\id EXO
\h Misirdin chiqish 
\toc1 Misirdin chiqish 
\toc2 Misirdin chiqish 
\toc3 Mis. 
\mt1 Misirdin chiqish  
\c 1
\s1 Israillarning Misirda tartqan azabliri  
\m
\v 1 We töwendikiler Israil \add bilen bille\add* Misirgha barghan oghullirining isimliri (ular herqaysisi öz bala-chaqilirini élip, Yaqup bilen bille Misirgha barghanidi): — \f □ \fr 1:1 \ft \+bd «We»\+bd* — «we» dégen bu söz «Misirdin chiqish» dégen kitabning «yaritilish» dégen kitab bilen zich baghlinishliq ikenlikini körsitidu. «Yar.» 50:26ni körüng. \+bd «Israil»\+bd* — oqurmenlerning éside barki, Xuda Yaqupning ismini «Israil»gha özgertkenidi («Yar.» 32:28, 35:10ni körüng).\f*  \x + \xo 1:1 \xt Yar. 46:8; Mis. 6:14. \x*  
\v 2 Ruben, Shiméon, Lawiy, Yehuda,  
\v 3 Issakar, Zebulun, Binyamin,  
\v 4 Dan, Naftali, Gad we Ashir.  
\v 5 Emdi Yaqupning pushtidin bolghanlar jemiy bolup yetmish adem idi. Bu waqitta Yüsüp Misirda idi.\x + \xo 1:5 \xt Yar. 46:27; Qan. 10:22; Ros. 7:14. \x*   
\m
\v 6 Kéyin Yüsüp, uning barliq qérindashliri hemde barliq zamandashliri ölüp tügidi.  
\v 7 Shundaqtimu, Israillar köp tughulup, téz awup, intayin kücheydi; ular zémin’gha bir keldi.\x + \xo 1:7 \xt Qan. 26:5; Ros. 7:17\x*  
\v 8 U waqitlarda Yüsüpni bilmeydighan yéngi bir padishah Misirda textke chiqti. \f □ \fr 1:8 \ft \+bd «Yüsüpni bilmeydighan yéngi bir padishah»\+bd* — belkim «Hiksos Pirewnler» sulalisini aghdurghan kishi «Aqmos» (miladiyedin ilgiri 1570-1546-yillar) bolushi mumkin.\f*  \x + \xo 1:8 \xt Ros. 7:18\x*  
\v 9 U xelqige: Mana, Israillarning xelqi bizdin ziyade awup hemde bizdinmu küchlinip ketti.  
\v 10 Emdi biz ulargha nisbeten aqilane ish tutayli; bolmisa, ular téximu awup kétidu, mubada urush partlap qalsa, shundaq boliduki, ular düshmenlirimiz terepke ötüp, bizge hujum qilip, yurttin chiqip kétishi mumkin, — dédi.\x + \xo 1:10 \xt Ros. 7:19\x*   
\m
\v 11 Shuning bilen ular ularni qattiq emgekler bilen xarlash üchün ish bashlirini teyinlep nazaretchilikke qoydi. Shuning bilen Israillar Pirewn üchün Pitom bilen Raamses dégen maddiy eshya saqlaydighan sheherlerni yasap berdi. \f □ \fr 1:11 \ft \+bd «Raamses»\+bd* — bashqa yerlerde «Ramses» dep atilidu.\f*  
\v 12 Lékin ularni \add qanche\add* ezgenséri, bular shunche köpiyip hemme yerni qaplidi; buning bilen misirliqlar Israillargha öch bolup ketti. \f □ \fr 1:12 \ft \+bd «Israillargha öch bolup ketti»\+bd* — yaki «Israillar tüpeylidin azar yédi».\f*  \x + \xo 1:12 \xt Zeb. 105:24-25\x*  
\v 13 Shuning bilen misirliqlar Israillargha zulum qilip, ularni téximu qattiq ishlitip éghir ishlargha saldi.  
\v 14 Misirliqlar ularni laychiliq, xish-kések quyush we étizlarning herxil emgeklirige sélip, ishning qattiqliqi bilen ularning turmushigha qattiq éghirchiliq saldi; ularni néme emgekke salmisun, intayin japaliq idi.   
\m
\v 15 Misir padishahi ikki ibraniy tughut anisigha söz qilip (ularning birining ismi Shifrah, yene birining ismi Puah idi):\f □ \fr 1:15 \ft \+bd «Ibraniylar»\+bd* — yehudiylarni, yeni Israillarni körsitidu.\f*   
\m
\v 16 — siler qachanliki ibraniy xotunlarni tughdursanglar, tughqanda obdan qaranglar; bowaq oghul bolsa, öltürüwétinglar; qiz bolsa, tirik qoyunglar, — dédi.\f □ \fr 1:16 \ft \+bd «tughqanda obdan qaranglar»\+bd* — Ibraniy tilida «toghut orunduqida sepsélip qaranglar».\f*   
\m
\v 17 Lékin tughut aniliri Xudadin qorqup, Misirning padishahi ulargha éytqandek qilmay, belki oghul bowaqlarni tirik qoydi.   
\m
\v 18 Shunga Misirning padishahi tughut anilirini chaqirtip ulardin: — Bu néme qilghininglar?! Oghul balilarni némishqa tirik qoydunglar? — dep soridi.   
\m
\v 19 Tughut aniliri Pirewn’ge jawab bérip: — Ibraniy ayallar misirliq ayallargha oxshimaydu. Ular küchlük, saghlam-timen bolghini üchün tughut aniliri ularning qéshigha yétip barghuche, özliri tughup bolidu, — dédi.   
\m
\v 20 Netijide, Xuda tughut anilirigha iltipat körsetti; Israil xelqi dawamliq köpiyip, téximu kücheydi.  
\v 21 Shundaq boldiki, tughut aniliri Xudadin qorqidighan ixlasmen bolghanliqi üchün Xuda ularni aililik bolushqa muyesser qildi.   
\m
\v 22 Buning bilen Pirewn barliq puxralirigha: — Israillardin yéngi tughulghan oghul balilarning hemmisini deryagha tashlanglar, lékin qiz balilarning hemmisini tirik qaldurunglar, dep emr qildi.\f □ \fr 1:22 \ft \+bd «derya»\+bd* — mezkur kitabta «derya» peqet Nil deryasini körsitidu. Misirda héchqandaq bashqa chong derya yoq. Bügün’ge qeder Misirliqlar «derya» dése, peqet Nil deryasinila körsitidu. 
\fp  Mushu weqeler yüz bergen zamanlarda Misirliqlar yene Nil deryasini «öz ilahlirimizdin biri» dep hésablap uninggha choqunatti.\f*  \x + \xo 1:22 \xt Ros. 7:19\x*  \fig Misir impériyesi|src="egyptianempire-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 1-14" \fig*   
\b  
\b  
\m  
\c 2
\s1 Musaning dunyagha kélishi  
\m
\v 1 Lawiyning jemetidin bolghan bir kishi bérip, Lawiyning neslidin bolghan bir qizni xotunluqqa aldi. \x + \xo 2:1 \xt Mis. 6:20; Chöl. 26:59\x*  
\v 2 Bu ayal hamilidar bolup, bir oghul tughdi. Ana uning chirayliq ikenlikini körüp, uni üch ay yoshurup saqlidi. \x + \xo 2:2 \xt 1Tar. 23:13; Ros. 7:20; Ibr. 11:23\x*  
\v 3 Uni yene yoshurushqa amalsiz qalghanda, qomushtin bir séwet yasap, uninggha yaryélim we mom suwap, balini ichige sélip, deryaning qirghiqidiki qomushluq arisigha qoyup qoydi. \f □ \fr 2:3 \ft \+bd «séwet»\+bd* — ibraniy tilida «sanduq» — bu söz «Yar.» 6:14de Nuh peyghember yasighan «kéme»nimu bildüridu. \+bd «deryaning qirghiqidiki qomushluq arisigha qoyup qoydi»\+bd* — misirliqlar Nil deryasini ilah dep qarighachqa, misirliq ayallarning Nil deryasida daim yuyunush aditi bar idi. Shübhisizki, Musaning anisining shundaq qilishi misirliq bir ayalning uni tépiwélip, uninggha rehim qilip béqiwalsun, dégenni meqset qilghanidi.\f*  
\v 4 Andin balining hedisi uninggha néme bolarkin dep yiraqtin qarap turdi.  
\v 5 U waqitta Pirewnning qizi sugha chömülgili derya terepke keldi; uning chöriliri derya boyida aylinip yürdi. Pirewnning qizi qomushluqning arisida turghan séwetni körüp, xas chörisini uni élip chiqishqa ewetti. \f □ \fr 2:5 \ft \+bd «séwetni»\+bd* — ibraniy tilida «sanduqni». 3-ayettiki izahatni körüng.\f*  \x + \xo 2:5 \xt Ros. 7:21; Ibr. 11:23\x*  
\v 6 U séwetni échip qariwidi, mana, bir oghul balini kördi we u bala yighlap ketti. Melike uninggha ich aghritip: — Bu shübhisizki ibraniylarning baliliridin biri iken, dédi.   
\m
\v 7 U chaghda balining hedisi Pirewnning qizidin: — Men bérip, sili üchün balini émitip baqidighan bir ibraniy inik ana tépip kéleymu? — dep soridi.   
\m
\v 8 Pirewnning qizi uninggha: — Barghin, dédi. Qiz bérip bowaqning anisini chaqirip keldi.  
\v 9 Pirewnning qizi uninggha: — Bu balini élip kétip men üchün émitip béqip ber; heqqingni bérimen, dédi. Shuning bilen ayal balini élip kétip, uni émitip baqti.   
\m
\v 10 Bala chong bolghanda uni Pirewnning qizining qéshigha élip bardi; u uninggha oghul boldi. U: «Men uni sudin chiqiriwalghan» dep uninggha Musa dégen isimni qoydi.\f □ \fr 2:10 \ft \+bd «Musa»\+bd* — ibraniy tilida «Musa» dégen söz «tartip chiqirish» dégen söz bilen ahangdashtur; qedimki Misir tilida «suning balisi» dégen menide bolushi mumkin. Axirida Musaning shereplik burchi Israilni «su (yeni, Qizil Déngiz)din yaki su arqiliq qutquzup chiqirishtin ibaret bolidu. 
\fp  Oqurmenler diqqet qilsa, Pirewnlerning isimlirining köpinche «mos» yaki «mosis» dégen qoshumche bilen axirlashqinini bayqiyalaydu.\f*   
\b  
\m  
\s1 Musaning Israilni qutquzmaqchi bolushi we Midiyan dölitige qéchip kétishke mejbur bolushi  
\m
\v 11 Musa chong bolghandin kéyinki künlerde shundaq boldiki, u öz qérindashlirining yénigha bardi we ularning éghir emgekke séliniwatqanliqini öz közi bilen kördi. Arida, bir misirliqning ibraniy qérindashliridin birini uruwatqanliqini kördi. \x + \xo 2:11 \xt Ros. 7:23; Ibr. 11:24,25\x*  
\v 12 U töt etrapigha qarap, adem yoqluqini körüp, héliqi misirliqni urup öltürüp, qumgha kömüp yoshurup qoydi.  
\v 13 Etisi u yene chiqip qariwidi, mana ikki ibraniy bir-biri bilen soqushuwatatti; u yolsizliq qiliwatqan kishige: — Öz qérindishingni némishqa urisen? — dédi.   
\m
\v 14 Héliqi kishi jawab bérip: — Kim séni bizge hakim we soraqchi qilip qoydi? Héliqi misirliqni öltürginingdek ménimu öltürmekchimusen? — dédi.  
\m Musa bu gepni anglap qorqup öz ichide: «Men qilghan ish jezmen ashkara bolup qaptu!» dep oylidi.\x + \xo 2:14 \xt Ros. 7:27\x*   
\m
\v 15 Pirewn hem bu ishtin xewer tépip, Musani öltürmekchi boldi; lékin Musa Pirewnning aldidin qéchip, Midiyan zéminigha bérip olturaqlashti. Bir küni, u quduqning yénigha kélip olturdi. \x + \xo 2:15 \xt Ros. 7:29\x*  
\v 16 Midiyanning kahinining yette qizi bar idi; ular kélip, atisining qoylirini sughirishqa su tartip oqurlargha quyup toldurushqa bashlidi.  
\v 17 U waqitta \add yerlik\add* padichilar kélip, ularni heydidi, Musa qopup qizlargha yardem bérip, qoylirini sughiriship berdi.   
\m
\v 18 Ular atisi Réuelning qéshigha yénip kelgende, ulardin: — Némishqa bügün shunche téz yénip keldinglar? — dep soridi.   
\m
\v 19 Ular jawab bérip: — Bir misirliq adem bizni padichilarning qolidin qutquzdi hemde biz üchün su tartip, qoy padimizni sughiripmu berdi! — dédi.   
\m
\v 20 U qizlirigha: — Undaqta u kishi hazir nede?! Uni némishqa sirtta tashlap keldinglar? Uni tamaqqa chaqiringlar, — dédi.   
\m
\v 21 Musa u kishi bilen bille turushqa maqul boldi. U qizi Zipporahni uninggha xotunluqqa berdi.   
\m
\v 22 U ayal uninggha bir oghul tughup berdi; Musa «Men yaqa yurtta musapirdurmen» dep, uning ismini Gershom dep qoydi. \f □ \fr 2:22 \ft \+bd «Gershom»\+bd* — mushu isim «yaqa yurtluq» dégen söz bilen ahangdash. Musaning tunji balisigha bu isimni qoyushi belkim Xuda uninggha tapshurmaqchi bolghan xizmet ornining shu yerde emeslikini bildürüsh üchün bolushi mumkin.\f*  \x + \xo 2:22 \xt Mis. 18:2, 3\x*   
\m
\v 23 Nurghun künler ötüp, Misirning padishahi öldi. Israillar öz qulluq haliti tüpeylidin ah-zar urup, nale-peryad kötürdi; qulluqtin bolghan peryadi Xudaning huzurigha bérip yetti.  
\v 24 Xuda ularning ah-zarlirini anglap, Özining Ibrahim bilen, Ishaq bilen we Yaqup bilen tüzgen ehdisini ésige aldi. \x + \xo 2:24 \xt Yar. 15:14\x*  
\v 25 Shuning bilen Xuda Israillarning hal-ehwalini kördi we Xuda ulargha köngül böldi.   
\b  
\b  
\m  
\c 3
\s1 Xudaning Musani chaqirishi  
\m
\v 1 Musa bolsa qéynatisi Midiyanning kahini Yetroning qoy padisini baqatti. U qoylarni bashlap chölning eng chétige Xudaning téghi, yeni Horeb téghining baghrigha keldi.\f □ \fr 3:1 \ft \+bd «Yetro»\+bd* — Réuelning yene bir ismi. Bezide «Yeter» depmu yézilidu. \+bd «U qoylarni bashlap...»\+bd* — Ottura Sherqte padichilar adette qoylirini bashlap ularning aldida mangidu. \+bd «Horeb»\+bd* — Sinay téghining yene bir nami.\f*  
\v 2 Shu yerde bir azghanliqtin örlep chiqiwatqan ot yalquni ichidin Perwerdigarning Perishtisi uninggha köründi. Mana, azghanliq otta köyüwatqan bolsimu, lékin azghan özi köyüp ketmigenidi. \f □ \fr 3:2 \ft \+bd «Perwerdigarning Perishtisi»\+bd* — Tewrat dewride intayin alahide bir shexs idi. Bezi ishlarda u Xudaning ornida körünetti. «Tebirler» hem «Qoshumche söz»imiznimu körüng.\f*  
\v 3 Musa: — Men bérip, bu ajayip menzirini körüp baqay; azghanliq némishqa köyüp ketmeydighandu? — dep oylidi.   
\m
\v 4 Perwerdigar uning buni körgili yoldin chetnep \add azghanliqqa\add* kelginini kördi; Xuda azghanliq ichidin uni: — Musa! Musa! — dep chaqirdi. U: Mana men! — dep jawab berdi.\f □ \fr 3:4 \ft \+bd «Musa, Musa»\+bd* — ademning ismini ikki qétim chaqirish — Xudaning uninggha bolghan chongqur méhir-muhebbitini we özige tolimu eziz ikenlikini körsitidu.\f*   
\m
\v 5 U uninggha: — Bu yerge yéqin kelme; putliringdin keshingni salghin; chünki sen turghan bu yer muqeddes jaydur. \f □ \fr 3:5 \ft \+bd «Muqeddes jay»\+bd* — «Muqeddes Kitab»ta, «muqeddes» dégen söz «Xudagha mexsus atalghan», «Xudaning ishlitishige mexsus ayrilghan», «Xudaghila mensup» dégendek menide ishlitilidu.\f*  \x + \xo 3:5 \xt Ye. 5:15\x*  
\v 6 Men atangning Xudasi, Ibrahimning Xudasi, Ishaqning Xudasi we Yaqupning Xudasidurmen, — dédi.  
\m Buni anglap Musa Xudagha qarashtin qorqup, yüzini étiwaldi.\x + \xo 3:6 \xt Mat. 22:32; Mar. 12:26; Luqa 20:37; Ros. 7:32\x*   
\m
\v 7 Perwerdigar uninggha mundaq dédi: — Berheq, Men Misirda turuwatqan qowmimning tartiwatqan azab-oqubetlirini kördum, nazaretchilerning ularni \add xarlawatqanliqidin\add* qilghan peryadini anglidim; chünki Men ularning derdlirini bilimen. \x + \xo 3:7 \xt Ros. 7:34\x*  
\v 8 Shunga Men ularni misirliqlarning qolidin qutquzup, shu zémindin chiqirip, yaxshi hem keng bir zémin’gha, süt bilen hesel éqip turidighan bir zémin’gha, yeni Qanaaniy, Hittiy, Amoriy, Perizziy, Hiwiy we Yebusiylarning yurtigha élip bérishqa chüshtüm.  
\v 9 Mana emdi Israillarning nale-peryadi Manga yetti, misirliqlarning ulargha qandaq zulum qilghanliqinimu kördüm.  
\v 10 Emdi sen kel, Men séni xelqim Israillarni Misirdin élip chiqirish üchün Pirewnning aldigha ewetimen, — dédi.\x + \xo 3:10 \xt Zeb. 105:26; Hosh. 12:14; Mik. 6:4; Ros. 7:35\x*   
\m
\v 11 Lékin Musa Xudagha: — Men kim idim, Pirewnning aldigha bérip Israillarni Misirdin chiqiralighudek? — dédi.   
\m
\v 12 U jawab bérip: — Berheq, Men sen bilen bille bolimen; sen qowmni Misirdin élip chiqqandin kéyin bu taghda Xudagha ibadet qilisiler; bu ish mana özüngge Méning séni ewetkinimning ispat-belgisi bolidu, — dédi.\f □ \fr 3:12 \ft \+bd «sen qowmni Misirdin élip chiqqandin kéyin bu taghda Xudagha ibadet qilisiler; bu ish mana özüngge Méning séni ewetkinimning ispat-belgisi bolidu»\+bd* — qiziq ish shuki, Xuda Musagha körsetmekchi bolghan ispat-belge u Xudaning emrige itaet qilip, uzun waqit ötkendin kéyin andin körülidu; démek, Musaning iman-étiqadi shuning bilen sinilidu.\f*  \x + \xo 3:12 \xt Ye. 1:5\x*   
\m
\v 13 Shuning bilen Musa Xudagha: — Men Israillarning qéshigha bérip ulargha: «Ata-bowiliringlarning Xudasi méni qéshinglargha ewetti» désem, ular mendin: «Uning nami néme?» — dep sorisa, ulargha néme dep jawab bérimen? — dédi.   
\m
\v 14 Xuda Musagha: — Men «Ezeldin bar Bolghuchi»durmen — dédi.  
\m Andin U: — Bérip, Israillargha: ««Ezeldin bar Bolghuchi» méni qéshinglargha ewetti» dep éytqin, dédi.\f □ \fr 3:14 \ft \+bd «Men «Ezeldin bar Bolghuchi»durmen»\+bd* — yaki «Men esli Özümdurmen» yaki «Hemishe barning Özi Mendurmen». Bu nam (ibraniy tilida «Yahweh»), shübhisizki, Xudaning héch özgermeydighanliqi, uning herdaim «waqittin sirt»ta turuwatqanliqi, ötmüsh, hazir yaki kelgüsi waqitlar bilen cheklenmeydighanliqini körsitip tekitleydu. Adette terjimimizde bu nam «Perwerdigar» dep terjime qilinidu.\f*   
\m
\v 15 Xuda Musagha yene: — Israillargha: — «Ata-bowiliringlarning Xudasi, Ibrahimning Xudasi, Ishaqning Xudasi we Yaqupning Xudasi bolghan «Yahweh» méni qéshinglargha ewetti; U: \add Yahweh dégen\add* bu nam ebedgiche Méning namim bolidu, dewrdin-dewrgiche Men shu nam bilen eske élinimen, deydu» — dégin.\f □ \fr 3:15 \ft \+bd «Yahweh»\+bd* — daim terjimimizde «Perwerdigar» dégen nam bilen tilgha élinidu. U toghruluq 3:14tiki izahatni körüng.\f*   
\m
\v 16  — Bérip, Israilning aqsaqallirini yighip ulargha: — «Ata-bowiliringlarning Xudasi, yeni Ibrahim, Ishaq we Yaqupning Xudasi bolghan Perwerdigar manga körünüp: — Men silerni yoqlap keldim, Misirda silerge qandaq muamile qiliniwatqanliqini kördüm; \f □ \fr 3:16 \ft \+bd «Yoqlash»\+bd* — bu péil Xuda bilen munasiwetlik ishlitilgen bolsa, ghemxorluq qilish, insanning halidin xewer élishni öz ichige alidu.\f*  
\v 17 shuning üchün sözüm shudurki, Men silerni Misirning zulumidin chiqirip, Qanaaniylar, Hittiylar, Amoriylar, Perizziyler, Hiwiylar we Yebusiylarning zémini, yeni süt bilen hesel éqip turidighan zémin’gha élip barimen, dédi, — dégin, dédi.   
\m
\v 18  — Shuning bilen ular séning sözüngge qulaq salidighan bolidu. U waqitta sen, özüng we Israilning aqsaqalliri bilen birge Misir padishahining aldigha bérip, uninggha: «Ibraniylarning Xudasi Perwerdigar biz bilen körüshti. Emdi sizdin ötünimizki, bizge üch künlük yolni bésip, chölge bérip, Xudayimiz Perwerdigargha qurbanliq qilishqa ijazet bergeysiz» — denglar.   
\m
\v 19 Lékin Misir padishahining hetta qudretlik bir qolning astida turupmu, silerni yenila qoyup bermeydighinini bilimen.  
\v 20 Shunga qolumni uzitip, misirliqlarni Men öz zémini ichide körsetmekchi bolghan herxil karamet-möjizilirim bilen urimen; andin \add Pirewn\add* silerni qoyup béridu.   
\m
\v 21 Bu qowmni misirliqlarning aldida iltipat tapturimen we shuning bilen shundaq boliduki, siler shu yerdin chiqqininglarda, quruq qol chiqmaysiler.  
\v 22 Belki herbir ayal kishi öz qoshnisidin we öz öyide olturushluq yat ayaldin kümüsh zinnet buyumliri, altun zinnet buyumliri we kiyim-kécheklerni telep qilidu. Bu nersilerni oghul-qizliringlargha taqaysiler, kiydürisiler; shu teriqide misirliqlardin olja alghan bolisiler, — dédi.\x + \xo 3:22 \xt Mis. 11:2; 12:35; Ez. 39:10\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 4
\s1 Xudaning Musagha alahide iqtidar ata qilishi  
\m
\v 1 Musa jawab bérip: — Mana, ular manga ishenmey turup, sözümge qulaq salmaydu, belki: «Perwerdigar sanga körünmidi», déyishi mumkin, dédi.   
\m
\v 2 Perwerdigar uninggha: — Qolungdiki bu néme? — dep soridi.  
\m U: — Bu bir hasa, dep jawab berdi.   
\m
\v 3 U: — Uni yerge tashla, dédi. Uni yerge tashliwidi, u bir yilan’gha aylandi; Musa uning aldidin qachti.  
\v 4 Andin Perwerdigar Musagha: — Qolungni uzitip, uni quyruqidin tut, déwidi, u qolini uzitip, uni tutti. U yene uning qolida hasigha aylandi.   
\m
\v 5 \add Perwerdigar yene\add*: — Buning bilen ular ata-bowilirining Xudasi, yeni Ibrahimning Xudasi, Ishaqning Xudasi we Yaqupning Xudasi bolghan Perwerdigarning sanga körün’ginige ishinidu, — dédi.   
\m
\v 6 Perwerdigar uninggha yene: — Qolungni qoynunggha salghin, déwidi, u qolini qoynigha sélip chiqiriwidi, mana, qoli pése-maxaw késilige giriptar bolup qardek aqirip ketti.   
\m
\v 7 Andin uninggha: — Qolungni yene qoynunggha salghin, déwidi, qolini qoynigha saldi. Uni yene qoynidin chiqiriwidi, mana, öz eksige kélip etlirining bashqa yerliridek boldi.   
\m
\v 8 Perwerdigar yene: — Shundaq boliduki, eger ular sanga ishenmey, aldinqi möjizilik alametke köngülshimise, ular ikkinchi möjizilik alametke ishinidu. \f □ \fr 4:8 \ft \+bd «Aldinqi möjizilik alametke köngülshimise, ular ikkinchi möjizilik alametke ishinidu»\+bd* —Ibraniy tilida «aldinqi möjizilik alametning gépige qulaq salmisa, ular ikkinchi möjizilik alametning gépige ishinidu».\f*  
\v 9 Halbuki, ular bu ikki möjizige yenila ishenmise we ya sözüngge qulaq salmisa, undaqta sen \add Nil\add* deryasining süyidin élip, quruq yerge tökkin. Shuning bilen sen deryadin alghan su quruq yer üstide qan’gha aylinidu, dédi.\x + \xo 4:9 \xt Mis. 7:19\x*   
\m
\v 10 Andin Musa Perwerdigargha: — Ey Igem, men eslidinla gepke usta emestim, sen qulunggha söz qilghandin kéyinmu yenila shundaq; chünki men aghzim kalwa we tilim éghir ademmen, — dédi.   
\m
\v 11 Perwerdigar uninggha: — Kim insan’gha éghiz bergen? Kim ademni gacha yaki gas, körgüchi yaki kor qilghan? Shundaq qilghuchi Men Perwerdigar emesmu?  
\v 12 Emdi sen barghin, Men Özüm séning aghzing bilen bille bolimen, néme sözleydighiningni sanga ögitip turimen, — dédi.\x + \xo 4:12 \xt Mat. 10:19; Mar. 13:11; Luqa 12:12\x*   
\m
\v 13 Lékin u: — Ey Igem! Sendin ötünüp qalay, Sen \add bu ishqa\add* xalighan \add bashqa\add* birsini ewetip, shuning qoli bilen qilghin! — dédi.   
\m
\v 14 Buni anglap Perwerdigarning ghezipi Musagha tutiship: — Lawiylardin bolghan akang Harun bar emesmu? Uning gepni obdan qilalaydighinini bilimen. Mana, u emdi séning aldinggha chiqishqa alliqachan yolgha chiqti; u séni körse, köngli tolimu xush bolidu.  
\v 15 Emdi deydighan geplerni uninggha éyt; Men Özüm séning aghzing bilen bille we uning aghzi bilen bille bolimen, néme qilish kéreklikinglarni silerge ögitimen. \f □ \fr 4:15 \ft \+bd «Emdi deydighan geplerni uninggha éyt»\+bd* — ibraniy tilida «uninggha gep qilip aghzigha deydighan sözlerni salghin».\f*  \x + \xo 4:15 \xt Mis. 7:2\x*  
\v 16 Harun séning ornungda xelqqe sözleydu; shundaq boliduki, u sanga éghiz bolidu, sen uninggha Xudadek bolisen.  
\v 17 Bu hasini qolunggha élip, uning bilen shu möjizilik alametlerni körsitisen, — dédi.   
\b  
\m  
\s1 Musaning Misirgha qaytishi  
\m
\v 18 Shuning bilen Musa qéynatisi Yetroning qéshigha yénip bérip, uninggha: — Manga ijazet bergeyla, Misirdiki qérindashlirimning qéshigha baray, ular hayatmu, emesmu körüp kéley, dédi. Yetro Musagha: — Aman-ésen bérip kelgin, — dédi.   
\m
\v 19 Musa téxi Midiyandiki waqtida, Perwerdigar uninggha yene: — Misirgha yénip barghin! Chünki séning jéningni istigen kishiler ölüp ketti, — dédi.   
\m
\v 20 Shuning bilen Musa ayali we oghullirini élip, ularni bir éshekke mindürüp, Misir zéminigha bérishqa yolgha chiqti. Mangghanda Musa Xudaning hasisini alghach ketti.   
\m
\v 21 Perwerdigar Musagha: — Misirgha yénip barghiningda sen agah bol, Men qolunggha tapshurghan barliq karametlerni Pirewnning aldida körsetkin. Lékin Men uning könglini xelqni qoyup bermigüdek qattiq qilimen.   
\m
\v 22 Sen Pirewn’ge: — «Perwerdigar mundaq deydu: — Israil Méning oghlum, Méning tunji oghlum bolidu.  
\v 23 Shuning üchün Men sanga: Oghlumni Özümge ibadet qilishqa qoyup ber, dédim. Uninggha yol qoyushni ret qilidighan bolsang, séning tunji oghlungni öltürimen» — dégin, — dédi.\f □ \fr 4:23 \ft \+bd «Oghlumni Özümge ibadet qilishqa qoyup ber, dédim. Uninggha yol qoyushni ret qilidighan bolsang, séning tunji oghlungni öltürimen»\+bd* — yaki «Oghlumni Özümge ibadet qilishqa qoyup bergin dégen bolsammu, sen uni qoyup bermiding. Bu sewebtin Men emdi séning tunji oghlungni öltürimen».\f*   
\m
\v 24 Emma Musa seper qilip bir qonalghugha kelgende, Perwerdigar uninggha uchrap, uni öltürüwetmekchi boldi.  
\v 25 Shuning bilen Zipporah bir chaqmaq téshini élip, oghlining xetnilikini késip, uni érining ayighigha tashlap: — Sen derweqe aldimda qan töker er ikensen! — dédi.\f □ \fr 4:25 \ft \+bd «xetnilikini... ayighigha tashlap»\+bd* — yaki «xetnilikini... ayighigha tegküzüp». \+bd «Sen derweqe aldimda qan töker er ikensen!»\+bd* — Zipporahning bu sözi we bu sirliq weqe toghruluq «qoshumche söz»imizde azraq toxtilimiz.\f*   
\m
\v 26 Shuning bilen Perwerdigar uni qoyup berdi (bu chaghda Zipporah uninggha: «Sen derweqe aldimda qan töker bir er ikensen!» — dédi. Bu sözini u xetne tüpeylidin éytti).\f □ \fr 4:26 \ft \+bd «xetne tüpeylidin»\+bd* — mushu yerde ibraniy tilida «xetne» köplük sheklide — «xetniler».\f*   
\m
\v 27 Perwerdigar Harun’gha: — Sen chöl-bayawan’gha bérip, Musa bilen körüshkin, déwidi, u bérip Xudaning téghida uning bilen uchriship, uni söydi.   
\m
\v 28 Musa özini ewetken Perwerdigarning hemme sözliri bilen qilishqa buyrughan barliq möjizilik alametlerni Harun’gha dep berdi.  
\v 29 Andin Musa bilen Harun bérip, Israillarning barliq aqsaqallirini yighdi.  
\v 30 Harun Perwerdigarning Musagha éytqan hemme sözlirini bayan qildi we xelqning köz aldida shu möjizilik alametlerni körsetti.  
\v 31 Buni körüp, xelq ishendi; Perwerdigarning Israillarni yoqlap, ular uchrighan xarliqlarni körgenlikini anglighan haman, bashlirini égip sejde qilishti.   
\b  
\b  
\m  
\c 5
\s1 Musa we Harunning Pirewn bilen körüshüshi  
\m
\v 1 Andin Musa bilen Harun Pirewnning aldigha bérip, uninggha: — Israilning Xudasi Perwerdigar sanga: — «Ularning bérip chölde Manga ibadet qilip, héyt ötküzüshige qowmimgha yol qoysun» deydu, — dédi.   
\m
\v 2 Lékin Pirewn jawab bérip: — Uning sözige qulaq sélip, méni Israilgha yol qoyghuzidighan qandaq Perwerdigar iken u? Men u Perwerdigarni tonumaymen hem Israilghimu yol qoymaymen, dédi.\x + \xo 5:2 \xt Mis. 3:19; Ayup 21:15\x*   
\m
\v 3 Ular söz qilip: — Ibraniylarning Xudasi biz bilen körüshti. Shunga ötünimizki, bizge Perwerdigar Xudayimizgha qurbanliq sunush üchün bizge chölge bérishqa üch künlük yolgha ruxset bergeysiz. Bolmisa, U bizni waba yaki qilich bilen urushi mumkin, — dédi.\x + \xo 5:3 \xt Mis. 3:18\x*   
\m
\v 4 Lékin Misirning padishahi ulargha jawab bérip: — Ey Musa we Harun, némishqa ikkinglar xelqni ishliridin toxtitip qoymaqchi bolisiler? Bérip öz epkishinglarni kötürünglar! — dédi.   
\m
\v 5 Pirewn yene: — Mana, xelq yurtta ziyade awup ketti. Siler bolsanglar, ularni epkeshliridin xalas qilmaqchisiler, dédi.   
\m
\v 6 Shu küni Pirewn nazaretchilerge we nazaretchilerning qol astidiki ish bashlirigha buyruq chüshürüp: —   
\m
\v 7 Hazirdin bashlap xelqqe ilgirikidek kések quyushqa saman bermenglar! Ular samanni özliri yighsun.  
\v 8 Lékin ilgiri qanchilik kések quyup kelgen bolsa, hélihem kem qilmay shunchilik kések quydurunglar; chünki ular hurunliship: «Xudayimizgha qurbanliq ötküzüshke bizni barghili qoy» dep ghelwe qilishiwatidu.  
\v 9 Emdi ularni öz ishigha toluq bend bolup, yalghan-yawidaq geplerge qulaq salmasliqi üchün, bu ademlerning üstige téximu éghir emgeklerni yüklenglar, — dédi.   
\m
\v 10 Shuning bilen xelqning üstidiki nazaretchiler bilen ish bashliri chiqip xelqqe: Pirewn shundaq dédiki, men emdi silerge saman bermeydighan boldum.  
\v 11 Özünglar béringlar, özünglar üchün qeyerdin saman tapalisanglar, shu yerdin élip kélinglar; lékin qilidighan ishliringlar bolsa qilchilikmu kémeytilmeydu, — dédi.   
\m
\v 12 Buning bilen xelq pütkül Misir zéminigha tarilip, samanning ornigha paxal yighishqa bashlidi.   
\m
\v 13 Nazaretchiler bolsa ularni qistap: Silerge saman bérilgen chaghdikidek hazirmu her künlük ishni shu küni qilinglar, dédi.   
\m
\v 14 Israillarning üstige Pirewnning nazaretchiliri teripidin qoyulghan Israilliq ish bashliri tayaq yédi we: — Tünügün we bügün némishqa kések quyush wezipsini burunqidek toshquzup orunlimidinglar?! — dep til ishitti.   
\m
\v 15 Andin Israilliq ish bashliri Pirewnning aldigha bérip: Némishqa öz qullirigha mundaq muamile qilidila?  
\v 16 Öz qullirigha héch saman bérilmidi. Lékin \add nazaretchiler\add* yenila «kések quydurunglar» dep bizni buyruydu. Mana, öz qulliri tayaq yewatidu, emma eyib bolsa özlirining ademliride, dep peryad qildi.   
\m
\v 17 Lékin u yene: — Siler hurun ikensiler! Hurun ikensiler! Shunga siler: «Bérip Perwerdigargha qurbanliq ötküzüshimizge ijazet ber dewatisiler.  
\v 18 Qaytip bérip ishingni qilish! Silerge saman bérilmeydu, biraq késeklerni belgilen’gen san boyiche \add awwalqidek\add* toluq tapshurushisen, dédi.  
\v 19 Israilliq ish bashliri \add Pirewnning\add*: «Siler herkünlük wezipenglarni, yeni telep qilghan késeklerni belgilen’gen sandin kémeytsenglar qet’iy bolmaydu» déginige qarap, béshigha bala-qazaning chüshidighanliqini bilishti.  
\v 20 Ular Pirewnning aldidin chiqip kéliwatqinida, ular bilen körüshüshke kélip shu yerde saqlap turghan Musa we Harun bilen uchriship qaldi.  
\v 21 Ular Musa bilen Harun’gha: — Bizni Pirewnning neziride we uning emeldarlirining neziride sésitip, bizni öltürüshke ularning qoligha qilich tutquzghininglar üchün, Perwerdigar silerning üstünglargha höküm qilsun! — dédi.\f □ \fr 5:21 \ft \+bd «Emeldarliri»\+bd* — ibraniy tilida «xizmetkarliri» yaki «qulliri». Gerche mushu kishiler Pirewnning ordisida emeldarliq orunda turghan bolsimu, lékin ular yenila Pirewnning «qulliri» dep hésablan’ghan bolsa kérek.\f*   
\b  
\m  
\s1 Xudaning Israillarni azad qilishqa wede qilishi  
\m
\v 22 Shuning bilen Musa Perwerdigarning aldigha yénip bérip uninggha: — Ey Igem, némishqa bu xelqni balagha tiqting? Sen néme üchün méni ewetting?  
\v 23 Chünki men Pirewnning aldigha kirip Séning naming bilen söz qilghinimdin tartip, u bu xelqning üstige téximu ziyade azab qilghili turdi. Emma Sen téxiche qowmingni héch qutquzmiding, — dédi.   
\b  
\b  
\m  
\c 6
\m
\v 1 Lékin Perwerdigar Musagha: — Emdi sen Méning Pirewn’ge qilidighanlirimni körisen; chünki u qudretlik bir qoldin mejburlinip, ularni qoyup béridu, qudretlik bir qolning sewebidin özining zéminidin ularni qoghlap chiqiriwétidu, — dédi.   
\m
\v 2 Andin Xuda Musagha \add yene\add* söz qilip mundaq dédi: — Men Perwerdigardurmen.  
\v 3 Men Ibrahimgha, Ishaqqa we Yaqupqa Qadir-mutleq Tengri süpitide köründüm; lékin «Yahweh» dégen namim bilen ulargha ashkara tonulmidim. \f □ \fr 6:3 \ft \+bd «Yahweh»\+bd* — mushu namni adette «Perwerdigar» dep terjime qilimiz. «Yahweh» dégen namim bilen ulargha ashkara tonulmidim» dégen sözler toghruluq «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  
\v 4 Men ular bilen: — «Siler musapir bolup olturghan zéminni, yeni Qanaan zéminini silerge bérimen» dep, ular bilen ehde baghliship wede qilghanmen.  
\v 5 Emdi Men misirliqlar qul qilip zulum salghan Israillarning ah-zarlirini anglap, qilghan shu ehdemni ésimge aldim.   
\m
\v 6 Shunga Israillargha mundaq dégin: — «Men Perwerdigardurmen; Men Özüm silerni misirliqlarning éghir yükliri astidin chiqirip, ularning qulluqidin azad qilip, qolumni uzitip ulargha chong balayi’apetlerni chüshürüp, silerge hemjemet bolup hörlükke érishtürimen. \f □ \fr 6:6 \ft \+bd «silerge hemjemet bolup hörlükke érishtürimen»\+bd* —ibraniy tilida «gaal» dégen bir péil bilenla ipadilinidu. Bu péil toghruluq «Tebirler» we «Ayup» 19:25 we izahatinimu körüng.\f*  
\v 7 Silerni Öz qowmim bolushqa qobul qilimen we Özüm Xudayinglar bolimen; shuning bilen siler özünglarni misirliqlarning yüklirining astidin qutquzup chiqarghuchining Men Xudayinglar Perwerdigar ikenlikini bilisiler.  
\v 8 Men shuning bilen silerni qol kötürüp Ibrahimgha, Ishaqqa we Yaqupqa bérishke qesem qilghan zémin’gha élip barimen; Men u yerni silerge miras qilip zéminliqqa bérimen; Men Perwerdigardurmen».   
\m
\v 9 Bularning hemmisini Musa Israillargha dep berdi; lékin ular éghir qulluq azabidin pighan’gha chüshken bolup, uninggha qulaq salmidi.\f □ \fr 6:9 \ft \+bd «pighan’gha chüshken bolup,...»\+bd* — yaki «sewrsizliktin chidimay,...»\f*   
\m
\v 10 Andin Perwerdigar Musagha yene: —  
\v 11 Bérip Misirning padishahi Pirewn’ge: «Israillarning zéminingdin kétishige yol qoy», dep éytqin, dédi.   
\m
\v 12 Lékin Musa Perwerdigarning aldida: Mana, Israillar manga qulaq salmighan yerde, Pirewn qandaqmu mendek kalpuki xetne qilinmighan bir ademge qulaq salsun? — dédi.\f □ \fr 6:12 \ft \+bd «kalpuki xetne qilinmighan»\+bd* — bu sözler bilen Musa özining aghzi kalwa bolupla qalmay, yene (özining 4:10-17de hatirilen’gen Xudagha bolghan qaqshashlirini eslep) yene özining Xudaning aldida héli nalayiq qilghanliqini, gep-sözdǝ gunahi bar adem ikenlikini körsetmekchi.\f*   
\m
\v 13 Emma Perwerdigar Musa we Harun’gha sözlep, ularning Israillargha we Misirning padishahi Pirewn’ge Israillar toghruluq: — «Ular Misir zéminidin élip chiqirilsun» dégen emr yetküzüshini buyrudi.   
\b  
\m  
\s1 Musa bilen Harunning ejdadliri, nesebnamisi  
\m
\v 14 Töwendikiler jemet bashliqliri: — Israilning tunji oghli bolghan Rubenning oghulliri Hanuq, Pallu, Hezron we Karmi. Bular bolsa Rubenning nesilliri idi.\x + \xo 6:14 \xt Yar. 46:9; Chöl. 26:5; 1Tar. 5:3\x*   
\m
\v 15 Shiméonning oghulliri: — Yemuel, Yamin, Ohad, Yaqin, Zohar we qanaanliq ayaldin bolghan Saullar idi; bular Shiméonning nesilliri idi.\x + \xo 6:15 \xt Yar. 46:10; Chöl. 26:12; 1Tar. 4:24\x*   
\m
\v 16 Lawiyning oghullirining isimliri, nesebnamilirige asasen: Gershon, Kohat we Merari; Lawiyning ömrining yilliri bir yüz ottuz yette yil boldi.\x + \xo 6:16 \xt Yar. 46:11; Chöl. 3:17; 26:57; 1Tar. 6:1-30\x*   
\m
\v 17 Gershonning oghulliri aililiri boyiche: — Libni we Shimey.\x + \xo 6:17 \xt 1Tar. 6:2; 23:7\x*   
\m
\v 18 Kohatning oghulliri: — Amram, Yizhar, Hébron bilen Uzziel. Kohat bir yüz ottuz üch yil ömür kördi.\x + \xo 6:18 \xt 1Tar. 6:3; 23:12\x*   
\m
\v 19 Merarining oghulliri: — Mahli we Mushi. Bular nesebnamiliri boyiche Lawiyning nesilliri idi.\x + \xo 6:19 \xt 1Tar. 6:4; 23:21\x*   
\m
\v 20 Amram öz hammisi Yokebedni xotunluqqa aldi, Yokebed uninggha Harun we Musani tughup berdi. Amram bir yüz ottuz yette yil ömür kördi.\f □ \fr 6:20 \ft \+bd «Amram öz hammisi Yokebedni xotunluqqa aldi»\+bd* — shu chaghda öz hammisini xotunluqqa élish men’i qilinmighan emr («Law.» 18:12-13) Israilgha texi bérilmigenidi.\f*  \x + \xo 6:20 \xt Mis. 2:1; Chöl. 26:59\x*   
\m
\v 21 Yizharning oghulliri: — Korah, Nefeg we Zikri idi.   
\m
\v 22 Uzzielning oghulliri: — Mishael, Elzafan we Sitri idi.   
\m
\v 23 Harun bolsa Nahshonning singlisini, yeni Amminadabning qizi Élishébani xotunluqqa aldi. U uninggha Nadab bilen Abihuni, we Eliazar bilen Itamarni tughup berdi.\x + \xo 6:23 \xt Chöl. 3:2; 26:60; 1Tar. 5:29; 24:1\x*   
\m
\v 24 Korahning oghulliri: — Assir, Elkanah we Abi’asaf; bular Korahlarning nesilliri idi.   
\m
\v 25 Harunning oghli Eliazar Putielning qizlirining birini xotunluqqa aldi; u uninggha Finihasni tughup berdi; bular bolsa öz nesebi boyiche hemmisi Lawiylarning jemet bashlqliri idi.   
\m
\v 26 Perwerdigarning: — Israillarni qoshunlardek top-topi bilen Misir zéminidin élip chiqinglar, dégen emrini tapshuriwalghuchilar del mushu Harun bilen Musa idi.  
\v 27 Israillar Misirdin chiqirilsun, dep Misirning padishahi Pirewn’ge söz qilghanlar del bu kishiler, yeni mushu Musa bilen Harun idi.   
\b  
\m  
\s1 Harunning Musagha wakaliten sözlishi  
\m
\v 28 Perwerdigar Misirning zéminida Musagha söz qilghan waqtida  
\v 29 Musagha: «Men Perwerdigardurmen. Sanga éytqinimning hemmisini Misirning padishahi Pirewn’ge dégin», dep emr qildi.   
\m
\v 30 Lékin Musa Perwerdigarning aldida: — Mendek kalpuki xetne qilinmighan bir kishige Pirewn qandaqmu qulaq salsun?» — dep jawap bergenidi.\x + \xo 6:30 \xt Mis. 6:12; Mis. 4:10\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 7
\m
\v 1 Shuning bilen Perwerdigar Musagha: — Mana, Men Pirewnning aldida séni Xudaning ornida qildim. Akang Harun bolsa séning peyghembiring bolidu.  
