\id HEB
\h Ibraniylargha 
\toc1 Ibraniylargha 
\toc2 Ibraniylargha 
\toc3 Ibr. 
\mt1 Ibraniylargha  
\c 1
\s1 «Ibraniylargha yézilghan mektup» •••• Xudaning Oghli perishtilerdin üstündur  
\m
\v 1 Xuda burunqi zamanlarda ata-bowilargha peyghemberler arqiliq türküm-türküm boyiche we nurghun yollar bilen söz qilghan bolup,\f □ \fr 1:1 \ft \+bd «türküm-türküm boyiche»\+bd* — yaki «nurghun qétim» yaki «nurghun ipadiler bilen».\f*  
\v 2 mushu axirqi künlerde bolsa bizge Oghli arqiliq sözlidi. U Oghlini pütkül mewjudatning mirasxori qilip béketken, Uning arqiliq kainatlarni yaratqan.\f □ \fr 1:2 \ft \+bd «mushu axirqi künlerde bolsa»\+bd* — «axirqi künler» Injil boyiche «axirqi zamanlar», Eysaning dunyagha kélishi bilen bashlan’ghan. Mushu yerde bu ibare «mushu künlerning axirida» (yeni, peyghemberler insanlargha söz yetküzgen künlerning axirida) dégen sözler bilen ipadilinidu. \+bd «Oghli arqiliq»\+bd* — grék tilida «Oghul arqiliq». \+bd «U Oghlini pütkül mewjudatning mirasxori qilip béketken, Uning arqiliq kainatlarni yaratqan»\+bd* — mushu yerde «Oghli» dégen grék ilida peqet «Oghul» bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 1:2 \xt Yar. 1:3; Zeb. 33:6; Mat. 21:38; Yuh. 1:3; Ef. 3:9; Kol. 1:16. \x*  
\v 3 U Xudaning shan-sheripidin parlighan nur, Uning eyniyitining ipadisidur, U qudretlik söz-kalami bilen pütkül kainattiki mewjudatni öz ornida turghuzuwatqan bolup, U gunahlarni tazilash xizmitini ada qilghandin kéyin, ershtiki shanu-shewket igisining ong yénida olturdi.\f □ \fr 1:3 \ft \+bd «U gunahlarni tazilash xizmitini ada qilghandin kéyin»\+bd* — köp kona kechürülmilerde «U yalghuz özi gunahlarni tazilash xizmitini ada qilghandin kéyin» déyilidu.\f*  \x + \xo 1:3 \xt 2Kor. 4:4; Fil. 2:6; Kol. 1:15. \x*  
\v 4 Shuningdek, U perishtilerdin köp üstün nam-mertiwige miras bolup, ulardin shunche yüksek turdi.\f □ \fr 1:4 \ft \+bd «U (Oghul) perishtilerdin köp üstün nam-mertiwige miras bolup, ulardin shunche yüksek turdi»\+bd* — töwendiki 5-ayette U alghan nam-mertiwining «Oghul» ikenliki körünidu.\f*   
\m
\v 5 Chünki Xuda \add muqeddes yazmilarda\add* perishtilerning qaysisigha: «Sen Méning Oghlumdursen, bügün Men Séni tughdurdum», we yene: «Men Uninggha Ata bolimen, Umu Manga Oghul bolidu» dégenidi?\f □ \fr 1:5 \ft \+bd «Sen Méning Oghlumdursen, bügün Men Séni tughdurdum»... «Men Uninggha Ata bolimen, Umu Manga Oghul bolidu»\+bd* — birinchi bésharet Eysaning Meriyemdin atisiz tughulushini körsitidu, «Zeb.» 2:7din élin’ghan; ikkinchi bésharet «2Sam.» 7:14, «1Tar.» 17:13din élin’ghan.\f*  \x + \xo 1:5 \xt 2Sam. 7:14; 1Tar. 17:13, 22:10; Zeb. 2:7; Ros. 13:33; Ibr. 5:5. \x*   
\m
\v 6 Uning üstige, U Özining tunjisini yer yüzige ewetkende, «Barliq perishtiler Uninggha sejde qilsun» dégen.\f □ \fr 1:6 \ft \+bd «U Özining tunjisini yer yüzige ewetkende...»\+bd* — grék tilida mushu yerdiki «tunji» adette «tunji tughulghan bala»ni körsitidu. Sözning toluq menisi «Zeb.» 89:27de we «Kol.» 1:16-17-ayette körülidu; démek, Mesih: (1) pütün alem ichide eng yuqiri orunda turidu; (2) alemdin burun bolghan; (3) belkim alemge oxshash «yaritilghan» emes, belki esli Xuda Atisi bilen bille mewjut bolghan. Yene bir tereptin, «Xudaning tunjisi» dégen söz Mesihdin kéyin (we Uning arqiliq) Xudaning köp bashqa oghul perzentliri bolidighanliqini körsitidu (2:10ni körüng). \+bd «yer yüzige ewetkende»\+bd* — grék tilida «yer yüzige élip bashlighanda...». \+bd «Barliq perishtiler Uninggha sejde qilsun»\+bd* — «Qan.» 32:43 we «Zeb.» 97:7ni körüng. «Luqa» 2:13-14 we «Zeb.» 132:7-9nimu körüng.\f*  \x + \xo 1:6 \xt Zeb. 97:7; Qan. 32:43; Luqa 2:8-14 \x*   
\m
\v 7 U perishtiler toghruluq: —  
\m «U perishtilirini shamallar,  
\m Xizmetkarlirini ot yalquni qilidu», dégenidi;\f □ \fr 1:7 \ft \+bd «U perishtilirini shamallar, xizmetkarlirini ot yalquni qilidu»\+bd* — «Zeb.» 104:4. Grék tilida «shamal» we «roh» oxshash bir söz bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 1:7 \xt Zeb. 104:4 \x*  
\v 8 lékin Oghli heqqide bolsa Uninggha mundaq dégen: —  
\m «Séning texting, i Xuda, ebedil’ebedliktur;  
\m Séning padishahliqingdiki shahane hasang adaletning hasisidur.\f □ \fr 1:8 \ft \+bd «lékin Oghli heqqide bolsa uninggha mundaq dégen»\+bd* — «Oghli» grék tilida «Oghul». \+bd «Séning texting, i Xuda...»\+bd* — oqurmen’ge shu éniqki, bu sözler Padishahning Özige éytilidu.\f*  \x + \xo 1:8 \xt Zeb. 45:6\x*   
\m
\v 9 Sen heqqaniyetni söyüp, rezillikke nepretlinip kelgensen;  
\m Shunga Xuda, yeni Séning Xudaying Séni hemrahliringdin üstün qilip shadliq méyi bilen mesih qildi».\f □ \fr 1:9 \ft \+bd «... Sen heqqaniyetni söyüp, rezillikke nepretlinip kelgensen; shunga Xuda, yeni Séning Xudaying Séni hemrahliringdin üstün qilip shadliq méyi bilen mesih qildi»\+bd* — (8-9-ayet) «Zeb.» 45:6-7. «Mesih qilish» yaki «mesihlimek» toghruluq «Zebur» 2-küydiki izahatlarni we «Tebirler»ni körüng.\f*  \x + \xo 1:9 \xt Zeb. 45:6, 7 \x*   
\m
\v 10 Xuda Oghligha yene mundaq dégen: —  
\b  
\m «Sen, i Reb, hemmidin burun zéminning ulini salding,  
\m Asmanlarni bolsa qolliring yasighandur;\f □ \fr 1:10 \ft \+bd «Sen, i Reb, hemmidin burun zéminning ulini salding, asmanlarni bolsa qolliring yasighandur...»\+bd* — Xuda bu ayette Öz Oghlini «Reb» dep, Uning Özi bilen bir ikenlikini, Yaratquchimu ikenlikini körsitidu. «Kol.» 1:15-17-ayetlerge qaralsun.\f*  \x + \xo 1:10 \xt Zeb. 102:25-27. \x*   
\m
\v 11 Ular yoq bolup kétidu,  
\m Lékin Sen menggü turisen;  
\m Ularning hemmisi kiyimdek konirap kétidu;\x + \xo 1:11 \xt Yesh. 51:6; 2Pét. 3:7,10. \x*   
\m
\v 12 Sen ularni ton kebi yögep qoyisen,  
\m Shunda ular kiyim-kéchek yenggüshlen’gendek yenggüshlinidu.  
\m Biraq Sen menggü özgermigüchidursen,  
\m Yilliringning tamami yoqtur».\f □ \fr 1:12 \ft \+bd «... Sen ularni ton kebi yögep qoyisen, shunda ular kiyim-kéchek yenggüshlen’gendek yenggüshlinidu. Biraq Sen menggü özgermigüchidursen, yilliringning tamami yoqtur»\+bd* — (10-12-ayet) «Zeb.» 102:25-27. Xuda yene Öz Oghlining menggülük Xudaliq tebiitini körsitidu.\f*  \x + \xo 1:12 \xt Zeb. 102:25-27. \x*   
\b  
\m
\v 13 Yene, U qaysibir perishtige: —  
\m «Men Séning düshmenliringni textipering qilmighuche,  
\m Méning ong yénimda olturisen» — dégenidi?\f □ \fr 1:13 \ft \+bd «Men Séning düshmenliringni textipering qilmighuche, Méning ong yénimda olturisen»\+bd* — «Zeb.» 110:2.\f*  \x + \xo 1:13 \xt Zeb. 110:1; Ros. 2:34; 1Kor. 15:25; Ef. 1:20; Ibr. 10:12. \x*   
\m
\v 14 Shundaq iken, perishtilerning hemmisi peqet nijatqa mirasliq qilidighanlar üchün xizmet qilishqa \add Xuda teripidin\add* ewetilgen xizmetchi rohlar emesmu?\f □ \fr 1:14 \ft \+bd «Shundaq iken, perishtilerning hemmisi peqet nijatqa mirasliq qilidighanlar üchün xizmet qilishqa (Xuda teripidin) ewetilgen xizmetchi rohlar emesmu?»\+bd* — démisekmu 1-bab, 4-14-ayetlerning meqsiti, Oghulning hemme perishtilerdin köp üstünlükini körsitish üchündur.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 2
\s1 Nijatqa sel qarimasliq  
\m
\v 1 Bu sewebtin, alliqandaq yol bilen \add heqiqiy yoldin\add* téyilip ketmeslikimiz üchün, anglighan heqiqetlerge téximu étibar qilishimiz lazim.  
\v 2 Chünki perishtiler arqiliq yetküzülgen söz-kalamning turaqliq ikenliki ispatlan’ghan hemde uninggha herbir boysunmasliq we itaetsizlik qilish tégishlik jazagha tartilidighan yerde,\f □ \fr 2:2 \ft \+bd «perishtiler arqiliq yetküzülgen söz-kalam»\+bd* — Musa peyghemberge yetküzülgen Tewrat qanunini körsitidu.\f*  \x + \xo 2:2 \xt Yar. 19:17,26; Qan. 27:26; Ros. 7:53; Gal. 3:19. \x*  
\v 3 shunche ulugh qutquzush-nijatqa étibar bermisek, biz qandaqmu \add jazadin\add* qéchip qutulalaymiz?! Chünki bu nijatning xewiri deslepte Reb arqiliq uqturulghan, hem uning heqliqini biwasite anglighanlarmu bizge testiqlighan;\x + \xo 2:3 \xt Mat. 4:17; Mar. 1:14; Ibr. 12:25. \x*  
\v 4 uning üstige Xuda bésharetlik alametler, karametler we herxil qudretlik möjiziler arqiliq, shundaqla Öz iradisi boyiche Muqeddes Rohning ata qilghan iltipatliri bilen teng buninggha guwahliq bergen.\x + \xo 2:4 \xt Mar. 16:20; Ros. 14:3; 19:11. \x*   
\b  
\m  
\s1 Insanlarni shan-sherep yoligha bashlighuchi Nijatkar — «Zebur» 8-küy toghruluq  
\m
\v 5 Biz dewatqan kelgüsi dunyani Xuda perishtilerning bashqurushigha ötküzüp bergini yoq;  
\v 6 belki bu heqte \add muqeddes yazmilarning\add* bir yéride bireylen mundaq guwahliq bergendur: —  
\m «\add I Xuda\add*, insan dégen némidi,  
\m Sen uni séghinidikensen?  
\m Adem balisi némidi,  
\m Sen uning yénigha kélip yoqlaydikensen?\x + \xo 2:6 \xt Zeb. 8:4\x*   
\m
\v 7 Chünki Sen uning ornini perishtilerningkidin azghine töwen békitkensen,  
\m Sen uninggha shan-sherep we shöhretlerni taj qilip kiydürdüngsen;  
\m Uni qolung yasighanlarni idare qilishqa tikliding;\f □ \fr 2:7 \ft \+bd «Sen uning ornini perishtilerningkidin azghine töwen békitkensen,...»\+bd* — yaki «Sen uning ornini perishtilerningkidin azraq waqitla töwen békitkensen,...». \+bd «uni qolung yasighanlarni idare qilishqa tikliding»\+bd* — bezi kona köchürmilerde mushu sözler tépilmaydu.\f*  \x + \xo 2:7 \xt Zeb. 8:5-6\x*   
\m
\v 8 Sen barliq mewjudatlarni uning puti astida boysundurghansen».  
\m Emdi «barliq mewjudatlarni uning puti astida boysundurghansen» dégini, héchqandaq nerse uninggha boysunmasliqqa qaldurulmighan, dégenliktur.  
\m Biraq, hazirche mewjudatlarning hemmisiningla uninggha boysun’ghanliqini téxi körmeywatimiz.\x + \xo 2:8 \xt Zeb. 8:8; Mat. 28:18; 1Kor. 15:27; Ef. 1:22. \x*  
\v 9 Lékin biz üchün perishtilerdin «azghine waqit töwen qilin’ghan», ölüm azablirini tartqanliqi üchün hazir shan-sherep we hörmet taji kiydürülgen Eysani körgüchi bolduq; chünki U Xudaning méhir-shepqiti bilen hemmeylen üchün ölümning temini tétidi.\x + \xo 2:9 \xt Zeb. 8:5; Ros. 2:33; Fil. 2:7, 8. \x*   
\m
\v 10 Chünki pütkül mewjudatlar Özi üchünmu hem Özi arqiliqmu mewjut bolup turuwatqan Xudagha nisbeten, nurghun oghullarni shan-sherepke bashlighanda, ularning nijatining yol bashlighuchisini azab-oqubetler arqiliq kamaletke yetküzüshke layiq keldi.\f □ \fr 2:10 \ft \+bd «Xudagha nisbeten, nurghun oghullarni shan-sherepke bashlighanda...»\+bd* —Injilda «Xudaning oghul perzentliri» daim er hem qiz-ayal étiqadchilarni öz ichige alidu. \+bd «Chünki pütkül mewjudatlar Özi üchünmu hem Özi arqiliqmu mewjut bolup turuwatqan Xudagha nisbeten, nurghun oghullarni shan-sherepke bashlighanda, ularning nijatining yol bashlighuchisini azab-oqubetler arqiliq kamaletke yetküzüshke layiq keldi»\+bd* — bu muhim we sirliq ayet toghruluq «qoshumche söz»imizde yene toxtilimiz.\f*   
\m
\v 11 Chünki pak-muqeddes Qilghuchi bilen pak-muqeddes qilin’ghanlarning hemmisi derweqe oxshash Birsidin kelgendur; shuning bilen U ularni «qérindash» déyishtin nomus qilmaydu. \f □ \fr 2:11 \ft \+bd «Chünki pak-muqeddes Qilghuchi bilen pak-muqeddes qilin’ghanlarning hemmisi derweqe oxshash Birsidin kelgendur; shuning bilen U ularni «qérindash» déyishtin nomus qilmaydu»\+bd* — mushu ayettiki «pak qilghuchi» Eysa Mesihni, «pak qilin’ghanlar» U qutquzghanlarni, «Birsidin kelgen» Xuda’Atidin kelgenni körsitidu, elwette. Eysa Mesih Özi qutquzghanlarni «qérindashlirim» dep ataydu.\f*  \x + \xo 2:11 \xt Ros. 17:26. \x*  
\v 12 Xuddi U \add Xudagha (muqeddes yazmilarda yézilghandek)\add*:  
\m «Namingni qérindashlirimgha jakarlaymen,  
\m Jamaet ichide Séni naxshilarda küyleymen» dégen.\f □ \fr 2:12 \ft \+bd «Namingni qérindashlirimgha jakarlaymen, jamaet ichide séni naxshilarda küyleymen»\+bd* — «Zeb.» 22:22 («Zeb.» 18:49, 40:9nimu körüng).\f*  \x + \xo 2:12 \xt Zeb. 22:22; 18:49, 40:9\x*   
\b  
\m
\v 13 U yene: «Men sanga tayinimen» we «Qaranglar, mana Men bu yerde Xuda Manga ata qilghan perzentler bilen bille» dégen.\f □ \fr 2:13 \ft \+bd «Men sanga tayinimen» ... «Qaranglar, mana Men bu yerde Xuda Manga ata qilghan perzentler bilen bille»\+bd* — Tewrat, «Yesh.» 8:17-18. «U» — Mesihni körsitidu. U Yeshaya peyghember arqiliq ishtin aldin’ala bésharet bergen.\f*  \x + \xo 2:13 \xt Yesh. 8:17,18. \x*   
\m
\v 14 Perzentler bolsa et bilen qandin tenlik bolghachqa, Oghulmu \add shu perzentlerningkige\add* oxshashla et we qandin tenlik boldi. Bundaq qilishtiki meqset, U ölüm arqiliq ölüm hoquqini tutqan Iblisning küchini bikar qilip, \f □ \fr 2:14 \ft \+bd «... U ölüm arqiliq ölüm hoquqini tutqan Iblisning küchini bikar qilip...»\+bd* — «ölüm hoquqini tutqan Iblis» — gerche Sheytan insanlarni biwasite halak qilalmisimu, biraq insanlarni gunah qilishqa azdurush arqiliq menggülük ölümge élip baridu. Azdurushning aqiwiti gunah, gunahning aqiwiti bolsa menggülük ölümdur.\f*  \x + \xo 2:14 \xt Yesh. 25:8; Hosh. 13:14; Yuh. 1:14; 1Kor. 15:54; Fil. 2:7; 2Tim. 1:10. \x*  
\v 15 ömür boyi ölüm qorqunchidin qulluqqa tutulghanlarning hemmisini azadliqqa chiqirish üchün idi. \x + \xo 2:15 \xt Rim. 8:15. \x*  
\v 16 Chünki U derweqe perishtilerge emes, belki Ibrahimning ewladlirigha tutishidu; \f □ \fr 2:16 \ft \+bd «Chünki U derweqe perishtilerge emes, belki Ibrahimning ewladlirigha tutishidu»\+bd* — Tewrat «Yesh.» 41:7-9ni körüng. «Ibrahimning ewladlirigha tutishidu» — grék tilida bu söz (1) Mesihning (Ibrahimgha oxshash, étiqad qilghan) insanlarni yardem qoli bilen tutup qutquzidighanliqi; (2) bularni qutquzush üchün Mesihning ular bilen zich munasiwette bolup, Özimu «et we qandin bolghan bir ten»de bolushini körsitidu.\f*  
\v 17 Shuning üchün, U Xudagha ait ishlarda rehimdil we sadiq bash kahin bolushi üchün, xelqning gunahlirining kechürüm qurbanliqini bérelishi üchün, U her jehettin qérindashlirigha oxshash qilinishi kérek idi. \x + \xo 2:17 \xt Fil. 2:7; Ibr. 4:15. \x*  
\v 18 Chünki Özi sinaqlarni Öz béshidin kechürüp, azab-oqubet chekken bolghachqa, U sinaqlargha duch kelgenlergimu yardem béreleydu.\x + \xo 2:18 \xt Ibr. 4:15,16. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 3
\s1 Oghul Musa peyghemberdin üstün  
\m
\v 1 Shundaq iken, ey muqeddes qérindashlar, ershtin bolghan chaqiriqqa ortaq nésip bolghanlar, özimiz étirap qilghan Rosul we Bash Qahin, yeni Eysagha köngül qoyup qaranglar.\x + \xo 3:1 \xt Ibr. 4:14; 6:20; 8:1; 9:11. \x*  
\v 2 Xuddi Musa \add peyghember\add* Xudaning pütün ailiside xizmet qilghanda Xudagha sadiq bolghandek, umu özini teyinlep xizmetke Qoyghuchigha sadiq boldi.\f □ \fr 3:2 \ft \+bd «Musa peyghember Xudaning pütün ailiside xizmet qilghanda Xudagha sadiq bolghandek...»\+bd* — «Xudaning... ailisi» sözmusöz terjimisi «Xudaning ... öyi» bolup, Musa peyghember zamanida bu söz arqiliq Israil xelqi közde tutulghanidi. Eysa kelgendin kéyin pütün étiqadchilar jamaiti közde tutulidighan bolghan.\f*  \x + \xo 3:2 \xt Chöl. 12:7. \x*  
\v 3 Lékin öyni berpa qilghuchi özi berpa qilghan öydinmu artuq shöhretke sazawer bolghinidek, Umu Musadin artuq shan-sherepke layiqtur.  
