\id MAT Matthew -Kala Nomi-Ka final 31/7/94 \h MATEYU \toc1 TEMANE PEANGAMO Mateyu, Mako, LLuku, Jono Keme, Enone Toringi Bokume \toc2 MATEYU \mt1 TEMANE PEANGAMO \mt2 Mateyu, Mako, LLuku, Jono Keme, Enone Toringi Bokume \is1 Aku Bokumenga Ungu Pulu Mare \ip \it Yesusinge temanemondo “temane peangamo” nilimolomonga ungu pulumu Mako 1:1 molemo. Ye kisene Yesusi mana manie omba molopalie tepa andopa molorumu mele temanemo bokune toringi. ‘Makone boku te ou torumu. Mateyu LLukuselone pe bokuselo toringili. Jonone paa pe boku torumu.’ ningu pilimele. Makone torumu bokumu ponjili mele, Mateyu LLukuselone toringili bokuselo sulu mele. Kanu boku yepoko temane kinie ungu kinie molemo mele telu sipemo. Nalo Jonone konopuni pilipelie bokune torumu mele lupe. Yuni torumu bokune temane molemomo sike Yesusinge temanemola nalo ye yepokone temane awisili toringime yuni naa topa, Yesusini nirimu ungu awisili Jono yuni mindi torumu, ye yepokone naa toringi. Ye kise akumene bokume walu naa toringi. Enone yu-mele-mele ‘Yesusi molorumu mele kinie ungu mane sirimu ungume kinie yembomane pilkulie konopuni apuruku pilku teangi.’ ningu temanema pilku apuruku bokune toringi.\it* \ip \it Mateyu kinie Jonoselo mindi Yesusi lombili andoli yeselo molkolo Yesusi pulu polopa yunge kongonomo andopa terimu kinie pea andoringi, yuni terimu mele sumbi siku kanokolo, nirimu ungume sumbi siku pilieringili. ‘Boku Mako ye Makone sike boku torumu liemo Yesusi lombili andorumu ye Pitane temane topa sirimume pilipelie bokune torumu.’ ningu pilimele. Yembo marene pilkulie ‘Mateyu LLukuselone Makone ou torumu bokumu kanokololie mare manda manjiku toringilinje.’ ningu pilimele. LLuku yu konopu pilipe konginjeli ye doketamo molopalie, Yesusi molopa andopa terimu mele yuyu andopa walsipe pilipe, temane awisili mimi sipe pilipebokune torumu (Kollosi 4:14, LLuku 1:1-4).\it* \ip \it Yesusi yu sike Pulu Yemonga kandi Malo nalo yu mana ye molombando meringi yembomanga anda-kolepalime Mateyu LLukuselone temane bokune toko (Mateyu 1:1-17, LLuku 3:23-37); yu meringi mele temanemo kanu yeselone mindi toringilila.\it* \ip \it Ungu te kamu piliéni: Ye talo molo yepokone temane telumu toringi kinie kanokolie, akume pali mimi siku kanokolie laye lupe lupe toringi mele kanani.\it* \ip \it Ya ungu pulumu pora nikimu.\it* \ib \imt1 MATEYU \imt2 Temane Peangamo MATEYUni Torumu Bokumu \is1 I Bokumunge Ungu Pulu Mare \ip \it Ungu pulu mare inie yakondo gomo 1 molemo.\it* \ip \it Imbi Mateyunge ungu pulumu “Awilimuni we sirimumu”. Yu Romo gapomano kou-takisi lindeli yemo molopili Yesusini yundu “Na lombili ou.” nirimu. Yunge imbi te LLipai (Mako 2:14,15, LLuku 5:27-29). Yuni boku Mateyu sike torumu nimbe para silimo ungu te bokumunge sukundu naa nimbe molemo. Nalo koronga-ou pilipe konginjeli perimu yembo marene pilkulie ‘Mateyuni sike torumu.’ ningu pilieringimunge kinié kepe aku sipu nimbu pilimolo.\it* \ip \it Mateyuni Yesusinge temanemo bokune tombando ‘Pulu Yemone yunge yembomando “Walse eno nokopa kondomba ye nomi te eno molongena lipu mundumbo.” nimbe, ou nimbe panjipe mako torumu yemo, Yesusi yu kanu yemo omba molorumu mele Isirele yembomane paa pilkulie “Yu sike aku yemo.” ningu tondolo munduku piliengi!’ nimbe, Yesusinge temanemo tombando kanu ye nomi Kirasimu pe omba molopa temba mele ou Yesusi mana manie omba naa molopili ou ningu siringi mele Yesusini omba molopa terimu temanema wale awisili topa sirimu. Pe wendo ombá mele ou ningu siku bokune toringi ungu mare Mateyuni mindi nimbe sirimu (Mateyu 1:22-23, 2:15, 2:17-18, 2:23, 4:14-16, 8:17, 12:17-21, 13:35, 27:9-10). “Ye nomi kingi Depisini kalopa lsimu yemo” wale awisili bokune torumula, akumunge pulumu telu sipemo. Pulu Yemo ye nomi kingimu molombamonga ungu awisili bokune torumula.\it* \ip \it Yesusini ungu mane sirimu awisili bokune torumu (Mateyu kolomongo awili 5-7 pali, 10 pali, 13 pali, 18 pali, 24-25 pali).\it* \ip \it Ungu pulu mare boku ambolkonomonga alsena paaanjokondo isipe mele molemo kanani: “23. Krais”, “32. Pikinini 32.1 Bilong Devit, 32.2. Bilong God, 32.3. Bilong Man”, “20. kingdom”.\it* \ip \it Ya ungu pulumu pora nikimu.\it* \c 1 \s1 1:1-4:16 YESUSI MANA MOLOMBA ORUMU MELE TEMANEMO \s1 1:1-17 Yesusi Kirasi Kalko Lsingi Yembomanga Imbimenga Temanemo\f + \fr 1:0 \ft LLuku 3:23-38, Ou Kingime Talo Sipemo 1:34, 2:1-15, 3:1-19.\f* \p \v 1 ⸤Isirele yembomanga ou pulu pulu anda kolepa⸥ Eporayamo kinie\f + \fr 1:1 \ft Ou Pulu Pulu 11:27-12:9. Isirele yembomando pe Yesusi mana manie omba molopili “Juda yemboma” niringi. \f* pe yandopa ⸤enonga ye nomi kingi awili⸥ Depisi kinie elone Yesusi Kirasi\f + \fr 1:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”, “32.1. Pikinini Bilong Devit”.\f* kalko lsingili mele isipe: \p \v 2 Eporayamone Aisake merimu; \m Aisakene Jekopo merimu; \m Jekopone Juda kinie Judanga angenupilime kinie merimu;\f + \fr 1:2 \ft Ou Pulu Pulu 21:1-3,12, 25:19-26, 29:35, 49:1-28.\f* \m \v 3 Judane Peresi kinie Sera kinie merimu, \m kanu yeselonga anumu Tema; \m Peresini Esirono merimu; \m Esironone Ramo merimu; \m \v 4 Ramone Aminadape merimu; \m Aminadapene Nasono merimu; \m Nasonone Sallimono merimu; \m \v 5 Sallimonone Boasi merimu, Boasi yunge anumu Reapa; \m Boasini Opete merimu, Opete yunge anumu Rute; \m Opetene Jesi merimu; \m \v 6 Jesini ye nomi kingi Depisi merimu.\f + \fr 1:6 \ft Rute 4:13,17-22.\f* \b \m Depisini Sollomono merimu. Sollomononga anumu \m ou Yurayanga ambo menumu molorumu. \m Pe Depisini kanu ambomo konopu mondopa \m Yuraya topa kondopa ambomo yu lsimu.\f + \fr 1:6 \ft Pe Samuele 12:24, 11:1-12:14.\f* \m \v 7 Sollomonone Riapoamo merimu; \m Riapoamone Apaya merimu; \m Apayane Eta merimu; \m \v 8 Etane Josipate merimu; \m Josipatene Joramo merimu; \m Joramone Asaya merimu; \m \v 9 Asayane Jotamo merimu; \m Jotamone Eyasi merimu; \m Eyasini Esikaya merimu; \m \v 10 Esikayane Manasa merimu; \m Manasane Emosi merimu; \m Emosini Josaya merimu; \m \v 11 Josayane Jekonaya kinie yunge angenupilime kinie \m merimu. Josaya kolopili yunge malopili molangi opa \m pulue yemboma Isirele yemboma kinie ongo opa \m tekolie toko munduku Isirele yembo awisili ka siku \m enonga kolea awili Bepillono mengo puringi.\f + \fr 1:11 \ft Pe Kingime Talo Sipemo 36:5-20, Pe Kingime 22:1-2, 23:36-25:24. (Ya Jekonaya molemo nalo ou yunge imbi Joyakini toringi. Kingi telumu.)\f* \p \v 12 Ka siku mengo puringi kinie pe \m Jekonayane Sialtele merimu; \m Sialtelene Serapapele merimu; \m \v 13 Serapapelene Apayate merimu; \m Apayatene Ellayakimu merimu; \m Ellayakimuni Eso merimu; \m \v 14 Esone Sedoke merimu; \m Sedokene Ekimu merimu; \m Ekimuni Ellayate merimu; \m \v 15 Ellayatene Elliesa merimu; \m Elliesane Matano merimu; \m Matanone Jekopo merimu; \m \v 16 Jekopone Josepo merimu. \m Josepo Maria menu. Josepone Maria ou naa lipili \m Maria yu ambolango olona mondopa molorumu. \m Pe ambo yeselo moloringili kinie \m Mariane Yesusi merimu. \m ⸤Pulu Yemone “Eno nokopa kondomba ye nomi te lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu yemo pe Yesusi aku yemo omba molorumu kulu⸥ yunge imbi te pea sikulie ‘Kirasimu’.\f + \fr 1:16 \ft inie anjokondo 27:17, ungu pulu te inie yakondo 1:1**.\f* niringila. \p \v 17 Eporayamo kinie Eporayamone yandopa yandopa kalopa lipe Depisi kalopa lipe terimu yema ⸤Yesusinge⸥ anda kolepa tene-po\f + \fr 1:17 \ft Umbu-Ungune malapunge talo.\f* on \p moloringi. Pe Depisini yandopa yandopa ou Bepillono yembomane Juda yembo mare ka siku Bepillono anjo naa mengo pangi anda kolepa tene-pola moloringi. Bepillono ka siku mengo puringi kinie pe yandopa ye nomi Kirasimu kinie kalko lsingi ye tene-pola moloringi. \s1 1:18-25 Pulu Yemonga Minimuni Marianga Olona Kango Te Mondorumu, Ambomo Yuni Yesusi Kirasi Merimu Temanemo \p \v 18 Yesusi, Pulu Yemone “Eno nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu,\f + \fr 1:18 \ft bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”.\f* yu meringi temanemo isipe: \p Yunge anumu Marianga pulu lierimu yembomane “Maria Josepone lipili.” ningu koronga niringi nalo ou Josepo pea telune naa peangili Mini Kake Telimuni Maria yunge olona ambolango te mondondorumumu Maria yuyu pilierimu. \v 19 Kanu kinie yunge ye Josepo yu ye sumbi nilimu molorumu kulu Maria ambolango mondorumu kinie pilipelie ‘Maria olie naa polopili.’ nimbe ‘Yembo awisili molangi yu temu mele nimbu para naa sipu yu yuyu molomba kinie kiyengo nimbu we “Kamu pu.” niembo.’ konopu lierimu. \p \v 20 Josepo aku sipe konopu lipe mundupe molopili Awilimunge angello tene Josepo uru kumbu sipelie nimbendo: “Josepo, ye nomi kingi Depisini kolopa lsimu yemo, Mini Kake Telimuni Maria ulu te terimu kulu yu ambolangomo olana mondolemo kene yu linindu pipili naa kolko li.” ⸤nirimu.⸥ \v 21 “Yu kango kanopa limbe. Kanu kangomone yunge yemboma ‘Enonga konopune ulu pulu keri telemelema pepili molkolie mindili nonge.’ nimbe eno lipe tapondopa, mindili nolemela aulkena wendo lipe, yu-kinie pea molko kondonge aulkena lipe mondomba kene yunge imbi leko “Yesusi”.\f + \fr 1:21 \ft Yesusinge imbimunge ungu pulumu ‘Lipe Tapondopa Mindili Nolemela Aulkena Wendo Lili Yemo’. Ungu pulu talo LLuku 1:46-47*, bokumunge alsena anjokondo “21.2. kisim bek”.\f* nieni.” nirimu. \p \v 22 Aku sipe wendo orumu ulumenga pali koronga ou Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye tene ulu mare pe wendo ombá ou nirimu mele kamu wendo orumu. Akumu isipe: \m \v 23 “Pilieyo. \m Ambo wenepo tene ambolango olona mondopalie \m kango te memba. \m Kanu kinie yunge imbi leko “I menuele” ninge.”.\f + \fr 1:23 \ft Aisaya 7:14.\f* \m nirimu. I imbimunge ungu pulumu ‘Pulu Yemo\f + \fr 1:23 \ft bokumunge alsena anjokondo “13. God”.\f* olio-kinie molemo’. \p \v 24 Josepo uru pepa makilipelie Awilimunge angellomone nirimu mele pilipe lipe tepalie ambomo lsimu. \v 25 Nalo yu ambolangomo ou naa mepili “Telune naa peambili.” nirimu. Pe Mariane kango te merimu kinie\f + \fr 1:25 \ft LLuku 2:1-7.\f* Josepo yuni yunge imbi lepa “Yesusi” nirimu.\f + \fr 1:25 \ft LLuku 2:21.\f* \c 2 \s1 2:1-12 Pilipe Konginjeli Peli Ye Pokore Yesusi Ongo Kanoringi Temanemo \p \v 1 Erote kolea Judia disiriki yembomanga ye nomi kingi molopili Mariane kolea Judia, Betellieme taonona Yesusi merimu. Kanu walemanga ena wendo oli koleana pilipe konginjeli peli ye pokore alieli ‘Ulu mare wendo okomonje piliemili.’ ningu kombukandipime mimi siku kanoko moloringime kolea awili Jerusalleme ongolie ningendo: \v 2 “Juda yembomanga ye nomi kingi molomba kango meringimu\f + \fr 2:2 \ft Kanu walemonga kangomo yu ponie talo mele molorumunje, inie maniekondo 2:16 kanani.\f* tena molemoye? Olio ena wendo olemo koleana molopolie ye te ye nomi kingi molomba meringimu lipe ora sili kombukandipi te pulu pulu wendo omba angilierimu kanopolie nirimulumuni, yu popo topo imbi lipu ola mundundumolondo okomolo.” niringi. \p \v 3 Ye nomi kingi Erote iungumu pilipelie ‘Ye te yu kolo wangopa kingi molomba lepamo.’ nimbe pilipelie yu mini-wale mundupe, Jerusalleme yemboma pali mini-walela mundoringi. \p \v 4 Kanu kinie yuni Juda yembomanga Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime pali kinie Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane siringi yema pali kinie\f + \fr 2:4 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”, “41. saveman”.\f* “Sukundu waa.” nimbelie eno walsipe pilipelie nimbendo: “Pulu Yemone “Eno nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu\f + \fr 2:4 \ft bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”.\f* tena mengemondo niringiye?” nirimu. \p \v 5 Enone yundu ningendo: “Kolea Judia sukundu Betellieme taonona yu menge. Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye ⸤Maikane⸥\f + \fr 2:5 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* pe aku sipe wendo ombamondo ou nimbe boku torumu akune molemo kanumu. Yuni nimbendo: \m \v 6 “Betellieme, kolea Juda\f + \fr 2:6 \ft Kolea Juda kinie Judia kinie kolea telu sipe mele, nalo ou kolea Kenane sukundu pulu pulu pukulie Juda yemboma siringi koleamo “Juda” niringi akumundu nirimu.\f* \m lemo kolea te, \q1 yu kolea Juda sukundu kolea awilimenga yu kolea manie te molo. \q1 Yunge sukundu ye nomi awili te wendo ombá, akumuni nanga Isirele yembomanga \q1 sipisipi tapu yemo molopa eno nokomba.”.\f + \fr 2:6 \ft Maika 5:2.\f* \m \q1 nirimu kanumu.” niringi. \p \v 7 Kanu kinie yembo lupema naa kanoko naa pilku molangi Erotene pilipe konginjeli peli yema “Waa.” nimbe kombukandipimu pulu pulu wendo omba angilierimu walemo walsipe pilipelie nirimumuni, yundu ningu siringi kinie \v 8 pilipelie enondo nimbendo: “Eno Betellieme puku kangomo wamoko koro-payo! Kanoko lendekolie na ongo ningu sieyo. Na kepe yu ombo popo topo imbi lipu ola mundundembo.” nirimu. \v 9 Kingimuni aku sipe nirimu pilkulie eno kelko puku kano-poringi. \p Kanu kinie ena wendo oli koleana molkolie kombukandipi kanoringimu eno puringine kumbi lepa pumbe pupelie kangomo molorumu ulke imune pupe ola angilierimu. \v 10 Enone kombukandipimu kanokolie konopu paa awili teko siringi. \v 11 Ulkena sukundu pukulie kangomo kinie anumu Maria kinie moloringili puku kanoko lenderingi. Kanokolie kangomonga kumbikerena koporongo langoko ma kanokolie yu popo toko imbi liku ola mundundoringi. Mundundukulie eno wale peanga mengo oringime apisiku mele peangama wendo liku yu siringi. Kou gollo kinie, paura kalemele kinie mune paa toli paura te kinie, kopongo wele mune paa toli te kinie, aku melema yu siringi. \p \v 12 Kanu kinie Pulu Yemone eno uru kumbu sipelie enondo nimbendo: “Eno Erote molemona kelko pu naa pangi, molo.” nirimu kinie pilkulie eno aulke tenga lupe ongolie lkondo puringi. \s1 2:13-15 Josepone Anumu Maloselo Kolea Isipi Memba Kowa Purumu Temanemo \p \v 13 Kanu kinie pilipe konginjeli peli yema kelko puringi kinie Awilimunge angello tene Josepo uru kumbu sipelie nimbendo: “Ye nomi kingi Erotene nondopa yunge ami yemando “Kangomo koroko toko kondo-paa!” nimbé kene nu ola molkolie kangomo kinie anumu kinie liku mengo kolea Isipindu kowa puku molo-payo. Ne anjo molkolie ningemone, pe nane “Kelko yando waa.” nimbo kinie wangi. Ou molo.” nirimu. \v 14 Aku nirimu kinie pilipelie Josepo ola molopalie ipulueli anunguluselo lipe meli Isipindu purumu. \v 15 ‘Erote kolomba kinie kelepo ulkendo pumolo.’ ningu ou Isipi anjo moloringi.\f + \fr 2:15 \ft Pulu Yemone Yesusi nokorumumundu Konana 22:9 molemo kanani.\f* Aku teringimunge Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye tene ulu te pe wendo ombá ou nirimu mele kamu wendo orumu. Akumu isipe: \q1 “Pulu Yemone nimbendo: \q1 “Nanga kangomondo \q1 “Kolea Isipi munduku siye kolko wendo ou.” nirindu.” nirimu.”.\f + \fr 2:15 \ft Osia 11:1.\f* \m nimbe kanu ye ⸤Osiane⸥ nirimu kanumu. \s1 2:16-18 Ye Nomi Kingi Erotene Betellieme Kango Pamema Topa Kondorumu Temanemo \p \v 16 Kanu kinie anumu lapaselo Yesusi pea Isipi puku molangi, pilipe konginjeli peli yemane Erote yu liku lou lenderingi Erote yuni pilipelie mumindili paa awili tepa kolorumu. Mumindili kolopalie ami ye marendo nimbendo: “Betellieme taono kinie Betellieme nondopa lemo koleamakinie kanumenga puku kango ponie talo omba puli kangoma kinie ponie talo naa pora nili kangoma kinie koroko toko kondo-paa!” nirimu. Kombukandipi kanoko pilipe konginjeli peli yemane kombukandipimu pulu polopa wendo omba angilierimu walemo yundu ningu siringi mele pilipelie ponie aku sipe nirimu. \p \v 17 Aku sipe terimumunge koronga-ou Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye Jeremayane ulu te pe wendo ombá ou nirimu mele wendo orumu. \v 18 Yuni nimbendo: \q1 “Eno kolea Rama\f + \fr 2:18 \ft “Rama” nirimu Betelliemendo nirimu.\f* suku ungu te pilieringi; kola teringi pilku, \q1 yembo kolemele kinie kola telemele mele kola aku siku teringi pilieringi. \q1 Ambo Reselene yunge ambolangomanga kola terimu. \q1 Yu ‘Konopu pe nipili.’ ningulie teringi nalo yunge ambolangoma naa moloringi kulu yu kondo kolopa mindi molorumu.”.\f + \fr 2:18 \ft Jeremaya 31:15.\f* \m nimbe Jeremayane ou aku nirimu kanumu. \s1 2:19-23 Josepone Anumu Maloselo Kelepa Isilerendo Yando Memba Orumu Temanemo \p \v 19 Pe Erote kolorumu kinie Awilimunge angello tene Josepo Isipi molopili uru kumbu sipelie nimbendo: \v 20 “ “Kangomo toko kondangi koro-paa.” nirimu yemo kolorumu kene ola molko anumu maloselo liku mengo kolea Isirelendo kelko pu.” nirimu kinie \v 21 pilipelie yu ola molopa anumu maloselo lipe memba Isirelendo purumu. \p \v 22 Nalo Akellesi yunge lapa Erote kolo wangopa ye nomi kingimu molopa kolea Judia disiriki nokorumu pilipelie Josepo yu kanune altopa pumbendo pipili kolorumu. Kanu kinie Pulu Yemone uru kumbu sipelie nimbendo: “Marena tongenje kene akune naa pu.” nimbe yundu liepi liepi torumu kinie yu kelepa kolea Gallilli disiriki pupe \v 23 akune lierimu Nasarete taonona pupe molorumu kulu Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siringi yemane ⸤Yesusi kinie⸥ ulu te pe wendo ombá ou niringi mele kamu wendo orumu. Enone ningendo: \q1 “Yembomane “Yu Nasarete taono ye te.” ninge.” \m niringi kanumu. \c 3 \s1 3:1-12 No Lindeli Jonone Konopu Alowa Teringi Yemboma No Linderimu Temanemo\f + \fr 3:0 \ft Mako 1:2-8, LLuku 3:3-17, Jono 1:19-28. Jononga temane te inie anjokondo 11:2-11. Yu kolorumu mele temanemo 14:1-12.\f* \p \v 1 ⸤Yesusi Nasarete taonona we molopili⸥ No Lindeli Jono omba kolea Judia disiriki sukundu kolea ku lieline opa-ungu nimbelie nimbendo: \v 2 “Pulu Yemo ye nomi kingimu molomba walemo nondopa wendo ombá tekemo kene enonga ulu pulu keri teringi konopune pelemoma munduku siye kolko konopu alowa teaa.” nirimu. \p \v 3 Kanu yemo ⸤ou naa molopili paa koronga ou⸥ Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye\f + \fr 3:3 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* Aisayane Pulu Yemonga ungu te nimbe sipe boku torumu. Kanu ungumu isipe: \q1 “Kolea ku lieline yembo tenga kerena ungu te nimbendo: \q1 “Awilimu ombá aulkemo teko mimi tendaa. Yu ombá aulke kangama toko sumbi siee.” nikimu.”.\f + \fr 3:3 \ft Aisaya 40:3.\f* \m nirimu. ⸤Aisayane Jonone paa pe temba mele ou aku sipe nimbe panjipe boku torumu.⸥ \p \v 4 Jono yu kongi kemelenga indini teli wale te pakopa, kongi kilumuni teli kako te topalie, kuli-kumbe kinie pilimu-no kinie aku langiselo mindi nomba molorumu. \v 5 Kanu kinie kolea awili Jerusalleme yemboma kinie Jerusalleme lierimu kolea Judia disiriki pali yemboma kinie kolea Jodane pali yemboma kinie kanu yemo molorumune pukulie niringimuni, \v 6 no Jodane sukundu pukulie enone ulu pulu keri teringime ningu para siringi kinie yuni eno no linderimu. \v 7 Yuni ⸤Juda yembomanga ye awili⸥ Parisime kinie Sadusime kinie\f + \fr 3:7 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”, “38. Sadyusi”.