshi emes yolda mangidighan...».\f*   
\m
\v 3 Yeni baghlarda qurbanliq qilip,  
\m Ularni xishliq supilar üstidimu köydürüp,  
\m Köz aldimdila zerdemge tégidighan bir xelq;\f □ \fr 65:3 \ft \+bd «(Ular)... baghlarda qurbanliq qilip, ularni xishliq supilar üstidimu köydürüp...»\+bd* — baghlar pat-pat «Baal» dégen butqa choqunidighan jaylar bolup qalatti. Qurbanliqni bolsa peqet ibadetxanidila qilsa bolatti; uningdin bashqa «qurban’gah»larni peqet tashlar yaki tupraq qatarliq tebiiy matériyallardinla yasighili bolatti. \+bd «Ularni xishliq supilar üstidimu köydürüp...»\+bd* — yaki «xushbuyni xishliq supilar üstidimu köydürüp...».\f*   
\m
\v 4 Ular qebriler arisida olturidu,  
\m Mexpiy jaylardimu tünep olturidu;  
\m Ular choshqa göshini yeydu,  
\m Qazan-qachilirida herqandaq yirginchlik nersilerning shorpisi bar.\f □ \fr 65:4 \ft \+bd «ular qebriler arisida olturidu, mexpiy jaylardimu tünep olturidu»\+bd* — mushu kishilerning mazarlarda, «mexpiy jaylar»da olturup tüneshtiki meqsiti, shübhisizki, «ata-bowilirining rohliri»gha dua qilip alaqilishish, shundaqla jin-sheytanlar bilen alaqilishish idi. Ölüklerning rohliri bilen alaqe qilishqa urunush Tewratta qet’iy men’i qilinidu.\f*   
\m
\v 5 Ular: «Özüng bilen bol,  
\m Manga yéqinlashquchi bolma;  
\m Chünki men sendin pakmen» — deydu;  
\m Mushular dimighimgha kirgen is-tütek,  
\m Kün boyi öchmey turidighan ottur!   
\m
\v 6-7 Mana, Méning aldimda pütüklük turiduki: —  
\m Men süküt qilip turmaymen — deydu Perwerdigar —  
\m Belki hem silerning qebihlikliringlarni,  
\m Shundaqla tagh choqqilirida isriq yaqqan,  
\m Döngler üstidimu Méni haqaretligen ata-bowiliringlarning qebihliklirini birlikte qayturimen,  
\m — Shularni öz quchaqlirigha qayturimen;  
\m Berheq, Men ilgiriki qilghanlirini öz quchaqlirigha ölchep qayturimen.\f □ \fr 65:6-7 \ft \+bd «silerning qebihlikliringlarni, shundaqla tagh choqqilirida isriq yaqqan, döngler üstidimu Méni haqaretligen ata-bowiliringlarning qebihliklirini birlikte qayturimen»\+bd* — taghlarning choqqiliri yaki döngler pat-pat butqa choqunidighan jaylar bolup qalatti. Shuning bilen Musa peyghember tagh yaki döngler üstide qurbanliq qilishnimu men’i qilghan. Ayette körsitilgen mushu qilmishliri, shübhisizki, butpereslik idi. \+bd «Berheq, Men ilgiriki qilghanlirini öz quchaqlirigha ölchep qayturimen»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Berheq, ularning qilghanlirini öz quchaqlirigha qayturuwétish Méning birinchi ishimdur».\f*   
\m
\v 8 Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m Sapaq üzümning «sarqindi shirne»si körün’gende,  
\m Xeqlerning: «Uni cheyliwétip weyran qilmisun, chünki uningda beriket turidu» déginidek,  
\m Men Öz qullirimning sewebidinla shundaq qilimenki,  