\v 4 Chünki hemme öyning berpa qilghuchisi bardur; lékin pütün mewjudatning berpa qilghuchisi bolsa Xudadur.\x + \xo 3:4 \xt 2Kor. 5:17,18; Ef. 2:10. \x*  
\v 5 Musa bolsa xizmetkar salahiyiti bilen Xudaning pütün ailiside sadiqliq bilen kéyinki ashkarilinidighan ishlargha guwahliq bérish xizmitini qilghan.\f □ \fr 3:5 \ft \+bd «Musa bolsa xizmetkar salahiyiti bilen Xudaning pütün ailiside sadiqliq bilen kéyinki ashkarilinidighan ishlargha guwahliq bérish xizmitini qilghan»\+bd* — Musa peyghemberning (Xudaning ailisi ichide bolghan) xizmiti köp jehetlerde Mesih arqiliq bolidighan nijatni aldin’ala körsitishni öz ichige alghan. «Chöl.» 12:7ni körüng.\f*  \x + \xo 3:5 \xt Qan. 18:15,18. \x*  
\v 6 Lékin Mesih bolsa Xudaning ailisige Oghul salahiyiti bilen höküm süridu; we eger biz jasaritimiz we ümidimizdin bolghan iptixarliqni axirghiche ching tutsaq, derweqe Xudaning ashu ailisige tewe bolghan bolimiz.\x + \xo 3:6 \xt Rim. 5:2; 1Kor. 3:16; 6:19; 2Kor. 6:16; 1Pét. 2:5. \x*   
\b  
\m  
\s1 Zebur, 95-küy — Étiqadsizliq heqqide agahlandurush  
\m
\v 7 Shunga, \add muqeddes yazmilarda\add* Muqeddes Rohning déginidek,  
\m Bügün, eger siler \add Xudaning\add* awazini anglisanglar,\x + \xo 3:7 \xt Zeb. 95:7; Ibr. 4:7. \x*   
\m
\v 8 Eyni chaghlarda Uni ghezeplendürüp, chöl-bayawanda Uni sinighan künidikidek,  
\m Yürikinglarni qattiq qilmanglar!\x + \xo 3:8 \xt Mis. 17:2. \x*   
\m
\v 9 Mana shu yerde ata-bowiliringlar Méni sinidi, ispatlidi hem Méning qilghanlirimni qiriq yil körüp kelgenidi.   
\m
\v 10 Men shu dewrdin bizar bolup: —  
\m «Bular könglide daim adashqanlar,  
\m Méning yollirimni héch bilip yetmigen.   
\m
\v 11 Shunga Men ghezeplinip qesem ichip: —  
\m «Ular Méning aramliqimgha qet’iy kirmeydu» dédim».\f □ \fr 3:11 \ft \+bd «Shunga Men ghezeplinip qesem ichip: — «Ular Méning aramliqimgha qet’iy kirmeydu» dédim»\+bd* — «Zeb.» 95:7-11. «Méning aramliqim» — birinchidin Xuda Israillargha wede bergen Qanaan (Pelestin) zéminini körsitidu. Misirdin chiqip chöl-bayawanda qiriq yil sersan bolup yürgen bir ewlad Israillar itaetsizlik qilip u zémin’gha kirmigen. Ikkinchidin, shundaqla eng muhimi, «aramliq» bolsa, peqet zéminni emes, belki Xudaning panahi, yétekchiliki hem shepqiti astida yashashni öz ichige alidu (4-babnimu körüng).\f*  \x + \xo 3:11 \xt Chöl. 14:21-23; Qan. 1:34; Zeb. 95:7-11. \x*   
\m
\v 12 Emdi qérindashlar, héchqaysinglarda yaman niyetlik we étiqadsiz qelb bolmisun, shundaqla uning menggü hayat Xudadin yüz örümeslikige köngül bölünglar;  
\v 13 peqet «bügün»la bolidiken, héchqaysinglar gunahning azdurushliri bilen könglünglarning qattiqlashmasliqi üchün her küni bir-biringlarni jékilenglar.\f □ \fr 3:13 \ft \+bd «peqet «bügün»la bolidiken, héchqaysinglar gunahning azdurushliri bilen könglünglarning qattiqlashmasliqi üchün her küni bir-biringlarni jékilenglar»\+bd* — bu ayettiki «bügün» yuqirida neqil keltürülgen «Zebur» 95-küydiki söz, elwette.\f*   
\m
\v 14 Desleptiki xatirjemlikimizni axirghiche ching tutsaqla, derweqe Mesih bilen shérik bolghan bolimiz.   
\m
\v 15 Yuqirida éytilghinidek: —  
\m «Bügün, eger siler \add Xudaning\add* awazini anglisanglar,  
\m Eyni chaghlarda \add Uni\add* ghezeplendürgen künidikidek,  
\m Yürikinglarni qattiq qilmanglar!»\x + \xo 3:15 \xt Ibr. 3:7. \x*   
\b  
\m
\v 16 (Emdi Uning awazini anglap turup, Uni ghezeplendürgenler kimler idi? Musa peyghemberning yétekchilikide Misirdin \add qutulup\add* chiqqan ashu \add Israillarning\add* hemmisi emesmu?  
\v 17 U qiriq yil kimlerge ghezeplendi? Yenila shu gunah ötküzüp, yiqilip jesetliri chölde qalghanlargha emesmu? \f □ \fr 3:17 \ft \+bd «U qiriq yil kimlerge ghezeplendi? Yenila shu gunah ötküzüp, yiqilip jesetliri chölde qalghanlargha emesmu?»\+bd* — «Chöl.» 14:29, 32ni körüng.\f*  \x + \xo 3:17 \xt Chöl. 14:36; Zeb. 106:26; 1Kor. 10:10; Yeh. 5. \x*  
\v 18 Shundaqla U kimlerge Öz aramliqimgha qet’iy kirmeysiler dep qesem qildi? Özige itaet qilmighanlarni emesmu? \x + \xo 3:18 \xt Qan. 1:34. \x*  
\v 19 Shunga bulardin körüwalalaymizki, ularning \add aramliqqa\add* kirmesliki étiqadsizliqi tüpeylidin idi).   
\b  
\b  
\m  
\c 4
\s1 Xudaning aramliqi heqqidiki wede  
\m
\v 1 Emdi Uning aramliqigha kirip behrimen bolush toghrisidiki wedisi \add bizge\add* qaldurulghandin kéyin, aranglardiki birersiningmu uning nésiwisidin chüshüp qélishidin qorqunchta éhtiyat qilayli.  
\v 2 Chünki xush xewer xuddi \add chöldiki Israillargha\add* anglitilghandek bizlergimu anglitildi. Lékin ularning anglighanliri étiqad bilen yughurulmighanliqtin, söz-kalamning ulargha héchqandaq paydisi bolmighanidi.\f □ \fr 4:2 \ft \+bd «Chünki xush xewer xuddi chöldiki Israillargha anglitilghandek bizlergimu anglitildi»\+bd* — «chöldiki Israillargha» grék tilida «ulargha» déyilidu. Bu ayettiki «xush xewer» Xudaning aramliqini alahide közde tutidu.\f*  
\v 3 Chünki bu aramliqqa kirgenler bolsa — étiqad qilghan bizlermiz. Xuddi Xudaning éytqinidek:  
\m «Shunga men ghezeplinip qesem ichip: —  
\m «Ular Méning aramliqimgha qet’iy kirmeydu — dégen».  
\b  
\m Xudaning emelliri bolsa dunya apiride bolghandila hemmisi tamamlan’ghanidi;\x + \xo 4:3 \xt Zeb. 95:11. \x*  
\v 4 chünki yaritilishning yettinchi küni heqqide muqeddes yazmilarning bir yéride mundaq déyilgen: «Yettinchi küni kelgende, Xuda hemme emelliridin aram aldi».\f □ \fr 4:4 \ft \+bd «Yettinchi küni kelgende, Xuda hemme emelliridin aram aldi»\+bd* — «Yar.» 2:2.\f*  \x + \xo 4:4 \xt Yar. 2:2; Mis. 20:11; 31:17. \x*  
\v 5 Yene kélip yuqirida éytilghandek Xuda: «Ular Méning aramliqimgha qet’iy kirmeydu» dégenidi.\f □ \fr 4:5 \ft \+bd «Yene kélip yuqirida éytilghandek Xuda: «Ular Méning aramliqimgha qet’iy kirmeydu» dégenidi»\+bd* — muellip, gerche chölde kezgen Israillar itaetsizliki tüpeylidin «Xudaning aramliqi»gha kirmigen bolsimu, kirish yoli téxiche ochuq ikenlikini körsitidu.\f*  \x + \xo 4:5 \xt Zeb. 95:11. \x*  
\v 6 Buningdin körünerlikki, Xudaning aramliqigha kireleydighanlar bar, emma uning toghrisidiki xush xewerni awwal anglighanlar itaetsizlik qilghanliqi üchün, uninggha kirelmidi.\f □ \fr 4:6 \ft \+bd «uning toghrisidiki xush xewerni awwal anglighanlar»\+bd* — démek, Xudaning aramliqi toghruluq xush xewer anglighanlar; chöl-bayawanda kézip yürgen Israillarni körsitidu.\f*  
\v 7 Shuning üchün, Xuda ene shu \add aramliq toghrisida\add* uzaq waqittin kéyinki melum bir künni «bügün» dep békitip, Dawut \add peyghember\add* arqiliq yene shundaq éytqan: —  
\b  
\m «Bügün uning awazini anglisanglar,  
\m Yürikinglarni qattiq qilmanglar!»\x + \xo 4:7 \xt Zeb. 95:7-8; Ibr. 3:7. \x*   
\b  
\m
\v 8 Eger Yeshua \add peyghember\add* \add Israillarni\add* aramliqqa kirgüzgen bolsa idi, Xuda kéyin yene bir \add aramliq\add* küni toghruluq démigen bolatti.\f □ \fr 4:8 \ft \+bd «Eger Yeshua peyghember Israillarni aramliqqa kirgüzgen bolsa idi, Xuda kéyin yene bir aramliq küni toghruluq démigen bolatti»\+bd* — Yeshua peyghember Musa peyghemberning izbasari bolup, u Israil xelqini Xuda wede bergen zémin’gha bashlap barghan. «Qan.» 3:20, 25:19, «Yeshua» 1:15nimu körüng.\f*  
\v 9 Qisqisi, shabat künidiki bir aramliq Xudaning xelqini kütmekte.\f □ \fr 4:9 \ft \+bd «Qisqisi, shabat künidiki bir aramliq Xudaning xelqini kütmekte»\+bd* — «shabat küni» yettinchi küni, yeni Xuda aram alghan küni we Öz Yehudiy xelqige békitken «dem élish küni» idi.\f*   
\m
\v 10 Chünki Xudaning aramliqigha kirgüchiler xuddi Xuda «Öz emel-ishliridin aram alghan»dek, özlirining ishliridin aram alidu. \f □ \fr 4:10 \ft \+bd «Chünki Xudaning aramliqigha kirgüchiler xuddi Xuda «Öz emel-ishliridin aram alghan»dek, özlirining ishliridin aram alidu»\+bd* — bu intayin muhim ayet üstide hem «Xudaning aramliqi» toghruluq «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*  
\v 11 Shunga héchqaysimizning ene shu \add Israillardek\add* itaetsizlik qilghan halitide yiqilip chüshmesliki üchün, herbirimiz bu aramliqqa kirishke intileyli.   
\m
\v 12 Chünki Xudaning söz-kalami janliqtur we küchke igidur, hetta jan bilen rohni, yilik bilen boghumlarni bir-biridin ayriwételigüdek derijide, herqandaq qosh bisliq qilichtin ittiktur, qelbdiki oy-pikir we arzu-niyetlerning üstidin höküm chiqarghuchidur. \x + \xo 4:12 \xt Top. 12:11; Yesh. 49:2; Ef. 6:17. \x*  
\v 13 Uning aldida héchqandaq mewjudat ghayip emestur; belki bizdin hésab Alghuchining közliri aldida hemme ish ochuq-ashkaridur.\x + \xo 4:13 \xt Zeb. 33:13-15\x*   
\b  
\m  
\s1 Bash kahinimiz Eysa Mesih  
\m
\v 14 Shundaq bolghaniken, shundaqla ersh-asmanlardin ötüp chiqqan ulugh Bash Qahinimiz, yeni Xudaning Oghli Eysa bolghaniken, biz étirap qilghan étiqadimizda ching turayli. \x + \xo 4:14 \xt Ibr. 3:1; 6:20; 8:1; 9:11. \x*  
\v 15 Chünki bizge teyinlen’gen bash kahinimiz ajizliqlirimizgha hésdashliq qilmighuchi emes, belki bizge oxshash herxil azdurush-sinaqlargha duch kelgen, lékin gunah sadir qilip baqmighuchidur. \x + \xo 4:15 \xt Yesh. 53:9; 2Kor. 5:21; Fil. 2:7; Ibr. 2:18; 1Pét. 2:22; 1Yuh. 3:5. \x*  
\v 16 Shunga yürikimiz toq halda rehim-shepqetke érishish we yardemge éhtiyajliq waqtimizda shapaet tépish üchün méhir-shepqet \add ayan qilin’ghuchi\add* textke yéqinlishayli.\f □ \fr 4:16 \ft \+bd «yardemge éhtiyajliq waqtimizda shapaet tépish üchün...»\+bd* — grék tilida «yardem» «ademning (qutquzghin! dégen) nidasigha yügürüsh» dégen uqumni bildüridu. \+bd «méhir-shepqet ayan qilin’ghuchi text»\+bd* — Xudaning texti, elwette.\f*  \x + \xo 4:16 \xt Rim. 3:25. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 5
\m
\v 1 Her qétimliq bash kahin insanlar arisidin tallinip, xelqqe wakaliten Xudagha xizmet qilishqa, yeni xelqning atighan hediyelirini we gunahlar üchün qilghan qurbanliqlirini Xudagha sunushqa teyinlinidu.  
\v 2 Uning hertereplep ajizliqliri bolghachqa, bilimsizler we yoldin chetnigenlerge mulayimliq bilen muamile qilalaydu.  