\v 2 Men sanga buyrughinimning hemmisini \add uninggha\add* deysen; andin akang Harun Pirewn’ge uning öz zéminidin Israillarni qoyup bérishi kérekliki toghrisida söz qilidu. \f □ \fr 7:2 \ft \+bd «Harun bolsa séning peyghembiring bolidu»\+bd* — démek, Harun özi Musaning sözlirini Pirewn’ge yaki xelqqe yetküzidu.\f*  \x + \xo 7:2 \xt Mis. 4:14\x*  
\v 3 Lékin Men Pirewnning könglini qattiq qilimen; buning bilen Men Misir zéminida möjizilik alametler we karametlirimni köplep körsitimen.  
\v 4 Shundaqtimu, Pirewn silerge qulaq salmaydu. Emma Men Misirning üstige höküm chiqirip qolumni uzitip, chong balayi’apetlerni chüshürüp, qoshunlirim bolghan Öz qowmim Israillarni Misir zéminidin chiqirimen.  
\v 5 Öz qolumni Misirning üstige sozghinimda, Israillarni ularning arisidin chiqarghinimda misirliqlar Méning Perwerdigar ikenlikimni tonup yétidu, — dédi.   
\m
\v 6 Musa bilen Harun shundaq qildi; Perwerdigar ulargha qandaq tapilighan bolsa, ularmu shundaq qildi.   
\b  
\m
\v 7 Ular Pirewn’ge söz qilghan waqitta Musa seksen yashqa, Harun seksen üch yashqa kirgenidi.   
\b  
\m  
\s1 Harunning hasisi  
\m
\v 8 Perwerdigar Musa bilen Harun’gha söz qilip: —   
\m
\v 9 Emdi Pirewn silerge: — Özünglarni testiqlap bir möjize körsitinglar, dése, sen Harun’gha: — Hasangni élip Pirewnning aldigha tashlighin, dep éytqin. Shundaq qilishi bilenla hasa yilan’gha aylinidu, dédi.   
\m
\v 10 Shuning bilen, Musa bilen Harun Pirewnning aldigha bérip, Perwerdigarning buyrughinidek qildi; Harun hasisini Pirewn bilen uning emeldarlirining aldigha tashliwidi, u yilan’gha aylandi. \f □ \fr 7:10 \ft \+bd «Pirewnning emeldarliri»\+bd* — mezkur kitabta «Pirewnning emeldarliri» ibraniy tilida «xizmetkarliri» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  
\v 11 U waqitta Pirewn danishmenliri we séhrigerlirini chaqirtip keldi; Misirning jadugerlirimu öz jadusi bilen oxshash ishni qildi.  
\v 12 Ularning herbiri öz hasisini tashlidi; ularmu yilan’gha aylandi. Lékin Harunning hasisi ularning hasilirini yutup ketti.  
\v 13 Biraq Perwerdigar éytqandek Pirewnning köngli qattiqliq bilen Perwerdigar éytqandek ulargha qulaq salmidi.   
\b  
\m  
\s1 Birinchi apet — qan apiti  
\m
\v 14 Andin Perwerdigar Musagha mundaq dédi: — Pirewnning köngli qattiq; u qowmni qoyup bérishni ret qilidu.  
\v 15 Emdi sen ete seherde Pirewnning qéshigha barghin (shu waqitta u su boyigha chiqidu) — Sen uning bilen körüshüshke deryaning boyida saqlap turghin; yilan’gha aylan’ghan hasini qolunggha éliwal.  
\v 16 Sen uninggha mundaq dégin: — «Ibraniylarning Xudasi Perwerdigar méni aldinggha: «Chölde Manga ibadet qilishi üchün qowmimni qoyup ber» déyishke ewetkenidi; lékin mana, bu waqitqiche héch anglimiding.  
\v 17 Shunga Perwerdigar sanga: — «Sen shu \add alamet\add* bilen Méning Perwerdigar ikenlikimni bilisen», deydu — Mana, men qolumdiki hasa bilen deryaning süyini ursam, su qan’gha aylinidu,  
\v 18 deryaning béliqliri ölüp, deryaning süyi sésip kétidu; misirliqlar sudin seskinip, ichelmeydighan bolup qalidu».   
\m
\v 19 Perwerdigar Musagha yene: — Sen Harun’gha: — Hasangni élip misirliqlarning suliri qan’gha aylansun dep ularning üstige, yeni éqinliri, östengliri, kölliri we su ambarliri üstige qolungni uzatqin. Shuning bilen pütkül Misir zéminida, hetta yaghach we tash qachilardiki sularmu qan’gha aylinidu, dégin, dédi.   
\m
\v 20 Musa bilen Harun Perwerdigarning buyrughinidek qildi; Harun Pirewn we emeldarlirining köz aldida hasini kötürüp, deryaning süyini uruwidi, pütün deryaning süyi qan’gha aylinip ketti. \x + \xo 7:20 \xt Mis. 17:5; Zeb. 78:44; 105:29\x*  
\v 21 Deryadiki béliqlar ölüp, deryaning süyi sésip ketti. Misirliqlar deryaning süyini ichelmeydighan bolup qaldi, pütkül Misir zémini qan’gha toldi.  
\v 22 Lékin Misirning jadugerlirimu öz jaduliri bilen hem shundaq qildi. Bu sewebtin Perwerdigar éytqandek Pirewnning köngli qattiq bolup, ulargha qulaq salmidi;  
\v 23 eksiche Pirewn öyige qaytip kétip, bu ishqa héch pisent qilmidi.  
\v 24 Deryaning süyini ichelmigini üchün barliq misirliqlar ichküdek su tépish üchün deryaning etraplirini kolidi.   
\m
\v 25 Perwerdigar deryani urup, yene yette kün ötti.   
\b  
\b  
\m  
\c 8
\s1 Ikkinchi apet — paqa apiti  
\m
\v 1 Andin Perwerdigar Musagha: — Pirewnning aldigha bérip uninggha: — Perwerdigar mundaq deydu: — «Manga ibadet qilishqa Öz qowmimni qoyup ber.  
\v 2 Lékin ularni qoyup bérishni ret qilsang, mana, Men dölitingning hemme yérini paqilar bilen basturup urimen.  
\v 3 Deryada top-top paqilar peyda bolup, \add deryadin\add* chiqip ordanggha, hujranggha, orun-körpengge, emeldarliringning öylirige kiriwalidu, shuningdek xelqingning uchisigha, tonur we tengniliringge yamiship chiqiwalidu. \f □ \fr 8:3 \ft \+bd «ordanggha»\+bd* — yaki «öyüngge».\f*  
\v 4 Paqilar özüngning üstibéshigha, xelqingning üstibéshigha we hemme emeldarliringning üstibéshigha yamiship chiqiwalidu» — dégin, — dédi.  
\v 5 Perwerdigar Musagha: — Sen Harun’gha: Paqilarning Misir zéminining üstige chiqishi üchün qolungni uzitip, hasangni éqinlar, östengler we köllerning üstige shiltighin, dégin — dédi.  
\v 6 Shuning bilen Harun qolini Misirning suliri üstige uzatti; shundaq qiliwidi, paqilar chiqip Misir zéminini qaplidi.  
\v 7 Lékin jadugerlermu öz jaduliri bilen oxshash ishni qilip, Misir zémini üstige paqilarni peyda qildi.  
\v 8 Pirewn Musa bilen Harunni chaqirtip: — Paqilarni mendin we xelqimdin néri qilish üchün Perwerdigardin ötününglar. Shundaq bolsa, men xelqingni Perwerdigargha qurbanliq qilsun dep qoyup bérimen, dédi.   
\m
\v 9 Musa Pirewn’ge: — Boptu, men izzitingni qilay, peqet deryadiki paqilarla qélip, bashqiliri özüngdin we öyliringdin ayrilsun dep, sen, emeldarliring we xelqing üchün méning dua qilidighan waqtimni békitkin, dédi.\f □ \fr 8:9 \ft \+bd «men izzitingni qilay»\+bd* — ibraniy tilida «mendin izzetke muyesser bolghin».\f*   
\m
\v 10 U jawab bérip: — Ete bolsun, dédi.  
\m Musa uninggha: — Xudayimiz Perwerdigargha oxshash héchbirining yoqluqini bilishing üchün séning déginingdek bolsun.  
\v 11 Paqilar sendin, öyliringdin, emeldarliring we xelqingdin chiqip kétidu; peqet deryadila qalidu, dédi.   
\m
\v 12 Shuning bilen Musa we Harun Pirewnning aldidin chiqip ketti. Andin Musa Pirewnning üstige ewetilgen paqilar toghrisida Perwerdigargha nida qildi.   
\m
\v 13 Perwerdigar Musaning tiliginidek qildi. Buning bilen öylerdiki, hoylilardiki we étizlardiki paqilar öldi.   
\m
\v 14 Xelq ularni yighip döwe-döwe qildi, \add pütkül\add* yurt-zémin sésiqchiliqqa toldi.  
\v 15 Lékin Pirewn apettin xalas bolghinini körgende, könglini qattiq qilip, Perwerdigar éytqinidek ulargha qulaq salmidi.\x + \xo 8:15 \xt Mis. 7:14\x*   
\b  
\m  
\s1 Üchinchi apet — pasha apiti  
\m
\v 16 Andin Perwerdigar Musagha: — Sen Harun’gha: — Hasangni uzitip, yerning topisini urghin. Buning bilen u pashigha aylinip, pütkül Misir zéminini qaplaydu, dégin, — dédi.\f □ \fr 8:16 \ft \+bd «pashigha»\+bd* — bashqa xil terjimisi: «pitlargha». Bashqa xil hasharetlernimu körsitishi mumkin.\f*   
\m
\v 17 Ular shundaq qildi; Harun qolini uzitip hasisi bilen yerning topisini uruwidi, ademler we haywanlarning üstibéshini pasha basti; pütkül Misir zéminidiki topa-changlar pashigha aylandi.\x + \xo 8:17 \xt Zeb. 105:31\x*  
\v 18 Jadugerlermu öz jaduliri bilen shundaq qilip pasha peyda qilishqa urun’ghan bolsimu, peyda qilalmidi. Pashilar bolsa hem ademlerning hem haywanlarning üstibéshini qaplap ketti.  
\v 19 Andin jadugerler Pirewn’ge: — Bu ish Xudaning barmiqining qilghini! — déyishti. Lékin Pirewn könglini qattiq qilip, Perwerdigar éytqinidek ulargha qulaq salmidi.   
\b  
\m  
\s1 Tötinchi apet — köküyünler apiti  
\m
\v 20 Perwerdigar Musagha: — Ete seher qopup Pirewnning aldigha bérip turghin — (shu waqitta u su boyigha chiqidu) uninggha: «Perwerdigar mundaq deydu: — Manga ibadet qilishi üchün Öz qowmimni qoyup ber!   
\m
\v 21 Chünki eger qowmimni qoyup bermiseng, mana Men séning we emeldarliring, xelqing üstige, öyliringge köküyünlerni ewetimen; shuning bilen misirliqlarning öyliri we hetta ular turuwatqan tupraqmu köküyünler bilen tolidu.\f □ \fr 8:21 \ft \+bd «köküyünler»\+bd* — bularning qaysi hasharet ikenliki hazir bizge namelum. «Zeb.» 78:45de bu hasharetler ademlerni chaqidighanliqi éytilidu, shunga bu hasharet köküyün yaki shuninggha oxshap kétidighan bir xil chiwin bolsa kérek.\f*   
\m
\v 22 Lékin shu künide Öz qowmim turuwatqan Goshen yurtini bashqiche qilimen; shundaq boliduki, u yerde köküyünler tépilmaydu. Shuning bilen sen Men Perwerdigarning bu zéminda bolghanliqimni bilisen. \f □ \fr 8:22 \ft \+bd «...sen Men Perwerdigarning bu zéminda bolghanliqimni bilisen»\+bd* —Yaki «...sen Men Perwerdigarning yer yüzide mewjut ikenlikimni bilisen».\f*   
\m
\v 23 Shundaq qilip Men Öz qowmimni séning xelqingdin perqlendürimen; bu möjizilik alamet ete yüz béridu», dep éytqin, dédi.   
\b  
\m
\v 24 Perwerdigar déginini qildi. Pirewnning öylirige, emeldarlirining öylirige köküyünler top-top bolup kirdi; pütkül Misir zéminining hemme yéri köküyünler teripidin xarab bolushqa bashlidi. \x + \xo 8:24 \xt Zeb. 78:45; 105:31\x*  
\v 25 Pirewn Musa bilen Harunni chaqirtip kélip ulargha: Bérip mushu zéminda Xudayinglargha qurbanliq ötküzünglar, — dédi.  
\v 26 Lékin Musa jawab bérip: — Bundaq qilish bizge taza muwapiq bolmaydu; chünki biz Perwerdigar Xudayimizgha sunmaqchi bolghan qurbanliq mal misirliqlargha nisbeten yirginchliktur. Emdi eger biz misirliqlarning köz aldida yaman körün’gen nersini qurbanliq qilsaq ular bizni chalma-kések qiliwetmemdu? \f □ \fr 8:26 \ft \+bd «Xudayimizgha sunmaqchi bolghan qurbanliq mal misirliqlargha nisbeten yirginchliktur»\+bd* — misirliqlargha nisbeten «yirginchlik bolghini» qoylardin ibaret idi. Ular qoylarni, shundaqla qoychilarnimu yirginchliq dep qarighan; lékin paydini közlep Misirdiki bezi yerlerde qoy béqilatti («Yar.» 46:34ni körüng). 
\fp  Mushu ayetning bashqa birxil chüshendürülüshi boyiche, misirliqlar bezi mallargha (mesilen, kalilarning bezi xillirigha) choqunatti. Eger Israillar ular choqun’ghan birxil malni qurbanliq qilsa, ular ghezeplinetti, elwette.\f*  \x + \xo 8:26 \xt Yar. 43:32; 46:34\x*  
\v 27 Biz üch künlük yolni bésip, chölde Perwerdigar Xudayimiz bizge buyrughinidek uninggha qurbanliq sunushimiz kérek, dédi.   
\m
\v 28 Pirewn: — Silerni Perwerdigar Xudayinglargha chölde qurbanliq ötküzüshke barghili qoyimen; peqet bek yiraq kétip qalmanglar, méning üchün dua qilinglar, dédi.  
\v 29 Musa jawab bérip: — Mana, men séning aldingdin chiqip Perwerdigargha iltija qilimen we köküyünler sen Pirewndin, emeldarliringdin we xelqingdin ete chiqip kétidu; lékin Pirewn yene hiyle ishlitip, xelqni Perwerdigargha qurbanliq qilishqa bérishtin tosquchi bolmisun, dédi.   
\m
\v 30 Musa Pirewnning aldidin chiqip, Perwerdigargha shundaq iltija qildi.  
\v 31 Perwerdigar Musa tiliginidek qildi; u köküyünlerni Pirewn, emeldarliri we xelqidin chiqiriwetti; hetta bir tal köküyünmu qalmidi.   
\m
\v 32 Lékin Pirewn bu qétimmu könglini qattiq qilip, qowmni qoyup bermidi.\x + \xo 8:32 \xt Mis. 8:11\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 9
\s1 Beshinchi apet — waba apiti  
\m
\v 1 Andin Perwerdigar Musagha: — Pirewnning aldigha bérip uninggha: — «Ibraniylarning Xudasi Perwerdigar mundaq deydu: — Manga ibadet qilishigha Öz qowmimni qoyup ber.  
\v 2 Eger ularni qoyup bérishni ret qilip, yenila tutup turuwalidighan bolsang,  
\v 3 mana, Perwerdigarning qoli étizliqtiki charpayliringning üstige, at-éshekler, tögiler, we qoy-kaliliringning üstige chüshüp intayin éghir bir waba keltüridu.  
\v 4 Lékin Perwerdigar Israilning charpaylirini misirliqlarning charpayliridin perqlendüridu. Netijide, Israilning charpayliridin héchbiri ölmeydu» — dégin, dédi.  
\v 5 Perwerdigar waqitni békitip: — Ete Perwerdigar zéminda bu ishni qilidu, dédi.  
\v 6 Etisi Perwerdigar shundaq qildi; misirliqlarning barliq charpayliri öldi; lékin Israillarning charpayliridin birimu ölmidi.  
\v 7 Pirewn adem ewetip tekshüriwidi, mana, Israillarning charpayliridin birimu ölmigenidi. Lékin Pirewnning köngli qattiq qilinip, u qowmni qoyup bermidi.   
\b  
\m  
\s1 Altinchi apet — chaqa apiti  
\m
\v 8 Andin Perwerdigar Musa we Harun’gha: — Xumdanning külidin changgilinglarni toshquzup élinglar, andin Musa uni Pirewnning köz aldida asman’gha qaritip chachsun.  
\v 9 Shundaq qilishi bilen kül pütkül Misir zéminini qaplaydighan chang-tozan bolidu we Misir zéminidiki hemme yerde ademler we haywanlarning bedinige chüshüshi bilen hürrek-hürrek chaqa chiqiridu, — dédi.  
\v 10 Shuning bilen ular xumdandin kül élip, Pirewnning aldigha bérip turdi we Musa uni asman’gha qaritip chachti; u ademler we haywanlarning bedinige chüshüshi bilen hürrek-hürrek chaqa chiqardi.  
\v 11 Jadugerler chaqilar destidin Musaning aldida turalmay qaldi; chünki jadugerlerning bedininimu, bashqa barliq misirliqlarnimu oxshash chaqa bésip ketkenidi.  
\v 12 Lékin Perwerdigar Pirewnning könglini qattiq qildi; shunga Perwerdigar del Musagha éytqinidek u ulargha qulaq salmidi.   
\b  
\m  
\s1 Yettinchi apet — möldür apiti  
\m
\v 13 Andin Perwerdigar Musagha: — Ete tang seher qopup, Pirewnning aldida turup uninggha: «Ibraniylarning Xudasi Perwerdigar mundaq deydu: — Qowmimni Manga ibadet qilishqa qoyup ber;  
\v 14 chünki Men bu qétim hemme balayi’apetlirimni yürikingge, emeldarliring we puqraliringning üstige ewetimen. Buning bilen sen pütkül yer yüzide Mendek bashqa birining yoq ikenlikini bilisen.  
\v 15 Chünki Men qolumni uzitip, özüng we qowmingni waba bilen urghan bolsam’idi, bu waqitqiche sen yer yüzidin yoqilip kétetting.  
\v 16 Halbuki, Méning séni ornunggha tiklishimdiki meqsitim shu idiki, del Öz qudritimni sanga körsitish, shundaqla namimning pütkül yer yüzide jakarlinishi üchün idi.\x + \xo 9:16 \xt Rim. 9:17\x*   
\m
\v 17 Sen yene qowmimgha chongchiliq qilip, ularni qoyup bérishni ret qiliwéremsen?  
\v 18 Mana, ete mushu waqitlarda Misir döliti bina bolghandin buyan héch körülüp baqmighan qattiq möldürni yaghdurimen.  
\v 19 Shuning üchün adem ewetip, haywan we étizda bar-yoqungni yighip ichkiri solighin; chünki öyge qayturulmay sirtta qalghan adem we haywanlarning hemmisi möldürning astida qélip ölüp kétidu! — dégin, dédi.   
\m
\v 20 Buni anglap Pirewnning emeldarlirining arisidin Perwerdigarning sözidin qorqqan herbir adem öz qulliri we charpaylirini yügürtüp öylirige élip keldi.  
\v 21 Lékin Perwerdigarning sözini étibargha almighanlar öz qul we mallirini tashqirida qaldurup qoydi.   
\m
\v 22 Perwerdigar Musagha: — Misir zéminidiki her yerde, ademler üstige, mallarning üstige, shundaqla Misir zéminidiki dalalarning hemme ot-chöplirining üstige möldür yaghsun dep, asman’gha qarap qolungni kötürgin, dédi.  
\v 23 Musa shuning bilen hasisini asman’gha qaritip kötürüwidi, Perwerdigar güldürmamini güldürlitip, möldür yaghdurdi, yer yüzide chaqmaq chéqindiliri chépip yüretti. Shundaq qilip Perwerdigar Misir zémini üstige möldür yaghdurdi. \f □ \fr 9:23 \ft \+bd «yer yüzide chaqmaq chéqindiliri chépip yüretti»\+bd* — yaki «ot yer yüzige toxtawisiz chüshti».\f*  
\v 24 Möldür yéghip, möldür bilen ot arilash chüshti; möldür shunche éghir boldiki, Misir döliti bina bolghandin tartip undaq qattiq möldür yéghip baqmighanidi.  
\v 25 Möldür pütkül Misir zéminining her yéride chüshüp, insan bolsun, haywan bolsun, hemmisini urdi; möldür étizdiki hemme ot-chöpni urup, yerdiki hemme del-derexlernimu sunduruwetti.  
\v 26 Peqet Israillar olturushluq Goshen zéminidila möldür yaghmidi.   
\m
\v 27 Pirewn adem ewetip Musa bilen Harunni chaqirtip ulargha: — Men bu qétim gunah qildim! Perwerdigar heqqaniydur; Sewenlik bolsa men we xelqimdin ötti. \f □ \fr 9:27 \ft \+bd «Sewenlik bolsa men we xelqimdin ötti»\+bd* — yaki «men özüm we xelqim rezildur».\f*  
\v 28 Yene bérip Perwerdigardin ötünüp iltija qilinglar! Xudadin chiqqan bu qattiq güldürmamilar we möldür yétip ashti! Silerni qoyup bérey; siler emdi mushu yerde turuwersenglar bolmaydu, — dédi.   
\m
\v 29 Musa uninggha jawab bérip: — Men sheherdin chiqqanda, Perwerdigar terepke qarap qollirimni yéyip kötürimen; güldürmamilar shu haman bésiqip möldür yene yaghmaydu. Yer yüzi Perwerdigarningkidur, dep bilishing üchün shundaq bolidu.  
\v 30 Lékin sen we séning emeldarliring, silerning Perwerdigar Xudadin téxiche qorqmaywatqininglarni bilimen, dédi.   
\m
\v 31 Shu chaghda arpa bash chiqirip, zighir ghunchilighan bolghachqa, zighir we arpa möldürdin weyran qilindi.  
\v 32 Lékin bughday bilen qara bughday kéyinrek bix chiqarghachqa, weyran qilinmidi.   
\m
\v 33 Musa Pirewnning aldidin kétip, sheherdin chiqip Perwerdigar terepke qarap qollirini yéyip kötürdi. Shuning bilen güldürmama we möldür toxtap, yamghur yerge yene tökülmidi.  
\v 34 Emma Pirewn yamghur, möldür we güldürmamilarning toxtighinini körgende, yene gunah sadir qildi; umu, emeldarlirimu könglini qattiq qilishti.  
\v 35 Bu teriqide Pirewnning köngli qattiq turuwérip, Perwerdigar Musaning wasitisi bilen éytqandek, Israillarni qoyup bérishni ret qildi.\x + \xo 9:35 \xt Mis. 4:21; 7:3\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 10
\s1 Sekkizinchi apet — chéketke apiti  
\m
\v 1 Andin Perwerdigar Musagha: — Pirewnning aldigha barghin; chünki ularning arisida bu möjizilik alametlerni körsitishim üchün Pirewnning könglini we emeldarlirining könglini qattiq qilip qoydum. \x + \xo 10:1 \xt Mis. 4:21; 9:34\x*  
\v 2 Bu ish bilen Méning misirliqlarni qandaq reswa qilghanliqim we ularning arisida körsetken möjizilik alametlirimni sen oghlungning andin newrengning quliqigha yetküzisen. Buning bilen Méning Perwerdigar ikenlikimni bilisiler, dédi.\f □ \fr 10:2 \ft \+bd «qandaq reswa jazalighanliqim»\+bd* — yaki «qattiq jazalighanliqim».\f*  
\v 3 Shuning bilen Musa bilen Harun Pirewnning aldigha bérip, uninggha: — Ibraniylarning Xudasi Perwerdigar mundaq deydu: «Özüngni aldimda töwen tutushni qachan’ghiche ret qilisen? Manga ibadet qilish üchün qowmimni qoyup ber.   
\m
\v 4 Chünki eger sen qowmimni qoyup bérishni ret qilsang, mana, Men ete séning yurtunggha chéketke ewetimen.  
\v 5 Ular siler zémin yüzini körmigüdek qilip yépiwétidu, silerning möldürdin aman qalghan nersiliringlarnimu, dalalarda ösken hemme del-derexliringlarnimu yep kétidu.  
\v 6 Ular orda-sarayliringgha, emeldarliringning sarayliri, shundaqla barliq misirliqlarning öylirige tolup kétidu; bundaq apetni ata-bowangliring we ata-bowiliringning ata-bowilirimu yer yüzide apiride bolghandin tartip körüp baqmighan» — dédi-de, burulup Pirewnning aldidin chiqip ketti.  
\v 7 Pirewnning emeldarliri uninggha: — Bu adem bizge qachan’ghiche tuzaq bolar? Öz Xudasi Perwerdigargha ibadet qilishqa bu ademlerni qoyup bergeyla! Misirning xarab bolghinini téxiche körmeywatamdila? — dédi.   
\m
\v 8 Shuning bilen Musa bilen Harun Pirewnning aldigha yene chaqiritip kélindi. U ulargha: — Perwerdigargha ibadet qilish üchün béringlar; lékin baridighanlar zadi kimler? — dédi.  
\v 9 Musa jawab bérip: — Yashlirimiz we qéri-chüriler bilen, oghullirimiz we qizlirimiz bilen, qoy we kala padilirimizni élip hemmimiz barimiz; chünki biz Perwerdigar üchün héyt ötküzüshimiz kérek, dédi.   
\m
\v 10 U ulargha: — Silerni bala-chaqanglar bilen qoshup qoyup berginimde, Perwerdigar siler bilen bille bolghay! Mana, aldinglarda balayi’apet turuptu! \f □ \fr 10:10 \ft \+bd «Perwerdigar siler bilen bille bolghay!»\+bd* — bu tehdit salidighan, nahayiti kinayilik, hejwiy gep, elwette. 
\fp  Bashqa birxil terjimisi «Perwerdigarni siler bilen bolsun dep, silerni bala-chaqanglar bilen qoshup qoyup béremdim?». \+bd «Mana, aldinglarda balayi’apet turuptu!»\+bd* — ibraniy tilida «yamanliq», «apet» yaki «balayi’apet» «ra» dégen söz bilen ipadilinidu. Lékin misirliqlarning muhim ilahi — «quyash ilahi»ning namimu «Ra» bolghachqa, Pirewnning sözi ikki bisliq bolushimu mumkin; undaq bolghanda ikkinchi menisi: «Méning ilahim «Ra» silerni jazalaydu!» dégenlik bolidu («aldinglarda «ra» turuptu!). 
\fp  Mushu ibare bashqa terjimilerde «Mana, silerde yaman niyet bar!» depmu terjime qilinidu.\f*  
\v 11 Yoqsu, bundaq qilishinglargha bolmaydu! Perwerdigargha ibadet qilishqa peqet aranglardin er kishilerla barsun! Chünki silerning telipinglar del shu emesmidi! — dédi-de, ular Pirewnning aldidin qoghlap chiqirildi.   
\m
\v 12 Andin Perwerdigar Musagha: — Misir zéminining üstige qolungni uzatqin. Shundaq qilsang, chéketkiler Misir zéminini bésip, zémindiki herxil otyashlarni, yeni möldürdin aman qalghanning hemmisini yep kétidu, dédi.   
\m
\v 13 Musa hasisini Misir zéminining üstige uzatti; Perwerdigar shu küni we kéchisi zémin üstige sherq shamili chiqardi. Seherde, sherq shamili chéketkilerni uchurup keldi. \x + \xo 10:13 \xt Zeb. 78:46; 105:34,35\x*  
\v 14 Chéketkiler Misirning pütkül zéminigha yéyilip, Misirning pütün chégrisinimu basti. Apet intayin éghir boldi; ilgiri bundaq chéketke apiti bolup baqmighan, mundin kéyinmu uningdek bolmaydu.   
\m
\v 15 Ular pütkül zéminning yüzini qaplidi, yer qarangghuliship ketti; ular möldürdin aman qalghan zémindiki hemme otyashlarni we del-derexlerning barliq méwilirini yep ketti. Shuning bilen pütkül Misir zémini tewesidiki del-derexlerde yaki daladiki gül-giyahlarda héch yéshilliq qalmidi.   
\m
\v 16 Andin Pirewn aldirap-ténep Musa bilen Harunni chaqirtip ulargha: — Men hem Xudayinglar Perwerdigar aldida hem silerning aldinglarda gunah qildim.  
\v 17 Emdi mushu bir qétim gunahimdin ötüp Perwerdigar Xudayinglardin bu ölümni mendin élip kétishini iltija qilishinglarni ötünimen, — dédi.   
\m
\v 18 Shuning bilen Musa Pirewnning aldidin chiqip Perwerdigargha iltija qildi.  
\v 19 Shuning bilen Perwerdigar shamalni burap gherb tereptin intayin küchlük boran chiqirip, chéketkilerni uchurup, Qizil Déngizgha gherq qildi; Misirning pütkül teweside bir talmu chéketke qalmidi.  
\v 20 Lékin Perwerdigar Pirewnning könglini qattiq qilip qoyghini üchün u Israillarni qoyup bermidi.   
\b  
\m  
\s1 Toqquzinchi apet — qarangghuluq apiti  
\m
\v 21 Andin Perwerdigar Musagha: — Qolungni asman’gha qaritip uzatqin; shuning bilen qattiq bir qarangghuluq bolidu, hetta adem silisa qoligha tuyulghudek qoyuq qarangghuluq Misir zéminini qaplaydu, — dédi.   
\m
\v 22 Andin Musa qolini asman’gha qaritip uzitiwidi, qoyuq bir qarangghuluq Misir zéminini üch kün’giche qaplap turdi. \x + \xo 10:22 \xt Zeb. 105:27,28\x*  
\v 23 Üch kün’giche biri yene birini körelmes we ya héchkim öz jayidin qozghilalmas boldi; lékin barliq Israillar olturghan jaylarda yoruqluq bar idi.  
\v 24 Pirewn Musani chaqirtip uninggha: — Bérip, Perwerdigargha ibadet qilinglar. Peqet qoy we kala padiliringlar qalsun; bala-chaqiliringlarnimu élip barsanglar bolidu, dédi.  
\v 25 Musa jawaben: — Undaqta Xudayimiz Perwerdigargha qurbanliq qilishqa \add inaqliq\add* qurbanliqi we köydürme qurbanliqigha lazimliq charpaylarni sen bizge béremsen? \f □ \fr 10:25 \ft \+bd «bizge»\+bd* — ibraniy tilida «qolimizgha». \+bd «bizge béremsen?»\+bd* — yaki «bizge bérishing kérek!».\f*   
\m
\v 26 Özimizning charpaylirimiz biz bilen birge kétishi kérek, bir tuyiqimu keynide qalsa bolmaydu; chünki Xudayimiz Perwerdigargha ibadet qilishqa qurbanliq qilidighinimizni bulardin tallishimiz lazim. U yerge yétip barmighuche, Perwerdigargha qaysi qurbanliqlar bilen ibadet qilidighinimizni bilmeymiz, — dédi.   
\m
\v 27 Lékin Perwerdigar Pirewnning könglini qattiq qildi; u ularni yenila qoyup bermidi.  
\v 28 Pirewn Musagha: — Aldimdin yoqal! Hézi bol, ikkinchi manga körün’güchi bolma! Chünki yüzümni yene körgen kününg jéningdin ayrilisen, — dédi.   
\m
\v 29 Musa uninggha: — Rast éytting! Men séning yüzüngni ikkinchi körgüchi bolmaymen, — dédi.\x + \xo 10:29 \xt Ibr. 11:27\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 11
\s1 Oninchi apet — pütün Misirdiki tunji balilarning ölüshi. Musaning Pirewn’ge éytqan axirqi sözliri  
\m
\v 1 Shuning bilen Perwerdigar Musagha: — Yene bir apetni Pirewnning üstige we Misirning üstige chüshürimen. Andin u silerni bu yerdin kétishke yol qoyidu we u silerni hemme nersiliringlar bilen qoshup qoyup bérip, bu yerdin mutleq qoghlap chiqiridu. \f □ \fr 11:1 \ft \+bd «Yene bir apetni Pirewnning üstige we Misirning üstige chüshürimen...»\+bd* — bu sözlerni Musa téxi Pirewnning aldidin chiqmay turup Perwerdigar uninggha éytqan bolsa kérek (8-ayetni körüng).\f*  
\v 2 Emdi sen xelqqe tapilap: — Her biringlar, er kishilerning herbiri öz qoshnisidin, ayal kishilerning herbiri öz qoshnisidin kümüsh buyumlarni, altun buyumlarni sorap alsun, dégin, — dédi \f □ \fr 11:2 \ft \+bd «xelqqe tapilap...»\+bd* — ibraniy tilida «xelqning qulaqlirigha söz qilip...».\f*  \x + \xo 11:2 \xt Mis. 3:22; 12:35\x*  
\v 3 (Perwerdigar xelqini misirliqlarning aldida iltipat tapquzdi. Shuningdek Musa dégen bu adem Misir zéminida Pirewnning emeldarlirining neziride bolsun, puqralarning neziride bolsun, nahayiti ulugh zat boldi).\x + \xo 11:3 \xt Mis. 12:36\x*  
\v 4 Andin Musa yene: — Perwerdigar mundaq deydu: — «Men yérim kéchide chiqip Misirni kézip chiqimen. \x + \xo 11:4 \xt Mis. 12:29\x*  
\v 5 Shu waqitta textte olturuwatqan Pirewnning tunji oghlidin tartip yarghunchaq tartidighan dédekning tunji oghlighiche, shundaqla barliq charpaylarning tunjiliri, yeni Misirdiki barliq tunji jan igiliri ölidu. \x + \xo 11:5 \xt Mis. 12:12\x*  
\v 6 Bu sewebtin pütkül Misir zéminida qattiq bir peryad kötürülidu; uningdin ilgiri shundaq peryad bolup baqmighanidi, mundin kéyinmu bundaq peryad anglanmaydu.  
\v 7 Lékin Israillargha, meyli ademliri, meyli haywanatlirigha bolsun, hetta bir tal itmu qawap qoymaydu. Buningdin Perwerdigarning misirliqlar bilen Israilni perqlendüridighanliqini bilisiler».   
\m
\v 8  — Shuning bilen bu emeldarliringning hemmisi aldimgha kélip, manga tezim qilip: «Sili özliri we silige egeshken barliq qowmliri chiqip kétishkeyla!» dep éytidu, andin chiqip kétimen» — dédi-de, qattiq ghezep bilen Pirewnning aldidin chiqip ketti.\f □ \fr 11:8 \ft \+bd «Shuning bilen bu emeldarliringning hemmisi aldimgha kélip, manga tezim qilip: .. andin chiqip kétimen» — dédi-de, qattiq ghezep bilen Pirewnning aldidin chiqip ketti»\+bd* — 1-8 ayette xatirilen’genler Musa bilen Pirewnning otturisida bolghan jédel (10-babta xatirilgen)ning dawami bolsa kérek.\f*  \x + \xo 11:8 \xt Mis. 12:30\x*   
\m
\v 9 Perwerdigar Musagha: — Misir zéminida Méning karamet möjizilirimning köplep körsitilishi üchün Pirewn silerge qulaq salmaydu, — dégenidi.   
\m
\v 10 Musa bilen Harun bu karamet möjizilerning hemmisini Pirewnning aldida körsitip boldi; lékin Perwerdigar Pirewnning könglini qattiq qilip qoyghini üchün u Israillarni uning zéminidin ketkili qoymidi.\x + \xo 11:10 \xt Mis. 9:16; Rim. 9:17\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 12
\s1 Ötüp Kétish héyti  
\m
\v 1 Perwerdigar Misir yurtida Musa we Harun’gha mundaq dédi: —   
\m
\v 2 Bu ay silerge aylarning ichide béshi, yilning tunji éyi bolidu. \f □ \fr 12:2 \ft \+bd «Bu ay silerge ... yilning tunji éyi bolidu»\+bd* — bu waqittin ilgiri Xudaning xelqi üchün yilning béshi küzde (Séntebrde) bashlinatti (muqeddes kitabta buningdin ilgiriki barliq waqitlar shundaq hésablinatti). Ottura sherqtiki ellerning hemmisining shundaq kaléndari bar idi.\f*  
\v 3 Siler pütün Israil jamaitige söz qilip: — Bu ayning oninchi küni hemminglar atiliringlarning ailisi boyiche bir qozini élinglar; herbir ailige birdin qoza élinglar. \f □ \fr 12:3 \ft \+bd «qoza»\+bd* —Ibraniy tilida «qoza» dégen söz oghlaqnimu körsitidu.\f*  
\v 4 Eger melum bir aile bir qozini yep bolalmighudek bolsa, undaqta öy igisi yénidiki qoshnisi bilen birliship adem sanigha qarap bir qoza élinglar; herbir kishining ishtihasigha qarap hésablap muwapiq bir qoza hazirlanglar.  
\v 5 Herbiringlar tallaydighan qozanglar béjirim, bir yashliq erkek bolsun; qoy yaki öchke padiliridin tallansimu bolidu. \x + \xo 12:5 \xt Law. 1:3; 22:21; Mal. 1:8; 1Pét. 1:19\x*  
\v 6 Qozini bu ayning on tötinchi künigiche yéninglarda turghuzunglar, — dégin.  
\m — Shu küni Israilning pütkül jamaiti tallighan mélini gugumda soysun. \f □ \fr 12:6 \ft \+bd «gugum»\+bd* — ibraniy tilida «ikki kech ariliqida» dégen söz bilen ipadilinidu — démek, kün pétiwatqan chaghdin qarangghu chüshküche bolghan ariliqtiki waqit. «Birinchi kech» kechqurun yaki kün pétish, «ikkinchi kech» kéchini körsetse kérek. 
\fp  Israilda ishlitilgen kaléndar boyiche yéngi kün kech kirishi bilen bashlinidu. Shunga shu kéche bilen birinchi ayning on beshinchi küni bashlinidu.\f*  
\v 7 Andin ular uning qénidin élip gösh yéyilgen öyning ishikning bash teripige hem ikki yan késhikige sürkep qoysun.  
\v 8 Ular shu kéchisi göshini otta kawap qilip yésun; uni pétir nan we achchiq-chüchük köktat bilen qoshup yésun. \x + \xo 12:8 \xt Chöl. 9:11; 1Kor. 5:8\x*  
\v 9 qet’iy xam yaki suda pishurup yémenglar, belki uni bash, put we ich-qarinliri bilen otta kawap qilip yenglar.  
\v 10 Uning héchnémisini etige qaldurmanglar. Eger etige éship qalghanliri bolsa, uni otqa sélip köydürüwétinglar.   
\m
\v 11 Siler uni mundaq halette yenglar: — Uni yégende belliringlarni ching baghlap, ayaghliringlargha kesh kiyip, qolliringlarda hasa tutqan halda téz yenglar. U bolsa Perwerdigarning «ötüp kétish» qozisidur. \f □ \fr 12:11 \ft \+bd «U bolsa Perwerdigarning «ötüp kétish» qozisidur»\+bd* — ibraniy tilida «Bu Perwerdigarning «pasxa»sidur». Ibraniy tilida «pasxa» yaki «pésax» «ötüp kétish» dégen uqumni bildüridu. «Ötüp kétish» dégenning mushu yerde némini körsetkini toghrisida 13-ayet we izahatini körüng.\f*  
\v 12 Chünki Men u kéchisi Misir zéminini kézip ötimen; Men Misir zéminida meyli insan bolsun, meyli haywan bolsun ularning tunji tughulghan erkikining hemmisini öltürimen; shuning bilen Men Misirning barliq but-ilahlirining üstidin höküm chiqirimen; Men Perwerdigardurmen. \f □ \fr 12:12 \ft \+bd «Misirning barliq ilahlirining üstidin höküm qilimen»\+bd* — bu muhim ish toghruluq «qoshumche söz»imizni körüng. Misirliqlarning 80din köp ilahliri bar idi.\f*  
\v 13 Shu qurbanliqning qéni siler olturghan öylerde silerge \add nijat\add* belgisi bolidu; bu qanlarni körginimde silerge ötüp turimen. Shuning bilen Misir zéminini urghinimda halaket élip kélidighan waba-apet silerge tegmeydu.\f □ \fr 12:13 \ft \+bd «silerge ötüp turimen»\+bd* — yaki «silerdin ötüp kétimen» dégen sözler toghruluq ikki xil pikir bar: — (1) Perwerdigarning «ötüp kétish»i uning Israillarni jazalimay öyige kirmey «ötüp kétishi», (2) Perwerdigar ewetken «halak perishtisi» (23-ayet we «Zeb.» 78:49ni körüng) Israillarning öylirige yétip kelgende Perwerdigar Özi ularning öylirining ishikining aldigha «ötüp turush»i bilen halak perishtisining yolini tosup, muhapizet qilip saq qaldurushini körsitishi mumkin. Biz ikkinchi pikirge qayil bolduq («Yesh.» 31:5ni we izahatinimu körüng).\f*   
\b  
\m  
\s1 Pétir nan héyti  
\m
\v 14 Bu kün silerge xatire kün bolsun; uni Perwerdigarning héyti süpitide ötküzüp tebriklenglar; ebediy belgilime süpitide nesildin-nesilge menggü ötküzünglar. \x + \xo 12:14 \xt Mis. 5:1\x*  
\v 15 Yette kün pétir nan yenglar; birinchi küni öyünglardin \add barliq\add* xémirturuchlarni yoq qilinglar; chünki kimki birinchi kündin tartip yettinchi kün’giche boldurulghan nan yése, shu kishi Israil qataridin üzüp tashlinidu.  
\v 16 Birinchi küni siler muqeddes ibadet soruni tüzünglar; yettinchi künimu hem shundaq bir muqeddes ibadet soruni ötküzülsun. Bu ikki kün ichide héchqandaq ish-emgek qilinmisun; peqet her kishining yeydighinini teyyarlashqa munasiwetlik ishlarnila qilsanglar bolidu. \f □ \fr 12:16 \ft \+bd «ibadet soruni»\+bd* — mushu yerdiki «sorun» dégen söz «sorun’gha chaqirilish» dégenni bildüridu. Nege chaqirilidu? Muqeddes kitabta adette tekitlinidighan ish xelqning jem bolushi emes, belki «\+bd Xudaning\+bd* yénigha yighilishqa chaqirilish»tin ibaret bolidu. Lékin mushu yerde, bolupmu chöl-bayawandin ötüp seper qilghan waqtida, pütkül jamaet «muqeddes chédir»ning aldigha yighilishi mumkin, we kéyin Pelestin zéminida turghanda, erkekler bu emr boyiche her yili «muqeddes chédir»gha, andin muqeddes ibadetxanigha yighilidighan bolidu («Qan.» 16:16).\f*  
\v 17 Men del shu küni silerni qoshun-qoshun boyiche Misir zéminidin chiqarghinim üchün siler pétir nan héytini ötküzünglar; shu künni nesildin-nesilge ebediy belgilime süpitide héyt küni qilip békitinglar.  
\v 18 Birinchi ayning on tötinchi küni, kechqurundin tartip shu ayning yigirme birinchi küni kechqurun’ghiche, pétir nan yenglar. \x + \xo 12:18 \xt Law. 23:5; Chöl. 28:16\x*  
\v 19 Yette kün ichide öyliringlarda héch xémirturuch bolmisun; chünki musapir bolsun, zéminda tughulghan bolsun, kimki boldurulghan nersilerni yése shu kishi Israil jamaitidin üzüp tashlinidu. \f □ \fr 12:19 \ft \+bd «Israil jamaitidin üzüp tashlinidu»\+bd* — «öz xelqidin üzüp tashlinidu» yaki «jamaettin üzüp tashlinidu» dégenning mundaq birnechche chüshenchisi bolushi mumkin: (1) Perwerdigar Özi uni öltüridu; (2) jamaet uni öltürüshi kérek; (3) jamaet uni ibadet sorunliridin heydiwétishi yaki pütkül jemiyet uni paliwétishi kérek; (4) uningdin héch nesil qaldurulmaydu. Bizningche bashqa ayette éniq buyruq körsitilmigechke, birinchi chüshenche (Xuda Özi shu ademni dunyadin ketküzidu) toghra bolushi mumkin, dep qaraymiz.\f*  
\v 20 Siler héchqandaq boldurulghan nersini yémey, qeyerdila tursanglar, pétir nan yenglar.\x + \xo 12:20 \xt Qan. 16:3\x*   
\b  
\m  
\s1 Tunji «ötüp kétish héyti», yeni «pasxa héyti»  
\m
\v 21 Musa Israilning barliq aqsaqallirini chaqirip ulargha: — Bérip herbiringlarning ailisi boyiche özünglargha bir qozini tartip chiqirip pasxa qozisini soyunglar. \f □ \fr 12:21 \ft \+bd «pasxa»\+bd* — yeni «ötüp kétish héyti».\f*  \x + \xo 12:21 \xt Ibr. 11:28\x*  
\v 22 Andin bir tutam zupa élip uni qachidiki qan’gha chilap, qachidiki qanni ishikning béshi we ikki késhikige sürkenglar. Silerdin etigen’giche héchkim öyining ishikidin qet’iy chiqmisun. \f □ \fr 12:22 \ft \+bd «zupa»\+bd* — zupa birxil ösümlük; bashqa bir ismi «lépekgül».\f*  
\v 23 Chünki Perwerdigar misirliqlarni urup halak qilish üchün, zéminni kézip ötidu; U ishikning béshi we ikki késhikidiki qanni körgende, Perwerdigar halak qilghuchining öyliringlargha kirip silerni urushidin tosush üchün \add muhapizet qilip\add* ishikning aldigha ötüp turidu.\f □ \fr 12:23 \ft \+bd «halak qilghuchi»\+bd* — belkim birxil perishtini körsetse kérek («Zeb.» 78:49ni körüng). \+bd «ötüp turush»\+bd* — «ötüp turush» yaki «ötüp kétish» dégenning menisi toghruluq 12:13tiki izahatni körüng.\f*  \x + \xo 12:23 \xt Ibr. 11:28\x*   
\m
\v 24 Bu resim-qaidini özünglar we baliliringlar üchün ebediy bir belgilime süpitide tutunglar. \f □ \fr 12:24 \ft \+bd «bu resim-qaide»\+bd* — Xudaning kéyinki emrliri boyiche, «ötüp kétish héyti»da (1) herbir ailining bir qozini qurbanliq qilishi; (2) uning göshini kéchide yéyishi; (3) bu göshni pétir nan we achchiq köktatlar bilen bille yéyishi qatarliqlar telep qilinidu («Chöl.» 9:1-14, «Qan.» 16:1-8ni körüng).\f*  
\v 25 Siler Perwerdigar Öz wedisi boyiche silerge béridighan zémin’gha kirgininglarda bu héytliq ibadetni tutunglar.  