\m Ularning hemmisini weyran qilmaymen. \f □ \fr 65:8 \ft \+bd «Sapaq üzümning «sarqindi shirne»si körün’gende, xeqlerning: «Uni cheyliwétip weyran qilmisun, chünki uningda beriket turidu» déginidek,...»\+bd* — Qanaanda (Pelestinde) üzümdin «özi chiqqan» shirne bolsa intayin etiwarlinidu; sewebi, uningdin ishlinidighan sharab intayin mézilik bolidu. Shunga melum bir sap üzümdin mushu «sarqindi sharab» chiqqanliqi bayqalsa, u bashqa üzüm sapaqliri bilen qoshup cheyliwétilmeydu, «shirne chiqquche» ayrim qoyulidu. Shuning bilen Xuda Özige sadiq bolghan «qaldilar» Israilda bar bolsila, ularni yoqatmaydu. Biz yuqiriqi bablardin bilimizki, mushu «igidar» nesil (9-ayet) del «Perwerdigarning quli»ningki, yeni Mesihning neslidur.\f*   
\m
\v 9 Shundaq qilip Men Yaquptin bir nesilni,  
\m Yehudadinmu taghlirimgha bir igidarni chiqirimen;  
\m Shuning bilen Méning tallighanlirim \add zémin’gha\add* ige bolidu,  
\m Méning qullirim shu yerde makanlishidu.\f □ \fr 65:9 \ft \+bd «Men Yaquptin bir nesilni, Yehudadinmu taghlirimgha bir igidarni chiqirimen»\+bd* — démek, Xuda «qaldisi»din, özige sadiq yéngi bir dewrni chiqiridu, ularni «muqeddes zémin»gha ige qilidu.\f*   
\m
\v 10 Méni izdigen xelqim üchün,  
\m Sharon bolsa yene qoy padilirigha qotan,  
\m Axor bolsa kala padilirigha qonalghu bolidu.\f □ \fr 65:10 \ft \+bd «Sharon bolsa yene qoy padilirigha qotan, Axor bolsa kala padilirigha qonalghu bolidu»\+bd* — Sharon bolsa Pelestinning gherb teripide, esli intayin munbet jay idi. Shu rayon belkim Asuriye (hem kéyinki Babilliqlarning) bulangchliqliri tüpeylidin qaqasliship ketken bolushi mumkin. Axor bolsa sherqiy terepte bolup anche munbet emes idi. Israillar Axorda Xudagha qattiq asiyliq qilghanidi (Tewrattiki «Yeshua» 7-babni körüng). Biraq hazir u Xudaning lenitige uchrimay, munbet bolup kétidu. Pelestindiki bu ikki jay hem ariliqidiki barliq Pelestin zéminliri gherbtin-sherqqiche pütünley eslige keltürülidu, belki téximu awat ehwalgha keltürülidu, démekchi.\f*   
\m
\v 11 Biraq Perwerdigarni tashlap,  
\m Muqeddes téghimni untughuchi,  
\m «Teley» \add dégen but\add* üchün dastixan salghuchi,  
\m «Teqdir» \add dégen but\add* üchünmu ebjesh sharabni quyup qachilarni toldurghuchisiler,\f □ \fr 65:11 \ft \+bd «Teley»\+bd* — (ibraniy tilida «Gad» déylidu) Suriyediki bir but. \+bd «Teqdir»\+bd* — yene bir but — esli ibraniy tilida «meniy»; buning menisi «teqdir» «teqsimat, sanilish» idi.\f*   
\m
\v 12 Men silerni qilichqa «teqdir» qildim,  
\m Silerning hemminglar qirghinchiliqta bash égisiler;  
\m Chünki Men chaqirdim, siler jawab bermidinglar;  
\m Men söz qildim, siler qulaq salmidinglar;  
\m Eksiche nezirimde yaman bolghanni qiliwatisiler,  
\m Men yaqturmaydighanni tallighansiler.   
\m
\v 13 Shunga, Reb Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m Mana, Méning qullirim yeydu,  
\m Siler ach qalisiler;  
\m Mana, Méning qullirim ichidu,  
\m Biraq siler ussuz qalisiler;  
\m Mana, Méning qullirim shadlinidu,  
\m Siler shermendilikte qalisiler;   
\m
\v 14 Mana, könglidiki shad-xuramliqtin qullirim naxsha éytidu,  
\m Siler köngüldiki azabtin zar-zar yighlaysiler,  
\m Roh-qelb sunuqluqidin nale-peryad kötürisiler.   