\v 3 Shu ajizliqi üchün u xelqning gunahliri hésabigha qurbanliq sun’ghandek, öz gunahliri üchünmu qurbanliq sunushqa toghra kélidu.\x + \xo 5:3 \xt Law. 9:7; 16:6; Ibr. 7:26. \x*  
\v 4 Héchbir kishi bu shereplik mertiwini özlükidin almaydu, peqet Harun’gha oxshash, Xuda teripidin chaqirilghandila uni alidu.\f □ \fr 5:4 \ft \+bd «Héchbir kishi bu shereplik mertiwini özlükidin almaydu, peqet Harun’gha oxshash, Xuda teripidin chaqirilghandila uni alidu»\+bd* — «Mis.» 28:1de xatirilen’gendek, Xuda Musa peyghemberge akisi Harunni Israillarning tunji bash kahini qilip teyinlesh heqqide emr bergen. Harun Lawiy qebilisidin idi.\f*  \x + \xo 5:4 \xt Mis. 28:1; 1Tar. 23:13; 2Tar. 26:16. \x*  
\v 5 Xuddi shuningdek Mesihmu bash kahin mertiwisige Özini ulughlap özlükidin érishken emes, belki Uni \add ulughlighuchi Xuda\add* Özi idi; U Uninggha: —  
\b  
\m «Sen Méning Oghlumdursen, bügün Men Séni tughdurdum» dégen.\f □ \fr 5:5 \ft \+bd «Sen Méning Oghlumdursen, bügün Men Séni tughdurdum»\+bd* — «Zeb.» 2:7.\f*  \x + \xo 5:5 \xt Zeb. 2:7; Ros. 13:33; Ibr. 1:5. \x*   
\b  
\m
\v 6  U \add muqeddes yazmilarning\add* yene bir yéride Uninggha: —  
\m «Sen ebedil’ebedgiche Melkizedekning tipidiki bir kahindursen» dégen.\f □ \fr 5:6 \ft \+bd «Melkizedekning tipidiki bir kahin..»\+bd* — «Melkizedek» toghruluq 7-bab 1-2-ayetlerge qaralsun. Melkizedek özi «Yar.» 14-babta körünidu. \+bd «Sen ebedil’ebedgiche Melkizedekning tipidiki bir kahindursen»\+bd* — «Zeb.» 110:4.\f*  \x + \xo 5:6 \xt Zeb. 110:4; Ibr. 7:17. \x*   
\m
\v 7 \add Mesih\add* yer yüzidiki künlerde, Özini ölümdin qutquzuwélishqa qadir Bolghuchigha qattiq nidalar we köz yashliri bilen dua-tilawetler we yilinishlarni kötürdi. Uning ixlasmenlikidin dualiri ijabet qilindi.\f □ \fr 5:7 \ft \+bd «Mesih yer yüzidiki künlerde...»\+bd* — grék tilida «Mesih ette turghan künlerde...» bilen bildürülidu.\f*  \x + \xo 5:7 \xt Mat. 26:39; 27:46,50; Yuh. 17:1. \x*  
\v 8 Gerche U \add Xudaning\add* Oghli bolsimu, azab chékishliri arqiliq itaetmen bolushni ögendi.\x + \xo 5:8 \xt Fil. 2:6. \x*  
\v 9 U mana mushundaq mukemmel qilin’ghan bolghachqa, barliq Özige itaet qilghuchilargha menggülük nijatni barliqqa keltürgüchi bolup, \f □ \fr 5:9 \ft \+bd «menggülük nijatni barliqqa keltürgüchi bolup,...»\+bd* — «barliqqa keltürgüchi» dégen ibare grék tilida «yol bashlighuchi» hem «ul salghuchi» dégen yene ikki meninimu teng bildüridu.\f*  
\v 10 Xuda teripidin «Melkizedekning kahinliq tüzümi tertipide bash kahin» dep jakarlandi.\f □ \fr 5:10 \ft \+bd «U (Mesih)... Xuda teripidin «Melkizedekning kahinliq tüzümi tertipide bash kahin» dep jakarlandi»\+bd* — 7-bab -1-2-ayetlerge qaralsun. Melkizedek özi «Yar.» 14-babta körünidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Étiqadtin yanmasliqqa agahlandurush  
\m
\v 11 Bu ish toghruluq éytidighan nurghun sözlirimiz bar, lékin qulaqliringlar pang bolup ketkechke, bularni silerge éniq chüshendürüsh tes. \f □ \fr 5:11 \ft \+bd «bu ish toghruluq...»\+bd* — yaki «U toghruluq...» (yeni, Mesih heqte...).\f*  
\v 12 Chünki siler alliburun telim bergüchi bolushqa tégishlik bolghan chaghdimu, emeliyette siler yenila Xudaning söz-kalamining asasiy heqiqetlirining néme ikenlikini bashqilarning yéngiwashtin ögitishige mohtajsiler; silerge yirik yémeklik emes, belki yenila süt kérektur. \x + \xo 5:12 \xt 1Kor. 3:1, 2, 3. \x*   
\m
\v 13 Chünki peqet süt bilenla ozuqlinidighanlarning bowaqtin perqi yoqtur, ular heqqaniyet kalamigha pishshiq bolmighan ghoridur, xalas.  
\v 14 Biraq yémeklik bolsa yétilgenler, yeni öz ang-zéhinlirini yaxshi-yamanni perq étishke yétildurgenler üchündur.   
\b  
\b  
\m  
\c 6
\s1 (Dawami)  
\m
\v 1-2 Shuning üchün, Mesih toghrisidiki deslepki asasiy telimde toxtap qalmay, — yeni qaytidin «ölük ishlar»din towa qilish we Xudagha étiqad baghlash, chömüldürülüshler, «qol tegküzüsh», ölgenlerning tirildürülüshi we menggülük höküm-soraq toghrisidiki telimlerdin ul salayli dep olturmay, mukemmellikke qarap mangayli.\f □ \fr 6:1-2 \ft \+bd ««ölük ishlar»din towa qilish»\+bd* — «ölük ishlar» bolsa Xudaning nijatigha tayanmay qilghan barliq ishlar; mushu yerde muellip shübhisizki köp «diniy paaliyetler»ni «ölük ishlar, xalas» démekchi. \+bd ««ölük ishlar»din towa qilish we Xudagha étiqad baghlash, chömüldürülüshler, «qol tegküzüsh», ölgenlerning tirildürülüshi we menggülük höküm-soraq toghrisidiki telimler...»\+bd* — bu alte «asasiy telim»ni sherhlesh üchün, birqanche ishlar üstide toxtilishimizgha toghra kélidu, «qoshumche söz»imizde bu heqte toxtilimiz.\f*  
\v 3 Xuda xalighaniken, biz shundaq qilimiz.\f □ \fr 6:3 \ft \+bd «Xuda xalighaniken, biz shundaq qilimiz»\+bd* — «Xuda xalighaniken» dégenlik grék tilida «Eger Xuda xalisa — we u derweqe shundaq xalaydu» dep bildüridu.\f*  \x + \xo 6:3 \xt Ros. 18:21; 1Kor. 4:19; Yaq. 4:15. \x*  
\v 4-6 Chünki eslide yorutulup, ershtiki iltipattin tétighan, Muqeddes Rohtin nésip bolghan, Xudaning söz-kalamining yaxshiliqini hem kelgüsi zamanda ayan qilinidighan qudretlerni hés qilip baqqanlar eger yoldin chetnigen bolsa, ularni qaytidin towa qildurush hergiz mumkin emes. Chünki ular öz-özige qilip Xudaning Oghlini qaytidin kréstlep reswa qilmaqta.\f □ \fr 6:4-6 \ft \+bd «eger yoldin chetnigen bolsa, ularni qaytidin towa qildurush hergiz mumkin emes. Chünki ular öz-özige qilip Xudaning Oghlini qaytidin kréstlep reswa qilmaqta»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «... ular eger yoldin chetnep, özliri üchün Xudaning Oghlini qaytidin kréstlep, shundaqla Uni reswa qiliwatqan bolsa, mushularni qaytidin towa qildurush hergiz mumkin emes». Bu muhim ayet toghruluq «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 6:4-6 \xt Mat. 12:31; Ibr. 10:26; 1Yuh. 5:16. \x*   
\m
\v 7 Chünki köp qétimlap öz üstige yaghqan yamghur süyini ichken, özide térighuchilargha menpeetlik ziraetlerni östürüp bergen yer bolsa Xudadin beriket almaqta.  
\v 8 Biraq tiken we qamghaq östürgen bolsa, u erzimes bolup, lenetke yéqin bolup, aqiwiti köydürülüshtin ibaret bolidu.   
\m
\v 9 Lékin ey söyümlüklirim, gerche yuqiriqi ishlarni tilgha alghan bolsaqmu, silerde buningdinmu ewzel ishlar, shundaqla nijatliqning élip baridighan ishliri bar dep qayil bolduq.  
\v 10 Chünki Xuda qilghan emelliringlarni we Uning muqeddes bendilirige qilghan we hazirmu qiliwatqan xizmitinglar arqiliq Uning nami üchün körsetken méhir-muhebbitinglarni untup qalidighan adaletsizlerdin emes.\x + \xo 6:10 \xt Pend. 14:31; Mat. 10:42; 25:40; Mar. 9:41; Yuh. 13:20. \x*   
\m
\v 11 Emma silerning ümidinglarning toluq jezm-xatirjemlik bilen bolushi üchün, herbiringlarning axirghiche shundaq gheyret qilishinglargha intizarmiz;  
\v 12 shundaqla sörelmilerdin bolmay, belki étiqad we sewrchanliq arqiliq Xudaning wedilirige warisliq qilghanlarni ülge qilidighanlardin bolghaysiler.   
\b  
\m  
\s1 Xudaning Ibrahimgha qilghan wediliri jezmen emelge ashidu  
\m
\v 13 Chünki Xuda Ibrahimgha wede qilghanda, Özidin üstün turidighan héchkim bolmighachqa, Özi bilen qesem qilip:  
\v 14 «Sanga choqum bext ata qilimen, séni choqum köpeytip bérimen» — dédi. \f □ \fr 6:14 \ft \+bd «Sanga choqum bext ata qilimen, séni choqum köpeytip bérimen»\+bd* — oqurmenlerge ayanki, ibraniy tilida bu xil qesem ichish mundaq shekilde idi: «Séni beriketlep beriketleymen, séni köpeytip köpeytimen». Bu shekilde qesem ichküchi öz-özi bilen qesem qilghan dep hésablinatti. Bu wede-qesem Ibrahim Ishaqni qurban’gah üstige qoyghandin kéyin bérilgen («Yar.» 22:17de xatirilinidu).\f*  \x + \xo 6:14 \xt Yar. 12:3; 17:4; 22:16-17; Zeb. 105:8-9; Luqa 1:73. \x*  
\v 15 Shuning bilen, \add Ibrahim\add* uzun waqit sewr-taqet bilen kütüp, Xudaning wedisige érishti.   
\m
\v 16 Chünki insanlar özliridin üstün turidighan birini tilgha élip qesem qilidu; ularning arisida qesem ispat-testiq hésablinip, her xil talash-tartishlargha xatime béridu. \x + \xo 6:16 \xt Mis. 22:11. \x*  
\v 17 Shuningdek Xuda, Öz wedisige warisliq qilghanlargha Öz nishan-meqsitining özgermeydighanliqini téximu ochuqraq bildürüsh üchün, qesem qilip wede berdi.  
\v 18 Shuning bilen qet’iy özgermes ikki ish arqiliq, köz aldimizda qoyulghan ümidni ching tutush üchün \add halakettin\add* özimizni qachurup uni bashpanah qilghan bizler küchlük righbet-ilhamgha érisheleymiz (bu ikki ishta Xudaning yalghan éytishi qet’iy mumkin emes, elwette). \f □ \fr 6:18 \ft \+bd «Shuning bilen qet’iy özgermes ikki ish arqiliq...»\+bd* — bu «özgermes ikki ish» bolsa Xudaning wedisi we Uning qesimi bolsa kérek. \+bd «köz aldimizda qoyulghan ümidni ching tutush üchün halakettin özimizni qachurup uni bashpanah qilghan bizler küchlük righbet-ilhamgha érisheleymiz»\+bd* — «özimizni qachurup» dégen ibare «mushu rezil dunyaning aqiwitidin özini qachurup», dégen menide.\f*  
\v 19 Bu ümid jénimizgha ching baghlan’ghan kéme lenggiridek shübhisiz hem mustehkem bolup, \add ershtiki\add* ibadetxanining \add ichki\add* perdisidin ötüp bizni shu yerge tutashturidu. \f □ \fr 6:19 \ft \+bd «ershtiki ibadetxanining ichki perdisidin ötüp bizni shu yerge tutashturidu»\+bd* — «ershtiki ibadetxanining perdisi» dégen ibaride biz «ershtiki» dégen sözni qoshup kirgüzduq. Chünki «ibadetxanining perdisi» yer yüzidiki ibadetxanini körsetken emes, belki ershte bolghan ibadetxanini körsitidu (8:5ni körüng). Démek, étiqadchilar üchün éytqanda, ularning asmandiki ibadetxanidiki eng muqeddes jay bilen ching alaqisi bardur.\f*  
\v 20 U yerge biz üchün yol échip mangghuchi Eysa bizdin awwal kirgen bolup, Melkizedekning kahinliq tüzümi tertipide menggülük teyinlen’gen Bash Kahin boldi.\f □ \fr 6:20 \ft \+bd «Melkizedekning kahinliq tüzümi tertipide menggülük teyinlen’gen Bash Kahin boldi»\+bd* — «Melkizedek» toghruluq 7-bab -1-2-ayetlerge qaralsun. Melkizedek «Yar.» 14-babta körünidu.\f*  \x + \xo 6:20 \xt Ibr. 3:1; 4:14; 8:1; 9:11. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 7
\s1 Melkizedekning kahinliq tüzümi heqqide •••• «Alemning yaritilishi» 14:17-19ni körüng  
\m
\v 1 Chünki bu Melkizedek Salém shehirining padishahi, shundaqla Eng Aliy Bolghuchi Xudaning kahini bolup, Ibrahim padishahlarni yéngip jengdin qaytqanda, uning aldigha chiqqan we uninggha bext tiligenidi.\f □ \fr 7:1 \ft \+bd «Salém shehiri»\+bd* — yeni Yérusalém; «Salém»ning menisi «salam, amanliq»tur.\f*  \x + \xo 7:1 \xt Yar. 14:17-20. \x*  
\v 2 Ibrahim bolsa érishken barliq \add oljisining\add* ondin bir ülüshini uninggha atighanidi. \add Melkizedek dégen isimning\add* birinchi menisi «heqqaniyet padishahi» dégenliktur; uning yene bir nami «Salémning padishahi» bolup, buning menisi «amanliq padishahi» dégenliktur;  
\v 3 uning atisi yoq, anisi yoq, nesebnamisi yoq, künlirining bashlinishi we hayatining axirlishishi yoqtur, belki u Xudaning Oghligha oxshash qilinip, menggülük kahin bolup turidu.\f □ \fr 7:3 \ft \+bd «uning atisi yoq, anisi yoq, nesebnamisi yoq, künlirining bashlinishi we hayatining axirlishishi yoqtur, belki u Xudaning Oghligha oxshash qilinip, menggülük kahin bolup turidu»\+bd* — bu ayetning chongqur mezmuni üstide «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*   
\m
\v 4 Emdi qaranglar, bu Melkizedek némidégen ulugh adem-he! Hetta ata-bowilirimizning chongi Ibrahimmu oljisining ondin birini uninggha atighan.  
\v 5 Derweqe Lawiyning ewladliridin kahinliqni zimmisige alghanlar Tewrat qanuni boyiche xelqtin, yeni öz qérindashliridin Ibrahimning pushtidin bolghinigha qarimay tapqinining ondin bir ülüshini yighishi emr qilin’ghan.\f □ \fr 7:5 \ft \+bd «Ibrahimning pushtidin bolghini...»\+bd* — grék tilida: «Ibrahimning chatiriqidin chiqqanlar...» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 7:5 \xt Chöl. 18:21; Qan. 18:1; Ye. 14:4; 2Tar. 31:5. \x*  
\v 6 Lékin bularning qebile-uruqidin bolmighan Melkizedek bolsa Ibrahimdin «ondin bir ülüshi»ni qobul qilghan andin Xudaning wedilirige ige bolghuchi Ibrahimgha bext tiligen.\x + \xo 7:6 \xt Yar. 14:20. \x*  
\v 7 Shübhisizki, bext tiligüchi bextke érishküchidin üstündur.\f □ \fr 7:7 \ft \+bd «bext tiligüchi»\+bd* — yaki «bext ata qilghuchi».\f*  
\v 8 Bu yerdiki «ondin bir ülüsh»ni qobul qilghuchilar ölidighan ademlerdindur; u yerdiki «ondin bir ülüsh»ni qobul qilghuchi toghrisida \add muqeddes yazmilarda\add* «U hayat yashighuchi» dep guwahliq bérilgendur.\f □ \fr 7:8 \ft \+bd «Bu yerdiki «ondin bir ülüsh»ni qobul qilghuchilar ölidighan ademlerdindur; u yerdiki «ondin bir ülüsh»ni qobul qilghuchi toghrisida (muqeddes yazmilarda) «U hayat yashighuchi» dep guwahliq bérilgendur»\+bd* — «ölidighan ademler» Lawiyliq kahinlarni, «hayat yashighuchi» bolsa Melkizedekni körsitidu.\f*   
\m
\v 9 Hetta mundaq déyishke boliduki, ondin bir ülüshni alidighan Lawiymu \add ejdadi\add* Ibrahim arqiliq \add Melkizedekke\add* ondin bir ülüshni bergen. \f □ \fr 7:9 \ft \+bd «Hetta mundaq déyishke boliduki, ondin bir ülüshni alidighan Lawiymu ejdadi Ibrahim arqiliq (Melkizedekke) ondin bir ülüshni bergen»\+bd* — ondin bir ülüshni alghini Lawiy özi emes, belki uning ewladliri «Lawiylar»dur.\f*  
\v 10 Chünki Melkizedek Ibrahimni qarshi alghanda, Lawiyni \add kelgüsidiki pushti bolush süpitide\add* yenila Ibrahimning ténide idi, dep hésablashqa bolidu.   
\m
\v 11 Emdi Lawiy qebilisining kahinliq tüzümi arqiliq mukemmel heqqaniyliq kéleleydighan bolsa (chünki shu tüzümge asaslinip Tewrat qanuni Israil xelqige chüshürülgenidi), kéyinki waqitlarda Harunning kahinliq tüzümi boyiche emes, belki Melkizedekning kahinliq tüzümi boyiche bashqa bir kahinning chiqishining néme hajiti bolatti?\x + \xo 7:11 \xt Gal. 2:21. \x*   
\m
\v 12 Emdi kahinliq tüzümi özgertilgen bolsa, uninggha \add munasiwetlik\add* qanun-tüzümmu özgertilishke toghra kélidu.  
\v 13 Chünki bu éytiliwatqan sözler qaritilghan zat bolsa bashqa bir qebilidin bolup, bu qebilidin héchkim qurban’gahta xizmette bolup baqmighan.  