\v 26 Baliliringlar silerdin: «bu ibaditinglarning menisi néme?» — dep sorisa, \x + \xo 12:26 \xt Ye. 4:6\x*  
\v 27 siler: «Bu misirliqlarni urghinida, Misirda Israillarning öylirining aldigha ötüp turup, bizning öydikilirimizni qutquzghan Perwerdigargha bolghan «ötüp kétish» qurbanliqi bolidu» — denglar. Shuni anglighanda, xelq éngiship \add Xudagha\add* sejde qildi.   
\m
\v 28 Andin Israillar qaytip bérip, Perwerdigar del Musa bilen Harun’gha emr qilghandek ish kördi.\x + \xo 12:28 \xt Ibr. 11:28\x*   
\b  
\m  
\s1 Tunji tughulghan erkeklerning öltürülüshi  
\m
\v 29 We shundaq boldiki, yérim kéche bolghanda, Perwerdigar Pirewnning textide olturuwatqan tunjisidin tartip zindanda yétiwatqan mehbusning tunjisighiche, Misir zéminidiki tunji oghullarning hemmisini urup öltürdi, shundaqla u haywanatlarning tunji tughulghanliriningmu hemmisini öltürdi. \x + \xo 12:29 \xt Zeb. 78:51; 105:36; 135:8; 136:10\x*  
\v 30 Adem ölmigen birmu öy qalmighachqa, shu kéchisi Pirewnning özi, uning barliq emeldarliri we barliq misirliqlar kéchide ornidin qopti; Misir zéminida intayin qattiq peryad kötürüldi.\x + \xo 12:30 \xt Zeb. 105:36,38\x*  
\v 31 Pirewn kéchide Musa bilen Harunni chaqirtip: — Turunglar, siler we Israillar bilen bille méning xelqimning arisidin chiqip kétinglar; éytqininglardek bérip, Perwerdigargha ibadet qilinglar!  
\v 32 Silerning dégininglar boyiche qoy, öchke, kala padilirinimu élip kétinglar; men üchünmu bext-beriket tilenglar, — dédi.  
\v 33 Misirliq puqralarmu «hemmimiz ölüp ketküdekmiz» déyiship, xelqni zémindin téz chiqiriwétish üchün ularni kétishke aldiratti.  
\v 34 Xelq téxi bolmighan xémirlirini élip, uni tengnilerge sélip, kiyim-kéchekliri bilen yögep, mürilirige élip kötürüp méngishti.  
\v 35 Israillar Musaning tapilighini boyiche qilip, misirliqlardin kümüsh buyumlar, altun buyumlar we kiyim-kécheklerni sorap élishti. \x + \xo 12:35 \xt Mis. 3:21; 11:2; Zeb. 105:37\x*  
\v 36 Perwerdigar xelqni misirliqlarning köz aldida iltipat tapquzghini üchün misirliqlar ularning özliridin sorighanlirini berdi; shundaq qilip Israillar misirliqlardin gheniymetlerni élip ketti.   
\b  
\m  
\s1 Israillarning Misirdin chiqip kétishi  
\m
\v 37 Shuning bilen Israillar balilarni hésabqa almighanda alte yüz mingche erkek bolup, Ramsestin chiqip, Sukkot shehirigiche piyade mangdi.  
\v 38 Ular bilen bille chong bir top shalghut xelqmu ulargha qoshulup mangdi, yene nurghun charwilar, köpligen kala-qoy padiliri bilen bille chiqti.\f □ \fr 12:38 \ft \+bd «shalghut xelq»\+bd* — kéyinki weqelerdin (mesilen, «Chöl.» 11:4 qatarliqlar) qarighanda, Israillardin bashqa birnechche milletlerdin bolghan bir türküm kishilerni körsetse kérek.\f*   
\m
\v 39 Misirdin alghach chiqqan xémirdin ular pétir nan-toqachlarni etti; chünki ular Misirda birdem-yérim dem turghuzulmay heydelgini üchün xémir bolmighanidi; ular özliri üchün yémeklik teyyarliwélishqimu ülgürelmigenidi.   
\m
\v 40 Israillarning Misirda turghan waqti jemiy töt yüz ottuz yil boldi. \x + \xo 12:40 \xt Yar. 15:13; Ros. 7:6; Gal. 3:17\x*  
\v 41 Shundaq boldiki, shu töt yüz ottuz yil toshqanda, del shu künide Perwerdigarning barliq qoshunliri Misir zéminidin chiqip ketti.  
\v 42 Shu küni kéchide ular Misir zéminidin chiqirilghini üchün, shu kéchini ular Perwerdigarning kéchisi dep tutushi kérek; shu kéchini barliq Israillar ewladtin ewladqiche Perwerdigargha atap tutup, tünishi kérek.   
\b  
\m  
\s1 Ötüp kétish héytining qaide-tüzümliri  
\m
\v 43 Perwerdigar Musa bilen Harun’gha mundaq dégenidi: — Pasxa qozisi toghrisidiki belgilime shu bolsunki: — Héchqandaq yat ellik adem uningdin yémisun.  
\v 44 Lékin herkimning pulgha sétiwalghan quli bolsa, u xetne qilinsun, andin uningdin yésun.   
\m
\v 45 Emma öyünglarda waqitliq turuwatqan musapir yaki medikar buningdin yése bolmaydu.   
\m
\v 46 Göshni bashqa bir öyge élip chiqmighin; birla öyde yéyilsun; qozining héchbir söngiki sundurulmisun.\x + \xo 12:46 \xt Chöl. 9:12; Yuh. 19:36\x*   
\m
\v 47 Pütkül Israil jamaiti bu héytni ötküzsun.   
\m
\v 48 Eger séning bilen birge turghan musapir bolsa, Perwerdigargha atap pasxa héytini ötküzmekchi bolsa, undaqta aldi bilen barliq erkekliri xetne qilinsun; andin kélip héyt ötküzsun. U zéminda tughulghan kishidek sanalsun. Lékin héchbir xetnisiz adem uningdin yémisun.  
\v 49 Zéminda tughulghan kishi hem aranglarda turghan musapir üchün oxshash qanun-belgilime bolsun.   
\m
\v 50 Shuning bilen Israillarning hemmisi del Perwerdigar Musa bilen Harun’gha buyrughandek shu ishlarni ada qildi.  
\v 51 Shu künning özide Perwerdigar Israillarni qoshun-qoshun boyiche Misir zéminidin chiqardi.   
\b  
\b  
\m  
\c 13
\s1 Tunji tughulghanni Xudagha atash  
\m
\v 1 Perwerdigar Musagha:  
\v 2  — Israillar arisida baliyatquning barliq tunji erkek méwisini, meyli u insanning yaki haywanning bolsun, Manga atap muqeddes qilghin; u Manga mensuptur, dégenidi.\x + \xo 13:2 \xt Mis. 22:29; 34:19; Law. 27:26; Chöl. 3:13; 8:17; Luqa 2:23\x*   
\m
\v 3 Musa xelqke mundaq dédi: — Siler Misirdin ibaret «qulluq makani»din chiqqan bu künni yad étinglar; chünki Perwerdigar silerni bu yerdin qudretlik qoli bilen chiqardi. Buning üchün héch boldurulghan nerse yéyilmisun.   
\m
\v 4 Abib éyining bügünki küni yolgha chiqqan kün. \f □ \fr 13:4 \ft \+bd «Abib éyi»\+bd* — Israilning kaléndari boyiche yilning birinchi éyidur, ibraniylar ishletken kaléndar boyiche, bezi yillirida Mart éyida, bezi yillirida Aprilda bashlinidu (12:2ni körüng). «Abib» dégenning menisi: «bix urush», «ösüp chiqish»tur.\f*  \x + \xo 13:4 \xt Mis. 23:15\x*  
\v 5 Emdi Perwerdigar sanga bérishke ata-bowiliringgha qesem qilghan, süt bilen hesel éqip turidighan zémin’gha, yeni Qanaaniy, Hittiy, Amoriy, Hiwiy we Yebusiylarning zéminigha séni élip barghinida mushu \add Abib\add* éyida shu ibadetni tutqin.  
\v 6 Yette kün’giche pétir nan yenglar; yettinchi künide Perwerdigargha alahide atighan héyt ötküzülsun.  
\v 7 Yette kün ichide pétir nan yéyilsun; silerning aranglarda héchqandaq boldurulghan nan tépilmisun we ya chégriliring ichide héch xémirturuchmu körünmisun.  
\v 8 Shu küni sen öz oghlunggha: «Misirdin chiqqinimda Perwerdigarning manga körsetken iltipatini yad qilip teshekkur bildürüsh üchün, bu \add héytni\add* ötküzimen», dep chüshendürgin.   
\m
\v 9 Perwerdigarning qanun-telimining hemishe aghzingdin chüshmesliki üchün, bu belgilimini qolunggha belge qilip séliwal, péshanengge qashqidek esletme qilip ornitiwal; chünki Perwerdigar séni qudretlik qoli bilen Misirdin chiqardi.  
\v 10 Emdi bu belgilimini yilmu-yil békitilgen waqtida tutqin.   
\m
\v 11 Perwerdigar sen bilen ata-bowiliringgha qilghan qesimi boyiche séni Qanaaniylarning zéminigha élip bérip, uni sanga teqdim qilghandin kéyin, shundaq qilishing kérek: —  
\v 12 barliq baliyatquning tunji méwisini Perwerdigargha atap sunisen; shundaqla charpay mélingning hemme tunji erkeklirimu Perwerdigargha mensup bolsun. \f □ \fr 13:12 \ft \+bd «... Hemme tunji erkeklirimu Perwerdigargha mensup bolsun»\+bd* — Perwerdigar Misirda barliq tunjilarni ölümdin qutquzghan bolup, ularning hemmisi «ölümdin tirilgendek» uninggha mensup idi. Emma (insan bolsun, mal bolsun) tunji tughulghanlar bolsa pütkül ailige wekillik qilatti.\f*  \x + \xo 13:12 \xt Mis. 22:30; 34:19; Law. 27:26; Chöl. 8:17; Ez. 44:30\x*  
\v 13 Emma ésheklerning hemme tunjilirining ornigha birdin qoza bergin. Eger uning ornigha birnerse bermiseng, uning boynini sunduruwetkin. Oghulliringlar arisida barliq tunjilirining ornigha hörlük bedili tölüshüng kérek.\f □ \fr 13:13 \ft \+bd «ésheklerning hemme tunjilirining ornigha birdin qoza bergin...»\+bd* — omumen éytqanda, ulaghlarni qurbanliq qilishqa bolmaytti; peqet qoy, kala, oghlaq we kepter qatarliqlarla bolatti. Yene kélip, ulaghlarning ornigha qoylarni qurbanliq qilishqa ruxset bérilishide ulaghlarning iqtisadiy qimmitining yuqiriliqi nezerge élin’ghan.\f*   
\m
\v 14 Kéyinki künlerde oghlung sendin: «buning menisi némidur», dep sorisa, sen uninggha jawab bérip: «Perwerdigar qudretlik qoli bilen bizni Misirdin chiqirip, «qulluq makani»din azad qildi.  
\v 15 Shundaq boldiki, Pirewn boyni qattiqliq qilip bizni qoyup bérishni ret qilghinida, Perwerdigar Misir zéminidiki barliq tunji tughulghanlarni, insanning bolsun, malning bolsun, hemmisini urup öltürdi; buning üchün men malning baliyatqusining tunji méwisini, yeni hemme tunji tughulghan erkeklirini Perwerdigargha atap qurbanliq qilip sunimen we oghullirimning herbir tunjiliri üchün hörlük bedili tölep bérimen», dep éytqin.  
\v 16 Bu belgilimini qolunggha \add esletme-\add*belge qilip séliwal, péshanengge qashqidek esletme qilip ornitiwal, chünki Perwerdigar qudretlik qoli bilen bizni Misirdin chiqardi» — dégin. \x + \xo 13:16 \xt Mis. 13:9; Qan. 6:8; Pend. 3:3 \x*   
\b  
\m  
\s1 Bulut tüwrüki we ot tüwrüki  
\m
\v 17 Emma Pirewn xelqni kétishke qoyghandin kéyin, Filistiylerning zéminidiki yol yéqin bolsimu, Xuda ularni shu yol bilen bashlimidi; chünki u: «xelqim jengge uchrap qalsa, qorqup pushayman qilip, Misirgha yénip kétishi mumkin» dep oylighanidi.  
\v 18 Shu sewebtin Xuda xelqni aylandurup, Qizil Déngiz tereptiki chölning yoli bilen bashlap mangdi. Shundaq qilip Israillar Misirdin chiqqinida, qorallinip jengge teyyar bolup tertip bilen mangdi.   
\m
\v 19 Musa Yüsüpning söngeklirinimu bille éliwaldi; chünki Yüsüp eslide Israilning oghulliri bolghan \add qérindashlirini\add*: «Xuda choqum silerni yoqlap halinglardin xewer alidu; shu chaghda siler méning söngeklirimni mushu yerdin bille élip kétinglar» dep qesem qildurghanidi.\f □ \fr 13:19 \ft \+bd «...yoqlap halinglardin xewer alidu»\+bd* — bu ibraniy tilida peqet «yoqlap» dégen birla söz bilen ipadilinidu.\f*  \x + \xo 13:19 \xt Yar. 50:25; Ye. 24:32\x*   
\m
\v 20 Andin ular Sukkottin chiqip, chölning chétidiki Étam dégen yerde chédirlirini tikti.  
\v 21 Emdi Perwerdigar ulargha yol körsitishke kündüzi bir bulut tüwrükide, kéchisi yoruqluq bérishke ot tüwrükide bolup ularning aldida yüretti. Shuning bilen ular kéche-kündüz yol yüreleytti.  
\v 22 Bulut tüwrüki kündüzi, ot tüwrüki kéchisi xelqtin ayrilmay, aldida yüretti.   
\b  
\b  
\m  
\c 14
\s1 Israillarning Qizil Déngizdin ötüshi  
\m
\v 1 Perwerdigar Musagha:  
\v 2 — Sen Israillargha: «Siler burulup Migdol bilen déngizning ariliqidiki Pi-Hahirotning aldigha bérip chédir tikinglar; Baal-Zéfonning udulidiki déngizning boyida chédir tikinglar», dégin. \f □ \fr 14:2 \ft \+bd «déngiz»\+bd* — «Qizil Déngiz»ni körsitidu. Xeritini körüng.\f*  \x + \xo 14:2 \xt Chöl. 33:7\x*  
\v 3 Shuning bilen Pirewn: «Israillar zéminda ézip qaldi, chölning ichide qamilip qaldi» dep oylaydu;  
\v 4 Israillarni qoghlisun dep Men Pirewnning könglini qattiq qilimen; shundaq qilip, Men Pirewn we uning pütkül qoshunliri arqiliq Öz ulughluqumni ayan qilimen; we misirliqlar Méning Perwerdigar ikenlikimni bilidu, — dédi.  
\m Israillar Xudaning sözi boyiche qildi.\x + \xo 14:4 \xt Mis. 4:21; 10:20\x*   
\m
\v 5 «U xelq qéchip ketti» dep Misirning padishahigha xewer bériliwidi, Pirewn bilen emeldarliri xelq toghrisidiki qararidin yénip: «Israillarni qulluqtin qoyuwetkinimiz, bu zadi néme qilghinimiz?!» — déyishti.   
\m
\v 6 \add Pirewn\add* derhal jeng harwisini qoshturup, öz xelqini bashlap yolgha chiqti.  
\v 7 U yene alte yüz xillan’ghan jeng harwisi, shundaqla Misirdiki barliq jeng harwilirini yighdurup, ularning herbirige leshker bashliqlirini olturghuzup élip mangdi.  
\v 8 Perwerdigar Misirning padishahi Pirewnning könglini qattiq qilghini üchün, u Israillarni qoghlidi. Bu chaghda Israillar qollirini égiz kötürüshken halda Misirdin chiqip bolghanidi.\f □ \fr 14:8 \ft \+bd «qollirini égiz kötürüshken halda»\+bd* — xushalliq, merdanilik bilen, démek.\f*   
\m
\v 9 Misirliqlarning \add hemmisi\add* yeni Pirewnning barliq atliri bilen jeng harwiliri, atliq leshkerliri bilen pütkül qoshuni ularni qoghlap, Israillar déngiz boyigha chédir tikken jayda, yeni Pi-Hahirotning yénida, Baal-Zéfonning udulida ulargha yétishti. \x + \xo 14:9 \xt Ye. 24:6\x*  
\v 10 Pirewn yéqinlashqanda, Israillar béshini kötürüp qariwidi, mana, misirliqlar ularning arqisidin yürüsh qilip qoghlap kéliwatatti! Shuni körgende Israillar tolimu qorqushup, Perwerdigargha nida-peryad kötürdi.  
\v 11 Ular Musagha: — Misirda göristan tépilmasmidi, sen bizni chölde ölsun dep mushu yerge élip keldingghu?! Bizni Misirdin élip chiqip, bizge mundaq qilghining némisi?!  
\v 12 Misirda turghan waqtimizda biz sanga: «Bizni misirliqlarning qulluqida bolushimizgha qoyghin, biz bilen karing bolmisun» dep éytmighanmiduq? Misirliqlarning qulluqida bolghinimiz chölge kélip ölginimizdin ewzel bolatti! — dédi.\x + \xo 14:12 \xt Mis. 6:9\x*   
\m
\v 13 Buning bilen Musa xelqqe: — Qorqmay, tik turunglar, Perwerdigarning bügün silerge yürgüzidighan nijatini körisiler; chünki siler bügün körgen misirliqlarni ikkinchi körmeysiler.  
\v 14 Perwerdigar siler üchün jeng qilidu, lékin siler bolsanglar jim tursanglarla boldi, dédi.   
\m
\v 15 Andin Perwerdigar Musagha: — Némishqa sen Manga peryad kötürisen? Israillargha: «Aldigha ménginglar» dep buyrughin.  
\v 16 Lékin sen hasangni kötürüp qolungni déngizgha uzitip, uni ikkige bölgin; shundaqta, Israillar déngizning otturisidin quruq yer bilen ötüp kétidu.\f □ \fr 14:16 \ft \+bd «ötüp kétidu»\+bd* — bu ikkinchi «ötüp kétish»tur. «ötüp kétish héyti»da aldinqi we bu «ötüp kétish» eslinidu (12:13, 23nimu körüng).\f*   
\m
\v 17 Mana, Men ularni qoghlisun dep misirliqlarning köngüllirini qattiq qilimen, shuning bilen Men Pirewn we uning pütkül qoshuni, jeng harwiliri we atliqliri arqiliq Öz ulughluqimni ayan qilimen.  
\v 18 Shundaq qilip, Men Pirewn we uning jeng harwiliri we atliqliri arqiliq Öz ulughluqimni ayan qilghinimda, misirliqlar Méning Perwerdigar ikenlikimni bilidu, dédi.   
\m
\v 19 Israilning qoshunining aldida yürüwatqan Xudaning Perishtisi emdi ularning keynige ötti; shuningdek ularning aldida mangghan bulut tüwrükimu ularning keynige yötkilip, \f □ \fr 14:19 \ft \+bd «Xudaning Perishtisi»\+bd* — bu zat toghruluq 3:2 we uning izahatini körüng.\f*  
\v 20 misirliqlarning chédirgahi bilen Israilning chédirgahining ariliqida toxtidi; bu bulut bir terepte qarangghuluq chüshürüp, yene bir terepte kéchini yorutti. Buning bilen pütün bir kéche bir qoshun yene bir qoshun’gha yéqin kélelmidi.\f □ \fr 14:20 \ft \+bd «bu bulut bir terepte qarangghuluq chüshürüp...»\+bd* — shu waqit ayning otturisi bolghachqa, adette ayding bolatti.\f*   
\m
\v 21 Musa qolini déngizning üstige uzatti; Perwerdigar pütün kéche sherqtin küchlük bir shamal chiqirip, déngizning süyini keynige yandurdi; U suni yandurup déngizni quruq yer qildi, sular ikkige bölündi. \x + \xo 14:21 \xt Ye. 4:23; Zeb. 78:13; 106:9; 114:1-7\x*  
\v 22 Shu teriqide Israillar déngizning otturisidiki quruq yerdin méngip, ötüp ketti; sular bolsa ularning ong we sol yénida kötürülüp tamdek turatti. \f □ \fr 14:22 \ft \+bd «ötüp ketti»\+bd* — Yehudiylar «ötüp kétish» héytini tebrikligende, mushu Qizil Déngizdin «ötüp kétish»nimu eslep tebrikleydu.\f*  \x + \xo 14:22 \xt 1Kor. 10:1; Ibr. 11:29\x*  
\v 23 Emma misirliqlar ularni qoghlap kéliwatatti — Pirewnning barliq atliri, jeng harwiliri we atliq leshkerliri ularning keynidin déngizning otturisighiche keldi.  
\v 24 Tang atqanda shundaq boldiki, Perwerdigar ot bilen bulut tüwrükide turup misirliqlarning qoshunigha qaridi we misirliqlarning qoshunigha parakendichilik chüshürdi.  
\v 25 U ularning harwilirining chaqlirini patquzup, heydep méngishini müshkül qildi. Misirliqlar: — Yürünglar, Israilning aldidin qachayli, chünki Perwerdigar ular üchün misirliqlargha qarshi jeng qiliwatidu, — déyishti.\f □ \fr 14:25 \ft \+bd «u ularning harwilirining chaqlirini patquzup,...»\+bd* — bashqa birnechche xil terjimilirimu uchrishi mumkin.\f*   
\m
\v 26 Perwerdigar Musagha: — Sular yénip misirliqlarning üstige, ularning jeng harwilirining üstige we atliqlirining üstige éqip bérip, ularni chöktürüwetsun dep qolungni déngizning üstige uzatqin, — dédi.   
\m
\v 27 Musa qolini déngizning üstige uzitiwidi, tang atqanda déngizning süyi yene esliy halitige yénip keldi. Qéchiwatqan misirliqlar éqin’gha qarshi yügürüshti, Perwerdigar ularni déngizning otturisida mollaq atquzdi.  
\v 28 Su eslige yénip kélip, jeng harwiliri bilen atliqlarni, yeni Israillarning arqidin qoghlap déngizgha kirgen Pirewnning pütkül qoshunini gherq qiliwetti; ulardin birimu saq qalmidi. \x + \xo 14:28 \xt Zeb. 78:53; 106:11\x*  
\v 29 Lékin Israillar déngizning otturisidiki quruq yer bilen méngip ötüp ketti; sular ularning ong we sol yénida kötürülüp tamdek turatti. \x + \xo 14:29 \xt Zeb. 77:19\x*  
\v 30 Shu teriqide Perwerdigar u küni Israillarni misirliqlarning qolidin qutquzdi; Israillar misirliqlarning déngizning boyida ölük yatqinini kördi.  
\v 31 Israil xelqi Perwerdigarning misirliqlargha ishletken zor qudritini körüp, Perwerdigardin qorqti; ular Perwerdigargha we uning quli Musagha ishendi.   
\b  
\b  
\m  
\c 15
\s1 Musaning Xudagha medhiye oqushi  
\m
\v 1 Shu chaghda Musa bilen Israillar Perwerdigargha medhiye oqup munu küyni éytti: —  
\m «Men Perwerdigarni medhiyilep küy éytay,  
\m Chünki U karamet ulughluqini körsetti;  
\m U at we min’güchini déngizgha tashliwetti.\f □ \fr 15:1 \ft \+bd «U karamet ulughluqini körsetti»\+bd* — yaki «U shanliq ghelibe quchti».\f*  \x + \xo 15:1 \xt Zeb. 106:12\x*   
\m
\v 2 Méning küchüm hem méning küyüm Yah Özidur;  
\m U manga nijat boldi;  
\m U méning Tengrimdur, men Uni ulughlaymen;  
\m U méning atamning Xudasidur, men Uni aliy dep medhiyileymen.\f □ \fr 15:2 \ft \+bd «Yah»\+bd* —Mushu terjimide biz Xudaning «Yahweh» yaki «Yehowah» dégen namini «Perwerdigar» dep terjime qilduq. «Yah» bolsa «Yahweh» dégen bu ismining qisqartilghan sheklidur.\f*  \x + \xo 15:2 \xt Zeb. 18:2; Zeb. 118:14; Yesh. 12:2\x*   
\m
\v 3 Perwerdigar jengchidur,  
\m Yahweh Uning namidur.\f □ \fr 15:3 \ft \+bd «Yahweh»\+bd* —Mushu terjimide biz Xudaning «Yahweh» yaki «jehowah» dégen namini adette «Perwerdigar» dep terjime qilduq. Menisi «Ezeldin Bolghuchi». 3:13-14 we izahatni körüng.\f*   
\m
\v 4 Pirewnning jeng harwilirini hem qoshunlirini déngizgha tashliwetti;  
\m Uning aliy leshker bashliqliri Qizil Déngizda gherq qilindi.   
\m
\v 5 Chongqur sular ularni kömüwetti,  
\m Ular xuddi tashtek déngiz tégige chöküp ketti.\x + \xo 15:5 \xt Neh. 9:11\x*   
\m
\v 6 Séning ong qolung, ey Perwerdigar,  
\m Qudriti bilen shan-sherep tapti;  
\m Séning ong qolung, ey Perwerdigar,  
\m Düshmenni kukum-talqan qiliwetti.\x + \xo 15:6 \xt Zeb. 118:15,16\x*   
\m
\v 7 Öz ulughluqungning heywisi bilen özüngge qarshi chiqqanlarni nabut qilding,  
\m Sen otluq ghezipingni ewetting,  
\m U samanni köydürgen ottek ularni yutuwetti.   
\m
\v 8 Dimighingning nepisi bilen sular döng bolup örlidi,  
\m Jushqunlighan dolqunlar döng kebi tik turdi,  
\m Déngizning otturisidiki chongqur sular qaturup qoyuldi.\f □ \fr 15:8 \ft \+bd «Dimighingning nepisi bilen»\+bd* — yaki «qehringning rohi bilen».\f*  \x + \xo 15:8 \xt Yesh. 63:12,13; Hab. 3:10\x*   
\m
\v 9 Düshmen dédi: «Men ularni qoghlaymen, yétishimen, olja élip üleshtürimen,  
\m Ulardin derdimni chiqirimen,  
\m Qilichimni sughurup, öz qolum bilen ularni nabut qilimen».   
\m
\v 10 Lékin Sen nepising bilen püwliding,  
\m Déngiz ularni kömüwetti;  
\m Ular jushqunluq sularda qoghushundek chöküp ketti.\x + \xo 15:10 \xt Zeb. 74:13; 106:11\x*   
\m
\v 11 Ilahlarning arisida, ey Perwerdigar,  
\m Kim Séning tengdishing bolsun?  
\m Pak-muqeddeslik ichide Öz heywitingni körsitidighan,  
\m Hemd-medhiyiler arisida dehshetlik turidighan,  
\m Möjize-karamet yaritidighan,  
\m Sendek kim bolsun?   
\m
\v 12 Sen ong qolungni uzitishing bilen,  
\m Yer-zémin ularni yutuwetti.   
\m
\v 13 Lékin Özüngge hemjemet qilip qutquzghan qowmni rehimdilliqing bilen bashlap chiqting;  
\m Sen ularni Öz muqeddes makaninggha qudriting bilen hidayet qilip yétekliding.\f □ \fr 15:13 \ft \+bd «hemjemet qilip qutquzghan»\+bd* — mushu ibare ibraniy tilida «daal» dégen bir péil bilenla ipadilinidu. Bu péil toghruluq «Tebirler» we «Ayup» 19:25 we izahatinimu körüng. \+bd «Öz muqeddes makaninggha»\+bd* — ibraniy tilida «Öz muqeddeslikingning makanigha».\f*   
\m
\v 14 Yat xelqler buni anglap, titriship ketti;  
\m Filistiyede turuwatqanlarni tolghaqtek azab tutti.   
\m
\v 15 Andin Édomning emirliri dekke-dükkige chüshti;  
\m Moabning palwanlirini bolsa, rasa titrek basti;  
\m Qanaan zéminidikilerning yüriki su bolup aqti;\x + \xo 15:15 \xt Qan. 2:4\x*   
\m
\v 16 Qorqunch we dehshet ularni basti;  
\m Bilikingning heywiti bilen ular xuddi tashtek midirliyalmay qaldi;  
\m Xelqing ötüp ketküche, i Perwerdigar,  
\m Özüng rene tölep hör qilghan xelqing ötüp bolghuche.\f □ \fr 15:16 \ft \+bd «Özüng rene tölep hör qilghan xelqing»\+bd* — bu uqum yuqiriqi 13-ayettiki «Sen hemjemet qilip qutquzghan... xelqing» dégen uqumgha yéqindur. \+bd «... Özüng rene tölep hör qilghan xelqing ötüp bolghuche»\+bd* — bu ayet bésharet bolup: (1) Qanaandiki xelq we Moabtiki ahaliler Xudaning xelqining Misirdin chiqqinini anglap ulardin intayin qorqidu («Ye.» 2:8-11ni körüng); (2) kéyinki künlerde Israil Qanaan zéminini igileshke Iordan deryasidin «ötidu». Bu ish bolghuche héchqandaq bashqa el-millet ularning yolini tosuwalalmaydu (17-ayetni körüng).\f*  \x + \xo 15:16 \xt Qan. 2:25; 11:25; Ye. 2:9\x*   
\m
\v 17 Ularni bashlap kirip,  
\m Öz mirasing bolghan taghda köchettek tikisen,  
\m Öz makaning qilghan jaygha, i Perwerdigar,  
\m Öz qolliring teyyarlighan muqeddes jaygha, i Reb, ularni élip barisen.   
\m
\v 18 Perwerdigar ebedil’ebedgiche padishah bolup höküm süridu!   
\m
\v 19 Chünki Pirewnning atliri,  
\m Jeng harwiliri atliqliri bilen bille déngizgha kirip boldi;  
\m Perwerdigar déngizning sulirini ularning üstige yandurdi,  
\m Lékin Israillar bolsa déngizning otturisidin quruq yerdin méngip ötüp ketti».\f □ \fr 15:19 \ft \+bd «...quruq yerdin méngip ötüp ketti»\+bd* — bezi terjimilerde Musaning bu shéiri 18-ayet bilen toxtaydu.\f*   
\m
\v 20 Andin Harunning hedisi peyghember Meryem qoligha dapni aldi, barliq qiz-ayallarmu qoligha dap élip, ussul oyniship uninggha egeshti. \x + \xo 15:20 \xt 1Sam. 18:6\x*   
\m
\v 21 Meryem ulargha jawaben mundaq küyni oqudi: —  
\m «Perwerdigarni medhiyilep küy éytinglar,  
\m Chünki U zor ulughluqini körsetti;  
\m U at we min’güchini déngizgha tashliwetti!».\f □ \fr 15:21 \ft \+bd «U zor ulughluqini körsetti»\+bd* — yaki «U shanliq ghelibe quchti».\f*   
\b  
\m  
\s1 Xuda xelqni sinaydu — Marahtiki achchiq su  
\m
\v 22 Andin Musa Israillarni Qizil Déngizdin bashlap, Shur chölige élip bardi. Ular uda üch kün chölde yürüp, su tapalmidi.  
\v 23 Andin ular Marahqa yétip keldi; lékin u yerning süyi achchiq bolup, süyini ichkili bolmaytti; shunga u jayning nami «Marah» dep qoyulghan. \f □ \fr 15:23 \ft \+bd «Marah»\+bd* — «achchiq» dégen menide.\f*  \x + \xo 15:23 \xt Chöl. 33:8\x*  
\v 24 U waqitta xalayiq: — Biz néme ichimiz? — dep Musadin aghrinip ghotuldashqili turdi.   
\m
\v 25 U Perwerdigargha peryad kötürdi; Perwerdigar uninggha bir derexni körsetti; u derex yaghichini élip, sugha tashliwidi, su tatliq sugha aylandi. U yerde Perwerdigar ulargha höküm-belgilime békitip, ularni sinap, mundaq dédi: —  
\v 26 «Eger siler köngül qoyup Xudayinglar Perwerdigarning sözini anglap, Uning neziride durus bolghanni qilip, emrlirige qulaq sélip, barliq hökümlirini tutsanglar, undaqta, Men misirliqlarning üstige salghan késellerdin héchbirini üstüngge salmaymen; chünki Menki silerge shipaliq bergüchi Perwerdigardurmen».\f □ \fr 15:26 \ft \+bd «Perwerdigarning sözini»\+bd* — ibraniy tilida «Perwerdigarning awazini».\f*   
\m
\v 27 Andin ular Élimgha yétip keldi. Shu yerde on ikki bulaq bilen yetmish xorma derixi bar idi; ular shu yerde sularning boyida chédir tikti.\fig «Misirdin chiqish»tiki seper|src="exodus-journey-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 16" \fig*   
\b  
\b  
\m  
\c 16
\s1 Manna bilen bödüne  
\m
\v 1 Andin Israillarning pütkül jamaiti Élimdin yolgha atlandi; Misir zéminidin chiqip, ikkinchi éyining on beshinchi künide Élim bilen Sinayning otturisidiki Sin chölige yétip keldi. \x + \xo 16:1 \xt Chöl. 33:5-49\x*  
\v 2 Emma Israillarning pütkül jamaiti chölde Musa bilen Harunning yaman gépini qilip ghotuldashqili turdi.  
\v 3 Israillar ulargha: — Perwerdigarning qoli bizni Misir yurtidila öltürüwetken bolsa bolmasmidi! Shu yerde biz gösh qaynawatqan qazanlarni chöridep olturup, toyghudek nan yémigenmiduq? Lékin siler bu jamaetning hemmisini achliq bilen öltürmekchi bolup bizni bu chölge élip keldinglar! — déyishti.\f □ \fr 16:3 \ft \+bd «Perwerdigarning qoli bizni Misir yurtidila öltürüwetken bolsa bolmasmidi!...»\+bd* — ularning qaqshashliri tolimu orunsiz idi, elwette. Chünki birinchidin, Israillarning Misirdin élip kelgen charwa malliri az emes idi (12:38ni körüng). Ikkinchidin, ular Misirda qulluqta bolghan chaghliridimu ular érishidighan yémeklikler anche köp bolghan emes idi («Qan.» 3:7, 8:1-3ni körüng).\f*  \x + \xo 16:3 \xt Chöl. 11:4; 1Kor. 10:10\x*   
\m
\v 4 Buning bilen Perwerdigar Musagha: — Mana, Men asmandin silerge nan yaghdurimen; shuning bilen xelq her küni chiqip, bir künlük lazimliqini yighiwalsun. Bu teriqide Men ularning Méning qanun-emrlirimde mangidighan-mangmaydighanliqini sinaymen. \x + \xo 16:4 \xt Zeb. 78:24; 105:40\x*  
\v 5 Her heptining altinchi küni shundaq boliduki, ular yighiwalghanlirini teyyarlisun; u bashqa künlerde érishidighinidin bir hesse köp bolidu, — dédi. \f □ \fr 16:5 \ft \+bd «altinchi kün»\+bd* — bu jüme künidur. Shu küni Yehudiylar yighqan «manna»din ikki künlük tamaqni teyyarliwélishi kérek idi. Chünki etisi, yeni yettinchi küni shabat küni («dem élish küni») idi.\f*  
\v 6 Andin Musa bilen Harun barliq Israillargha: — Bügün axsham silerni Misir zéminidin élip chiqquchining Perwerdigar ikenlikini bilisiler we  
\v 7 ete siler Perwerdigarning shan-sheripini körisiler; chünki U silerning Uning yaman gépini qilip ghotuldashqininglarni anglidi; bizge kelsek, siler yaman gépimizni qilip ghotuldighudek biz kim iduq? — dédi.   
\m
\v 8 Musa yene: Perwerdigar bügün axsham silerge yégili gösh bérip, ete etigende toyghudek nan bergende \add buni bilisiler\add*; chünki Perwerdigar siler Uning yaman gépini qilip ghotuldighininglarni anglidi. Emdi biz néme iduq? Silerning ghotuldashqininglar bizlerge qaritilghan emes, belki Perwerdigargha qaritilghandur, — dédi.   
\m
\v 9 Andin Musa Harun’gha: — Sen Israillarning pütkül jamaitige: «Perwerdigarning aldigha kélinglar; chünki U yaman gep bilen ghotuldashqininglarni anglidi», dep éytqin, — dédi.  
\v 10 Shundaq boldiki, Harun Israillarning pütkül jamaitige sözlep turghinida, ular chöl terepke qariwidi, mana, Perwerdigarning julasi bulutta ayan boldi. \x + \xo 16:10 \xt Mis. 13:21\x*  
\v 11 Shuning bilen Perwerdigar Musagha mundaq dédi: —   
\m
\v 12 — Men Israillarning yaman gep qilip ghotuldashqinini anglidim; emdi ulargha: «Gugumda siler gösh yeysiler we etigende nandin toyunisiler, shuning bilen siler Méning Perwerdigar Xudayinglar ikenlikimni bilip yétisiler» — dep éytqin, dédi.\f □ \fr 16:12 \ft \+bd «gugum»\+bd* — ibraniy tilida «ikki kech ariliqida» dégen söz bilen ipadilinidu. 12:6 we izahatni körüng.\f*  \x + \xo 16:12 \xt Yuh. 6:49,58\x*   
\m
\v 13 Kechqurunda shundaq boldiki, bödüniler uchup kélip, chédirgahni qaplap ketti; etisi etigende, chédirgahning etrapidiki yerlerge shebnem chüshkenidi. \x + \xo 16:13 \xt Chöl. 11:31; Zeb. 105:40\x*  
\v 14 Etrapta yatqan shebnem kötürülüp ketkendin kéyin, mana, chöllükning yer yüzide qirawdek népiz, kichik-kichik yumilaq nersiler turatti. \x + \xo 16:14 \xt Chöl. 11:7; Neh. 9:15; Zeb. 78:24; 105:40\x*  
\v 15 Israillar uni körgende, uning néme ikenlikini bilmigini üchün: — Bu némidu? — dep sorashti.  
\m Musa ulargha jawaben: — Bu Perwerdigar silerge ata qilghan ozuq-tülüktur. \x + \xo 16:15 \xt Yuh. 6:31; 1Kor. 10:3\x*  
\v 16 Perwerdigar shu ishni emr qilip dédiki, «Herbiringlar yeydighininglargha qarap uningdin yighiwélinglar; herbiringlar ailidiki adem sanigha qarap, herbir ademge bir omer miqdarda yighinglar; her adem öz chédiridiki kishiler üchün yighinglar» — dédi.\f □ \fr 16:16 \ft \+bd «bir omer»\+bd* — «efah»ning ondin bir qismi, yeni ikki litrche idi.\f*   
\m
\v 17 Israillar shundaq qilip, bezisi köprek, bezisi azraq yighiwaldi.  
\v 18 Ular uni omer miqdari bilen ölchiwidi, köp yighqanlarningkidin éship ketmidi, az yighqanlarningmu kemlik qilmidi; herbir kishi öz yeydighinigha qarap yighqanidi. \f □ \fr 16:18 \ft \+bd «herbir kishi öz yeydighinigha qarap yighqanidi»\+bd* —yene bir terjimisi: «hemmeylenning yighiwalghini öz éhtiyajigha delmudel idi». 
\fp  Bu ayetni ikki xil chüshinish mumkin: — (1) Xudaning belgilimisi boyiche bir kishi üchün del bir omer miqdarda yémeklik teqdim qilinatti. Shuning bilen hemmeylen yighqandin kéyin, omer miqdari bilen ölchiginide, ozuq-tülük («manna»)ni artuq yighiwalghan kishi az yighqan kishige kem bolghanni toldurup béretti. Axir hemme kishige kérek bolghan yémeklik teng temin étiletti. Bu möjize emes, tebiiy ish idi. 
\fp  (2) xelq meyli köp manna yighqan bolsun, yaki azraq yighqan bolsun, Xudaning karamiti bilen yighiwalghini del öz ailisining éhtiyajigha mas boldi. Bu ishning özi möjize idi, elwette. «manna»ning her küni asmandin chüshüshi möjize bolupla qalmay, mannaning miqdarimu del hemmeylen’ge kérek bolghan’gha barawer idi. 
\fp  Bizningche, «2Kor.» 8:15 boyiche, birinchi chüshenche toghra bolsa kérek; chünki shu ayette rosul Pawlus «manna yighish» dégen ishni misal qilip, Xudaning bendilirini bir-birige bérishke righbetlendüridu.\f*  \x + \xo 16:18 \xt 2Kor. 8:15\x*  
\v 19 Musa ulargha: — Héchqandaq adem bulardin héchnémini etige qaldurmisun, dédi.   
\m
\v 20 Shundaq bolsimu, ular Musaning sözige qulaq salmidi; beziler uningdin bir qismini etige saqlap qoydi. Emma saqlap qoyghini qurtlap sésip ketti. Bu ish üchün Musa ulargha xapa bolup achchiqlandi.  
\v 21 Shu sewebtin ularning herbiri her etigini chiqip öz yeydighinigha qarap yighiwalatti; qalghanliri bolsa aptap chiqqanda érip kétetti.   
\m
\v 22 Lékin altinchi küni shundaq boldiki, ular künlük ozuqning ikki hessisini yighdi; démek, herbir kishi üchün ikki omer miqdarda yighiwaldi; andin jamaet emirliri hemmisi kélip buni Musagha éytti.   
\m
\v 23 Musa ulargha: — Mana Perwerdigarning dégini: — Ete aram küni, Perwerdigargha atalghan muqeddes shabat küni bolidu; pishuridighininglarni pishurup, qaynitidighininglarni qayinitip, éship qalghanning hemmisini etige saqlap qoyunglar, — dédi.   
\m
\v 24 Ular Musa buyrughandek, éship qalghanni etisige saqlap qoyuwidi, ular sésip qalmidi, qurutlapmu ketmidi.  
\v 25 Musa ulargha: — Buni bügün yenglar; chünki bügün Perwerdigargha atalghan shabat küni bolghini üchün bügün daladin tapalmaysiler.  
\v 26 Alte kün siler yighsanglar bolidu; lékin yettinchi küni shabat bolghini üchün u künide héchnéme tépilmaydu, — dédi.   
\m
\v 27 Halbuki, yettinchi küni xelqtin birnechchisi ozuq-tülük yighqili chiqiwidi, héchnéme tapalmidi.  
\v 28 Perwerdigar Musagha: «Siler qachan’ghiche Méning emrlirim we qanun-belgilimilirimni tutushni ret qilisiler?  
\v 29 Mana, Perwerdigar silerge shabat künini békitip berdi; shunga yettinchi küni herbiringlarni öz ornida turup, sirtlargha chiqmisun dep, altinchi küni ikki künlük ozuq béridu», — dédi.  
\v 30 Shuning bilen xelq yettinchi küni aram aldi.   
\m
\v 31 Israillar bu ozuqni «manna» dep atidi; uning \add shekli\add* yumghaqsüt uruqidek, renggi aq bolup, temi heselge milen’gen qoturmachqa oxshaytti.\f □ \fr 16:31 \ft \+bd «manna»\+bd* — «néme bu?» dégen menide (15-ayetni körüng).\f*  \x + \xo 16:31 \xt Chöl. 11:7\x*   
\m
\v 32 Musa ulargha: — Perwerdigarning emri shuki, — Kéyinki ewladliringlargha Men silerni Misirdin élip chiqqanda, Men silerge chölde yéyishke ata qilghan nanni körsitish üchün, uningdin komzekke bir omer toshquzup, ular üchün saqlap qoyunglar, — dédi.   
\m
\v 33 Musa Harun’gha: — Kelgüsi ewladliringlargha körsitishke saqlash üchün bir komzekni élip, uninggha bir omer miqdarda manna sélip, Perwerdigarning huzurida qoyup qoyghin, — dédi.\x + \xo 16:33 \xt Ibr. 9:4\x*   
\m
\v 34 \add Kéyin,\add* Harun Perwerdigar Musagha buyrughandek komzekni saqlash üchün uni höküm-guwahliq sanduqining aldida qoyup qoydi.\f □ \fr 16:34 \ft \+bd «höküm-guwahliq»\+bd* — mushu yerde «höküm-guwahliq» Xudaning Israilgha bermekchi bolghan tüp emrlirini, shundaqla uning Israil bilen bolidighan ehdisini körsitidu (20-babni körüng). Xudaning muqeddes mahiyiti we Xaraktéri shu emrlerde ayan qilin’ghachqa, «höküm-guwahliq» depmu atilidu. Shu emrler «ehde sanduqi» ichide saqlaqliq tash taxtaylar üstige pütülgen (40:20ni körüng). \+bd «... Uni höküm-guwahliq sanduqining aldida qoyup qoydi»\+bd* — ehde sanduqining teswirini bilish üchün 25-bab, 10-22-ayetlerge qaralsun. «Ibr.» 9:4tin qarighanda, «manna» komziki kéyinki waqitta ehde sanduqi \+bd ichige\+bd*, muqeddes qanun tashliri aldigha qoyulghan.\f*   
\m
\v 35 Shu teriqide Israillar adem olturaqlashqan bir zémin’gha yétip kelgüche qiriq yil «manna» yédi; ular Qanaan zéminining chégralirigha yetküche manna yédi.\x + \xo 16:35 \xt Ye. 5:12; Neh. 9:15\x*   
\m
\v 36 Eyni chaghda bir «omer» «efah»ning ondin birige barawer idi.   