\m
\v 15 Isminglarni Méning tallighanlirimgha lenet bolushqa qaldurisiler.  
\m Reb Perwerdigar séni öltüridu,  
\m Hem uning qullirigha bashqa bir isimni qoyup béridu.   
\m
\v 16 Shuning üchün kimki özige bir bextni tilise,  
\m «Amin» dégüchi Xudaning nami bilen ashu bextni tileydu;  
\m Kimki qesem ichmekchi bolsa,  
\m Emdi «Amin» dégüchi Xudaning nami bilen qesem ichidu;  
\m Chünki burunqi derd-elemler untulghan bolidu,  
\m Chünki ularni közümdin yoshurdum.\f □ \fr 65:16 \ft \+bd «Shuning üchün kimki özige bir bextni tilise, «amin» dégüchi Xudaning nami bilen ashu bextni tileydu»\+bd* — Xudaning Öz qullirigha bergen wedilirini (8-14-ayettiki) emelge ashurghanliqini körgen xeqler Xudani bolsa «Amin» dégüchi Xuda (yaki «Amin»ning Igisi Xuda»), yeni mömin bendilirining dualirini anglaydighan Xuda, dep bilidu. «Amin» dégen sözning toluq menisi toghruluq «Tebirler», shundaqla «2Kor.» 1:20nimu körüng. \+bd «Kimki qesem ichmekchi bolsa, emdi «Amin» dégüchi Xudaning nami bilen qesem ichidu; chünki burunqi derd-elemler untulghan bolidu, chünki ularni közümdin yoshurdum»\+bd* — Xudaning seltenitide bolghanlar burunqi (bolupmu öz gunahliri tüpeylidin peyda bolghan) derd-elemlerni ésige keltürmeydu; chünki Xuda Özi ularning gunah-sewenliklirini untughan bolidu.\f*   
\m
\v 17 Chünki qaranglar, Men yéngi asmanlarni we yéngi zéminni yaritimen;  
\m Ilgiriki ishlar héch eslenmeydu,  
\m Hetta eske kelmeydu.   
\m
\v 18 Eksiche siler Méning yaritidighanliqimdin xushallininglar;  
\m Menggüge shad-xuramliqta bolunglar,  
\m Chünki Men Yérusalémni shad-xuramliq,  
\m Uning xelqini xushalliq bergüchi qilip yaritimen.   
\m
\v 19 Özümmu Yérusalémdin shad-xuramliqta bolimen,  
\m Shundaqla Öz xelqimdin xushallinimen;  
\m Uningda ne yigha awazi,  
\m Ne nale-peryadlar ikkinchi anglanmaydu;\f □ \fr 65:19 \ft \+bd Özümmu Yérusalémdin shad-xuramliqta bolimen, shundaqla Öz xelqimdin xushallinimen; uningda ne yigha awazi, ne nale-peryadlar ikkinchi anglanmaydu»\+bd* — «yéngi asmanlar, yéngi zémin, yéngi Yérusalém» toghruluq azraq toxtitayli. Injildiki «Wehiy» dégen qisimgha asasen bilimizki, Mesih \+bd mushu dunyada\+bd* ming yil hökümranliq qilidu. Shu hökümranliqidiki ehwal Yeshaya peyghemberning bésharitidek bolidu. U téxi axirqi «yéngi asmanlar, yéngi zémin» emes; chünki mushu ayetlerge qarighanda, ölüm dégen ish (meyli ademler uzun ömürlük bolsimu) téxi mewjut; gunah téxi mewjut; \+bd axirqi\+bd* «yéngi asmanlar, yéngi zémin» menggülük bolidu; ularda ölümmu yoq, gunah yoq. Injildiki «Wehiy» 21-22-bablarni körüng. Mesih mushu dunyada ming yil hökümranliq qilidighan «yéngi asmanlar, yéngi zémin, yéngi Yérusalém» bizning menggülük «yéngi asmanlar, yéngi zémin, yéngi Yérusalém»ning qandaq bolidighanliqini chüshinishimizge zor yardem béridu; bu ikkisining oxshash yerliri köp (mesilen, qorqunch, derd-elem yoqitilghanliqi); Xuda zamanlarning eng axirida ming yilliq «yéngi asmanlar, yéngi zémin, yéngi Yérusalém»ni menggülük «yéngi asmanlar, yéngi zémin, yéngi Yérusalém»gha aylanduridu. 