\v 14 Chünki Rebbimizning Yehuda qebilisidin chiqqanliqi éniq; Musa bu qebile toghrisida kahinliqqa munasiwetlik héchbir nerse démigenidi.\f □ \fr 7:14 \ft \+bd «Chünki Rebbimizning Yehuda qebilisidin chiqqanliqi éniq; Musa bu qebile toghrisida kahinliqqa munasiwetlik héchbir nerse démigenidi»\+bd* — Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche kahinlar Lawiy qebilisidin bolghan.\f*  \x + \xo 7:14 \xt Yesh. 11:1; Mat. 1:3. \x*   
\m
\v 15 Emdi Melkizedektek bashqa bir kahin chiqqan bolup, bu özgirish munulardin téximu roshen bolidu; \f □ \fr 7:15 \ft \+bd «Emdi Melkizedektek bashqa bir kahin chiqqan bolup, bu özgirish munulardin téximu roshen bolidu»\+bd* — «bu özgirish» grék tilida «bu ish» déyilidu. «Bu ish»ning néme ikenliki toghruluq bashqa pikirde bolghan bezi alimlar bar.\f*  
\v 16 uning \add kahinliqqa\add* teyinlinishi et igilirige baghliq emr bilen emes, belki pütmes-tügimes hayatning qudritidin bolghandur.\f □ \fr 7:16 \ft \+bd «... uning kahinliqqa teyinlinishi et igilirige baghliq emr bilen emes, belki pütmes-tügimes hayatning qudritidin bolghandur»\+bd* — «et igilirige baghliq emes» — grék tilida «etlik (démek, insanning etlirige qaraydighan) bir emr boyiche emes,...». Démek, Musa peyghemberge chüshürülgen qanun boyiche kahinlar Lawiy qebilisidin bolushi kérek idi, lékin Melkizedekning kahinliq tüzümi héchqandaq bir qebile bilen munasiwetsiz, peqet menggü hayat kishi buninggha layiq kéletti.\f*   
\m
\v 17 Chünki bu heqte \add muqeddes yazmilarda\add*: «Sen ebedil’ebedgiche Melkizedekning tipidiki bir kahindursen» dep guwahliq bérilgen. \f □ \fr 7:17 \ft \+bd «Sen ebedil’ebedgiche Melkizedekning tipidiki bir kahindursen»\+bd* — «Melkizedek» toghruluq yene 7-bab 1-2-ayetler we «Zebur»diki 110-küyge qaralsun. Melkizedek özi «Yar.» 14-babta körünidu.\f*  \x + \xo 7:17 \xt Zeb. 110:4; Ibr. 5:6. \x*  
\v 18 Chünki aldinqi emr-tüzüm ajizliqi we ünümsizliki tüpeylidin küchidin qaldurulghan  
\v 19 (— chünki Tewrat qanuni héch ishni kamaletke yetküzelmidi). Uning ornigha bizni Xudagha yéqinlashturidighan, uningdin ewzel ümid élip kélindi. \x + \xo 7:19 \xt Yuh. 1:17; Ros. 13:39; Rim. 3:21,28; 8:3; Gal. 2:16. \x*  
\v 20-21 Uning üstige, bu ish \add Xudaning\add* qesimi bilen kapaletke ige bolmay qalmidi (ilgiri ötken kahinlar \add Xudaning\add* qesimisiz kahin bolghanidi; lékin, Eysa bolsa Özige: —  
\m «Perwerdigar shundaq qesem ichti, hem hergiz buningdin yanmaydu: — «Sen ebedil’ebedgiche kahindursen»» Dégüchining qesimi bilen kahin boldi). \f □ \fr 7:20-21 \ft \+bd «Perwerdigar shundaq qesem ichti, hem hergiz buningdin yanmaydu: — «Sen ebedil’ebedgiche kahindursen»» dégüchining qesimi bilen kahin boldi»\+bd* — Zeburdiki (110:4) toluq bayan bolsa: «Perwerdigar shundaq qesem ichti, hem buningdin yanmaydu: — «Sen ebedil’ebedgiche Melkizedekning tipidiki bir kahindursen»».\f*  \x + \xo 7:20-21 \xt Zeb. 110:4. \x*  
\v 22 Emdi Eysa shundaq ulugh ish bilen ewzel bir ehdining képili qilindi.   
\m
\v 23 Yene kélip, ilgiri ötken kahinlar köp bolushi kérek idi; chünki ularning \add herbiri\add* ölüm tüpeylidin wezipisini dawamlashturalmay qalghan.  
\v 24 Lékin \add Eysa\add* menggüge turghachqa, Uning kahinliqi hergiz özgertilmestur.  
\v 25 Shu sewebtin, U Özi arqiliq Xudaning aldigha kelgenlerni üzül-késil qutquzushqa qadir; chünki U ular üchün Xudagha murajiet qilishqa menggü hayattur.\x + \xo 7:25 \xt 1Tim. 2:5; 1Yuh. 2:1. \x*   
\m
\v 26 Mushundaq bir bash kahin del bizning hajitimizdin chiqidighan — muqeddes, eyibsiz, ghubarsiz, gunahkarlardin néri qilin’ghan, ershlerdin yuqiri élip kötürülgen kahindur.  
\v 27 U ashu bash kahinlardek her küni aldi bilen öz gunahliri üchün, andin xelqning gunahliri üchün qurbanliq sunushqa mohtaj emes. Chünki U Özini qurbanliq süpitide sun’ghanda, hemmeylen üchün buni bir yolila ada qildi. \x + \xo 7:27 \xt Law. 9:7; 16:6; Ibr. 5:3. \x*  
\v 28 Chünki Tewrat qanuni ajiz bende bolghan insanlarni bash kahin qilip teyinleydu, lékin Tewrat qanunidin kéyin kelgen Xudaning qesem-kalami menggüge kamaletke yetküzülgen Oghulni bash kahin qilip teyinlidi.   
\b  
\b  
\m  
\c 8
\s1 Bash kahinimiz Eysa Mesih — ewzel kahin, ewzel ehde  
\m
\v 1 Éytqanlirimizning bash nuqtisi shuki: Ershtiki ulugh Bolghuchining textining ong teripide olturghan shundaq bir Bash Kahinimiz bar.\x + \xo 8:1 \xt Ef. 1:20; Kol. 3:1; Ibr. 3:1; 4:14; 6:20; 9:11; 12:2. \x*  
\v 2 U muqeddes jaylarda, shundaqla insan emes, belki Perwerdigar tikken heqiqiy ibadet chédirining hemmiside kahinliq xizmitini qilghuchidur.\f □ \fr 8:2 \ft \+bd «U (Mesih) muqeddes jaylarda, shundaqla insan emes, belki Perwerdigar tikken heqiqiy ibadet chédirining hemmiside kahinliq xizmitini qilghuchidur»\+bd* — «muqeddes jaylar» bolsa «muqeddes jay» we «eng muqeddes jay» démekchi.\f*   
\m
\v 3 Herbir bash kahin hediye hem qurbanliqlar sunush üchün teyinlinidu. Shuning üchün, \add bizning bu bash kahinimizningmu\add* birer sunidighini bolush kérek idi.\f □ \fr 8:3 \ft \+bd «bizning bu bash kahinimizningmu»\+bd* — grék tilida «Uningmu...».\f*  \x + \xo 8:3 \xt Ef. 5:2. \x*  
\v 4 Derweqe eger U yer yüzide bolsidi, hergiz kahin bolmaytti; chünki bu yerde Tewrat qanun-tüzümi boyiche hediye sunidighan kahinlar alliburunla bardur  
\v 5 (bu \add kahinlar\add* xizmet qilidighan \add ibadet chédiri\add* peqetla ershtiki ishlarning köchürülmisi we kölenggisidur. Musa del bu ibadet chédirini qurushqa bashlighanda, Xudaning wehiysi uninggha kélip: «Éhtiyat qilghinki, bularning hemmisini sanga taghda körsitilgen örnek boyiche yasighin» dep agahlandurghan).\x + \xo 8:5 \xt Mis. 25:40; Ros. 7:44; Kol. 2:17; Ibr. 10:1. \x*  
\v 6 Lékin hazir U (\add kona ehdige ait\add* wedilerdin ewzel wediler üstige békitilgech) téximu yaxshi bir ehdining wasitichisi bolghachqa, Uninggha bérilgen kahinliq xizmiti bashqa kahinlarningkidin shunche ewzel turidu.\f □ \fr 8:6 \ft \+bd «lékin hazir U ... téximu yaxshi bir ehdining wasitichisi bolghachqa, Uninggha bérilgen kahinliq xizmiti bashqa kahinlarningkidin shunche ewzel turidu»\+bd* — bu ayette körsitilgen ehde «yéngi ehde», 8-12-ayetlerni körüng.\f*  \x + \xo 8:6 \xt 2Kor. 3:6. \x*   
\m
\v 7 Eger shu deslepki ehde kem-kütisiz bolsa idi, kéyinkisi üchün orun izdeshning héchqandaq hajiti bolmighan bolatti.\f □ \fr 8:7 \ft \+bd «Eger shu deslepki ehde kem-kütisiz bolsa idi, kéyinkisi üchün orun izdeshning héchqandaq hajiti bolmighan bolatti»\+bd* — némishqa rosul mushu yerde: «kéyinkisi üchün orun izdeshke hajiti bolmighan bolatti» deydu, peqetla «kéyinkisining héchqandaq hajiti bolmighan bolatti» démeydu? Belkim u «yéngi ehde» bésharet qilghan peyghemberler (Yeremiya, Ezakiyal, Yeshaya qatarliqlar)ni közde tutidu; ular özi «yéngi qelb, yéngi roh»qa ige bolushqa teshna bolup izdigen, «yéngi ehde» del mushulargha ayan qilin’ghan.\f*  
\v 8 Lékin, Xuda kona ehdini yétersiz dep qarap, \add Israillargha\add* mundaq dégen: —  
\m «Mana, shu künler kéliduki, — deydu Perwerdigar, — Men Israil jemeti we Yehuda jemeti üchün yéngi bir ehdini emelge ashurimen.\f □ \fr 8:8 \ft \+bd «Lékin, Xuda kona ehdini yétersiz dep qarap, Israillargha mundaq dégen: — «Mana, shu künler kéliduki, — deydu Perwerdigar, — Men Israil jemeti we Yehuda jemeti üchün yéngi bir ehdini emelge ashurimen»\+bd* — Xuda Özi békitken kona ehdini «yétersiz körgen»liki heyran qalarliq körünidu, elwette. Yétersizliki bolsa del 7:19de körsitilgendek «Tewrat qanuni héch ishni kamaletke yetküzelmidi». «Yéngi ehde» peqetla Xudaning mukemmel heqqaniyliqini körsetken bolupla qalmay, belki bu heqqaniyliqning insanlarning qelbige qandaq ornitilidighanliqini körsitidu.\f*  \x + \xo 8:8 \xt Yer. 31:31-34. \x*  
\v 9 Bu ehde ularning ata-bowiliri bilen tüzgen ehdige oxshimaydu; shu ehdini Men ata-bowilirini qolidin tutup Misirdin qutquzup yétekliginimde ular bilen tüzgenidim; chünki ular Men bilen tüzüshken ehdemde turmidi, men ulardin nezirimni yötkidim, — deydu Perwerdigar.   
\m
\v 10 Chünki shu künlerdin kéyin, Méning Israil jemeti bilen tüzidighan ehdem mana shuki: —  
\m «Men Öz tewrat-qanunlirimni ularning zéhin-eqlige salimen, hemde ularning qelbigimu pütimen; Men ularning Xudasi bolimen, ularmu Méning xelqim bolidu. \f □ \fr 8:10 \ft \+bd «Chünki shu künlerdin kéyin, Méning Israil jemeti bilen tüzidighan ehdem mana shuki...»\+bd* — Yeremiya peyghemberning bu bésharitide, «shu künlerdin kéyin» dégen ibare Xuda xelqini öz yurtigha Babilondin qayturghandin kéyinki künlerni körsitidu.\f*  
\v 11 Shundin bashlap héchkim öz yurtdishigha, yaki öz qérindishigha: — «Perwerdigarni tonughin» dep ögitishining hajiti qalmaydu; chünki ularning hemmisi, eng kichikidin chongighiche Méni bilip bolghan bolidu; \x + \xo 8:11 \xt Yuh. 6:45,65; 1Yuh. 2:27. \x*  
\v 12 chünki men ularning qebihliklirige rehim qilimen hemde ularning gunahliri we itaetsizlikirini menggüge ésimdin chiqiriwétimen».\x + \xo 8:12 \xt Yer. 31:31-34. \x*   
\m
\v 13 Emdi Xudaning bu ehdini «yéngi» déyishi burunqisini «kona» dégenlikidur; emdi waqti ötken, konirighan ish bolsa uzun ötmey yoqilidu.   
\b  
\b  
\m  
\c 9
\s1 Kona ehde dewridiki ibadet  
\m
\v 1 Birinchi ehdide munasiwetlik ibadet belgilimiliri we yer yüzige tewe bolghan bir muqeddes ibadet jayi bar idi.  
\v 2 Buninggha bir ibadet chédiri tikilgenidi; uning muqeddes jay dep atalghan birinchi bölümide chiraghdan, shire hem shire üstide retlen’gen nanlar bolatti.\x + \xo 9:2 \xt Mis. 26:1; 36:1; Law. 24:5. \x*  
\v 3 Uning ikkinchi, \add yeni ichki\add* perdisining keynide eng muqeddes jay dep atalghan yene bir chédir bölümi bar idi.\f □ \fr 9:3 \ft \+bd «eng muqeddes jay dep atalghan yene bir chédir bölümi»\+bd* — «muqeddes jay» grék tilida «muqeddeslerning muqeddisi».\f*  
\v 4 Shu yerge tewe bolghan altun xushbuygah we pütünley altun bilen qaplan’ghan ehde sanduqi bar idi. Sanduqning ichide altundin yasalghan, manna sélin’ghan komzek, Harunning bix sürgen hasisi we ikki ehde \add tash\add* taxtisi bar idi.\f □ \fr 9:4 \ft \+bd «altundin yasalghan, manna sélin’ghan komzek»\+bd* — «manna» Xuda chöl-bayawanda Israillargha bergen «asmandiki nan» — «Mis.» 31:16ke qaralsun. \+bd «Harunning bix sürgen hasisi»\+bd* — Xuda Harunni yétekchi qilip tallighanliqini körsitish üchün, uning hasisini bixlatqanidi («Chöl.» 16-17-babni körüng. \+bd «ikki ehde tash taxtisi»\+bd* — bularning üstige «on perman» yaki «on perhiz» yézalghanidi («Mis.» 31:18 we 34:28ni körüng.\f*  \x + \xo 9:4 \xt Mis. 25:10; 34:29; Chöl. 17:25; 1Pad. 8:9; 2Tar. 5:10. \x*  
\v 5 \add Sanduq\add* üstidiki «kafaret texti»ning üstige shan-shereplik «kérub»lar ornitilghan bolup, qanatliri bilen uni yépip turatti. Emdi bular toghruluq tepsiliy toxtilishning hazir waqti emes.\f □ \fr 9:5 \ft \+bd «kafaret texti»\+bd* — yaki «rehimgah» yaki «rehim körsitidighan text». «Mis.» 25:22-34ni körüng. \+bd ««kafaret texti»ning üstige shan-shereplik «kérub»lar ornitilghan bolup, qanatliri bilen uni yépip turatti»\+bd* — bu ishlar toghrisida «Mis.» 25:10-22, 37:6-9ni körüng. \+bd «emdi bular toghruluq tepsiliy toxtilishning hazir waqti emes»\+bd* — bu nersilerning hemmisi Eysa Mesih we u élip barghan nijattin «bésharet béridighan kölengge» idi. Bu ayettiki sözlerge we 8:5ke qarighanda, shuninggha ishenchimiz kamilki, hetta bu kona ibadet chédirining kichikkine tepsilatlirimu «bésharetlik kölengge» yaki «simwol» idi. «Manna» uning bir misalidur. «Yh.» 6:30-35de Eysaning Özi toghruluq éytqan sözlirini körüng («Rim.» 14:4, «Kol.» 2:16-17nimu körüng). Xuda buyrusa bu ulugh we qiziq nuqtini tepsiliy tehlil qilidighan kitabchini kéyin chiqarmaqchimiz.\f*  \x + \xo 9:5 \xt Mis. 25:22. \x*   
\m
\v 6 Bu nersiler mana shundaq orunlashturulghandin kéyinla, kahinlar chédirning birinchi bölümige \add (yeni «muqeddes jay»gha)\add* herdaim kirip, ibadet xizmitini qilidu.\x + \xo 9:6 \xt Chöl. 28:3. \x*  
\v 7 Biraq, \add «eng muqeddes jay» dep atalghan\add* ikkinchi bölümge peqet bash kahin yilda bir qétimla kiridu. Kahin u yerge öz gunahliri we xelqning nadanliqtin ötküzgen gunahliri üchün atalghan \add qurbanliq\add* qénini almay kirmeydu.\x + \xo 9:7 \xt Mis. 30:10; Law. 16:2,34; Ibr. 9:25. \x*  
\v 8 Bu ishlar arqiliq Muqeddes Roh shuni körsitip bermektiki, bu birinchi ibadet chédiridiki tüzüm inawetlik bolup tursila, eng muqeddes jaygha baridighan yol yenila échilmaydu.\f □ \fr 9:8 \ft \+bd «bu birinchi ibadet chédiridiki tüzüm inawetlik bolup tursila»\+bd* — «birinchi ibadet chédiri» dégen söz chédirning özini, shundaqla u wekillik qilghan ibadet xizmetliri (uningda sunulghan hediye we qurbanliqlar qatarliqlar)ni körsitidu.\f*  \x + \xo 9:8 \xt Yuh. 14:6. \x*  
\v 9 Mana bular resimdek hazirqi zamanni roshenleshtüridighan bir xil obraz, xalas. Buningdin shuni körüwélishqa boliduki, bu chédirda sunulidighan hediye we qurbanliqlar ibadet qilghuchini wijdanida pak-kamil qilalmaydu.  