\b  
\b  
\m  
\c 17
\s1 Qoram tashtin chiqqan su  
\m
\v 1 Andin pütkül Israil jamaiti qopup, Sin chölidin chiqip, Perwerdigarning emri boyiche seper qilip, Refidim dégen yerge kélip chédirlirini tikti. Emma u yerde xelqqe ichkili su yoq idi.  
\v 2 Shuning bilen xelq Musa bilen jédelliship: — Bizge ichkili su bergin! — dédi. Lékin Musa ulargha: — Némishqa méning bilen jédellishisiler? Némishqa Perwerdigarni sinaysiler? — dédi.\x + \xo 17:2 \xt Chöl. 20:3, 4\x*   
\m
\v 3 Lékin xelq changqap, su telep qilip, Musadin aghrinip ghotuldiship: — Sen némishqa bizni, balilirimizni we mélimizni ussuzluq bilen öltürüshke Misirdin élip kelding? — dédi.  
\v 4 Shuning bilen Musa Perwerdigargha peryad kötürüp: — Bu xelqni qandaq qilsam bolar?! Ular hélila méni chalma-kések qilishi mumkin! — dédi.   
\m
\v 5 Perwerdigar Musagha jawaben: — Sen Israilning aqsaqalliridin birnechchisini özüng bilen bille élip chiqip, \add Nil\add* deryasining süyini urghiningda ishletken hasangni qolunggha élip xelqning aldigha barghin; \x + \xo 17:5 \xt Mis. 7:20\x*  
\v 6 Mana, Men shu yerde, Horeb téghidiki qoram tashning üstide séning aldingda turimen; sen qoram tashni urghin. Buning bilen uningdin xelqqe ichkili su chiqidu, — dédi.  
\m Musa Israilning aqsaqallirining köz aldida shundaq qildi. \f □ \fr 17:6 \ft \+bd «Horeb téghi»\+bd* — Sinay téghining bashqa bir ismi.\f*  \x + \xo 17:6 \xt Chöl. 20:9; Zeb. 78:15-16; 114:8; 1Kor. 10:4\x*  
\v 7 Musa Israillarning jédelleshkini we ularning «Perwerdigar arimizda zadi barmu-yoqmu?» déyiship Perwerdigarni sinighini üchün, u yerni «Massah» we «Meribah» dep atidi.\f □ \fr 17:7 \ft \+bd «Massah»\+bd* — «sinash» dégen menide, «Meribah» — «jédel-majra» dégen menide.\f*   
\b  
\m  
\s1 Amalekler bilen jeng qilish  
\m
\v 8 Shu chaghda Amalekler kélip Refidimde Israilgha hujum qildi. \x + \xo 17:8 \xt Qan. 25:17,18\x*  
\v 9 Musa Yeshuagha: Sen özimizdin Amalek bilen jeng qilishqa adem tallighin. Men ete Xudaning hasisini qolumgha élip döngning choqqisida turup turimen, dédi.\f □ \fr 17:9 \ft \+bd «Sen özimizdin Amalek bilen jeng qilishqa adem tallighin»\+bd* — yaki «Sen özimizge ademlerni tallap, Amalek bilen soqushqili chiqqin».\f*  
\v 10 Yeshua Musa buyrughinidek qilip, Amalekler bilen jeng qildi. Musa, Harun we Xur döngning choqqisigha chiqti.  
\v 11 Shundaq boldiki, Musa qolini kötürüp tursa, Israil ghalib kéletti, lékin u qollirini peske chüshürüp tursa, Amalek ghalib kéletti.  
\v 12 Musaning qolliri éghirliship ketti; ular bir tashni élip kélip uning astigha qoydi; u uning üstide olturdi; andin Harun bilen Xur biri bir teripide, biri yene bir teripide uning qollirini yölep turdi; bu teriqide uning qolliri taki kün patquche mezmut turdi.  
\v 13 Shundaq qilip, Yeshua Amalek we uning xelqini qilichlap nabut qildi.\f □ \fr 17:13 \ft \+bd «qilichlap,...»\+bd* — ibraniy tilida «qilich bisi bilen urup,...».\f*   
\m
\v 14 Perwerdigar Musagha: — Bir eslime bolsun dep bu ishlarni bir kitabqa yézip qaldurghin, shundaqla shularni Yeshuaning qulaqlirigha oqup ber; chünki Men Amalekning namini asmanlarning astidin, hetta ademlerning ésidinmu mutleq öchürüwétimen, dédi.\x + \xo 17:14 \xt Chöl. 24:20; Qan. 25:17, 18, 19; 1Sam. 15:2, 3\x*   
\m
\v 15 Andin Musa bir qurban’gahni yasap, namini «Perwerdigar tughumdur» dep atidi \f □ \fr 17:15 \ft \+bd «Perwerdigar tughumdur»\+bd* — ibraniy tilida «Yahweh-nissi».\f*  
\v 16 we Musa: — Yahning texti aldida bir qol kötürülüp: — «Perwerdigar ewladtin ewladqiche Amalekke qarshi jeng qilidu» déyilgenidi, — dédi.\f □ \fr 17:16 \ft \+bd «Yah»\+bd* — «Yahweh» (Perwerdigar)ning qisqartilma sheklidur. \+bd «Yahning texti aldida bir qol kötürülüp: ....»\+bd* — kimning qolining Xudaning texti aldida kötürülgenliki éniq éytilmaydu; bizningche bu sirliq ish ershte Xudaning aldida yüz bergen bolup, qesem qilip «kötürülgen qol» bolsa «Perwerdigarning qoli» («Yesh.» 25:10, 41:20, 53:1, 66:14, «Yh.» 12:38), yeni «Perwerdigarning \+bd Quli\+bd* » bolghan Mesih («Yesh.» 42:1, 19, 49:6, 52:13)ni körsetse kérek.\f*  \x + \xo 17:16 \xt 1Sam. 15:2\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 18
\s1 Yetroning Musani Ziyaret qilishi we uninggha nesihet qilishi  
\m
\v 1 Musaning qéynatisi, yeni Midiyanning kahini Yetro Xudaning Musa üchün hemde Öz xelqi Israil üchün barliq qilghanliri toghruluq anglidi, yeni Perwerdigarning Israilni Misirdin chiqarghanliqidin xewer tapti. \x + \xo 18:1 \xt Mis. 2:16; 3:1\x*  
\v 2-3 Shuning bilen Musaning qéynatisi Yetro Musaning eslide öz yénigha ewetiwetken ayali Zipporah we uning ikki oghlini élip yolgha chiqti (birinchi oghlining ismi Gershom dep qoyulghanidi; chünki Musa: «men yaqa yurtta musapir bolup turuwatimen» dégenidi. \f □ \fr 18:2-3 \ft \+bd «Gershom»\+bd* — «yaqa yurtluq» dégen söz bilen ahangdash.\f*  \x + \xo 18:2-3 \xt Mis. 2:22\x*  
\v 4 Yene birining ismi Eliézer dep qoyulghanidi; chünki Musa: «Atamning Xudasi manga yardemde bolup, méni Pirewnning qilichidin qutquzdi», dégenidi). \f □ \fr 18:4 \ft \+bd «Eliézer»\+bd* — «Xudayim yardemdur» dégen menide.\f*  
\v 5 Shundaq qilip Musaning qéynatisi Yetro Musaning oghulliri bilen ayalini élip, Musaning chölde, Xudaning téghining yénida chédir tikgen yérige yétip keldi.   
\m
\v 6 U eslide Musagha: — «Mana, menki qéynatang Yetro séning ayalingni we uning ikki oghlini élip yéninggha kétiwatimen» dep xewer ewetkenidi.  
\v 7 Shuning bilen Musa öz qéynatisining aldigha chiqip, tezim qilip, uni söydi. Ular bir-biridin hal-ehwal soriship chédirgha kirdi;  
\v 8 Andin Musa qiynatisigha Israilning wejidin Perwerdigarning Pirewn we misirliqlargha qilghan hemme emellirini sözlep, ularning yol boyi béshigha chüshken jebir-japalarni bayan qilip, Perwerdigarning qandaq qilip ularni qutquzghinini éytip berdi.   
\m
\v 9 Buni anglap Yetro Perwerdigarning Israilgha körsetken barliq yaxshiliqidin, ularni misirliqlarning qolidin qutquzghanliqidin shadlandi.  
\v 10 Yetro \add shadlinip\add*: — Silerni misirliqlarning we Pirewnning qolidin qutquzghan Perwerdigargha teshekkurler bolghay! U bu qowmni misirliqlarning qolidin qutquzdi!  
\v 11 Men Perwerdigarning barliq ilahlardin üstün turidighanliqini emdi bildim; chünki U del ular yoghanchiliq qilghan ishta Özining ulardin üstün turidighanliqini namayan qildi — dédi.\f □ \fr 18:11 \ft \+bd «ular yoghanchiliq qilghan ishta»\+bd* — mushu yerde «ular» saxta ilahlar, butlarni körsitidu (12:12, 15:11ni körüng). Bezi alimlar bu söz misirliqlarni körsitidu, dep qaraydu.\f*  \x + \xo 18:11 \xt Mis. 1:10,16,22; 5:7; 14:18\x*   
\m
\v 12 Andin Musaning qéynatisi Yetro Xudagha atap bir köydürme qurbanliq we birnechche \add teshekkur\add* qurbanliqlirini élip keldi; Harun bilen Israilning herbir aqsaqili Musaning qéynatisi bilen bille Xudaning huzurida taam yéyishke keldi.\f □ \fr 18:12 \ft \+bd «teshekkur qurbanliqliri»\+bd* — ibraniy tilida «zebaq» déyilidu. Harun we aqsaqallarning Yetro bilen bille shu qurbanliqlardin yégenliki ularning teshekkur qurbanliqi ikenlikini ispatlaydu. Chünki «teshekkur qurbanliqliri»din sun’ghuchi kishimu yése bolatti.\f*   
\b  
\m  
\s1 Yetroning aqilane meslihiti  
\m
\v 13 Etisi Musa xelqning ish-dewaliri üstidin höküm chiqirishqa olturdi; xelq etigendin tartip kechkiche Musaning chöriside turushti.  
\v 14 Musaning qéynatisi uning xelqi üchün qilghan ishlirini körgende uningdin: — Séning xelqqe qiliwatqan bu ishing zadi néme ish? Némishqa sen \add bu ishta\add* yalghuz olturisen, barliq xelq néme üchün etigendin kechkiche séning chörengde turidu? — dédi.   
\m
\v 15 Musa qéynatisigha jawab bérip: — Xelq Xudadin yol izdeshke méning qéshimgha kélidu.  
\v 16 Qachanki ularning bir ish-dewasi chiqsa ular yénimgha kélidu; shuning bilen men ularning otturisida höküm chiqirimen we shundaqla Xudaning qanun-belgilimilirini ulargha bildürimen, — dédi.   
\m
\v 17 Musaning qéynatisi uninggha: — Bu qilghining yaxshi bolmaptu.  
\v 18 Sen jezmen özüngni hemde chörengde turghan xelqnimu charchitip qoyisen; chünki bu ish sanga bek éghir kélidu. Sen uni yalghuz qilip yétishelmeysen.  
\v 19 Emdi méning sözümge qulaq salghin, men sanga bir meslihet bérey we \add shundaq qilsang,\add* Xuda séning bilen bille bolidu: — Sen özüng Xudaning aldida xelqning wekili bolup, ularning ishlirini Xudagha melum qilghin;  
\v 20 sen xelqqe qanun-belgilimilerni ögitip, mangidighan yolni körsitip, ularning qandaq burchi barliqini uqturghin.  
\v 21 Shuning bilen bir waqitta sen pütkül xelqning arisidin Xudadin qorqidighan, nepsaniyetchilikni yaman köridighan hem qabiliyetlik hem diyanetlik ademlerni tépip, ularni xelqning üstige bash qilip, bezisini mingbéshi, bezisini yüzbéshi, bezisini ellikbéshi, bezisini onbéshi qilip teyinligin. \f □ \fr 18:21 \ft \+bd «diyanetlik ademler»\+bd* — ibraniy tilida «heqiqetke tewe ademler».\f*  
\v 22 Shuning bilen bular herqandaq waqitta xelqning ish-dewalirini soraydu. Eger chong bir ish-dewa chiqip qalsa, buni sanga tapshursun; lékin hemme kichik ish-dewalarni ular özliri béjirisun. Shundaq qilip, ular séning wezipengni yéniklitip, yüküngni kötürüshüp béridu.  
\v 23 Eger shundaq qilsang we Xuda sanga shundaq buyrusa, özüng \add wezipengde\add* put tirep turalaysen we xelqingmu xatirjemlik bilen öz jayigha qaytip kétidu, dédi.   
\m
\v 24 Musa qéynatisining sözige qulaq sélip déginining hemmisini qildi. \x + \xo 18:24 \xt Qan. 1:9\x*  
\v 25 Musa pütkül Israil arisidin qabiliyetlik ademlerni tallap, ularni xelqning üstige bash qilip, bezisini mingbéshi, bezisini yüzbéshi, bezisini ellikbéshi, bezisini onbéshi qilip qoydi.  
\v 26 Bular herqandaq waqitta xelqning ish-dewalirini sorap turdi; tesrek ish-dewalarni bolsa, Musagha yollaytti, kichik ish-dewalarni bolsa özliri soraytti.   
\m
\v 27 Andin Musa qéynatisini yolgha sélip qoydi, u öz yurtigha qaytip ketti.   
\b  
\b  
\m  
\c 19
\s1 Israillar Sinay téghida  
\m
\v 1 Israillar Misir zéminidin chiqip, del üchinchi éyining bashlan’ghan küni Sinay chölige yétip keldi. \f □ \fr 19:1 \ft \+bd «üchinchi éyining bashlan’ghan küni»\+bd* — bashqa birxil terjimisi boyiche «üchinchi ay» yilning (kaléndarning) üchinchi éyini körsitidu.\f*  
\v 2 Ular Refidimdin chiqip, Sinay chölige yétip kélip, chölde chédir tikti; Israil shu yerde, taghning udulida toxtap chédir tikti.  
\v 3 Musa Xudaning aldigha chiqiwidi, Perwerdigar taghdin uninggha xitab qilip mundaq dédi: — Sen Yaqupning jemetige söz qilip, Israillargha munu xewerni yetküzgin: — \x + \xo 19:3 \xt Ros. 7:38\x*  
\v 4 «Méning misirliqlargha néme qilghinimni, shundaqla Men silerni xuddi bürküt balilirini qanatlirigha mindürüp élip yürgendek, Öz qéshimgha élip kelginimni özünglar kördünglar. \f □ \fr 19:4 \ft \+bd «xuddi bürküt balilirini qanatlirigha mindürüp élip yürgendek,...»\+bd* — bezide ana bürküt balilirigha uchushni ögetkende ularni dümbisige mindürüp uchidu.\f*  \x + \xo 19:4 \xt Qan. 29:1; 32:11\x*  
\v 5 Emdi siler derheqiqet Méning sözümni anglap, ehdemni tutsanglar, undaqta barliq ellerning arisida Manga xas bir göher bolisiler — chünki pütkül yer Méningkidur — \x + \xo 19:5 \xt Qan. 7:6; 10:14,15; 14:2; 26:18; Zeb. 135:4; Yesh. 41:8; Tit. 2:14\x*  
\v 6 we siler Manga kahinlardin terkib tapqan xas bir padishahliq we muqeddes bir qowm bolisiler». Mana bu sen Israillargha déyishing kérek bolghan sözlerdur, — dédi.\f □ \fr 19:6 \ft \+bd «siler manga kahinlardin terkib tapqan xas bir padishahliq ... bolisiler»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «siler manga padishahlar we kahinlar ...bolisiler».\f*  \x + \xo 19:6 \xt 1Pét. 2:9\x*   
\m
\v 7 Shuning bilen Musa yénip kélip, xelqning aqsaqallirini chaqirtip, Perwerdigar uninggha buyrughan shu sözlerning hemmisini ulargha yetküzdi.   
\m
\v 8 Xelqning hemmisi bir éghizdin: — Perwerdigar buyrughanning hemmisige choqum emel qilimiz! — dep jawab berdi. Andin Musa xelqning jawab sözlirini Perwerdigarning qéshigha bérip yetküzdi.\x + \xo 19:8 \xt Mis. 24:3\x*   
\m
\v 9 Perwerdigar Musagha: — Mana, Men sanga söz qilghinimda xelq awazimni anglisun, hemishe sanga ishensun dep, yéninggha qara bulutning qarangghuluqi ichide kélimen, dep éytti. Musamu xelqning dégenlirini Perwerdigargha anglatti.   
\m
\v 10 Perwerdigar Musagha yene: — Sen xelqning qéshigha bérip, bügün we ete ularni pak-muqeddes qilip, kiyim-kécheklirini yudurghin.  
\v 11 Ular üchinchi künige teyyar tursun; chünki üchinchi küni barliq xelqning köz aldida Perwerdigar Sinay téghigha chüshidu.  
\v 12 Sen xelq üchün \add taghning\add* etrapigha bir pasil qilip, ulargha: «Siler éhtiyat qilinglar, taghqa chiqmanglar yaki uning étikige tégip ketmenglar. Kimki taghqa tegse öltürülmey qalmaydu; \f □ \fr 19:12 \ft \+bd «xelq üchün taghning etrapigha»\+bd* — yaki «xelq etrapigha».\f*  \x + \xo 19:12 \xt Ibr. 12:18\x*  
\v 13 Uninggha hetta birer qoli tégip ketsimu, chalma-kések qilip öltürülsun yaki oq étip öltürülsun. Meyli haywan yaki insan bolsun, shundaq qilsa, tirik qaldurulmisun» — dep éytqin. Lékin Kanay uzun chélinsa, ular taghning tüwige chiqsun, dédi.\f □ \fr 19:13 \ft \+bd «Uninggha... tégip ketsimu»\+bd* — démek, taghqa tégish. Bashqa birxil terjimisi «uninggha (taghqa tegken kishige) ademning qoli tegmisun...». \+bd «chalma-kések qilinsun yaki oq étip öltürülsun»\+bd* — démek, taghqa tegken kishini öltürüshi kérek; biraq xilapliq qilghan undaq bir kishini tagh étikide (qet’iy cheklen’gen jaygha kirgenliki seweblik) öltürüsh üchün herqandaq kishi uninggha tegse yaki uninggha yéqin barsa bolmaytti; shunga uni chalma-kések qilish yaki oq bilen öltürüsh kérek idi. Bashqa birxil terjimisi «(Xuda teripidin) öltürülidu».\f*   
\m
\v 14 Musa taghdin chüshüp xelqning qéshigha bérip, xelqni Xudagha atap muqeddes qildi; ular kiyim-kécheklirini yudi.  
\v 15 Andin Musa xelqqe: — Üchinchi künige teyyar turunglar; héchkim ayali bilen yéqinchiliq qilmisun, dédi.\x + \xo 19:15 \xt 1Sam. 21:4; 1Kor. 7:5\x*   
\m
\v 16 Üchinchi küni bolghanda, tang yorushi bilen shundaq boldiki, güldürmamilar güldürlep, chaqmaq chéqip, tagh üstide qoyuq bir parche bulut peyda boldi, zor qattiq chélin’ghan kanayning awazi anglandi. Buni körüp chédirgahdiki pütkül xelq qorqunchidin titrep ketti. \f □ \fr 19:16 \ft \+bd «güldürmamilar»\+bd* — ibraniy tilida «awazlar». \+bd «kanayning awazi»\+bd* — yaki «burgha awazi».\f*  \x + \xo 19:16 \xt Ibr. 12:18\x*  
\v 17 Musa xelqni Xudaning aldida hazir bolushqa chédirgahdin élip chiqti. Ular kélip taghning tüwide öre turdi. \x + \xo 19:17 \xt Qan. 4:10,11\x*  
\v 18 Perwerdigar Sinay téghigha otta chüshüp kelgini üchün is-tütek pütkül taghni qaplidi; is-tütek xumdandin örligen is-tütektek üstige örlep chiqti. Pütkül tagh qattiq tewrinishke bashlidi. \x + \xo 19:18 \xt Hak. 5:4; Zeb. 68:8; 77:18; 114:4; 144:5; Hab. 3:10\x*  
\v 19 Kanay awazi barghanséri küchiyip intayin qattiq chiqti. Musa söz qiliwidi, Xuda anglap ünlük awaz bilen jawab berdi. \f □ \fr 19:19 \ft \+bd «Musa söz qiliwidi, Xuda anglap ünlük awaz bilen jawab berdi»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «Musa söz qiliwatatti, Xuda anglap ünlük awaz bilen jawab bériwatatti».\f*  
\v 20 Perwerdigar Özi Sinay téghigha, taghning choqqisigha chüshti; andin Perwerdigar Musani taghning choqqisigha chaqiriwidi, Musa taghqa chiqti.   
\m
\v 21 Perwerdigar Musagha: — Sen chüshüp xalayiqni agahlandurup: Ular «Perwerdigarni körimiz» dep pasildin bösüp ötmisun; undaq qilsa, ulardin köp adem halak bolidu, dep éytqin.  
\v 22 Perwerdigargha yéqin kéleleydighan kahinlarmu özlirini manga atap muqeddes qilsun; bolmisa, Perwerdigar \add sépilni\add* böskendek ulargha halaket yetküzidu, — dédi.   
\m
\v 23 Musa Perwerdigargha: — Xalayiqning Sinay téghigha chiqishi mumkin emes; chünki Sen Özüng bizge qattiq agahlandurdung: taghni «muqeddes» dep qarap, uning etrapigha pasillarni békitinglar, dep emr qilding, — dédi.   
\m
\v 24 Perwerdigar Musagha: — Mang, sen chüshüp ketkin. Andin sen Harunni élip, bille chiqqin; lékin kahinlar we xelq bolsa Perwerdigarning qéshigha barayli dep pasildin bösüp ötmisun; bolmisa, \add Perwerdigar sépilni\add* böskendek ularning üstige chüshidu, — dédi.   
\m
\v 25 Shuning bilen Musa xelqning qéshigha chüshüp, ulargha bu sözni yetküzdi.   
\b  
\b  
\m  
\c 20
\s1 On perz  
\m
\v 1 Xuda munu barliq sözlerni bayan qilip mundaq dédi: —   
\m
\v 2 Men séni «qulluq makani» bolghan Misir zéminidin chiqirip kelgen Perwerdigar Xudayingdurmen.\x + \xo 20:2 \xt Mis. 13:3; Qan. 5:6; Zeb. 81:10\x*   
\m
\v 3 Séning Mendin bashqa héchqandaq ilahing bolmaydu.   
\m
\v 4 Sen özüng üchün meyli yuqiridiki asmanda bolsun, meyli töwendiki zéminda bolsun, yaki yer astidiki sularda bolsun, herqandaq nersining qiyapitidiki héchqandaq oyma shekilni yasima.\f □ \fr 20:4 \ft \+bd «Sen özüng üchün ... herqandaq nersining qiyapitidiki héchqandaq oyma shekilni yasima»\+bd* — 5-ayettin éniq körünidiki, 4-ayette xatirilen’gen: «özüng üchün ... sheklide.. yasima» dégen bu emrning közde tutqini ademler choqunush meqsitide yasighan herqandaq shekillerdur. Démek, bu yazmilarda sen’etning özi yaki bediiy ijadiyet, mesilen ressamliq yaki heykeltirashliq men’i qilin’ghan emes. Mesilen, «muqeddes chédir» we kéyinki «muqeddes ibadetxana»da birnechche süretler (xérublar, güller, xorma derex qatarliqlarning süretliri) körünidu. Bular butlar emes, peqet bézesh meqsitide ishlen’gen.\f*  \x + \xo 20:4 \xt Law. 26:1; Zeb. 97:7\x*   
\m
\v 5 Sen bundaq nersilerge bash urma yaki ularning qulluqigha kirme. Chünki Menki Perwerdigar Xudaying wapasizliqqa heset qilghuchi Tengridurmen. Mendin nepretlen’genlerning qebihliklirini özlirige, oghullirigha, hetta newre-chewrilirigiche chüshürimen, \f □ \fr 20:5 \ft \+bd «wapasizliqqa heset qilghuchi Tengri»\+bd* — bu ibare toghruluq «tebirler» we «qanun sherhi»diki «qoshumche söz»imizni körüng. 
\fp  «Mendin nepretlen’genlerning qebihliklirini özlirige, oghullirigha, hetta newre-chewrilirigiche chüshürimen» — bu muhim söz toghruluq «qoshumche söz»imizni, shundaqla «Ezakiyal»diki «qoshumche söz»imizni (18-, 33-bablar toghruluq) körüng.\f*  
\v 6 Emma Méni söyidighan we emrlirimni tutidighanlargha ming ewladighiche özgermes méhribanliq körsitimen.\f □ \fr 20:6 \ft \+bd «emrlirimni tutidighanlargha minglighan ewladighiche»\+bd* — bashqa birxil terjimisi: «emrlirimni tutidighan minglighanlirigha...». Biraq «Qan.» 7:9 terjimimizge mas kélidu. \+bd «özgermes méhribanliq»\+bd* — mushu yerde «özgermes méhribanliq» ibraniy tilida «xesed» dégen söz bilen ipadilinidu. Bu sözning menisi bek chongqur bolup, köp yerlerde «özgermes muhebbet» yaki «özgermes méhribanliq» dep terjime qilinidu. Köp yerlerde bir xil ehde bilen baghliq bolidu; shunga sözning uzunraq birxil terjimisi: «méhir-muhebbet tüpeylidin ehdide daim turidighanliqi» dégili bolidu. Mesilen, bu söz «Yar.» 21:23, 24:12, 32:10, «Mis.» 15:13, 34:6, 7lerde ishlitilgen.\f*   
\m
\v 7 Perwerdigar Xudayingning namini qalaymiqan tilgha alma; chünki kimdekim namini qalaymiqan tilgha alsa, Perwerdigar uni gunahkar hésablimay qalmaydu.\x + \xo 20:7 \xt Law. 9:12; Mat. 5:33\x*   
\m
\v 8 Shabat künini muqeddes dep bilip tutqili yadingda saqlighin. \x + \xo 20:8 \xt Ez. 20:12\x*  
\v 9 Alte kün ishlep barliq ishliringni tügetkin; \x + \xo 20:9 \xt Mis. 23:12; 34:21; Luqa 13:14\x*  
\v 10 lékin yettinchi küni Perwerdigar Xudayinggha atalghan shabat künidur; sen shu küni héchqandaq ish qilmaysen; meyli sen yaki oghlung bolsun, meyli qizing, meyli qulung, meyli dédiking, meyli buqang yaki sen bilen bir yerde turuwatqan musapir bolsun, héchqandaq ish qilmisun. \f □ \fr 20:10 \ft \+bd «yettinchi küni.....shabat künidur»\+bd* — ibraniy tilida «shabat» we «yettinchi» dégenler ahangdash söz. \+bd «sen bilen bir yerde turuwatqan»\+bd* — ibraniy tilida «derwaziliring ichide turuwatqan» dégen söz bilen ipadilinidu.\f*  
\v 11 Chünki alte kün ichide Perwerdigar asman bilen zéminni, déngiz bilen uning ichidiki barini yaratti andin yettinchi künide aram aldi. Buning üchün Perwerdigar shabat künini bext-beriketlik kün qilip, uni muqeddes kün dep békitti.\x + \xo 20:11 \xt Yar. 2:2; Ibr.4\x*   
\m
\v 12 Ata-anangni hörmet qil. Shundaq qilsang Perwerdigar Xudaying sanga ata qilmaqchi bolghan zéminda uzun ömür körisen.\x + \xo 20:12 \xt Mat. 15:4; Ef. 6:2\x*   
\m
\v 13 Qatilliq qilma.\x + \xo 20:13 \xt Mat. 5:21\x*   
\m
\v 14 Zina qilma.\x + \xo 20:14 \xt Mat. 5:27\x*   
\m
\v 15 Oghriliq qilma.   
\m
\v 16 Qoshnang toghruluq yalghan guwahliq berme.\f □ \fr 20:16 \ft \+bd «Qoshnang toghruluq yalghan guwahliq berme»\+bd* — Tewrat-injil boyiche «qoshnang» Xuda bizning yénimizgha yéqin qilghan herbir ademni körsitidu, elwette.\f*   
\m
\v 17 Sen qoshnangning öy-imaritige köz qiringni salma, ne qoshnangning ayali, ne uning quligha, ne uning dédiki, ne uning kalisi, ne uning ishiki yaki qoshnangning herqandaq bashqa nersisige köz qiringni salma.\f □ \fr 20:17 \ft \+bd «qoshnang»\+bd* — bu söz toghruluq yuqiriqi izahatni körüng.\f*  \x + \xo 20:17 \xt Rim. 7:7\x*   
\b  
\m  
\s1 Xelqning wehimisi  
\m
\v 18 Pütkül xelq güldürmamilarni, chéqin-yalqunlarni, kanayning awazi we taghdin örlep chiqqan is-tüteklerni kördi we anglidi; ular bularni körüp, titriship yiraq turushti  
\v 19 we Musagha: — Bizge senla söz qilghaysen, biz anglaymiz; lékin Xuda bizge Özi söz qilmisun; chünki undaq qilsa ölüp kétimiz, dédi.\x + \xo 20:19 \xt Qan. 5:25; Ibr. 12:19\x*   
\m
\v 20 Musa xalayiqqa jawaben: — Qorqmanglar; chünki Xudaning bu yerge kélishi silerni sinash üchün, yeni silerning Uning dehshetlikini köz aldinglargha keltürüp, gunah qilmasliqinglar üchündur, — dédi.\f □ \fr 20:20 \ft \+bd «silerning Uning dehshetlikini köz aldinglargha keltürüp, gunah qilmasliqinglar üchündur»\+bd* — yaki «Uningdin bolghan qorqunch séning köz aldida bolup, bu gunah qilmasliqinglar üchündur».\f*  
\v 21 Shuning bilen xalayiq nérida turdi; lékin Musa Xuda ichide turghan qoyuq bulutning qéshigha yéqin bardi.\x + \xo 20:21 \xt Mis. 19:17; Ibr. 12:18\x*   
\b  
\m  
\s1 Qurban’gah toghrisidiki nizam  
\m
\v 22 Perwerdigar Musagha: — Sen bérip Israillargha munu sözlerni yetküzgin: «Silerge ershtin söz qilghinimni kördünglar.  
\v 23 Siler Méning ornumda ilah dep kümüshtin butlar yasimanglar, yaki özünglar üchün altundin butlarni yasimanglar.   
\m
\v 24  — Sen Men üchün tupraqtin bir qurban’gah yasap, shu yerde köydürme qurbanliq we inaqliq qurbanliqliringni, qoy-öchke bilen kaliliringni sun’ghin. Omumen Men xelqqe namimni \add hörmet bilen\add* eslitidighan barliq jaylarda, yéninggha kélip sanga bext-beriket ata qilimen.\x + \xo 20:24 \xt Mis. 27:1; 38:1\x*   
\m
\v 25  — Eger Manga atap tashlardin qurban’gah yasimaqchi bolsang, yonulghan tashlardin yasimighin; chünki tashlargha eswabingni tegküzseng, ular napak bolup qalidu. \f □ \fr 20:25 \ft \+bd «tashlargha eswabingni tegküzseng, ular napak bolup qalidu»\+bd* — 4-ayettiki emr boyiche, Xudani bildüridighan héchqandaq süret yaki shekil bolmaydu. Bu ayettiki emr qurban’gah tashlirining üstide héchqandaq shekil-süretlerning bolmasliqi («napak» bolmisun dep), butpereslik gunahining aldini élish üchün bérilgen.\f*  \x + \xo 20:25 \xt Qan. 27:5; Ye. 8:30, 31\x*  
\v 26 Qurban’gahimgha chiqidighan pelempey bolmisun; undaq bolghanda, pelempeydin chiqquche ewriting körünüp qélishi mumkin», — dédi.   
\b  
\b  
\m  
\c 21
\s1 Qullargha muamile qilishtiki höküm-belgilimiler  
\m
\v 1  — Sen ularning aldigha qoyidighan höküm-belgilimiler munulardur: —   
\m
\v 2 Eger sen bir ibraniy qulni sétiwalghan bolsang, u alte yilghiche xizmitingde bolup, yettinchi yili tölemsiz hör qilinsun. \x + \xo 21:2 \xt Qan. 15:12; Yer. 34:14\x*  
\v 3 U qul qilinishqa tenha halette élip kélin’gen bolsa, tenha halette ketsun. Ayali bilen birge élip kélin’gen bolsa, ayalimu uning bilen bille ketsun.   
\m
\v 4 Eger xojisi uninggha xotun élip bergen bolsa, shundaqla ayali uninggha oghul-qizlarni tughup bergen bolsa, ayal baliliri bilen xojisigha qélip, er yalghuz ketsun.  
\v 5 Lékin eger qul élan qilip: «Men xojam, ayalim we balilirimgha muhebbitim bolghini üchün hör bolup ketmeymen» dése, \x + \xo 21:5 \xt Qan. 15:16\x*  
\v 6 undaqta uning xojisi uni Xudaning \add ibadet sorunining\add* aldigha élip bérip, uni ishikning aldida yaki ishikning késhikining aldida turghuzsun; andin xojisi bigiz bilen uning quliqini teshsun. Shundaq qilip, u menggüge xojisining quli bolup qalidu.\f □ \fr 21:6 \ft \+bd «Xudaning ibadet sorunining aldigha»\+bd* — yaki «Xudaning aldigha» yaki «hakimlarning aldigha». \+bd «andin xojisi bigiz bilen uning quliqini teshsun»\+bd* — démek, qulning quliqini ishik qanitigha yaki ishik késhikige yéqip turup, quliqining yumshiqini ishikke yaki ishikning késhikige mixlaydu.\f*   
\m
\v 7 Eger birkim qizini dédeklikke sétiwetken bolsa, u er qullar hör qilin’ghandek hör qilinmisun.  
\v 8 Eger özige xas sétiwalghan qiz xojisigha yaqmisa, undaqta u qiz terepning heq tölep uni hör qilishigha yol qoyushi kérek. Lékin xojisining uni yat xelqqe sétish hoquqi bolmaydu; chünki xojisi uninggha wapasizliq qilghandur. \f □ \fr 21:8 \ft \+bd «xojisi uninggha wapasizliq qilghandur»\+bd* — adette er kishi dédek sétiwalghan bolsa, uni öz kéniziki yaki toqili qilip emrige alghan hésablinatti. Shunga dédekning kem dégendimu toqalliq hoquqi bar idi.\f*  
\v 9 Eger u qizni oghligha xas békitken bolsa, undaqta u belgilimiler boyiche uninggha öz qizidek muamile qilsun.   
\m
\v 10 Eger xojisi yene xotun alsa, eslide emrige alghan dédikining yémek-ichmikini, kiyim-kéchikini we er-xotunchiliq burchini kémeytmisun.  
\v 11 Eger u shu üch ishni ada qilmisa, undaqta u bedel tölimey hör bolsun.   
\b  
\m  
\s1 Urush-talash heqqide  
\m
\v 12 Kimki bir ademni urup öltürüp qoysa, umu choqum öltürülsun. \x + \xo 21:12 \xt Law. 24:17\x*  
\v 13 Lékin eger u kishi \add ölgüchining\add* jénini paylap turup qesten öltürmigen, belki men Xuda uning qoli arqiliq shu kishining ölüshige yol qoyghan bolsam, undaq ehwalda Men uninggha qachidighan bir jayni orunlashturimen.  
\v 14 Lékin eger birsi öz qoshnisini hiyle bilen öltürimen dep, uninggha qesten hujum qilsa, u gerche \add panah izdep\add* qurban’gahimgha qéchip kelsimu, u shu yerde tutulsun we ölümge mehkum qilinsun.   
\m
\v 15 Kimki öz atisi yaki anisigha qol tegküzse, choqum öltürülsun.\x + \xo 21:15 \xt Mat. 15:4\x*   
\m
\v 16 Kimki bir ademni bulap satqan bolsa yaki uning qolida barliqi melum bolsa, jezmen öltürülüshi kérek.   
\m
\v 17 Kimki öz atisi yaki anisigha lenet qilip qarghighan bolsa, jezmen öltürülüshi kérek.\x + \xo 21:17 \xt Law. 20:9; Pend. 20:20; Mat. 15:4; Mar. 7:10\x*   
\b  
\m  
\s1 Bashqilarni zeximlendürüsh heqqide  
\m
\v 18 Eger ikki kishi urushup qélip, biri yene birini tash ya moshti bilen ursa, urulghan kishi ölmey, orun tutup yétip qalghan bolsa,  
\v 19 u kishi qopup hasigha tayinip tashqirigha chiqqudek bolsa, undaqta uni urghan kishi jazadin xalas qilinsun; peqet zeximlen’güchining yétip ishtin qalghan waqti üchün tölem bérip, uni dawalitip sellimaza saqaytsun.   
\m
\v 20 Eger birsi quli yaki dédikini tayaqta ursa, shundaqla qul yaki dédek neq meydanda ölüp ketse, uning üchün \add igisi\add* choqum jazagha tartilsun. \f □ \fr 21:20 \ft \+bd «uning üchün igisi choqum jazagha tartilsun»\+bd* — ibraniy tilida «uning intiqami choqum élinidu».\f*  
\v 21 Lékin eger tayaq yégüchi bir-ikki kün tirik tursa, undaqta qul xojayinining shexsi mal-mülki bolghini üchün, qulning jazasigha tartilmisun.   
\m
\v 22 Eger kishiler bir-biri bilen urushup qélip, hamilidar bir ayalni urup salsa, hamilidar ayalda balisi baldur tughulushidin bashqa zeximlinish bolmisa, ayalning érining tölem telipi boyiche hakimlarning testiqidin ötküzülüp jerimane tölisun. \f □ \fr 21:22 \ft \+bd «balisi baldur tughulushidin bashqa»\+bd* — yaki «balisi chüshüp kétishtin bashqa». Aldi-keyni sözlerge qarighanda, mushu yerde peqet «baldur tughulsa» dégen terjimisi toghra bolsa kérek.\f*  
\v 23 Eger \add ayal yaki bala\add* ziyan-zexetke uchrighan bolsa, undaqta jénigha jan, \f □ \fr 21:23 \ft \+bd «Eger ayal yaki bala ziyan-zexetke uchrighan bolsa,...»\+bd* — ibraniy tilida peqet «Eger zerer-zexmet bolup chiqsa,...» déyilidu.\f*  
\v 24 közige köz, chishigha chish, qoligha qol, putigha put, \x + \xo 21:24 \xt Law. 24:20; Qan. 19:21; Mat. 5:38\x*  
\v 25 köyükke köyük, zeximge zexim, kökke kök tölensun.  
\v 26 Eger birsi öz qul ya dédikining közini urup nakar qilip qoysa, közi wejidin uni azad qilsun.  
\v 27 Shuningdek birsi öz quli ya dédikining chishini urup chiqiriwetken bolsa, chishi wejidin uni azad qilsun».   
\b  
\m  
\s1 Mal-ulaghlar toghruluq belgilimiler  
\m
\v 28 Eger bir kala bir er yaki ayal kishini üsüp öltürüp qoysa, shu kala choqum chalma-kések qilinishi kérek, uning göshi yéyilmisun. Lékin kalining igisige gunah kelmisun. \x + \xo 21:28 \xt Yar. 9:5\x*  
\v 29 Lékin bu uyning ilgiridin üsüsh aditi bolup, igisige bu heqte agah bérilgen bolsa, lékin yenila uni baghlimighini üchün er-ayal kishilerni üsüp öltürüp qoyghan bolsa, undaqta kala chalma-kések qilinsun, igisimu ölümge mehkum qilinsun.  
\v 30 Lékin uningdin xun heqqi telep qilinsa, öz jénining ornida uninggha qanchilik tölem qoyulghan bolsa shuni bersun.  
\v 31 Kalidin üsülgüchi oghul yaki qiz bala bolsa, kalining igisi oxshashla yuqiriqi hökümdikidek bir terep qilinsun.  
\v 32 Kala qul yaki dédekni üsken bolsa, kalining igisi üsülgüchining xojisigha ottuz shekel kümüsh bersun; andin kala chalma-kések qilinsun.   
\m
\v 33 Eger birsi bir orining aghzini ochuq qoyup yaki kolawatqan orining aghzini yapmay, kala yaki éshek uninggha chüshüp ketse, \f □ \fr 21:33 \ft \+bd «bir orining aghzini»\+bd* — yaki «bir quduqning aghzini».\f*  
\v 34 Undaqta orining igisi mal igisining ziyinini toluq tölep bersun; ölgen mal uningki bolidu.   
\m
\v 35 Eger birsining kalisi yene birsining kalisini üsüp öltürüp qoyghan bolsa, undaqta ular tirik qalghan kalini sétip, pulni barawer bölüshsun hem ölük kalinimu shundaq bölüshsun.  
\v 36 Lékin kalining ilgiridin üsidighan aditi barliqi éniq turup, igisi uni baghlimay qoyuwetken bolsa, undaqta üsküchi kalining igisi kaligha kala tölep bersun, ölük kala uning bolsun.   
\b  
\b  
\m  
\c 22
\s1 Tölem tölesh heqqidiki nizam  
\m
\v 1 Eger birsi bir kala yaki qoyni oghrilap, uni soysa ya sétiwetse, u bir kalining ornigha besh kala, bir qoyning ornigha töt qoy tölisun.\f □ \fr 22:1 \ft \+bd «... u bir kalining ornigha besh kala, bir qoyning ornigha töt qoy tölisun»\+bd* — némishqa kalini besh hesse, qoyni töt hessilep toluqlash kérek? Kala-qoy her ikkisi gösh, yung-tére we süt béreleydu, kala yene emgek qilalaydu; shunga kalining kemliki köprek ziyanni keltüridu.\f*  \x + \xo 22:1 \xt 2Sam. 12:6\x*   
\m
\v 2 Oghri tam teshkende tutulup qélip, tayaq yep ölüp qalsa, öltürgüchige xun jazasi kelmisun.  
\v 3 Lékin shu weqe bolghan peytte kün chiqip qalghan bolsa, undaqta öltürgüchi xun jazasigha tartilsun.  
\m Oghri oghrilighinini tölep ziyanni toluqlap bérishi kérek; uningda bir néme bolmisa, qulluqqa sétilip, oghrilighan nersini tölishi kérek.   
\m
\v 4 Oghri tutulghanda oghrilighan nerse, kala bolsun, éshek bolsun, qoy bolsun uning qolida tirik halette tépilsa, u ikki hesse qimmette tölep bersun.\f □ \fr 22:4 \ft \+bd «Oghri tutulghanda oghrilighan nerse, ... uning qolida tirik halette tépilsa, u ikki hesse qimmette tölep bersun»\+bd* — némishqa bu ayette körsitilgen jaza 1-ayettiki jazigha oxshimaydu? Bezi alimlarning pikriche: (a) oghrilan’ghan mal téxi oghrining qolida bolghachqa, igisining ziyini 1-ayettikidin az bolushi mumkin; (e) bu oghri téxi 1-ayettiki oghridek yamanliqni ögen’gen emes; (p) 4-ayettiki oghrining kala-qoyni oghrilash gunahini özlükidin iqrar qilghan bolushimu mumkin. Biz bu üch pikrige qayilmiz.\f*   
\m
\v 5 Eger birsi öz mal-charwilirini étizliqqa yaki üzümzarliqqa otlashqa qoyuwétip, bashqilarning bagh-étizliqida otlashqa yol qoysa, undaqta u özining eng ésil mehsulatliridin yaki üzümzarliqining eng ésil méwisidin ziyanni tölep bersun.   
\m
\v 6 Eger ot kétip, tikenlikke tutiship kétip, andin önchilerni, bash tartip pishqan ziraetni köydürüp, pütkül étizliqni kül qiliwetse, undaqta ot qoyghuchi barliq ziyanni tölep bersun.\f □ \fr 22:6 \ft \+bd «tikenlik»\+bd* — étizlar arisidiki chitlar yaki qashalar adette tikenlerdin qilinidu.\f*   
\m
\v 7 Eger birsi qoshnisigha pul yaki mal-dunyasini amanet qilghan bolsa, bular öyidin oghrilinip ketse, shundaqla oghri kéyin tutulsa, u oghrilighinini ikki hesse qimmette tölep bersun.  
\v 8 Lékin oghri tépilmisa, öy igisining qoshnisining méligha qol tegküzgen ya tegküzmigenliki melum bolsun dep, hakimlarning aldigha keltürülsun.  
\v 9 Herxil xiyanet, u meyli kala, éshek, qoy, kiyim-kéchek bolsun, yittürüp qoyghan nerse bolsun, ular toghruluq bir qoshnisi: «emeliyette mundaq idi» dep talashqan bolsa, her ikkisining dewasi hakimlarning aldigha keltürülsun; hakimlar qaysigha gunah békitse, shu qoshnisigha ikki hesse qimmette tölep bersun.\f □ \fr 22:9 \ft \+bd «hakimlarning aldigha...»\+bd* — yaki «Xudaning aldigha...». \+bd «hakimlar qaysigha...»\+bd* — yaki «Xuda qaysigha...».\f*   
\m
\v 10 Eger birsi qoshnisigha éshek, kala, qoy yaki bashqa bir charpayni amanet qilsa, bu amanet méli kishi körmey ölüp ketse, yaki zeximlense, yaki heydep ekitilse, \f □ \fr 22:10 \ft \+bd «heydep ekitilse»\+bd* — ibraniy tilida bu söz adette «bulinish» dégen söz bilen ipadilinidu; lékin mushu yerde belkim tasadipiy bir ishni, mesilen chöchüp kétip, chéchilip kétishini körsitishi mumkin; oghrilinish mesilisi 12-ayette körsitilidu.\f*  
\v 11 undaqta qoshnisining méligha qol tegküzgen ya tegküzmigenliki melum bolsun dep, Perwerdigarning aldida ularning otturisida bir qesem ichürülsun. Mal igisi bu qesemni qobul qilsun; qoshnisi uninggha tölem tölep bermisun. \f □ \fr 22:11 \ft \+bd «Perwerdigarning aldida ularning otturisida bir qesem ichürülsun»\+bd* — bu qesemni belkim, igisi: «Men heqiqeten shu nersini palanchi kishige tapshurup amanet qildim» dégendek, amanetni qobul qilghuchi kishi: «Men shu amanetni heqiqeten yittürüp qoydum, uni oghrilimidim, bashqilargha satmidim» dégendek qilishi mumkin.\f*  
\v 12 Lékin mal oghrilan’ghan bolsa, u igisige tölep bersun.  