\fp  Mesihning ming yilliq selteniti toghrisida «Tebirler»nimu körüng.\f*   
\m
\v 20 Uningda yene birnechche künlük chachrap ketken bowaq bolmaydu,  
\m Yaki waqti toshmay waqitsiz ketken boway bolmaydu;  
\m Yüz yashqa kirgen bolsa «yigit» sanilidu,  
\m Shuningdek gunahkar yüz yashqa kirip ölgen bolsa «Xudaning lenitige uchrighan» dep hésablinidu.\f □ \fr 65:20 \ft \+bd «Shuningdek gunahkar yüz yashqa kirip ölgen bolsa «Xudaning lenitige uchrighan» dep hésablinidu»\+bd* — ademlerning köpinchisi nahayiti chong yashtila ölidighan bolghachqa, «yüz yashta ölgen» bolsa, peqetla «nahayiti bir yigit» dep qarilidu; xeqler uning gunah qilghanliqini bilip qalsa, uni «shunche yash turupla ölgen, choqum Xudaning lenitige uchrighan bolsa kérek» dep qaraydu.\f*   
\m
\v 21 Ular öylerni salidu, ularda turidu;  
\m Ular üzümzarlarni berpa qilidu, ulardin méwe yeydu;   
\m
\v 22 Ular yasighan öylerde, bashqa birsi turmaydu;  
\m Tikilgen üzümzarlardin, bashqa birsi méwe élip yémeydu;  
\m Chünki xelqimning künliri derexning ömridek bolidu;  
\m Méning tallighanlirim özliri öz qoli bilen yasighanliridin öz ömride toluq behrimen bolidu.\f □ \fr 65:22 \ft \+bd «Ular yasighan öylerde, bashqa birsi turmaydu; tikilgen üzümzarlardin, bashqa birsi méwe élip yémeydu»\+bd* — ibraniy tilida «ularning qurulushlirida bashqilar turidighan, ularning tikkinidin bashqilar yeydighan halet bolmaydu». \+bd «derexning ömri»\+bd* — elwette intayin uzun bolidu; derexning özi intayin muqim, puxta yashaydu; sözler mushu jehetnimu ichige alsa kérek. \+bd «...öz qoli bilen yasighanliridin öz ömride toluq behrimen bolidu»\+bd* — ibraniy tilida «öz qoli bilen yasighanliri özi upraydu» — démek, pütün ömride toluq ishlitidu.\f*   
\m
\v 23 Ularning qilghan emgiki bikargha ketmeydu;  
\m Yaki ularning baliliri tughulghanda kélechiki toghruluq wehime mewjut bolmaydu;  
\m Chünki ular Perwerdigar bext ata qilghan nesildur,  
\m Ularning perzentlirimu shundaq.\f □ \fr 65:23 \ft \+bd «Chünki ular Perwerdigar bext ata qilghan nesildur»\+bd* — yaki «chünki ular Perwerdigar bext ata qilghan (zat)ning neslidur». Mushu terjimisi toghra bolsa «Perwerdigar bext ata qilghan (zat)» Mesihni körsetken bolidu, elwette.\f*   
\m
\v 24 We shundaq boliduki,  
\m Ular nida qilip chaqirmastinla,  
\m Men ijabet qilimen;  
\m Ular dua qilip sözlewatqinidila,  
\m Men ularni anglaymen.   
\m
\v 25 Böre hem paqlan bilen bille ozuqlinidu;  
\m Shir bolsa kalidek saman yeydu;  
\m Yilanning rizqi bolsa topa-changla bolidu.  