\v 10 Ular peqet yémek-ichmekler we boyini sugha sélishning türlük resmiyetlirige baghliq bolup, \add qanun-tüzüm\add* tüzütülüsh waqti kelgüchilik küchke ige qilin’ghan, insanlarning etlirigila baghliq bolghan belgilime-nizamlardur.\x + \xo 9:10 \xt Law. 11:2; Chöl. 19:7-22. \x*   
\m
\v 11 Lékin Mesih bolsa kelgüsidiki karamet yaxshi ishlarni élip barghuchi bash kahin bolup, adem qoli bilen yasalmighan, bu dunyagha mensup bolmighan, téximu ulugh we téximu mukemmel ibadet chédirigha kirdi;\x + \xo 9:11 \xt Ibr. 3:1; 4:14; 6:20; 8:1. \x*  
\v 12 öchke yaki mozaylarning \add qurbanliq\add* qénini emes, belki Özining \add qurbanliq\add* qéni arqiliq U (Özila menggülük hörlük-nijatni igiligen bolup) bir yolila menggüge eng muqeddes jaygha kirdi.\f □ \fr 9:12 \ft \+bd «Özining qurbanliq qéni arqiliq U (Özila menggülük hörlük-nijatni igiligen bolup) bir yolila menggüge eng muqeddes jaygha kirdi»\+bd* — «menggülük hörlük-nijat» bolsa gunahlardin bolghan azadliq-nijatni körsitidu. Mesihning igiligini Özi üchün emes, barliq insanlar (étiqad qilghan bolsa) üchün, elwette.\f*  \x + \xo 9:12 \xt Ros. 20:28; Ef. 1:7; Kol. 1:14; Ibr. 10:10; 1Pét. 1:19; Weh. 1:5; 5:9\x*  
\v 13 \add Kona ehde dewride\add* öchke we buqilarning qéni hem inekning külliri napak bolghanlarning üstige sépilse, ularni et jehetidin tazilap pak qilghan yerde, \x + \xo 9:13 \xt Law. 16:14; Chöl. 19:4; Ibr. 10:4. \x*  
\v 14 undaqta, menggülük Roh arqiliq özini ghubarsiz qurbanliq süpitide Xudagha atighan Mesihning qéni wijdaninglarni ölük ishlardin pak qilip, bizni menggü hayat Xudagha ibadet qilishqa téximu yéteklimemdu?!\f □ \fr 9:14 \ft \+bd «undaqta, menggülük Roh arqiliq özini ghubarsiz qurbanliq süpitide Xudagha atighan Mesih...»\+bd* — «menggülük Roh» Muqeddes Roh, Xudaning menggülük Rohi.\f*  \x + \xo 9:14 \xt Luqa 1:74; Rim. 6:13; Gal. 1:4; 2:20; Ef. 5:2; Tit. 2:14; 1Pét. 4:2; 1Yuh. 1:7; Weh. 1:5. \x*   
\m
\v 15 Shuning üchün u yéngi ehdining wasitichisidur. Buning bilen (insanlarning awwalqi ehde astida sadir qilghan itaetsizlikliri üchün azadliq bedili süpitide shundaq bir ölüm bolghaniken) Xuda teripidin chaqirilghanlar wede qilin’ghan menggülük mirasqa érisheleydu.\f □ \fr 9:15 \ft \+bd «insanlarning awwalqi ehde astida sadir qilghan itaetsizlikliri üchün azadliq bedili süpitide shundaq bir ölüm bolghaniken»\+bd* — «shundaq bir ölüm» — Mesihning ölümi, elwette.\f*  \x + \xo 9:15 \xt Rim. 5:6; 1Pét. 3:18. \x*   
\m
\v 16 Eger wesiyet qaldurulsa, wesiyet qaldurghuchining ölüshi testiqlan’ghuche, wesiyet küchke ige bolmaydu.  
\v 17 Chünki wesiyet peqet ölümdin kéyin küchke ige bolidu. Wesiyet qaldurghuchi hayatla bolsa, wesiyitining héchqandaq küchi bolmaydu. \f □ \fr 9:17 \ft \+bd «16-17-ayet»\+bd* — yaki «Chünki ehde tüzülse, ehde tüzülgüchi qurbanliq ölüxi kérek. Ehde qurbanliqi qilinghuchi ölse, ehde küchke ige bolidu; qurbanliq téhi hayatla bolsa, ehde héchqandaq küchkǝ ige bolmaydu».\f*  \x + \xo 9:17 \xt Gal. 3:15. \x*  
\v 18 Shuninggha oxshash, deslepki ehdimu qan éqitilghandila, andin küchke ige bolghan.  
\v 19 Chünki Musa Tewrat qanuni boyiche herbir emrini pütün xelqqe uqturghandin kéyin, mozay we öchkilerning sugha arilashturulghan qénini qizil yung yipta baghlan’ghan zofa bilen qanun desturigha we pütün xelqqe sépip, ulargha:  
\v 20 «Mana, bu Xuda silerning emel qilishinglargha emr qilghan ehdining qénidur» — dédi. \f □ \fr 9:20 \ft \+bd «Mana, bu Xuda silerning emel qilishinglargha emr qilghan ehdining qénidur»\+bd* — démek, ehde bu qan arqiliq küchke ige qilin’ghan. «Mis.» 24:5-8ni körüng.\f*  \x + \xo 9:20 \xt Mis. 24:8; Mat. 26:28. \x*  
\v 21 U yene oxshash yolda ibadet chédirigha we chédirdiki ibadetke munasiwetlik pütkül saymanlarning üstige qan septi.  
\v 22 Derweqe, Tewrat qanuni boyiche hemme nerse dégüdek qan bilen paklinidu; \add qurbanliq\add* qéni tökülmigüche, gunahlar kechürüm qilinmaydu.   
\m
\v 23 Xosh, ershtikige teqlid qilip yasalghan bu buyumlar mushundaq \add qurbanliqlar\add* bilen paklinishi kérek idi. Biraq ershtiki nersilerning özi bulardin ésil qurbanliqlar bilen paklinishi kérek.  
\v 24 Chünki Mesih ershtiki heqiqiy ibadet jayigha teqlid qilin’ghan, adem qoli bilen yasalghan muqeddes jaygha emes, belki Xudaning huzurida bizge wekillik qilip hazir bolush üchün ershning özige kirip boldi.\f □ \fr 9:24 \ft \+bd «adem qoli bilen yasalghan muqeddes jaygha emes»\+bd* — «muqeddes jay» grék tilida «muqeddes jaylar» déyilidu — «muqeddes jay» andin «eng muqeddes jay» démekchi.\f*   
\m
\v 25 \add Yer yüzidiki\add* bash kahinning yilmuyil öz qénini emes, belki \add qurbanliqlarning\add* qénini élip, eng muqeddes jaygha qayta-qayta kirip turghinidek, u qurbanliq süpitide özini qayta-qayta atash üchün kirgini yoq. \x + \xo 9:25 \xt Mis. 30:10; Law. 16:2,34; Ibr. 9:7. \x*  
\v 26 Eger shundaq qilishning zörüriyiti bolghan bolsa, dunya apiride bolghandin béri Uning qayta-qayta azab chékishige toghra kéletti. Lékin U mana zamanlarning axirida gunahni yoq qilish üchün, bir yolila Özini qurban qilishqa otturigha chiqti.  
\v 27 Hemme ademning bir qétim ölüshi we ölgendin kéyin soraqqa tartilishi békitilgen’ge oxshash,  
\v 28 Mesihmu nurghun kishilerning gunahlirini Öz üstige élish üchün birla qétim qurbanliq süpitide sunulghandin kéyin, Özini telpünüp kütkenlerge gunahni yoq qilghan halda nijat keltürüshke ikkinchi qétim ashkare bolidu.\f □ \fr 9:28 \ft \+bd «Mesih... Özini telpünüp kütkenlerge gunahni yoq qilghan halda nijat keltürüshke ikkinchi qétim ashkare bolidu»\+bd* — «gunahni yoq qilghan halda» grék tilida «gunah yoq halda». Bizningche «gunah yoq halda» dégen ibare Mesihning Özining gunahsiz ikenlikini körsitish üchün déyilgen emes (chünki Uning gunahsizliqi éniq), belki Uning gunahning özini bir terep qilish ishini tügigenlikini körsitidu, dep qaraymiz. 
\fp  «Gunah yoq halda nijat keltürüshke ikkinchi qétim ashkare bolidu» dégenlik toghrisidiki yene bir chüshenchisi: «(Mesihning ikkinchi qétimki kélishi) insanlarning gunahlirining bedilige qurban bolush üchün emes, belki nijat keltürüshke ikkinchi qétim ashkare bolidu» dégendek.\f*  \x + \xo 9:28 \xt Rim. 5:6, 8; 1Pét. 3:18. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 10
\s1 Mesihning bir qétimliq qurbanliqi  
\m
\v 1 Tewrat qanuni kelgüside élip kélinidighan güzel ishlarning öz eynini emes, belki ularning kölenggisinila süretlep bergechke, u telep qilin’ghan, yilmuyil sunulup kéliwatqan oxshash qurbanliqlar arqiliq \add Xudagha\add* yéqinlashmaqchi bolghanlarni hergizmu mukemmel qilalmaydu.\x + \xo 10:1 \xt Kol. 2:17; Ibr. 8:5. \x*  
\v 2 Bolmisa, mushu qurbanliqlarning sunulushi axirlishatti, chünki ibadet qilghuchilar pak qilinip, wijdani yene öz gunahliri tüpeylidin azablanmaytti.  
\v 3 Halbuki, mushu qurbanliqlar yilmuyil öz gunahlirini özlirige eslitip turidu.  
\v 4 Chünki buqa we öchkilerning qéni gunahlarni hergiz élip tashliyalmaydu.\x + \xo 10:4 \xt Law. 16:14; Chöl. 19:4; Ibr. 9:13. \x*  
\v 5 Shuning üchün, U dunyagha kelgende mundaq dégen: —  
\m «Ne qurbanliq, ne atighan ashliq hediyeliri bolsa Séning telep-arzuyung emes,  
\m Biraq Sen Men üchün bir ten teyyarlap berding;\f □ \fr 10:5 \ft \+bd «Shuning üchün, U dunyagha kelgende mundaq dégen: —»\+bd* — «U» — Mesihni körsitidu.\f*  \x + \xo 10:5 \xt Zeb. 40:6; Yesh. 1:11; Yer. 6:20; Am. 5:21. \x*   
\m
\v 6 Ne köydürme qurbanliqlar, ne gunah qurbanliqidinmu söyünmiding;   
\m
\v 7 Shunga jawab berdimki — «Mana Men keldim!  
\m — Qanun desturungda Men toghruluq pütülgendek —  
\m I Xuda, iradengni emelge ashurush üchün keldim».\f □ \fr 10:7 \ft \+bd «....Shunga jawab berdimki — «Mana Men keldim! — qanun desturungda Men toghruluq pütülgendek — I Xuda, iradengni emelge ashurush üchün keldim»»\+bd* — (5-7-ayet) «Zeb.» 40:6-8 (kona grék «Séptuagint» (LXX) terjimisidin). Bu ayetlerde Tewrattiki töt xil asasiy qurbanliq (inaqliq yaki teshekkür qurbanliqliri (rehmet qurbanliqliri), ashliq hediyeliri, köydürme we gunahni tiligüchi qurbanliqlar) tilgha élinidu. 
\fp  Démisekmu, Mesih bu sözlerni Özi dunyagha kélishidin 1000 yilche burun Öz Rohi arqiliq Zeburda Dawut peyghemberning aghzidin béxaret süpitide aldin’ala eytidu.\f*  \x + \xo 10:7 \xt Zeb. 40:7, 8\x*   
\b  
\m
\v 8 U yuqirida: «Ne qurbanliq, ne ashliq hediyeliri, ne köydürme qurbanliqlar ne gunahni tiligüchi qurbanliqlar Séning telep-arzuyung emes, Sen ulardinmu söyünmiding» (bu qurbanliqlar Tewrat qanunining telipi boyiche sunulushi kérek idi) déginidin kéyin  
\v 9 yene: «Séning iradengni emelge ashurush üchün keldim» dégen. Démek, \add Xuda\add* kéyinkisini küchke ige qilish üchün, aldinqisini emeldin qalduridu. \f □ \fr 10:9 \ft \+bd «Démek, Xuda kéyinkisini küchke ige qilish üchün, aldinqisini emeldin qalduridu»\+bd* — «aldinqisi» belkim (1) yuqirida tilgha élin’ghan kona ehdige munasiwetlik qurbanliqlarni yaki (2) kona ehdining özini körsitidu; «kéyinkisi» (yaki «ikkinchisi») bolsa (3) Eysa Mesihning birdinbir qurbanliqi yaki (4) 9-ayette körsitilgen «Xudaning iradisini emelge ashurush»ni körsitidu. Bizningche (1) we (4) aldi-keyni ayetlerge muwapiqtur. Yéngi ehdining tüp meqsiti we axirqi netijisi «Xudaning iradisige emel qilish»din ibarettur. Bu irade Mesihning bizni gunahdin qutquzidighan qurbanliq ölümini öz ichige alidu, elwette. 
\fp  Démek, bu bashqa-bashqa közqarashlar arisidiki perqler anqe chong emes.\f*  
\v 10 Xudaning bu iradisi boyiche Eysa Mesihning ténining bir yolila qurban qilinishi arqiliq biz gunahtin paklinip, \add Xudagha\add* atalduq.\f □ \fr 10:10 \ft \+bd «Eysa Mesihning ténining bir yolila qurban qilinishi arqiliq biz gunahtin paklinip, Xudagha atalduq»\+bd* — «gunahtin paklinip, Xudagha atalduq» grék tilida birla söz bilen ipadilinidu: «muqeddesleshtürülduq» yaki «pak-muqeddes qilinduq». Injil boyiche «muqeddes» dégen sözning ikki mezmuni bar: (1) gunahdin paklan’ghan; (2) Xudagha alahide atalghan.\f*  \x + \xo 10:10 \xt Ibr. 9:12. \x*   
\m
\v 11 Her kahin her küni ibadet xizmitide turidu, shundaqla gunahlarni hergiz saqit qilalmaydighan oxshash xildiki qurbanliqlarni \add Xudagha\add* qayta-qayta sunidu.  
\v 12 Biraq, bu \add kahin\add* bolsa gunahlar üchün birla qétimliq menggü inawetlik bir qurbanliqni sun’ghandin kéyin, Xudaning ong yénida olturdi; \f □ \fr 10:12 \ft \+bd «Biraq, bu kahin bolsa gunahlar üchün birla qétimliq menggü inawetlik bir qurbanliqni sun’ghandin kéyin, Xudaning ong yénida olturdi»\+bd* — oqurmenlerge ayan boliduki, kona ehde dewride kahinlarning xizmitining ayighi yoq idi, shuning bilen daim «\+bd turatti\+bd*» (öre turatti, ibadet chédirida orunduq yoq idi). Lékin Eysa biz üchün özini birla qurbanliq sun’ghandin kéyin «\+bd olturdi\+bd*».\f*  \x + \xo 10:12 \xt Zeb. 110:1; Ros. 2:34; 1Kor. 15:25; Ef. 1:20; Kol. 3:1; Ibr. 1:13. \x*  
\v 13 U shu yerde «düshmenliri Öz ayighi astida textiper qilin’ghuche» kütidu. \f □ \fr 10:13 \ft \+bd «U shu yerde «düshmenliri Öz ayighi astida textiper qilin’ghuche» kütidu»\+bd* — 2:13 we «Zeb.» 110ni körüng.\f*  
\v 14 U mushu birla qurbanliq bilen Xudagha atap pak-muqeddes qilin’ghanlarni menggüge mukemmel qildi.  
\v 15 \add Muqeddes yazmilarda\add* \add pütülgendek\add*, Muqeddes Rohmu bu heqte bizge guwahliq béridu. Chünki U awwal: —   
\m
\v 16 «U künlerdin kéyin, Méning ular bilen tüzidighan ehdem mana shuki, deydu Perwerdigar;  
\m Men Öz tewrat-qanunlirimni ularning zéhin-eqligimu salimen,  
\m Hemde ularning qelbigimu pütimen» dégendin kéyin, U yene: —\x + \xo 10:16 \xt Yer. 31:31-34; Rim. 11:27; Ibr. 8:8. \x*   
\m
\v 17 «Ularning gunahliri we itaetsizlikirini menggüge ésimdin chiqiriwétimen» — dégen.\f □ \fr 10:17 \ft \+bd «...Ularning gunahliri we itaetsizlikirini menggüge ésimdin chiqiriwétimen»\+bd* — (16-17-ayet) «Yer.» 31:31-34.\f*  \x + \xo 10:17 \xt Yer. 31:33,34. \x*   
\m
\v 18 Emdi shu yolda gunahlar kechürüm qilin’ghaniken, gunahlar üchün qurbanliq qilishning hajitimu qalmaydu.   
\b  
\m  
\s1 Emdi Xudagha yéqinlishayli!  
\m
\v 19 Shuning üchün, ey qérindashlar, Eysaning qéni arqiliq eng muqeddes jaygha kirishke jür’ǝtlik bolup, \x + \xo 10:19 \xt Yuh. 10:9; 14:6; Rim. 5:2; Ef. 2:13; 3:12. \x*  
\v 20 (U bizge échip bergen, ibadetxanining perdisidin (yeni, Uning et-ténidin) ötidighan shu yipyéngi, hayatliq yoli bilen)  
\v 21 shundaqla Xudaning ailisini bashquridighan bizning ulugh kahinimiz bolghanliqi bilen, \f □ \fr 10:21 \ft \+bd «shundaqla Xudaning ailisini bashquridighan bizning ulugh kahinimiz bolghanliqi bilen, ...»\+bd* — «Xudaning ailisi» étiqadchi jamaetni körsitidu.\f*  
\v 22 dillirimiz wijdandiki bulghunushlardin sépilish bilen paklan’ghan we bedinimiz sap su bilen yuyulghandek tazilan’ghan halda étiqadning toluq jezm-xatirjemliki we semimiy qelb bilen Xudagha yéqinlishayli! \f □ \fr 10:22 \ft \+bd «dillirimiz wijdandiki bulghunushlardin sépilish bilen paklan’ghan»\+bd* — mushu sözler yéngi ehde astidiki étiqadchilarning ehwali bilen kona ehde astidikilerning ehwalining sélishturmisini közde tutidu — kona ehde astidikiler kahin teripidin qurbanliq qanliri sépilishi arqiliq «gunahliri yépilghan» yaki «kafaret qilin’ghan». Emdi yéngi ehde astidikilerning dilliri Eysaning qurbanliq qéni sépilish bilen, wijdanida héchqandaq bulghinishlar qalmaydu. \+bd «bedinimiz sap su bilen yuyulghandek tazilan’ghan halda étiqadning toluq jezm-xatirjemliki we semimiy qelb bilen Xudagha yéqinlishayli!»\+bd* — mushu ibariler toghruluq «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*  \x + \xo 10:22 \xt Ez. 36:25. \x*  
\v 23 Emdi étirap qilghan ümidimizde tewrenmey ching turayli (chünki wede Bergüchi bolsa sözide turghuchidur)  
\v 24 we méhir-muhebbet körsitish we güzel ish qilishqa bir-birimizni qandaq qozghash we righbetlendürüshni oylayli.  
\v 25 Beziler adet qiliwalghandek, jamaette jem bolushtin bash tartmayli, belki bir-birimizni jékilep-ilhamlandurayli; bolupmu shu künining yéqinlashqanliqini bayqighininglarda, téximu shundaq qilayli.\f □ \fr 10:25 \ft \+bd «bolupmu shu künining yéqinlashqanliqini bayqighininglarda, téximu shundaq qilayli»\+bd* — «shu kün» Mesihning bu dunyagha qaytip kélidighan künini körsitidu, elwette. Injilni yazghuchilarning neziride peqet bir kün, yeni «shu kün»la közde tutulidu. 