\v 13 Eger uni wehshiy haywan boghup qoyghan bolsa, u malning qalduqini guwahliq üchün körsitip, uni tölep bermisimu bolidu.   
\m
\v 14 Eger birsi qoshnisidin bir ulaghni ötne élip, ulagh igisi yoq yerde zeximlense yaki ölüp qalsa, ötne alghuchi toluq tölep bersun.  
\v 15 Lékin igisi neq meydanda bolsa, ötne alghuchi tölep bermisun; ulagh ijarige élin’ghan bolsa, alghuchi tölem tölimisun; chünki uni ijare tölep ekelgen.   
\b  
\m  
\s1 Ijtimaiy mes’uliyet  
\m
\v 16 Eger bir adem téxi yatliq bolmighan bir qizni azdurup, uning bilen bille yatsa, undaqta u uning toyluqini bérishi kérek, andin uni xotunluqqa alsun.  
\v 17 Lékin qizning atisi uni uninggha bergili unimisa, zina qilghuchi pak qizlarning toyluqigha barawer kélidighan kümüsh pulni tarazida ölchep bersun.   
\m
\v 18 Jaduger xotunni tirik qoymighin.\x + \xo 22:18 \xt Qan. 18:10,11\x*   
\m
\v 19 Haywan bilen jinsiy munasiwet ötküzgen herbiri jezmen ölümge mehkum qilinsun.\x + \xo 22:19 \xt Law. 18:23; 20:15\x*   
\m
\v 20 Kimdekim birdinbir Perwerdigardin bashqa herqandaq ilahgha qurbanliq sunsa, haram dep mutleq halaketke mehkum qilinsun.\f □ \fr 22:20 \ft \+bd «mutleq halaketke mehkum qilinsun»\+bd* — ibraniy tilida ««haram» qilinsun»; «haram» — «mutleq halak qilinish kérek» dégenni bildüridu.\f*  \x + \xo 22:20 \xt Qan. 17:2, 3, 4, 5\x*   
\m
\v 21 Silermu Misirda musapir bolup turghanikensiler, musapir bolghan kishini héch xarlimanglar we yaki uninggha héch zulum qilmanglar.\x + \xo 22:21 \xt Law. 19:34\x*   
\m
\v 22 Herqandaq tul xotun yaki yétim balini xorlimanglar. \x + \xo 22:22 \xt Zek. 7:10\x*  
\v 23 Sen ularni herqandaq terepte xorlisang, ular manga peryad kötürse, Men ularning awazini choqum anglaymen;  
\v 24 shuning bilen ghezipim tutiship, silerni qilichlap öltürimen, silerning xotunliringlar tul qilinip, baliliringlar yétim bolup qalidu.   
\m
\v 25 Eger sen Méning xelqimning ichidin sanga qoshna bolghan kembeghelge qerz bergen bolsang, uninggha jazanixorlardek muamile qilmighin; uningdin ösüm almanglar.\x + \xo 22:25 \xt Law. 25:36,37; Qan. 23:18,19; Zeb. 15:5; Pend. 28:8; Ez. 18:8\x*   
\m
\v 26 Eger sen qoshnangning chapinini görüge alghan bolsang, kün olturmasta uninggha yandurup ber. \x + \xo 22:26 \xt Qan. 24:12,13\x*  
\v 27 Chünki chapini uning birdinbir yépinchisi bolup, bedinini yapidighan kiyim shudur. U bolmisa, u némini yépinip yatidu? Bu sewebtin Manga peryad qilsa, peryadini anglaymen; chünki Men shepqetlikturmen.   
\m
\v 28 Xudagha kupurluq qilma, we xelqingning emirlirinimu qarghap tillima.\f □ \fr 22:28 \ft \+bd «Xuda(gha)»\+bd* — ibraniy tilida «Elohim»(gha). Bu söz bezide Xudaning wekilliri bolghan «hakimlar»ni bildüridu («Zeb.» 82-küy we izahatlirini körüng). Shunga bezi terjimilerde «hakimlar» déyilidu.\f*  \x + \xo 22:28 \xt Mis. 21:6, 8; Ros. 23:3, 4, 5\x*   
\m
\v 29 Xaminingning hosulining ashqinidin we sharab-zeytun méyi kölchikingdin tashqinidin Manga hediye sunushni hayal qilmighin.  
\m Sen oghulliringning tunjisini Manga atighin.\f □ \fr 22:29 \ft \+bd «Xaminingning hosuli ...din tashqinidin Manga hediye sunushni hayal qilmighin»\+bd* — bu ayette közde tutulghini (bashqa yerliri bilen sélishturulghanda) tunji hosulni körsitidu, lékin bu ayetning özide undaq biwasite éytilmaydu. Ayetning ikkinchi qismi «tunji oghullarning Xudagha atilishi» toghruluq hem 30-ayet «charpayning tunjiliri» toghruluq bolghachqa, 29-ayetning birinchi qismi belkim «tunji hosul» toghruluq bolushi mumkin.\f*  \x + \xo 22:29 \xt Mis. 13:2,12\x*   
\m
\v 30 Kala bilen qoyliringning tunji balilirinimu hem shundaq atighin; tunji bala yette kün’giche anisi bilen bille tursun; emma sekkizinchi küni uni Manga atap sun’ghin.\x + \xo 22:30 \xt Mis. 23:19; Law. 22:27; Ez. 44:30\x*   
\m
\v 31 Siler Manga atalghan muqeddes kishiler bolisiler; shunga dalada yirtquch haywan teripidin boghulghan haywanning göshini yémenglar, belki uni itlargha tashlap béringlar.\x + \xo 22:31 \xt Law. 22:8; Ez. 44:31\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 23
\s1 Heqqaniyet we adilliq  
\m
\v 1 Yalghan gepni yaymighin we ya yalghan guwahliq bérip rezil ademge yan basmighin.   
\m
\v 2 Topqa egiship rezil ishta bolma yaki dewa-desturlarda guwahliq bergende topqa egiship heqiqetni burmilima.  
\v 3 Kembeghel dewa qilsa, uninggha yan basma.\x + \xo 23:3 \xt Law. 19:15\x*   
\m
\v 4 Düshminingning kala ya éshiki ézip kétip, sanga uchrap qalsa, uni élip kélip, igisige choqum tapshurup ber. \x + \xo 23:4 \xt Qan. 22:1, 2; Luqa 6:27; Fil. 2:4\x*  
\v 5 Eger sanga öch bolghanning éshiki yükni kötürelmey yükning astida yatqinini körseng, uni yardemsiz tashlimay, belki uninggha yardemliship éshikini qopurushup bérishing zörür.\x + \xo 23:5 \xt Qan. 22:4\x*   
\m
\v 6 Arangdiki kembeghelning dewasida adaletni burmilima.\x + \xo 23:6 \xt Qan. 27:19\x*   
\m
\v 7 Herqandaq saxta ishtin özüngni néri tart; bigunah adem bilen heqqaniy ademni öltürmigin; chünki Men rezil ademni hergiz adil dep aqlimaymen.  
\v 8 Shuningdek héchqandaq para yéme; chünki para közi ochuqlarni kor qilip, heqqaniylarning sözlirini burmilaydu.\x + \xo 23:8 \xt Qan. 16:19; 1Sam. 8:3; Pend. 19:6; Top. 7:7\x*   
\m
\v 9 Musapir kishilerge zulum qilma; chünki özünglar Misir zéminida musapir bolup turghan bolghachqa, musapirning rohiy halini bilisiler.\x + \xo 23:9 \xt Mis. 22:21; Law. 19:33; Qan. 24:17\x*   
\b  
\m  
\s1 «Shabat yili» we shabat küni  
\m
\v 10 Alte yil öz yéringni térip, hosullirini al.  
\v 11 Lékin yettinchi yili yerge aram bérip uni bosh qoy; xelqingning namratliri uningdin yighip yésun, ulardin ashqinini janggaldiki haywanlar yésun; shundaqla üzümzarliqing bilen zeytunzarliqingnimu shundaq qilghin.\f □ \fr 23:11 \ft \+bd «Lékin yettinchi yili yerge aram bérip uni bosh qoy;...»\+bd* — Xuda Öz xelqige shundaq emr bergeniken, elwette ulardin xewer alidu. Bu emrge baghliq wediler toghrisida «Law.» 25:1-7, 11, 12ni, bolupmu 20-22-ayetlerni körüng.\f*  \x + \xo 23:11 \xt Law. 25:4, 5\x*   
\m
\v 12 Alte kün ichide öz ishingni ada qilip, yettinchi küni aram élishing zörür. Buning bilen kala-éshekliring aram tapidu, dédikingning oghli bilen musapir kishimu harduqini chiqiridu.\x + \xo 23:12 \xt Mis. 20:8; 31:13-17.\x*   
\m
\v 13 Men sanga éytqinimning hemmisini köngül bölüp ada qil; bashqa ilahlarning namini tilinggha alma; bular hetta aghzingghimu chiqmisun.\f □ \fr 23:13 \ft \+bd «Men sanga éytqinimning hemmisini köngül bölüp ada qil»\+bd* — ibraniy tilida «Men silerge éytqinim... ada qilinglar» déyilidu.\f*  \x + \xo 23:13 \xt Chöl. 32:38; Ye. 23:7; Zeb. 16:4; Hosh. 2:19; Zek. 13:2\x*   
\b  
\m  
\s1 Üch muhim héyt-bayram  
\m
\v 14 Her yilda üch qétim méning üchün héyt ötküzgin.  
\v 15 Aldi bilen «pétir nan héyti»ni ötküz; sanga emr qilghinimdek Abib éyidiki békitilgen künlerde yette kün pétir nan yégin; chünki shu ayda sen Misirdin chiqqaniding. Shu héytta héchkishi aldimgha quruq qol kelmisun.\x + \xo 23:15 \xt Mis. 12:14,15; 13:3; 34:20; Qan. 16:16\x*   
\m
\v 16 Sen ejir qilip térighan étizdiki ziraitingning tunji hosulini orghanda «orma héyti»ni ötküz; shundaqla sen ejir singdürüp yerdin axirqi hosul-mehsulatliringni yil axirida yighqanda «hosul yighish héyti»ni ötküz.\f □ \fr 23:16 \ft \+bd «orma héyti»\+bd* — mushu héyt yene «heptiler héyti» hem «deslepki orma héyti» depmu atilidu. \+bd «hosul-mehsulatliring»\+bd* — mushu «hosul-mehsulatliring» ashliqlarni hem herxil méwe-chiwe mehsulatlirini öz ichige alidu. \+bd «hosul yighish héyti»\+bd* — mushu héyt yene «kepiler héyti» depmu atilidu.\f*   
\m
\v 17 Yilda üch qétim erkekliringning hemmisi Reb Perwerdigarning huzurigha hazir bolsun.   
\m
\v 18 Sen manga atalghan qurbanliqning qénini xémirturuch sélin’ghan nan bilen sunmighin; héyt qurbanliqining yéghini bolsa kéchiche qondurup etigichige saqlima.\f □ \fr 23:18 \ft \+bd «qurbanliq»\+bd* — bu söz adette «inaqliq qurbanliqi» yaki «teshekkur qurbanliqi»ni körsitidu.\f*   
\m
\v 19 Zéminingdiki deslepki hosulning eng yaxshsini Perwerdigar Xudayingning öyige élip kel.  
\m Oghlaqni anisining sütide qaynitip pishurma.\f □ \fr 23:19 \ft \+bd «Oghlaqni anisining sütide qaynitip pishurma»\+bd* — bu emr belkim etraptiki butperes xelqlerning melum örp-aditige egeshmeslik kéreklikini körsitishi mumkin. Bu toghruluq yene «Lawiylar»diki «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 23:19 \xt Mis. 34:26\x*   
\b  
\m  
\s1 Perwerdigarning Perishtisining yollarni teyyarlishi  
\m
\v 20 Mana, Men bir Perishtini yolda séni qoghdap, Men sanga teyyarlighan yerge élip barsun dep, aldingda yürüshke ewetimen. \x + \xo 23:20 \xt Mis. 33:2\x*  
\v 21 Sen uning aldida özüngge agah bol, uning awazigha qulaq sal. Uning zitigha tegme; bolmisa, u itaetsizlikliringni kechürmeydu; chünki Méning namim uningdidur. \f □ \fr 23:21 \ft \+bd «özüngge agah bol»\+bd* — ibraniy tilida «özüngge qara» («shamar») dégen péil bilen ipadilinidu. 20-ayette Perishtining ularni «qoghdaydighanliqi» (ibraniy tilida «qaraydighanliqi») «xamar» dégen oxshash péil bilen ipadlinidu.\f*  
\v 22 Lékin eger sen uning awazigha qulaq sélip, Méning barliq buyrughanlirimgha emel qilsang, Men düshmenliringge düshmen, küshendiliringge küshende bolimen. \x + \xo 23:22 \xt Yar. 12:3\x*  
\v 23 Chünki Méning Perishtem aldingda yürüp, séni Amoriy, Hittiy, Perizziy, Qanaaniy, Hiwiy we Yebusiylarning zéminigha bashlap kiridu; Men ularni yoqitimen.   
\m
\v 24 Sen ularning ilahlirigha bash urup ibadet qilma we yaki ular qilghandek qilma; belki ularning \add butlirini\add* üzül-késil chéqiwet, but tüwrüklirini üzül-késil kukum-talghan qiliwet; \f □ \fr 23:24 \ft \+bd «ularning butlirini üzül-késil chéqiwet,...»\+bd* — yaki «ularni (Qanaaniylarning) yoqitip,...».\f*  
\v 25 Lékin Xudayinglar Perwerdigarning ibaditide bolunglar. Shundaq qilsanglar U nan bilen süyünglarni beriketleydu; Men barliq késellikni aranglardin chiqirip tashlaymen. \x + \xo 23:25 \xt Mis. 15:26; Qan. 7:15\x*  
\v 26 Buning bilen zéminingda boyidin ajrap kétidighan yaki tughmas héchbir ayal yaki charpay bolmaydu; ömrüngning künlirini toluq qilimen.\x + \xo 23:26 \xt Qan. 7:14\x*   
\m
\v 27 Men séning aldingda wehimimni ewetimen, qaysi taipige yéqinlashsang shularni parakende qilimen; shuning bilen hemme düshmenliringni keynige yandurup qachurimen. \x + \xo 23:27 \xt Mis. 14:24; Ye. 10:10\x*  
\v 28 Hiwiylar, Qanaaniylar we hittiylarni aldingdin qoghlap chiqiriwétishke sériq herilerni aldingda yürüshke ewetimen. \f □ \fr 23:28 \ft \+bd «sériq here»\+bd* — bu isim ibraniy tilida adettiki heridin chong we téximu chaqqaq birxil herini körsetse kérek.\f*  \x + \xo 23:28 \xt Qan. 7:20; Ye. 24:12\x*  
\v 29 Emma zéminning Xarabiliship, dalada wehshiy haywanlar awup sanga xewp bolup qalmasliqi üchün, shu ellerni aldingdin bir yilghiche heydiwetmeymen,  
\v 30 Belki sen awup, zéminni \add pütünley\add* miras qilip bolghuche, az-azdin heydep turimen.   
\m
\v 31 Séning zéminingning chégrilirini Qizil Déngizdin tartip Filistiylerning déngizighiche, shuningdek chöldin tartip \add Efrat\add* deryasighiche békitimen; chünki zéminda turuwatqanlarni heydiwétip yérini igilishing üchün, ularni qolunggha tapshurimen. \f □ \fr 23:31 \ft \+bd «Filistiylerning déngizi»\+bd* — «Ottura Déngiz»ni körsitidu.\f*  \x + \xo 23:31 \xt Chöl. 34:3, 4\x*  
\v 32 Sen ular bilen we yaki ilahliri bilen héchqandaq bir ehde tüzme. \x + \xo 23:32 \xt Mis. 34:12,15; Qan. 7:2\x*  
\v 33 Ularning séni aldimda gunahqa patquzmasliqi üchün ularni zéminingda qet’iy turghuzma. Chünki mubada sen ularning ilahlirining ibaditide bolsang, bu ish sanga tuzaq bolidu.\x + \xo 23:33 \xt Ye. 23:13; Hak. 2:3\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 24
\s1 Xudaning Musaning wasitisi bilen Israil xelqi bilen muqeddes ehdini tüzüshi  
\m
\v 1 U Musagha yene: — «Sen bérip, özüng bilen bille Harun, Nadab, Abihuni we Israillarning aqsaqalliri arisidin yetmish ademni élip, Perwerdigarning huzurigha chiqip, yiraqta turup sejde qilinglar.  
\v 2 Peqet Musala Perwerdigarning aldigha yéqin kelsun; bashqilar yéqin kelmisun, xelq uning bilen bille üstige chiqmisun, — dédi.   
\b  
\m
\v 3 Musa kélip Perwerdigarning barliq sözliri bilen hökümlirini xalayiqqa dep berdi; pütkül xalayiq bir awazda: — Perwerdigarning éytqan sözlirining hemmisige emel qilimiz! — dep jawab bérishti.\x + \xo 24:3 \xt Mis. 19:8; 24:7; Qan. 5:27\x*   
\m
\v 4 Andin Musa Perwerdigarning hemme sözini xatiriliwélip, etisi seher qopup taghning tüwide bir qurban’gahni yasap, shu yerde Israilning on ikki qebilisining sani boyiche on ikki tash tüwrükni tiklidi.  
\v 5 Yene Israillarning birnechche yigitlirini ewetti, ular bérip Perwerdigargha köydürme qurbanliqlar sundi, inaqliq qurbanliqi süpitide birnechche torpaqnimu soyup sundi.  
\v 6 Andin Musa qanning yérimini qachilargha qachilidi, yene yérimini qurban’gah üstige chachti.  
\v 7 Andin u ehdinamini qoligha élip, xelqqe oqup berdi. Ular jawaben: — Perwerdigarning éytqinining hemmisige qulaq sélip, itaet qilimiz! — déyishti.\f □ \fr 24:7 \ft \+bd «xelqqe oqup berdi»\+bd* — ibraniy tilida «xelqning qulaqlirigha oqup berdi».\f*   
\m
\v 8 Shuning bilen Musa qachilardiki qanni élip, xelqqe sépip: — Mana, bu Perwerdigar mushu sözlerning hemmisige asasen siler bilen baghlighan ehdining qénidur, dédi.\x + \xo 24:8 \xt Ibr. 9:20; 1Pét. 1:2\x*   
\m
\v 9 Andin kéyin Musa we Harun, Nadab we Abihu Israillarning aqsaqalliridin yetmish adem bilen bille tagh üstige chiqishti.  
\v 10 Ular shu yerde Israilning Xudasini kördi; uning ayighining astida xuddi kök yaquttin yasalghan nepis payandazdek, asman gümbizidek süpsüzük bir jisim bar idi. \f □ \fr 24:10 \ft \+bd «ular shu yerde Israilning Xudasini kördi»\+bd* — yeni, Xudaning Özini ayan qilghanliqini kördi.\f*  \x + \xo 24:10 \xt Weh. 4:6\x*  
\v 11 Lékin u Israillarning mötiwerlirige qol tegküzmidi; ular Xudani körüp turdi hemde yep-ichishti.   
\b  
\m  
\s1 Musaning yene Sinay téghigha chiqishi  
\m
\v 12 Perwerdigar Musagha: — Tagh üstige, qéshimgha chiqip shu yerde turghin. Sanga ulargha ögitishke tash taxtaylarni, yeni Men yézip qoyghan qanun-emrni bérimen, dédi.   
\m
\v 13 Shuning bilen Musa qopup, Yardemchisi Yeshuani élip mangdi. Musa Xudaning téghigha chiqti.  
\v 14 U awwal aqsaqallargha: Biz yénip kelgüche mushu yerde bizni saqlap turunglar. Mana, Harun bilen xur silerning yéninglarda qalidu; eger birsining ish-dewasi chiqsa, ularning aldigha barsun, — dédi.   
\m
\v 15 Shuning bilen Musa taghning üstige chiqti we taghni bulut qaplidi.  
\v 16 Perwerdigarning julasi Sinay téghining üstide toxtidi; bulut uni alte kün’giche qaplap turdi; yettinchi küni, Perwerdigar bulut ichidin Musani chaqirdi;  
\v 17 Perwerdigarning julasining qiyapiti Israillarning köz aldida taghning choqqisida hemmini yutquchi ottek köründi. \x + \xo 24:17 \xt Ibr. 12:29\x*  
\v 18 Musa bulutning ichige kirip, taghning üstige chiqip ketti. Musa qiriq kéche-kündüz taghda turdi.   
\b  
\b  
\m  
\c 25
\s1 Ibadet chédiri üchün sunulidighan hediyeler  
\m
\v 1 Perwerdigar Musagha mundaq dédi: —   
\m
\v 2 Sen Israillargha éytqin, ular Manga bir «kötürme hediye»ni keltürsun; kimning köngli hediye sunushqa xush bolsa, uningdin Manga sunulidighan «kötürme hediye»ni tapshuruwélinglar. \f □ \fr 25:2 \ft \+bd «kötürme hediye»\+bd* — kahin yaki hediyeni sun’ghuchi Perwerdigarning aldigha ikki qollap égiz kötürüp apiridighan alahide hediye. Mushu ayette déyilgen «kötürme hediye» köpligen xelq élip kélidighan, chong kölemlik hediye bolidu. Shübhisizki, mezkur «kötürme hediye»ning herbir qismini sun’ghuchi kishi özi Xuda aldida ikki qollap kötürüp uninggha ataydu (35:22, 24).\f*  \x + \xo 25:2 \xt Mis. 35:5; 1Tar. 29:3,5,9,14; Ezra 2:68; 3:5; Neh. 11:2\x*  
\v 3 Siler ulardin tapshuruwalidighan kötürme hediye: — Altun, kümüsh, mis,  
\v 4 kök, sösün we qizil renglik yip, kanap rext, tiwit,  
\v 5 qizil boyalghan qochqarning tériliri, délfinning tériliri, akatsiye yaghichi, \f □ \fr 25:5 \ft \+bd «délfinning tériliri»\+bd* — yaki «déngiz éyiqining tériliri» yaki «borsuqning tériliri».\f*  
\v 6 chiragh üchün zeytun méyi, «mesihlesh méyi» we xushbuy üchün xushbuy dora-dermekler,  
\v 7 efod bilen «qoshén»gha ornitilidighan aq héqiq we bashqa ésil tashlar bolsun. \f □ \fr 25:7 \ft \+bd «Efod» we «qoshén»\+bd* —Bular toghruluq 6-14-ayetlerge qaralsun. U jilitkidek birxil alahide kiyim bolup, ichide Xudaning kérek bolghan ishlar toghruluq yolini yaki iradisini körsitidighan «Urim» we «Tummim» dégen alahide ikki tash saqlaqliq idi.\f*  \x + \xo 25:7 \xt Mis. 28:4-14\x*  
\v 8 Méning özliri arisida makan qilishim üchün \add shulardin\add* Manga bir muqeddes turalghuni yasisun.  
\v 9 Uni Men sanga barliq körsetmekchi bolghinimgha asasen, yeni ibadet chédirining nusxisi we barliq eswab-saymanlirining nusxisigha op’oxshash qilip yasanglar.   
\b  
\m  
\s1 Ehde sanduqi  
\m
\v 10 Ular akatsiye yaghichidin bir sanduq yasisun. Uning uzunluqi ikki yérim gez, kengliki bir yérim gez, égizliki bir yérim gez bolsun. \f □ \fr 25:10 \ft \+bd «akatsiye yaghichi»\+bd* — intayin qattiq, uzun’ghiche chirimaydighan birxil yaghachtur. \+bd «gez»\+bd* —Muqeddes kitabta ishlitilgen «gez» — ademning jeynikidin barmiqining uchighiche bolghan ariliqigha (texminen 45 santimétr) barawer kélidu.\f*  \x + \xo 25:10 \xt Mis. 37:1; Ibr. 9:1\x*  
\v 11 Sen uni sap altun bilen qaplighin; ichi we sirtini altun bilen qaplap, uning üstünki qismining chörisige altundin girwek chiqar.  
\v 12 Uninggha altundin töt halqa quydurup, töt chétiqigha békitkin. Bir teripige ikki halqa, yene bir teripige ikki halqa bolsun. \f □ \fr 25:12 \ft \+bd «töt chétiqigha»\+bd* — yaki «töt putigha».\f*  
\v 13 Sen hem akatsiye yaghichidin ikki baldaq yasap, her ikkisini altun bilen qaplighin;  
\v 14 andin sanduq ular arqiliq kötürülsun dep, baldaqlarni sanduqning ikki yénidiki halqiliridin ötküzüp qoyghin.  
\v 15 Baldaqlar hemishe sanduqtiki halqida tursun; ular uningdin chiqirilmisun.\x + \xo 25:15 \xt 1Pad. 8:8\x*   
\m
\v 16 Men sanga béridighan höküm-guwahliqni sanduqqa qoyghin.\f □ \fr 25:16 \ft \+bd «sanga béridighan höküm-guwahliq»\+bd* — Xuda Musagha tapshuridighan «on perz» yaki «on emr» pütülidighan ikki tash taxtayni körsitidu (31:18ni körüng). Némishqa «guwahliq» déyilidu? Chünki «on perz» Xudaning heqqaniy tebiitige guwahliq béridu.\f*  \x + \xo 25:16 \xt Ibr. 9:4\x*  
\v 17 Sanduqning \add yapquchi süpitide\add* sen altundin uzunluqi ikki yérim gez, kengliki bir yérim gez bolghan bir «kafaret texti» yasighin. \f □ \fr 25:17 \ft \+bd «kafaret»\+bd* — (ibraniy tilida «kafar» yaki «kippur») dégenning tüp menisi «yépish»tin ibaret. Gunahlargha «kafaret keltürüsh» dégenlik «gunahlarni yépish» dégenliktur. Tewrat dewride Xuda gunahlarni waqitliq «yapatti» we shuningdek shu gunahlardin towa qilip qurbanliq keltürgen bendilirini kechürüm qilatti. Injil dewri kelgende u Mesihning qurbanliqi wasitisi bilen insanlarning gunahlirini «élip tashlaydu» («Yh.» 1:29, 36ni körüng). 
\fp  Mushu yerde sanduqning yapquchini «kafaret texti» dep terjime qilduq, chünki 22-ayette: «Men shu yerde sen bilen körüshimen; kafaret texti üstide... turup sanga ... söz qilimen» déyilidu. Démek, bu jay Xudaning olturghan bir textige oxshashtur.\f*  \x + \xo 25:17 \xt Mis. 37:6\x*  
\v 18 Ikki kérubni altundin soqup yasighin. Ularni kafaret textining ikki teripige ornatqin. \f □ \fr 25:18 \ft \+bd «Kérublar»\+bd* — belkim alemdiki eng küchlük we eng yuqiri derijilik perishtiler yaki mexluqlar bolushi mumkin. «Tebirler»ni we munasiwetlik séxmini körüng.\f*  \x + \xo 25:18 \xt Ibr. 9:5\x*  
\v 19 Bir kérubni bir teripige, yene bir kérubni yene bir teripige ornitish üchün yasighin. Ikki teripidiki kérublarni kafaret texti bilen bir gewde qilinglar. \f □ \fr 25:19 \ft \+bd «ikki teripidiki kérublarni kafaret texti bilen bir gewde qilinglar»\+bd* — yaki «ikki teripidiki kérublar bilen kafaret texti bir pütün altundin yasalsun».\f*  
\v 20 Kérublar bir-birige yüzlensun, qanatlirini kafaret textining üstige kérip, qanatliri bilen uni yapsun; kérublarning yüzi kafaret textige qaritilsun.\x + \xo 25:20 \xt Ibr. 9:5\x*   
\m
\v 21 Sen kafaret textini sanduqning üstige qoyup, Men sanga béridighan höküm-guwahliqni sanduqning ichige qoyghin. \x + \xo 25:21 \xt Ibr. 9:4, 5\x*  
\v 22 Men shu yerde sen bilen körüshimen; kafaret texti üstide, yeni höküm-guwahliq sanduqining üstidiki ikki kérubning otturisida turup sanga Israillargha yetküzüshke tapshuridighan barliq emrlirim toghrisida söz qilimen.\x + \xo 25:22 \xt Chöl. 7:89\x*   
\b  
\m  
\s1 Shire  
\m
\v 23 Hem akatsiye yaghichidin uzunluqi ikki gez, kengliki bir gez, égizliki bir yérim gez bolghan bir shire yasighin.  
\v 24 Uni sap altun bilen qaplap, uning üstünki qismining chörisige altundin girwek chiqar.  
\v 25 Sen shirening chörisige töt ilik égizlikte bir lew yasighin; bu lewning chörisigimu altundin bir girwek chiqar. \f □ \fr 25:25 \ft \+bd «égizlikte»\+bd* — yaki «kenglikte». Munasiwetlik sxémini körüng. \+bd «lew» we «lewning chörisige chiqirilghan girwek»\+bd* — bularning roli belkim shirening üstidiki nanlarni chüshüp kétishtin saqlashtur.\f*  
\v 26 Sen u shirege altundin töt halqa yasap, bu halqilarni shirening töt burjikidiki chétiqqa ornatqin.  
\v 27 Shireni kötürüshke baldaqlar ötküzülsun dep, halqilar shire léwige yéqin békitilsun.  
\v 28 Baldaqlarni akatsiye yaghichidin yasap, altun bilen qaplighin; shire ular arqiliq kötürilidu.   
\m
\v 29 Shirege yandap légen, qacha-texse, piyale we «sharab hediyeliri»ni chachidighan qedehlerni yasighin; ularni sap altundin yasighin.  
\v 30 Méning huzurumda turushqa sen shirege hemishe «teqdim nan»ni qoyghin.\f □ \fr 25:30 \ft \+bd «teqdim nanlar»\+bd* — ibraniy tilida «huzuri nanlar» («Xudaning huzuridiki nanlar»). Adette jemiy on ikki parche nan qoyulatti. Bu Israillarning on ikki qebilisige wekillik qilatti. Israil kahinliri nanlarni tizip qoyush arqiliq, özlirining emgek méwilirini Perwerdigargha atashni xalaydighanliqini, bu arqiliq özliri érishken mol hosulning Perwerdigarning ata qilghanliqini étirap qilishni bildürüsh idi («Law.» 24:5-6).\f*   
\b  
\m  
\s1 Chiraghdan  
\m
\v 31 Sen hem sap altundin bir chiraghdan yasighin. U chiraghdan soqup yasalsun; chiraghdanning puti, gholi, qedehliri, ghunche we chéchekliri pütün bir altundin soqulsun. \f □ \fr 25:31 \ft \+bd «chiraghdanning... qedehliri, ghunche we chéchekliri»\+bd* — bular chiraghdan’gha chiqirilghan shu xil nusxilarni körsitidu. 32-40-ayetler we munasiwetlik sxémini körüng.\f*  \x + \xo 25:31 \xt Mis. 37:17\x*  
\v 32 Chiraghdanning gholining ikki yénidin alte shaxche chiqirilsun — chiraghdanning bir yénidin üch shaxche, chiraghdanning yene bir yénidin üch shaxche chiqirilsun;  
\v 33 bir yénidiki herbir shaxchide badam güli sheklide ghunchisi we chéchiki bolghan üch qedeh chiqirilsun, yene bir yénidiki herbir shaxchide badam güli sheklide ghunchisi we chéchiki bolghan üch qedeh chiqirilsun. Chiraghdan’gha chiqirilghan alte shaxchining hemmisi shundaq yasalsun.  
\v 34 Chiraghdanning \add gholidin\add* badam güli sheklide ghunchisi we chéchiki bolghan töt qedeh chiqirilsun. \f □ \fr 25:34 \ft \+bd «gholidin»\+bd* — yeni gholining üstünki qismidin. 35-ayetni körüng.\f*  
\v 35 Bulardin bashqa \add birinchi\add* ikki shaxchining astida bir ghunche, \add ikkinchi\add* ikki shaxchining astida bir ghunche, \add üchinchi\add* ikki shaxchining astida bir ghunche bolsun; chiraghdan’gha chiqirilghan alte shaxchining asti hemmisi shundaq bolsun.  
\v 36 Uning shu ghunchiliri hem shaxchiliri chiraghdan bilen bir gewde qilinsun — bir pütün sap altundin soqup yasalsun.   
\m
\v 37 Sen chiraghdanning yette chirighini yasighin; chiraghlar udulgha yoruq chüshürelishi üchün üsti terepke ornitilsun.  
\v 38 Uning pilik qaychiliri bilen küldanliri sap altundin yasalsun.  
\v 39 Chiraghdan we uning barliq eswabliri bir talant sap altundin yasalsun.\f □ \fr 25:39 \ft \+bd «bir talant altun»\+bd* — belkim 4.4 kilogramche bolushi mumkin.\f*  
\v 40 Sanga taghda ayan qilin’ghan nusxa boyiche bularni éhtiyat bilen yasighin.\x + \xo 25:40 \xt Ros. 7:44; Ibr. 8:5\x*  \fig Ibadet chédirining eswabliri|src="tabobjects-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 25-27" \fig*   
\b  
\b  
\m  
\c 26
\s1 Ibadet chédiri — yopuqliri  
\m
\v 1 Muqeddes chédirni on parche yopuqtin yasatqin; yopuqlar népiz toqulghan aq kanap rextke kök, sösün we qizil yiplar arilashturulup ishlensun; uninggha kérublarning süritini chéwer qollargha nepis qilip keshtilep chiqarghuzghin. \x + \xo 26:1 \xt Mis. 36:8\x*  
\v 2 Herbir yopuqning uzunluqi yigirme sekkiz gez, kengliki töt gez bolup, herbir yopuq oxshash chong-kichiklikte bolsun.  
\v 3 Yopuqlarning beshi bir-birige ulansun, qalghan besh yopuqmu hem bir-birige ulansun.  
\v 4 Sen ulap chiqilghan birinchi chong parchining eng chétidiki qismigha bir teripige renggi kök izme qadighin, shuningdek ulap chiqilghan ikkinchi chong parchining eng chétidikisining bir teripigimu hem shundaq qilghin.  
\v 5 Birinchi chong parchining eng chétidiki qismigha ellik izme qadighin, ikkinchi chong parchining eng chétidikisigimu ellik izme qadighin. Izmiler bir-birige udulmuudul bolsun.  
\v 6 Muqeddes chédir bir pütün bolsun üchün altundin ellik ilghu yasap, ikki chong parche yopuqni shu ilghular bilen bir-birige tutashturghin.   
\m
\v 7 Muqeddes chédirni yépish üchün öchke tiwitidin yopuqlarni yasighin; yopuqtin on bir parche yasighin. \x + \xo 26:7 \xt Mis. 36:14\x*  
\v 8 Yopuqlarning herbirining uzunluqi ottuz gez, kengliki töt gez bolup, on bir yopuqning hemmisi oxshash chong-kichiklikte bolsun.  
\v 9 Yopuqlarning beshini ulap bir qilip, qalghan alte yopuqnimu ulap bir qilip, altinchi yopuqni ikki qat qilip, chédirning aldi teripige sanggilitip qoyghin.\f □ \fr 26:9 \ft \+bd «chédirning aldi teripige sanggilitip qoyghin»\+bd* — yaki «chédirning keynige qayrip qoyghin». Munasiwetlik sxémini körüng.\f*   
\m
\v 10 Sen birinchi ulap chiqilghan chong parchining eng chétidiki qismigha ellik izme, ikkinchi ulap chiqilghan chong parchining eng chétidiki qismigha ellik izme qadighin.  
\v 11 Sen hem mistin ellik ilghu yasap, chédir bir pütün bolsun üchün ularni izmilerge ötküzüp ikki chong parchini ulap qoyghin.  
\v 12 Lékin yopuqning chédirning keynidin éship qalghan qismi, yeni éship qalghan yérim parchisi chédirning keyni teripide sanggilap tursun.  
\v 13 Chédir yopuqlirining chédirning boyidin artuq qismi, yeni u teripidin bir gez, bu teripidin bir gez, chédirning ikki teripidin sanggilap, uni \add toluq\add* yapsun.\f □ \fr 26:13 \ft \+bd «chédirning ikki teripidin sanggilap, uni toluq yapsun»\+bd* — kanap rexttin (kendir rexttin) qilin’ghan ichidiki yopuqning uzunluqi yigirme sekkiz gez bolghachqa, chédirning ikki teripige toluq yetmeytti; yopuq bilen yerning ariliqida bir gez ariliq qalatti. Öchke tiwitidin qilin’ghan yopuqning uzunluqi ottuz gez bolghachqa, chédirni toluq yapatti. Chédirning sxémilirini körüng (we munasiwetlik sxémini körüng).\f*   
\m
\v 14 Buningdin bashqa, chédirgha qizil boyalghan qochqar térisidin yopuq yasap yapqin, andin uning üstidinmu délfin térisidin yasalghan yene bir yopuqni qaplighin.   
\m
\v 15 Muqeddes chédirning tik taxtaylirini akatsiye yaghichidin yasap tikligin.  
\v 16 Herbir taxtayning uzunluqi on gez, kengliki bir yérim gez bolsun.  
\v 17 Herbir taxtayning ikkidin turumi bolsun, her ikki taxtay shular bilen bir-birige chétilsun; chédirning barliq taxtaylirini shundaq yasighin.   
\m
\v 18 Chédirning taxtaylirini shundaq yasighin; yigirmisini jenub terepke tikligin;  
\v 19 bu yigirme taxtayning tégige kümüshtin qiriq teglik yasighin; bir taxtayning \add astidiki\add* ikki turumi üchün ikkidin teglik, yene bir taxtayning ikki turumi üchün ikkidin teglik yasighin.  
\v 20 Shuningdek chédirning udul teripide, yeni shimal teripide yigirme taxtay bolsun;  
\v 21 bularning qiriq tegliki kümüshtin bolsun; bir taxtayning tégige ikkidin teglik, yene bir taxtayning tégige ikkidin teglik orunlashturulsun.  
\v 22 Chédirning keyni teripige, yeni gherb terepke alte taxtay yasap tikligin.  
\v 23 Chédirning keyni teripidiki ikki bulunggha ikki taxtay yasap ornatqin.  
\v 24 Bu \add bulung taxtayliri\add* astidin üstigiche ikki qat qilinip \add taxtaylarni\add* özara chétishtursun, üsti bir halqigha békitilsun. Her ikkisi shundaq qilinip, ikki bulunggha tiklensun. \f □ \fr 26:24 \ft \+bd «...taxtayliri ... ikki qat qilinip taxtaylarni özara chétishtursun»\+bd* — bulung taxtaylirining qaysi shekilde ikenlikige birnéme déyish tes. Héch bolmighanda ular keynidiki taxtaylar hem yandiki taxtaylarni bir-birige tutashturush rolini oynishi kérek; bizningche bulung taxtayliri yénidiki taxtaylargha turumliri bilen chétilishi kérek (17-ayetni körüng). Bezi alimlarning pikriche bulung taxtayliri otturisidin égilip, «üch burjeklik sizghuch shekli»de (yeni «L» sheklide) qilin’ghan bolushi mumkin. Munasiwetlik sxémini körüng.\f*  
\v 25 Arqa terepte sekkiz taxtay bolidu, ularning kümüshtin yasalghan on alte tegliki bolidu; bir taxtayning tégide ikki teglik, yene bir taxtayning tégide ikki teglik bolidu.   
\m
\v 26 Buningdin bashqa sen akatsiye yaghichidin baldaq yasighin; chédirning bu teripidiki taxtaylargha besh baldaqni,  
\v 27 chédirning u teripidiki taxtaylargha besh baldaqni, chédirning arqa teripidiki taxtaylargha, yeni gherb teripidiki taxtaylargha besh baldaqni yasighin.  
\v 28 Taxtaylarning otturisidiki ottura baldaq bu tereptin u terepke yétidighan bolsun.   
\m
\v 29 Taxtaylarni altun bilen qaplap, baldaqlar ötküzülidighan halqilarni altundin yasap, baldaqlarni altun bilen qaplighin.  
\v 30 Chédirni sanga taghda ayan qilin’ghan nusxa boyiche yasap tikligin.\x + \xo 26:30 \xt Mis. 25:9,40; Ros. 7:44; Ibr. 8:5\x*   
\m
\v 31 Sen népiz toqulghan aq kanap rextke kök, sösün we qizil yiplar arilashturulup ishlen’gen bir perde yasighin; uni chéwer qollar kérublarning süritini nepis qilip chüshürüp keshtilep chiqsun. \x + \xo 26:31 \xt Mis. 36:35\x*  
\v 32 Uni akatsiye yaghichidin yasalghan töt xadigha ésip qoyghin. Bu xadilar altun bilen qaplansun, herbirining altun ilmiki bolsun; xadilar kümüshtin yasalghan töt teglikke ornitilsun.  
\v 33 Perde chédir yopuqidiki ilmeklerge ésilip sanggilitip qoyulsun; andin höküm-guwahliq sanduqini shu yerge keltürüp, perdining ichige élip kirgin. Shuning bilen perde siler üchün muqeddes jay bilen eng muqeddes jayning otturisidiki bir ayrima perde bolsun.  
\v 34 Andin sen «kafaret texti»ni eng muqeddes jaydiki höküm-guwahliq sanduqining üstige qoyghin.   
\m
\v 35 Shire bolsa perdining téshigha orunlashturulsun; chiraghdanni shirening uduligha, chédirning jenub teripige qoyghin; shireni shimal teripige qoyghin.   
\m
\v 36 Buningdin bashqa sen chédirning kirish éghizigha népiz toqulghan aq kanap rextke kök, sösün we qizil yiplar arilashturulup ishlen’gen bir perde yasighin; u keshtichi teripidin keshtilensun. \x + \xo 26:36 \xt Mis. 36:37\x*  
\v 37 Bu perde üchün akatsiye yaghichidin besh xada yasap, ularni altun bilen qaplighin; herbirining altun ilmiki bolsun; ularning tégige besh dane teglikni mistin quyup teyyarlatqin.\fig Ibadet chédiri we sirtqi hoylisi|src="taboverview-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 26" \fig*   
\b  
\b  
\m  
\c 27
\s1 Qurban’gah  
\m
\v 1 Sen qurban’gahni akatsiye yaghichidin yasighin. Qurban’gah töt chasa bolsun; uzunluqi besh gez, kengliki besh gez, égizliki üch gez qilinsun. \x + \xo 27:1 \xt Mis. 38:1\x*  
\v 2 Uning töt burjikige qoyulidighan münggüzlirini yasighin; münggüzliri qurban’gah bilen bir gewde qilinsun. Qurban’gahni mis bilen qaplighin.  
\v 3 Qurban’gahning yagh \add we külini\add* élishqa daslarni yasighin; uninggha xas bolghan gürjeklerni, korilarni, laxshigirlarni we otdanlarnimu yasighin; uning barliq eswablirini yasashqa mis ishletkin.  
\v 4 Qurban’gah üchün mistin bir shala yasighin; shalaning töt burjikige töt mis halqa yasap békitip qoyghin.  
\v 5 Shalani qurban’gahning qap bélining astidiki girwektin töwenrek turidighan qilghin, shundaqta shala qurban’gahning del otturisida bolidu. \f □ \fr 27:5 \ft \+bd «shala»\+bd* — barliq ayetlerdin qarighanda, shalaning funksiyisi mundaq: (1) qurban’gahning otxanisidiki otni kötürüsh; (2) shalani kötürgende qurban’gahmu teng kötürülüsh; shala qurban’gahning asti teripige, yene girwekning astigha qoyulghachqa, shalani kötürgende girwekke térilip qurban’gahmu teng kötürületti. «Qoshumche söz»imiz hem chédirning sxémilirini körüng (munasiwetlik sxémini körüng).\f*  
\v 6 Qurban’gahqa ikki baldaq yasighin; ular akatsiye yaghichidin bolsun, ularni mis bilen qaplighin.  
\v 7 Qurban’gahni kötürgende, baldaqlar uning ikki yénida bolushi üchün, ularni halqilargha ötküzüp qoyghin.  
\v 8 Qurban’gahni taxtaylardin yasighin, ichi bosh bolsun; u taghda sanga ayan qilin’ghan nusxa boyiche \add hünerwenler\add* teyyar qilsun.   
\b  
\m  
\s1 Ibadet chédirining hoylisi  
\m
\v 9 Muqeddes chédirning hoylisinimu yasighin. Hoylining jenubigha, yeni jenubqa yüzlen’gen teripige népiz toqulghan aq kanap rexttin perdilerni toqughin; shu teripining uzunluqi yüz gez bolsun. \x + \xo 27:9 \xt Mis. 38:9\x*  
\v 10 Perdilerni ésishqa yigirme xada yasalsun; ularning tégige qoyushqa yigirme mis teglik yasalsun; xadilarning ilmiki bilen baldaqlar bolsa kümüshtin yasalsun.\f □ \fr 27:10 \ft \+bd «baldaqlar»\+bd* — ular xadilarni özara chétip turidighan tayaqchilar bolup, xadilarni muqimlashturush we perdilernimu kötürüsh rolini oynaydu (38:17ni körüng). 
\fp  «Baldaqlar»ning bashqa terjimiliri: «halqilar» yaki «chemberler».\f*   
\m
\v 11 Shuninggha oxshash shimal teripidimu uzunluqi yüz gez kélidighan perde bolsun. Perdilerni ésishqa yigirme xada yasalsun; ularning tégige qoyushqa yigirme mis teglik yasalsun; xadilarning ilmiki bilen baldaqlar bolsa kümüshtin yasalsun.   