\m Méning muqeddes téghimning hemme yéride héch ziyankeshlik bolmaydu;  
\m Héch buzghunchiliq bolmaydu, deydu Perwerdigar. \f □ \fr 65:25 \ft \+bd «Yilanning rizqi bolsa topa-changla bolidu»\+bd* — Éren baghchisida Xuda yilan’gha: «Topa-changni yeysen» dégen lenetni chüshürgenidi. Biraq hazir uning yégenliri \+bd peqet\+bd* topa-chang bolidu; u héch adem yaki bashqa haywan’gha ziyan yetküzelmeydu.\f*  \x + \xo 65:25 \xt Yesh. 11:6, 7, 8, 9; Mat. 18:3\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 66
\s1 Xudaning jawabi — dawami  
\m
\v 1 «Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m «Asmanlar Méning textim,  
\m Zémin bolsa ayaghlirimgha textiperimdur,  
\m Emdi Manga qandaq öy-imaret yasimaqchisiler?  
\m Manga qandaq yer aramgah bolalaydu?\f □ \fr 66:1 \ft \+bd «Zémin bolsa ayaghlirimgha textiperimdur»\+bd* — «textiper» padishah textke olturghanda ayaghlirini dessetken kichik orunduq. \+bd «Emdi Manga qandaq öy-imaret yasimaqchisiler? Manga qandaq yer aramgah bolalaydu?»\+bd* — birinchi ayet belkim Xudaning 64-bab, 11-ayettiki soalgha béridighan asasiy jawabi. Xuda «ibadetxana»ni anche muhim dep qarimisimu, insanlar Özige atap salghan ibadetxanini choqum kemsitidu dégili bolmaydu (20- hem 2-ayetke qarighanda, kelgüsidiki «ming yilliq selteniti»de bir «muqeddes ibadetxana» bolidu; biraq Xudaning neziri (2-ayetke asasen) héchqandaq öy-imarette emes, belki Özidin qorqidighan mömin bendiliride turidu.\f*  \x + \xo 66:1 \xt 1Pad. 8:27; 2Tar. 6:18; Ros. 7:48,49; 17:24\x*   
\m
\v 2 Bularning hemmisini Méning qolum yaratqan, ular shundaq bolghachqila barliqqa kelgen emesmidi? — deydu Perwerdigar, —  
\m Lékin Men nezirimni shundaq bir ademge salimen:  
\m — Mömin-kemter, rohi sunuq,  
\m Sözlirimni anglighanda qorqup titrek basidighan bir ademge nezirimni salimen.   
\m
\v 3 Kala soyghan kishi ademnimu öltüridu,  
\m Qozini qurbanliq qilghan kishi itning boynini sundurup öltüridu;  
\m Manga hediye tutquchi choshqa qéninimu tutup bermekchidur;  
\m Duasini eslitishke xushbuy yaqquchi mebudqimu medhiye oquydu;  
\m Berheq, ular özi yaqturidighan yollirini tallighan,  
\m Köngli yirginchlik nersiliridin xursen bolidu.\f □ \fr 66:3 \ft \+bd «Kala soyghan kishi ademnimu öltüridu, ... duasini eslitishke xushbuy yaqquchi mebudqimu medhiye oquydu; berheq, ular özi yaqturidighan yollirini tallighan, köngli yirginchlik nersiliridin xursen bolidu»\+bd* — mushu ayettiki kishiler körünüshte Xudagha ibadet qilidu; ular kala-qozini soyup qurbanliq qilidu, «ashliq hediye» qilidu, xushbuynimu Xudagha atap yaqidu; biraq bundaq qilishliri bilen teng ular qatilliq qilidu, xurapiy ishlarni qilidu (itning boynini sundurush), butlargha choqunup haram qurbanliqlarnimu qilidu.\f*   
\m
\v 4 Shunga Menmu ularning külpetlirini tallaymen;  
\m Ular del qorqidighan wehimilerni béshigha chüshürimen;  
\m Chünki Men chaqirghinimda, ular jawab bermidi;  
\m Men söz qilghinimda, ular qulaq salmidi;  
\m Eksiche nezirimde yaman bolghanni qildi,  
\m Men yaqturmaydighanni tallidi».\x + \xo 66:4 \xt Pend. 1:24; Yesh. 65:12; Yer. 7:13\x*   
\m
\v 5 «I Perwerdigarning sözi aldida qorqup titreydighanlar,  
\m Uning déginini anglanglar: —  
\m «Silerni namimgha \add sadiq bolghanliqinglar\add* tüpeylidin chetke qaqqanlar bolsa,  
\m Yeni silerdin nepretlinidighan qérindashliringlar silerge: —  
\m «Qéni Perwerdigarning ulughluqi ayan qilinsun,  
\m Shuning bilen shadliqinglarni köreleydighan bolimiz!» — dédi;  
\m Biraq shermendilikte qalghanlar özliri bolidu.\x + \xo 66:5 \xt Yesh. 5:19\x*   
\m
\v 6 Anglanglar! — sheherdin kelgen chuqan-sürenler!  