\fp  Grék tilida 19-25-ayetler birla jümle bilen ipadilinidu.\f*   
\m
\v 26 Heqiqetni tonushqa nésip bolghandin kéyin, yenila qesten gunah ötküzüwersek, u chaghda gunahlar üchün sunulidighan bashqa bir qurbanliq bolmas, \x + \xo 10:26 \xt Chöl. 15:30; Mat. 12:31; Ibr. 6:4; 2Pét. 2:20; 1Yuh. 5:16. \x*  
\v 27 belki bizge qalidighini peqet soraq, shundaqla Xuda bilen qarshilishidighanlarni yep tügitishke teyyar turidighan yalqunluq otni qorqunch ichide kütüshla, xalas. \f □ \fr 10:27 \ft \+bd «belki bizge qalidighini peqet soraq, shundaqla Xuda bilen qarshilishidighanlarni yep tügitishke teyyar turidighan yalqunluq otni qorqunch ichide kütüshla, xalas»\+bd* — bu muhim ayet üstide yene «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*  
\v 28 Emdi Musagha chüshürülgen Tewrat qanunini közge ilmighan herqandaq kishi ikki yaki üch guwahchining ispati bolsa, kengchilik qilinmayla öltürületti. \x + \xo 10:28 \xt Chöl. 35:30; Qan. 17:6; 19:15; Mat. 18:16; 2Kor. 13:1. \x*  
\v 29 Undaqta, bir kishi Xudaning Oghlini depsende qilsa, Xudaning ehdisining qénigha, yeni özini pak qilghan qan’gha napak dep qarisa, shepqet qilghuchi Rohni haqaret qilsa, buningdin téximu éghir jazagha layiq hésablinidu, dep oylimamsiler?   
\m
\v 30 Chünki \add Tewratta\add* «Intiqam Méningkidur, kishining qilmishlirini öz béshigha özüm yandurimen, deydu Perwerdigar» we «Perwerdigar Öz xelqini soraqqa tartidu» dégüchini bilimiz. \f □ \fr 10:30 \ft \+bd «Intiqam Méningkidur, kishining qilmishlirini öz béshigha özüm yandurimen, deydu Perwerdigar» ... «Perwerdigar Öz xelqini soraqqa tartidu»»\+bd* — bu sözler «Qan.» 32:35 we 36din élin’ghan.\f*  \x + \xo 10:30 \xt Qan. 32:35, 36; Rim. 12:19. \x*  
\v 31 Menggü hayat Xudaning qollirigha chüshüp jazalinish neqeder dehshetlik ish-he!   
\m
\v 32 Emdi siler yorutulushtin kéyin, azab-oqubetlik, qattiq küreshlerge berdashliq bergen ashu burunqi künlerni ésinglarda tutunglar. \f □ \fr 10:32 \ft \+bd «Emdi siler yorutulushtin kéyin, azab-oqubetlik, qattiq küreshlerge berdashliq bergen ashu burunqi künlerni ésinglarda tutunglar»\+bd* — mushu azab-oqubet chékishi étiqadta ching türghanliqi tüpeylidin, elwette.\f*  
\v 33 Bezi waqitlarda reswa qilinip haqaretlesh we xarlinishlargha uchridinglar we bezi waqitlarda mushundaq muamililerge uchrighanlargha derddash boldunglar.  
\v 34 Chünki siler hem mehbuslarning derdige ortaq boldunglar hem mal-mülkünglar bulan’ghandimu, kelgüside téximu ésil hem yoqap ketmeydighan baqiy teelluqatqa ige bolidighanliqinglarni bilgechke, xushalliq bilen bu ishni qobul qildinglar. \f □ \fr 10:34 \ft \+bd «chünki siler hem mehbuslarning derdige ortaq boldunglar»\+bd* — bu mehbuslar étiqad üchün zindanda yatqan. \+bd «hem mal-mülkünglar bulan’ghandimu,... xushalliq bilen bu ishni qobul qildinglar»\+bd* — «mal-mülkünglar bulan’ghanda» — mushu ishning tarixiy tepsilatliri toghruluq «qoshumche söz»imiznimu körüng.\f*  \x + \xo 10:34 \xt Mat. 5:12; Ros. 21:33. \x*  
\v 35 Shuning üchün, jasaritinglarni yoqatmanglar, uningdin intayin zor in’am bolidu.   
\m
\v 36 Chünki Xudaning iradisige emel qilip, Uning wede qilghinigha muyesser bolush üchün, sewr-chidam qilishinglargha toghra kélidu. \x + \xo 10:36 \xt Luqa 21:19. \x*  
\v 37 Chünki \add muqeddes yazmilarda\add* \add Xuda\add* mundaq dégen: —  
\m «Peqet azghine waqittin kéyinla»,  
\m «Kelgüchi derweqe yétip kélidu,  
\m U kéchikmeydu.\f □ \fr 10:37 \ft \+bd «Peqet azghine waqittin kéyinla»... Kelgüchi derweqe yétip kélidu, U kéchikmeydu»\+bd* — «Yesh.» 26:20, «Hab.» 2:3.\f*  \x + \xo 10:37 \xt Hab. 2:2-3; Hag. 2:7; 1Pét. 1:6; 5:10. \x*   
\m
\v 38 Biraq heqqaniy bolghuchi étiqad bilen yashaydu;  
\m Lékin u keynige chékinse,  
\m Jénim uningdin söyünmeydu».\f □ \fr 10:38 \ft \+bd «Biraq heqqaniy bolghuchi étiqad bilen yashaydu»\+bd* — bezi kona köchürmilerde: «Méning heqqaniy adimim étiqad bilen yashaydu» déyilidu. \+bd «Biraq heqqaniy bolghuchi étiqad bilen yashaydu; lékin u keynige chékinse, jénim uningdin söyünmeydu»»\+bd* — «Hab.» 2:4.\f*  \x + \xo 10:38 \xt Hab. 2:4; Rim. 1:17; Gal. 3:11. \x*  
\v 39 Halbuki, biz bolsaq keynige chékinip halak bolidighanlardin emes, belki étiqad bilen öz jénimizni igiligenlerdindurmiz.\f □ \fr 10:39 \ft \+bd «... Biz bolsaq keynige chékinip halak bolidighanlardin emes, belki étiqad bilen öz jénimizni igiligenlerdindurmiz»\+bd* — mushu ayette «jan» jismaniy terep emes, belki rohiy tereptiki hayatni körsitidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 11
\s1 Étiqad-ishench — ötkenki guwahchilar  
\m
\v 1 Étiqad bolsa ümid qilghan ishlarning réalliqtiki ipadisi we körünmeydighan shey’ilerning delilidur.\f □ \fr 11:1 \ft \+bd «Étiqad bolsa ümid qilghan ishlarning réalliqtiki ipadisi»\+bd* — yaki «étiqad bolsa ümid qilghan ishlarning mutleq xatirjemliki». Démisekmu, Injilda «ümid» daim dégüdek müjmel bir arzu emes, belki Xudaning wedilirige ching baghlan’ghan ishtur.\f*  
\v 2 Chünki burunqi mötiwerlirimiz qedimde mana shu étiqad bilen \add Xudadin kelgen\add* yaxshi guwahliqni alghan.\f □ \fr 11:2 \ft \+bd «Chünki burunqi mötiwerlirimiz qedimde mana shu étiqad bilen Xudadin kelgen yaxshi guwahliqni alghan»\+bd* — «burunqi mötiwerlirimiz» dégenlik grék tilida «aqsaqallirimiz». Démek, ibraniylarning ata-bowiliri arisida étiqad teripide ülgiler we yol bashlighuchi bolghanlar.\f*   
\m
\v 3 Biz étiqad arqiliq kainatning Xudaning söz-kalami bilen ornitilghanliqini, shundaqla biz körüwatqan mewjudatlarning körgili bolidighan shey’ilerdin chiqqan emeslikini chüshineleymiz.\f □ \fr 11:3 \ft \+bd «Biz étiqad arqiliq kainatning Xudaning söz-kalami bilen ornitilghanliqini ... chüshineleymiz»\+bd* — yaki «biz étiqad arqiliq dewr-zamanlarning Xudaning söz-kalami bilen ornitilghanliqini ... chüshineleymiz».\f*  \x + \xo 11:3 \xt Yar. 1:1; Zeb. 33:6; Yuh. 1:10; Rim. 4:17; Ef. 3:9; Kol. 1:16. \x*   
\m
\v 4 Étiqadi bolghachqa Habil Qabilningkidinmu ewzel bir qurbanliqni Xudagha atighan; étiqadi bolghachqa Xuda uning atighanlirini teriplep, uninggha heqqaniy dep guwahliq berdi. Gerche ölgen bolsimu, étiqadi bilen u yenila bizge gep qilmaqta.\x + \xo 11:4 \xt Yar. 4:4; Mat. 23:35. \x*   
\m
\v 5 Étiqadi bolghachqa, Hanox ölümni körmeyla \add ershke\add* kötürüldi; Xuda uni kötürüp élip ketkechke, u yer yüzide héch tépilmidi. Sewebi u élip kétilishtin ilgiri, Xudani xursen qilghan adem dep teriplen’genidi.\x + \xo 11:5 \xt Yar. 5:22,24. \x*  
\v 6 Emdilikte étiqad bolmay turup, Xudani xursen qilish mumkin emes; chünki Xudaning aldigha baridighan kishi Uning barliqigha, shundaqla Uning Özini izdigenlerge ejrini qayturghuchi ikenlikige ishinishi kérek.   
\m
\v 7 Étiqadi bolghachqa, Nuh téxi körülüp baqmighan weqeler heqqide Xuda teripidin agahlandurulghanda, ixlasmenlik qorqunchi bilen ailisidikilerni qutquzush üchün yoghan bir kéme yasidi; hemde étiqadi arqiliq shundaq qilip pütkül dunyadikilerning gunahliri üstidin höküm chiqardi, shundaqla étiqadtin bolghan heqqaniyliqqa mirasxor boldi.\f □ \fr 11:7 \ft \+bd «Étiqadi bolghachqa, Nuh .. . ailisidikilerni qutquzush üchün yoghan bir kéme yasidi»\+bd* — «yoghan kéme» grék tilida «sanduq» dégen söz bilen ipadilinidu. Chünki kéme sanduq sheklide idi («Yar.» 6-7-babni körüng).\f*  \x + \xo 11:7 \xt Yar. 6:13. \x*   
\m
\v 8 Étiqadi bolghachqa, Xuda Ibrahimni uninggha miras süpitide bermekchi bolghan zémin’gha bérishqa chaqirghanda, u itaet qildi; u qeyerge baridighanliqini bilmey turup yolgha chiqti.\x + \xo 11:8 \xt Yar. 12:4. \x*  
\v 9 Étiqadi bolghachqa u wede qilin’ghan zéminda, xuddi yaqa yurtta turghandek musapir bolup chédirlarni makan qilip yashidi. Xudaning uninggha qilghan wedisining ortaq mirasxorliri bolghan Ishaq we Yaquplarmu uning bilen birge shuninggha oxshash yashidi.  
\v 10 Ibrahimning shundaq qilishidiki seweb, u ulliri mustehkem bolghan sheherni kütkenidi; sheherning layihiligüchi hem qurghuchisi Xuda Özidur.   
\m
\v 11 Étiqadi bolghachqa Sarah gerche yashinip qalghan, tughut yéshidin ötken bolsimu, hamilidar bolush iqtidarigha ige boldi; chünki u wede qilghan Xudani ishenchlik dep qaraytti. \f □ \fr 11:11 \ft \+bd «Étiqadi bolghachqa Sarah gerche yashinip qalghan, tughut yéshidin ötken bolsimu, hamilidar bolush iqtidarigha ige boldi; chünki u wede qilghan Xudani ishenchlik dep qaraytti»\+bd* — bezi terjimiliride bu jümlide közde tutulghan étiqad igisi Sarah emes, belki Ibrahim dep qarilidu. Birnechche seweblerdin (jümlidin bala tughushta küch, yeni hamilidar bolush iqtidari kérek bolghini er kishi emes, belki ayal kishi bolghanliqidin!), körsitilgen étiqadchini Sarah dep qaraymiz. U Xudaning sözidin gumanlan’ghandin kéyin, eyiblen’gen bolup andin ching étiqadta turghan bolushi mumkin («Yar.» 18:1-15ni körüng).\f*  \x + \xo 11:11 \xt Yar. 17:19; 21:2; Luqa 1:36. \x*  
\v 12 Buning bilen birla ademdin, yeni ölgen ademdek bolup qalghan bir ademdin asmandiki yultuzlardek köp, déngiz sahilidiki qumdek sansiz ewladlar barliqqa keldi.\x + \xo 11:12 \xt Yar. 15:5; 22:17; Rim. 4:18. \x*   
\m
\v 13 Bu kishilerning hemmisi Xudaning wede qilghanlirigha muyesser bolmay turupla étiqadi bolghan halda alemdin ötti. Biraq ular hayat waqtida bularning kelgüside emelge ashurulidighanliqini yiraqtin körüp, quchaq échip xursenlik bilen kütken we özlirini yer yüzide musapir we yoluchi dep ashkare éytqanidi. \x + \xo 11:13 \xt Yar. 23:4; 47:9; Yuh. 8:53. \x*  
\v 14 Bu bundaq sözlerni qilghan kishilerning bir wetenni teshna bolup izdewatqanliqini éniq ipadileydu.  
\v 15 Derweqe, ular öz yurtini séghin’ghan bolsa, qaytip kétish pursiti chiqqan bolatti.  
\v 16 Lékin ular uningdinmu ewzel, yeni ershtiki bir makanni telpünüp izdimekte. Shuning üchün, Xudaning özlirining Xudasi dep atilishidin nomus qilmaydu; chünki mana, U ular üchün bir sheher hazirlighan.\x + \xo 11:16 \xt Mis. 3:6; Mat. 22:32; Ros. 7:32. \x*   
\m
\v 17-18 Ibrahim Xuda teripidin sinalghinida, étiqadi bolghachqa oghli Ishaqni qurbanliq süpitide Xudagha atidi; gerche u Xudaning wedilirini, jümlidin «Séning namingni dawamlashturidighan nesling bolsa Ishaqtin kélip chiqidu» déginini tapshuruwalghan bolsimu, u yenila birdinbir oghlini qurban qilishqa teyyar turdi. \x + \xo 11:17-18 \xt Yar. 22:10; Yar. 21:12; Rim. 9:7; Gal. 3:29. \x*  
\v 19 Chünki u hetta Ishaq ölgen teqdirdimu, Xudaning uni tirildürüshke qadir ikenlikige ishendi. Mundaqche éytqanda, Ishaqni ölümdin tirildürülgendek qaytidin tapshuruwaldi.   
\m
\v 20 Étiqadi bolghachqa, Ishaq oghulliri Yaqup bilen Esawning kelgüsi ishlirigha xeyrlik tilep dua qildi.\x + \xo 11:20 \xt Yar. 27:28,39. \x*   
\m
\v 21 Étiqadi bolghachqa, Yaqup alemdin ötüsh aldida Yüsüpning ikki oghlining herbiri üchün xeyrlik dua qilip, hasisigha tayinip turup Xudagha sejde qildi. \f □ \fr 11:21 \ft \+bd «Étiqadi bolghachqa, Yaqup alemdin ötüsh aldida Yüsüpning ikki oghlining herbiri üchün xeyrlik dua qilip, hasisigha tayinip turup Xudagha sejde qildi»\+bd* — «Yar.» 47:31 (grék tilidiki «Septuagint» (LXX) dégen terjimisi)ni körüng.\f*  \x + \xo 11:21 \xt Yar. 47:31; 48:15. \x*  
\v 22 Étiqadi bolghachqa, Yüsüp sekratqa chüshüp qalghanda, beni Israilning Misirdin chiqip kétidighanliqini tilgha aldi hemde özining ustixanliri toghruluqmu emr qildi.\f □ \fr 11:22 \ft \+bd «Étiqadi bolghachqa, Yüsüp sekratqa chüshüp qalghanda, beni Israilning Misirdin chiqip kétidighanliqini tilgha aldi hemde özining ustixanliri toghruluqmu emr qildi»\+bd* — Yüsüpning emri bolsa «Siler Misirdin chiqqininglarda méning ustixanlirimni élip kétinglar» dégenlik idi. «Yar.» 50:24 we «Mis.» 18:19ni körüng.\f*  \x + \xo 11:22 \xt Yar. 50:24. \x*   
\m
\v 23 Étiqadi bolghachqa, Musa tughulghanda, uning ata-anisi uni üch ay yoshurdi; chünki ular Musaning yéqimliq bir bala ikenlikini kördi, padishahning permanidinmu qorqmidi. \f □ \fr 11:23 \ft \+bd «Étiqadi bolghachqa, Musa tughulghanda, uning ata-anisi uni üch ay yoshurdi; chünki ular Musaning yéqimliq bir bala ikenlikini kördi, padishahning permanidinmu qorqmidi»\+bd* — «yéqimliq bir bala» bu söz choqum Musaning bir alahidilikini, uning Xudagha yaqidighanliqini körsetse kérek («Ros.» 7:20nimu körüng).\f*  \x + \xo 11:23 \xt Mis. 2:2; Ros. 7:20. \x*  
\v 24 Étiqadi bolghachqa, Musa chong bolup ulugh zat bolghandin kéyin, «Pirewning qizining oghli» dégen ataqta turiwérishni ret qilip,  
\v 25 gunah ichidiki lezzetlerdin waqitliq behrimen bolushning ornigha, Xudaning xelqi bilen bille azab chékishni ewzel kördi. \x + \xo 11:25 \xt Zeb. 84:10\x*  
\v 26 U Mesihke qaritilghan haqaretke uchrashni Misirning xezinisidiki bayliqlargha ige bolushtinmu ewzel bildi. Chünki közlirini \add ershtiki\add* in’amgha tikiwatatti. \f □ \fr 11:26 \ft \+bd «U (Musa) Mesihke qaritilghan haqaretke uchrashni Misirning xezinisidiki bayliqlargha ige bolushtinmu ewzel bildi...»\+bd* — «Mesihke qaritilghan haqaret» dégen söz belkim Mesihning herdaim (hetta dunyagha kélishidin ilgiri) Öz xelqi bilen bir ikenlikini körsitidu. Bu ajayib ibare toghruluq «qoshumche söz»imizde toxtilimiz.\f*  
\v 27 Étiqadi bolghachqa, u padishahning ghezipidinmu qorqmay Misirdin chiqip ketti. \add Japa-musheqqetke\add* chididi, chünki Közge Körünmigüchi uning közige körünüp turghandek idi.  