\m
\v 12 Hoylining gherb teripide uzunluqi ellik gez kélidighan perde bolsun; uning on xadisi we on tegliki bolsun.   
\m
\v 13 Hoylining sherq teripi, yeni kün chiqishqa yüzlen’gen teripining kengliki ellik gez bolsun.  
\v 14 Bir teripide on besh gez kélidighan perde bolsun; uning üch xadisi bilen üch tegliki bolsun.  
\v 15 Yene bir teripide on besh gez kélidighan perde bolsun; uning üch xadisi bilen üch tegliki bolsun.  
\v 16 Hoylining kirish éghizigha yigirme gez kélidighan bir perde qoyulsun; perde népiz toqulghan aq kanap rextke kök, sösün we qizil yiplar arilashturulup, keshtichi teripidin keshtilensun. Uning töt xadisi bilen töt tegliki bolsun.   
\m
\v 17 Hoylining chörisidiki hemme xadilar kümüshtin yasalghan baldaqlar bilen bir-birige chétilsun; ularning ilmekliri kümüshtin, teglikliri mistin yasalsun.  
\v 18 Hoylining uzunluqi yüz gez, kengliki her ikki teripi ellik gez bolsun; népiz toqulghan aq kanap rexttin ishlen’gen perdining égizliki besh gez qilinsun; xadilarning teglikliri mistin yasalsun.   
\m
\v 19 Muqeddes chédirning ish-xizmitide ishlitilidighan barliq eswab-saymanliri hemde barliq miq-qozuqliri, shundaqla hoylining barliq miq-qozuqliri mistin bolsun.\fig Ibadet chédiri we sirtqi hoylisi|src="tabscheme-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 27:19" \fig*   
\b  
\m  
\s1 Yéniq turidighan chiragh heqqidiki belgilime  
\m
\v 20 — Chiraghning hemishe yéniq turushi üchün, chiraghqa ishlitishke zeytundin soqup chiqirilghan sap mayni qéshinggha keltürüshke Israillarni buyrughin. \x + \xo 27:20 \xt Law. 24:2\x*  
\v 21 Jamaet chédirining ichide, höküm-guwahliq sanduqining udulidiki perdining tashqirida Harun we oghulliri her kéchisi etigen’giche Perwerdigarning aldida chiraghlarning yéniq turghuzush ishida bolsun. Bu ish dewrdin-dewrgiche Israillargha ebediy bir qanun-belgilime bolsun.\f □ \fr 27:21 \ft \+bd «Jamaet chédiri»\+bd* — bu ibadet chédirigha bérilgen bashqa bir nam.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 28
\s1 Kahinlarning muqeddes kiyimliri  
\m
\v 1 Sen Israillarning ichidin akang Harun we uning oghullirini öz qéshinggha keltürgin; ularni, yeni Harun we oghulliri Nadab, Abihu, Eliazar we Itamarlarning Méning kahinliq xizmitimde bolushi üchün yéninggha keltürgin. \x + \xo 28:1 \xt Ibr. 5:4\x*  
\v 2 Akang Harun’gha hem sherep hem güzellik üchün muqeddes kiyimlerni teyyarlighin.  
\v 3 Harunning Manga muqeddes qilinip, Méning kahinliq xizmitimde bolushi üchün, Men eqil-parasetning rohi bilen qelblirini toldurghan chéwer kishilerning herbirige söz qilip, ularni alahide kiyimlerni tikishke buyrughin.  
\v 4 Ular tikidighan kiyimler munulardin ibaret: — bir qoshén, bir efod, bir ton, keshtilen’gen bir xalta könglek, bir selle we bir belwagh. Méning kahinliq xizmitimde bolushi üchün, ular akang Harun’gha we oghullirigha muqeddes kiyimlerni tiksun.\f □ \fr 28:4 \ft \+bd «Efod» we «qoshén»\+bd* — bular we qatarliqlar toghruluq «Tebirler»ni we munasiwetlik sxémilarni körüng. «Efod» jilitkige oxshaydighan birxil kiyim, «qoshén» kahinning meydisige taqilidighan meyde yanchuq bolup, üstige on ikki qebilige wekillik qilidighan on ikki qimmetlik tash békitilgen.\f*   
\b  
\m  
\s1 Efodning layihilinishi  
\m
\v 5 Uninggha altun we kök, sösün, qizil yiplar bilen népiz toqulghan aq kanap rext ishlitilsun;  
\v 6 efodni ular altun we kök, sösün, qizil yiplar bilen népiz toqulghan aq kanap rextlerni teyyarlap, chéwer qollargha nepis qilip \add keshtilitip\add* ishletsun. \x + \xo 28:6 \xt Mis. 39:2\x*  
\v 7 Efodning ikki béshini bir-birge tutashturush üchün ikki dolisida mürilik tasma bolsun. \f □ \fr 28:7 \ft \+bd «...ikki dolisida mürilik tasma bolsun»\+bd* — munasiwetlik sxémini körüng.\f*  
\v 8 Efodning üstidin baghlaydighan, keshtilen’gen belwagh efod bilen bir pütün qilinsun we uninggha oxshash sipta ishlinip, altun we kök, sösün, qizil yiplar we népiz toqulghan aq kanap rexttin yasalsun. \f □ \fr 28:8 \ft \+bd «Efodning belwéghi»\+bd* — 5-ayette tilgha élin’ghan belwagh emes. «Law.» 8:7ni körüng.\f*  
\v 9 Ikki aq héqiqni tépip, ularning üstige Israilning oghullirining namlirini oydurghin;  
\v 10 ularning namlirining altisi bir yaqutqa oyulsun, qalghan altisi bolsa yene bir yaqutqa oyulsun, hemmisi tughulush tertipi boyiche pütülsun.  
\v 11 Xuddi yaqut neqishchiliri ishligendek, möhür oyulghandek Israilning oghullirining namlirini ikki yaqutqa oydurghin; ular altundin yasalghan közlükke békitilsun.  
\v 12 Israilning oghullirigha esletme tash bolsun üchün, ikki yaqutni efodning ikki mürilik tasmisigha qadighuzghin; shundaq bolghanda, Harun Perwerdigarning aldida ularning namlirini esletme süpitide müriliride kötürüp yüridu.   
\m
\v 13-14 Buningdin bashqa, sen altundin yene ikki közlük we sap altundin shoynidek éship étilgen ikki zenjir yasatqin; andin éshilme zenjirler közlüklerge békitilsun.\f □ \fr 28:13-14 \ft \+bd «yene ikki közlük»\+bd* — mushu ikki közlük efodning ikki mürisige békitilgen, 9-12-ayetlerde tilgha élin’ghan ikki aq héqiq orunlashturulghan közlüklerdur.\f*   
\b  
\m  
\s1 Qoshénning yasilishi  
\m
\v 15 «Höküm qoshéni»ni chéwer qollargha nepis qilip keshtilitip yasatqin; uni hem efodni ishligen usulda yasighan, altun we kök, sösün, qizil yiplar bilen népiz toqulghan aq kanap rexttin yasighin. \f □ \fr 28:15 \ft \+bd «Höküm qoshéni»\+bd* — ichidiki «urim we tummim» dégen tashlar arqiliq Xudaning melum ish toghrisidiki iradisini yaki hökümini sorash üchün ishlitilgen (30-ayetni körüng).\f*  \x + \xo 28:15 \xt Mis. 39:8\x*  
\v 16 U ikki qat, töt chasa qilinsun; uzunluqi bir ghérich, kenglikimu bir ghérich bolsun. \f □ \fr 28:16 \ft \+bd «U ikki qat, töt chasa qilinsun»\+bd* — démek, yanchuq sheklide.\f*  
\v 17 Uning üstige töt qatar qilip göherlerni ornatqin: — birinchi qatargha qizil yaqut, sériq göher we zumret ornitilsun;  
\v 18 ikkinchi qatargha kök qashtéshi, kök yaqut we almas ornitilsun;  
\v 19 üchinchi qatargha sösün yaqut, piroza we sösün kwarts ornitilsun;  
\v 20 tötinchi qatargha béril yaqut, aq héqiq we anartash ornitilsun; bularning hemmisi altun közlük ichige ornitilsun.  
\v 21 Bu göherler Israilning oghullirining namlirigha wekil qilinip, ularning sanidek on ikki bolup, möhür oyghandek herbir göherge on ikki qebilining nami birdin-birdin pütülsun.   
\m
\v 22 Qoshén’gha shoynidek éshilgen sap altundin \add ikki\add* éshilme zenjir yasighin.  
\v 23 Qoshén’gha altundin ikki halqa étip, ikki halqini qoshénning \add yuqiriqi\add* ikki burjikige békitkin; \f □ \fr 28:23 \ft \+bd «qoshénning yuqiriqi ikki burjikige»\+bd* — ibraniy tilida «qoshénning ikki béshigha».\f*  
\v 24 andin altundin éshilip yasalghan ikki zenjirni qoshénning \add yuqiriqi\add* ikki burjikidiki halqidin ötküzüp,  
\v 25 éshilgen shu zenjirlerning ikki uchini ikki közlükke békitip, \add közlüklerni\add* efodning ikki mürilik tasmisining aldi qismigha ornatqin.  
\v 26 Buningdin bashqa sen altundin ikki halqa yasap, ularni qoshénning \add asti teripidiki\add* ikki burjikige békitkin; ular efodqa tégiship turidighan qilinip ichige qadalsun. \f □ \fr 28:26 \ft \+bd «qoshénning asti teripidiki ikki burjikige»\+bd* — ibraniy tilida «qoshénningIkki béshigha».\f*  
\v 27 Mundin bashqa sen altundin \add yene\add* ikki halqa yasap, ularni efodning ikki mürilik tasmisining aldi töwenki qismigha, yeni efodqa ulinidighan jaygha yéqin qilip, keshitilen’gen belwaghdin égizrek qilip békitkin.  
\v 28 Qoshénning efodning keshitilen’gen belwéghidin yuqiriraq turushi, qoshénning efodtin ajrap ketmesliki üchün qoshénning halqisini kök shoyna bilen efodning halqisigha chétip qoyghin.   
\m
\v 29 Shundaq qilghanda, Harun muqeddes jaygha kirgende, höküm qoshénini taqighachqa, Israilning oghullirining namlirini esletme süpitide yürikining üstide Perwerdigarning aldida daim kötürüp yürgen bolidu. \f □ \fr 28:29 \ft \+bd «qoshén»\+bd* — qoshén we uning munasiwetlik tepsilatlirini körüsh üchün munasiwetlik sxémini körüng.\f*  
\v 30 Harun Perwerdigarning aldigha kirgende, urim bilen tummim uning yüriki üstide bolushi üchün, bularni höküm qoshénining ichige alghin; mushundaq qilghanda, Harun Israillargha baghliq hökümlerni hemishe Perwerdigarning huzurida öz yüriki üstide kötürüp yürgen bolidu.\f □ \fr 28:30 \ft \+bd «urim we tummim»\+bd* — alahide birxil tashlar. Bu tashlar arqiliq Israil xelqi Xudadin yol sorisa bolatti. Hemde ulardin herxil jawab chiqatti; mesilen, «shundaq», «yaq» dégendek. Bezi ehwallarda héchqandaq jawab bermeslikimu mumkin (mesilen, «Hak.» 20:23, «1Sam.» 14:37, 23:2-4, 28:6, «2Sam.» 2:1 qatarliqlarni körüng). «Urim»ning menisi «nurlar», «Tummim»ning menisi «mukemmellik» yaki «mukemmel ishlar» dégenlik; lékin ularning tepsilatliri hazir bizge namelum.\f*   
\b  
\m  
\s1 Bash kahin kiyidighan bashqa kiyimler; bash kahinning oghullirining kiyimliri  
\m
\v 31 Efodning \add ichidiki\add* tonni pütünley kök renglik qilghin. \f □ \fr 28:31 \ft \+bd «Efodning ichidiki ton»\+bd* — ton efodning ichige kiyilidu (munasiwetlik sxémini körüng).\f*  \x + \xo 28:31 \xt Mis. 39:22\x*  
\v 32 Tonning bashqa kiyilidighan töshüki del otturisida bolsun; uning yirtilip ketmesliki üchün xuddi bapkar toqughandek, sawutning yaqisigha oxshash chörisige pewaz chiqirilsun. \f □ \fr 28:32 \ft \+bd «sawut»\+bd* — jengchining alahide kiyimi.\f*  
\v 33-34 Uning étikining chörisige kök, sösün we qizil yiptin anarlarni toqup asqin hemde altun qongghuraqlarni yasap, chörisidiki anarlarning ariliqigha birdin ésip qoyghin; tonning étikining pütkül chörisige bir altun qongghuraq, bir anar, yene bir altun qongghuraq, bir anar... békitilsun. \f □ \fr 28:33-34 \ft \+bd «anarlar»\+bd* — mushu «anarlar» marjandek chongluqta toqulghan bolushi kérek.\f*  
\v 35 Harun xizmet qilghan waqtida shu tonni kiysun; buning bilen Harun Perwerdigarning aldigha barghanda, yeni muqeddes jaygha, Perwerdigarning aldigha kirip-chiqqanda uning awazi anglinip turidu-de, u ölümdin aman qalidu.\f □ \fr 28:35 \ft \+bd «Harun ... Perwerdigarning aldigha kirip-chiqqanda \+bd*\+bdit qongghuraqlarning\+bdit* awazi anglinip turidu-de, u ölümdin aman qalidu» — qongghuraqlarning awazliri Xudagha bash kahinning Israilgha wekillik qilidighanliqini eslitidu.\f*   
\b  
\m
\v 36 Andin kéyin sen sap altundin nepis bir otughatni yasap, uning üstige möhürge neqishlen’gendek: «Perwerdigargha muqeddes qilindi» dep oyghin; \f □ \fr 28:36 \ft \+bd «otughat»\+bd* — bash kiyimige taqilidighan kichik taxta yaki mensep belgisidin ibaret.\f*  \x + \xo 28:36 \xt Mis. 39:30\x*  
\v 37 uni kök renglik yip bilen sellisige chigkin; u sellining aldi teripige taqalsun;  
\v 38 u Harunning péshaniside tursun. Buning bilen Harun Israillarning muqeddes qilip keltürgen barliq muqeddes hediyelirige chaplashqan gunahlarni öz üstige élip kötüridu; hediyelerning Perwerdigarning aldida qobul qilinishi üchün otughat hemishe uning péshanisige taqaqliq tursun.\f □ \fr 28:38 \ft \+bd «Israillarning muqeddes qilip keltürgen barliq muqeddes hediyelirige chaplashqan gunahlar»\+bd* — buning menisi: (1) Israillarning mushu hediye-qurbanliqlarni keltürüshtin meqsiti (Xudaning sözige asasen) gunahini yépishtin ibarettur, shunga hediyeler gunah bilen munasiwetlkitur; (2) Israillar hediye-qurbanliqlirini keltürginide keltürüsh usulida diqqetsizliktin hediyeler gunahqa chétilip qélishi mumkin yaki hediye keltürgüchining niyetlirige melum yaman gherez chétilishliq bolushi mumkin. Biz ikkinchi chüshenchige mayil.\f*   
\m
\v 39 Buningdin bashqa aq kanap rexttin bir könglek toqughin, shuningdek kanap rexttin toqulghan bir selle teyyarlighin; keshtilen’gen bir belwagh yasighin.\f □ \fr 28:39 \ft \+bd «kanap rexttin bir könglek toqughin»\+bd* — yaki «kanap rexttin alichipar bir xalta könglek tikkin». \+bd «keshtilen’gen bir belwagh yasighin»\+bd* — bu belwagh efodningki emes. «Law.» 8:7ni körüng.\f*  \fig Bash kahinning muqeddes kiyimliri|src="highpriest-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 28:39" \fig*   
\m
\v 40 Harunning oghullirigha xalta köngleklerni tikkin; ularghimu belwaghlarni teyyarla, ulargha égiz böklernimu tikkin; bular ulargha hem sherep hem güzellik bolsun.  
\v 41 Bularning hemmisini sen akang Harun we uning oghullirigha kiydürgin; andin ularning Méning aldimda kahinliq xizmitimde bolushi üchün ularni mesihlep, Manga muqeddes qilip ayrighin.\f □ \fr 28:41 \ft \+bd «Méning aldimda kahinliq xizmitimde bolush»\+bd* — bu ayettiki «aldimda kahinliq xizmitimde bolush» ibraniy tilida «qolgha tutquzush» yaki «qolgha bérish» dégen söz bilen ipadilinidu. Kahinliq wezipisi asasen Xudaning qurbanliqlirini öz qoligha élish bilen bashlinatti; shunga ular qoligha héchqandaq bashqa ishlarni élishigha bolmaytti.\f*   
\m
\v 42 Ularning ewretlirining yépiq turushi üchün ulargha kanap rexttin tambal ettürgin; u bélidin yotisighiche yépip tursun.  
\v 43 Harun we oghulliri jamaet chédirigha kirgende yaki muqeddes jayda xizmette bolush üchün qurban’gahqa yéqinlashqanda, ular gunahkar bolup ölüp ketmesliki üchün \add tambalni\add* kiyiwalsun. Bu uninggha we uningdin kéyinki nesilliri üchün ebediy bir belgilime bolsun.\f □ \fr 28:43 \ft \+bd «jamaet chédirigha kirgende»\+bd* — mushu yerde chédirning hoylisigha kirishni körsitidu.\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 29
\s1 Harun we uning oghullirining kahinliqqa ayrilishi  
\m
\v 1 Ularning Manga muqeddes qilinip, kahinliq xizmitimde bolushi üchün mundaq ishni ada qilishing kérek: — sen bir yash erkek torpaq bilen ikki qochqarni talla (hemmisi béjirim bolsun) \x + \xo 29:1 \xt Law. 8:2; 9:2\x*  
\v 2 hemde pétir nan, zeytun méyi ileshtürülgen pétir toqach we zeytun méyi sürülüp mesihlen’gen pétir hemek nanlarni teyyarla, bularning hemmisini bughday unidin qilghin; \f □ \fr 29:2 \ft \+bd «toqach»\+bd* — ibraniy tilida bu söz yaki halqisiman yaki chekküch bilen téshilgen birxil nanlarni körsitidu.\f*  
\v 3 nanlarning hemmisini bir séwetke sélip, séwetni, torpaqni we ikki qochqarni bille hediye qilip keltürgin.   
\m
\v 4 Sen Harun we uning oghullirini jamaet chédirining kirish éghizigha yéqin élip kélip, ularni su bilen yughin;  
\v 5 andin kiyimlirini élip kélip, Harun’gha xalta könglek, efod toni we efodni kiydürgin, qoshénni taqighin; andin bélige efodning keshtilen’gen belwéghini baghlighin. \f □ \fr 29:5 \ft \+bd «efod toni»\+bd* — tonning efod bilen zich munasiwéti bolghachqa, bezi yerlerde «efod toni» déyilidu.\f*  
\v 6 Béshigha sellini yögep, sellige muqeddes otughatni taqap qoyghin.  
\v 7 Andin mesihlesh méyini élip, béshigha quyup uni mesihligin.\x + \xo 29:7 \xt Mis. 30:25\x*   
\m
\v 8 Andin sen uning oghullirini élip kélip, ulargha xalta köngleklerni kiydürgin;  
\v 9 ulargha, yeni Harun we uning oghullirigha belwaghlarni baghlap, égiz böklerni kiydürgin. Shuning bilen ebediy belgilime boyiche, kahinliq xizmiti ularningki bolidu; shundaq qilip, sen Harun bilen uning oghullirini Xudagha muqeddes qilip ayrip teyinligin.   
\m
\v 10 — Sen torpaqni jamaet chédirining aldigha élip kelgin; élip kelginingde Harun bilen uning oghulliri qollirini torpaqning béshigha qoysun. \f □ \fr 29:10 \ft \+bd «qollirini torpaqning béshigha qoysun\+bd* — Tewrat we Injil dewridimu «qollarni bashqa qoyush» qol qoyghuchilarning qol qoyulghuchi bilen bir terepte turidighanliqi yaki uning ornida bolidighanliqini bildüridu. Mushu yerde Harun we oghullirining «qollirini bashqa qoyush»i «biz mushu qurbanliqqa oxshash Xudagha mutleq atalghanmiz» dégenni bildürmekchi bolidu.\f*  \x + \xo 29:10 \xt Law. 1:3\x*  
\v 11 Andin sen bu torpaqni Perwerdigarning aldida, jamaet chédirining kirish éghizining yénida boghuzlighin;  
\v 12 torpaqning qénidin élip barmiqing bilen uni qurban’gahning münggüzlirige sürüp, qalghan qanning hemmisini qurban’gahning tüwige töküp quyghin.  
\v 13 Ich qarnini yögep turghan barliq mayni, shundaqla jigerning üstidiki chawa may, ikki börek we ularning üstidiki mayni ajritip bularni qurban’gahta köydürgin.  
\v 14 Torpaqning göshi, térisi we tézikini bolsa chédirgahning sirtigha élip chiqip, otta köydürüwetkin; bu gunah qurbanliqi bolidu.\x + \xo 29:14 \xt Law. 4:12; Ibr. 13:11\x*   
\m
\v 15 Andin sen qochqarlarning birini élip kelgin; Harun bilen uning oghulliri qollirini qochqarning béshigha qoysun;  
\v 16 andin sen bu qochqarni boghuzlap, uning qénidin qurban’gahning üsti qismining etrapigha sepkin. \x + \xo 29:16 \xt Ibr. 9:12,19\x*  
\v 17 Qochqarni parchilap, uning ich qarni bilen pachaqlirini yuyup, ularni gösh parchiliri we bashning üstige qoyup,  
\v 18 pütün qochqarni qurban’gahta köydürgin. Bu Perwerdigargha atalghan köydürme qurbanliq — ot arqiliq sunulidighan, Perwerdigargha xushbuy yetküzidighan hediye bolidu.  
\v 19 Kéyin sen ikkinchi qochqarni élip kelgin; Harun we uning oghulliri qollirini qochqarning béshigha qoysun.  
\v 20 Andin bu qochqarni boghuzlap qénidin élip, Harunning ong quliqining yumshiqigha, uning oghullirining ong quliqining yumshiqigha, ularning ong qollirining chong barmiqi bilen ong putlirining chong barmiqigha sürkep qoyghin, qalghan qanni qurban’gahning üsti qismining etrapigha sepkin. \f □ \fr 29:20 \ft \+bd «quliqining yumshiqigha»\+bd* — yaki «quliqining uchigha».\f*  
\v 21 Andin qurban’gah üstidiki qandin we mesihlesh méyidin élip, Harunning üstige, uning kiyimlirige, shuningdek uning oghullirining üstige we ularning kiyimlirigimu sepkin. Shundaq qilip u we uning kiyimliri, uning oghulliri we ularning kiyimlirimu uning bilen teng Xudagha atap muqeddes qilin’ghan bolidu.   
\m
\v 22 Andin sen qochqarning méyi, quyruq méyi, ich qarnini yögep turghan barliq may, jigerning üstidiki chawa may, ikki börek we ularning üstidiki mayni chiqar hemde ong arqa putini alghin — (chünki bu qochqar kahinliqqa tiklesh \add qurbanliqigha atalghan\add* qochqardur) —  
\v 23 — buningdin bashqa sen Perwerdigarning aldida qoyulghan pétir nan séwitidin bir girdini, zeytun méyi ileshtürülgen pétir toqachtin birni we pétir hemek nandin birni élip,  
\v 24 bularning hemmisini Harunning qollirigha we uning oghullirining qollirigha qoyup, ularni «pulanglatma hediye» süpitide Perwerdigarning aldida pulanglatquzghin.  
\v 25 Andin sen bularni ularning qolliridin tapshurup élip, Perwerdigarning aldida xushbuy chiqarsun dep, qurban’gahtiki köydürme qurbanliqning üstide qoyup köydürgin. Bu ot arqiliq Perwerdigargha sunulghan hediye bolidu.   
\m
\v 26 Sen Harunni kahinliqqa tiklesh qurbanliqigha atalghan qochqarning töshini élip «pulanglatma hediye» süpitide Perwerdigarning huzurida pulanglatqin; bu séning ülüshüng bolidu. \f □ \fr 29:26 \ft \+bd «pulanglatma hediye»\+bd* — Perwerdigarning aldida égiz kötürüp alahide pulanglatqan hediyedur. «Pulanglatma hediye» adette barliq kahinlargha tewe bolidu.\f*  
\v 27 Shuningdek, sen kahinliqqa tiklesh qurbanliqigha atalghan qochqarning «pulanglatma hediye» süpitide pulanglitilghan töshi bilen «kötürme hediye» süpitide égiz kötürüp pulanglitilghan arqa putini, yeni Harun we uning oghullirigha béghishlan’ghan shu ülüshlerni «muqeddes» dep ayrip békitkin. \f □ \fr 29:27 \ft \+bd «kötürme hediye»\+bd* — kahin yaki hediyeni sun’ghan kishi Perwerdigarning aldigha ikki qollap alahide égiz kötürüp atighan hediye. «kötürme hediye» adette qurbanliqqa mes’ul kahin’gha tewe bolidu.\f*  
\v 28 Shuning bilen bu nersiler ebediy belgilime boyiche Israillar teripidin Harun we oghullirigha béghishlan’ghan nésiwe bolidu; chünki u kötürme hediyedur. Bular Israillar teripidin sunulidighan inaqliq qurbanliqliridin ayrip chiqilip, ularning Perwerdigargha atap «égiz kötürgen hediye»si hésablinip, «kötürme hediye» bolidu.\x + \xo 29:28 \xt Law. 7:31,34; 10:14\x*   
\m
\v 29 Harunning muqeddes kiyimlirige kéyin oghulliri warisliq qilidu. Ular mesihlinip, kahinliqqa teyinlen’gende shu kiyimlerni kiysun.  
\v 30 Oghullirining qaysisi uning ornini bésip kahin bolsa, jamaet chédirigha kirip muqeddes jayning ichide xizmetke kirishkende, bu kiyimlerni uda yette kün kiyip yürsun.   
\m
\v 31 Sen kahinliqqa tiklesh qurbanliqigha atalghan qochqarni élip, uning göshini muqeddes jayda pishurghin; \f □ \fr 29:31 \ft \+bd «muqeddes jay»\+bd* — mushu yerde ibadet chédirning hoylisini körsitidu («Law.» 8:31ni körüng). \+bd «pishurghin»\+bd* — yaki «qaynatqin».\f*  
\v 32 andin Harun we oghulliri qochqarning göshi bilen séwettiki nanlarni jamaet chédirining kirish éghizida yésun; \x + \xo 29:32 \xt Law. 8:31; 24:9\x*  
\v 33 ular özlirining kahinliqqa teyinlinishide Xudagha atap muqeddes qilin’ghanda kafaretke ishlitilgen nersilerni yésun, lékin bular muqeddes bolghachqa, yat kishi buningdin héchnémini yémisun. \f □ \fr 29:33 \ft \+bd «yat kishi»\+bd* — mushu yerde kahin bolmighan kishini körsitidu.\f*  \x + \xo 29:33 \xt Law. 10:14; Mat. 12:4\x*  
\v 34 Eger kahinliqqa tiklesh qurbanliq göshidin yaki nandin etige azraq éship qalsa, éship qalghanni otta köydürüwet; bular muqeddes bolghachqa, héchkim uningdin yése bolmaydu.   
\m
\v 35 Sen shu teriqide Harun we uning oghulliri toghrisida buyrughinimning hemmisini beja keltürüp, uda yette kün’giche ularni kahinliqqa tiklesh wezipisini ada qilghin.  
\v 36 Her küni kafaret qilinishqa gunah qurbanliqi süpitide bir torpaqni sun’ghin. Qurban’gahning özini gunahtin pak qilishqa uning üchünmu kafaret keltürgin, muqeddes qilinsun dep, uni zeytun méyi bilen mesihligin.  
\v 37 Yette kün’giche sen qurban’gah üchün kafaret keltürüp, uni muqeddes qilghin. Buning bilen u «eng muqeddes nersilerning biri» hésablinidu; uninggha tegken hemme nerse muqeddes hésablinidu.\f □ \fr 29:37 \ft \+bd «Buning bilen u «eng muqeddes nersilerning biri» hésablinidu; uninggha tegken hemme nerse muqeddes hésablinidu»\+bd* — muqeddes chédirdiki barliq jabduqlar «eng muqeddes» we «muqeddes» dep bölinidu. «Eng muqeddes» bolghanlargha tegkenler shu munasiwet bilen alahide «Xudaningki» dep hésablinatti (30:29, «Law.» 6:18, 27, «Ez.» 46:20nimu körüng). Adette shundaq qilghan kishiler ölümge mehkum qilinishi kérek idi; lékin panah izdigenler qurban’gahning münggüzlirini tutsa bolatti («1Pad.» 1:50ni körüng).\f*   
\b  
\m  
\s1 Kündilik qurbanliq toghrisida  
\m
\v 38 Mana, qurban’gahta hemishe sunidighanliring munular: — her küni bir yashliq ikki qoza qurbanliq qilinsun. \x + \xo 29:38 \xt Chöl. 28:3\x*  
\v 39 Birini etigende, yene birini gugumda qurbanliq qilip sun’ghin. \f □ \fr 29:39 \ft \+bd «gugumda»\+bd* — ibraniy tilida «ikki kech ariliqida» dégen söz bilen ipadilinidu — démek, kün pétiwatqan chaghdin qarangghu chüshküche bolghan ariliqtiki waqit.\f*  
\v 40 Birinchi qoza bilen birge zeytun méyidin bir hinning töttin biri ileshtürülgen bughday unidin \add efahning\add* ondin biri we yene sharab hediyesi süpitide töttin bir hin sharab qushup sunulsun. \f □ \fr 29:40 \ft \+bd «bir efah»\+bd* — texminen 2 küre yaki 22 litr. Bir hin texminen 3.6 litr.\f*  
\v 41 Ikkinchi qozini gugumda sun’ghin; uni etigenlik qurbanliqningkidek, xushbuy bolushi üchün ot arqiliq Perwerdigargha atalghan qurbanliq süpitide ashliq hediye we sharab hediye bilen qoshup sun’ghin.  
\v 42 Shu teriqide bu köydürme qurbanliq nesildin-nesilge jamaet chédirining kirish éghizida Perwerdigarning huzurida ötküzülüp daimliq qurbanliq bolsun; Men \add Perwerdigar\add* shu yerde siler bilen körüshüp, sen bilen sözlishimen.  
\v 43 Shuningdek Men shu yerde Israillar bilen uchrishimen, shuning bilen u jay Méning shan-sheripim bilen muqeddes qilinidu.  
\v 44 Men jamaet chédiri bilen qurban’gahni Özümge atap muqeddes qilimen; Harun we uning oghullirinimu Özümge kahinliq xizmette bolushqa ayrip muqeddes qilimen.  
\v 45 Shundaq qilip Men Israillarning arisida makan qilip, ularning Xudasi bolimen. \x + \xo 29:45 \xt Mis. 25:8; Law. 26:12; Zeb. 78:60; Zek. 2:14; 2Kor. 6:16; Weh. 21:3\x*  
\v 46 U waqitta ular Méning ularning arisida makan qilishim üchün ularni Misir zéminidin chiqirip kelgen Xudasi Perwerdigar ikenlikimni bilidu; Men ularning Xudasi Perwerdigardurmen.   
\b  
\b  
\m  
\c 30
\s1 Xushbuygah  
\m
\v 1 Sen yene xushbuy yandurush üchün bir xushbuygahni yasatqin; uni akatsiye yaghichidin teyyarlighin. \f □ \fr 30:1 \ft \+bd «Xushbuygah »\+bd* — munasiwetlik sxémini körüng.\f*  \x + \xo 30:1 \xt Mis. 37:25\x*  
\v 2 U töt chasa, uzunluqi bir gez, kengliki bir gez, égizliki ikki gez bolsun. Uning \add töt burjikidiki\add* münggüzler uning bilen bir pütün qilip yasalsun.  
\v 3 Sen uni, yeni uning üstini, töt etrapini hem münggüzlirini sap altun bilen qaplatqin; uning üsti qismining chörisige altundin girwek chiqarghin.  
\v 4 Uninggha altundin ikki halqa yasap, uning girwikining astigha békitkin; ularni ikki yénigha udulmu’udul békitkin. Xushbuygahni kötüridighan ikki baldaqni sélish üchün bularni xushbuygahning ikki teripige orunlashturghin. \f □ \fr 30:4 \ft \+bd «ikki yénigha»\+bd* — yaki «ikki burjikige». Munasiwetlik sxémini körüng.\f*  
\v 5 Baldaqlirini akatsiye yaghichidin yasap, altun bilen qaplighin.   
\m
\v 6 Xushbuygahni höküm-guwahliq sanduqining udulidiki perdining sirtigha, yeni Men sen bilen körishidighan jay bolghan höküm-guwahliq sanduqining üstidiki kafaret textining uduligha qoyghin.   
\m
\v 7 Harun shuning üstide ésil xushbuy etirni yandursun; her küni etigenliki chiraghlarni perligili kelgende, xushbuylarni yandursun. \x + \xo 30:7 \xt 1Sam. 3:3\x*  
\v 8 Shuningdek Harun gugumda chiraghlarni tizip yaqqanda, xushbuy yandursun. Shundaq qilip Perwerdigarning aldida nesildin-nesilge xushbuy hemishe öchürülmey yéniq bolidu.\f □ \fr 30:8 \ft \+bd «gugumda»\+bd* — 12:7diki izahatni körüng. \+bd «chiraghlarni tizip yaqqanda»\+bd* — chiraghlar daim yéniq turidu, asasen öchürülmeydu (27:20, «Law.» 24:2ni körüng). Mushu söz belkim chiraghdanning üstidiki yette qedehni bir-birlep chüshürüp, zeytun méyini quyup andin qaytidin yandurushni bildürüshi mumkin.\f*   
\m
\v 9 Siler uning üstide ne héchqandaq gheyriy xushbuy yandurmanglar, ne köydürme qurbanliq ne ashliq hediye sunmanglar, shundaqla uning üstige héchqandaq sharab hediyeni tökmenglar.   
\m
\v 10 Her yilda Harun bir qétim \add xushbuygahning\add* münggüzlirige kafaret keltürsun; her qétim kafaret keltüridighan gunah qurbanliqining qéni bilen uning üchün kafaret keltürsun. Nesildin-nesilge shundaq qilinglar; bu \add xushbuygah\add* Perwerdigargha «eng muqeddes» hésablinidighan nersilerning qataridindur.   
\b  
\m  
\s1 Sanaqtin ötküzülgende tapshurulidighan kafaret puli  
\m
\v 11 Perwerdigar Musagha mundaq dédi: —   
\m
\v 12 Sen Israillarning sanini éniqlash üchün ularni sanighiningda, ularning sanilishi wejidin arisigha balayi’apet kelmesliki üchün, ularni sanighiningda herbir adem öz jéni üchün Perwerdigargha kafaret puli tapshursun. \f □ \fr 30:12 \ft \+bd «ularni sanighiningda herbir adem öz jéni üchün Perwerdigargha kafaret puli tapshursun»\+bd* — Némishqa sanaqtin ötküzülüsh wejidin kafaret keltürüshi kérek? Xelqning sanini éniqlashtin ikki xil gunah peyda bolushi mumkin: (1) Israil xelqi özlirining köplükini bilip, tekebburliship kétishi mumkin; (2) qiyinchiliqqa duch kelgende, ular Xudagha tayanmay, belki öz küch-qudritige tayinishi mumkin idi. Israillardin bu pulni élish ulargha özlirining gunahliq tebiiti toghruluq agahlandurushtin ibret idi; derweqe bu pul muqeddes chédirda ulargha kafaret keltürüshke kahinlar terepidin ötküzülidighan xizmette ishlitiletti (16-ayet). 
\fp  Xudaning buyruqi bolmisa xelqni sanaqtin ötküzüshke qetiiy bolmaytti (mesilen, «1Tar.» 21:1-5ni körüng).\f*  \x + \xo 30:12 \xt Chöl. 1:2\x*  
\v 13 Royxetke élinip, sanaqtin ötkenlerning hemmisi bérishi kérek bolghini shuki, herbiri muqeddes jaydiki shekelning ölchem birliki boyiche yérim shekel bersun (bir shekel yigirme gerahqa barawer kélidu). Bu yérim shekel Perwerdigargha «kötürme hediye» bolidu. \f □ \fr 30:13 \ft \+bd «muqeddes jaydiki shekelning ölchem birliki boyiche»\+bd* — «shekel» kümüshning ölchimi bolup, adette 11.4 gramgha barawer bolushi mumkin. «Muqeddes jaydiki shekelning ölchem birliki» shübhisizki, pütkül el üchün özgermes ölchem bolsun dep, muqeddes jayda saqlan’ghan muqim békitilgen birnechche xil ölchem birliki bolsa kérek.\f*  \x + \xo 30:13 \xt Law. 27:25; Chöl. 3:47; Ez. 45:12\x*  
\v 14 Royxetke élinip, sanaqtin ötkenler, yeni yigirme yash yaki uningdin chonglarning herbiri Perwerdigargha shu «kötürme hediye»ni bersun.  
\v 15 Öz jéninglargha kafaret keltürüsh üchün Perwerdigargha kötürme hediye bergininglarda bay kishi yérim shekeldin artuq bermisun, kembeghel kishimu yérim shekeldin kem bermisun.  
\v 16 Sen Israillardin shu kafaret pulini tapshurup élip, jamaet chédirining xizmitige béghishlap ishletkin; u pul Israillargha Perwerdigarning huzurida esletme süpitide jéninglargha kafaret keltüridighan bolidu.\x + \xo 30:16 \xt Mis. 38:25\x*   
\b  
\m  
\s1 Yuyunush dési, yeni «paklinish dési»  
\m
\v 17 Perwerdigar Musagha mundaq dédi: —   
\m
\v 18 Sen yuyunushqa ishlitishke mistin \add yoghan\add* bir das we uninggha mistin bir teglik yasatqin; uni jamaet chédiri bilen qurban’gahning otturisigha orunlashturup, ichige su toshturup qoyghin.  
\v 19 Harun bilen uning oghulliri uningdiki su bilen put-qollirini yusun.  
\v 20 Ular jamaet chédirigha kirgende ölmesliki üchün su bilen özini yuyushi kérek; ular xizmet qilish üchün, qurban’gahqa yéqin bérip Perwerdigargha ot arqiliq atilidighan qurbanliq sunmaqchi bolghinidimu, shundaq qilsun.  
\v 21 Ular ölmesliki üchün put-qollirini yusun; bu ish ulargha, yeni özi we uning nesilliri üchün ewladtin ewladqiche ebediy bir belgilime bolidu.\fig Ibadet chédirining eswabliri|src="tabobjects-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 30:21" \fig*   
\b  
\m  
\s1 Muqeddes may teyyarlash yoli  
\m
\v 22 Perwerdigar Musagha mundaq dédi: —   
\m
\v 23 Sen hemmidin ésil xushbuy dora-dermeklerdin teyyarla, yeni murmekki suyuqluqidin besh yüz shekel, darchindin ikki yüz ellik shekel, égirdin ikki yüz ellik shekel, \f □ \fr 30:23 \ft \+bd «500 shekel»\+bd* — texminen 6 kilogram.\f*  
\v 24 qowzaqdarchindin besh yüz shekel élip (bu ölchemler muqeddes jaydiki shekelning ölchem birliki boyiche bolsun) we zeytun méyidinmu bir hin teyyarla; \f □ \fr 30:24 \ft \+bd «bir hin»\+bd* — texminen 3.6 litr.\f*  
\v 25 bu dora-dermekler bilen mesih qilish üchün bir muqeddes may — etirchi chiqarghandek bir xushbuy may chiqarghuzghin. Bu «muqeddes mesihlesh méyi» bolidu.   
\m
\v 26 Sen uning bilen jamaet chédirini, höküm-guwahliq sanduqini,  
\v 27 shire we uning barliq qacha-quchilirini, chiraghdan we uning eswablirini, xushbuygahni,  
\v 28 köydürme qurbanliq qurban’gahi we uning eswablirini, yuyunush dési we uning teglikini mesihligin;  
\v 29 sen shu terzde ularni «eng muqeddes nersiler» qatarida muqeddes qilghin. Ulargha tegken herqandaq nersimu «muqeddes» hésablinidu.\f □ \fr 30:29 \ft \+bd «eng muqeddes nersiler» we «muqeddes»\+bd* — muqeddes chédirdiki barliq jabduqlar «eng muqeddes» we «muqeddes» dep bölinidu. «eng muqeddes» bolghanlargha tegkenler shu munasiwet bilen alahide «Xudaningki» dep hésablinatti (30:29, «Law.» 6:18, 27, «Ez.» 46:20nimu körüng).\f*   
\m
\v 30 Harun bilen uning oghullirini bolsa Manga kahinliq xizmette bolushi üchün mesihlep muqeddes qilghin.  
\v 31 Israillargha söz qilip mundaq éytqin: — Bu may ewladtin ewladqiche Manga atalghan muqeddes mesihlesh méyi bolidu.   
\m
\v 32 Uni ademning bedinige quysa bolmaydu; shuningdek uninggha oxshaydighan yaki terkibi oxshishidighan héchqandaq maylarni yasimanglar. U muqeddes bolghini üchün silergimu muqeddes bolushi kérek. \f □ \fr 30:32 \ft \+bd «ademning bedinige»\+bd* — ibraniy tilida «ademning etlirige». \+bd «\+bd*\+bdit muqeddes mesihlesh méyi\+bdit* ademning bedinige quysa bolmaydu» — bezi alimlar buni «kahinlardin bashqilargha quysa bolmaydu» dep chüshinidu. Lékin «Zebur» 132:2ge qarighanda, mesihlesh méyi kahinlarni mesihlep quyulghanda ularning bedinige tegmey, belki bash kiyimidin éqip saqaldin ötüp kiyim-kécheklirige chüshetti.\f*  
\v 33 Kimki terkibi shuninggha oxshaydighan may tengshise, yaki uni élip yat birsige sürse, u öz xelqi arisidin üzüp tashlinidu.\f □ \fr 30:33 \ft \+bd «Kimki... yat birsige sürse,...»\+bd* — démek, kahinlardin bashqilarning üstige. \+bd «u öz xelqi arisidin üzüp tashlinidu»\+bd* — 19:12diki izahatni körüng.\f*   
\b  
\m  
\s1 Xushbuy yasash usuli  
\m
\v 34 Perwerdigar Musagha mundaq dédi: —  
\m Sen xushbuy dora-dermekler, yeni xushbuy yélim, déngiz qululisi méyi, aq déwirqay we sap mestiki teyyarlighin. Bularning hemmisi oxshash miqdarda bolsun; \f □ \fr 30:34 \ft \+bd «déngiz qululisi méyi»\+bd* — yaki «oniqa» yaki namelum birxil ösümlükning yélimi. \+bd «aq déwirqay»\+bd* — yaki «galbanum». Buning puriqi achchiq bolsimu, dorilargha ileshtürülgende ularning köyüsh waqtini uzartidu we ularni téximu xush puraqliq qilidu.\f*  
\v 35 Xuddi etirchi may chiqarghan’gha oxshash, ularni tengshep xushbuy yasighin; u tuzlan’ghan, sap we muqeddes puraqliq etir bolidu.  
\v 36 Sen uningdin azraq élip, talqandek obdan ézip, jamaet chédiridiki höküm-guwahliq \add sanduqining\add* uduligha, yeni  Men siler bilen körüshidighan jayning aldigha qoyghin. Bu silerge Perwerdigargha atalghan «eng muqeddes nersiler» qatarida hésablansun.   
\m
\v 37 Siler yasighan bu xushbuyning rétsépi bilen özünglarghimu oxshash bir xushbuyni yasiwalsanglar bolmaydu. U sanga nisbeten éytqanda Perwerdigargha xas qilin’ghan muqeddes bolidu.  
\v 38 Kimki uning puriqini purap huzurlinish üchün uninggha oxshap kétidighan herqandaq bir xushbuyni yasisa, u öz xelqi arisidin üzüp tashlansun.   
\b  
\b  
\m  
\c 31
\s1 Ibadet jayini yasighuchi ustilarning tallinishi  
\m
\v 1 Perwerdigar Xuda Musagha mundaq dédi: —   
\m
\v 2 Mana, Men Özüm Yehuda qebilisidin bolghan Xurning newrisi, urining oghli Bezalelni ismini atap chaqirdim; \f □ \fr 31:2 \ft \+bd «ismini atap chaqirdim»\+bd* — mushu sözler Xudaning melum bir kishini melum muhim bir ish üchün alahide tallap chaqirghanliqini körsitidu. «Yesh.» 45:3, 4ni körüng. 
\fp  «Bezalel» — menisi «Xudaning sayiside» yaki «Xudaning bashpanahida».\f*  \x + \xo 31:2 \xt Mis. 35:30; 1Tar. 2:20\x*  
\v 3 uni Xudaning Rohi bilen toldurup, uninggha danaliq, eqil-paraset, ilim-hékmet igilitip, uni hertürlük ishni qilishqa qabiliyetlik qilip,  
\v 4 türlük-türlük hünerlerni qilalaydighan, yeni altun, kümüsh we mis ishlirini qilalaydighan,  
\v 5 yaqutlarni késip-oyalaydighan, ularni zinnet buyumlirigha ornitalaydighan, yaghachlargha neqish chiqiralaydighan, herxil hüner ishlirini qamlashturalaydighan qildim.   
\m
\v 6 Shuningdek mana, Men yene Dan qebilisidin Ahisamaqning oghli Oholiyabni uninggha yardemchilikke teyinlidim, shundaqla Men sanga buyrughan hemme nersilerni yasisun dep, barliq pem-parasetlik kishikerning könglige téximu eqil-paraset ata qildim;  
\v 7 shuning bilen ular jamaet chédirini, höküm-guwahliq sanduqini, uning üstidiki kafaret textini, chédirining hemme eswablirini,  
\v 8 shire bilen uning qacha-quchilirini, sap altundin yasilidighan chiraghdan bilen uning barliq eswablirini, xushbuygahni,  
\v 9 köydürme qurbanliq qurban’gahi bilen uning barliq eswablirini, yuyush dési bilen uning teglikini yasiyalaydighan,  
\v 10 xizmet kiyimliri, yeni kahinliq xizmitide kiyilidighan, Harun kahinning muqeddes kiyimliri we uning oghullirining kahinliq kiyimlirini toquyalaydighan, \f □ \fr 31:10 \ft \+bd «xizmet kiyimliri»\+bd* — yaki «kahinliq xizmet kiyimliri».\f*  
\v 11 mesihlesh méyi we muqeddes jaygha teyyarlinidighan ésil dora-dermeklerdin xushbuyni yasiyalaydighan boldi. Men sanga emr qilghinim boyiche ular barliq ishni beja keltüridu.   