\m Anglanglar! — ibadetxanidin chiqqan awazni!  
\m Anglanglar! — Perwerdigar Öz düshmenlirige \add yamanliqlirini\add* qayturuwatidu!» \f □ \fr 66:6 \ft \+bd «Anglanglar! — sheherdin kelgen chuqan-sürenler! Anglanglar! — ibadetxanidin chiqqan awazni! Anglanglar! — Perwerdigar Öz düshmenlirige yamanliqlirini qayturuwatidu!»\+bd* — bu bésharet Yeshayaning kéyinki dewridiki Yérusalém, jümlidin ibadetxanining weyran qilinishini (miladiyedin ilgiriki 586-yili) hem belkim axirqi zamanlardiki oxshap kétidighan bir ishnimu körsitidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Israilning yéngidin tughulushi  
\m
\v 7 — Tolghiqi tutmayla u boshinidu;  
\m Aghriqi tutmayla, oghul bala tughidu!\x + \xo 66:7 \xt Weh. 12:1-6\x*   
\m
\v 8 Kimning mushundaq ish toghruluq xewiri bardu?  
\m Kim mushundaq ishlarni körüp baqqan?  
\m Zémin bir xelqni bir kün ichidila tughidighan ish barmu?  
\m Deqiqe ichidila bir elning tughulushi mumkinmu?  
\m Chünki Zionning emdila tolghiqi tutushigha, u oghul balilirini tughdi!\f □ \fr 66:8 \ft \+bd «Kimning mushundaq ish toghruluq xewiri bardu? ... Zémin bir xelqni bir kün ichidila tughidighan ish barmu? Deqiqe ichidila bir elning tughulushi mumkinmu? Chünki Zionning emdila tolghiqi tutushigha, u oghul balilirini tughdi!»\+bd* — mushu 7- hem 8-ayette éytilghan ishlar biraqla Yérusalémning weyran qilinishidin (6-ayet) axirqi zamanda «Zion-israil towa qilip yéngidin tughulushi» emelge ashurulup, ularning Xudaning aldida heqiqiy «Öz xelqim» bolushigha atlap ötidu.\f*   
\m
\v 9 Birsini boshinish halitige keltürgen bolsam, Men balini chiqarghuzmay qalamtim? — deydu Perwerdigar,  
\m Men Özüm tughdurghuchi tursam, baliyatquni étiwétemdimen? — deydu Xudaying.   
\m
\v 10 Yérusalém bilen bille shad-xuramliqta bolunglar;  
\m Uni söygüchiler, uning üchün xushallininglar!  
\m Uning üchün qayghu-hesret chekkenler,  
\m Uning bilen bille shadliq bilen shadlininglar!   