\f* awisili no lingendo oringi kanopalie nirimumuni, eno iri topalie nimbendo: \p “Kolo topa yemboma tepa kenjeli wambiyemonga waloma, Pulu Yemo mumindili kolomba walemonga nawene “Eno talopa leko paa.” nimu kinie eno ‘Pulu Yemone naa tepa kenjepili.’ ningu ‘No liemili.’ ningu okomeleye? \v 8 Eno sumbi siku molko, ulu peangama mindi teko molonge kinie eno ulu pulu keri teringime paa sike munduku siye kolko konopu alowa tenge mele mona lemba. \v 9 “Olio anda kolepa Eporayamone kalopa lsimume molemolomonga yembo peangama molemolo.” ningu aku siku ningu naa pilieme. Nane eno nimbu sikiru: ‘Pulu Yemone ikoumendo “Eporayamone kalopa lsimu yemboma a leangi.” nilkenje koume Eporayamone kalopa lsimu yemboma molemela.’ nikiru. Eno Eporayamone kalopa lsimu yemboma molemelemonga uluri naa telemo.\f + \fr 3:9 \ft bokumunge alsena anjokondo “31.1. pikinini bilong Eporayamo”.\f* \p \v 10 “Unjo peke tomba loumu Pulu Yemone koronga unjo pulune ambolopa ola lipe molemo. Unjo mongo peanga naa tomba unjoma\f + \fr 3:10 \ft Ungu iko toko ‘unjo’ niringi ungu te inie anjokondo 7:17-20. Unjo kerime tolemo mongoma mele Gallesia 5:19-21, unjo peangama tolemo mongoma mele Gallesia 5:22-23.\f* 0. Unjo kerime to \p yuni peke topalie tepena kalomba. \v 11 Nane ulu pulu kerime siye kolko konopu alowa telemele yemboma sike no lindilio. Nalo te na akilipe ombámo yuni ⸤Pulu Yemonga⸥ Mini Kake Telimu kinie tepemo kinie eno lindimbe ⸤linge⸥.. Ina akilipe ombá yemo yunge tondolomo paa olandopa, nanga tondolomo paa maniendopa. Na yu-kinie manda molo. Yembo awilimenga kongono keri teli kendemande yembomane sike enonga awilimenga kongono keri tendengendo kimbu su wendo lindilimele nalo na akilipe ombámonga kimbu su wendo lindimbo kanu kongonomo paa olandopa mele nane tendembo kapola naa telka, ⸤na ye paa keri⸥. \p \v 12 “Yuni yunge rasi-witi apuroli apulu pokomo ambolopalie yunge rasi witi mongo kinie rasi witi kilu kinie apurumbendo molemo. Yunge rasi witi apuroli polomo tepa mimi tembando rasi witi pali ‘wendo liembo.’ nimbe apurupelie mongoma lipe rasi witi nosilimo mingine ‘Liepili.’ nimbe nosimbendo mingi topa, pe kilume lipe maku topa tepe naa kumbulupe nomba pepa mindi pulimona kalomba.” nirimu. \s1 3:13-17 Jonone Yesusi No Linderimu Temanemo\f + \fr 3:13 \ft Mako 1:9-11, LLuku 3:21-22, Jono 1:29-34.\f* \p \v 13 Jonone yemboma no lindipe molopili Yesusi kolea Gallilli disiriki mundupe siye kolopalie nirimumuni, ‘Jonone na no lindepili.’ nimbe Jono no Jodane molorumune yu purumu. \v 14 Orumu kinie Jonone nimbendo: “Aku paa molo. Nane nu no nambepo lindembo ningu nikinuye? Nuni na no lindilinanje papu.” nirimu. \p \v 15 Nalo Yesusini topondopa nimbendo: “Molo. Ulu kake teli ulume pali kapola tepili kene nikiru mele tei.” nirimu. Kanu kinie Jonone “Kapola.” nimbe yu no linderimu. \p \v 16 Yesusi no lipe pora sipelie nona sumbi sipe wendo orumu. Wendo ombá orumu kinie mulúmu kengeya lepa anjo yando purumu, Pulu Yemonga Minimu, kera waembono mele, manie omba Yesusi molorumune pupe kangine ola molorumu kanorumu. \v 17 Kanu kinie mulune ola ungu te wendo ombalie, “I nanga konopu mondolio kangomo. Yu-kinie konopu sipu molio.” nirimu.\f + \fr 3:17 \ft inie anjokondo 17:5, bokumunge alsena anjokondo “32.2. Pikinini Bilong God”.\f* \c 4 \s1 4:1-11 Kurumenga Nomi Setenene Yesusi Kondi Torumu Temanemo\f + \fr 4:0 \ft LLuku 4:1-13, Mako 1:12-13.\f* \p \v 1 Yesusi ⸤no lsimu kinie Pulu Yemonga Minimu yu-kinie omba molopalie nirimumuni,⸥ Minimu yuni ‘⸤Kurumenga nomi⸥ depelemone\f + \fr 4:1 \ft Setene kanumu. Bokumunge alsena anjokondo “9. devil”.\f* yu kondi topili.’\f + \fr 4:1 \ft manda manjelimu ungume inie anjopa 16:1***, Ipuru 2:18.\f* nimbe Yesusi kolea ku lieline meli purumu. \v 2 Akune Yesusi oli te koro talo mele\f + \fr 4:2 \ft Kewa ungune wale paono talo nimbe molemo. Paono talonga ungu mare Wendo Oringi 24:18, 34:28, Ou Kingime 19:8, Ungu-Manema 8:2-3.\f* langi naa noli we molopa perimu kinie yu engelene kolopa molorumu. \p \v 3 Kanu kinie ⸤kuru⸥ kondi toli ⸤Setene⸥ ombalie yundu nimbendo: “Nu Pulu Yemonga Malo\f + \fr 4:3 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.2. Pikinini Bilong God”.\f* liemo ikoume ‘Pillawa kaloli a liepili.’ ni.” nirimu. \p \v 4 Nalo yuni topondopa nimbendo: “Pulu Yemonga bokumuni nimbendo: \q1 ‘Langimene mindi yemboma konde mololi ulu pulumu \q1 naa silimo. \q1 Pulu Yemone ungu nilimoma pali \q1 pilku liku teko molonge kinie konde mololi ulu pulumu linge.’ \m nimbe molemo.”\f + \fr 4:4 \ft Ungu-Manema 8:3.\f* nirimu. \p \v 5 Kanu kinie depelemone Yesusi lipe kolea awili Jerusalleme, akumundu ‘kolea awili kake teli’ nilimu, akune memba pupe Pulu Yemo popo toko kaloringi ulke tembelena memba, paa ola imune pupe anjipelie nirimumuni, \v 6 yundu nimbendo: “Nu Pulu Yemonga Malo liemo nu lipe tapondomba kene pou ningu manie pu.” ⸤nirimu.⸥ “Pulu Yemonga bokumuni nimbendo: \q1 ‘Pulu Yemone yunge angellomane ‘Nu ongo nokangi.’ nimbé. \q1 Enone nu ‘Kou tene kepe naa topili.’ ningu nu enonga kimene oko polko linge.’\f + \fr 4:6 \ft Konana 91:11-12.\f* \m nimbe molemo kanumu. Aku sipe nirimu kene pilkulie aku siku tei.” nirimu. \p \v 7 Yesusini yundu nimbendo: “Pulu Yemonga yembomando ungu te pea nimbe molemola. Akumu isipe: \q1 ‘Pulu Yemo enonga Awilimuni “Tembo.” nilimo mele \q1 ‘Sike nilimonje molo kolo tolemonje kanamili.’ ningu enone yu manda manjiku naa teangi.’\f + \fr 4:7 \ft Ungu-Manema 6:16.\f* \m nimbe molemola kanumu.” nirimu. \p \v 8 Altopa depelemone yu lipe mulu te paa olandopa lierimune ola memba pupe anjipelie, yu ma koleama pali kinie koleamanga mele peangama pea lipe ora sipelie \v 9 yundu nimbendo: “Nu nanga kumbikerena koporongo langoko manie molko na popo toko nanga imbi liku ola mundundonu liemo inu kanokono ma koleana lemo melema pali nu simbo.” nirimu. \p \v 10 Kanu kinie Yesusini yundu nimbendo: “Setene,\f + \fr 4:10 \ft bokumunge alsena anjokondo “42. Seten”.\f* \p nu anjo pa! Pulu Yemonga bokumuni nimbendo: \q1 ‘Pulu Yemo enonga Awilimu manjiku popo toko \q1 imbi liku ola mundunduku, \q1 yunge kongonoma manjiku tendeko molangi.’\f + \fr 4:10 \ft Ungu-Manema 6:13.\f* \m nimbe molemo kanumu.” nirimu.\f + \fr 4:10 \ft Yesusini Setenenga ungumu walsikele kepe naa pilipe lsimu (Ipuru 4:15).\f* \p \v 11 Kanu kinie depelemo Yesusi yu mundupe siye kolopa yu purumu. Purumu kinie mulu koleana angelloma ongo Yesusi nokoringi.\f + \fr 4:11 \ft Pe walse angello tene aku sipela terimu (LLuku 22:43).\f* \s1 4:12-17 Yesusini Kolea Gallilli Disiriki Pulu Polopa Yemboma Ungu Nimbe Sirimu Temanemo\f + \fr 4:12 \ft akumunge 4:12,17selo Mako 1:14-15, LLuku 4:14-15.\f* \p \v 12 Kanu kinie ⸤No Lindeli⸥ Jono ka siku ka ulkena panjeringi\f + \fr 4:12 \ft Jono kamu toko kondoringi temanemo inie anjokondo 14:1-12.\f* kinie pilipelie Yesusi kelepa kolea Gallilli disirikindu yando omba \v 13 Nasarete taonona ombalie nirimumuni, pe aku taonomo mundupe siye kolopa Kapeniame taono, nomu Gallilli kélona lierimu, akune pupe ‘Kinié ikoleamo nanga molombo kamu koleamo liepili.’ nimbe akune molorumu. Kapeniame ye Sepullano kinie Napatallaiselone kalko lsingili yemboma ou moloringi koleana\f + \fr 4:13 \ft Aku yeselo Jekopo Isirelene merimu kangomanga talo. Isirele yemboma kolea Kenane sukundu puku ma moke teringi kinie kanu yeselonga maselo nomu Gallilli nondopa lierimu (Josua 19:10-16,32-39). Nalo pe Yesusi mana molorumu kinie kanu koleaselo ‘kolea Gallilli disiriki’ niline sukundu lierimu, akune Kapeniame taono lierimu.\f* lierimu. \v 14 ⸤Kapeniame taonona pupe molorumumunge⸥ koronga-ou Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye Aisayane\f + \fr 4:14 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* ulu te pe wendo ombá ou nirimu mele kamu wendo orumu. Aisayane nimbendo: \m \v 15 “Sepullanone kalopa lsimu yemboma \m pelemele koleamo kinie, \m Napatallaine kalopa lsimu yemboma pelemele koleamo kinie, \m nomune pulimo aulkemo no Jodane nekendo lemo koleamo kinie, \m kolea Gallilli wikindu yembo lupe awisili\f + \fr 4:15 \ft bokumunge alsena anjokondo “2. arapela lain”.\f* molemele koleamo kinie, \m aku koleamanga molemele yemboma \m ⸤paa sumbulu toline molemele.⸥ \m \v 16 Kanu yembo paa sumbulu toline molemelema \m pa tondolo paa awili tepa teli te kanoringi. \m Kololi ulu pulumu aki topa sumbulu tondolemo koleana pelemele yembomanga koleana \m pa tendekemo.” nirimu.\f + \fr 4:16 \ft Aisaya 9:1-2.\f* \s1 4:17-9:34 YESUSINI PULU YEMO YE NOMI KINGIMU MOLOPA MELEMA NOKOMBAMONGA TEMANE PEANGAMO TOPA SIPE, KURU TORUMU YEMBOMA TEPA KONDE LSIMU TEMANEMA \p \v 17 ⸤Kapeniame omba molorumu⸥ kanu walemonga Yesusini yemboma pulu polopa ungume nimbe sipelie nimbendo: “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa nokomba walemo\f + \fr 4:17 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* nondopa wendo ombá tekemo kene ⸤‘Pulu Yemo yuni nokomba yembomanga talapena sukundu molamili.’ ningu⸥ ulu pulu keri telemelema munduku siye kolko konopu alowa teaa.” nirimu.\f + \fr 4:17 \ft Aku ungumu No Lindeli Jonone nirimula (inie yakondo 3:2).\f* \s1 4:18-22 Yesusini Ye Kisendo “Na Lombili Waa.” Nirimu Temanemo\f + \fr 4:18 \ft Mako 1:16-20, LLuku 5:1-11. Bokumunge alsena anjokondo “10. disaipel”.\f* \p \v 18 Yesusi Nomu Gallilli kélona andopalie angenungulu talo kanorumu, akuselo Saimono kinie angenu Enderuselo oma lili wale te nomune toko munduku moloringili kanorumu. Pe Saimononga imbi te Pita niringila. Oma lsingili akumu elonga kou-kongono teringili kanumu. \v 19 Aku siku teko moloringili kanopalie nimbendo: “Na lombili wangili. Oma lingelendo oma lili wale te liku nona manie mundulimbele kinie omama walena omba pelemo mele, pe ‘nanga kongonomo tengelendo nanga ungumu pilkulu ningu siliku andongele kinie yemboma nanga talapena sukundu ongo molangi.’ nimbu ‘Elo na lombili wale.’ nikiru.” nirimu. \v 20 Aku nirimu kinie pilkululie tamburumbu elonga oma lili walema munduku siye kolkololie Yesusi lombili puringili. \p \v 21 Kanu kinie yu laye kolte welto pupelie angenungulu talo lupe kanorumu, akuselo Seperi malo Jemisi kinie Jemisi angenu Jonoselo, lapa Seperi kinie enonga nona andoli sipine sukundu oma lili walema toko tambulku moloringi kanopalie elo walsipelie “Na lombili wale.” nirimu. \v 22 Aku nirimu kinie pilkululie elonga lapa Seperi kinie nona andoli sipimu kinie tamburumbu munduku siye kolkololie Yesusi yu lombili puringili. \s1 4:23-25 Yesusini Kolea Gallilli Disiriki Ungumu Nimbe Silipe Andopa Yembo Awisili Tepa Konde Lsimu Temanemo\f + \fr 4:23 \ft Mako 1:39. LLuku 4:44, 6:17-19.\f* \p \v 23 Kanu kinie Yesusi kolea Gallilli disiriki sukundu koleamanga pali andopa, yemboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulkemanga yemboma ungu mane sipe, Pulu Yemo nondopa ye nomi kingimu molopa nokomba mele\f + \fr 4:23 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* temane peangamo topa sipe, yembo kuru lupe lupe torumume kinie kangine ulu awisili terimume kinie tepa konde lsimu. \p \v 24 Yu terimu mele temanemo kolea Siria poropinji koleamanga pali anjo anjo purumu pilkulie enonga yembo kuru lupe lupe torumu yemboma kinie, mindili lupe lupe nongo moloringi yemboma kinie, yembomanga konopune kuru molko amboloringi yemboma kinie, kuru kopari torumu yemboma kinie, kimbu ki kukorumu yemboma kinie, yu molorumune mengo oringi kinie yuni eno tepa konde lsimu. \v 25 Yembo paa awisili yu lombili puringi. Kolea Gallilli disiriki yemboma kinie, ‘Kolea Awili Rureponga Talo’ niringi kolea yemboma kinie, kolea Judia disiriki lierimu kolea awili Jerusalleme yemboma kinie, kolea Judia sukundu lierimu we koleamanga moloringi yemboma kinie, no Jodane nekendo koleamanga yemboma kinie, paa awisili yu lombili puringi. \c 5 \s1 5:1-8:1 YESUSINI YU LOMBILI ANDORINGI YEMBOMA UNGU MANE SIRIMU UNGUME\f + \fr 5:0 \ft LLuku 6:17-7:1.\f* \p \v 1 Yesusini yembo awisili maku toko yu lombili puringime kanopalie ma pangine ola pupe molorumu kinie yu lombili andolime\f + \fr 5:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “10. disaipel”.\f* yu molorumune oringi. \v 2 Kanu kinie yuni eno ungu mane sipelie nimbendo: \s1 5:3-12 Olio Konopu Sipu Molomolo Ungu Pulumu Yesusini Nimbe Sirimu Temanemo\f + \fr 5:3 \ft LLuku 6:20-23.\f* \p \v 3 “Yembo konopune koropa pulimo pilimele yemboma Pulu Yemo enonga ye nomi kingimu molopa\f + \fr 5:3 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* eno nokolemomonga eno malo. \p \v 4 “Yembo kola teko konopu keri pepili molemele yemboma Pulu Yemone “Eno konopu peanga pepa toyombo topili.” nimbemonga eno malo. \p \v 5 “Yembo taka liku molko yembo lupema pilku molemele yemboma ma koleama pali Pulu Yemone eno simbe lingemonga eno malo. \p \v 6 “Pulu Yemone “Teaa.” nilimo ulu sumbi nilime tengendo waka kolko molemele yemboma manda molongemonga eno malo. \p \v 7 “Yembo lupema kondo kolemele yemboma Pulu Yemone kondo kolombamonga eno malo. \p \v 8 “Yembo konopu kake tepili molemele yembomane Pulu Yemo kanongemonga eno malo. \p \v 9 “‘Yemboma konopu telune pupili molangi.’ nilimele yemboma Pulu Yemone ‘Eno nanga ambolangoma.’\f + \fr 5:9 \ft bokumunge alsena anjokondo “31.3. pikinini bilong God”.\f* nimbemonga eno malo. \p \v 10 “Pulu Yemone “Teaa.” nilimo ulu sumbi nilime teko molemelemonga yembo lupemane eno mindili silimele ⸤akumunge⸥ Pulu Yemo enonga ye nomi kingimu molombamonga eno malo. \p \v 11 “Na pilku molemele yemboma, eno nanga yemboma molemelemonga we yembomane eno ungu taka tondoko mindili siku, ungu keri lupe lupema enonga bulkundu kolo toko nindinge kinie eno malo. \v 12 ⸤Yembomane eno aku siku mele telemelemonga⸥ eno mulu koleana punge kinie kanune Pulu Yemone eno mele kalopa kondomba kene konopu paa awili teko siku konopu peanga pepili molayo.\f + \fr 5:12 \ft Jemisi 1:2.\f* Yembomane kinié eno mindili silimele mele aku siku eno naa molangi koro ou Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siliku andoringi yemboma\f + \fr 5:12 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* we yembomane eno kepe mindili siringila kanumu.” ⸤nirimu.⸥ \s1 5:13 Olio Api-Kusamo Mele Molemolo Ungu Ikomo\f + \fr 5:13 \ft Mako 9:50, LLuku 14:34-35.\f* \p \v 13 “Eno ma koleana yembomanga api kusa mele molemele. ⸤Akumu mele peanga⸥ nalo yu songo naa temba kinie ‘Yu kelepa songo tepili.’ nimbu ulu te manda temoloye? Yu kongono temba tondolo te altopa naa pembamonga we topo ltemolo kinie yemboma kimbu kongono teko andoko kambilinge kinie papu. \s1 5:14-16 Olio Pa Telimu Molemolo Ungu Ikomo \p \v 14 “Eno ma koleana yembomanga pa tendelime molemele.\f + \fr 5:14 \ft Jono 8:12.\f* Kolea awili ma pangine ola lembamo manda lopi naa tenge. \v 15 Yembomane tepe-llame kandokolie mingine suku naa panjilimele. ‘Melema kanangi, ulke sukundu pa tepili.’ ningu polo tenga ola nosilimele.\f + \fr 5:15 \ft Mako 4:21, LLuku 8:16, 11:33.\f* \v 16 Aku sipe mele ‘Olione ulu peangama telemolo mele yembomane kanokolie olionga Lapa, mulu koleana molemomo, kapi niengi.’ ningu\f + \fr 5:16 \ft inie anjokondo 9:8, Jono 15:8.\f* enonga pa telemomone yemboma kanangi, pa tendangi.” ⸤nirimu.⸥ \s1 5:17-20 Mosisini Pulu Yemonga Ungu Mane Sirimumenga Ungu Pulu Te \p \v 17 “Nane ‘Pulu Yemonga ungu manema ⸤Mosisini⸥ bokune torumu ungume kinie Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siringi yemane bokune toringi ungume kinie\f + \fr 5:17 \ft bokumunge alsena anjokondo “26.2. Lo na Profet”.\f* ‘manie pupili.’ nimbé okomo.’ ningu naa piliengi! Nane ‘Kanu ungume kamu manie pupili.’ nimbo naa okoro. ‘Aku ungumenga ungu pulu pelemoma kamu wendo opili.’ nimbo okoro. \v 18 Nane enondo paa sike nikiru: Mulu maselo ou pora naa nipili Pulu Yemonga ungu manemanga ungu wallo kolte kepe paa we manie naa pumbe. Ungu manemanga pali ungu awili kangamanga pali kongonoma ou wendo ombá.\f + \fr 5:18 \ft inie anjokondo 24:35, Mako 13:31, LLuku 16:17, 21:33, bokumunge alsena anjokondo “26. lo”.\f* \v 19 Akumunge, yembo tene kanu ungu manemanga ungu mane kanga te kepe pulue topa,\f + \fr 5:19 \ft Jemisi 2:10.\f* yembo lupema mane sipelie “Pulue tangi.” nimbé yembomo Pulu Yemo ye nomi kingi molopa nokolemo koleana\f + \fr 5:19 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* yunge imbi paa manie molomba. Nalo yembo tene kanu ungu manema pilipe lipe tenge panjipe molopa, yembo lupema mane simbe yembomo Pulu Yemo ye nomi kingi molopa nokolemo koleana yunge imbi paa olandopa molomba. \v 20 Nane eno nimbu sikiru: Parisime kinie Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie\f + \fr 5:20 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”, “41. saveman”.\f* enone ulu sumbi nilime telemele ulumenga olandopa eno we yembomane naa tengi liemo, Pulu Yemo ye nomi kingi molopa yembo nokolemo talapena sukundu eno paa naa puku molonge. ⸤Kanu yemane ungu manema pilkulie telemele mele lupe. Pulu Yemone kanopa ulu sumbi nilime nimbe kanolemo mele lupe.⸥” ⸤nirimu.⸥\f + \fr 5:20 \ft Romo 2:29, 7:6, Pe Korini 3:6.\f* \s1 5:21-26 Mumindili Kololimunge Ulu Te \p \v 21 “Koro-ou ⸤Mosisini⸥ anda kolepalimendo ungu mane te sirimumu eno pilimele. Kanu ungu manemo isipe: \q1 “Eno yemboma toko naa kondangi.\f + \fr 5:21 \ft Wendo Oringi 20:13.\f* \q1 Yembo topa kondomba yembomo mongo limbe, \q1 ⸤kote pilimele yembomane⸥ yu kote tendekolie mongo liku singe.”\f + \fr 5:21 \ft Wendo Oringi 21:12.\f* \m nirimu kanumu. \v 22 Nalo kinié nane eno kanu ungu manemonga ungu pulumu i nimbu simbo tekero: Yembo tene yunge angenu kinie mumindili kolomba yembomo willisi kotena mengo puku kote tendenge. Yembo tene yunge angenundu “Nu kamakoye?” nimbé yembomo poropinjili kotena mengo puku kote tendenge. Yembo tene yembo tendo “Nu paa kongi mele aroma tolimu!” nimbé yembomo tepe koleana pumbe. \p \v 23 “Aku siku tenge yemboma mongo linge kene nuni ‘Pulu Yemone na kanopa peanga kanopili.’ ningu yunge melema tepena kaloli polona Pulu Yemo kongi molo kera popo toko kalko sinindu mengo ongolie nu angenane nu-kinie we mumindili te kolomba pilkulie ninimuni, \v 24 nu Pulu Yemo kalko sini melema Pulu Yemo popo toko kaloli polo alsekondo we liepili nosikulie kelko anjo puku angenando “Telune kapola kapola molambili.” ningu puku ni-pukulie, pe kelko ongo nu Pulu Yemo kaloni melema ongo yu kalko sieni. \p \v 25 “Nu kote tendemba temba yembomo ‘Kapola kapola molambili ulu te teambo.’ ningulie welea teani. Aku naa tenu liemo nu kote tendemba yembomone nunge kote pilieli yemo molombana memba pupe simbenje. Pe kote pilieli yemone nu ka ulke nokoli yemo lipe simbe, yuni nu ka ulkena lipe mundumbe. \v 26 Nane nundu paa sike nimbu sikirumu: Nu ka ulkena wendo onindu pundu paa pali tokolie mindi wendo onimu. We manda wendo naa oni.” ⸤nirimu.⸥\f + \fr 5:26 \ft LLuku 12:58-59.\f* \s1 5:27-30 Wa Ulu Kerinele Telimunge Ungu Te \p \v 27 “⸤Ou Mosisini⸥ ungu mane te sirimumu eno pilimele. Kanu ungu manemo isipe: \q1 ‘Ambo ye pulime ye lupema kinie \q1 wa ulu kerinele naa teko, \q1 ye ambo lilime ambo lupema kinie \q1 wa ulu kerinele naa teangi.’\f + \fr 5:27 \ft Wendo Oringi 20:14.\f* \m nirimu kanumu. \v 28 Nalo kinié nane eno ⸤kanu ungu manemonga ungu pulumu⸥ inimbu sikiru: Ye tene ambo te kanopalie ‘Yu pea tapu topo pelembelanje papu.’ konopu lemo akumu konopu sukundu ambomo kinie kamu wa ulu kerinele telemo. \p \v 29 Nunge mongoselone melte kanokolie konopuni ‘Liemboa.’ ningu pilku ulu pulu keri te tenu liemo mongoselo akuku lteani. Nunge mongoselo angiliepili nu tepe koleana liku mundunge kinie kapola naa temba kene kangimunge melte wendo liku ltekolie molko kondoni kinie papu. \v 30 Nunge kiselone ulu pulu keri te tenu liemo aku kiselo kari leko lteani. Nunge kiselo angiliepili nu tepe koleana liku mundunge kinie kapola naa temba kene kangimunge melte wendo liku ltekolie molko kondoni kinie papu.” nirimu.\f + \fr 5:30 \ft inie anjokondo 18:8-9, Mako 9:43-48, ungu pulu te Ungu Kanga Tondoloma 6:25.\f* \s1 5:31-32 Yemane Enonga Amboma “Kamu Paa.” Nilimelemonga Ungu Te\f + \fr 5:31 \ft inie anjokondo 19:3-9.\f* \p \v 31 “⸤Ou Mosisini⸥ ungu mane te sipelie nimbendo: \q1 “Ye tene yunge ambomondo \q1 ‘Kamu pupili.’ nimbe makorombando \q1 ambomo “Kamu pu.” nimbé mele pepá te topa ambomo sipelie \q1 yundu “Kamu pu.” nimbe aku tepili.” \m nirimu kanumu.\f + \fr 5:31 \ft Ungu Manema 24:1.\f* \v 32 Nalo nane kinié eno nimbu sikiru: \m Ye puli ambo te ye te kinie wa ulu kerinele naa tepili yunge yemone yu makoropa “Kamu pu.” nimu liemo ‘Wa ulu kerinele teli ambomo molopili.’ nimbe aku telemo. “Pu.” nimbe makorolemo ambomo pe ye tene yu limo kinie kanu yemo kepe wa ulu kerinele telemola.”\f + \fr 5:32 \ft LLuku 16:18.\f* ⸤nirimu.⸥ \s1 5:33-37 “Eno‘Ungu Te ‘Sike Nikimulu.’ Ningu Piliengi!’ Ningu Mi Leko Pulu Yemo Imbi Naa Leangi.” Nirimu Ungu Te\f + \fr 5:33 \ft akumunge 5:34-36 inie anjokondo 23:16-22.\f* \p \v 33 “Koro-ou ⸤Mosisini⸥ anda kolepalimendo ungu mane te pea sirimumu eno pilimele. Kanu ungu manemo isipe: \q1 “‘Paa sike tembo.” ningu, ningu panjiku mi lenge ungumu pulue naa tangi. \q1 Awilimundu “Paa sike tembo.” ningu, ningu panjiku \q1 mi lenge mele paa sike aku siku teangi.’\f + \fr 5:33 \ft Kambu 30:2, Ungu Manema 23:21.\f* \m nirimu kanumu. \v 34 Nalo kinié nane eno nimbu sikiru: “Paa sike nikimu.’ ningu piliengi!’ ningu mele awili tenga imbi leko paa mi naa leangi. Mulu koleamo kepe imbi leko mi naa leangi. Aku koleamo Pulu Yemo molopa melema nokolemo koleamo kene aku naa teangi. \v 35 Ma koleamo kepe imbi leko mi naa leangila. Akumu Pulu Yemo yunge kimbu mundulimo polomo kanumu. Jerusalleme kepe imbi naa laleangi. Akumu Ye Nomi Kingi Paa Awilimunge\f + \fr 5:35 \ft Pulu Yemo kanumu.\f* kolea awilimu kanumu. \v 36 Nunge penge kepe. Akumu nuni penge indi te ‘Kake tepili.’ molo ‘Pombera topili.’ ningu ulu te manda naa teni kene pengemo walsiku imbi leko mi naa leaa. \v 37 Ulu te sike teni liemo sumbi siku “Tembo.” nieni. Naa teni liemo “Naa tembo.” nieni. Ulu kerimenga pali ulu pulumu pelemo ⸤kuru⸥.muni\f + \fr 5:37 \ft bokumunge alsena anjokondo “42. Seten 42.4.”.\f* ambolemo yembomane mindi ungu sulu teko niliku puku mi lemele.” ⸤nirimu.⸥\f + \fr 5:37 \ft Jemisi 5:12, Pe Korini 1:17-20.\f* \s1 5:38-42 Olio Teko Kenjinge Yemboma Pundu Naa Tamili Ungu Te\f + \fr 5:38 \ft akumunge 5:39-42 LLuku 6:29-30.\f* \p \v 38 “⸤Ou Mosisini⸥ ungu mane te sirimumu eno pilimele. Kanu ungu manemo isipe: \q1 “Yembo tene yembo tenga mongomo topa akumbe kinie yunge mongomo toko akundengila. \q1 Yembo tene yembo tenga ungú topa langomba kinie yunge ungú toko langondangila.”\f + \fr 5:38 \ft Wendo Oringi 21:24, LLipai 24:20.\f* \m nirimu kanumu. \v 39 Nalo kinié nane eno nimbu sikiru: Eno tepa kenjimbe yembomo anjo uluri naa teko, ‘We tepa kenjepili.’ niengi. Yembo tene nunge kumbikere ekendonga larauwe tomba kinie topele toko ‘Ekendonga kamu larauwe topili.’ nieni. \v 40 Yembo tene ‘Nunge wale pakolimu liembo.’ nimbe kote tendemba temba yembomo nunge wale sulu peangamo kepe ‘pea we lipili.’ nieni. \v 41 ⸤Romo ami⸥ ye tene nu ambolopalie “Nuni na liku tapondoko mako tenga ⸤nanga melema mendani⸥ pambili.” nimbé kinie mako tenga pea yu we liku tapondoko melema mendeko pani. \v 42 “Melte si.” nimbe mawa temba yembomo mawa temba melemo we sieni. “Kou te pundu anjiku si.” nimbé yembomo “Molo.” naa nieni.” ⸤nirimu.⸥ \s1 5:43-48 Yesusini ‘Opa Pulue Yemboma Konopu Mondaa.” Nirimu Ungu Te\f + \fr 5:43 \ft LLuku 6:27-28,32-36.\f* \p \v 43 “⸤Ou Mosisini⸥ ungu mane te sirimumu eno pilimele. Kanu ungu manemo isipe: \q1 “Opa lkerayemo konopu mondoko,\f + \fr 5:43 \ft LLipai 19:18. Inie anjokondo 7:12, 22:36-40, Mako 12:31, Romo 13:8-10, Ou Korini 13, Gallesia 5:14, Jemisi 2:8-9, LLuku 10:25-37.\f* \q1 opa puluemo kanoko keri kanani.”\f + \fr 5:43 \ft ungu pulu te Ungu Manema 23:6.\f* \m nirimu kanumu. \v 44 Nalo kinié nane eno nimbu sikiru: Enone enonga opa puluema konopu mondoko, eno teko kenjilimele yemboma ‘Pulu Yemone tepa kondopili.’ ningu Pulu Yemo enonga mawa tendangi. \v 45 Enonga ‘Lapa mulu koleana molemomonga ambolangoma\f + \fr 5:45 \ft bokumunge alsena anjokondo “31.3. pikinini bilong God”.\f* molamili.’ ningu aku siku teangi. Yuni yembo keri peangama molemelena ‘Ena topili.’ nilimo. Yembo ulu sumbi nilime telemele yemboma kepe yembo ulu sumbi nilime naa telemele yemboma kepe enonga pea pali ‘Lo topili.’ nilimola. \p \v 46 “Eno konopu mondolemele yemboma mindi konopu mondolemele kinie Pulu Yemone kanopa peanga kanombaye? ⸤Romo gapomano⸥ kou takisi limele yembo ⸤kerime⸥ kepe\f + \fr 5:46 \ft ungu pulu te inie anjokondo 11:19*.\f* anjo yando akula telemele kene ⸤eno kanoko keri kanolemele yemboma pea konopu mondonge kinie peanga⸥.. \v 47 Enone enonga pulu lemo yembomando mindi “Eno manda molemeleye?” nilimele kinie we yembomane telemele mele maniendopa, enone telemele mele olandopaye? Ulsukundu yembomane aku sikula naa telemeleye? \v 48 Akumunge ⸤Mosisini sirimu ungu manema we pilku naa teko,⸥ enonga Lapa mulu koleana molemo ye paa sumbi nilimu molemo mele eno aku siku yembo sumbi nilime molangi.”\f + \fr 5:48 \ft LLipai 19:2, Ungu Manema 18:13.\f* ⸤nirimu.⸥ \c 6 \s1 6:1-21 Konopu Talo Peli Kolo Toli Yemane\f + \fr 6:0 \ft bokumunge alsena anjokondo “47. tupela maus”.\f* Ulu Peangama Telemele Mele Temolo Kinie Pulu Yemone Olio Mele Naa Kalomba Ungu Mare \s1 6:1-8 Ulu Kake Telimenga Ungu Pokore \p \v 1 ⸤Yesusini ungu mare nimbe molopalie ungu mare pea nimbendo:⸥\f + \fr 6:1 \ft Kolomongo awili 5,6,7 pali Yesusini wale telune ma pangi tenga ola molopa yunge lombili andolime mane sirimu ungume kanumu.\f* \s1 6:2-4 Yembo Koropa Pulime Lipu Tapondomolomonga Ungu Te \p “‘Yembomane ‘Olio yembo paa peangama. Ulume paa tepo kondolemolo.’ ningu kanangi.’ ningu yemboma kanoko molangi enonga ulu peangama paa naa teangi. Aku siku tenge kinie yembomane eno kapi ninge. Kanu kapi ninge ungume enonga mele kalolimu lingemonga enonga mulu koleana molemo Lapamone eno mele naa kalomba.\f + \fr 6:1 \ft inie anjokondo 6:2,5,16,19,7:5.\f* \p \v 2 “⸤Enonga mulu koleana molemo Lapamone aku siku tenge yemboma mele naa kalomba⸥ kene enone yembo koropa pulime kondo kolko ‘Lipu tapondamili.’ ningu kou mone te singendo ‘Temolo mele yembomane kanangi.’ ningu, ru ningu melte naa siengi. Topele mapele toli yemane\f + \fr 6:2 \ft bokumunge alsena anjokondo “47. tupela maus”.\f* ‘Na yembomane kapi niengi.’ ningu yemboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieli ulkemanga kinie aulkemanga kinie we yembo awisilini mongone kanangi yembo koropama liku tapondolemele. Aku yemane telemele mele enone aku siku naa teangi. Nane enondo paa sike nimbu sikiru: Aku telemelemonga eno yembomane kapi nilimele ungume enonga mele kalolimu koronga limele.\f + \fr 6:2 \ft ungu pulumu inie yakondo 6:1**.\f* \p \v 3 “Nalo enone yembo koropama kondo kolko melte singendo ‘Yembomane paa naa kanangi. Yembo te pea tapu topo andolembolomone kepe naa kanopili, lopi tepo kiyengo nimbu lipu tapondambo.’ niengi. \v 4 Kanu kinie yembomane naa kanangi, tenge mele yembo te naa ningu sikulie koropa puli yembo te liku tapondonge kinie enonga ⸤mulu koleana molemo⸥ Lapamone lopi teko telemele ulume kanolemomone eno mele kalomba.” ⸤nirimu.⸥ \s1 6:5-15 Pulu Yemo Kinie Ungu Nimbu Mawa Temolomonga Ungu Te\f + \fr 6:5 \ft akumunge 6:9-13 LLuku 11:2-4.\f* (6:1-21 pali kanani.) \p \v 5 “Eno Pulu Yemo kinie ungu ningendo topele mapele toli yemane\f + \fr 6:5 \ft ungu pulumu inie yakondo 6:2*.\f* Pulu Yemo kinie ungu nilimele mele aku siku naa teayo. Kanu topele mapele toli yemane ‘Na ye paa peangamo molio mele yembo awisilini mongone kanoko na kapi niengi.’ ningu yemboma maku toko Pulu Yemonga ungu pilieli ulkemanga kinie aulkemanga kinie yemboma kanoko molangi konopu siku angilku Pulu Yemo kinie ungu nilimele. Nane enondo paa sike nimbu sikiru: Aku siku telemelemonga eno enonga mele kalolimu koronga limele kanumu.\f + \fr 6:5 \ft ungu pulumu inie yakondo 6:1**.\f* \v 6 Nalo eno Pulu Yemo kinie ungu ningendo enonga suluminiana sukundu puku nambune sikulie kanu lopi teli koleana enonga ⸤mulu koleana molemo⸥ Lapa naa kanolemele yemo-kinie ungu nieyo. ⸤Yu akune molemo.⸥ Aku tenge kinie enonga ⸤mulu koleana molemo⸥ Lapa lopi teko telemele ulume kanolemomone eno pe mele kalomba. \p \v 7 “‘Na Pulu Yemo kinie ungu niembo.’ ningulie Isirele talapemonga ulsu molemele yembomane\f + \fr 6:7 \ft bokumunge alsena anjokondo “15. haiden”.\f* enonga kurume molo pulu ye kolo tolime kinie ungu ningendo we ungu awisili nilimele mele aku siku naa teangi. Kanu yembomane ‘Na ungu awisili nimbo kinie pilimbe.’ ningu aku siku nilimele kanumu.\f + \fr 6:7 \ft Ou Kingime 18:pali (18:25-35).\f* \v 8 Enonga ⸤mulu koleana molemo⸥ Lapamo ou mawa naa teangi eno molo tolemo melema yuni pilipe kanolemo kene kanu yembomane telemele mele aku siku naa teangi. \p \v 9 “Eno Pulu Yemo kinie ungu ningendo i siku niengi: \q1 “Olionga mulu koleana moleno Lapamo, yembomane ‘Nu imbi ola molopa ye kake teli peangamo moleno.’ \q1 ningu molangi. \m \v 10 Nu ye nomi kingimu molko \m yemboma nokoni walemo\f + \fr 6:10 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* wendo opili. \m Nunge ungumu mulu koleana pilku liku telemele mele \m aku siku ya ma koleana pilku liku teangi. \m \v 11 Olio kinié langi nomolo mele kinié siyo. \m \v 12 Yembomane olio teko kenjengi kinie \m siye kolopo ulu te naa temulu mele \m aku sikula olione nu tepo kenjemulu ulume \m siye kolko olio ulu te naa teyo.\f + \fr 6:12 \ft akumunge pulumu inie maniekondo 6:14.\f* \m \v 13 Olio ‘Ulu tene kondi topili.’ naa ningu \m ulu kerimenga pali ulu pulumu pelemo ⸤kuru⸥.muni\f + \fr 6:13 \ft bokumunge alsena anjokondo “42. Seten 42.4.”.\f* ‘olio naa ambolopili.’ ningu yunge kíne wendo liyo. \m (Nu koleama kinie melemanga pali ye nomi kingimu molko, tondolo olandopamo nu-kinie pepa, nu imbi paa olandopa molopa nu-kinie pa tondolo-tepa tepili alieli molko mindi pulino kene \m aku sipe tepili.)”\f + \fr 6:13 \ft Pilipe konginjeli yembo marene ningendo: ‘Pala ( ) akune sukundu ungumu ou-pulu-pulu Giriki ungune naa torumu, naa molorumu kene naa molopili.’ niringimunge Pisini ungune kinie Ingillisi ungu boku marenga kinie naa tolemele naa molemo.\f* \m ningu aku siku Pulu Yemo kinie niengi. \p \v 14 “Yembomane eno teko kenjinge ulume ‘We manie pupili.’ ningu siye kolongi liemo enonga mulu koleana molemo Lapamone enonga ulu pulu kerime ‘Manie pupili.’ nimbe siye kolombala. \v 15 Nalo yembomane eno teko kenjinge ulume ‘We manie naa pupili.’ ningu siye naa kolongi liemo enonga ⸤mulu koleana molemo⸥ Lapamone enonga ulu pulu kerime ‘Manie naa pupili.’ nimbe siye naa kolombala.” ⸤nirimu.⸥\f + \fr 6:15 \ft Mako 11:25, LLuku 6:37; ungu pulu te Mateyu 18:21-35.\f* \s1 6:16-18 Langi Naa Nongo We Moloringi Ulu Pulumunge Ungu Te (6:1-21 pali kanani.) \p \v 16 “Eno langi naa nongo mi toko we molonge ulu pulumu tengendo topele mapele toli yemane\f + \fr 6:16 \ft ungu pulumu inie yakondo 6:2*.\f* ‘Na nono nimbu molambo.’ nilimele mele aku siku naa niengi. Kanu yemane ‘Na langi naa nombondo mi topo molio mele yembomane kanangi.’ ningu eno kumbikere teko enonga kumbikerema teko kenjiku molemele. Nane enondo paa sike nimbu sikiru: Kanu yemane aku telemelemonga yembomane eno kapi nilimele ungume enonga mele kalolimu koronga limele.\f + \fr 6:16 \ft ungu pulumu inie yakondo 6:1**.\f* \p \p \v 17-18 “Nalo eno langi naa nongo mi toko we molongendo ‘We yembomane na aku tekero mele naa kanangi. Tatane manjipe kanopili.’ ningu we yembomane kanonge ulume naa teangi. Aku tenge kinie enonga ⸤mulu koleana molemo⸥ Lapa lopi teko telemele ulume kanolemomone eno mele kalomba.” ⸤nirimu.⸥ \s1 6:19-34 Pulu Yemonga Melema Konopu Kimbu Sipu Molopo Mana Melema Konopu Kimbu Sipu Naa Molamilimunge Ungu Te \s1 6:19-24 Mulu Koleana Melema Nosipu Mana Melema Konopu Naa Mondopo Molamilimunge Ungu Te \s1 6:19-21 Mele Kande-Kandema Mulu-Koleana Nosilimolomonga Ungu Te\f + \fr 6:17-18 \ft LLuku 12:33b-34. LLuku 12:13-21, inie anjokondo 19:21, LLuku 18:22.\f* \p \v 19 “Ya ma koleana mele nosilimelema urelo tepa koka molo lkurinia melemane ongo teko kenjiku, wa lili yema ongo melema wa limele kene ‘⸤ya mana⸥ kamako molopo mele kande kandema lipu nosiemili.’ ni naa niengi. \v 20 Aku naa tekolie mulu koleana melema urelo naa tepa koka molo lkurinia meltene omba tepa naa kenjipe, wa lili yema ongo wa naa limele kene eno mulu koleana ⸤pe pungemonga⸥ ‘mele kande kande pe limoloma ou liepili.’ ningu ya ma koleana ulu peangama teko molangi. \v 21 Enonga nosilimele melema lemo kolea akune eno konopuni pilku konopu mondoko molemele kene ⸤‘mulu koleana mindi melema liepili.’ ningu molangi.” nirimu⸥. \s1 6:22-23 Yembomanga Mongomo Tepe-LLame Melemonga Ungu Te\f + \fr 6:22 \ft LLuku 11:34(-36).\f* (6:19-34 pali kanani.) \p \v 22 “Nunge mongomo nunge kangimunge tepe-llame mélemo. Aku kene nunge mongo peanga angilimo kinie nu kangi pali pa tepili moleno kinie nu molko kondoleno. \v 23 Nalo nunge mongomo keri lemba kinie nunge kangi pali sumbulu topili andoni. Kanu kinie nunge kangine pateli pembamo alowa tepa sumbulu tomba kinie akumu paa kamu sumbulu tomba.” ⸤nirimu.⸥ \s1 6:24 Yembo Tene Ye Awili Talonga Kongono Walsikele Manda Naa Tembamonga Ungu Te (6:19-34 pali kanani.) \p \v 24 “Yembo tene ye awili talonga kongono lipe tere lepa manda naa tendemba. Ye awili te konopu keri panjipe, te konopu mondomba. Molo aku naa temu liemo ye awili tenga ungu nimbéma paa konopu sipe pilipe lipe kongono nimbéma tondolo mundupe tendepa, te konopu keri panjipe yunge ungu nimbéma ta nimbé. Yembomane Pulu Yemonga kongonomo kinie Kou Monemonga kongonomo kinie liku tere leko manda naa tendenge.\f + \fr 6:24 \ft inie anjokondo 13:22, Mako 10:23-25. Ungumunge pulumunge temane te OuKingime 18:17-40.\f* \s1 6:25-34 Yesusini “Na Lombili Andolemelema, Mini Wale Munduku Konopu Awisili Naa Leaa.” Nirimu Ungumu\f + \fr 6:25 \ft akumunge 6:25-33 LLuku 12:22-31.\f* (6:19-34 pali kanani.) \p \v 25 “Akumunge nane eno ⸤tenge mele⸥ nimbu siembo. ‘Kangikundu molopo kondamili.’ ningu konopu awisili liku naa mundengi. Langi nongemonga kepe no nongemonga kepe mulumbale pakongemonga kepe akumenga konopu awisili liku munduku naa molangi. Eno kapola molonge mele ulu pulumu langi kinie mulumbale kinie mindiye? \v 26 Kerama kaname. Langi te panjikulie nou lemo kinie liku mengo ulkendo puku nosiku naa nolemele nalo eno yembomanga mulu koleana molemo Lapamone kerama langi silimo. Kerama we mele eno yemboma olandopamonga yuni eno naa nokombaye? \v 27 Enonga yembo tene konopu awisili lipe mundumbemone yu kolomba ena te manda ‘We liepili.’ nimbeye? Manda naa nimbé. \p \v 28 “Eno pakonge melemanga konopu awisili nambemune liku mundulimeleye? Pillawa sindime mana olemo mele eno naa kanolemeleye? Pillawa sindimene kongono mindili siku naa teko, mulumbale te teko mimi naa telemele \v 29 nalo pillawa sindime molemele mele olandopa, ⸤ye nomi kingi⸥ Sollomono\f + \fr 6:29 \ft Sollomono yunge lapa Depisi kolo wangopa Isirele yembomanga kingimu molorumu (Ou Kingime Wale Talo 29:28). Yu kingi paa awili te molopa mele tondolo paa awisili noserimu mele Yesusini pilipelie aku nirimu (Ou Kingime 10:6-7). Ungu te inie anjokondo 12:42.\f* kongono awisili tepalie wale paa peangama pakopa a nirimu mele maniendopa. \v 30 Era sindi tolemoma kinié mele molemo, opali mele poroko tepena kalemelema Pulu Yemone aku sipe nokopa kondolemo liemo eno ‘Pulu Yemone olio manda nokombanje.’ ningu laye kolte mindi pilimele yemboma pakonge melemanga yuni manda lipe naa tapondombaye? Eno paa sike lipe tapondomba. \p \v 31 “⸤Pulu Yemone kerama kinie era sindime kinie aku we melema aku sipe nokolemo⸥ kene eno konopu awisili liku mundukulie ‘Esi, langi te tena lipu nomolonje?’; molo ‘No tena kolopo nomolonje?’; molo ‘Wale pakoli tena lipu pakomolonje?’ ningu pilku naa molangi. \v 32 Pulu Yemonga yemboma naa molko ulsukundu molemele yembomane aku siku telemele nalo enonga mulu koleana molemo Lapamone eno yunge yembomanga mele molo tolemoma kanopa molemo. \v 33 ⸤Eno langi nongemanga kinie mulumbale pakongemanga kinie konopu naa liku munduku,⸥ Pulu Yemo ye nomi kingi molopa yemboma nokolemo\f + \fr 6:33 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* ulume kinie yu kanopa kake telemo kanolemo ulume kinie melema kinie ‘Kumbi lepo teambo.’ konopu leko molangi. Aku tenge kinie yuni we melema kepe eno simbe. \v 34 Yuni aku temba kene ‘Opali nambe-embonje?’ ningu kinié konopu awisili liku naa mundengi. Opalimunge langi molo melema aku opali, kiniémonga langi molo melema kinie, opalimunge kinie, liku tere leko naa piliengi! Enamanga yu mele mele umbunema pelemo pembama kanu enamanga mindi. Kinié umbune wendo ombáma kinie, opali talou umbune wendo ombámanga kinie, tere leko konopu liku naa mundengi.” ⸤nirimu.