\b  
\m  
\s1 Shabat küni, yeni «dem élish küni»ni tutush kérek  
\m
\v 12 Perwerdigar Musagha emr qilip mundaq dédi: —   
\m
\v 13 Sen Israillargha emr qilip ulargha: — «Siler Méning shabat künlirimni choqum tutunglar; chünki bular silerning özünglarni pak-muqeddes qilghuchining Men Perwerdigar ikenlikini bilishinglar üchün Men bilen silerning otturanglardiki bir nishane-belge bolidu.  
\v 14 Shabat küni silerge muqeddes qilip békitilgini üchün, uni tutunglar; kimki uni buzsa, ölüm jazasigha tartilmisa bolmaydu; berheq, kimki u künide herqandaq ishni qilsa, öz xelqi arisidin üzüp tashlansun. \x + \xo 31:14 \xt Mis. 20:8; Qan. 5:12; Ez. 20:12\x*  
\v 15 Alte kün ichide ish qilinsun; lékin yettinchi küni Perwerdigargha atalghan muqeddes kün bolup, aram alidighan shabat küni bolidu; kimki shabat künide birer ish qilsa, ölüm jazasigha tartilmisa bolmaydu.  
\v 16 Israillar shabat künini tutushi kérek; ular ebediy ehde süpitide uni ewladtin ewladqiche tutsun.  
\v 17 Bu Men bilen Israillarning otturisida ebediy bir nishane-belge bolidu; chünki Perwerdigar alte kün ichide asman bilen zéminni yaritip, yettinchi künide aram élip rahet tapqanidi», — dégin.\x + \xo 31:17 \xt Yar. 1:31; 2:2, 3; Mis. 20:11\x*   
\m
\v 18 Xuda Sinay téghida Musagha bu sözlerni qilip bolghandin kéyin, ikki höküm-guwahliq taxtiyini uninggha tapshurdi. Taxtaylar tashtin bolup, \add sözler\add* Xudaning barmiqi bilen ulargha pütülgenidi.\x + \xo 31:18 \xt Mis. 32:16\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 32
\s1 Altun Mozaygha choqunush gunahi  
\m
\v 1 Xelq Musaning taghdin chüshmey hayal bolup qalghinini körüp, Harunning qéshigha yighilip uninggha: — Sen qopup, bizge aldimizda yol bashlap mangidighan bir ilah yasap bergin! Chünki bizni Misir zéminidin chiqirip kelgen Musa dégen héliqi kishige néme bolup ketkenlikini bilmeymiz, — déyishti.\x + \xo 32:1 \xt Ros. 7:40\x*   
\m
\v 2 Harun ulargha: — Xotunliringlar bilen oghul-qizliringlarning qulaqliridiki altun zire halqilarni chiqirip, méning qéshimgha élip kélinglar, dédi.   
\m
\v 3 Shuning bilen pütkül xelq öz qulaqliridiki altun zire halqilarni chiqirip Harunning qéshigha élip keldi.  
\v 4 U bularni ularning qolidin élip, iskine bilen quyma bir mozayni yasatquzdi. Shuning bilen ular: — Ey Israil, séni Misir zéminidin chiqirip kelgen Xudayinglar mana budur! — déyishti.   
\m
\v 5 Harun uni körüp uning aldida bir qurban’gahni yasitip andin: «Ete Perwerdigar üchün bir héyt ötküzülidu», dep élan qildi.   
\m
\v 6 Etisi ular seher qopup, köydürme qurbanliqlarni sunup, inaqliq qurbanliqlirinimu keltürdi; andin xalayiq olturup yep-ichishti, qopup eysh-ishret qilishti.\f □ \fr 32:6 \ft \+bd «qopup eysh-ishret qilishti»\+bd* — yaki «qopup ussul oynighili turdi».\f*  \x + \xo 32:6 \xt 1Kor. 10:7\x*   
\m
\v 7 Shu chaghda Perwerdigar Musagha: — Ornungdin tur, tézdin peske chüshkin! Chünki sen Misir zéminidin chiqirip kelgen xelqing buzuqchiliqqa bérilip ketti. \x + \xo 32:7 \xt Qan. 32:5\x*  
\v 8 Men ulargha buyrughan yoldin shunche tézla chetnep, özliri üchün bir quyma mozayni yasap, uninggha choqunup qurbanliq keltürüshti hemde: «Ey Israil, séni Misir zéminidin chiqirip kelgen Xudaying mana shudur!», déyishti, — dédi.\x + \xo 32:8 \xt 1Pad. 12:28\x*   
\m
\v 9 Andin Perwerdigar Musagha: — Mana, bu xelqni körüp qoydum; mana, ular derweqe boyni qattiq bir xelqtur. \x + \xo 32:9 \xt Mis. 33:3; Qan. 9:6,13; Yesh. 48:4; Yer. 5:3; Hosh. 4:16\x*  
\v 10 Emdi Méni tosma, Men ghezep otumni ularning üstige chüshürüp, ularni yutuwétimen; andin séni ulugh bir el qilimen, — dédi.\f □ \fr 32:10 \ft \+bd «Méni tosma»\+bd* — yaki «méni qoyup ber».\f*   
\m
\v 11 Lékin Musa Xudasi Perwerdigardin ötünüp iltija qilip mundaq dédi: — Ey Perwerdigar, némishqa sen ghezep otungni Özüng zor qudret we küchlük qol bilen Misir zéminidin chiqirip kelgen xelqingning üstige chüshürisen? \x + \xo 32:11 \xt Zeb. 106:19-23\x*  
\v 12 Misirliqlar mazaq qilip: — Ularning béshigha bala chüshürüsh üchün, ularni taghlarning üstide öltürüp yer yüzidin yoqitish üchün, \add ularning Xudasi\add* ularni élip ketti, — déyishsunmu? Öz otluq ghezipingdin yénip, Öz xelqingge balayi’apet keltürüsh niyitingdin yan’ghaysen! \x + \xo 32:12 \xt Chöl. 14:13-19. \x*  
\v 13 Öz qulliring Ibrahim, Ishaq we Israilni yad qilghin; Sen ulargha qesem bilen wede qilip: «Neslinglarni asmandiki yultuzlardek awutimen, Özüm uning toghrisida sözligen mushu zéminning hemmisini neslinglargha bérimen, ular uninggha menggü igidarchiliq qilidighan bolidu» dégenidingghu, — dédi.\f □ \fr 32:13 \ft \+bd «... Ibrahim, Ishaq we Israilni yad qilghin»\+bd* — oqurmenlerning éside bolsunki, Yaqupning ikkinchi ismi «Israil» idi.\f*  \x + \xo 32:13 \xt Yar. 12:7; 13:15; 15:18; 26:4; 28:13; Qan. 34:4\x*   
\m
\v 14 Shuning bilen Perwerdigar Öz xelqining üstige: «Balayi’apet chüshürimen» dégen niyitidin yandi.   
\m
\v 15 Musa keynige burulup, ikki höküm-guwahliq taxtiyini qoligha élip taghdin chüshti. Taxtaylarning ikki teripige sözler pütülgenidi; u yüzigimu, bu yüzigimu pütüklük idi.  
\v 16 Bu taxtaylar bolsa Xudaning Özining yasighini, pütülgenliri bolsa Xudaning Özining pütkini idi, u taxtaylargha oyulghanidi.\x + \xo 32:16 \xt Mis. 31:18; Qan. 9:10\x*   
\m
\v 17 Yeshua xelqning kötürgen chuqan-sürenlirini, warqirashlirini anglap Musagha: — Chédirgahdin jengning xitabi chiqiwatidu, dédi.   
\m
\v 18 Lékin u jawab bérip: — Angliniwatqan awaz ne nusret tentenisi emes, ne meghlubiyetning peryadi emes, belki naxsha-küy sadasi! — dédi.   
\m
\v 19 Musa chédirgahgha yéqin kélip, mozayni we jamaetning ussulgha chüshüp ketkenlikini körüp shundaq derghezep boldiki, taxtaylarni qolidin tashlap taghning tüwide chéqiwetti. \x + \xo 32:19 \xt Qan. 9:17\x*  
\v 20 Andin ular yasighan mozayni otqa sélip köydürüp, uni yanjip kukum-talqan qilip, su üstige chéchip Israillarni ichishke mejburlidi.\x + \xo 32:20 \xt Qan. 9:21\x*   
\m
\v 21 Andin Musa Harun’gha: Sen ularni shunche éghir gunahqa patquzghudek, mushu xelq sanga néme qildi? — dédi.   
\m
\v 22 Harun jawab bérip: — Xojamning ghezep-achchiqi tutashmighay! Bu xelqning qandaq ikenlikini, ularning zezillikke mayil ikenlikini obdan bilisen. \x + \xo 32:22 \xt 1Yuh. 5:19\x*  
\v 23 Ular manga: — «Bizge aldimizda yol bashlap mangidighan bir ilahni yasap bergin; chünki bizni Misir zéminidin chiqirip kelgen Musa dégen shu ademge néme bolghinini bilmeymiz», dédi.  
\v 24 Men ulargha: «Kimde altun bolsa shuni chiqirip bersun» désem, ular manga tapshurup berdi; men uni otqa tashliwidim, mana, bu mozay chiqti, — dédi.\f □ \fr 32:24 \ft \+bd «chiqirip bersun»\+bd* — ibraniy tilida «üzüp bersun».\f*   
\m
\v 25 Musa xelqning qandaqsige tizginsiz bolup ketkenlikini kördi; chünki Harun ularni düshmenlirining aldida mesxire obyékti bolushqa öz meylige qoyuwetkenidi.  
\v 26 Musa chédirgahning kirish éghizigha bérip, shu yerde turup: — Kimki Perwerdigarning teripide bolsa méning yénimgha kelsun! — dédi. Shuni déwidi, Lawiylarning hemmisi uning qéshigha yighildi.   
\m
\v 27 U ulargha: — Israilning Xudasi Perwerdigar mundaq deydu: — «Herbir kishi öz qilichini yanpishigha ésip, chédirgahning ichige kirip, bu chétidin u chétigiche kézip yürüp, herbiri öz qérindishini, öz dost-buradirini, öz qoshnisini öltürsun!» — dédi.\f □ \fr 32:27 \ft \+bd «bu chétidin u chétigiche»\+bd* — ibraniy tilida «bu kirish éghizidin u kirish éghizigha».\f*   
\m
\v 28 Shuning bilen Lawiylar Musaning buyrughini boyiche ish kördi; shu küni xelqning ichidin üch ming kishi öltürüldi.   
\m
\v 29 Andin Musa: — Herbiringlar bügün özünglarni Perwerdigargha xas bolushqa atidinglar; chünki herbiringlar hetta öz oghlunglar hem qérindishinglarnimu ayimidinglar; shuning bilen bügün bext-beriketni üstünglargha chüshürdunglar, dédi.\f □ \fr 32:29 \ft \+bd «Perwerdigargha xas bolushqa atidinglar»\+bd* — ibraniy tilida «Perwerdigar üchün qolliringlarni toldurunglar» — démek, ular özlirini uning xizmitige béghishlidi.\f*   
\m
\v 30 Etisi Musa xelqqe söz qilip: — Siler derweqe nahayiti éghir bir gunah sadir qildinglar. Emdi mana, men Perwerdigarning aldigha chiqimen; gunahinglar üchün kafaret keltüreleymenmikin, — dédi.   
\m
\v 31 Shuning bilen Musa Perwerdigarning aldigha yénip bérip: — Hey...! Bu xelq derweqe éghir bir gunah sadir qilip, özlirige altundin ilahlarni yasaptu!  
\v 32 Lékin emdi Sen ularning gunahini epu qilishqa unighaysen..., unimisang, ismimni Özüng yazghan deptiringdin öchürüwetkin! — dédi.   
\m
\v 33 Perwerdigar Musagha jawab bérip: — Kimki Méning aldimda gunah qilghan bolsa, uning étini Öz deptirimdin öchürüwétimen.   
\m
\v 34 Emdi sen bérip, Men sanga éytqan jaygha xelqni bashlap barghin. Mana, Méning Perishtem aldingda mangidu. Lékin ulargha jaza béridighan künüm kelgende, ulargha gunahi üchün jaza bérimen, dédi.\f □ \fr 32:34 \ft \+bd «ulargha jaza béridighan künüm»\+bd* — ibraniy tilida «Men ularni yoqlighan künide». «Xudaning yoqlishi» — U yéqin kélip jazasini chüshüridu yaki bolmisa bext-berikitini keltüridu. «Tebirler»nimu körüng.\f*   
\m
\v 35 Bu sözdin kéyin Perwerdigar xelqning Harunning qoli bilen mozayni quydurup yasatqini üchün ularni waba bilen jazalidi.   
\b  
\b  
\m  
\c 33
\s1 Perwerdigarning Israillarni Sinay téghidin kétishke buyrushi  
\m
\v 1 Perwerdigar Musagha mundaq dédi: — Sen ornungdin turup, özüng Misir zéminidin élip kelgen xelq bilen bille mushu yerdin kétip: «Men séning neslingge uni bérimen» dep qesem qilip Ibrahimgha, Ishaqqa we Yaqupqa wede qilghan zémin’gha barghin. \x + \xo 33:1 \xt Yar. 12:7; 26:4; 28:13\x*  
\v 2 Shuning bilen séning aldingda bir Perishte ewetip, Qanaaniy, Amoriy, Hittiy, Perizziylerni, Hiwiy bilen Yebusiylarni heydep chiqirip, \f □ \fr 33:2 \ft \+bd «séning aldingda bir Perishte ewetip, ...»\+bd* — shübhisizki, 32:34de tilgha élin’ghan perishte.\f*  
\v 3 séni süt bilen hesel éqip turidighan zémin’gha keltürimen. Chünki siler boyni qattiq bir xelq bolghachqa, yolda silerni halak qiliwetmeslikim üchün, Özüm silerning aranglarda bolup, shu \add zémin’gha\add* bille chiqmaymen, — dédi.\f □ \fr 33:3 \ft \+bd «Özüm silerning aranglarda bolup, shu zémin’gha bille chiqmaymen»\+bd* — démek, Xuda Özi «muqeddes chédir»ni makan qilip ularning arisida turmay, ular bilen bille barmaydu, Öz ornigha ular bilen bille bérishqa «Öz Perishtem»ni ewetidu. Emeliyette «Perwerdigarning Perishtisi» Perwerdigarning Öz huzurigha barawer idi; lékin Musa peyghember we xelq bu nuqtini téxi chüshenmeytti (4-ayetni körüng). 3:2-3, izahat we «Tebirler»ni körüng.\f*  \x + \xo 33:3 \xt Mis. 32:9; Qan. 9:13\x*   
\m
\v 4 Xalayiq bu qattiq sözni anglap, qayghugha chömüp héchqaysisi öz zibu-zinnetlirini taqimidi.  
\v 5 Chünki Perwerdigar Musagha söz qilip: — Sen bérip Israillargha: «\add Perwerdigar\add*: — Siler boyni qattiq bir xelq ikensiler; eger Men Perwerdigar aranglargha chiqip bir deqiqila tursam, silerni yoqitiwetken bolattim. Emdi siler özünglardiki zibu-zinnetlerni éliwétinglar; shu chaghda Men silerge néme qilidighinimni bilimen, dédi», dep éytqin, — dégenidi.   
\m
\v 6 Shunga Israillar Horeb téghidin ayrilipla zibu-zinnetlirini özliridin éliwetti.\f □ \fr 33:6 \ft \+bd «Shunga Israillar ... zibu-zinnetlirini özliridin éliwetti»\+bd* — yaki «Shuning bilen, Israillar Horeb (Sinay) téghidin ayrilghandin tartip, zinnet buyumlarni zadi taqimidi».\f*   
\b  
\m  
\s1 «Körüshüsh chédiri»  
\m
\v 7 Shuning bilen Musa öz chédirini élip, uni chédirgahning sirtida, chédirgahdin nériraq bir jaygha tikip, uni «körüshüsh chédiri» dep atidi. Kimki Perwerdigarni izdep, yol sorimaqchi bolsa chédirgahning sirtidiki «körüshüsh chédiri»gha baratti. \f □ \fr 33:7 \ft \+bd «Musa öz chédirini élip, ...»\+bd* — yaki «Musa chédirni élip, ...». Bizningche «muqeddes chédir» téxi yasalmighanidi. \+bd «körüshüsh chédiri»\+bd* — chong muqeddes chédir yasalghandin kéyin umu «körüshüsh chédiri» yaki «jamaet chédiri» dep atilidu. \+bd «Kimki Perwerdigarni izdep, yol sorimaqchi bolsa chédirgahning sirtidiki «körüshüsh chédiri»gha baratti»\+bd* — Xudaning 3- we 5-ayettiki sözige qarighanda, Musa: «Xuda emdi arimizda, yeni chédirgah otturisidiki «muqeddes chédir»da turmaqchi emes; shunga chédirni yasighinimiz bikar bolidu, Xuda uningda beribir turmaydu» — dep oylighan bolsa kérek. Shunga Xuda bilen sözlishish üchün u chédirning ornida chédirgahning sirtida öz chédirini tikken.\f*  
\v 8 Shundaq bolattiki, her qétim Musa chédirgha chiqsa, pütkül xalayiq qopup, herbiri öz chédirining ishikide öre turup, Musa chédirgha kirip bolghuche uning keynidin qariship turatti.  
\v 9 Andin Musa her qétim chédirgha kirip ketse shundaq bolattiki, bulut tüwrüki chüshüp, chédirning kirish éghizida toxtaytti; shuning bilen Perwerdigar Musa bilen sözlishetti. \f □ \fr 33:9 \ft \+bd «bulut tüwrüki chüshüp, ... toxtaytti; shuning bilen Perwerdigar Musa bilen sözlishetti»\+bd* — démek, Xudaning huzuri bulut tüwrükide turatti.\f*  
\v 10 Pütkül xalayiq bulut tüwrükining jamaet chédirining kirish éghizida toxtighinini köretti; uni körginide xelqning hemmisi qopup, herbiri öz chédirining ishikide turup sejde qilishatti.   
\m
\v 11 Shu chaghlarda Perwerdigar Musa bilen kishiler öz dost-buradiri bilen sözleshkendek, yüzmuyüz sözlishetti. Andin Musa chédirgahgha yénip kéletti; lékin uning xizmetkari bolghan nunning oghli Yeshua dégen yash yigit chédirning ichidin chiqmaytti.   
\b  
\m  
\s1 Musaning Perwerdigarning shan-sheripini körüshi  
\m
\v 12 Musa Perwerdigargha mundaq dédi: — Mana, Sen daim manga: «Bu xelqni élip chiqqin» dep kelding; lékin Özüng manga: «Men séni ismingni bilip tonuymen», we shuningdek «Nezirim aldida iltipat tapting» dégen bolsangmu, Sen méning bilen birge kimni ewetidighiningni manga ayan qilmiding. \f □ \fr 33:12 \ft \+bd «Men séni ismingni bilip tonuymen»\+bd* — bu sözler Xudaning melum bir kishini (mushu yerde Musani) alahide söyidighinini yaki tallighanliqini körsitidu.\f*  
\v 13 Eger men rasttinla neziringde iltipat tapqan bolsam, özümning Séni tonushum üchün, neziringde iltipat tépiwérishim üchün manga Öz yolungni ayan qilghaysen; mana, bu xelqning Öz xelqing bolghinini neziringde tutqaysen! — dédi.   
\m
\v 14 U jawab bérip: Men Özüm \add sen\add* bille bille bérip, sanga aram ata qilimen, — dédi.\f □ \fr 33:14 \ft \+bd «...\+bd*\+bdit Men\+bdit* sanga aram ata qilimen» — yuqirida, 32:10de Xuda Musagha: «Méni tosma» (ibraniy tilida «Manga aram bergin!» yaki «Méni qoyghin») dégenidi; lékin u hazir Musagha «Men sanga aram ata qilimen» deydu.\f*   
\m
\v 15 Musa uninggha jawaben: — Eger Sen Özüng \add biz\add* bilen bille mangmisang, bizni bu yerdin chiqarmighaysen;  
\v 16 chünki, men we xelqing neziringde iltipat tapqinimiz némidin bilinidu? Ejeba, Özüngning biz bilen bille mangghiningdin bilinmemdu? Shu sewebtin men we xelqing yer yüzidiki herbir taipilerdin alahide perqlenmemduq?! — dédi.\x + \xo 33:16 \xt Qan. 4:7\x*   
\m
\v 17 Perwerdigar Musagha: — Mushu iltijayingnimu ijabet qilimen; chünki sen nezirimde iltipat tapting we Men séni ismingni bilip tonuymen, dédi.\f □ \fr 33:17 \ft \+bd «...Men séni ismingni bilip tonuymen»\+bd* — 12-ayet we izahatini körüng.\f*   
\m
\v 18 Shuning bilen Musa: — Öz shan-sherpingni manga körsetkeysen, — dédi.   
\m
\v 19 \add Perwerdigar\add*: — Özümning pütkül méhribanliqimni séning köz aldingdin ötküzimen we aldingda «Yahweh» dégen namni jakarlaymen. Kimge shapaet qilmaqchi bolsam shuninggha shapaet körsitimen, kimge rehim-shepqet körsetmekchi bolsam, shuninggha rehim-shepqet körsitimen, dédi.\f □ \fr 33:19 \ft \+bd «Yahweh»\+bd* — oqurmenlerning éside bolushi mumkinki, «Yahweh» Xudaning alahide namidur, menisi «Menggü Bar Bolghuchi» dégendek. Biz bu namni adette «Perwerdigar» dep terjime qilimiz.\f*  \x + \xo 33:19 \xt Rim. 9:15\x*   
\m
\v 20 Perwerdigar uninggha: — Sen yüzümni körelmeysen; chünki héch ademzat Méni körse tirik qalmaydu, dédi.   
\m
\v 21 Andin Perwerdigar: — Mana, yénimda bir jay bardur; sen shu yerdiki qoram tashning üstide turghin.  
\v 22 Méning shan-sheripim ötidighan waqitta, shundaq boliduki, Men séni shu qoram tashning yériqida turghuzup, Men ötüp bolghuche séni qolum bilen yépip turimen.  
\v 23 Andin qolumni tartiwalimen; shuning bilen sen Méning arqa teripimni körisen, lékin yüzüm körünmeydu, — dédi.\f □ \fr 33:23 \ft \+bd «... sen Méning arqa teripimni körisen»\+bd* — «... sen Méning keynimde qalghan iznalirimni körisen» dégendek terjimilirimu uchrishi mumkin. \+bd «lékin yüzüm körünmeydu»\+bd* — yaki «lékin yüzümning körülüshi bolmaydu».\f*   
\b  
\b  
\m  
\c 34
\s1 Höküm-guwahliq taxtaylirining qayta bérilishi  
\m
\v 1 Perwerdigar Musagha: — Sen awwalqigha oxshash özüng üchün tashtin ikki taxtayni yonup kel; Men bu taxtaylargha sen ilgiri chéqiwetken taxtaylardiki sözlerni yézip qoyimen. \x + \xo 34:1 \xt Qan. 10:1\x*  
\v 2 Sen ete etigen’giche teyyar bolup, seherde Sinay téghigha chiqip, shu yerde taghning choqqisida Méning aldimda hazir bolghin.  
\v 3 Lékin héch kishi sen bilen bille chiqmisun we yaki taghning héch yéride bashqa adem körünmisun, qoy-kalilarmu taghning tüwide otlimisun, — dédi.\x + \xo 34:3 \xt Mis. 19:12,13\x*   
\m
\v 4 Musa awwalqigha oxshash tashtin ikki taxtayni yonup, etisi tang seher qopup, bu ikki tash taxtayni qolida élip, Perwerdigarning buyrughini boyiche Sinay téghigha chiqti.   
\m
\v 5 Shuning bilen Perwerdigar bulutta chüshüp, shu yerde Musaning qéshida turup, «Yahweh» dégen namini jakarlidi. \f □ \fr 34:5 \ft \+bd «Yahweh»\+bd* — 33:19 we izahatni körüng.\f*  
\v 6 Perwerdigar uning köz aldidin ötüp: — «Perwerdigar, Perwerdigar, rehimdil we méhir-shepqetliktur, asan ghezeplenmeydighan, shapaet bilen wapasi keng Tengridur, \f □ \fr 34:6 \ft \+bd «Perwerdigar, Perwerdigar»\+bd* — ibraniy tilida «Yahweh, Yahweh». \+bd «shapaet»\+bd* — ibraniy tilida «xesed» bilen ipadilinidu (20:6 we izahatni körüng).\f*  \x + \xo 34:6 \xt Mis. 33:19\x*  
\v 7 minglighan-on minglighanlargha rehim-shapaet körsitip, qebihlik, asiyliq we gunahni kechürgüchidur; lékin u gunahkarlarni hergiz gunahsiz dep qarimaydighan, belki atilarning qebihlikining jazasini baliliri we newrlirigiche, shundaqla üchinchi we tötinchi ewladighiche yükleydighan \add Tengridur\add*» — dep jakarlidi.\f □ \fr 34:7 \ft \+bd «rehim-shapaet»\+bd* — ibraniy tilida «xesed» dégen söz bilen ipadilinidu (20:6 we izahatni körüng). \+bd «atilarning qebihlikining jazasini baliliri we newrlirigiche, shundaqla üchinchi we tötinchi ewladighiche yükleydighan»\+bd* — bu muhim söz toghruluq «qoshumche söz»imizni (20:5, 34:7 toghruluq), shundaqla «Ezakiyal»diki «qoshumche söz»imizni (18-, 33-bablar toghruluq) körüng.\f*  \x + \xo 34:7 \xt Mis. 20:6; Chöl. 14:18; Qan. 5:10; Zeb. 86:14; 103:8; 145:8; Yer. 32:18\x*   
\m
\v 8 Shuning bilen Musa derhal yerge bash qoyup sejde qilip: —   
\m
\v 9 — Ey Reb, eger men rasttinla neziringde iltipat tapqan bolsam, undaqta i Reb, arimizda biz bilen mangghaysen; chünki bu xelq derweqe boyni qattiq bir xelqtur; bizning qebihlikimizni we gunahimizni kechürgeysen, bizni Öz mirasing bolushqa qobul qilghaysen! — dédi.\x + \xo 34:9 \xt Law. 25:38; Zeb. 28:9; 33:12; Zek. 2:16\x*   
\b  
\m  
\s1 Yéngiwashtin ehde tüzüsh  
\m
\v 10 Shuning bilen u Musagha: — Mana, Men bir ehde tüzimen; séning barliq xelqing aldida pütkül yer yüzining héchbir jayida yaki héchbir el arisida qilinip baqmighan möjizilerni yaritimen. Shuning bilen sen arisida bolghan xelqingning hemmisi Perwerdigarning \add karamet\add* emelini köridu; chünki Méning silerge qilidighan emelim derweqe dehshetlik ish bolidu. \f □ \fr 34:10 \ft \+bd «Méning silerge qilidighan emelim»\+bd* — ibraniy tilida «Méning sanga qilidighan emelim».\f*  \x + \xo 34:10 \xt Qan. 5:2; Ye. 10:12,13\x*  
\v 11 Men bügün sanga tapilaydighan emrlirimni tutqin; mana, Men silerning aldinglardin Amoriy, Qanaaniy, Hittiy, Perizziy, Hiwiy we Yebusiylarni heydep chiqirimen.  
\v 12 Emdi hézi bolghinki, sen baridighan zéminda turuwatqanlar bilen héch ehde baghlashmighin; bolmisa, bu ish silerge tuzaq bolidu; \x + \xo 34:12 \xt Mis. 23:32; Chöl. 33:51; Qan. 7:2\x*  
\v 13 belki siler ularning qurban’gahlirini chöwüp, but tüwrüklirini sundurup, «asherah» butlirini késip tashlanglar. \f □ \fr 34:13 \ft \+bd «asherah butliri»\+bd* — belkim butpereslikke béghishlan’ghan derexliklerdur. Derexler belkim ayal but sheklide oyulghan yaki neqishlen’gen bolushi mumkin.\f*  
\v 14 Chünki sen héchqandaq bashqa ilahqa ibadet qilmasliqing kérek — chünki Menki Perwerdigarning nami «Wapasizliqqa Heset Qilghuchi» bolup, heset qilghuchi bir ilahdurmen. \x + \xo 34:14 \xt Mis. 20:5\x*  
\v 15 Bolmisa, shu zéminda turuwatqanlar bilen ehde tüzüshüng mumkin; andin ular ilahlirining keynidin yürüp buzuqchiliq qilip, ilahlirigha qurbanliqlar ötküzginide, silerni chaqirsa ularning qurbanliqliridin yep kétishinglar mumkin;  
\v 16 sen shundaqla yene ularning qizlirini oghulliringgha xotunluqqa élip bérishing mumkin; u qizlar öz ilahlirining keynidin yürüp buzuqchiliq qilghinida, ular oghulliringnimu öz ilahlirining arqisidin mangghuzup, buzuqchiliq qildurushi mumkin.\x + \xo 34:16 \xt 1Pad. 11:2\x*   
\m
\v 17 Özüng üchün héchqandaq quyma butlarni yasatmighin.   
\m
\v 18 Pétir nan héytini tutunglar; Méning emr qilghinimdek Abib éyida, békitilgen waqitta yette kün pétir nan yenglar. Chünki siler Abib éyida Misirdin chiqqansiler.\x + \xo 34:18 \xt Mis. 12:15; 23:15\x*   
\m
\v 19 Baliyatquning tunji méwisi Méningki bolidu; charpay malliringning ichidin deslep tughulghan erkekler, kala bolsun, qoy bolsun ularning tunjilirining hemmisi Méningki bolsun.\x + \xo 34:19 \xt Mis. 13:2; 22:29; Ez. 44:30\x*   
\m
\v 20 Lékin ésheklerning tunji texeylirining ornigha qoza bilen bedel tölishing lazim bolidu. Eger ornigha \add qoza\add* bermiseng, texeyning boynini sunduruwetkin. Tunji oghulliringni bolsa, ulargha bedel tölep qayturuwal. Héchkim Méning huzurumgha quruq qol kelmisun.\f □ \fr 34:20 \ft \+bd «... tunji texeylirining ornigha qoza bilen bedel tölishing lazim bolidu»\+bd* — démek, qoza texeyning ornigha qurbanliq qilinidu.\f*  \x + \xo 34:20 \xt Mis. 13:13; 23:15; Qan. 16:16\x*   
\m
\v 21 Sen alte kün ichide ish-emelingni qilip, yettinchi küni aram élishing zörür; yer heydesh waqti bolsun, orma waqti bolsun, aram élishing zörür.\x + \xo 34:21 \xt Mis. 20:9\x*   
\m
\v 22 Yéngi bughdayning tunji hosulini tebrikleydighan «heptiler héyti»ni ötküzünglar; yilning axirida «hosul yighish héyti»ni ötküzünglar.\f □ \fr 34:22 \ft \+bd «yilning axirida»\+bd* — ibraniy tilida «yilning özgirishide» — yeni küzde. \+bd «hosul yighish héyti»\+bd* — mushu hosul bolsa méwe-chéwilerningkidur. Ibraniylar ishletken kaléndar boyiche, héyt yettinchi ayda, bezi yillirida Séntebrde, bezi yillarda Öktebrde bolatti.\f*  \x + \xo 34:22 \xt Mis. 23:16\x*   
\m
\v 23 Séning herbir erkek kishiliring yilda üch qétim Israilning Xudasi bolghan Reb Perwerdigarning aldigha hazir bolsun. \x + \xo 34:23 \xt Mis. 23:17; Qan. 16:16\x*  
\v 24 Chünki Men taipilerni aldingdin heydiwétip, chégraliringni kéngeytimen; shuningdek sen yilda üch qétim Perwerdigar Xudayingning aldigha hazir bolushqa chiqip barsang, héchkim yéringge köz qirini salmaydu.   
\m
\v 25 Manga sunulidighan qurbanliqning qénini boldurulghan nan bilen bille sunmighin; yaki ötüp kétish héytining qurbanliqining göshini etige qaldurma.\f □ \fr 34:25 \ft \+bd «Manga sunulidighan qurbanliqning...»\+bd* — ibraniy tilida «Méning qurbanliqimning...». Mushu yerde bu söz belkim yuqirida tilgha élin’ghan üch héyttiki köydürme qurbanliqlarni yaki inaqliq qurbanliqlirini körsetse kérek. «Méning qurbanliqimning qéni» bolsa mezkur héytlarda qurban’gah üstige tökülidighan qanlarni körsitidu.\f*  \x + \xo 34:25 \xt Mis. 23:18\x*   
\m
\v 26 Zéminingning deslepki hosulidin tunji mehsulatlarni Perwerdigar Xudayingning öyige keltürüp ata.  
\m Oghlaqni anisining sütide qaynitip pishurma.\f □ \fr 34:26 \ft \+bd «Oghlaqni anisining sütide qaynitip pishurma»\+bd* — bu emr belkim etraptiki butperes xelqlerning melum örp-aditige egeshmeslik kéreklikini körsitishi mumkin. Bu toghruluq yene «Lawiylar»diki «qoshumche söz»imizni körüng.\f*  \x + \xo 34:26 \xt Mis. 23:19; Law. 22:27; Qan. 14:21\x*   
\m
\v 27 Perwerdigar Musagha: — Bu sözlerni özüng üchün yéziwalghin; chünki Men mushu sözlerni asas qilip sen bilen we Israil bilen ehde baghlidim, dédi.   
\m
\v 28 U waqitta Musa shu yerde Perwerdigarning huzurida qiriq kéche-kündüz turdi; u héchnerse yémidi, héch su ichmidi. U yerde \add Perwerdigar\add* taxtaylargha ehdining sözliri bolghan on emrni pütti.\f □ \fr 34:28 \ft \+bd «u héchnerse yémidi»\+bd* — ibraniy tilida «héch nanni yémidi». \+bd «U yerde Perwerdigar taxtaylargha ehdining sözliri bolghan on emrni pütti»\+bd* — ibraniy tilida «U yerde u taxtaylargha ehdining sözliri bolghan on emrni pütti». Beziler: «U» Musani körsitidu, dep qaraydu, biraq «Qan.» 10:2-4tin éniq körüniduki, bu sözlerni pütküchi Xuda Özidur.\f*  \x + \xo 34:28 \xt Mis. 24:18; 31:18; 34:1; Qan. 4:13; 9:9,18\x*   
\b  
\m  
\s1 Musaning yüzining parqirap turushi  
\m
\v 29 Musa Sinay téghidin chüshkende shundaq boldiki (u taghdin chüshkende ikki höküm-guwahliq taxtiyi uning qolida idi), özining \add Perwerdigar\add* bilen sözleshkini üchün yüzining parqirap ketkinini bilmeytti. \x + \xo 34:29 \xt 2Kor. 3:7\x*  
\v 30 Emdi Harun we barliq Israillar Musani kördi, mana, uning yüz térisi parqirap turatti; ular uninggha yéqin bérishtin qorqushti.   
\m
\v 31 Lékin Musa ularni chaqiriwidi, Harun we jamaetning barliq bashliri yénip, uning qéshigha keldi; Musa ular bilen sözleshti.   
\m
\v 32 Shuningdin kéyin, barliq Israillar uning yénigha keldi; u waqitta Musa Perwerdigar özige Sinay téghida söz qilghinida tapshurghan barliq emrlerni ulargha tapilidi.  
\v 33 Musa ulargha deydighinini dep tügetti. U \add sözligende\add* yüzige bir chümperde tartiwalghanidi; \f □ \fr 34:33 \ft \+bd «U sözliglende yüzige bir chümperde tartiwalghanidi»\+bd* — yaki «u (Musa) ulargha sözlep bolghanda yüzige niqab tartiwaldi».\f*  \x + \xo 34:33 \xt 2Kor. 3:7,13\x*  
\v 34 Qachanki Musa Perwerdigar bilen sözlishishke uning huzurigha kirse, chümperdini éliwétetti, taki u yénip chiqquche shundaq bolatti; yénip chiqqanda özige néme tapilan’ghan bolsa, shuni Israillargha éytip béretti.  
\v 35 Israillar Musaning yüz térisining parqirap turghinini köretti; shunga Musa yene taki Perwerdigar bilen sözleshkili uning huzurigha kirgüche yüzige chümperde tartiwalatti.   
\b  
\b  
\m  
\c 35
\s1 Shabat küni, yeni «aram élish küni»ning belgilimiliri  
\m
\v 1 Musa Israillarning pütkül jamaitini yighip ulargha: — Perwerdigar silerge qilishqa buyrughan emrler munulardur: — \x + \xo 35:1 \xt Mis.34:32\x*   
\m
\v 2 Alte kün ish-emgek küni bolsun; lékin yettinchi küni silerge nisbeten muqeddes bir kün bolup, Perwerdigargha atalghan aram alidighan shabat küni bolsun. Herkim shu künide ish-emgek qilsa ölümge mehkum qilinsun. \x + \xo 35:2 \xt Mis. 20:8; 31:15; Law. 23:3; Qan. 5:12; Luqa 13:14\x*  
\v 3 Shabat künide barliq turalghuliringlarda hergiz ot qalimanglar, — dédi.\x + \xo 35:3 \xt Mis. 16:23\x*   
\b  
\m  
\s1 Ibadet jayi üchün hediye sunush  
\m
\v 4 Musa Israillarning pütkül jamaitige söz qilip mundaq dédi: — «Perwerdigar buyrughan emr mana shuki: —   
\m
\v 5 Özünglarning aranglardin Perwerdigargha bir «kötürme hediye» keltürünglar; köngli xalighanlarning herbiri Perwerdigargha bir «kötürme hediye»sini keltürsun: yeni altun, kümüsh, mis,\x + \xo 35:5 \xt Mis. 25:2\x*  
\v 6 kök, sösün we qizil yip, aq kanap rext, öchke tiwiti, \x + \xo 35:6 \xt Mis. 25:4\x*  
\v 7 qizil boyalghan qochqar térisi, délfin térisi, akatsiye yaghichi, \x + \xo 35:7 \xt Mis. 25:5\x*  
\v 8 chiraghdan üchün zeytun méyi, «mesihlesh méyi» bilen xushbuy üchün ishlitilidighan ésil dora-dermekler, \x + \xo 35:8 \xt Mis. 25:6\x*  
\v 9 efodqa hem qoshén’gha ornitilidighan héqiq we bashqa yaqutlarni keltürünglar».\x + \xo 35:9 \xt Mis. 25:7; 28:17,20\x*   
\b  
\m  
\s1 Ibadet chédirining matériyal-üskünlirini yasash  
\m
\v 10 — «Aranglardiki barliq mahir ustilar kélip Perwerdigar buyrughanning hemmisini yasap bersun: \f □ \fr 35:10 \ft \+bd «mahir ustilar»\+bd* — ibraniy tilida «köngli danalar».\f*  
\v 11 — \add muqeddes\add* chédir bilen uning ichki we tashqi yopuqlirini, ilghulirini, taxtaylirini, baldaqlirini, xadilirini we bularning tegliklirini, \x + \xo 35:11 \xt Mis. 26:26\x*  
\v 12 ehde sanduqi we uning baldaqlirini, «kafaret texti»ni, «ayrima perde-yopuq»ni,  
\v 13 shire we uning baldaqlirini, uning barliq qacha-quchilirini we «teqdim nanliri»ni, \x + \xo 35:13 \xt Mis. 25:23, 30\x*  
\v 14 yoruqluq üchün yasalghan chiraghdan we uning eswablirini, uning chiraghliri we chiragh méyini,  
\v 15 xushbuygah we uning baldaqlirini, «Mesihlesh méyi»ni, dora-dermeklerdin ishlen’gen xushbuyni, muqeddes chédirining kirish éghizidiki «ishik perdisi»ni, \x + \xo 35:15 \xt Mis. 26:36; 30:1; 31:11\x*  
\v 16 köydürme qurbanliq qurban’gahi we uning mis shalasini, baldaqlirini we barliq eswablirini, yuyunush dési we uning teglikini, \x + \xo 35:16 \xt Mis. 27:4; 30:18\x*  
\v 17 hoylining perdilirini, uning xadiliri we ularning tegliklirini, hoylining kirish éghizidiki perdini, \x + \xo 35:17 \xt Mis. 27:9,16\x*  
\v 18 chédirning mix-qozuqlirini, hoylining mix-qozuqlirini, shundaqla barliq tanilirini, \x + \xo 35:18 \xt Mis. 27:19\x*  
\v 19 toqulidighan kiyimler, yeni muqeddes jayning xizmitige kahinliq xizmitide kiyilidighan, Harun kahinning muqeddes kiyimlirini hem uning oghullirining kiyimlirini teyyar qilsun».\f □ \fr 35:19 \ft \+bd «toqulidighan kiyimler»\+bd* — yaki «kahinliq xizmet kiyimliri».\f*  \x + \xo 35:19 \xt Mis. 28; 31:10\x*   
\b  
\m  
\s1 Xelqning «kötürme hediye»si  
\m
\v 20 Shuning bilen pütkül Israil jamaiti Musaning yénidin chiqip kétishti.  
\v 21 Andin köngli tartqanlarning herbiri, rohi özlirige türtke bolghanlarning herbiri kélip, jamaet chédirini yasashqa, shundaqla chédirning xizmitide ishlitilidighan barliq seremjanlarni yasashqa we muqeddes kiyimlerni tikishke Perwerdigargha atalghan «pulanglatma hediye»ni keltürgili turdi.  
\v 22 Ular erlermu, ayallarmu kélip, sunushqa köngli xush bolghanlarning herbiri hediye keltürüp, bulapka, zire-halqa, üzük, zunnar-bilezük qatarliq herxil altun buyumlarni élip keldi; altunni «kötürme hediye» qilip bérey dégenlerning herbiri uni Perwerdigargha sundi. \f □ \fr 35:22 \ft \+bd «Ular erlermu, ayallarmu kélip,...»\+bd* — yaki «Er kishiler ayal kishilerge egiship,...».\f*  
\v 23 Kimde kök, sösün, qizil yip bilen aq kanap rext, öchke tiwiti, qizil boyalghan qochqar térisi we délfin térisi bolsa, shularni élip kélishti.  
\v 24 Kümüsh ya mistin kötürme hediye keltürey dégenlerning herbiri shuni Perwerdigargha hediye qilip sundi. Kimde chédirning xizmitide ishlitilidighan herxil seremjanlargha yarighudek akatsiye yaghichi bolsa, uni élip keldi.   
\m
\v 25 Qoli chéwer ayallarning herbiri öz qolliri bilen égirip, shu égirgen yip we rextlerni, yeni kök, sösün we qizil yip bilen aq kanap rextlerni keltürdi, \f □ \fr 35:25 \ft \+bd «qoli chéwer»\+bd* — ibraniy tilida «köngli dana».\f*  \x + \xo 35:25 \xt Pend. 31:19\x*  
\v 26 Shuningdek köngli qozghalghan ayallarning hemmisi hünirini ishlitip öchke tiwitidin yip égirishti.   
\m
\v 27 Emirler efod we qoshén’gha ornitilidighan héqiqlar we yaqutlarni,  
\v 28 dora-dermeklerni, chiraghqa we mesihlesh méyigha ishlitilidighan zeytun méyini, xushbuygha ishlitilidighan ésil dora-dermeklerni keltürdi. \x + \xo 35:28 \xt Mis. 25:6\x*  
\v 29 Shu teriqide Israillar Perwerdigar Musaning wasitisi bilen buyrughan ishlarning herqaysigha bir nerse bérishke köngli tartqan bolsa, er bolsun ayal bolsun herbiri shuni élip kélip, Perwerdigargha atap ixtiyariy hediye berdi.   
\b  
\m  
\s1 Ibadet chédirini Yasighuchi hünerwenler  
\m
\v 30 Andin Musa Israillargha mundaq dédi: —  
\m «Mana, Perwerdigar Yehuda qebilisidin xurning newrisi, Urining oghli Bezalelni ismini atap chaqirip, \f □ \fr 35:30 \ft \+bd «ismini atap chaqirip,...»\+bd* — bu sözler Xudaning melum bir kishini melum muhim bir ish üchün alahide tallap chaqirghanliqini körsitidu. «Yesh.» 45:3, 4ni körüng. 
\fp  «Bezalel» — menisi «Xudaning sayiside» yaki «Xudaning bashpanahida».\f*  \x + \xo 35:30 \xt Mis. 31:2\x*  
\v 31 uni Xudaning Rohi bilen toldurup, uninggha danaliq, eqil-paraset, ilim-hékmet igilitip, uni hertürlük ishni qilishqa qabiliyetlik qilip, \x + \xo 35:31 \xt Mis. 31:3\x*  
\v 32 uni türlük-türlük hünerlerni qilalaydighan — altun, kümüsh we mis ishlirini qilalaydighan, \x + \xo 35:32 \xt Mis. 31:4\x*  
\v 33 yaqutlarni késip-oyalaydighan, zinnet buyumlirigha ornitalaydighan, yaghachlargha neqish chiqiralaydighan, herxil hüner ishlirini qamlashturalaydighan qildi. \x + \xo 35:33 \xt Mis. 31:5\x*  
\v 34 U yene uning könglige, shuningdek hem Dan qebilisidin bolghan Ahisamaqning oghli Oholiyabning könglige \add bashqilargha\add* hüner ögitish niyet-istikini sélip,  
\v 35 ularning köngüllirini danaliq-hékmet bilen toldurup, ularni herxil neqqashliq-oymichiliq ishlirigha mahir qilip, kök, sösün we qizil yip bilen aq kanap rext bilen keshtichilik qilishqa hemde bapkarliqqa iqtidarliq qildi. Shuning bilen ular herxil hüner ishlirining we herxil layihilesh ishlirining höddisidin chiqalaydighan boldi. \x + \xo 35:35 \xt Mis. 26:1\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 36
\m
\v 1 Shuning bilen Bezalel we Oholiyablar, shuningdek Perwerdigar muqeddes chédir yasashning herxil ishlirigha kérek bolghan danaliq-hékmet we eqil-parasetni ata qilghan mahir ustilarning herbiri ulargha qoshulup, shu ishni uning emr qilghini boyiche emelge ashuridu».   