\v 28 Étiqadi bolghachqa, u «tunji oghlining jénini alghuchi» \add perishtining\add* \add Israillargha\add* tegmesliki üchün \add tunji\add* «ötüp kétish» héytini ötküzüp, shuninggha munasiwetlik qanni \add buyrulghini boyiche\add* sépip-sürkidi.\f □ \fr 11:28 \ft \+bd «Étiqadi bolghachqa, u «tunji oghlining jénini alghuchi» perishtining Israillargha tegmesliki üchün tunji «ötüp kétish» héytini ötküzüp, shuninggha munasiwetlik qanni buyrulghini boyiche sépip-sürkidi»\+bd* — bu weqelerni chüshinish üchün «Mis.» 12-babqa qaralsun.\f*  \x + \xo 11:28 \xt Mis. 12:21. \x*   
\m
\v 29 Étiqadi bolghachqa, \add Israillar\add* Qizil déngizdin xuddi quruqluqta mangghandek méngip ötti. Biraq \add ularni qoghlap kelgen\add* Misirliqlar ötmekchi bolghanda sugha gherq boldi.\x + \xo 11:29 \xt Mis. 14:22. \x*   
\m
\v 30 Étiqadi bolghachqa, xelq yette kün Yérixo shehirining sépilini aylan’ghandin kéyin sépil örüldi.\f □ \fr 11:30 \ft \+bd «Étiqadi bolghachqa, xelq yette kün Yérixo shehirining sépilini aylan’ghandin kéyin sépil örüldi»\+bd* — Yérixo shehiri Israillar Misirdiki qulluqtin qutulup, Xuda bérishke wede qilghan Qanaan zéminida jeng qilmayla igiligen tunji sheher. «Yeshua» 6-babni körüng.\f*  \x + \xo 11:30 \xt Ye. 6:20. \x*   
\m
\v 31 Étiqadi bolghachqa, pahishe ayal Rahab Israil charlighuchilirini dostlarche kütüwalghachqa, itaetsizler \add bolghan öz shehiridikiler\add* bilen birlikte halak bolmidi.\x + \xo 11:31 \xt Ye. 2:1; 6:23; Yaq. 2:25. \x*   
\m
\v 32 Men yene némishqa sözlep olturay? Gidéon, Baraq, Shimshon, Yeftah, Dawut, Samuil we qalghan bashqa peyghemberler toghrisida éytip kelsem waqit yetmeydu. \x + \xo 11:32 \xt Hak. 4:6; 6:11; 11:1; 12:7; 13:24; 1Sam. 17:45; 1Sam. 12:2. \x*  
\v 33 Ular étiqadi bilen ellerning üstidin ghalib keldi, adalet yürgüzdi, \add Xuda\add* wede qilghanlargha érishti, shirlarning aghzilirini étip qoydi, \f □ \fr 11:33 \ft \+bd «Ular étiqadi bilen ellerning üstidin ghalib keldi, adalet yürgüzdi...»\+bd* — «adalet yürgüzdi» belkim Dawuttek adilliq bilen yurt sorashlirini, yaki Ayuptek bashqilarning derdige yétishni (mesilen, «Ayup» 29:12-17, 31-babni körüng) körsitidu. \+bd «ular étiqadi bilen ... Xuda wede qilghanlargha érishti, shirlarning aghzilirini étip qoydi...»\+bd* — bir qétim Daniyal peyghember shir uwisigha tashlan’ghan, biraq u Xudagha bolghan étiqadi wejidin shirlardin qutulup qalghan. «Dan.» 6-babni körüng.\f*  \x + \xo 11:33 \xt Hak. 14:6; 1Sam. 17:34; Dan. 6:23. \x*  
\v 34 dehshetlik otning yalqunini öchürdi, qilichning tighidin qéchip qutuldi, ajizliqtin kücheydi, jenglerde baturluq körsetti, yat ellerning qoshunlirini téri-pireng qildi. \f □ \fr 11:34 \ft \+bd «dehshetlik otning yalqunini öchürdi,...»\+bd* — mesilen, «Dan.» 3-babni körüng.\f*  \x + \xo 11:34 \xt 1Sam. 20:1; 1Pad. 19:3; 2Pad. 6:16; Ayup 42:10; Zeb. 66:12; Yesh. 38:21; Yo. 3:10\x*  
\v 35 \add Étiqadi bolghachqa\add*, ayallar ölgen uruq-tughqanlirini ölümdin tirildürgüzüp qayturuwaldi; biraq bashqilar kelgüside téximu yaxshi halda ölümdin tirileyli dep, qutulush yolini ret qilip qiyinilishqa berdashliq berdi. \x + \xo 11:35 \xt 1Pad. 17:23; 2Pad. 4:36; Ros. 22:25. \x*  
\v 36 Yene beziler sinilip xar-mesxirilerge uchrap qamchilandi, beziler hetta kishenlinip zindan’gha tashlandi; \f □ \fr 11:36 \ft \+bd «Yene beziler sinilip xar-mesxirilerge uchrap qamchilandi, beziler hetta kishenlinip zindan’gha tashlandi»\+bd* — Tewratta mushundaq misallar nurghun. 35-ayette körsitilgen azablar we ushbu babta bezi bashqa ishlar «Makabbiylar» dégen tarixiy kitab (1-, 2- we 4-tom)da xatirilinidu. Bu kitab Tewratning bir qismi bolmisimu, tarixshunaslar teripidin asasen ishenchlik dep qarilidu.\f*  \x + \xo 11:36 \xt Yer. 20:2. \x*  
\v 37 ular chalma-kések qilip öltürüldi, here bilen herilinip parchilandi, sinaqlarni béshidin ötküzdi, qilichlinip öltürüldi; ular qoy-öchke térilirini yépincha qilghan halda sersan bolup yürdi, namratliqta yashidi, qiyin-qistaqqa uchridi, xorlandi \f □ \fr 11:37 \ft \+bd «...here bilen herilinip parchilandi...»\+bd* — Yehudiy xelqining bezi tarixliri boyiche Manasseh padishah Yeshaya peyghemberni shundaq qilghan. Tewrat özide mushu tarix xatirilenmigen.\f*  \x + \xo 11:37 \xt 1Pad. 21:13; 2Pad. 1:8; Mat. 3:4. \x*  
\v 38 (ular bu dunyagha zaye ketkenidi), chöllerde, taghlarda, öngkürlerde we gemilerde sergerdan bolup yürdi.   
\m
\v 39 Bularning hemmisi étiqadi bilen Xudaning Öz guwahi bilen teriplen’gen bolsimu, Xudaning wede qilghinigha eyni boyiche érishkini yoq. \f □ \fr 11:39 \ft \+bd «Bularning hemmisi étiqadi bilen Xudaning öz guwahi bilen teriplen’gen bolsimu, Xudaning wede qilghinigha eyni boyiche érishkini yoq»\+bd* — «érishkini yoq» dégenlik yer yüzide tirik waqtida érishmigen, démekchi. Tirilgende pütünley bashqiche bolidu, elwette!\f*  
\v 40 Emdilikte Xuda bizler üchün téximu ewzel bir nishan-meqsetni békitken bolup, ular bizsiz kamaletke yetküzülmeydu.\f □ \fr 11:40 \ft \+bd «Emdilikte Xuda bizler üchün téximu ewzel bir nishan-meqsetni békitken bolup, ular bizsiz kamaletke yetküzülmeydu»\+bd* — démek, ular bizni kütüshi kérek, yéngi ehdidin behrimen bolghan étiqadchi bizler bilen teng kamaletke yetküzülidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 12
\s1 Xuda Öz perzentlirini terbiyileydu  
\m
\v 1-2 Emdi etirapimizda guwahchilar shunche chong buluttek bizni oruwalghachqa, herxil éghir yük hem bizge asanla chirmishiwalidighan gunahni chörüp tashlap, aldimizgha qoyulghan yügürüsh yolini chidamliq bilen bésip yügüreyli; buningda közimizni étiqadimizning Yol Bashlighuchisi we Takamullashturghuchisi bolghan Eysagha tikeyli. U Özini kütken xushalliq üchün krésttiki azabqa berdashliq berdi hem uningda bolghan haqaretke pisent qilmidi. Shuning bilen U Xudaning textining ong teripide olturghuzuldi.\f □ \fr 12:1-2 \ft \+bd «Emdi etirapimizda guwahchilar shunche chong buluttek bizni oruwalghachqa,... »\+bd* — «guwahchilar» ikki tereptiki söz bolushi mumkin: (1) Yuqiriqi 11-babta tilgha élin’ghan kishiler bizge étiqad bilen yashashning néme ikenlikini körsitip «guwahliq bergenliki»ni hem (2) «étiqadning beygisi»de yügürginimizde bularning ershtin bizge guwahchilardek qarap turuwatqanliqini körsitidu. «Bulut» qiziq gep — «Dan.» 7:13, «Mat.» 24:30, 26:46, «1Tés.» 4:17, «Weh.» 1:7ni körüng.\f*  \x + \xo 12:1-2 \xt Rim. 6:4; 12:12; 1Kor. 9:24; Ef. 4:22; Kol. 3:8; Ibr. 10:36; 1Pét. 2:1, 2; Luqa 24:26; Fil. 2:8-11; Ibr. 1:3; 8:1; 1Pét. 1:11. \x*   
\m
\v 3 Könglünglerning hérip sowup ketmesliki üchün, gunahkarlarning shunche qattiq xorlashlirigha berdashliq Bergüchini köngül qoyup oylanglar.   
\m
\v 4 Gunahqa qarshi küreshlerde téxi qan aqquzush derijisige bérip yetmidinglar.\x + \xo 12:4 \xt 1Kor. 10:13. \x*  
\v 5 Xudaning silerge Öz perzentlirim dep jékileydighan \add muqeddes yazmilardiki\add* munu sözlirini untudunglar: —  
\b  
\m «I oghlum, Perwerdigarning terbiyisige sel qarima,  
\m Eyiblen’giningde könglüng sowup ketmisun,\x + \xo 12:5 \xt Ayup 5:17; Pend. 3:11-12; Weh. 3:19. \x*   
\m
\v 6 Chünki Perwerdigar söyginige terbiye béridu,  
\m Méning oghlum dep qobul qilghanlarning hemmisini derrileydu».\f □ \fr 12:6 \ft \+bd «I oghlum, Perwerdigarning terbiyisige sel qarima, eyiblen’giningde könglüng sowup ketmisun, chünki Perwerdigar söyginige terbiye béridu, Méning oghlum dep qobul qilghanlarning hemmisini derrileydu»\+bd* — «Pend.» 3:11-12 .\f*  \x + \xo 12:6 \xt Pend. 3:11,12\x*   
\b  
\m
\v 7 Azab chekkininglarni Xudaning terbiyisi dep bilip, uninggha berdashliq béringlar. Chünki silerning terbiye élishinglarning özi Xudaning silerni oghlum dep muamile qilghanliqini körsitidu. Qaysi perzent atisi teripidin terbiyilenmeydu?  
\v 8 Emdi \add Xudaning\add* terbiyilishide herbir perzentining öz ülüshi bar; lékin bu ish silerde kem bolsa heqiqiy oghulliridin emes, belki haramdin bolghan perzenti bolup chiqisiler.   
\m
\v 9 Uning üstige hemmimizning özimizge terbiye bergen et jehettiki atilirimiz bar, biz ularnimu hörmetlep kelduq. Shundaq iken, rohlarning atisigha téximu itaet qilmamduq? Shundaqta hayatimiz yashnimamdu?   
\m
\v 10 Et jehettiki atilirimiz berheq peqet özi muwapiq körgen yol boyiche azghine waqit bizni terbiyiligen. Lékin U bolsa bizge paydiliq bolsun dep, pak-muqeddeslikidin muyesser bolushimiz üchün terbiyileydu.  
\v 11 Emdi qattiq terbiye bérilgen waqtida ademni xush qilmaydu, eksiche ademni qayghugha chömdüridu; biraq buning bilen tüzelgenlerge u kéyin heqqaniyliqtin chiqqan tinch-xatirjemlikning méwisini béridu.   
\m
\v 12 Shuning üchün, «Télip sanggilighan qolunglarni, zeipliship ketken tizinglarni ruslanglar» \f □ \fr 12:12 \ft \+bd «... «Télip sanggilighan qolunglarni, zeipliship ketken tizinglarni ruslanglar»»\+bd* — yaki «...«télip sanggilighan qolunglarni, zeipliship ketken tizinglarni kücheytinglar»» («Yesh.» 35:3din neqil keltürülgen).\f*  \x + \xo 12:12 \xt Yesh. 35:3. \x*  
\v 13 we «aqsaq»larning pükülüp qalmay, belki shipa tépishi üchün pütliringlarni tüz yollarda mangdurunglar.\f □ \fr 12:13 \ft \+bd «... «aqsaq»larning pükülüp qalmay, belki shipa tépishi üchün pütliringlarni tüz yollarda mangdurunglar»\+bd* — «aqsaq»lar belkim étiqadi ajizlarni körsitidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning qorqunchida yashanglar  
\m
\v 14 Barliq kishiler bilen inaq ötüshke we pak-muqeddes yashashqa intilinglar; muqeddes bolmighan kishi hergiz Rebni körelmeydu. \x + \xo 12:14 \xt Rim. 12:18; 2Tim. 2:22. \x*  
\v 15 Oyghaq turunglarki, héchkim Xudaning méhir-shepqitidin mehrum qalmisun; aranglarda silerge ish tapquzup silerni köydüridighan, shundaqla köp ademlerni bulghap napak bolushqa seweb bolidighan birer öch-adawet yiltizi ünmisun. \x + \xo 12:15 \xt Qan. 29:17; Ros. 17:13; 2Kor. 6:1; Gal. 5:12. \x*  
\v 16 Aranglarda héchbir buzuqluq qilghuchi yaki özining tunji oghulluq hoquqini bir wax tamaqqa sétiwetken Esawdek ixlassiz kishi bolmisun. \f □ \fr 12:16 \ft \+bd «...Özining tunji oghulluq hoquqini bir wax tamaqqa sétiwetken Esawdek ixlassiz kishi bolmisun»\+bd* — «Yar.» 25:29-34.\f*  \x + \xo 12:16 \xt Yar. 25:33; Ef. 5:3; Kol. 3:5; 1Tés. 4:3. \x*  
\v 17 Chünki silerge melumki, Esaw kéyin \add atisining\add* xeyrlik duasini élishni oylighan bolsimu, shundaqla uninggha intilip köz yashlirini éqitip yalwurghan bolsimu, u \add bu ishlarni ornigha\add* \add keltüridighan\add* towa qilish yolini tapalmay, ret qilindi.\f □ \fr 12:17 \ft \+bd «...u (Esaw) bu ishlarni ornigha keltüridighan towa qilish yolini tapalmay...»\+bd* — bashqa birxil terjimisi «u (Esaw) öz gunahidin towa qilish yolini tapalmay...». 