⸥ \c 7 \s1 7:1-5 Olio Anjo Yando Apurupu Telemolo Mele Ungu Te\f + \fr 7:0 \ft akumunge 7:1-2 LLuku 6:37-38; 7:3-5 LLuku 6:41-42.\f* \p \v 1-2 ⸤Yesusini ungu mare nimbe molopalie ungu mare pea nimbendo:⸥\f + \fr 7:1-2 \ft Kolomongo awili 5,6,7 pali Yesusini ma pangine ola molopalie wale telune yunge lombili andolime mane sipe nirimu.\f* \p “Enone anjo yemboma ⸤telemele ulume⸥ apurunge kinie aku sipe ⸤Pulu Yemone⸥ eno telemele mele yando apurumbela.\f + \fr 7:1-2 \ft Romo 2:1.\f* Enone anjo yembomane telemele mele apuruku kanokolie “Teko kenjikimili. Tekemele mele Pulu Yemone kanopa keri kanopili.” ninge mele ⸤Pulu Yemone⸥ aku sipe eno apurumbe. Aku temba kene ‘⸤Pulu Yemone⸥ olio ulu telemoloma naa apuropili.’ ningu enone yemboma telemele ulume naa apurengila.\f + \fr 7:1-2 \ft Gallesia 6:4.\f* \p \v 3 “Nuni angenanga mongona nurupulu te lemo kanoleno nalo nunge mongona unjo awili te lemomo naa kanoleno akumu nambemune telenoye? \v 4 Nunge mongona unjo awili lemomo naa kanokolie angenando “Ano, nunge mongona nurupulu te lemomo wendo lindembo.” nambeko nilinoye? \v 5 Topele mapele toli yembomo,\f + \fr 7:5 \ft bokumunge alsena anjokondo “47. tupela maus”.\f* \p nuni nunge mongona lemo unjo awilimu ou wendo likulie pe kanoko kondoko angenanga mongona lemo nurupulumu manda wendo lindení.” ⸤nirimu.⸥\f + \fr 7:5 \ft inie anjokondo 23:24.\f* \s1 7:6 “Ungumu Pilkulie Liku Su Singe Yemboma Temane Peangamo Naa Toko Siengi.” Nirimu Ungu Te \p \v 6 “‘Pulu Yemonga’ nilimele melema liku owa naa sieme. Nombalie pe topele topa eno nombanje kene aku naa teangi. Enonga mele peangama kongi angilimbena toko naa mundengi. Kimbuni kambilimbenje kene aku naa teangi.” ⸤nirimu.⸥ \s1 7:7-12 Pulu Yemo Mawa Tenge Melema Simbemonga Ungu Te\f + \fr 7:7 \ft akumunge 7:7-11 LLuku 11:9-13, Jono 14:13-14, 15:16; 7:12 LLuku 6:31.\f* \p \v 7 “⸤Lapa, mulu koleana molemo yemo⸥ melema mawa teko “Si.” niengi. Aku tenge kinie melema sike simbe linge. ⸤Lapa molemona⸥ melema korangi. Aku tenge kinie melema sike kanoko linge. Ulke kerepulune angilku “Sukundu wamili.” niengi. Aku ninge kinie “Sukundu waa.” nimbe nambune tondomba. \v 8 Mawa tenge melema sike simbe linge, koronge melema sike kanoko linge, “Sukundu wamili.” ninge kinie sike nambune tondomba. Aku temba kene aku teaa.\f + \fr 7:8 \ft Ou Kingime 3:5, inie anjokondo 18:19, 21:22, Jono 14:11-14, Jemisi 1:5-8.\f* \p \v 9 “Enonga ye te yunge malo ombalie “Tata, pillawa kaloli te nambo si.” nimbé kinie yunge lapane yu kou mulú te simbeye? \v 10 Molo kangomone “Tata, oma te nambo si.” nimbé kinie yunge lapane wambiye te simbeye? \v 11 Pe eno konopu keri pepili molemele yembomane aku siku enonga ambolangoma mele peangama silimele liemo enonga Lapa mulu koleana molemomone “Melema si.” ningu mawa tenge yemboma mele peangama paa olandopa naa simbeye? ⸤Paa simbemo.⸥ \v 12 Akumunge, ‘Yembomane nu-kinie teangi.’ konopu leno mele nuni anjo yemboma aku siku teani. ‘Aku teangi.’ nikinu ulumuni Mosisini Pulu Yemonga ungu mane sirimu bokune torumumenga pulumu kinie, Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siringi yemane bokune toringi ungumenga pulumu kinie,\f + \fr 7:12 \ft bokumunge alsena anjokondo “26.2. Lo na Profet”.\f* lipe tere lepa nilimo kene aku siku anjo yando yemboma-kinie teko kondangi.”\f + \fr 7:12 \ft Romo 13:9-10, Gallesia 5:14.\f* \p ⸤nirimu.⸥ \s1 7:13-14 “Kerepulu Paa Kangana Eno Suku Pangi.” Nirimu Ungu Te \p \v 13 “Eno pala kerepulu kangamonga paa pangi.\f + \fr 7:13 \ft LLuku 13:24, Jono 10:7,9.\f* Kolea kerine pulimo kerepulumu paa awilimu, akune pulimo aulkemo paa anjo yando pupe paa pará lemo akune yembo awisili mindili naa siku we we teko pulimele. \v 14 Nalo alieli konde molopa kondopa mindi puli koleana\f + \fr 7:14 \ft bokumunge alsena anjokondo “24. laip”.\f* pulimo kerepulumu paa kanga, yunge aulkemo paa tengepea teli kangamo lemo kolo yemboma akune pungendo mindili silimelemonga yembo telu telu ningu mindi aku aulkemo kanokolie pulimele.\f + \fr 7:14 \ft inie anjokondo 22:14, LLuku 13:24.\f* Aku telemele kene eno kanu kerepulu kangamonga pangi.” ⸤nirimu.⸥ \s1 7:15-27 Yesusini “Pulu Yemonga Ungumu Naa Pilku “Sike Ungume Nikimulu.” Ningu Kolo Toko Ningu Sili Yema Onge Kanoko Kondoko Molaa.” Nimbe Liepi Liepi Torumu Ungu Te\f + \fr 7:15 \ft akumunge 7:16,18,20 mele LLuku 6:43-45*.\f* \p \v 15 “Pulu Yemone ungu umbu tondolime naa pilku we kolo toko yando ningu singe yema onge kene kanoko kondoko molayo. Kongi sipisipi paa taka liku molemele mele aku siku kanu yemboma ongo molonge nalo owa takera\f + \fr 7:15 \ft ungu pulu te inie anjokondo 10:16*.\f* paa engelene kolkolie ‘Melte topo namili.’ ningu andoko molemele mele aku siku kanu yembomane ‘Eno mindili nangi. Eno tepo kenjemili.’ ningu molemele.\f + \fr 7:15 \ft ‘Kanu yemane eno ‘Naa pumolo.’ konopu lenge aulke tenga “Aulke peangamo kene pamili.’ ningu kondi tonge.’ nimbe nirimu. Pe Yesusi lombili andoli ye pokorene kanu yemando ungu niringila (Pe-Pita 2, Jutu 4-16, Jono Kumbi Lepamo 4:1, Gallesia 2:4, 4:17, Lipe Mundorumu Yema 20:30).\f* \v 16 Kanu kolo toli yemboma ongo ulu tengema kanokolie, ‘Eno sike kolo tolime.’ ningu kanonge. ‘Amu namili.’ ningu akeme manda olko toko nolemelaye? Molo ‘Me te namili.’ ningu silipu manda akuku nolemelaye? Paa molo. ‘Amu lupe akeme lupela, me lupe silipu lupela.’ ningu kanolemele. ⸤Aku siku mele Pulu Yemone sike ungu umbu tondolime pilku yemboma sike ningu silimele mele lupe, Pulu Yemone ungu umbu naa tondolime yemboma kolo toko ningu silimele mele lupela ningu kanonge.⸥ Unjoma mongo tolemo kinie kanokolie ‘Ime nomolo lemo. Ime naa nomolo lemo.’ ningu kanoko imbi silimele kanumu.\f + \fr 7:16 \ft ungu pulumu LLuku 6:44**.\f* \v 17 Unjo peangamone mongo peangamo tolemo; unjo kerimuni mongo kerimu tolemo. \v 18 Unjo peangamone mongo keri te manda naa tomba; unjo kerimuni mongo peanga te manda naa tombala.\f + \fr 7:18 \ft Jemisi 3:9-12.\f* \v 19 Unjo mongo peangama naa tomba unjoma pali peke tokolie tepena kalemele.\f + \fr 7:19 \ft inie yakondo 3:10.\f* \v 20 Unjoma mongo tolemo kinie kanokolie, “I mu peanga, imu keri.” ningu apurulimele mele, onge yembo kanumene tenge ulume enone kanokolie yemboma molemele mele sike aku siku kanonge. \p \v 21 “‘Yembomane nando ‘Awilimu.’ nilimele yemboma pali Pulu Yemone nokolemo mulu koleana\f + \fr 7:21 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* suku punge.’ ningu naa pilieyo. Tata mulu koleana molemomonga ungume pilku liku tenge yemboma mindi akune punge. \v 22 Yemboma apurumbe wale kanumu wendo ombá kinie yembo awisilini nando ningendo: “Awilimu, nane nunge imbi lepo\f + \fr 7:22 \ft bokumunge alsena anjokondo “6 bikpela”, “28. nem”.\f* nunge ungume nimbu sirindu kanumu; nunge imbi lepo yembomanga konopune kuru moloringime “Ongo ulsu paa.” nirindu kanumu; nunge imbi lepo ulu tondolo awisili terindu kanumu.” ninge. \v 23 Nalo aku siku ninge kinie nane enondo nimbondo: “Na enonga imbime paa naa pilipu eno kanopo imbi naa silio.\f + \fr 7:23 \ft Inie anjokondo 25:12.\f* Eno Pulu Yemonga ungumu naa pilku liku teringi kene nanga kumbikerena naa ongo anjo paa.” nimbo. \s1 7:24-27 Ulke Takolemele Mele Ungu Ikomo\f + \fr 7:24 \ft LLuku 6:46-49.\f* (7:15-27 pali kanani.) \p \v 24 “Akumunge, inanga ungume pilku liku tenge yemboma eno ye te molemo mele niembo: Ye pilipe konginjeli perimu ye te yuni yunge ulkemo ‘Ingi nimbe angiliepili.’ nimbe kou-polona ola takorumu. \v 25 Pe lo topa no topa poporome topalie ulkemo paa topa kalalu simbe terimu nalo ulke simumu kou-polona angilierimu kulu topa tekise naa tekisipe ingi nimbe we angilierimu. Nanga ungume pilku liku telemele yemboma eno kanu yemo mele molemele. \p \v 26 “I nanga ungume pilku liku naa tenge yemboma eno ye te molemo mele niembo: Ye pilipe konginjeli naa perimu ye tene yunge ulkemo ukiana ola takorumu. \v 27 Pe lo topa no topa poporome topalie ulke kanumu topa kalalu sipe paa bulu-balo sirimu. Nanga ungume naa pilku liku tenge yemboma eno kanu yemo mele molemele.” nirimu. \s1 7:28-8:1 Yesusi Yemboma Mane Sipe Pora Sipelie Ma-Pangine Maniendo Orumu Temanemo\f + \fr 7:28 \ft LLuku 8:1 ekendo, 7:28-29 Mako 1:22.\f* \p \v 28 Yesusini aku ungume nimbe pora sirimu kinie yuni mane sirimu pilku moloringi yembomane yuni ungu mane sirimu mele pilkulie mini-wale mundoringi. \v 29 Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku eno mane siringi yemane\f + \fr 7:29 \ft bokumunge alsena anjokondo “41. saveman”.\f* we mane siringi mele Yesusini aku sipe mane naa sirimu. Namba lierimu yemane pipili naa kolko tondolo munduku mane siringi mele aku sipe mane sirimu kulu pilkulie eno mini-wale mundoringi. \c 8 \p \v 1 Yesusi ma pangine maniendo ombá orumu kinie\f + \fr 8:1 \ft Ma pangine ola purumu ungumu inie yakondo 5:1.\f* yembo awisili liku maku toko yu lombili oringi. \s1 8:2-4 Yesusini Kuru Kendi\f + \fr 8:2 \ft bokumunge alsena anjokondo “25. lepra”.\f* Norumu Ye Te Tepa Konde Lsimu Temanemo\f + \fr 8:2 \ft Mako 1:40-45, LLuku 5:12-14.\f* \p \v 2 Kanu kinie ye te kuru kendi nomba perimumu Yesusi orumune omba yunge kumbikerena koporongo langopalie yundu nimbendo: “Awilimu, nunge konopumuni na ‘konde pambo.’ konopu lienu liemo nuni na manda teko konde lini.” nirimu kinie \v 3 Yesusini yemo kini ambolopalie yundu nimbendo: “‘Nu konde pani.’ konopu lekero kene konde pu.” nirimu kinie tamburumbu kuru kendimu nomba kelierimu. \v 4 Kanu kinie Yesusini yundu altopa nimbendo: “Nuni ya ulu tekeromo yembo telurindu kepe paa naa niyo. Sumbi siku puku Pulu Yemo popo tondoli yemo\f + \fr 8:4 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”.\f* nunge kangimu liku ora siku, ‘Na altopo kangi peanga liepili molkoro kene.’ ningu Mosisini “Tei.” nimbe panjerimu mele pilku liku tenindu “Pulu Yemo popo toko kalko sie.” nirimu mélemo liku Pulu Yemo popo tondoli yemondo “Kalondou.” ningu yu sieni. Pe yembomane nu kanokolie ‘Yu sike kangi peanga liepili molemo.’ ningu piliengi kene nikiru mele isili-ou te-pou.” nirimu. ⸤“Aku siku teni kinie yembomane nu kanoko keri naa kanonge, nu altoko we yemboma molemelena manda telune puku moloni.” nirimu.⸥ \s1 8:5-13 Isirele Yembomanga Ulsu Mololi Ami Ye Nomi Tenga Kendemande Yemo Yesusini Tepa Konde Lsimu Temanemo\f + \fr 8:5 \ft LLuku 7:1 ekendo-10.\f* \p \v 5 Yesusi Kapeniame taonona sukundu purumu kinie Romo yembomanga ami ye wane anderete nokorumu ye te yu orumune omba yundu mawa tepalie nimbendo: \v 6 “Awilimu, nanga kendemande yemo kimbu ki kolopa pora sipe mindili nomba perepa ulkena liepili okoro.” nirimu. \p \v 7 Yesusini yundu “Ombo tepo konde limbo.” nirimu. \p \v 8-9 ⸤Aku nirimu kinie pilipelie⸥ ami ye wane anderete nokorumu yemone yundu topondopa nimbendo: “Awilimu, na ye kerimu mele molio, nu nanga ulkena oni kinie kapola naa temba. Na ye tene kepe nokopa molemo, yunge ungumu pilipu lipu telio. Nane kepe ami ye mare nokopo molio. Kanu yemanga tendo “Pu.” nilio kinie yu pulimo. Molo tendo “Ou.” nilio kinie yu olemo. Molo nanga kongono tendeli kendemande yembo tendo “I siku tei.” nilio kinie yu aku sipe telemo kanumu. Aku sipela, nuni ungu te we nini kinie nanga kendemande yemo konde pumbe kene nuni we ni.” nirimu. \p \v 10 Yesusini yu nirimu mele pilipelie yu konopu awisili lipe mundupelie yu lombili oringi yembomando nimbendo: “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: I Isirele yembomanga talapena ulsu mololi yemone na ungumuni mindi manda tembo mele nimbe tondolo mundupe pilimo mele koleamanga pali, Isirele koleana sukundu kepe, yembo telurini kepe aku siku ningu pilieringi mele paa naa kanorundu. \v 11 Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Ena mundi olemo koleamanga kinie ena pulimo koleamanga kinie yembo awisili wendo ongo Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa nokolemo\f + \fr 8:11 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* mulu koleana sukundu Eporayamo kinie Aisake kinie Jekopo kinie pea ongo langi nongo molonge.\f + \fr 8:11 \ft Eporayamo kinie Aisake kinie Jekopo kinie Isirele yembomanga pulu-pulu anda-kolepalime. Enonga temanema Ou Pulu Pulu kolomongo awili 12-49.\f* nie anjokondo 13:42,50, 22:13, 24:51, 25:30. \p \v 12 Nalo Pulu Yemone ‘yunge yemboma’ nimbe mako torumu ⸤Isirele⸥ yemboma yu nokopa molemo koleana puku molemela yemboma yuni topa makoropa sumbulu toline mundumbe. Kanune paa mindili nongolie kola teko pereko molonge.” nirimu.\f + \fr 8:12 \ft inie anjokondo 13:42,50, 22:13, 24:51, 25:30.\f* \p \v 13 Aku nimbelie yuni ami ye wane anderete nokorumu yemondo nimbendo: “Nane nu ‘manda tendemba’ konopu lienu mele\f + \fr 8:13 \ft bokumunge alsena anjokondo “8. bilip”.\f* \p tendendu kene pu.” nirimu. Kanu kinie yuni aku sipe nirimu enamonga kendemande yemo yu kuru topa kelepa konde pupe molorumu. \s1 8:14-17 Yesusini Pitanga Kolepa Ambomo Kinie Yembo Awisili Tepa Konde Lsimu Temanemo\f + \fr 8:14 \ft Mako 1:29-34, LLuku 4:38-41.\f* \p \v 14 ⸤Kanu kinie⸥ Yesusi Pitanga ulkena sukundu ombalie Pitanga kolepa ambomo kuru topa kangi norumu kulu aniembo lierimu kanopalie, \v 15 yunge kimu ambolorumu kinie kangi nomba kelierimu kinie ambomo ola angilipe wendo ombalie Yesusi langi sipe yu nokorumu. \p \v 16 Pe kolea ipu lemba terimu kinie konopune kuru molorumu yembo awisili Yesusi molorumune mengo oringi kinie yuni kurumendo “Ongo wendo paa.” nirimu kinie ongo wendo puringi. Kuru torumu yemboma pali tepa konde lsimula. \v 17 Aku sipe terimumunge koronga-ou Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye\f + \fr 8:17 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* Aisayane ulu te pe wendo ombá ou nirimu mele kamu wendo orumu. Aisayane nimbendo: \q1 “Yuni yuyu olio kuru torumume makoropa, olio aniembo lierimulu kurume lipe ulsu mundorumu.” \m nirimu.\f + \fr 8:17 \ft Aisaya 53:4, Ou Pita 2:24.\f* \s1 8:18 (Ungu Pengémo inie anjokondo 8:23-27 kanani.) \p \v 18 ⸤Walse⸥\f + \fr 8:18 \ft LLuku 8:22.\f* Yesusi ⸤nomu Gallilli kélona molopili⸥ yembo awisili liku maku toko yu liku makapu teko moloringi kanopalie nirimumuni, ⸤lombili andolimendo⸥ “Nomune nekendo pamili waa.” nirimu. \s1 8:19-22 Yesusi Lombili Andolemolomonga Ungu Te\f + \fr 8:19 \ft LLuku 9:57-60(-62). Ungu tondolo te LLuku 14:25-33.\f* \p \v 19 ⸤Nalo ou naa pupe we angiliepili⸥ Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilipe mane sirimu ye te\f + \fr 8:19 \ft bokumunge alsena anjokondo “41. saveman”.\f* yu angilierimune omba yundu nimbendo: “Ungu Mane Silimu, nu puni koleamanga pali nu lombili ombó.” nirimu. \p \v 20 ⸤Aku nirimu kinie⸥ Yesusini yundu nimbendo: “Pílie! Owa takerama ulke pelemelemanga pelemele; kerama enonga mi takolemelemanga pelemele, nalo Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemonga pelemo kolea te naa lemo ⸤kene, nu ‘Yu lombili pupulie kapola naa molombo.’ ningu pilkulie na lombili wani. We naa wani.⸥” nirimu. \p \v 21 Kanu kinie yu lombili andorumu ye tene\f + \fr 8:21 \ft bokumunge alsena anjokondo “10. disaipel”.\f* yundu nimbendo: “Awilimu, nu kamu lombili wambo mangali ou pupu nanga lapamo ⸤kinie pea molambo. Pe yu kolomba kinie⸥ ono tepolie nu lombili ombó.” nirimu. \p \v 22 Nalo Yesusini yundu nimbendo: “⸤Nanga ungumu naa pilku⸥ yembo kololi ⸤none teli⸥ yembomane yembo kolongema ono teangi. Nalo nu na lombili ou.” nirimu. \s1 8:18,23-27 Poporome Awili Te Topalie Yesusinge Ungumu Pilipe Lsimu Temanemo\f + \fr 8:23 \ft Mako 4:35-41, LLuku 8:22-25.\f* \p \v 23 Aku nimbelie ⸤nomu Gallilli nekendo pumbendo⸥ nona andoli sipi tenga sukundu purumu kinie yu lombili andolime yu lombili sukundu puringila. \v 24 Kanu kinie ⸤nomune punge puringi kinie⸥ poporome awili te nomune torumu. Aku terimu-ne nomumu apisipe ola ombalie sipimu lipe aki tomba terimu nalo Yesusi we uru perimu. \v 25 Kanu kinie enone yu uru perimune puku toko makinjindikulie ningendo: “Awilimu, olio liku tapondoyo. Olio no wangokomolo.” niringi. \p \v 26 Yu ⸤makilipelie⸥ enondo nimbendo: “‘Pulu Yemone olio nokomba.’ ningu konopu tondolo naa pekemo yema, eno nambemune mini-wale mundukumiliye?” nirimu. Aku nimbelie ola molopa poporomemo kinie nomumu kinie iri torumu. Kanu kinie poporomemo topa kelepa nomumu lope naa tepa paa we lierimu. \v 27 ⸤Yuni terimu mele kanokolie⸥ yemane mini-wale mundukulie ningendo: “Apa! Iyemo nambolka yerenje? Poporomemone kepe nomumuni kepe yunge ungumu pilku liku kelkembele.” niringi. \s1 8:28-9:1 Kuru Paa Awisili Ye Talonga Konopune Molopa Ambolorumume Yesusini Topa Makororumu Temanemo\f + \fr 8:28 \ft Mako 5:1-20, LLuku 8:26-39 telu sipemo nalo akune ye telumundu mindi nilimo.\f* \p \v 28 Kanu kinie yu ⸤lombili andolime kinie pea⸥ nomu nekendo pupe kolea Gadara puringi kinie kanu kolea Gadara ye talo, konopune kuru molorumu yeselo, yembo ono koleana wendo ongolo yu molorumune oringili. Elo paa enge ningulu yemboma tongele teringilimunge we yemboma elo peringili koleana ‘Elone eno tongele.’ ningu aulkena ongo naa puringi. \v 29 Yesusi kanokololie tondolo munduku walsikululie ningelendo: “Pulu Yemonga Malo, olio-kinie ulu nambolka uluri tenindu onuye? Olio mongo lipe simbe walemo ou wendo naa opili nuni isili ou olio mindili liku sini okonoye?” niringili. \p \v 30 Akune anjopa kolea tenga umbu kongi awisili ímu nongo moloringi ⸤kanokolie⸥ \v 31 kurumene Yesusi mawa tekolie ningendo: “Olio toko makorokolie ‘ne kongimenga konopune molo-pangi.’ ni.” niringi kinie \p \v 32 yuni enondo nimbendo: “Kapola, akune pangi.” nirimu kanu kinie ⸤kurume⸥ kanu yeselonga konopune wendo ongolie kongi akune moloringimenga konopune puku moloringi kinie kanu kongime pali kekelepa toko lkisiku puku kopona pukue toko nomune suku puku no wangoringi. \p \v 33 ⸤Ulu akume wendo orumu kinie kanokolie⸥ kongi tapu teko moloringi yema talopa leko pukulie niringimuni, taonona puku akune moloringi yemboma enonga kongime terimu mele kepe kurume konopune moloringi yeselo terimu mele kepe temane toko siringi. \v 34 Niringi mele pilkulie taonona moloringi yemboma pali Yesusi molorumune ongo kanokolie yu mawa tekolie ningendo: “Olionga koleana naa mololi kelko pu.” niringi. \c 9 \p \v 1 Kanu kinie Yesusi altopa nona andoli sipi tenga sukundu pupelie nirimumuni, nomu ⸤Gallilli⸥ yakondo omba yunge kolea ⸤Kapeniame taono⸥ orumu. \s1 9:2-8 Yesusini Kimbu Ki Kolopa Pora Sirimu Ye Tenga Ulu Pulu Kerime Mundupe Siye Kolopa, Yu Tepa Konde Lsimu Temanemo\f + \fr 9:2 \ft Mako 2:1-12, LLuku 5:17-26.\f* \p \v 2 Yu ⸤Kapeniame kelepa⸥ omba molorumune ye marene kimbu ki kolopa pora sirimu ye te taropola teko mengo oringi. Enone ‘Yesusini iyemo manda tepa konde limbe.’ ningu pilkulie yu mengo oringi, Yesusini kanopa pilipelie kimbu ki kolopa pora sirimu yemondo nimbendo: “Nanga kangomo, nunge konopu waengo nipili. Nunge konopune ulu pulu keri terinu pelemoma manie pupili, mundupu siye kolkoro.” nirimu. \p \v 3 Aku nirimu kinie pilkulie Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane siringi ye marene\f + \fr 9:3 \ft bokumunge alsena anjokondo “41. saveman”.\f* enono konopuni pilkulie, ‘Iyemone Pulu Yemo marake tekemo.’ ningu pilieringi. \p \v 4 Eno konopu lieringi mele Yesusini pilipelie nimbendo: “Eno nambemune konopu leko kenjikimiliye? \v 5 Iyemondo “Nunge ulu pulu kerime manie pupili, siye kolkoro.” nimbo kinie eno ulu te naa kanokolie ‘We we tepa nikimu.’ konopu lengeye? Molo “Ola angilku nunge kunungumu liku mengo kimbu kongono teko andou.” nimbo kinie yu ola angilimbene naa angilimbenje mona lemba manda kanokolie ‘Aku sipe mindili sipe nikimunje?’ konopu lengeye? \v 6 Nalo “Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo\f + \fr 9:6 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.3. Pikinini Bilong Man”.\f* tondolo pelemomone ya ma koleana yembomanga ulu pulu kerime “Manie pupili, siye kolkoro.” manda nimbé.’ ningu piliengi!’ nimbu aku sipu nindu.” nirimu. \p Aku nimbelie kimbu ki kolopa pora sili yemondo nimbendo: “Nu ola angilku nunge kunungumu liku mengo ulkendo pu.” nirimu. \v 7 Aku nirimu kinie yemo ola angilipe ulkendo purumu. \v 8 Yembo awisili akune maku toko moloringimene yu aku terimu kanoko mini-wale mundukulie, mana yemboma ulu tondolo aku mele tenge tondolomo sirimu Pulu Yemonga imbi liku ola mundunduku kapi niringi. \s1 9:9-13 Yesusini Mateyundu “Na Lombili Ou.” Nirimu Temanemo\f + \fr 9:9 \ft Mako 2:13-17, LLuku 5:27-32.\f* \p \v 9 Kanu kinie Yesusi pumbe pupelie nirimumuni, kou takisi lipe molorumu ye te, yunge imbi Mateyu, kanopalie yundu “Na-kinie pea pambili lombili ou.” nirimu. Kanu kinie Mateyu yu ola angilipe yu lombili purumu. \p \v 10 Pe Yesusi Mateyunge ulkena langi nomba molorumu kinie kou takisi lili yema kinie, ⸤Juda ye awilimene⸥ “ulu pulu kerime teli ye” ⸤niringi⸥ wema kinie awisili ongo Yesusi kinie yu lombili andoli yema kinie\f + \fr 9:10 \ft bokumunge alsena anjokondo “10. disaipel”.\f* eno pea manie molko langi noringi. \v 11 ⸤Eno aku siku telune langi nongo moloringi kulu⸥ Parisi yemane kanokolie yu lombili andolimendo walsiku pilkulie ningendo: “Enonga ungu mane sili yemo kou takisi lili yema kinie ulu pulu kerime teli ye wema kinie eno-kinie yu nambemune langi pea nokomeleye?” niringi.\f + \fr 9:11 \ft ungu pulu te inie anjokondo 11:19*.\f* \p \v 12 Aku siku niringi mele pilipelie Yesusini enondo nimbendo: “Kuru naa tolemo yemboma doketana naa pulimele. Kuru tolemo yemboma mindi doketana pulimele kanumu.\f + \fr 9:12 \ft Ungu iko topalie Parisi yemando nimbendo: “‘Kuru naa tolemo.’ konopu lemele yemboma doketana naa pulimele’ nirimu akumu Parisi yemane “Kapola molemolo.” konopu lekolie “Doketa Yesusi” molorumune naa puringi nalo eno konopu keri pepili moloringi. Bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”.\f* \v 13 Nane “Yembo sumbi nilime na molombona wangi.” nimbondo ma koleana naa orundu.\f + \fr 9:13 \ft Yembo kake teli mare paa naa molemele kanumu (Romo 3:23). Nalo Parisi yemane ‘Olio ye sumbi nilime molemolo. We yemboma keri.’ ningu pilieringimunge Yesusini eno iri mele topa ‘Pulu Yemone eno kepe naa kanopa peanga kanolemo.’ nimbe aku nirimu.\f* ‘Ulu pulu keri teli yemboma na molombona wangi.’ nimbondo orundu. Ulu pulu keri teli yemboma lipu tapondombondo orundu kene\f + \fr 9:13 \ft Yesusini nimbe simbendo mana orumu ungumu inie yakondo 3:2.\f* eno puku Pulu Yemonga bokune molemo ungu tenga pulumu puku pili-peyo. Pulu Yemone nimbendo: \q1 “‘Na melema popo toko kalko siengi.’ nimbu pilipu naa molio. \q1 ‘Eno yembo lupema konopu mondoko kondo kolangi.’ nimbu pilipu mindi molio.”\f + \fr 9:13 \ft Osia 6:6.\f* \m nirimu kanumu.” nimbe Yesusini nirimu. \s1 9:14-17 Yembomane Walse Walse Langi Naa Nongo Mi Tolemele Ulumunge Ungu Te\f + \fr 9:14 \ft Mako 2:18-22, LLuku 5:33-39.\f* \p \v 14 Pe ⸤No Lindeli⸥ Jono lombili andoringi yema Yesusi molorumune ongolie yundu walsiku pilkulie ningendo: “Olio kinie Parisi yema kinie olio alieli langi mi topo naa nolemolo\f + \fr 9:14 \ft Aku siku teringimunge pulumu isipe: ‘Tepo kenjikimulu mele kanopo keri kanokomolo mele Pulu Yemone kanopa piliepili.’ ningu, walse walse langi mi toko naa nongo moloringi. Molo yembo te kolemo kinie ‘Olio kondo kolkomolo mele kanangi.’ ningu walse walse langi mi toko naa nongo moloringi. Molo ‘Pulu Yemo kinie ungu nimbu ulu mare mawa temolo kinie yuni paa piliepili.’ ningu molo ungu te lupe aku siku mele ningulie walse walse langi mi toko naa nongo we moloringila. Ulumunge ungu mare Konana 35:13, 69:10.\f* nalo nu lombili andolime aku siku naa telemele akumu nambemune naa telemeleye?” niringi. \p \v 15 ⸤Aku siku niringi kinie pilipelie⸥ Yesusini topondopa enondo ⸤ungu iko te topa yu-kinie ulu te wendo ombá mele nimbelie⸥ nimbendo: “Ambo limbe ye te yunge pulu lemo yema kinie molemo kinie eno konopu sikulie “Kola tepo langi naa namili.” manda ningeye? Manda naa ninge. Pe mindi, ambo limbe yemo eno molongena ongo wendo liku ⸤tonge⸥ kinie kanu walemanga sike ⸤konopu keri panjiku⸥ langi naa nongendo mi tonge. ⸤Isili-ou molo.⸥\f + \fr 9:15 \ft Aku ungu ikomonga sukundu ambo limbe yemo Yesusi yu. Yu tonge kinie yu lombili andoli yema konopu keri panjiku langi mi tongemondo nirimu.\f* \p \v 16 “Mulumbale ou te sungu nilimo kinie olione mulumbale paa konde tenga te kopisipu lipu, sungu nilimomonga naa topo tambululimolo kanumu. Yembo tene aku sipe topa tambulkenje kanu mulumbalemo nona panjilke kinie mulumbale konde kopiselimu kanga lepa lli nimbelie mulumbale oumu kelepa kamu awili tepa sungu nilke.\f + \fr 9:16 \ft ungu ikoselonga ungu pulumu LLuku 5:36*.\f* \p \v 17 “Kongi-meme kalumuni teli mingi-ou tenga no waene konde naa lakolemolo kanumu. Yembo tene mingi-ou tenga no waene konde te kolkanje kanu no waenemo mingine sukundu pepalie pe akolka kinie kanu mingi oumu naa akopa sungu nilke. Kanu kinie nomo kepe mingimu kepe kamu keri lelka. Akumunge no waene konde kongi-meme kalumuni teli mingi kondena mindi kolemolo kanumu. ⸤Pe nomo akolemo kinie kalumuni teli mingi kondemo anjo yando pupe sungu naa nilimomonga⸥ nomo kinie mingi kondemo pea kapola lemo.” nirimu. \s1 9:18-26 (,23-26) Ambola Te Kolorumumu Kinie, (9:20-22) Kuru Te Topa Naa Kelierimu Ambo Te Kinie, Elo Yesusini Tepa Konde Lsimu Temaneselo\f + \fr 9:18 \ft Mako 5:21-43, LLuku 8:40-56.\f* \p \v 18 Yesusini Jononga lombili andoli yemando ungu nimbe molopili ⸤Juda yemboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulke te⸥ nokorumu ye te Yesusi molorumune omba yunge kumbikerena koporongo langopa yundu nimbendo: “Nanga ambolamo kinié isili kolopa pora sikimu. Nalo nu ongo yu kimuni amboloni kinie yu konde pumbe.” nirimu. \p \v 19 Aku nirimu kinie Yesusi ola angilipe yu lombili purumu. Yesusi lombili andolime pea puringila. \p \v 20-21 Kanu kinie ambo te molorumu kanumunge pena perimu walema pora naa nirimu. Yu pena mindi pepili ponie engaki rurepo omba purumu. Kanu ambomone ‘Yunge wale pakolimu mindi ambolondu liemo na konde pumbo.’ nimbe pilipelie Yesusi pumbe purumu kinie bulkundu omba, yunge wale pakolimunge pundumu ambolorumu.\f + \fr 9:20-21 \ft inie anjokondo14:36.\f* \v 22 Ambolorumu kinie Yesusi topele topa yu kanopalie nimbendo: “Ambolamo, nu konopu waengo nipili moloyo. ‘Nu manda tepa konde limbe.’ konopu lienu kanu ulumuni nu konde pukunu.” nirimu. Kanu enamonga ambomo konde pupelie we molorumu. \p \v 23 Kanu kinie Yesusi ⸤Juda yemboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulkemo⸥ nokoli yemonga ulkena sukundu ombalie yembo awisili molko kondo kolko, kolape-mingi langoko, kola awili-teko teko moloringi kanopalie yuni nimbendo: \v 24 “Eno anjo pame! Ambolamo kolou naa kolomu. We uru mindi pelemo.” nirimu.\f + \fr 9:24 \ft Ungu iko torumu. Jono 11:11-15, Ou Korini 11:30, 15:20, Epesasi 5:14, Ou Tesallonaika 4:13,14,15, 5:10. Wale mare ‘Yemboma pilku sundunge.’ nimbu “koloringi” molo “yembo kolemelema” molo ungu aku sipema sumbi sipu torumulu.\f* Aku nirimu kinie ⸤ambola kanumu sike kolopa pora sirimu pilkulie yuni “We uru pelemo.” nirimumunge⸥ yu ungu taka tondoko tawe tenderingi. \p \v 25 Kanu kinie yembo maku toko moloringime pulu sipe pena-pena tepalie ⸤ambola onomo lierimu⸥ suluminiana pupe yunge kimu ambolorumu kinie ambolamo ola molorumu. \v 26 Iulu tondolo terimumunge temanemo kanu koleamonga sukundu lierimu koleamanga pali anjo anjo purumu pilieringi. \s1 9:27-31 Yesusini Mongo Keri Lierimu Ye Talo Tepa Konde Lsimu Temanemo\f + \fr 9:27 \ft bokune ya mindi molemo. Pe walse aku sipe mele ulu te wendo orumu temanemo inie anjokondo 20:29-34.\f* \p \v 27 Yesusi kanu koleamo mundupe siye kolopa pumbe purumu kinie mongo keri lierimu ye talo yu lombili ongo walsikululie ningelendo: “⸤Ye nomi kingi⸥ Depisini kalopa lsimu yemo,\f + \fr 9:27 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.1. Pikinini Bilong Devit”.\f* nu olto kondo kolou.” ningu wale awisili niliku oringili. \p \v 28 Yu ulke tenga sukundu purumu kinie mongo keri lieli yeselo yu molorumune lombili oringili kinie yuni elo walsipelie: “Elo na mawa tekembele mele ‘Manda temba.’ konopu lekembele\f + \fr 9:28 \ft bokumunge alsena anjokondo “8. bilip”.\f* molo moloye?” nirimu kinie \p elone ningelendo: “Awilimu, ‘Manda teni.’ konopu lekembolo.” niringili. \p \v 29 Kanu kinie yuni elonga mongoselonga ambolopalie nimbendo: “Nane ‘manda temba.’ konopu lekembele mele aku sipe wendo opili.” nirimu \v 30 kinie elonga mongoselo peanga lierimu, melema altoko kanoringili. Yesusini elo tondolo mundupe mane sipelie nimbendo: “Elone iulu wendo okomomo yembo teluri kepe paa naa piliengi, naa ningu siele!” nirimu. \v 31 Nalo elo pena pukulu Yesusini terimu mele aku koleamonga sukundu lierimu koleamanga pali temane toko silikulu andoringili. \s1 9:32-34 Kuru Tene Ye Tenga Kere Pipi Sirimumu Yesusini Topa Makororumu Kinie Yu Ungu Taka Tondoringi Temanemo \p \v 32 Kanu yeselo Yesusi munduku siye kolkolo pungele puringili kinie ye te konopune kuru molorumumunge ungu te naa nirimu ye te Yesusi molorumune mengo oringi. \v 33 Yesusini yemonga konopune molorumu kuru kanumu topa makororumu kinie ungu naa nirimu ye kanumuni ungu nirimu kulu yembo maku toko moloringimene kanokolie konopu awisili liku mundukulie ningendo: “Ou Isirele koleana sukundu isipe ulu te wendo naa orumu kanumu.” niringi. \p \v 34 Nalo Parisi yemane\f + \fr 9:34 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”.\f* ningendo: “Kurumenga nomimuni yu lipe tapondolemo-na yuni kurume topa makorolemo.” niringi.\f + \fr 9:34 \ft ungu pulu te inie anjokondo 12:24-37 molemo.\f* \s1 9:35-11:1 YESUSINI YUNGE LOMBILI ANDOLIME ‘KONGONO TEANGI PAA.’ NIMBE LIPE MUNDORUMU TEMANEMO\f + \fr 9:35 \ft Mako 6:6-13, LLuku 9:1-6.\f* \s1 9:35-10:1 Yesusini Yemboma Kondo Kolorumu Temanemo \s1 Kolomongo Awili 10 Yesusini Yunge Ye Rurepo Kongono Sipe Lipe Mundupelie Eno-Kinie Ulu Wendo Omb Mele Nimbe Sirimu Temanemo \p \v 35 Yesusi kolea awilimenga kinie, kolea kangamanga kinie pelipe andopalie nirimumuni, Juda yemboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulkemanga pupe ungu mane sipe; Pulu Yemo ye nomi kingi molopa yemboma nokolemo\f + \fr 9:35 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* nokomba ungu pulumunge temane peangama topa sipe; kuru lupe lupema torumu yemboma tepa konde lsimula. \v 36 Yembo paa awisili yu molorumune ongo liku maku toko moloringime kanopalie eno umbu konopu naa pepili andoko, kangime enge naa perimu kulu eno enono manda liku naa tapondoko molkolie eno kongi sipisipime enonga tapu ye te naa molorumumunge we moloringi mele eno aku siku moloringi kulu\f + \fr 9:36 \ft Kambu 27:17, Isikiele 34:5, bokumunge alsena anjokondo “44.1. sipsip”.\f* kanopalie eno paa kondo kolorumu. \v 37 Kanu kinie ⸤yembo awisili ‘Yuni lipe tapondopili.’ ningu moloringi kulu kanopalie⸥ lombili andolimendo nimbendo: “Langi awisili poniena nou lemo nalo kongono ye awisili molo. \v 38 ⸤Na ye telumu mindi ikongonomo tekero kene⸥ Langi Pulu Yemo mawa tekolie yuni “Langi nou lielime linge kongono tenge yemboma yunge poniena lipe mundopili.” niee.” nirimu.\f + \fr 9:38 \ft Yuni aku nirimumu ungu iko topa, “langi” nirimu yembomando nimbe, “Langi Pulu Yemo” nirimu Pulu Yemondo nirimu.\f* \c 10 \s1 10:1-15 Yesusini Lipe Mundorumu Ye Engaki Rurepo\f + \fr 10:0 \ft bokumunge alsena anjokondo “1. aposel”.\f* Kongono Sirimu Temanemo\f + \fr 10:0 \ft Mako 6:7-13, LLuku 9:1-5. 10:1-15** akumunge 10:9-15 LLuku 10:4-12.\f* \p \v 1 Yesusini yu lombili andoli ye engaki rurepondo\f + \fr 10:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “10. disaipel”.\f* “Yando waa.” nimbelie enone yembomanga konopune kuru molemoma “Ongo wendo paa.” ningu toko makoronge tondolomo sipelie, yembo kuru tolime kinie kangi pange-mange telime kinie “Konde pangi.” ninge nambamo sirimu. \s1 10:2-4 Yesusini Lipe Mundorumu Yemanga Imbime\f + \fr 10:2 \ft Mako 3:13-19, LLuku 6:12-16. Imbime Lipe Mundorumu Yema 1:13.\f* \p \v 2 Yuni “Nanga kongonomo tende-paa.” nimbe lipe mundorumu ye engaki rureponga imbime isipe: Ou Saimono, yunge imbi te ‘Pita’ niringila, yu keme yunge angenu Enderu keme, Jeperinge malo Jemisi keme Jemisi yunge angenu Jono keme, \v 3 Pillipu keme Batollomiu keme, Tomasi keme kou takisi lsimu ye Mateyu keme, Allapiasinge malo Jemisi keme Tadiasi keme, \v 4 “Olio Juda yemboma oliolio gapomano molamili.” niringi talape ye Saimono keme Yesusi pe lipe opa puluema sirimu ye Judasi Isikeriote\f + \fr 10:4 \ft Judasinge temanemo inie anjokondo 26:14-16,20-25,47-50, 27:3-10.\f* keme, akume. \p \v 5 Yesusini aku ye engaki rurepo lipe mundupelie enondo nimbendo: \p “Yembo lupema molemelena naa lapangi. Sameria yembomanga\f + \fr 10:5 \ft bokumunge alsena anjokondo “39. Sameria”.\f* taono tenga naa lapangi. \v 6 Isirele yemboma mindi enonga kongi sipisipi pena lou leko pelemele mele\f + \fr 10:6 \ft bokumunge alsena anjokondo “44.2. sipsip”.\f* aku siku molemele yemboma molemelena mindi pangi. \v 7 Eno molemelena punge pukulie, enondo “Pulu Yemo ye nomi kingi molopa yemboma nokomba walemo\f + \fr 10:7 \ft bokumunge alsena anjokondo “20.kingdom”.\f* nondopa wendo ombá tekemo.” niliku pangi. \p \v 8 “Kuru tomba yemboma teko konde liku, kolko lenge yemboma ‘Lomboroko ola molaa.’ ningu, kuru laká nombá yemboma\f + \fr 10:8 \ft bokumunge alsena anjokondo “25. lepra”.\f* ‘Umbu kalu angiliepili.’ ningu, kuru konopune molopili molonge yemboma ‘Konopune naa molangi, ongo wendo pangi.’ ningu teliku pangi. Ikongonomo tengemonga tondolomo kou te molo meltene topo toko naa likimili kene anjo yemboma aku siku liku tapondokolie ningemone, ‘Kou te liemili.’ ningu naa lateangi. We teangi. \p \v 9 “Pungendo kou gollo mare molo kou sillipa mare molo kou kopa mare kakona panjiku mengo pu naa pangi. \v 10 Mele wale kepe wale pakoli talo kepe kimbu-su kepe apulu mingi kepe naa mengo we pangi. Yembo kongono tendelemomo kongono tendelemo yembomone langi simbe kinie papu kene\f + \fr 10:10 \ft LLuku 10:7, ungu pulu te Ou Timoti 5:18.\f* melte mei naa meangi. We pangi. \p \v 11 “Pe kolea awili tenga molo kolea kelo tenga suku pukulie ningemone, yemboma walsiku pilkulie “Ye nawe ye peanga te molemomonga oliondo “Pea peamili waa.” nimbeye?” niengi. Kanu kinie te ningu singe kinie pilku yu kanoko lendekolie kanu yemonga ulkena puku yu kinie mindi pea peko molkolie pe aku koleamo munduku siye kolko pangi. ⸤Ulke pinie-pinie naa andoko ulke teluringe mindi langi nongo peangi.⸥\f + \fr 10:11 \ft ungu pulumu Mako 6:10*.\f* \v 12 ⸤Kolea tenga puku ye peanga te liku ora singe kinie kanoko lendeko⸥ yunge ulkena sukundu pukulie ningemone, ulke pulu yembomando “Eno konopu peanga pepili molaa.” nieyo. \v 13 Kanu kinie kanu yembomane “Pea peamili sukundu waa.” ningi liemo, enonga ungu peanga ninge kanumu kanu yemboma kinie pepili. Nalo kanu yembomane konopu peanga naa panjiku, “Pea peamili waa.” naa ningi liemo ungu peanga ou sukundu pukulie ninge kanumu “Eno kinie naa pepili.” ningu, kelko mengo ⸤eno munduku siye kolko yando wangi⸥. \p \v 14 “Yembo tene enondo “Pea peamili waa.” ni naa ningu enone ungu ningema pilku naa lingi liemo kanu ulkemo molo kanu taonona yembo kerime munduku siye kolko pungendo ⸤kanu koleana yemboma ‘Kamu molko kenjengi! Pulu Yemone eno lipe naa tapondomba mele piliengi!’ ningu⸥ enonga kimbune kanu koleamanga ma angilimbe mamo kulu toko pangi. \v 15 Nane eno paa sike nimbu sikirumu: Kote walemo wendo ombá kinie kolea awili Sodomo kinie Gomoraselo elonga yemboma ⸤ou ulu pulu keri awisili sike teringi\f + \fr 10:15 \ft Kanu koleaselonga yembomane teko kenjeringimunge Pulu Yemone eno kinie kolea pali tepe tene topa kondorumu mele temanemo Ou Pulu Pulu 18-19 molemo, akune 19:24-25 paa kana. Sodomonga ungu te inie anjokondo 11:23-24 molemola.\f* nalo⸥ elonga kote kelo mele pemba. Nalo iyembo enondo “Sukundu waa.” ni naa ningu enonga ungu pilku naa linge yemboma kote walemo wendo ombá kinie enonga kote awilimu pemba. \s1 10:16-25 Umbune Lupe Lupe Mare Wendo Omb Mele Ungu Te\f + \fr 10:16 \ft akumunge 10:17-22 LLuku 21:12-17, 12:11-12, Mako 13:9-13.\f* (Kolomongo Awili 10 pali kanani.) \p \v 16 “Eno lipu mundukuru yema eno sipisipi melema, yembo owa takera awili kerimene\f + \fr 10:16 \ft Kanu owa takeramonga imbi kewa ungune ‘wullipi’ nilimolo. Kanu owamo awili mele, yuni kongi sipisipi kinie melema paa topa nolemo. Yuni ungu iko mele topa ‘ye kerimendo’ nimbe nirimu; inie yakondo 7:15, LLuku 10:3, Jono 10:12, Lipe Mundorumu Yema 20:29, (Pillipai 3:2).\f* sipisipi\f + \fr 10:16 \ft bokumunge alsena anjokondo “44.1. sipsip”.\f* topa nolemo mele yemboma molemelena eno lipu mundukuru. ⸤Nanga ungumu andoko ningu singe kinie pilku keri pilkulie yembomane eno mindili liku singe.⸥ Yemboma owa takera mele aku siku molemele kene kongi-ka wambiyema pilipe konginjelimu paa pelemo-na ulume tembando mimi sipe pilipe telemo mele eno aku wambiyema mele molko, kera waembono molemo mele molangi. ⸤Aku keramone melema mindili sipe tepa kenjimbe ulu pulu te naa pelemo.⸥ \p \v 17 “Yemboma mimi siku kanangi. Enone ⸤‘Na lombili andoli yemboma mindili nongo, kolangi.’ ningu,⸥ eno ⸤mare liku ambolkolie⸥ kanjollomanga makumenga mengo puku kote tendeko, eno ⸤mare⸥ Juda yemboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilimele ulkemanga liku mengo puku kopene tongela. \v 18 Eno nanga yemboma molongemonga eno ⸤mare ka siku⸥ yembo lupemanga gapomano ye awilime kinie ye nomi kingime kinie molongena ⸤kote tendengendo⸥ mengo pungela. Aku siku tenge kene eno enono kanoko kondoko molayo. Nalo kote tendenge kinie kotena angilkulie kanu yema kinie kanu yema nokonge ye nomime kinie enone ‘Nanga ungumu piliengi!’ ningu eno ningu singe. \v 19 Nalo eno ka siku kote tendenge kinie ‘Kotena nambolka unguri nimolonje? Olio ungu te walsiku pilinge kinie nambolka unguri topondopo nimolonje?’ ningu mini-wale naa mundengi. Aku tenge enamonga eno ungu ninge mele pilinge. \v 20 Eno ungu ningema enono pilkulie naa ninge. Enonga ⸤mulu koleana molemo⸥ Lapanga Minimu enonga kerena molopalie nimbe simbe ungume enone anjo ninge kene konopu kimbu naa siku, pilinge mele niengi. \p \v 21 “⸤Aku walemanga⸥ angenuni yunge angenu ⸤nanga yembo molombamonga⸥ ‘Kolopili toko kondangi.’ nimbe kote tendemba. Lapane yunge ambolangoma akula temba. Ambolangomane kepe enonga anupili lapali-kinie mumindili kolko kotena mengo puku “Toko kondangi.” ningela. \v 22 Nanga yemboma molongemonga yembomane pali eno-kinie konopu keri panjinge, nalo na munduku siye naa kolko walema pora naa nipili tondolo munduku molonge yemboma ⸤Pulu Yemone⸥ lipe tapondopa ‘Mindili nonge koleana naa puku pea molopo kondopo mindi pamili.’ nimbé.\f + \fr 10:22 \ft bokumunge alsena anjokondo “21.1. kisim bek”.\f* \v 23 Kolea tenga yembomane ‘eno mindili nangi.’ ningu teko kenjinge kinie kolea tenga kowa pangi. Nane enondo paa sike nikirumu: Eno kolea Isirele sukundu koleamanga pali andoko nanga kongonomo teko pora naa sindengi Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo\f + \fr 10:23 \ft Inie yakondo 9:6*.\f* ⸤kelepa yando⸥ ombá. \p \v 24 “Mane sili ye te lombili puku ungume pilimele yemboma ‘Enonga mane silimu maniendopa, eno olandopa.’ manda naa ninge. Kendemande yembo tene ‘yunge nokoli yemo maniendopa, yu olandopa.’ manda naa lanimbé. \v 25 Lombili pupe ungume pilimo yembomo kinie yunge ungu mane silimo yemo kinie kapola kapola molembele akumu manda. Kendemande yembomo kinie yunge nokoli yemo kinie kapola kapola molembele akumu mandala. Ulke pulu yemonga ungu naa pilimele yembomane yu-kinie mumindili kolko iri tongendo ⸤kurumenga nomi Setenenga imbi manda manjiku⸥ “Yu Belsipuli” ningu imbi lemele kanumu.\f + \fr 10:25 \ft Setenendo niringi. Bokumunge alsena anjokondo “4. Belsebul”.\f* Pe kinié ulke pulu yemondo aku siku ningi liemo yunge ulkena pelemele yembomando pali paa awili teko olandopa ungu kerime ningela. \s1 10:26-31 Pulu Yemo Mindi Pipili Kolangi Ungu Te\f + \fr 10:26 \ft LLuku 12:2-7.\f* (Kolomongo Awili 10 pali kanani.) \p \v 26 “⸤Nanga opa puluemane na teko kenjilimele mele eno na lombili andoli yema sike teko kenjingela⸥ akumunge eno kanu yemboma pipili naa kolayo. Aki tolemo ulumenga telu kepe pe aki naa topa pali mona lemba. Lopi telemo ulumenga telu kepe pe lopi naa temba. Kanu ulume kinie ungume pali yembomane pali pilinge kene pipili naa kolangi. \v 27 Nane enondo sumbulu toline nilio ungume pa teline nieyo. Ungu ólo toko ninge enono komune pilinge ungume ulke imune ola angilku ru ningu niengi. \p \v 28 “Kangimu mindi toko kondokolie minimu manda toko naa kondonge yemboma pipili naa kolayo. ⸤Pulu Yemo mindi pipili kolayo⸥.. Yuni kangimu kinie minimu kinie peaselo tepe koleana manda topa kondomba kene yu mindi pipili kolaa.\f + \fr 10:28 \ft Ipuru 10:31.\f* \p \v 29 “Kera kalsindipele paa kangamo molemo, topo toko lingendo kera talo pea tene toya mele mindi pulimo kanumu. Nalo te kolopa we manie naa pulimo. Kanu kerama na lombili andoli yembomanga ⸤mulu koleana molemo⸥ Lapamone kanolemo.\f + \fr 10:29 \ft inie yakondo 6:26.\f* \v 30 Eno ⸤na lombili andolime⸥., enonga penge indime kepe yuni koronga telu telu nimbe pali kambu torumu. \v 31 Enonga ⸤mulu koleana molemo⸥ Lapamone aku sipe eno molemele mele kanopa mololipe pulimo kene ⸤‘Yembomane olio teko kenjinge.’ ningu⸥ pipili naa kolayo. Kera kalsindipele yu kou paa koltalo mele pulimo nalo kanu keramo Pulu Yemone kanopa molemo. Eno yemboma paa olandopa awilime kanopalie eno paa nokopa kondopa molomba. \s1 10:32-33 “Olio Yesusinge Yemboma Molemolo.” Nimolondo Pipili Naa Kolamili Ungu Te\f + \fr 10:32 \ft LLuku 12:8-9, ekendo Mako 8:38.\f* \p \v 32 “Yembo tene yembomanga kumbikerena ola angilipe “Na Yesusinge yembomo molio.” nimbé kinie nane Tata mulu koleana molemomonga kumbikerena ola angilipu “Kanu yembomo nanga yembomo.” nimbola. \v 33 Nalo yembomanga kumbikerena “Yesusi yu naweye? Yu na naa pilkiru.” aku mele nimbé yembomo yu nane Tata mulu koleana molemomonga kumbikerena “Aku yembomo yu naweye? Yu na naa pilkiru.” nimbola. \s1 10:34-39 Yesusi Konopu Paa Olandopa Mondangi Ungu Te\f + \fr 10:34 \ft akumunge 10:34-35 LLuku 12:51-53; 10:37-39 LLuku 14:26-27; 10:39 Jono 12:25.\f* (Kolomogo Awili 10 pali kanani.) \p \v 34 “‘‘Ya mana yemboma opa naa teko telune kapola kapola molangi.’ nimbu orundu.’ konopu naa leangi. Eno yemboma ‘Taka liku molko kapola kapola molangi.’ nimbondo naa orundu. ‘Mumindili kolko opa teangi.’ nimbondo orundu.\f + \fr 10:34 \ft Yesusini ungu iko topalie “Na opa teli lou pulse te membo orundu.” nirimu.\f* \v 35-36 ‘Yembomane teangi.’ nimbondo orundu mele isipe: \q1 “Ye tene yunge lapa kinie opa tepili, \q1 lemenu tene yunge anumu kinie opa tepili, \q1 malo tenga menuni yunge bamu kinie opa tepili. \q1 Ulke telune pelemele yemboma opa pulue molonge.”\f + \fr 10:35-36 \ft Maika 7:6.\f* \m ‘Aku teangi.’ nimbondo orundu. \p \v 37 “Yembo tene na olandopa konopu naa mondopa, yunge lapa molo anumu olandopa konopu mondomba yembomo ‘Nanga yembomo molopili.’ nimbo kapola naa temba. Yembo tene na olandopa konopu naa mondopa, yunge malo molo lemenu olandopa konopu mondomba yembomo ‘Nanga yembomo molopili.’ nimbo kapola naa temba. \v 38 Yembo tene ‘Yu lombili pambo.’ nimbelie yemboma unjo perana angilku mindili nongo kolemele mele yuni unjo pera mele gomo lembando ‘Na yu lombili pumbondo mindili nondu liemo papula; kolondu liemo papula.’ naa nimu liemo ‘Nanga yembomo molopili.’ nimbo kapola naa temba.\f + \fr 10:38 \ft LLuku 14:26-27.\f* \v 39 Yembo te ya ma koleana ‘Na molopo kondopo, nondopo naa kolambo.’ nimbe pilimo yembomo kolopalie kolea kerine mindili nomba molopa mindi pumbe. Nalo yembo te na lombili andopa nanga kongonomo tendembando ‘Ya mana mindili nombo molombo kinie mandala, kolombo kinie mandala.’ nimbé yembomo konde molopa kondopa mindi pumbe.\f + \fr 10:39 \ft Jono 12:25.\f* \s1 10:40-42 Kirasinge Yemboma Liku Tapondonge Yemboma, Mele Kalolime Linge Ungu Te\f + \fr 10:40 \ft ungu pulu te inie anjokondo 25:31-46.\f* (10:pali kanani.) \p \v 40 “Eno kolea tenga punge kinie yembo tene ‘Pea molamili waa.’ nimbe lipe tapondolemo yembomo na pea aku sipe lipe tapondolemo. Na ‘Pea molambili ou.’ nilimo yembomone na “Ma koleana pu.” nimbe lipe mundorumu yemo ‘Pea molambili ou.’ nilimola.\f + \fr 10:40 \ft LLuku 9:48, 10:16, Jono 12:44, 13:20.\f* \v 41 Yembo tene Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma pilipe yemboma nimbe silimo yembo te\f + \fr 10:41 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* olemo kinie ‘Yu Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma pilipe yemboma nimbe silimo yembo te kene’ nimbe pilipelie “Pea molambili ou.” nimbe lipe tapondolemo yembomo Pulu Yemone yunge ungumu nimbe silimo yembomo mele kalomba mele kanu lipe tapondolemo yembomo kepe telu sipe mele kalombala. Yembo tene Pulu Yemonga ungumu pilipe lipe konopu sumbi nipili molemo yembo te olemo kinie ‘Yu Pulu Yemonga ungumu pilipe lipe konopu sumbi nipili molemo yembo te kene.’ nimbe pilipelie ‘Pea molambili ou.’ nimbe lipe tapondolemo yembomo ⸤Pulu Yemone⸥ kanu yembo sumbi nilimu mele kalomba kinie yu lipe tapondolemo yembomo kepe telu sipe mele kalombala. \v 42 Yembo tene eno nanga lombili andoli yembo imbi naa mololi yembo te\f + \fr 10:42 \ft bokumunge alsena anjokondo “31.4. pikinini - tok bokis”.\f* kanopa ‘yu nanga lombili andoli yembo te kene’ nimbe kanopalie yu lipe tapondopa we no kepe kolopa simu liemo nane eno paa sike nimbu sikirumu, kanu yembomo paa sike mele kalolimu limbe.” nirimu.\f + \fr 10:42 \ft Mako 9:41.\f* \c 11 \s1 11:1-16:20 YESUSI MOLEMO MELE NIMBE SILIMO UNGU MARE \s1 11:1 Yesusi Ungu Mane Silipe Andorumu Temanemo \p \v 1 Yesusini yu lombili andoli ye rurepondo yunge kongono tendenge mele mane sipe pora sipelie nirimumuni,\f + \fr 11:1 \ft inie yakondo 9:35-11:1.\f* yu kanu koleamo mundupe siye kolopa kolea Gallilli disiriki taonomanga andopa mane sipe ⸤Pulu Yemonga⸥ ungumu nimbe sirimu. \s1 11:2-19 No Lindeli Jonone ‘Yesusi Yu Nawenje Piliembo.’ Nimbe Jono Yunge Lombili Andoli Ye Mare Yesusi Molorumune Lipe Mundorumu Temanemo\f + \fr 11:2 \ft LLuku 7:18-35.\f* \p \v 2 ⸤Pulu Yemone “Nanga yemboma nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” nimbe ou mako torumu ye nomi⸥ Kirasimuni\f + \fr 11:2 \ft bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”.\f* ulu tondoloma terimumunge Jono ka ulkena pepa pilipelie nirimumuni, “Yesusindu i siku i siku walsiku pilindengi!” nimbe yu lombili andoli mare Yesusi molorumune lipe mundorumu. \v 3 Kanu yema Yesusi molorumune ongo yu walsiku pilindikulie ningendo: “Pulu Yemone olio nokopa kondomba yere “Lipu mundumbo.” nimbe, nimbe panjerimu yemo ‘Ombá.’ nimbu nokopo molemolo kanumu nu molo te lupe ombámo nokopo molamiliye?” niringi. \p \v 4 Yesusini enondo topondopa nimbendo: \m “Enone ya kanokomele mele kepe pilkimili mele kepe puku Jono ningu si-peyo. \m \v 5 Mongo keri lieli yemboma mongone kanoko, \m kimbu keri lieli yemboma kapola andoko, \m kuru laká nolime\f + \fr 11:5 \ft bokumunge alsena anjokondo “25. lepra”.\f* umbu kangi angilipe, \m komu silime komuni pilku, \m kolopa lielime ola molemele kepe, \m koropa pulime temane peangamo topo silio pilimelela kanumu.\f + \fr 11:5 \ft ungu pulu te LLuku 4:16-21.\f* Aku siku Jono ningu sieyo. \v 6 Na kanokolie ‘Yu sike kanu yemo molemo.’ ningu tondolo munduku pilkulie, altoko konopu talo naa panjiku molonge yemboma eno malo.” nirimu. \p \v 7 Jono lombili andolime punge puringi kinie Yesusini kelepa yembo awisili maku toko moloringimendo Jonondo nimbendo: “⸤Kolea ku lieline Jono no lindipe molorumu kinie⸥ eno kanu kolea ku lieline nambolka kanonge puringiye? Lkepanie mele poporomene lope-lope tendepa molorumu te kanonge puringiye? \v 8 ⸤Molo kanumu. Alieli kanolemele mele kanonge naa puringi liemo⸥ ulu nambolkare kanongendo puringiye? Ye te mulumbale paa peangama pakopa molorumu-ne kanonge puringiye? Akumu molola. Yembo mulumbale paa peangama pakolemelema ye nomi kingimenga ulkena manjiku molemele kanumu. \p \v 9 “⸤Aku sili te kanonge naa puringi liemo⸥ Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma pilipe yemboma nimbe sili ye te\f + \fr 11:9 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* kanonge puringiye? Akumu sike nalo nane enondo nimbu sikiru: Jono yu sike Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma pilipe yemboma nimbe sili ye te nalo yu Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe nimbe sili ye we te molo. \v 10 Yuni Pulu Yemone ou “Lipu mundumbo.” nirimu yemonga\f + \fr 11:10 \ft ungu pulumu inie yakondo 11:2.\f* aulkemo tepa mimi temu kanumu.\f + \fr 11:10 \ft Jonondo nirimu ungu akumu inie yakondo Mateyu 3.\f* Kanu yemondo Pulu Yemonga bokune sukundu molemo ungu te isipe: \p ‘⸤Pulu Yemone yunge Malondo nimbendo:⸥ \q1 “Pilieyo. Nanga ungu te nindimbe yemo \q1 nane nu puni aulkena yu kumbi lepo lipu mundukuru. \q1 Yuni nunge aulkemo akisindimbe.” nirimu.’\f + \fr 11:10 \ft Mallakai 3:1.\f* \m kanu ungumu bokune molemo.\f + \fr 11:10 \ft “Nindimbe omb.” nirimu kanu yemo No Lindeli Jono. Yu Pulu Yemonga Malonga aulke akisindimbe orumu yemo akumunge “Yu we nimbe sindeli ye te molo.” nimbe nirimu.\f* \v 11 Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Ou mana moloringi yembomanga te No Lindeli Jono kinie manda molo. Jono olandopa mele. Nalo kinié wale kondemo wendo okomo. Kanu walemo Pulu Yemo ye nomi kingi molopa nokolemo\f + \fr 11:11 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* yembomanga te paa imbi naa molopa paa koropa puli yembomo olandopa; Jono yu maniendopa. ⸤Ou moloringi yemboma manie mele; kinié na ‘Sike.’ ningu tondolo munduku pilingemonga konopu peanga pemba yemboma olandopa.⸥ \v 12-13 Jono ou mana naa omba molopili ungu manema pelemo boku Mosisini torumume kinie, Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siku bokune toringi bokume kinie, aku bokumene\f + \fr 11:12-13 \ft bokumunge alsena anjokondo “26.2. Lo na Profet”.\f* Pulu Yemonga ungume ningu siku, Jono kinie Pulu Yemone “Eno nokomba ye nomi te lipu mundumbo.” nimbe panjerimu yemo kinie\f + \fr 11:12-13 \ft bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”.\f* ongele mele ungume niringi. Nalo Jono orumu kinie yandopa Pulu Yemo ye nomi kingi molopa yemboma nokolemo ulumu paa tondolo mundupe wendo omba yunge opa puluema topa manie mundulimola; ye enge nilimene aku ulumu ambolongendo tondolo munduku karaye teko linge tekemelela.\f + \fr 11:12-13 \ft LLuku 16:16. Iungumunge ungu pulu sikemo pilipe konginjeli yembomane pilku sundulimele. Bokune Giriki ungune imbi toringi akumu Yesusini ungu iko torumunje ningu pilku imbi toringinje. Pulu Yemonga opa puluemane yu toko manie mundunge teringi mele nimbe sirimunje. Molo yembomane Pulu Yemone nokolemo talapena sukundu ‘Paa pamiliya!’ ningu mindili siku tenge mele akumundu nirimunje.\f* \v 14 Ungu te nimbo tekeromo pilimolo konopu linge liemo piliengi! Pulu Yemonga bokune “⸤Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma pilipe yemboma nimbe simbe ye⸥ Illainja ombá.” nirimu\f + \fr 11:14 \ft Mallakai 4:5.\f* ye kanumu Jonondo nirimu.\f + \fr 11:14 \ft Inie anjokondo 17:10-13.\f* \v 15 Inikiru mele komu angilimo yembomane paa mimi siku piliee!” ⸤nirimu.⸥ \p \v 16 “Kinié mana molemele yemboma nambolka melte eno manda manjipu manda nimbonje? ⸤Eno molemele mele isipu nimbu siembo:⸥ Eno yemboma maku tolemele koleana ambolangoma pepe pereko molemele mele. Kanu ambolangomanga marene ne anjo molemele ambolango mare ⸤pea pepe pereko molonge aulke te koroko kelkolie⸥ enondo walsikulie ningendo: \m \v 17 “Konana nimulu kinie \m eno ‘Pea konana niemili.’ naa ningu “Molo.” ningi. \m Pe kelepo kola temulu kinie eno ‘Pea kola teamili.’ ni naa ningi. \m ⸤Pea pepe perepo molomolo aulke te molo lepamo.⸥” \m nilimele. ⸤Kinié molemele yemboma eno kanu ambolangoma mele molemele.⸥ \v 18 ⸤Na kinie No Lindeli Jono kinie oltone nilimbolo ungume enone pilku keri pilimele; telembolo mele kanoko keri kanolemelela⸥.. Jono ombalie ga kinie no waene kinie naa nomba molorumu kinie ⸤kanoko keri kanokolie⸥ ningendo: “Yunge konopune kuru te molemo.” niringi. \v 19 Pe Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo omba ga kinie no waene kinie norumu kinie ⸤kanoko kerila kanokolie⸥ ningendo: “Yu ga awisili nomba keri pilipe, no waene awisili nomba kekelepa topa telemo yemo. Yu kou takisi lili yema kinie,\f + \fr 11:19 \ft Juda yembomane enonga ye mare Romo gapomano liku tapondoko Juda yembomanga kou takisi lsingimunge “teko kenjeli yema” niringi; kou takisi lingendo olandopa mare wa nongendo lsingimunge kanokolie “paa ye ulu pulu keri pelime” niringila. LLuku 5:27-31, 7:29-30, 18:9-14, 19:1-9, Mateyu inie anjokondo 18:17, 21:28-32.\f* ulu pulu keri telemele yembo wema kinie ‘Yu kinie pulu liepili pea tapu topo molamili.’ nimbe telemo.” nilimelela. ⸤Enone aku siku Jono kanoko kerila kanolemele. Na kanoko kerila kanolemele.⸥ Nalo pilipe konginjeli ulu pulumu Pulu Yemokinie pelemo-na yuni telemo temba mele kanokolie ‘Papu telemo.’ ninge.” nirimu. \s1 11:20-24 Yesusini Kolea Marenga Yemboma Konopu Alowa Naa Teringimunge Molko Kenjengi.” Nirimu Temanemo\f + \fr 11:20 \ft akumunge 11:21-24 LLuku 10:13-15,12, LLuku 11:31-32.\f* \p \v 20 Aku nimbelie Yesusi kolea ou andopa ulu tondolo awisili terimu koleamanga ⸤moloringi yemboma⸥\f + \fr 11:20 \ft Giriki ungune Yesusini yembomando nimbendo koleamando nirimu. Ya sumbi sipe molemo.\f* yuni terimu mele kanokolie enonga ulu pulu kerime kanoko keri kanoko munduku siye kolko konopu alowa naa teringi kanopalie yuni eno iri topalie nimbendo: \v 21 “Kolea Korasini kinie Besaida taonoselonga ⸤molemele yemboma⸥ mindili nongo paa molko kenjinge! Kanu koleaselonga sukundu ulu tondolo awisili terindu ⸤nalo akune molemele yemboma konopu alowa naa telemele⸥.. Kolea awili Taya kinie Saidonoselonga sukundu\f + \fr 11:21 \ft Ibokune kolea-pikisa ‘mepe’ nili te gomo 2 molemo, akune Nomu Kusa Meditereniano kélona gomo olakondo kolea Taya kinie Saidonoselo lierimu mele molemo. Aku koleaselo Juda yembomanga koleaselo molo. Akune yembo lupema moloringi, Pulu Yemonga Juda yemboma molo. Korasini kinie Besaidaselonga yemboma Pulu Yemonga Juda yemboma moloringi.\f* ⸤ulu tondolo te naa terindu\f + \fr 11:21 \ft Telu mindi Yesusi pe walsikele sike akune ulu tondolo te terimu (Mateyu 15:21-28).\f* nalo kanu koleaselonga sukundu⸥ nane ulu tondolo aku sipu telka kanolemelanje kanu koleaselonga ⸤yembomane⸥ eno ulu pulu keri telemelema koronga munduku siye kolko, bulu siku, konopu alowa telemela. \v 22 Akumunge nane enondo nimbu sikiru: Pe kote walemo wendo ombá kinie kanu kolea Taya kinie Saidonoselonga ⸤yemboma ulu pulu keri telemelemonga⸥ enonga kote kanga mele pemba. Nalo eno kolea Korasini kinie Besaidaselonga ⸤yemboma nane ulu tondoloma terindu kinie kanokolie konopu alowa naa teringimunge⸥ kote walemo wendo ombá kinie enonga kote awili mele pemba. \p \v 23 “Kapeniame taono ⸤yemboma enone⸥ ‘Mulu koleana pupu molamili.’ konopu lekemeleye? Aku manda molo. ⸤Enone nanga ungume alieli pilimele nalo konopu alowa naa telemelemonga⸥ eno kolea kerine puku molonge.\f + \fr 11:23 \ft ungu pulu te Aisaya 14:13-15.\f* Enonga koleana sukundu ulu tondolo awisili terindu ⸤nalo eno konopu alowa naa teringi⸥.. Kolea awili Sodomo sukundu\f + \fr 11:23 \ft Sodomo taono inie yakondo 10:15, ungu pulumu 10:15*.\f* ⸤ulu tondolo te naa terindu nalo kanu koleana sukundu⸥ nane ulu tondolo aku sipu telka kanolemelanje yemboma konopu alowa telemela, pe kinié kepe kanu koleamo we lelka. \v 24 Akumunge nane eno ⸤Kapeniame yembomando⸥ nimbu sikirumu: Kote walemo wendo ombá kinie kolea Sodomo ⸤yemboma ou ulu pulu keri awisili sike teringi nalo⸥ enonga kote kanga mele pemba. Nalo eno kolea Kapeniame ⸤yemboma nane ulu tondolo terindume kanokolie konopu alowa naa teringi yemboma,⸥ kote walemo wendo ombá kinie enonga kote awili mele pemba.” nirimu.