\b  
\m  
\s1 Xelqning hediyeliri  
\m
\v 2 Shu waqitta Musa Bezalel we Oholiyabni, shundaqla Perwerdigar danaliq-hékmet bilen köngüllirini toldurghan, köngli özini shu ishni qilishqa qatnishishqa dalalet qilghan barliq hünerwen-kasiplarni chaqirip yighdi.  
\v 3 Ular kélip muqeddes chédirni yasashqa, shundaqla uning ish-xizmetlirige kéreklik seremjanlarni yasashqa Israillar élip keltürgen barliq «kötürme hediye»lerni Musadin tapshuruwaldi. Israil xelqi yenila öz meyli bilen her küni etigini Musagha ixtiyariy hediye keltürüp turatti.  
\v 4 Andin muqeddes chédirning ishlirini qiliwatqan ustilarning hemmisi qolidiki ishini qoyup qoyup kélip,  
\v 5 Musagha: — Xelqning élip kelgini Perwerdigar bizge qilishqa buyrughan ishni pütküzüshke éhtiyaj bolghinidin köp éship ketti! — déyishti.   
\m
\v 6 Andin Musa emr qilip, pütkül chédirgah boyiche: «Mana, er bolsun, ayal bolsun, héchkim muqeddes chédirni yasash üchün «kötürme hediye» süpitide yene héchqandaq nerse teyyarlap kelmisun!» dep jakarlatti. Buning bilen köpchilik hediyeler keltürüshtin toxtitildi.  
\v 7 Chünki ular teyyarlighan matériyallar pütkül qurulush ishigha yétetti, hetta éship qalatti.   
\b  
\m  
\s1 Ibadet chédirining yasilishi  
\m
\v 8 Muqeddes chédirning qurulush ishini qiliwatqan ustilarning herbiri népiz toqulghan aq kanap rextke kök, sösün we qizil yiplar arilashturulup ishlen’gen on parche yopuq yasap, kérublarning süritini yopuqlargha chéwerlik bilen layihilep nepis qilip keshtilep chiqti.  
\v 9 Herbir yopuqning uzunluqi yigirme sekkiz gez, kengliki töt gez bolup, herbir yopuq oxshash chong-kichiklikte qilindi. \x + \xo 36:9 \xt Mis. 26:2\x*  
\v 10 \add Bezalel\add* yopuqlarning beshini bir-birige ulidi, qalghan besh yopuqnimu hem bir-birige ulidi.  
\v 11 U ulap chiqilghan birinchi chong parchining eng chétidiki qismining bir teripige renggi kök izmilerni qadidi, shuningdek ulap chiqilghan ikkinchi chong parchining eng chétidikisining bir teripigimu shundaq qildi. \x + \xo 36:11 \xt Mis. 26:4\x*  
\v 12 Birinchi chong parchining eng chétidiki qismigha ellik izme qadidi, ikkinchi chong parchining eng chétidikisigimu ellik izme qadidi. Izmiler bir-birige udulmuudul qilindi. \x + \xo 36:12 \xt Mis. 26:5,10\x*  
\v 13 Muqeddes chédir bir pütün bolsun üchün u altundin ellik ilghu yasap, ikki parche yopuqni shu ilghular bilen bir-birige tutashturdi.\x + \xo 36:13 \xt Mis. 26:6\x*   
\m
\v 14 U muqeddes chédirni yépish üchün öchke tiwitidin yopuqlarni yasidi; yopuqtin on bir parche yasidi.  
\v 15 Yopuqlarning herbirining uzunluqi ottuz gez, kengliki töt gez bolup, on bir yopuqning hemmisi oxshash chong-kichiklikte qilindi.  
\v 16 Yopuqlarning beshini u ulap bir qilip, qalghan alte yopuqnimu ulap bir qildi.  
\v 17 U birinchi ulap chiqilghan chong parchining eng chétidiki qismigha ellik izme, ikkinchi ulap chiqilghan chong parchining eng chétidiki qismigha ellik izme qadidi.  
\v 18 U chédir bir pütün bolsun üchün hem mistin ellik ilghu yasap, ikki chong parchini ulap qoydi.\x + \xo 36:18 \xt Mis. 26:11\x*   
\m
\v 19 U buningdin bashqa chédirgha qizil boyalghan qochqar térisidin yopuq yasap yapti, andin uning üstidinmu délfin térisidin yasalghan yene bir yopuqni qaplidi.\x + \xo 36:19 \xt Mis. 26:14\x*   
\m
\v 20 U muqeddes chédirning tik taxtaylirini akatsiye yaghichidin yasap tiklidi. \x + \xo 36:20 \xt Mis. 26:15\x*  
\v 21 Herbir taxtayning uzunluqi on gez, kengliki bir yérim gez qilindi. \x + \xo 36:21 \xt Mis. 26:16\x*  
\v 22 Herbir taxtayning ikkidin turumi bar idi, her ikki taxtay shular bilen bir-birige chétildi; u chédirning barliq taxtaylirini shundaq yasidi.\x + \xo 36:22 \xt Mis. 26:17\x*   
\m
\v 23 U chédirning taxtaylirini shundaq yasidi; yigirmisi jenub terepke ornitildi; \x + \xo 36:23 \xt Mis. 26:18\x*  
\v 24 u bu yigirme taxtayning tégige kümüshtin qiriq teglik yasidi; bir taxtayning \add astidiki\add* ikki turumi üchün ikkidin teglik, yene bir taxtayning ikki turumi üchün ikkidin teglikni yasidi.\x + \xo 36:24 \xt Mis. 26:19\x*   
\m
\v 25 Shuningdek u chédirning udul teripige, yeni shimal teripige yigirme taxtay yasidi, \x + \xo 36:25 \xt Mis. 26:20\x*  
\v 26 shundaqla bularning qiriq teglikini kümüshtin yasidi; bir taxtayning tégige ikkidin teglik, yene bir taxtayning tégige ikkidin teglik orunlashturuldi. \x + \xo 36:26 \xt Mis. 26:21\x*  
\v 27 Chédirning keyni teripige, yeni gherb terepke alte taxtayni yasap ornatti. \x + \xo 36:27 \xt Mis. 26:22\x*  
\v 28 U chédirning keyni teripidiki ikki bulunggha ikki taxtayni yasap ornatti. \x + \xo 36:28 \xt Mis. 26:23\x*  
\v 29 Bu bulung taxtayliri astidin üstigiche ikki qat qilip \add taxtaylarni\add* özara chétishturdi, üsti bir halqigha békitildi. U her ikkisini shundaq yasap, ikki bulunggha ornatti. \x + \xo 36:29 \xt Mis. 26:24\x*  
\v 30 Shunglashqimu u teripide sekkiz taxtay boldi, ularning kümüshtin yasalghan on alte tegliki bar idi; bir taxtayning tégide ikki teglik, yene bir taxtayning tégide ikki teglik bar idi.\x + \xo 36:30 \xt Mis. 26:25\x*   
\m
\v 31 Buningdin bashqa u akatsiye yaghichidin baldaq yasidi; chédirning bu teripidiki taxtaylargha besh baldaqni, \x + \xo 36:31 \xt Mis. 26:26\x*  
\v 32 chédirning u teripidiki taxtaylargha besh baldaqni, chédirning arqa teripidiki taxtaylargha, yeni gherb teripidiki taxtaylarghimu besh baldaqni yasidi. \x + \xo 36:32 \xt Mis. 26:27\x*  
\v 33 U taxtaylarning otturidiki ottura baldaqni bu tereptin u terepke yetküzüp yasidi. \x + \xo 36:33 \xt Mis. 26:28\x*  
\v 34 U taxtaylarni altun bilen qaplap, baldaqlar ötküzülidighan halqilarni altundin yasap, baldaqlarni altun bilen qaplidi.\x + \xo 36:34 \xt Mis. 26:29\x*   
\m
\v 35 U népiz toqulghan aq kanap rextke kök, sösün we qizil yiplar arilashturulup ishlen’gen bir perde yasidi; uni kérublarning süritini chéwerlik bilen layihilep nepis qilip chüshürüp, keshtilep chiqardi. \x + \xo 36:35 \xt Mis. 26:31\x*  
\v 36 Uni ésishqa u akatsiye yaghichidin töt xada yasap, altun bilen qaplidi. Ularning ilmekliri altundin yasaldi; xadilargha u kümüshtin töt teglikni quyup yasidi.\x + \xo 36:36 \xt Mis. 26:32\x*   
\m
\v 37 U chédirning kirish éghizigha nepis toqulghan aq kanap rextke kök, sösün we qizil yiplar arilashturulup ishlen’gen bir perde yasidi, uni keshtichige keshtiletti. \x + \xo 36:37 \xt Mis. 26:36\x*  
\v 38 U yene bu perdining besh xadisini ilmekliri bilen qoshup yasidi; ularning bashlirini we baldaqlirini altun bilen qaplidi; ularning besh tegliki mistin yasaldi.\f □ \fr 36:38 \ft \+bd « \+bd*\+bdit besh xadining\+bdit* bashlirini we baldaqlirini altun bilen qaplidi» — 26:37-ayettiki mushu xadilarni «altun bilen qaplighin» déyilidu. Mushu ayette qaplinish kölümi dairisi éniq körünidu — qarighanda, pütün xadilar emes, belki peqet «bashliri» we «chétiq»liri altun bilen qaplinidu. 
\fp  «Baldaqlar» — ular xadilarni özara chétip turidighan tayaqchilar bolup, xadilarni muqimlashturush we perdilernimu kötürüsh rolini oynaydu (38:17ni körüng). «Baldaqlar»ning bashqa terjimiliri: «halqilar» yaki «chemberler».\f*  \x + \xo 36:38 \xt Mis. 26:37\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 37
\s1 Ehde sanduqini yasash  
\m
\v 1 Andin Bezalel ehde sanduqini akatsiye yaghichidin yasidi; uning uzunluqi ikki yérim gez, égizliki bir yérim gez, kengliki bir yérim gez idi. \x + \xo 37:1 \xt Mis. 25:10\x*  
\v 2 U uning ichi we sirtini sap altun bilen qaplidi, uning üstünki qismining chörisige altundin girwek chiqardi.  
\v 3 U uning üchün altundin töt halqa quyup, ularni uning töt chétiqigha békitti; bir teripige ikki halqa, yene bir teripige ikki halqa békitti. \f □ \fr 37:3 \ft \+bd «töt chétiqigha»\+bd* — yaki «töt putigha».\f*  
\v 4 U hem akatsiye yaghichidin ikki baldaq yasap, her ikkisini altun bilen qaplidi;  
\v 5 andin sanduq ular arqiliq kötürülsun dep, baldaqlarni sanduqning ikki yénidiki halqiliridin ötküzüp qoydi.   
\m
\v 6 U \add sanduqning yapquchi süpitide\add* altundin uzunluqi ikki yérim gez, kengliki bir yérim gez bolghan bir «kafaret texti» yasidi.  
\v 7 U ikki kérubni altundin soqup yasidi; ularni kafaret textining ikki teripige ornatti;  
\v 8 bir kérubni bir teripige, yene bir kérubni yene bir teripige ornatti. U ikki teripidiki kérublarni kafaret texti bilen bir gewde qildi. \f □ \fr 37:8 \ft \+bd «U ikki teripidiki kérublarni kafaret texti bilen bir gewde qildi»\+bd* — yaki «U kérublar bilen kafaret textini bir pütün altundin yasidi».\f*  \x + \xo 37:8 \xt Mis. 25:19\x*  
\v 9 Kérublar bir-birige yüzlinip, qanatlirini kafaret textining üstige kérip, qanatliri bilen uni yépip turatti; kérublarning yüzi kafaret textige qaritildi.\x + \xo 37:9 \xt Mis. 25:20\x*   
\b  
\m  
\s1 Shire  
\m
\v 10 U hem shireni akatsiye yaghichidin yasidi; uning uzunluqi ikki gez, kengliki bir gez, égizliki bir yérim gez idi. \x + \xo 37:10 \xt Mis. 25:23\x*  
\v 11 U uni sap altun bilen qaplap, uning üstünki qismining chörisige altundin girwek chiqardi. \x + \xo 37:11 \xt Mis. 25:24\x*  
\v 12 U shirening chörisige töt ilik égizlikte bir lew yasidi; bu lewning chörisigimu altundin bir girwek chiqardi. \x + \xo 37:12 \xt Mis. 25:25\x*  
\v 13 U shirege altundin töt halqa yasap, bu halqilarni shirening töt burjikidiki chétiqqa ornatti. \x + \xo 37:13 \xt Mis. 25:26\x*  
\v 14 Shireni kötürüshke baldaqlar ötküzülsun dep, halqilar shire léwige yéqin békitildi. \x + \xo 37:14 \xt Mis. 25:27\x*  
\v 15 Shire üchün u baldaqlarni akatsiye yaghichidin yasap, altun bilen qaplidi; shire ular bilen kötürületti.  
\v 16 U shirening üstige qoyulidighan barliq buyumlarni, yeni légenlirini, qacha-qucha texsilirini, \add «sharab hediyeliri»ni\add* quyidighan qedeh we piyalilerning hemmisini sap altundin yasidi.\x + \xo 37:16 \xt Mis. 25:29\x*   
\b  
\m  
\s1 Chiraghdanni yasash  
\m
\v 17 U hem chiraghdanni sap altundin yasidi; chiraghdanni soqup yasidi; chiraghdanning puti, gholi, qedehliri, ghunchiliri we gülliri bir pütün altundin soquldi. \x + \xo 37:17 \xt Mis. 25:31\x*  
\v 18 Chiraghdanning gholining ikki yénidin alte shaxche chiqirildi — chiraghdanning bir yénidin üch shaxche, uning yene bir yénidin üch shaxche chiqirildi; \x + \xo 37:18 \xt Mis. 25:32\x*  
\v 19 bir yénidiki herbir shaxchide badam güli sheklide ghunchisi we chéchiki bolghan üch qedeh chiqirildi, yene bir yénidiki herbir shaxchide badam güli sheklide ghunchisi we chéchiki bolghan üch qedeh chiqirildi. Chiraghdan’gha chiqirilghan alte shaxchining hemmisi shundaq yasaldi. \x + \xo 37:19 \xt Mis. 25:33\x*  
\v 20 Chiraghdanning \add gholidin\add* badam güli sheklide ghunchisi we chéchiki bolghan töt qedeh chiqirildi. \f □ \fr 37:20 \ft \+bd «gholidin»\+bd* — yeni gholining üstünki qismidin. 35-ayetni körüng.\f*  \x + \xo 37:20 \xt Mis. 25:34\x*  
\v 21 Bulardin bashqa \add birinchi\add* ikki shaxchining astida bir ghunche, \add ikkinchi\add* ikki shaxchining astida bir ghunche, \add üchinchi\add* ikki shaxchining astida bir ghunche yasalghanidi; chiraghdan’gha chiqirilghan alte shaxchining astining hemmisi shundaq idi.  
\v 22 Uning shu ghunchiliri hem shaxchiliri chiraghdan bilen bir gewde qilindi — bir pütün sap altundin soqup yasaldi. \x + \xo 37:22 \xt Mis. 25:36\x*  
\v 23 U chiraghdanning yette chirighini, shundaqla uning pilik qaychiliri bilen küldanlirini sap altundin yasidi. \x + \xo 37:23 \xt Mis. 25:37,38\x*  
\v 24 U chiraghdan we uning barliq eswablirini bir talant sap altundin yasidi.\f □ \fr 37:24 \ft \+bd «bir talant altun»\+bd* — belkim 4.4 kilogramche bolushi mumkin.\f*  \x + \xo 37:24 \xt Mis. 25:39\x*   
\b  
\m  
\s1 Xushbuygahni yasash  
\m
\v 25 U yene xushbuygahni akatsiye yaghichidin yasidi. Uning uzunluqi bir gez, kengliki bir gez, égizliki ikki gez bolup, töt chasa qilip yasaldi; \add töt burjikidiki\add* münggüzler uning bilen bir pütün qilip yasaldi. \x + \xo 37:25 \xt Mis. 30:1, 2\x*  
\v 26 U uni, yeni uning üstini, töt etrapini hem münggüzlirini sap altun bilen qaplidi; uning üsti qismining chörisige altundin girwek chiqardi. \x + \xo 37:26 \xt Mis. 30:3\x*  
\v 27 Uninggha altundin ikki halqa yasap, uning girwikining astigha békitti; ularni ikki yénigha udulmu’udul békitti. Xushbuygahni kötüridighan ikki baldaqni sélish üchün bularni xushbuygahning ikki teripige orunlashturdi. \f □ \fr 37:27 \ft \+bd «ikki yénigha...»\+bd* — yaki «ikki burjikige...».\f*  \x + \xo 37:27 \xt Mis. 30:4\x*  
\v 28 U baldaqlarni akatsiye yaghichidin yasap, altun bilen qaplidi.\x + \xo 37:28 \xt Mis. 30:5\x*   
\m
\v 29 U hem muqeddes Mesihlesh méyini yasidi, andin etirchi chiqarghandek dora-dermeklerni tengshep sap xushbuyni yasidi.\x + \xo 37:29 \xt Mis. 30:22,34\x*   
\b  
\b  
\m  
\c 38
\s1 Qurban’gahni yasash  
\m
\v 1 U köydürme qurbanliq qurban’gahini akatsiye yaghichidin yasidi. Qurban’gah töt chasa bolup, uzunluqi besh gez, kengliki besh gez, égizliki üch gez qilindi. \x + \xo 38:1 \xt Mis. 27:1\x*  
\v 2 U uning töt burjikige qoyulidighan münggüzlirini yasidi; münggüzliri qurban’gah bilen bir gewde qilindi. Qurban’gahni mis bilen qaplidi. \x + \xo 38:2 \xt Mis. 27:2\x*  
\v 3 U qurban’gahning barliq eswablirini — uninggha xas bolghan daslarni, gürjeklerni, korilarni, laxshigirlarni we otdanlarnimu yasidi; uning barliq eswablirini mistin yasidi. \x + \xo 38:3 \xt Mis. 27:3\x*  
\v 4 Qurban’gah üchün mistin bir shala yasidi; shalani qurban’gahning qap bélining astidiki girwektin töwenrek turidighan qildi; shala qurban’gahning del otturisida idi. \x + \xo 38:4 \xt Mis. 27:4, 5\x*  
\v 5 U shalaning töt burjikige baldaqlar ötküzülidighan töt mis halqini quyup yasidi.  
\v 6 U baldaqlarni akatsiye yaghichidin yasap, ularni mis bilen qaplidi.  
\v 7 Andin u qurban’gahni kötürüsh üchün baldaqlarni qurban’gahning ikki yénidiki halqilargha ötküzüp qoydi. U qurban’gahni taxtaylardin, ichini bosh qilip yasidi.\x + \xo 38:7 \xt Mis. 27:8\x*  \fig Ibadet chédirining eswabliri|src="tabobjects-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 38:1" \fig*   
\b  
\m  
\s1 Yuyunush désini yasash  
\m
\v 8 U yene yuyunush désini mistin, uning teglikinimu mistin yasidi; u bularni «körüshüsh chédiri»ning kirish éghizining aldida xizmette bolghan ayallarning mis eynekliridin yasidi.\x + \xo 38:8 \xt Mis. 30:18\x*  \fig Ibadet chédiri we sirtqi hoylisi|src="taboverview-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 38:9" \fig*   
\b  
\m  
\s1 Ibadet jayining hoylisi  
\m
\v 9 Andin u chédirning hoylisinimu yasidi. Hoylining jenubigha, yeni jenubqa yüzlen’gen teripige népiz toqulghan aq kanap rexttin perdilerni yasidi; uning uzunluqi yüz gez idi. \x + \xo 38:9 \xt Mis. 27:9\x*  
\v 10 Perdilerni ésishqa yigirme xada we xadilarning yigirme teglikini u mistin yasidi. Xadilarning ilmekliri we baldaqliri kümüshtin yasalghanidi.   
\m
\v 11 Shuninggha oxshash shimal teripidimu uzunluqi yüz gez kélidighan perde bar idi. Perdilerni ésishqa yigirme xada we xadilarning yigirme teglikini u mistin yasidi. Xadilarning ilmekliri we baldaqliri kümüshtin yasalghanidi.   
\m
\v 12 Shuninggha oxshash gherb teripide uzunluqi ellik gez kélidighan perde bar idi; perdilerni ésishqa on xada we xadilarning on teglikini u mistin yasidi. Xadilarning ilmekliri we baldaqliri kümüshtin yasaldi.   
\m
\v 13 Hoylining sherq teripi, yeni kün chiqishqa yüzlen’gen teripining kengliki ellik gez idi.  
\v 14 Bir teripide on besh gez kélidighan perde bolup, uning üch xadisi bilen üch tegliki bar idi.  
\v 15 Yene bir teripidimu on besh gez kélidighan perde bolup, uning üch xadisi bilen üch tegliki bar idi.  
\v 16 Hoylining chörisidiki perdilerning hemmisi népiz toqulghan aq kanap rexttin tikilgenidi.   
\m
\v 17 Hoylining chörisidiki hemme xadilarning tegliki mistin, ularning ilmekliri we baldaqliri kümüshtin yasaldi; xadilarning bashlirimu kümüshtin qaplan’ghanidi. Hoylining chörisidiki hemme xadilar kümüshtin yasalghan baldaqlar bilen bir-birige chétildi.   
\m
\v 18 Hoylining kirish éghizidiki perde népiz toqulghan aq kanap rextke kök, sösün we qizil yiplar arilashturulup, keshtichiler teripidin keshtilendi; uning uzunluqi yigirme gez, égizliki hoylidiki perdilerning égizlikige oxshash bolup besh gez idi.  
\v 19 Uning töt xadisi bilen mistin yasalghan töt tegliki bar idi; xadilarning ilmekliri kümüshtin yasaldi, ularning bashliri kümüsh bilen qaplandi we baldaqliri kümüshtin yasaldi.   
\m
\v 20 Muqeddes chédirning hem chörisidiki hoylining barliq miq-qozuqliri mistin yasaldi.   
\b  
\m  
\s1 Ibadet chédiri üchün atalghan matériyallar  
\m
\v 21 Muqeddes chédir, yeni «höküm-guwahliqi chédiri» üchün atalghan matériyallarning sani töwende xatirilen’gen (ular Musaning buyruqi bilen, kahin Harunning oghli Itamarning qol astidiki Lawiylar mes’ul bolup sanaqtin ötküzülüp, \add Xudagha\add* atalghanidi): —   
\m
\v 22 Yehuda qebilisidin bolghan Xurning newrisi, Urining oghli Bezalel Perwerdigar Musagha buyrughanning hemmisini ada qildi;  
\v 23 Dan qebilisidin bolghan Ahisamaqning oghli Oholiyab uning yardemchisi idi; u bolsa neqqashliq-oymichiliq ustisi, layihiligüchi hemde kök, sösün, qizil yiptin aq kanap rextke keshte tikeleydighan usta idi.   
\m
\v 24 Muqeddes chédirni yasashqa ishlitilgen altun, yeni «pulanglatma hediye» süpitide keltürülgen altunning hemmisi muqeddes jaydiki shekelning ölchem birliki boyiche yigirme toqquz talant yette yüz ottuz shekel idi. \f □ \fr 38:24 \ft \+bd «yigirme toqquz talant yette yüz ottuz shekel...»\+bd* — bir «talant» 3000 shekel idi. «muqeddes jaydiki shekel»ning birliki (altun) 224 gram bolghan bolsa, undaqta bu altunlarning éghirliqi texminen 2 tonna bolghan bolidu.\f*  
\v 25 Jamaet arisidin sanaqtin ötküzülgen ademler teripidin keltürülgen kümüsh bolsa muqeddes jaydiki shekelning ölchem birliki boyiche bir yüz talant bir ming yette yüz yetmish besh shekel idi. \f □ \fr 38:25 \ft \+bd «jamaet arisidin sanaqtin ötküzülgen ademler...»\+bd* — bu «ademler» erkek kishilerni körsitidu («Chöl.» 1:2-46ni körüng). \+bd «bir yüz talant bir ming yette yüz yetmish besh shekel ...»\+bd* — kümüshke nisbeten «talant» we «shekel»ning birliki altunningkige oxshash bolsa, bu kümüshlerning éghirliqi texminen 6.7 tonna bolghan bolidu.\f*  
\v 26 Bu kümüsh nopusi royxetke élin’ghan kishilerdin élin’ghanidi — démek, kimki yigirme yash ya uningdin chong, sanaqtin ötküzülgenlerning herbiri bir béka, yeni muqeddes jaydiki shekelning ölchem birliki boyiche yérim shekel kümüsh berdi. Sanaqtin ötken kishi alte yüz üch ming besh yüz ellik kishi idi.   
\m
\v 27 Muqeddes jayning tegliklirini hem otturisidiki perdining tegliklirini quyushqa yüz talant kümüsh ketti; yüz talant kümüshtin yüz teglik yasilip, herbir teglik üchün bir talant ishlitildi.  
\v 28 U qalghan bir ming yette yüz yetmish besh shekel kümüshtin xadilarning ilmeklirini yasidi, ularning bashlirini qaplidi, shuningdek ularni bir-birige chatidighan baldaqlarni yasidi.   
\m
\v 29 «Pulanglatma hediye» süpitide keltürülgen mis bolsa yetmish talant, ikki ming töt yüz shekel chiqti. \f □ \fr 38:29 \ft \+bd «yetmish talant, ikki ming töt yüz shekel...»\+bd* — bir «talant» mis 1500 shekel yaki bezide 3000 shekel hésablinidu; bir shekel mis 224 gram yaki 540 gram bolushi mumkin. Undaqta bu misning éghirliqi 23-92 tonna otturisida bolsa kérek.\f*  
\v 30 Buningdin u jamaet chédirining kirish éghizining tegliklirini, mis qurban’gahni, uning mis shalasi we qurban’gahning barliq eswablirini,  
\v 31 hoylining chörisidiki xada tegliklirini, hoylining kirish éghizidiki tegliklerni, chédirning barliq qozuqlirini we hoylining chörisidiki qozuqlarning hemmisini yasidi.   
\b  
\b  
\m  
\c 39
\s1 Kahinlarning muqeddes kiyimlirining tikilishi  
\m
\v 1 Perwerdigar Musagha buyrughinidek kök, sösün we qizil yiplar ishlitilip, muqeddes chédirning xizmitide kiyilidighan \add kahinliq\add* kiyimler, shundaqla Harunning muqeddes kiyimliri teyyar qilindi.\x + \xo 39:1 \xt Mis. 31:10; 35:19\x*  \fig Bash kahinning muqeddes kiyimliri|src="highpriest-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 39:1" \fig*   
\m
\v 2 \add Bezalel\add* altun we kök, sösün, qizil yiplar bilen népiz toqulghan aq kanap rextlerdin efodni yasap teyyarlidi. \x + \xo 39:2 \xt Mis. 28:6\x*  
\v 3 Ular altunni soqup népiz qilip, uni késip yip qildi, andin bularni mahirliq bilen kök yiplar, sösün yiplar we qizil yiplardin aq kanap rextke lahayilen’gen nusxilar üstige toqudi. \f □ \fr 39:3 \ft \+bd «Ular altunni soqup népiz qilip, uni késip yip qildi, ... kök, sösün, qizil yiplardin aq kanap rextke lahayilen’gen nusxilar üstige toqudi»\+bd* — eyni ibraniy tékistni chüshinish bir qeder tes. Uning birnechche xil terjimisi uchrishi mumkin.\f*  \x + \xo 39:3 \xt Mis. 28:6\x*   
\m
\v 4 Ular efodning \add aldi we keyni\add* qismini bir-birge tutashturup turidighan ikki mürilik tasma yasidi; efodning ikki teripi bir-birige tutashturuldi.  
\v 5 Efodning üstige baghlaydighan belwagh efod bilen bir pütün qilin’ghan bolup, uninggha oxshash sipta ishlinip, altun we kök, sösün, qizil yiplar we népiz toqulghan aq kanap rexttin yasaldi; hemmisi Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi. \x + \xo 39:5 \xt Mis. 28:8\x*  
\v 6 Ular ikki aq héqiqni ikki altun közlükke ornitip, ularning üstige xuddi möhür oyghandek Israilning oghullirining namlirini oyup yasidi. \x + \xo 39:6 \xt Mis. 28:9,10,11\x*  
\v 7 Israilning oghullirigha esletme tash bolsun üchün, Perwerdigar Musagha buyrughandek ikki yaqutni efodning ikki mürilik tasmisigha békitip qoydi.\f □ \fr 39:7 \ft \+bd «... ikki yaqutni Efodning ikki mürilik tasmisigha békitip qoydi»\+bd* — efod toghruluq munasiwetlik séxmini körüng.\f*  \x + \xo 39:7 \xt Mis. 28:12\x*   
\b  
\m  
\s1 Höküm qoshénini yasash  
\m
\v 8 U qoshénni chéwer qollargha nepis qilip keshtilitip yasidi; uni efodni ishligen usulda altun we kök, sösün, qizil yiplar bilen népiz toqulghan aq kanap rexttin yasidi.  
\v 9 Ular qoshénni ikki qat, töt chasa qilip yasidi; ikki qat qilin’ghanda uzunluqi bir ghérich, kenglikimu bir ghérich kéletti. \x + \xo 39:9 \xt Mis. 28:16\x*  
\v 10 Uning üstige töt qatar qilip göherlerni ornatti: — bir qatardikisi qizil yaqut, sériq göher we zumretler idi; bu birinchi qatar idi. \x + \xo 39:10 \xt Mis. 28:17\x*  
\v 11 Ikkinchi qatargha kök qashtéshi, kök yaqut we almas, \x + \xo 39:11 \xt Mis. 28:18\x*  
\v 12 üchinchi qatargha sösün yaqut, piroza we sösün kwarts,  
\v 13 tötinchi qatargha béril yaqut, aq héqiq we anartash ornitildi; bularning hemmisi altun közlükke békitildi.  
\v 14 Bu göherler Israilning oghullirining namlirigha wekil qilinip, ularning sanidek on ikki bolup, möhür oyghandek herbir göherge on ikki qebilining nami birdin-birdin pütüldi.   
\m
\v 15 Ular qoshén’gha shoynidek éshilgen sap altundin \add ikki\add* éshilme zenjir yasidi;  
\v 16 ular qoshén’gha altundin ikki közlük we ikki halqa étip, ikki halqini qoshénning \add yuqiriqi\add* ikki burjikige békitti; \f □ \fr 39:16 \ft \+bd «ikki burjikige»\+bd* — ibraniy tilida «ikki béshigha».\f*  
\v 17 andin shu altundin éshilip yasalghan ikki zenjirni qoshénning \add yuqiriqi\add* ikki burjikidiki halqidin ötküzüp,  
\v 18 éshilgen shu zenjirlerning ikki uchini ikki közlükke békitip, \add közlüklerni\add* efodning ikki mürilik tasmisining aldi qismigha ornatti.  
\v 19 Buningdin bashqa ular altundin ikki halqa yasap, ularni qoshénning \add asti teripidiki\add* ikki burjikige békitti; ular efodqa tégiship turidighan qilinip ichige qadaldi. \f □ \fr 39:19 \ft \+bd «ikki burjikige»\+bd* — ibraniy tilida «ikki béshigha».\f*  
\v 20 Mundin bashqa ular altundin \add yene\add* ikki halqa yasap, ularni efodning ikki mürilik tasmisining aldi töwenki qismigha, efodqa ulinidighan jaygha yéqin, keshitilen’gen belwaghdin égizrek qilip békitti.  
\v 21 Ular qoshénning efodning belwéghidin yuqiriraq turushi, qoshénning efodtin ajrap ketmesliki üchün kök shoyna bilen qoshénning halqisini efodning halqisigha chétip qoydi. Bularning hemmisi Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi.   
\b  
\m  
\s1 Kahinlar kiyidighan bashqa kiyimlerning tikilishi  
\m
\v 22 \add Bezalel\add* efodning \add ichidiki\add* tonni pütünley kök renglik qildi.  
\v 23 Tonning \add bashqa kiyilidighan\add* töshüki del otturisida, xuddi sawutning yaqisidek ishlen’genidi; yirtilip ketmesliki üchün uning chörisige pewaz ishlendi. \f □ \fr 39:23 \ft \+bd «sawut»\+bd* — jengchining alahide kiyimi.\f*  
\v 24 Ular tonning étikining chörisige kök, sösün we qizil yiptin anarlarni toqup ésip qoydi.  
\v 25 Ular hemde altun qongghuraqlarni yasap, qongghuraqlarni tonning étikining chörisige, anarlarning ariliqigha birdin ésip qoydi; her ikki anarning otturisigha bir qongghuraq ésip qoyuldi.  
\v 26 \add Qahinliq\add* xizmitige ait \add qongghuraqlar\add* tonning étikining chörisige békitildi; bir altun qongghuraq, bir anar, bir altun qongghuraq, bir anar qilip békitildi; hemmisi Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi.   
\m
\v 27 Ular Harun bilen uning oghullirigha népiz toqulghan aq kanap rexttin xalta köngleklerni tikti; \x + \xo 39:27 \xt Mis. 28:39\x*  
\v 28 sellini aq kanap rextte yasidi, shundaqla chirayliq égiz böklerni aq kanap rextte, tamballarni népiz toqulghan aq kanap rextte teyyarlidi;  
\v 29 buningdin bashqa ular belwaghnimu kök, sösün we qizil yip arilashturulup keshtilen’gen, népiz toqulghan aq kanap rextte teyyarlidi; bularning hemmisi Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi.   
\m
\v 30 Ular yene nepis taxtayni, yeni muqeddes otughatni sap altundin yasap, uning üstige möhür oyghandek: «Perwerdigargha muqeddes qilindi» dep oyup pütti; \x + \xo 39:30 \xt Mis. 28:36; 29:6\x*  
\v 31 ular otughatqa kök renglik yipni baghlap, uning bilen otughatni sellige taqidi, bular Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi.\x + \xo 39:31 \xt Mis. 28:37\x*   
\b  
\m  
\s1 Musaning yasalghan seremjanlarni közdin kechürüshi  
\m
\v 32 Shu teriqide jamaetning ibadet chédirining hemme qurulushi pütküzüldi; Israillar Perwerdigarning Musagha buyrughinining hemmisini shu boyiche qildi; shu teriqide hemmisini püttürdi.  
\v 33 Ular chédirni Musaning yénigha élip keldi — chédir yopuqlirini, uning barliq eswablirini, ilmeklirini, taxtaylirini, baldaqlirini, xadiliri bilen tegliklirini, \x + \xo 39:33 \xt Mis. 35:11\x*  
\v 34 shuningdek qizil boyalghan qochqar térisidin yasalghan yopuq bilen délfin térisidin yasalghan yopuqni, «ayrima perde»ni,  
\v 35 ehde sanduqi we uning baldaqlirini, «kafaret texti»ni,  
\v 36 shire we uning barliq eswablirini, shundaqla «teqdim nanlar»ni, \x + \xo 39:36 \xt Mis. 31:8\x*  
\v 37 sap altundin yasalghan chiraghdan bilen uning chiraghlirini, yeni üstige tizilghan chiraghlarni, uning barliq eswabliri hem chiragh méyini,  
\v 38 altun xushbuygah, mesihlesh méyi, dora-dermeklerdin yasalghan xushbuyni, chédirning kirish éghizining perdisini, \f □ \fr 39:38 \ft \+bd «altun xushbuygah»\+bd* — ibraniy tilida «altun qurban’gah».\f*  
\v 39 mis qurban’gah bilen uning mis shalasini, uning baldaqliri bilen hemme eswablirini, yuyush dési bilen uning teglikini,  
\v 40 hoylining chörisidiki perdilerni, uning xadiliri we ularning tegliklirini, hoylining kirish éghizining perdisi bilen hoylining taniliri we qozuqlirini, muqeddes chédirning, yeni jamaet chédirigha ait xizmetke ishlitilidighan barliq eswablarni,  
\v 41 muqeddes jaygha ait xizmet üchün tikilgen kahinliq kiyimini, yeni Harun kahinning muqeddes kiyimliri bilen uning oghullirining kahinliq kiyimlirini bolsa, hemmisini élip keldi.\x + \xo 39:41 \xt Mis. 31:10\x*   
\m
\v 42 Bu ishlarning hemmisini Israillar Perwerdigarning Musagha barliq buyrughanliri boyiche ene shundaq ada qilghanidi.  
\v 43 Musa ishlarning hemmisige tepsiliy qaridi, mana, ular Perwerdigarning buyrughini boyiche bu ishlarni pütküzgenidi; buyrulghandek, del shundaq qilghanidi; Musa bularni körüp, ulargha bext-beriket tilep dua qildi.   
\b  
\b  
\m  
\c 40
\s1 Ibadet chédirining tiklinishi  
\m
\v 1 Andin Perwerdigar Musagha mundaq emr qildi: —   
\m
\v 2 Birinchi ayning béshi, ayning birinchi küni sen jamaet chédirining muqeddesxanisini tikligin. \f □ \fr 40:2 \ft \+bd «muqeddesxanisi»\+bd* — démek, chédirning özi, yeni «muqeddes jay» bilen «eng muqeddes jay».\f*  
\v 3 Höküm-guwahliq sanduqini uning ichige qoyup, ichki perde arqiliq ehde sanduqini tosup qoyghin;  
\v 4 shireni chédirning ichige ekirip, üstige tizilidighan nersilerni tizghin; andin chiraghdanni ekirip, üstige chiraghlarni orunlashturghin. \f □ \fr 40:4 \ft \+bd «chiraghlarni orunlashturghin»\+bd* — yaki «chiraghlarni yéqip qoyghin».\f*  \x + \xo 40:4 \xt Mis. 26:35; 27:20\x*  
\v 5 Altun \add bilen qaplan’ghan\add* xushbuy köydürgüchi qurban’gahni höküm-guwahliq sanduqining uduligha tiklep qoyghin; chédirning kirish éghizining perdisini ésip qoyghin.\f □ \fr 40:5 \ft \+bd «xushbuy köydürgüchi qurban’gah»\+bd* — xushbuygahni körsitidu.\f*  \x + \xo 40:5 \xt Mis. 26:36\x*   
\m
\v 6 Köydürme qurbanliq qurban’gahini muqeddesxanining, yeni jamaet chédirining kirish éghizining aldigha qoyghin;  
\v 7 andin yuyush désini jamaet chédiri bilen qurban’gahning otturisigha orunlashturup, su toshturup qoyghin.\fig Ibadet chédiri we sirtqi hoylisi|src="tabscheme-ulat-01.jpg" size="span" ref="«Mis.» 40:7" \fig*   
\m
\v 8 Hoylining chörisige perdilerni békitip, hoylining kirish éghizining perdisini asqin; \x + \xo 40:8 \xt Mis. 27:16\x*  
\v 9 andin «mesihlesh méyi»ni élip, ibadet chédiri we uning ichidiki barliq nersilerni mesihlep, uni we barliq hemme eswablirini Xudagha atap muqeddes qilghin. Shundaq qilip \add pütkül chédir\add* muqeddes bolidu.  
\v 10 Sen köydürme qurbanliq qurban’gahini, shundaqla uning barliq eswablirini mesihlep, uni \add Xudagha atap\add* muqeddes qilghin; buning bilen qurban’gah «eng muqeddes nersiler» qatarida bolidu.\x + \xo 40:10 \xt Mis. 29:37\x*   
\m
\v 11 Sen yene yuyunush dési we uning teglikini mesihlep muqeddes qilghin.  
\v 12 Andin Harun bilen uning oghullirini jamaet chédirining kirish éghizigha yéqin ekilip, ularni su bilen yughin;  
\v 13 Harun’gha muqeddes kiyimlerni kiydürüp, Manga kahinliq xizmette bolushi üchün uni mesihlep, \add Manga ayrip\add* muqeddes qilghin.   
\m
\v 14 Andin uning oghullirini élip kirip, ulargha xalta köngleklerni kiydürüp,  
\v 15 ularning atisini mesihliginingdek Manga kahinliq xizmitide bolushi üchün ularnimu mesihligin. Shuning bilen ularning bu mesihlinishi ular üchün ewladtin ewladqiche ebediy kahinliqning \add belgisi\add* bolidu.\f □ \fr 40:15 \ft \+bd «Ularning atisini mesihliginingdek manga kahinliq xizmitide bolushi üchün ularnimu mesihligin»\+bd* — bu ishning, yeni Harun we oghullirini mesihlep kahinliqqa teyinlesh murasimining tepsilatliri «Law.» 8-babta xatirilen’gen.\f*   
\m
\v 16 Musa shundaq qildi; Perwerdigar uninggha néme buyrughan bolsa, u shundaq beja keltürdi.   
\m
\v 17 Shundaq boldiki, ikkinchi yilning birinchi éyida, ayning birinchi künide ibadet chédiri tiklendi. \f □ \fr 40:17 \ft \+bd «ikkinchi yili»\+bd* — démek, Misirdin chiqqandin kéyinki ikkinchi yili.\f*  \x + \xo 40:17 \xt Chöl. 7:1\x*   
\m
\v 18 Musa chédirni tikip, tegliklirini orunlashturup, taxtaylirini tizip, ularning baldaqlirini békitip, xadilirini tiklidi.  
\v 19 Muqeddes chédirning üstige \add ichki\add* yopuqni yapti, andin uning üstige tashqi yopuqni yépip qoydi; bularning hemmisi Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi.   
\m
\v 20 Andin u höküm-guwahliqni élip, uni sanduq ichige qoydi; baldaqlarni ehde sanduqining \add halqiliridin\add* ötküzüp, «kafaret texti»ni sanduqning üstige orunlashturdi.\f □ \fr 40:20 \ft \+bd höküm-guwahliq»\+bd* — Xuda Musagha tapshurghan «on perz» yaki «on emr» pütülgen ikki tash taxtayni körsitidu (31:18ni körüng).\f*   
\m
\v 21 Ehde sanduqini muqeddes chédir ichige élip kirip, otturigha «ayrima perde»ni tartti; shundaq qilip u höküm-guwahliq sanduqini perde arqiliq tosup qoydi. Hemme ish Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi.\x + \xo 40:21 \xt Mis. 35:12\x*   
\m
\v 22 U shireni jamaet chédirigha élip kirip, muqeddes jayning shimal teripige, \add «eng muqeddes jay»diki\add* perdining sirtigha qoydi.  
\v 23 «Teqdim nanlar»ni shirening üstige, Perwerdigarning aldigha tizip qoydi; bularning hemmisi Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi. \x + \xo 40:23 \xt Mis. 25:30\x*  
\v 24 Andin u chiraghdanni jamaet chédirigha élip kirip, uni muqeddes jayning jenub teripige, shirening uduligha qoydi,  
\v 25 chiraghlarni Perwerdigarning aldigha orunlashturdi; bularning hemmisi Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi.   
\m
\v 26 Andin u \add xushbuyni köydürgüchi\add* altun qurban’gahni ichidiki perdining aldigha tiklidi; \f □ \fr 40:26 \ft \+bd «xushbuy köydürgüchi altun qurban’gah»\+bd* — xushbuygahni körsitidu.\f*  
\v 27 Uning üstide ésil xushbuyni köydürdi; bularning hemmisi Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi.   
\m
\v 28 U ibadet chédirining kirish éghizigha perde tartti.  
\v 29 Andin köydürme qurbanliq qurban’gahini jamaet chédiridiki muqeddes jayning kirish éghizigha yéqin qoydi; uning üstide köydürme qurbanliq we qoshumche ashliq hediyesini ötküzdi; bularning hemmisi Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi.\f □ \fr 40:29 \ft \+bd «\+bd*\+bdit köydürme qurbanliqning\+bdit* qoshumche ashliq hediyesi» — herbir köydürme qurbanliqqa bir ashliq hediye qoshup sunulushi kérek (mesilen, «Chöl.» 28-29-bablarni körüng).\f*   
\m
\v 30 Yuyunush désini jamaet chédiri bilen qurban’gahning otturisigha qoyup, yuyushqa ishlitilidighan suni dasqa toshquzup quydi.   
\m
\v 31-32 Musa we Harun bilen uning oghulliri qachanla jamaet chédirigha kirse yaki qurban’gahqa yéqin barsa, Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qollirini shu suda yuyatti. Bular Perwerdigarning Musagha buyrughinidek qilindi.   
\m
\v 33 Andin u chédir hem qurban’gahning etrapigha hoyla perdisini tiklep, hoylining kirish éghizining perdisini tartti. Shu teriqide Musa pütkül ishni tamamlidi.   
\b  
\m  
\s1 Perwerdigarning parlaq nurining ibadet chédirini qaplishi  
\m
\v 34 Shuning bilen bulut jamaet chédirini qaplap, Perwerdigarning julasi ibadet chédirini toldurdi. \x + \xo 40:34 \xt Chöl. 9:15; 1Pad. 8:10\x*  
\v 35 Bulut saye chüshürüp, Perwerdigarning julasi chédirni toldurghini üchün, Musa jamaet chédirigha kirelmidi.   
\m
\v 36 Qachanki bulut jamaet chédiridin kötürülse, Israillar seperge atlinatti. Herbir qétim seperde shundaq bolatti.  
\v 37 Bulut kötürülmise ular qozghalmay, taki kötürülidighan kün’giche seperge chiqmaytti.  
\v 38 Chünki kündüzi Perwerdigarning buluti muqeddes chédir üstide turatti, kéchisi uning üstide ot körünetti; pütkül Israil jemetining köz aldida ularning barliq qilghan seperliride shular körünetti.\x + \xo 40:38 \xt Mis. 13:21; Chöl. 14:14; Qan. 1:33; Neh. 9:19; Zeb. 78:14; 105:39; 1Kor. 10:1\x*