\m
\v 11 Chünki siler uning teselli béridighan emchekliridin émip qanaetlinisiler;  
\m Chünki siler qan’ghuche ichip chiqisiler,  
\m Uning shan-sheripining zorluqidin könglünglar xursen bolidu».\f □ \fr 66:11 \ft \+bd «uning shan-sheripining zorluqidin könglünglar xursen bolidu»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: — «uning shereplik baghir-köksidin könglünglar xursen bolidu».\f*   
\m
\v 12 Chünki Perwerdigar mundaq deydu: —  
\m Men uninggha tashqan deryadek aram-xatirjemlikni,  
\m Téship ketken éqimdek ellerning shan-shereplirini sunup bérimen;  
\m Siler émisiler,  
\m Siler yanpashqa élinip kötürülisiler,  
\m Étekte ekilitilisiler.\x + \xo 66:12 \xt Yesh. 49:22; 60:4\x*   
\m
\v 13 Xuddi ana balisigha teselli bergendek,  
\m Men shundaq silerge teselli bérimen;  
\m Siler Yérusalémda tesellige ige bolisiler.   
\m
\v 14 Siler bularni körgende könglünglar shadlinidu,  
\m Söngekliringlar yumran ot-chöptek yashnap kétidu;  
\m Shuning bilen Perwerdigarning qoli Öz qullirigha ayan qilinidu,  
\m U düshmenlirige qehrini körsitidu.   
\m
\v 15 Chünki ghezipini qehr bilen,  
\m Tenbihini ot yalqunliri bilen chüshürüshi üchün,  
\m Mana, Perwerdigar ot bilen kélidu,  
\m U jeng harwiliri bilen quyundek kélidu.   
\m
\v 16 Chünki ot bilen hem qilich bilen Perwerdigar barliq et igilirini soraq qilip jazalaydu;  
\m Perwerdigar öltürgenler nurghun bolidu.   
\m
\v 17 «Baghchilar»gha kirish üchün pakizlinip,  
\m Özlirini ayrim tutup,  
\m Otturida turghuchining gépige kirgenler,  
\m Shundaqla choshqa göshini, yirginchlik bolghanni, jümlidin chashqanlarni yeydighanlar bolsa jimisi teng tügishidu — deydu Perwerdigar.\f □ \fr 66:17 \ft \+bd ««Baghchilar»gha kirish üchün pakizlinip,...»\+bd* — belkim butpereslik heriketlirige qatnishish üchün, mushu «pakizlinish» ishlirini qilidu. \+bd «Otturida turghuchi»\+bd* — belkim butpereslikte yétekchilik «pir» rolini alghuchi.\f*   
\m
\v 18 Chünki ularning qilghanliri hem oylighanliri Méning aldimdidur;  
\m Biraq barliq eller, hemme tilda sözleydighanlarning yighilidighan waqti kélidu;  
\m Shuning bilen ular kélip Méning shan-sheripimni köridu; \f □ \fr 66:18 \ft \+bd «Chünki ularning qilghanliri hem oylighanliri Méning aldimdidur»\+bd* — bu ayetning birinchi yérimini terjime qilish tes. Alimlar peqet uning menisini terjime qilghinimizdek perez qilidu.\f*   
\m
\v 19 We Men ularning arisida bir karamet belgini tikleymen;  
\m Hem ulardin qéchip qutulghanlarni ellerge ewetimen;  
\m Nam-shöhritimni anglimighan, shan-sheripimni körüp baqmighan Tarshishqa, Liwiyege, oqyachiliqta dangqi chiqqan Ludqa, Tubal, Grétsiyege hem yiraq chetlerdiki arallargha ularni ewetimen;  
\m Ular eller arisida Méning shan-sheripimni jakarlaydu.\f □ \fr 66:19 \ft \+bd «ulardin qéchip qutulghanlarni ellerge ewetimen»\+bd* — «ulardin» dégenlik: (1) 16-ayette éytilghan jazaliridin («ot hem qilich»tin) yaki (2) «yat eller arisidin» dégen menini bildüridu. \+bd «hem ulardin qéchip qutulghanarni ellerge ewetimen»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «hem qéchip hayat qalghanlardin bezilirini (yat) ellerge ewetimen». \+bd «Tarshish»...«Lud»... «Tubal»...\+bd* — shübhisizki, mushu yurtlarning isimliri pütün dunyadiki yurtlargha wekillik qilidu. «Tarshish» üchün 60-bab, 9-ayettiki izahatni körüng; «Lud» bolsa belkim shimaliy Afriqida; Tubal belkim hazirdiki Rusiyeni körsitidu (belkim Rusiyening kona paytexti «Tobolsk» bilen munasiwiti bar). 