\f + \fr 11:24 \ft ungu pulu tela inie anjokondo 12:41-42.\f* \s1 11:25-30 Yesusini “Na Molombona Ongo Paa Sike Koro Molonge.” Nirimu Temanemo\f + \fr 11:25 \ft akumunge 11:25-27 LLuku 10:21-22; 11:28-30 ulu pulu tondolo te Ipuru 4:3,11.\f* \p \v 25 Aku walemanga Yesusini nimbendo: \p “Tata, Mulu Maselo Nokoko Moleno Ye Nomimu, nane nu-kinie ‘Ange’ nikiru. “Olio pilipe konginjeli pelemo. Olio oliolio ungumenga pulume pali pilipu kondolemolo.” ningu pilimele yemboma eno nane kinié telio ulumenga pulumu nuni ‘Naa piliengi!’ ningu naa ningu sirinu. Yembo ambolango pame mele molko nane nilio ungume komu tendeko molemele yemboma mindi nane telio ulumenga pulumu ‘Piliengi!’ ningu, eno ningu sirinu kanumunge nu kapi nimbu ‘Papu terinu.’ nikiru. \v 26 Sike, Tata, nuni ‘aku sipe wendo ombá kinie konopu simbo.’ ningu aku siku terinumunge ⸤aku sipe wendo okomo⸥..” ⸤nirimu.⸥ \p \v 27 ⸤Pulu Yemondo aku sipe nimbelie kelepa yembo moloringimendo nimbendo:⸥ “Melema pali Tatane na sirimu.\f + \fr 11:27 \ft Jono 3:35.\f* Yembo tene Malo paa sike molemo mele pilipe kanopa imbi silimo yembo te molo; Lapane mindi yu kanopa imbi silimo. Yembo tene Lapa paa sike molemo mele pilipe kanopa imbi silimo yembo te molo. Malone mindi kanopa imbi silimo; Malone ‘Lapa lipu ora siembo.’ nimbé yemboma eno Lapa kanoko imbi singela.\f + \fr 11:27 \ft Jono 10:15, 17:25-26.\f* \p \v 28 “Eno kongono mindili siku telemele yemboma kinie, konopune umbune telemo yemboma kinie, na moliona wayo. Onge kinie na pea konopu telune pumbemonga nane ‘Konopu pe nipili koro molaa.’ nimbo. \v 29 Nando “Nunge kongono teleno mele pea ambolambili. Nu nanga ungu mane silimu molani. Nunge ungu ninime pilipu lipu molambo.” ningu teayo. Na taka lipu molopo, yembomane na teko kenjilimele kinie pilipu siye kolopo molio-na inikiru mele eno na molombona ongo tenge kinie enonga konopume pe nimbe. \v 30 Nanga kongono teliomo pea ambolombolo kinie taka liku teni. Mele pe nilime mindi silio kene\f + \fr 11:30 \ft Yesusini aku ungumu nimbendo ungu iko topa ‘kongi bapollo talo pea kongono telune teangili.’ ningu unjo te elonga nomine mondoko ka ekendo toko ekendonga ‘ma akumbe aini kundukulu mengo pangili.’ ningu ka toko panjeringi akumundu nirimu. Kongi te yu; kongi te yuni lipe tapondomba yembomo. Pikisa molemomo kanani.\f* boma moloringi. \p moliona wa.” nirimu.\f + \fr 11:30 \ft pilieringi yembomane Jeremaya 6:16 pilieringinje.\f* \c 12 \s1 12:1-14 Yesusi Yu Sambate Walemo Nokolemomonga Temane Te\f + \fr 12:0 \ft Mako 2:23-3:6, LLuku 6:1-11.\f* \s1 12:1-8 Juda Yembomanga Koro Moloringi Wale Sambatemonga Ungu Te\f + \fr 12:0 \ft Mako 2:23-28, LLuku 6:1-5.\f* (12:1-14 pali kanani.) \p \v 1 Walse, ⸤Juda yembomanga koro moloringi⸥ wale Sambate tenga,\f + \fr 12:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “37. Sabat”.\f* Yesusi kinie yu lombili andolime kinie rasi-witi poniemanga ongo puringi kinie yu lombili andoli yema engelene kolkolie rasi-witi mongo mare inie toko noringi. \v 2 Aku teringi kinie kanokolie Parisi yemane\f + \fr 12:2 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”.\f* Yesusi yundu ningendo: “Kána! ⸤Koro molemolo⸥ wale Sambatemonga ‘Kongono naa teangi.’ nimbe pelemo ungu manemo\f + \fr 12:2 \ft Ou Pulu Pulu 2:3, Ungu Manema 23:25.\f* nu lombili andoli yemane manemo pulue tokolie aku siku tekemele.” niringi. \p \v 3 Yesusini topondopa nimbendo: “Eno Pulu Yemonga bokune sukundu ⸤anda kolepa ye nomi kingi⸥ Depisini\f + \fr 12:3 \ft Juda yembomane pali, Parisime kepe, ‘Depisi yu Pulu Yemonga ye paa tepa kondolimu.’ niringi kanumu. Bokumunge alsena anjokondo “32.1. Pikinini Bilong Devit”.\f* terimu mele nimbe molemo temanemo kanokolie temanemonga pulumu naa pilimeleye? Depisi kinie yu pea puringi yema kinie eno engelene kolkolie niringimuni, \v 4 Depisi Pulu Yemo molorumu sele ulkena sukundu pupe, Pulu Yemonga kumbi kerena lierimu pillawa kalolime lipe nomba, yu pea puringi yema sirimu noringila kanumu.\f + \fr 12:4 \ft Depisi ou ye nomi kingi naa molopili aku terimu (Ou Samuele 21:1-6).\f* Kanu pillawa kalolimendo Pulu Yemone ungu mane te sipelie nimbendo: \q1 “We yembomane paa naa nangi! \q1 Pulu Yemo popo tondoli yema manjiku nangi!”\f + \fr 12:4 \ft ungu manemo LLipai 24:5-9.\f* \m aku sipe mele nirimu ⸤kanu ungu manemo pulue torumu⸥ kanumu. ⸤Eno konopu talo nambemune lemeleye? Depisi yuni ou aku terimu mele eno pilku keri naa pilimelemonga pe kinié na lombili andoli yemane tekemele mele naa kanoko keri kanaa.⸥” ⸤nirimu.⸥ \p \v 5 “Ungu mane te pelemola. “Pulu Yemo popo tondoli yemane\f + \fr 12:5 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”.\f* koro mololi wale Sambatemanga Pulu Yemonga ulkena kongono telemele kinie Sambate walemanga ungu manemo pulue tolemele nalo aku kongono telemelemonga mongo naa pemba.” nimbe molemo\f + \fr 12:5 \ft Kambu 28:9-10, Jono 7:22-23.\f* akumu naa lapilimeleye? \v 6 Nane enondo nimbu sikiru: Mele konde te\f + \fr 12:6 \ft Ya “mele konde te olandopamo” molopa, inie anjokondo 12:41, 12:42, “olandopa ye te” molemo kanu unguselo Giriki ungune ungu lupe lupe molemo nalo ungu pulumu telu. Ya 12:6 molemo akumu, ou yembomane ‘Pulu Yemo kinie kapola kapola molamili.’ ningu ulke tembelena suku puku ulu mare teringi. Nalo tembelemo kinie tembelemonga ulume kinie manie. Yesusi orumu kinie wale konde te wendo orumu. Kinié yembomane ‘Pulu Yemo kinie kapola kapola molamili.’ ningu Yesusi molemona pulimele. Yu olandopa. Yuni olionga nimbe tenderimu olandopa.\f* kinié pelemo akumu Pulu Yemo popo toko kalemele ulke tembelemonga olandopamo. \v 7 ⸤Pulu Yemone nirimu ungu te yunge bokune molemo mele isipe:⸥ \q1 “Enone yemboma kondo kolemele kinie \q1 kanopo peanga kanolio. \q1 Na popo toko kongime kalemele akumu uluri molo.”\f + \fr 12:7 \ft inie yakondo 9:13, Osia 6:6.\f* \m nilimo, akumunge ungu pulumu eno Parisi yemane pilimelanje iye ulu teko naa kenjikimili yema “Teko kenjikimili.” naa nilimela. \v 8 Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemone\f + \fr 12:8 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.3. Pikinini Bilong Man”.\f* Sambate walema nokolemo yemo molemo-na ⸤Sambate wale kinie yemboma molko kondongendo tenge mele manda nimbé kanumu⸥..” nirimu. \s1 12:9-14 Sambate Wale Kinie Yesusini Ki Keri Lierimu Ye Te Tepa Konde Lsimu Temanemo\f + \fr 12:9 \ft Mako 3:1-6, LLuku 6:6-11.\f* (12:1-14 pali kanani.) \p \v 9 Kanu kinie Yesusi aku koleamo mundupe siye kolopa pupe Juda yemboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulke tenga purumu. \v 10 Kanu ulkena ye te molorumu, yunge ki te kamu kolopa kukorumu. Kanu kinie akune moloringi ye marene ‘Yesusini tepa kenjimbe kinie kote tendamili.’ ningu yu walsiku pilkulie ningendo: “Koro molemolo wale Sambate kinie yembo kuru tolemoma tepo konde limolo kinie manda molo aku temulu liemo Pulu Yemonga ungu manemo pulue tomoloye?” niringi. \p \v 11 Yesusini yemando topondopa nimbendo: “Sambate wale kinie ye tenga kongi sipisipi te murune topa manie mundumbe kinie sipisipi ari telemo yemone kundupe ola lipe memba naa ombáye? \v 12 Aku liemo sipisipi maniendopa mele, yemboma paa olandopa, akumunge Sambate wale kinie ulu peangama manda naa temoloye?” nirimu. \p \v 13 Aku nimbelie ki kolopa kukorumu yemondo nimbendo: “Nunge kimu sinio si.” nirimu kinie yemone yunge kimu sinio sirimu kinie yunge ki ekendo peanga lierimu mele ki keri lierimumu altopa kamu peanga lierimu. \v 14 Nalo ⸤Yesusini aku terimu kinie kanokolie⸥ Parisi yemane pena puku maku toko “Yu nambepo topo kondomoloye?” ningu aulke te kororingi. \s1 12:15-21 Yesusi Pulu Yemonga Sike Kendemande Yemonga Ungu Te \p \v 15 ⸤Parisi yemane⸥ yu tonge teringi pilipelie Yesusi aku koleamo mundupe siye kolopa purumu. Kanu kinie yembo awisili Yesusi purumu mele yu lombili puringi kinie yuni yembo kuru torumume pali tepa konde lipelie \v 16 nimbendo: “Na sike yemo molopolie iulu tondoloma tekero mele enone yembo lupe marendo naa ningu siee!” nirimu.\f + \fr 12:16 \ft Mako 3:7-11, (LLuku 6:17-19).\f* \v 17 Aku sipe wendo orumumunge koronga-ou Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye Aisayane\f + \fr 12:17 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* ulu te pe wendo ombá ou nirimu mele kamu wendo orumu. Aisayane nimbendo: \m \v 18 “I yemo \q1 nanga mako torundu kongonomo tendeli yemo; \q1 nane iyemo konopu mondopo, yu kanopo paa peanga kanolio yemo. \q1 Nanga Minimu yunge konopune panjindimbo. \q1 Yuni ma koleana yemboma pali\f + \fr 12:18 \ft bokumunge alsena anjokondo “2. arapela lain”.\f* nane eno sumbi sipu nokombo mele nimbe simbe. \m \v 19 Yembomane yu iri tonge kinie \q1 yuni topondopa ungu te naa nimbe, ungu te tondolo mundupe naa nimbe, \q1 yemboma andoko molemele koleamanga yuni opa ungu naa nimbé. \m \v 20 Kamaye enge naa nilimo te elke naa topa, \q1 tepe-llame mimi sipe naa nolemo kinie kamu topa naa kumundumbe.\f + \fr 12:20 \ft Kamaye kinie tepe-llameselondo ungu iko torumu. Yesusini yembo tondolo naa pulimoma iri naa topa mindili lipe naa simbendo aku nirimu.\f* \q1 ‘Pulu Yemone yemboma kamu sumbi sipe nokomba walemo kamu wendo opili.’ nimbe yu aku sipe naa tepa taka lipe molomba. \m \v 21 Kanu kinie mana yemboma pali \q1 ‘Yuni ‘olio mongo naa liemili.’ nimbe \q1 lipe tapondomba.’ ningu molonge.”\f + \fr 12:21 \ft Aisaya 42:1-4. Bokumunge alsena anjokondo “28. nem”.\f* \m nirimu ungu akumu wendo orumu. \s1 12:22-37 “Yesusi Kinie Kurumenga Nomi Setene Kinie Tapu Toko Kongono Telembele.” Niringi Temanemo\f + \fr 12:22 \ft akumunge 12:22-30 LLuku 11:14-23; 12:24-32 Mako 3:22-30.\f* \p \v 22 Kanu kinie ye te yunge konopune kuru te molorumu-ne mongo keri lepa melema naa kanopa ungu naa nirimu ye te Yesusi molorumune mengo oringi kinie Yesusini yemo tepa konde lsimu kinie kanu yemo ungu nimbe melema kanorumu. \v 23 Aku terimu kanokolie yembomane pali mini-wale mundukulie ningendo: “I yemo ye nomi kingi Depisinge malonje?”\f + \fr 12:23 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.1. Pikinini Bilong Devit”.\f* niringi. \p \v 24 Nalo aku niringi ungumu pilkulie Parisi yemane\f + \fr 12:24 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”.\f* ningendo: “Molo. Kurumenga nomi Belsipuli\f + \fr 12:24 \ft inie yakondo 9:34. Setenendo niringi, bokumunge alsena anjokondo “4. Belsebul”.\f* mindi iye Yesusinge konopune molopalie yu tondolo silimo-na yuni kurume topa makorolemo.” niringi. \p \v 25 Enone aku siku konopuni pilieringi mele Yesusini pilipelie ⸤‘Yesusi ‘Setene-kinie opa pulue moloringimunge ‘Setenene yu naa lipe tapondolka.’ ningu paa piliengi!’ nimbe⸥ enondo nimbendo: “Yembo talape te konopu telune naa pupili molko suku-singine owe panjiku eno enono opa teko lupe lupe molemele kinie kanu talapemo pora nilimo. ⸤Molo⸥ kolea tenga yemboma molo ulke telune pelemele yemboma konopu telune pupili naa molko eno enono opa telemele kinie kanu yembo talapemo sungu siku yu-mele-mele molemele. \v 26 Aku sipela, Setenene\f + \fr 12:26 \ft bokumunge alsena anjokondo “42. Seten”.\f* yunge kuru te makorolkanje aku telkamonga yunge talapemo kinie opa mele telka. Pe yunge talapemo nambepa kapola molemelaye? ⸤Pora nilke.⸥ \p \v 27 “Ungu te piliengila! Nane Belsipulinge tondolomone kurume makorolio liemo enonga yemane nainge tondolomone kurume makorolemeleye? Akumunge ⸤enonga ye kurume makorolemele yemane ‘Pulu Yemone olio tondolo silimo-na olione kurume makorolemolo.’ ningu pilimele-na⸥ enone nando inikimili ungume kanu yemane pilku apurukulie “Eno kolo tokomele.” ninge. \v 28 Nalo sike Pulu Yemonga Minimuni na tondolo silimo-na nane kurume makorondu liemo Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokomba walemo\f + \fr 12:28 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* eno molemelena koronga wendo omu.” ⸤nirimu.⸥ \p \v 29 “Ungu te pea isipe: Ye enge nili tene yunge ulkemo nokopa kondolemo kinie ye tene we manda sukundu omba melema wa lipe meli pulimoye? Akumu manda molo. Ou wa noli yemone ye enge nilimunge kimbu kime ka topalie yunge ulkena manda omba melema wa limo kanumu.\f + \fr 12:29 \ft Ye enge nili akumu Setene. Ye enge nilimunge kimbu kime ka tomba yemo Yesusi. Ungu te Jono Kumbi Lieli 3:8.\f* \p \v 30 “Na naa lipe tapondolemo yembomone na-kinie opa pulue molemo. Yembo tene na lipe tapondopa ⸤kongi sipisipime⸥ sukundu naa limo yembomone ⸤kongi sipisipime⸥ topa bulu-balo silimo. \v 31 Akumunge nane enondo nikiru: Yembo tene ulu pulu kerime tepa, ungu taka tondopa nimbe kenjilimo ulume Pulu Yemone manda ‘Manie pupili.’ nimbe siye kolomba. Nalo yembo tene Pulu Yemonga Minimu nimbe kenjipe ungu taka tondomba ulume Pulu Yemone ‘Manie naa pupili.’ nimbe siye naa kolomba. \v 32 Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo\f + \fr 12:32 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.3. Pikinini Bilong Man”.\f* ungu taka tondopa ungu nimbe kenjilimo yembomo aku sipe ulu keri telemoma Pulu Yemone ‘Manie pupili.’ nimbe siye kolomba. Nalo Mini Kake Telimu⸤ni ulu te telemo kinie⸥ yembo tene ungu taka tondopa, opa tepa sipe ⸤“Yuni naa tekemo. Kurumenga nomi Setenene yu lipe tapondolemo-na aku telemo.”⸥ nilimo yembomo aku sipe ulu keri telemomo kinié kepe mulu ma pora nimbé wale kinie kepe ‘Manie naa pupili.’ nimbe paa siye naa kolomba.\f + \fr 12:32 \ft LLuku 12:10.\f* \s1 12:33-35 Unjo Kerimene Mongo Kerime Tolemo Ungu Te\f + \fr 12:33 \ft inie yakondo 7:16,18,20, LLuku 6:43-45, Jemisi 3:12.\f* \p \v 33 “Unjo peanga te kanokolie ‘Mongo peangama tomba nomolo.’ ningu kanolemele. Unjo keri te kanokolie ‘Mongo kerime tomba manda naa nomolo.’ ningu kanolemele. Unjo te mongo tolemo kinie kanokolie ‘Iunjomo peanga, iunjomo keri.’ ningu apuruku kanolemelemonga aku siku ningu kanolemele.\f + \fr 12:33 \ft inie yakondo 7:15-20.\f* \v 34 Eno Parisi yema, kolo topa yemboma tepa kenjeli wambiyemonga waloma,\f + \fr 12:34 \ft LLuku 3:7.\f* eno ye keri molemelemane nambeko ungu peangama manda ningeye? Yembo te yunge konopune pelemo ungume mindi kerena nilimo akumunge eno ye kerimene nambeko ungu peangama manda ningeye? \v 35 Aku sipe mele, yembo peanga tene yunge konopune ulu peanga pelemoma telemo, nalo yembo keri tene yunge konopune ulu keri pelemoma telemo. \v 36-37 Akumunge nane enondo nimbu sikirumu: Pulu Yemone yemboma kote tendemba walemonga enono ungu nilimelema apurupe pilipelie “Nu yembo peangamo, nu yembo kerimu.” nimbé akumunge yembomane mana we ungu nilimelema pali kepe apurupe pilipelie “Aku ungume nambemune niringiye?” nimbé.”\f + \fr 12:36-37 \ft Romo 14:12.\f* nirimu. \s1 12:38-45 Yesusindu “Nu Sike Pulu Yemone Lipe Mundorumunje Kanamili, Ulu Tondolo Te Tei.” Niringi Kinie Yesusini Topondopa Nirimu Mele Temanemo\f + \fr 12:36-37 \ft akumunge 12:39-42 LLuku 11:16,29-32, inie anjokondo 16:1-4.\f* \p \v 38 Kanu kinie Parisi ye mare kinie Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane siringi ye mare\f + \fr 12:38 \ft bokumunge alsena anjokondo “41. saveman”.\f* kinie enone Yesusindu ningendo: “Ungu Mane Silimu, ‘Nu sike Pulu Yemone ‘Kongono tendani.’ nimbe mana lipe mundorumunje olio kanamili.’ ningu Pulu Yemone mindi manda ulu tondolo telemo mele te tei.” niringi.\f + \fr 12:38 \ft ungu pulu te Jono 2:11*.\f* \p \v 39 Yesusini topondopa nimbendo: “Kinié mana molemele yemboma keri mindi molemele. Eno teko kenjiku Pulu Yemo liku su silimele yembomane “Pulu Yemone mindi ulu tondoloma manda telemo mele kanamili tei.” ningu na mawa telemele. Nalo ⸤Pulu Yemone na lipe mundorumu-ne ombo molkoro. Yu kinie tapu topo kongono telembolo mele\f + \fr 12:39 \ft inie yakondo 12:24-29, Jono 5:16-20, 10:25,32.\f* lipe ora simbe ulu⸥ tondolo te wendo naa ombá. Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye\f + \fr 12:39 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* Jona-kinie wendo orumu ulu akumuni mindi lipe ora silimo manda kanonge. \v 40 Oma awili tene Jona topa penge mundorumu kinie yu omamonga olona ipulueli tangoli wale yepoko molopa perimu ⸤kinie omamone yu nomu kélona meku topa wendo mundorumu kinie yu altopa we molorumu⸥ mele\f + \fr 12:40 \ft Jona 1:17, 2:1,10, inie anjokondo 16:4. Jona omamonga olona suku yu we konde molorumu kanumu.\f* Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo ⸤ono teko panjinge kinie⸥ aku sipe ipulueli tangoli wale yepoko mana sukundu pepalie ⸤lomboropa ola molomba⸥.\f + \fr 12:40 \ft Yesusini yu yuyu kolopa lomboropa ola molomba mele pe yunge lombili andolime sumbi sipe nimbe sirimu temane talo inie anjokondo 16:21, 17:22-23.\f* \p \v 41 “Ou kolea awili Ninipa yemboma ⸤sike molko kenjeringi nalo Pulu Yemone ungu umbu tondorumu mele⸥ Jonane ⸤pilipe⸥ Ninipa yemboma pupe nimbe sirimu kinie pilkulie teko kenjeringi mele kanoko keri kanoko konopu alowa teko molko kondoringi.\f + \fr 12:41 \ft Jona 3:4-5.\f* Aku teringimunge kinié molemele yembomane Jonanga olandopa ye te ya molemo yemonga ungumu liku su siku naa pilimelemonga kote walemo pe wendo ombá kinie Ninipa yembomane kotena angilku, kinié molemele yembomando “Teko kenjeringi. Mindili nonge kinie papu.” ninge.” ⸤nirimu.⸥ \p \v 42 “Ou olio Isirele yembomanga ye nomi kingi Sollomono yu ye paa tondolo te molopa, yu ungu lupe lupema pilipe konginjelimu pepili molorumu mele kolea Sipa nokorumu ambo nomi kuinimu pilipelie, Sollomonone ungu peangama mindi nirimu mele pilimbendo yu kolea sulune molopalie ⸤Sollomono molorumune⸥ wale awisili aulkena pelipe orumu.\f + \fr 12:42 \ft Ou Kingime 10, Pe Kingime Talo Sipemo 9.\f* Aku sipe terimumunge, ye nomi Sollomononga olandopa ya molemo yemone nilimo ungumu kinié mana molemele yembomane naa pilku, liku su silimelemonga kote walemo wendo ombá kinie kolea Sipa ambo nomi kuinimuni nimbendo: “Nane Sollomonone ungu peanga nirimu mele pilimbondo aulke sulune orundu nalo Sollomononga olandopa molorumu yemone nirimu ungumu eno naa pilku, liku su siringi yemboma aku teringimunge eno papu mindili nonge.” nimbé.”\f + \fr 12:42 \ft Ninipa yemboma kinie Sipa ambo nomi kuini kinie Isirele yembo molo. Eno yembo lupema nalo kote walemo wendo omb kinie enone Isirele yembomando “Teko kenjeringi.” ninge. Yesusini Isirele yemboma iri topa ‘pilku keri piliengi.’ nimbe aku nirimu. Ungu pulu te inie yakondo 11:20-24.\f* ⸤nirimu.⸥ \s1 12:43-45 Kuru Te Yembo Tenga Konopune Kelepa Orumu Temanemo\f + \fr 12:43 \ft LLuku 11:24-26.