\fp  «Towa qilish» grék tilida «uni» bilen ipadilinidu. Bezi terjimanlar bu «uni» dégenni «gunahidin towa qilish»ni körsitidu, dep qaraydu. Lékin «Yar.» 27:1-40ke qarighanda, uning izdigini eslidiki telwilikidin towa qilish emes, belki peqet pushayman bilen atisining xeyrlik duasila idi. Shuning üchün mushu yerde «towa qilish»ning menisi: — (1) atisining qararini, yaki (2) Xudaning iradisini özgertishni bildüridu (oqurmenlerge ayanki, «towa qilish»ning eslidiki menisi «közqarashni özgertish» «pozitsiyeni özgertish» dégenlik).\f*  \x + \xo 12:17 \xt Yar. 27:36. \x*   
\b  
\m  
\s1 Sinay téghi — Israillar Tewrat qanunini qobul qilghan tagh — we Zion téghi, yeni ershtiki Yérusalém  
\m
\v 18 Chünki siler qol bilen tutqili bolidighan, yalqunlap ot yénip turuwatqan hemde sürlük bulut, qarangghuluq we qara quyun qaplighan ashu taghqa kelmidinglar — \f □ \fr 12:18 \ft \+bd «yalqunlap ot yénip turuwatqan hemde sürlük bulut, qarangghuluq we qara quyun qaplighan ashu taghqa kelmidinglar...»\+bd* — «ashu tagh» bolsa Yehudiy xelqi Musa peyghemberning wasitisi bilen Tewrat qanunini qobul qilghan Sinay téghini körsitidu («Mis.» 19-babni körüng).\f*  \x + \xo 12:18 \xt Mis. 19:10,16; 20:21; Qan. 5:22. \x*   
\m
\v 19 (u jayda kanay sadasi bilen sözligen awaz yetküzülgende, bularni anglighanlar: «Bizge yene söz qilinmisun!» dep \add Xudagha\add* yalwurushti; \f □ \fr 12:19 \ft \+bd «u jayda kanay sadasi bilen sözligen awaz yetküzülgende, bularni anglighanlar: «Bizge yene söz qilinmisun!» dep Xudagha yalwurushti»\+bd* — «Qan.» 15:23ni körüng.\f*  \x + \xo 12:19 \xt Mis. 20:19; Qan. 5:25; 18:16. \x*  
\v 20 chünki ular qilin’ghan emrni kötürelmidi. «Éger bu taghqa hetta birer haywanning ayighi tegsimu, chalma-kések qilip öltürülsun» \add dep tapilan’ghanidi\add*; \f □ \fr 12:20 \ft \+bd «chünki ular qilin’ghan emrni kötürelmidi. Eger bu taghqa hetta birer haywanning ayighi tegsimu, chalma-kések qilip öltürülsun» dep tapilan’ghanidi...»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «chünki ulargha tapilan’ghan: «Eger bu taghqa hetta birer haywanning ayaghliri tegken bolsimu, chalma-kések qilip öltürülsun» dégen emrni kötürelmidi».\f*  \x + \xo 12:20 \xt Mis. 19:13. \x*  
\v 21 u körünüsh shundaq qorqunchluq idiki, Musamu: «Bek qattiq qorqup ghal-ghal titrep kettim» dégenidi).\f □ \fr 12:21 \ft \+bd «u körünüsh shundaq qorqunchluq idiki, Musamu: «Bek qattiq qorqup ghal-ghal titrep kettim» dégenidi»\+bd* — «Qan.» 9:19.\f*  \x + \xo 12:21 \xt Qan. 9:19\x*   
\m
\v 22 — Siler belki Zion téghigha, yeni menggü hayat Xudaning shehiri — ershtiki Yérusalémgha, tümenligen perishtilerge, \x + \xo 12:22 \xt Gal. 4:26; Weh. 3:12; 21:10-27. \x*  
\v 23 isimliri ershte pütülgen tunji tughulghanlarning héyt-merike xushalliqida jem qilin’ghan jamaitige, hemmeylenning soraqchisi Xudagha, takamullashturulghan heqqaniy kishilerning rohlirigha \f □ \fr 12:23 \ft \+bd «isimliri ershte pütülgen tunji tughulghanlarning... jamaitige...»\+bd* — «tunji tughulghanlar» dégen söz bu yerde Eysa Mesihge étiqad qilip, «qaytidin tughulghan» Xudaning perzenti dep hésablan’ghanlarni körsitidu. \+bd «ershtiki Yérusalémgha, tümenligen perishtilerge, isimliri ershte pütülgen tunji tughulghanlarning héyt-merike xushalliqida jem qilin’ghan jamaitige,...»\+bd* — (22-23-ayet) bashqa birxil terjimisi: «héyt-merike xushalliqigha jem bolidighan tümenligen perishitilerge, isimliri ershte yézilghan tunji tughulghanlarning jamaitige...». Israillarning isimlirining hemmisi yer yüzide «royxet»te pütülüshi buyrulghanidi («Chöl.» 1:1-18). Lékin jamaettikilerning isimliri yer yüzide emes, belki ershte pütüklüktur.\f*  \x + \xo 12:23 \xt Luqa 10:20. \x*  
\v 24 we yéngi ehdining wasitichisi Eysagha, shundaqla hem Uning sépilgen qénigha keldinglar. Bu qan Habilningkidin ewzel söz qilidu.\f □ \fr 12:24 \ft \+bd «we yéngi ehdining wasitichisi Eysagha, shundaqla hem Uning sépilgen qénigha keldinglar. Bu qan Habilningkidin ewzel söz qilidu»\+bd* — Eysa Mesihning sépilgen qéni insanning gunahlirini tilep ularni pak qilidu. Habilning qéni bolsa intiqam dep hörkirep yighlaytti («Yar.» 4:10).\f*  \x + \xo 12:24 \xt Yar. 4:10; Ibr. 10:22; 11:4; 1Pét. 1:2. \x*   
\m
\v 25 Bu sözni qilghuchini ret qilmasliqinglar üchün diqqet qilinglar. Chünki yer yüzide özlirige wehiy yetküzüp agahlandurghuchini ret qilghanlar jazadin qéchip qutulalmighan yerde, ershte bizni agahlandurghuchidin yüz örüsek, halimiz téximu shundaq bolmamdu? \f □ \fr 12:25 \ft \+bd «...yer yüzide özlirige wehiy yetküzüp agahlandurghuchi»\+bd* — mushu yerde Xudaning Musa peyghember arqiliq sözliginini körsitidu.\f*  \x + \xo 12:25 \xt Ibr. 2:3. \x*  
\v 26 Emdi shu chaghda Xudaning awazi zéminni tewritiwetkenidi; lékin emdi U: «Özüm yene bir qétim zéminnila emes, asmannimu tewritimen» dep wede qildi. \f □ \fr 12:26 \ft \+bd «Emdi shu chaghda Xudaning awazi zéminni tewritiwetkenidi...»\+bd* — «shu chaghda» — Xuda Sinay téghidin sözliginide. \+bd «lékin emdi U: «Özüm yene bir qétim zéminnila emes, asmannimu tewritimen» dep wede qildi»\+bd* — «Hag.» 2:6ni körüng.\f*  \x + \xo 12:26 \xt Hag. 2:5. \x*  
\v 27 «Yene bir qétim» dégen bu söz tewritilidighanlarning, yeni yaritilghan nersilerning tewritilishi bilen yoqitilidighanliqini, tewretkili bolmaydighan nersilerning menggü muqim bolidighanliqidin ibaret menini bildüridu.   
\m
\v 28 Shuning üchün, tewretkili bolmaydighan bir padishahliqqa muyesser bolup, méhir-shepqetni ching tutup bu arqiliq ixlasmenlik we eyminish-qorqunch bilen Xudani xursen qilidighan ibadetlerni qilayli. \f □ \fr 12:28 \ft \+bd «tewretkili bolmaydighan bir padishahliqqa muyesser bolup, méhir-shepqetni ching tutup,...»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «tewretkili bolmaydighan bir padishahliqqa muyesser bolghinimizdin minnetdar bolup,...».\f*  \x + \xo 12:28 \xt 1Pét. 2:5. \x*  
\v 29 Chünki Xudayimiz hemmini yewetküchi bir ottur.\f □ \fr 12:29 \ft \+bd «Chünki Xudayimiz hemmini yewetküchi bir ottur»\+bd* — bu sözler «Qan.» 4:24, 9:3dimu tépilidu.\f*  \x + \xo 12:29 \xt Qan. 4:24. \x*   
\b  
\b  
\m  
\c 13
\s1 Xudani xush qilish  
\m
\v 1 Aranglarda qérindashliq méhir-muhebbet toxtimisun.\x + \xo 13:1 \xt Rim. 12:10; Ef. 4:3; 1Pét. 1:22; 2:17; 4:8. \x*  
\v 2 Natonush kishilerge méhmandost bolushni untumanglar. Chünki beziler shu yol bilen bilmestin perishtilerni méhman qilghan.\x + \xo 13:2 \xt Yar. 18:1; 19:1; Rim. 12:13; 1Pét. 4:9. \x*  
\v 3 Zindan’gha tashlan’ghanlarni ular bilen bille \add zindanda\add* zenjirlen’gendek yad étinglar. Xorlan’ghanlarni özünglarmu tende turuwatqan bende süpitide yad étip turunglar.\f □ \fr 13:3 \ft \+bd «Zindan’gha tashlan’ghanlarni ular bilen bille zindanda zenjirlen’gendek yad étinglar»\+bd* — «zindan’gha tashlan’ghanlar» we «xorlan’ghanlar» étiqadi üchün ziyankeshlikke uchrighanlarni körsitidu. \+bd «xorlan’ghanlarni özünglarmu tende turuwatqan bende süpitide yad étip turunglar»\+bd* — bu jékileshning menisi belkim: (1) özliringlar ajizliqqa we jismaniy azablargha duch kelgenlikinglar tüpeylidin mushularni yad étip turunglar; (2) yaki Eysa Mesihning téni bolghan jamaet ezasi süpitide, hésdashliq we derddashliq körsitinglar» dégenni bildüridu.\f*  \x + \xo 13:3 \xt Mat. 25:36. \x*   
\m
\v 4 Hemme adem nikahqa hörmet qilsun, er-xotunlarning yatidighan yéri daghsiz bolsun; chünki Xuda buzuqchiliq qilghuchilar we zina qilghuchilardin hésab alidu.\f □ \fr 13:4 \ft \+bd «er-xotunlarning yatidighan yéri daghsiz bolsun»\+bd* — bashqa birxil terjimisi bolushi mumkin: «nikah herdaim hörmetlik ish, er-xotunluq orun daghsizdur» — bu terjime toghra bolsa, asasiy menisi er-xotunluq, shundaqla er-xotunluq arisidiki muhebbetlik jinisiy munasiwet Xuda aldida yaxshi ishtur.\f*  
\v 5 Méngish-turushunglar pulperesliktin xaliy bolsun, barigha qanaet qilinglar. Chünki Xuda mundaq dégen:  
\m «Sendin esla ayrilmaymen,  
\m Séni esla tashlimaymen».\f □ \fr 13:5 \ft \+bd «Sendin esla ayrilmaymen, séni esla tashlimaymen»\+bd* — Tewrat, «Qan.» 31:6-8.\f*  \x + \xo 13:5 \xt Yar. 28:15; Mis. 23:8; Qan. 16:19; 31:6, 8; Ye. 1:5; 1Tar. 28:20; Pend. 15:16; Fil. 4:11; 1Tim. 6:6, 8. \x*   
\b  
\m
\v 6 Shunga, yüreklik bilen éytalaymizki,  
\m «Perwerdigar méning Yardemchimdur, héch qorqmaymen,  
\m Kishiler méni néme qilalisun?»\f □ \fr 13:6 \ft \+bd «Perwerdigar méning Yardemchimdur, héch qorqmaymen, kishiler méni néme qilalisun?»\+bd* — «Zeb.» 27:1, 118:6.\f*  \x + \xo 13:6 \xt Zeb. 54:4; 56:4; 118:6-7\x*   
\b  
\m
\v 7 Silerge Xudaning söz-kalamini yetküzgen, silerning yétekchiliringlarni ésinglarda tutunglar. Ularning méngish-turushining méwe-netijisige köngül qoyup qarap, ularning étiqadini ülge qilinglar: —\x + \xo 13:7 \xt Ibr. 13:17. \x*   
\m
\v 8 Eysa Mesih tünügün, bügün we ebedil’ebedgiche özgermeydu!\f □ \fr 13:8 \ft \+bd «Eysa Mesih tünügün, bügün we ebedil’ebedgiche özgermeydu!»\+bd* — muellip, bu heqiqetni del shu yétekchi qérindashlarning étiqadining jewhiridur, démekchi bolushi mumkin.\f*  
\v 9 Shuning üchün, herxil gheyriy telimler bilen éziqturulup ketmenglar; chünki insanning qelbi \add qurbanliqqa xas\add* yémeklikler bilen emes, belki Xudaning méhir-shepqiti bilen quwwetlendürülgini ewzel. Chünki bundaq yémekliklerge bérilip kéliwatqanlar ulardin héchqandaq payda körgen emes.\x + \xo 13:9 \xt Yer. 29:8; Mat. 24:4; Yuh. 6:27; Rim. 14:17; 16:17; Ef. 4:14; 5:6; Kol. 2:16; 2Tés. 2:2; 2Tim. 4:3; 1Yuh. 4:1. \x*   
\m
\v 10 Bizlerning shundaq bir qurban’gahimiz barki, ibadet chédirida xizmette bolghanlarning uningdin yéyish hoquqi yoqtur. \f □ \fr 13:10 \ft \+bd «Bizlerning shundaq bir qurban’gahimiz barki, ibadet chédirida xizmette bolghanlarning uningdin yéyish hoquqi yoqtur»\+bd* — bu «qurban’gah» Eysa Mesih insanlarning gunahi üchün mixlinip öltürülgen kréstni körsitidu. Mushu «qurban’gahdin yéyish» bolsa uning qurbanliqidin chiqqan, menggülük hayattiki hertürlük rohiy méwilerdin behrimen bolushtin ibaret bolidu.\f*  
\v 11 Chünki gunah tilesh süpitide soyulghan, qéni bash kahin teripidin eng muqeddes jaygha élip kirilgen qurbanliq haywanlarning téni bolsa qarargahning sirtigha élip chiqilip köydürületti. \f □ \fr 13:11 \ft \+bd «Chünki gunah tilesh süpitide soyulghan, qéni bash kahin teripidin eng muqeddes jaygha élip kirilgen qurbanliq haywanlarning téni bolsa qarargahning sirtigha élip chiqilip köydürületti»\+bd* — «Law.» 16:27ni körüng.\f*  \x + \xo 13:11 \xt Mis. 29:14; Law. 4:21; 6:30; 16:27; Chöl. 19:3. \x*  
\v 12 Shunga Eysamu Öz qéni bilen xelqni paklap Xudagha atash üchün, sheher derwazisining sirtida azab chékip öldi. \f □ \fr 13:12 \ft \+bd «Shunga Eysamu Öz qéni bilen xelqni paklap Xudagha atash üchün, sheher derwazisining sirtida azab chékip öldi»\+bd* — démisekmu, Eysa Mesih ölidighan jay (Golgota) Yérusalémning sépilining sirtida idi. Mesihning bu «sirtqa chiqirilip öltürülüshi» kéyinki egeshkenlerge simwol bolghan bolup, Xudaning xelqi Mesihning hemrahliqidin behrimen bolushi üchün «sheherning sirtida», yeni öz yurti teripidin chetke qéqilishigha teyyar turushi kéreklikini körsitidu. Mesihke egeshken Yehudiy xelq üchün téximu shundaq idi. 13-ayettiki izahatlarni körüng.\f*  \x + \xo 13:12 \xt Yuh. 19:17,18. \x*  
\v 13 Shundaq iken, bizmu qarargahning sirtigha chiqip, Uning yénigha bérip, Uninggha qaritilghan haqaretke ortaq berdashliq béreyli. \f □ \fr 13:13 \ft \+bd «Shundaq iken, bizmu qarargahning sirtigha chiqip, Uning yénigha bérip...»\+bd* — «qarargahning sirtigha chiqish» Mesihke egeshken Yehudiy xelqige nisbeten ibadetxanidiki qurbanliqlardin, shundaqla ulargha baghliq eqidiliridin waz kéchish bekmu haqaretlik ish idi. Xuddi Eysa Mesih Yérusalém sheher derwazisining sirtida mixlan’ghanda haqaretke qarimighan’gha oxshash, xetni oquwatqan Yehudiy kitabxanlarmu kona eqidiliridin waz kéchishke we uning tüpeylidin uchraydighan haqaretke qarimay, Eysa Mesihke yüzlinishi kérek idi. \+bd «... Uning yénigha bérip, Uninggha qaritilghan haqaretke ortaq berdashliq béreyli»\+bd* — Eysa Mesihge qaritilghan qarshiliq hem haqaretler bügün’ge qeder Uninggha we Uninggha tewe bolghanlargha qaritilip kelmekte. Qarangghuluq beribir nurgha qarshi turidu, shunga Xudaning xelqi haman bir tereptin bolmisa bashqa bir tereptin ziyankeshlikke uchraydu.\f*  
\v 14 Chünki yer yüzide menggü mewjut turidighan shehirimiz yoq, belki kelgüsidiki sheherge intilmektimiz. \x + \xo 13:14 \xt Fil. 3:20. \x*  
\v 15 Shunga, Mesih arqiliq Xudagha qurbanliq süpitide medhiyilirimizni toxtawsiz atayli, yeni öz lewlirimizning méwisi süpitide Uning namini étirap qilayli. \f □ \fr 13:15 \ft \+bd «...öz lewlirimizning méwisi süpitide Uning namini étirap qilayli»\+bd* — «uning nami» mushu yerde Mesihning namini körsitidu.\f*  \x + \xo 13:15 \xt Hosh. 14:3. \x*  
\v 16 Emdi xeyr-saxawet qilishni we baringlardin ortaq teqsimleshni untumanglar. Chünki Xuda bundaq qurbanliqlardin xursen bolidu.\x + \xo 13:16 \xt Fil. 4:18. \x*   
\m
\v 17 Yétekchiliringlargha itaet qilip, ulargha boysununglar. Chünki ular öz xizmitidin Xudagha hésab béridighanlar bolup, hemishe jéninglardin xewer élishqa oyghaq turidu. Ularning bu ishi qayghu-elem bilen emes (chünki undaq bolsa silerge héch payda yetküzülmeydu) belki xushal-xuramliq bilen élip bérilsun.\f □ \fr 13:17 \ft \+bd «ularning bu ishi qayghu-elem bilen emes ... belki xushal-xuramliq bilen élip bérilsun»\+bd* — «ularning bu ishi»: (1) yétekchilerning xewer élish xizmiti, yaki: (2) Xudagha hésab tapshurush, yaki: (3) bu ikkisini körsitidu. Bizningche u hésab tapshurushini körsitidu.\f*  \x + \xo 13:17 \xt Ez. 3:18; 33:8; Fil. 2:29; 1Tés. 5:12; 1Tim. 5:17. \x*   
\m
\v 18 Biz üchün dua qilip turunglar; chünki wijdanimizning pak ikenlikige, herbir ishlarda toghra yolda méngishni xalaydighanliqimizgha qayil qilinduq.  
\v 19 Yéninglargha patraq qaytip bérishim üchün, dua qilishinglarni alahide ötünimen.\f □ \fr 13:19 \ft \+bd «Yéninglargha patraq qaytip bérishim üchün, dua qilishinglarni alahide ötünimen»\+bd* — «méning qaytip bérishim üchün» dégenlik belkim muellipning türmidin azad qilinishini körsitidu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Dua  
\m
\v 20 Emdi menggülük ehdining qéni bilen qoy padisining katta padichisi bolghan Rebbimiz Eysani ölümdin tirildürgüchi, xatirjemlikning Igisi bolghan Xuda \f □ \fr 13:20 \ft \+bd «menggülük ehdining qéni bilen qoy padisining katta padichisi bolghan Rebbimiz Eysani ölümdin tirildürgüchi»\+bd* — «menggülül ehde» toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz. 
\fp  «Xatirjemlikning Igisi bolghan Xuda» grék tilida: «xatirjemlikning Xudasi» — démek, xatirjemlik bergüchi hem Özi herdaim xatirjemlikte turghuchi Xudadur.\f*  \x + \xo 13:20 \xt Yesh. 40:11; Ez. 34:23; Yuh. 10:11; 1Pét. 5:4. \x*  
\v 21 Eysa Mesih arqiliq silerge Özini xursen qilidighan ishlarni qildurup, silerni herbir yaxshi emelde takamullashururup iradisining ijrachiliri qilghay! Mesihke ebеdil’ebedgiche shan-sherep bolghay! Amin! \f □ \fr 13:21 \ft \+bd «(Xuda) ... Eysa Mesih arqiliq silerge Özini xursen qilidighan ishlarni qildurup, silerni herbir yaxshi emelde takamullashururup iradisining ijrachiliri qilghay!»\+bd* — «takamullashturush»ning bashqa terjimisi: «etrapliq teminlesh».\f*  \x + \xo 13:21 \xt 2Kor. 3:5; Fil. 2:13. \x*   
\b  
\m  
\s1 Axirqi söz  
\m
\v 22 Silerdin ötünimenki, i qérindashlirim, bu nesihet sözümge éghir körmey qulaq salghaysiler; silerge mushunchilikla sözlerni yazdim, xalas.   
\m
\v 23 Qérindishimiz Timotiyning zindandin qoyup bérilgenlikidin xewerdar bolghaysiler. Yéqinda yénimgha kélip qalsa, men silerni yoqlap barghinimda u men bilen bille baridu.   
\m
\v 24 Barliq yétekchiliringlar we barliq muqeddes bendilerge salam éytqaysiler. Italiyedin kelgenler silerge salam yollidi.  
\v 25 Méhir-shepqet hemminglargha yar bolghay! Amin!