\fp  Némishqa «Lud» toghruluq «oqyachiliqta dangqi chiqqan» déyilidu? Perizimizche, Xuda ewetken elchilerning xizmitining xeteri bar, dep körsetmekchi.\f*   
\m
\v 20 Shuning bilen Israillar «ashliq hediye»ni pakiz qachilargha qoyup Perwerdigarning öyige élip kelgendek,  
\m Shular bolsa, Perwerdigargha atap béghishlighan hediye süpitide qérindashliringlarning hemmisini ellerdin élip kélidu;  
\m Ularni atlargha, jeng harwilirigha, sayiwenlik harwa-zembillerge, qéchirlargha hem nar tögilerge mindürüp muqeddes téghimgha, yeni Yérusalémgha élip kélidu, — deydu Perwerdigar.\f □ \fr 66:20 \ft \+bd «Shular bolsa, Perwerdigargha atap béghishlighan hediye süpitide qérindashliringlarning hemmisini ellerdin élip kélidu»\+bd* — bizningche «shular» Xudaning xush xewirini qobul qilghan «yat eller»ni körsitidu. Ular xushal bolup, Xudaning shapaitini qayturush üchün, ziyankeshlikke uchrighan, tarqilip ketken Yehudiylarning öz yurti Yérusalémgha qaytishigha yardem qilishimiz kérek dep herxil wasitiler bilen seperde ulargha yölenchük bolidu.\f*   
\m
\v 21 Hem Men ulardin bezilirini kahinlar hem Lawiylar bolushqa tallaymen — deydu Perwerdigar.\f □ \fr 66:21 \ft \+bd «kahinlar»\+bd* — «kahinlar»ning xelqqe wekil bolup ularning qurbanliqlirini ibadetxanidiki qurban’gah üstide köydürüsh xizmiti bar idi. \+bd «Lawiylar»\+bd* — kahinlarning yardemchiliri. Démek, mushu «Yehudiy emes»ler Israil ichide intayin imtiyazliq orunda we wezipide bolidu.\f*   
\m
\v 22 Chünki Men yaritidighan yéngi asmanlar hem yéngi zémin Özümning aldida daim turghandek,  
\m Séning nesling hem isming turup saqlinidu.\f □ \fr 66:22 \ft \+bd «yéngi asmanlar hem yéngi zémin»\+bd* — bu téma toghruluq 65:17-ayettiki izahatni körüng\f*  \x + \xo 66:22 \xt Yesh. 65:17; 2Pét. 3:13; Weh. 21:1\x*   
\m
\v 23 Hem shundaq boliduki, yéngi aymu yéngi ayda,  
\m Shabat künimu shabat künide,  
\m Barliq et igiliri Méning aldimgha ibadet qilghili kélidu — deydu Perwerdigar.\f □ \fr 66:23 \ft \+bd «shabat küni»\+bd* — «dem élish muqeddes küni» yeni shenbe küni. Yuqiriqi 56-bab, 2-ayettiki izahatni körüng. \+bd «Barliq et igiliri Méning aldimgha ibadet qilghili kélidu»\+bd* — pütkül insaniyet qilghan mushu ibadet ichide, Yérusalémda ötküzülgen ibadet bolsa belkim wekil bolghanlar arqiliq ötküzülidu. Jesetlerge guwahchi bolghanlar (24-ayet) mushu wekiller bolushi kérek.\f*   
\m
\v 24 — Shuning bilen ular sirtqa chiqip,  
\m Manga asiyliq qilghan ademlerning jesetlirige qaraydu;  
\m Chünki ularni yewatqan qurtlar ölmeydu;  
\m Ularni köydürüwatqan ot öchmeydu;  
\m Ular barliq et igilirige yirginchlik bilinidu.