\f* \p \v 43 “Kuru te ye tenga konopune wendo ombalie, no naa mololi koleamanga pupe manda koro molomba kolea te korolemo. Te naa kanopa lendepalie \v 44 yuni nimbendo: “Na ou molopolie wendo ondu ulkena\f + \fr 12:44 \ft “Ulke” nirimu akumu yembo konopumundu nirimu.\f* kelepo pambo.” nimbe yu omba yu ou molopa purumu ulkemo kanolemo kinie ulke puri memba tepa peanga tepa we lepa yembo te naa molemo kinie kanopalie nilimomone, \v 45 yu kelepa anjo pupelie kuru kara puli paa olandopa yepoko pakera lipe memba omba eno pea kanu ulkena sukundu puku molemele. Kanu kinie kanu yemo ou molopa kenjilimo nalo pe paa kamu olandopa mele molopa kenjilimo. Aku sipe kinié ya teko kenjiku molemele yemboma pe kamu molko kenjinge.” nirimu. \s1 12:46-50 Yesusinge Anumu Kinie Angenupili Kinie Akumenga Temane Te\f + \fr 12:46 \ft Mako 3:31-35, LLuku 8:19-21, inie anjopa 13:55.\f* \p \v 46 Yesusi yembo maku toko moloringime ungu mane sipe molopili yunge anumu kinie angenupili kinie yu-kinie ungu ningendo ongo pena angilieringi. \v 47 Yembo tene yundu nimbendo: “Aminie kinie angenali kinie\f + \fr 12:47 \ft Mateyu 13:54-55, Mako 3:21,31-32, 6:1-6, LLuku 4:16-31, Jono 6:42, 7:3,5.\f* enone nu-kinie ungu ningendo ongo pena angilimele.” nirimu. \p \v 48 Yesusini yundu topondopa ⸤ungu iko topalie⸥ nimbendo: “Nanga anumu naweye? Nanga angenupili nameleye?” nimbelie nirimumuni, \v 49 yu lombili andoli yemboma lipe ora sipelie nimbendo: “I yemboma nanga anumu kinie nanga angenupili kinie molemele. \v 50 Nanga Lapa, mulu koleana molemomone “Teangi.” nilimo mele pilku liku telemele yemboma nanga anumu kinie nanga angenupili kinie nanga kemulupili kinie molemelemonga aku sipu nikiru.” nirimu. \c 13 \s1 13:1-53 YESUSINI UNGU IKO MARE TORUMU UNGUME \s1 13:1-3 Yesusini Ungu Iko Mare Torumumenga Pulu Pulu Ungumu\f + \fr 13:0 \ft Mako 4:1-2, LLuku 8:4.\f* \s1 13:3-9,18-23 Ye Tene Langi Umbu Poniena Tanda Sirimu Ungu Ikomo\f + \fr 13:0 \ft Mako 4:3-9,13-20, LLuku 8:5-8,11-15.\f* \p \v 1 Yembo maku toko moloringimendo aku sipe nimbe pora sipelie nirimumuni, Yesusi ulkena molopa pena pupe nomu kélona pupe manie molorumu. \v 2 Yembo paa awisili yu molorumune ongo maku toko moloringimunge nona andoli sipi te nona ola lierimumunge suku pupe manie molorumu, yemboma nomu kélona angilieringi. \v 3 Yuni enondo ungu awisili nimbe simbendo ungu iko pokore torumu. \m Ungu iko te isipe topalie nimbendo: “Pilieme! \p “Ye tene rasi-witi umbu poniena andopa tanda sirimu. \m \v 4 Tanda silipe andorumu kinie umbu mare aulkena manie purumu, kanume keramane ongo liku noringi. \m \v 5 Umbu mare kou perimune manie pupelie ma wallo kolte mindi lierimu kulu nondopa muli topa wendo orumu. \v 6 Nalo pulkinio naa mundorumu kulu ena terimu kinie kanume kolorumu. \m \v 7 Umbu mare kombulu-siri ka mélemo molorumune manie purumu, siri ka melemo wendo omba witi umbume topa norumu kulu omba peanga naa lepa ⸤mongo te naa torumu⸥.. \m \v 8 Umbu mare ma peangana manie purumume wendo omba mongo peangama torumu. Mare mongo tokapu kise mele topa, mare mongo tokapu yepoko mele topa, mare tokapu telu mele torumu.” ⸤nirimu.⸥ \m \v 9 ⸤Aku nimbelie⸥ “Yembo komu-peo lemomane iungumu piliee.” nirimu. \s1 13:10-17 Yesusindu “Ungu Ikoma Nambemune Tolenoye?” Ningu Walsiku Pilieringi Temanemo\f + \fr 13:10 \ft ungu pulu te inie anjokondo 13:34-35. 13:10-15 Mako 4:10-11,25,12, LLuku 8:9-10a,18,10b, 13:16-17 LLuku 10:23-24.\f* \p \v 10 Yesusi lombili andolime yu molorumune ongolie yundu ningendo: “Nu yembomando ungu te ninindu ungu ikoma alieli nambemune tolenoye?” niringi. \p \v 11 Yuni enondo topondopa nimbendo: “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma kinie melema kinie nokolemomonga\f + \fr 13:11 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* ulu pulu yu yuyu pilierimu kanu ulu pulume ‘Kinié eno ⸤na lombili olemele yemboma⸥ piliengi!’ nimbelie eno nimbe sikimu. Nalo we yemboma nimbe naa sikimu.\f + \fr 13:11 \ft inie yakondo 11:25.\f* \v 12 Pulu Yemonga ungumu pilku molemele yemboma paa olandopa nimbe simbe pilinge. Pe paa awisili pilinge. Nalo naa pilku molemele yemboma eno laye kolte pilimele ungumu kepe wendo limbe.\f + \fr 13:12 \ft Ya ungumunge pulumu torumulu. Yesusini “Melema nosilimo yembomo olandopa mele awisili simbe nosimbe.” nirimu nalo we sike melemando naa nirimu. Ungu pulu te inie nondopa 13:13-16. Ungu te inie anjokondo 25:29.\f* \m \v 13 ‘Eno mongone kanokolie naa kanoko, \q1 komuni pilkulie naa pilimele.’\f + \fr 13:13 \ft Ungu-Manema 29:4, Jeremaya 5:21, Isikiele 12:2.\f* \m akumunge nane we yemboma enondo ‘Ungume nimbu siembo.’ nimbulie ungu ikoma mindi topo silio. \p \v 14 “Aku siku teko molemelemonga koronga-ou Pulu Yemone ungu umbu tondorumume yemboma nimbe sirimu ye Aisayane “Aku siku tenge.” ou nirimu mele wendo olemo. Aisayane nimbendo: \q1 “Enone alieli komuni pilinge nalo konopuni pilkulie paa naa pilinge; \q1 mongone kanonge nalo melte paa sike naa kanonge. \m \v 15 Iyembomanga konopume paa pipi silimo; \q1 enone ungu pilingendo komu naa tendeko molemele; \q1 enonga mongoma kumbulku molemele. \q1 Aku siku teko molemelemonga naa kanoko naa pilku molemele. \q1 Iulume aku sipe naa telkanje \q1 enone enonga mongone kanoko \q1 komuni pilku konopuni pilkulie alowa telemela, \q1 kanu kinie nane ‘Eno konde pangi.’ nilke.”\f + \fr 13:15 \ft Aisaya 6:9-10.\f* \m nirimu. ⸤Aisayane aku sipe nirimu mele⸥ aku siku kiniéweyemboma teko molemele. \p \v 16 “Nalo ⸤na lombili andolime⸥ enone mongone paa sike kanoko komuni paa sike pilku molemelemonga eno malo. \v 17 Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Oumoloringi yemboma, Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siringi yema kinie,\f + \fr 13:17 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* Pulu Yemonga ungume pilku liku sumbi siku moloringi yemboma kinie, kanu yembo awisili kinié eno mongone kanoko molemele melema kinie ulume kinie kanongendo “Kanamola!” ningu moloringi nalo naa kanoringi. Eno kinié komuni pilku molemele ungume pilingendo “Piliemola!” ningu moloringi nalo naa pilieringi akumunge ⸤nane ‘Kinié sike kanoko sike pilimelemonga eno malo.’ nikiru⸥.. \s1 13:18-23 (Temane imbimu inie yakondo 13:3-9 kanani.) \p \v 18 “Akumunge, yembo tene rasi-witi umbu tanda sirimu ungu ikomonga pulumu kinié niembo pilieyo. \m \v 19 ⸤Umbu mare tanda sirimu aulkena manie purumu kanumenga ungu pulumu isipe:⸥ Yembo tene Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa melema nokolemomonga ungumu pilipelie naa pilimo kinie ulu kerimenga pali ulu pulumu pelemo ⸤kuru⸥.muni\f + \fr 13:19 \ft bokumunge alsena anjokondo “42. Seten 42.4.”.\f* omba umbu tanda sili konopune pupe pelemoma walsikele toropa wendo limo. \m \v 20 Umbu mare tanda sirimu kou perimune manie purumume yembo mare aku silime molemele. Enone ungumu pilkulie walsikele sumbi siku konopu siku pilku limele. \v 21 Nalo eno pulkinio naa mundukulie ungumu laye kolte mindi pilku molemele. Pe eno konopune umbune telemo kinie molo eno Pulu Yemonga ungumu pilku liku molemele mele yembo lupemane kanoko keri kanokolie ungu taka tondoko teko kenjiku mindili silimele kinie enonga pilimele ungume siye kolemele. \m \v 22 Umbu mare tanda sirimu siri ka mele molorumune manie purumume yembo mare kepe aku silime molemele. Enone ungumu pilimele kinie konopune umbune telemo umbunema kinie, mele awisili nosikulie ‘Aku melemane olio lipe tapondolemo tapondomba.’ ningu pilku molemele ulume kinie,\f + \fr 13:22 \ft Yembo kamakomanga ungu mare inie yakondo 6:24, Mako 10:23-25, Ou Timoti 6:3-10.\f* kanu sili ulu mare wendo omba ungu kanumu topa nolemo kinie ungumuni uluri naa tepa langi mongo naa tolemo. \m \v 23 Umbu mare tanda sirimu ma peangana manie purumume yembo mare aku silime molemele. Enone ungumu pilkulie ungu pulumu pilku kondolemele. Pe eno langi mongo tolemele. Kanu yembo marenga langi mongo tokapu kise mele topa, yembo marenga mongo tokapu yepoko mele topa, marenga mongo tokapu telu mele topa, aku sipe tolemo. \m Ungu ikomonga ungu pulumu aku sipe.” nirimu. \s1 13:24-30,36-43 Era Te Kinie Langi Peangamo Kinie Poniena Orumu Ungu Ikomo \p \v 24 Yesusini ungu iko te pea yemboma topa sipelie nimbendo: \p “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa melema nokolemo akumu isipe mele: \p Ye tene yunge poniena rasi-witi umbu peangama tanda sirimu. \v 25 Nalo yemboma uru peringi kinie yunge opa pulue ye te omba era ⸤rasi-witi none teli era⸥ umbu te witi poniena tanda sipelie kelepa purumu. \v 26 Kanu kinie umbu peangama wendo omba witi mongo torumu kinie era kinie pea wendo orumu mele mona molorumu kanoringi.\f + \fr 13:26 \ft Era “danele” nili akumu orumu mele kinie rasi-witi orumu mele kinie telu sipemo. Rasi-witi kamu mongo tomba torumu kinie yu lupe, era lupe, ningu kanoringi.\f* \p \v 27 Kanu kinie ponie pulu yemonga kongono tendeli yema ongo yundu ningendo: “Awilimu, nunge poniena langi umbu peangare tanda naa sirinuye? Pe kinié era nambepa wendo okomoye?” niringi. \p \v 28 Yuni enondo nimbendo: “Tena. Opa pulue ye tene aku era umbume omba tanda sirimu lepamo.” nirimu. \p Kongono tendeli yemane ningendo: “‘Era pea waka-maka wendo okombele kene pupu erama akupu lipu maku tamili.’ konopu lekenoye?” niringi. \p \v 29 Nalo yuni nimbendo: “Molo. Era tengi liemo witi pea pulu akungenje. \v 30 Pe witi kamu lipu maku tomolondo ou pea ongolo molangili. Pe witi kamu limolo walemo wendo ombá kinie nane witi kari leko lindinge yembomando nimbondo: “Ou era kalongendo liku piye teko maku tokolie ningemone, pe witi liku nanga witi nosilio ulkena maku toko nosiengi.” nimbo.” nirimu.” nimbe, Yesusini “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemo akumu aku sipe mele.” nirimu.\f + \fr 13:30 \ft ya 13:40-42, inie anjokondo 15:13.\f* Ungu Ikomo Kinie Pillawa Akoli Mele Isimunge\f + \fr 13:30 \ft LLuku 13:20-21. Masetete umbumunge ungu te inie anjokondo 17:20, LLuku 17:6. Unjo Masetete kanumu unjo wambú molo unjo baní melenje. Masetete unjo akumunge olakondo et pit molo tu ap mita mele angilimo. Mongoma langine panjiku nongendo poniena panjeringi.\f* Ungu Ikoselo.\f + \fr 13:30 \ft Mako 4:30-32, LLuku 13:18-19;\f* \s1 13:31-33 Unjo Masetete Umbumunge\f + \fr 13:31 \ft akuselonga ungu pulumu telumu. Ou yunge yemboma paa koltalo moloringi nalo pe walse yunge yembo awisili ongo molonge, akumundu nirimu. \f* \p \v 31 Ungu iko te pea yemboma topa sipelie nimbendo: \p “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemo akumu isipe mele: \m Ye tene unjo masetete umbu te lipe \v 32 yunge poniena umbumu mundorumu. Masetete umbu akumu langi umbumenga pali yu paa kelomo nalo wendo omba awi lemo kinie poniena molemo melemanga pali yu paa awilimu. Kamu awi lepa unjo mele angilimo kinie kerama kanu unjona ongo kolamanga pelemele. ⸤Pulu Yemo ye nomi kingimu molomba mele aku sipe⸥..” nirimu. \p \v 33 Ungu iko te pea yemboma topa sipelie nimbendo: \p “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemo akumu isipe mele: \m Ambo tene yu langi pillawa akoli mele isi wallo kolte pillawa awisilinge mundorumu kinie pillawa pali akorumu.\f + \fr 13:33 \ft bokumunge alsena anjokondo “49. yis”.\f* ⸤Pulu Yemo ye nomi kingimu molomba mele aku sipe⸥..” nirimu. \s1 13:34-35 Yesusini Ungu Ikoma Mindi Torumumunge Ungu Pulu Te\f + \fr 13:34 \ft Mako 4:33-34. Ungu pulu te inie yakondo 13:13-17.\f* \p \v 34 Kanu ungume pali Yesusini yembomando nimbendo yu ungu iko mindi topa nirimu. We ungu te enondo sumbi sipe naa nimbe ungu iko manjipe topa nirimu. \v 35 Aku sipe terimumunge koronga-ou Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye tene ou nirimu ungu te kamu wendo orumu. Akumu isipe: \q1 “Nane i⸤ungu nimbondo⸥ \q1 ungu iko ⸤manjipu⸥ topo nimbo. \q1 Pulu Yemone ou mulu maselo terimu kinie kepe \q1 yandopa yandopa kepe ⸤mona naa niringi⸥ \q1 lopi tepa perimu ungume ⸤nimbondo \q1 ungu iko mindi topo⸥. nimbo.”\f + \fr 13:35 \ft Konana 78:2.\f* \m nirimu. \s1 13:36-43 (Inie yakondo 13:24-30 kana.) \p \v 36 ⸤Yesusini ungu iko akume topa pora sipelie,⸥ yu maku toko moloringi yemboma mundupe siye kolopa ulkendo purumu kinie yu lombili andolimene yu molorumune ongolie ningendo: “Poniena era orumu ungu ikomonga ungu pulumu olio ningu para si.” niringi. \p \v 37 Yuni topondopa nimbendo: \m “Langi umbu peangama tanda sirimu yemo Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo.\f + \fr 13:37 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.3. Pikinini Bilong Man”.\f* \v 38 Poniemo ma kolea pali. Langi umbu peangama yembo ‘Pulu Yemo nanga ye nomi kingimu molopili.’ nilimelemonga enonga konopumenga Pulu Yemone tapu tepa molopa nokolemo yemboma. Era umbu akume ulu kerimenga pali ulu pulumu pelemo ⸤kuru⸥.munge\f + \fr 13:38 \ft bokumunge alsena anjokondo “42. Seten 42.4.”.\f* yemboma. \v 39 Era umbu tanda sirimu opa pulue akumu ⸤kurumenga nomi⸥ depelemo.\f + \fr 13:39 \ft Setene kanumu. Bokumunge alsena anjokondo “9. devil”.\f* Witi sukundu liku maku tonge wale akumu ma kolea pora nimbé walemo. Witi mongoma sukundu linge yemboma mulu koleana angelloma. \p \v 40 “Erama liku maku tokolie tepena kalemele mele ma kolea pora nimbé walemonga aku sipe. \v 41 Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemone yunge angelloma lipe mundumbe, enone ‘Yemboma Pulu Yemonga ungume naa pilku, teko kenjiku molangi.’ nilimele yemboma pali kinie, ulu pulu keri telemele yemboma pali kinie, Pulu Yemone tapu tepa molopa nokolemo yemboma molongena wendo liku maku tokolie ningemone,\f + \fr 13:41 \ft inie anjokondo 15:13.\f* \v 42 tepe awili nomba pelemo koleana sukundu toko mundunge, kanune yemboma kola teko paa mindili nongo pereko molonge.\f + \fr 13:42 \ft inie nondopa 13:50, yakondo 8:12, anjokondo 24:51.\f* \v 43 Kanu walemanga konopu sumbi nili yemboma enonga Lapa ye nomi kingimu molopa nokolemo koleana ena pa telemo mele eno aku siku kanune pa tepili molonge. \p “Yembo komu-peo lemomane iungumu piliee.” ⸤nirimu.⸥ \s1 13:44-53 Yesusini Ungu Iko Kelo Mare Torumu Ungu Ikomanga \s1 Te: 13:44 Ye Tene Kou Benge Te Ponie Tenga Lopi Teko Noseringi Kanopa Lsimu Ungu Ikomo;\f + \fr 13:44 \ft kinie 13:45-46 Ungu\f* \s1 Te: 13:45-46 Siripelu Kou Awili Puli Te, ‘Pélle’ Nili, Akumunge Ungu Ikomo;\f + \fr 13:44 \ft -selonga ungu pulumu telumu. Elonga ungu pulumu isipe: Sumele ombele kinie siripelu pélle kinie nirimu aku meleselo olio Pulu Yemo kinie tapu topo molomolo ulu pulumu. Kanu ulu pulumu limolondo kamele akopo olionga nosilimolo melema mundupu siye kolopo ‘aku ulu pulumu paa liengi.’ nimbe nirimu.\f* \s1 Te: 13:47-50 Oma Lili Walemonga Ungu Ikomo; \s1 Te: 13:51-52 Ye Tene Mele Kondema Kinie Mele Oume Kinie Pea Wendo Limo Ungu Ikomo. \p \v 44 ⸤Yesusini aku nimbelie kelepa nimbendo:⸥ \p “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemo akumu isipe mele: \m Sumele ombele te laku teko ponie tenga ou lopi teringi we perimu kanumu ye tene pe walse kanopa lipelie kelepa aki torumu. Aki topalie konopu sipe pupe yunge melema pali lipe makete tepa kou pokore yando lipelie kanu poniemo pupe topo topa yando lsimu. ⸤Pulu Yemo ye nomi kingimu molomba mele aku sipe.⸥” ⸤nirimu.⸥ \p \v 45 “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemo akumu isipela: \m Kou-bisinete teli ye tene siripelu ‘pélle’ nili peangama koropa molorumu. \v 46 Kanu kinie siripelu pélle kou paa awisili puli te kanopalie nirimumuni, yu pupe yunge melema pali makete tepa kou yando lipelie kanu siripelu péllemo topo topa yando lsimu. ⸤Pulu Yemo ye nomi kingimu molomba mele aku sipe.⸥” ⸤nirimu.⸥ \p \v 47 “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemo akumu isipe melela: \m Oma lili wale te nomune toko mundoringi kanumuni oma lupe lupema lsimu. \v 48 Walemo paa peke lierimu kinie kunduku liku nomu kélona nosikulie, manie molko apurukulie peangama liku wale basikete pokorenga mundoringi nalo kerime toko lteringi. \p \v 49 “Ma koleamo pora nimbé walemonga aku sipela: Mulu koleana angelloma ongolie ningemone, yembo teko kenjiku molongema kinie yembo sumbi siku molko kondongema kinie liku apuruku \v 50 yembo teko kenjiku molongema liku tepe awili we nomba pelemo koleana toko suku mundunge, kanune kola teko paa mindili nongo pereko molonge.”\f + \fr 13:50 \ft inie yakondo nondopa 13:42*.\f* ⸤nirimu.⸥ \p \v 51 ⸤Ungu ikoma topa pora sipelie Yesusini lombili andolime walsipe pilipelie nimbendo:⸥ \m “Aku ungume pali ungu pulume eno piliengiye?” nirimu. \p Enone yundu ningendo: “Piliemulu.” niringi. \p \v 52 Yuni enondo nimbendo: “Aku liemo Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane silimele yemane\f + \fr 13:52 \ft bokumunge alsena anjokondo “41. saveman”.\f* Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemomonga ungume mane silimolo kinie pilku liku molemele kanu yema eno isipe: Ulke pulu ye tene yunge mele peanga kande kande nosilimomanga mele kondema kinie mele oume kinie pea wendo limo.” nirimu. \s1 13:53-58 Yesusi Molopa Awi Lierimu Kolea Nasarete Yembomane Yunge Ungumu Liku Su Siringi Temanemo\f + \fr 13:53 \ft Mako 6:1-6, LLuku 4:16-31.\f* \p \v 53 Yesusini aku ungu ikoma topa pora sipelie kanu koleamo mundupe siye kolopa yu purumu. \p \v 54 Mundupe siye kolopa pupelie yunge pulu kolea ⸤Nasarete⸥ ombalie Juda yemboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulkena suku pupe yemboma mane sirimu kinie pilkulie eno suru ningu mini-wale mundukulie ningendo: “I yemo yunge pilipe konginjelimu kinie yunge ulu tondolo telemomanga tondolomo kinie yu tena lsimuye? \v 55 Yu ulkema takorumu yemonga\f + \fr 13:55 \ft ungu pulu te Mako 6:3*.\f* malo moloye? Maria yunge anumu naa molemoye? Jemisi keme, Josepo keme, Saimono keme, Judasi keme, yunge angenupili moloye?\f + \fr 13:55 \ft Jono 6:42.\f* \v 56 Yunge kemulupili kinie pali olio kinie pea naa molemoloye? ⸤Yu paa sike aku yemo molemomo⸥.. Aku liemo yunge pilipe konginjelimu kinie yunge ulu tondolo telemomanga tondolomo kinie yu tena lsimuye?” niringi. \v 57 ⸤Aku siku ungume ningu⸥ yu ungu nimbe ulume tepa molorumu mele kanoko keri kanoko yu-kinie paa konopu keri panjeringi. \p Kanu kinie ⸤eno yu-kinie mumindili koloringimunge ulu pulumu pilipelie⸥ Yesusini enondo nimbendo: “Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma pilipe yemboma nimbe silimo ye te\f + \fr 13:57 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* koleamanga pali imbi ola molemo, yembomane pali yunge ungume pilku limele. Nalo yunge pulu koleana yu kinie pea tapu toko molemele yemboma mindi yuni nilimo ungumu pilkulie ‘Yu olionga we yere. Yu imbi mololi ye te molo.’ ningu yu nilimo ungume naa pilku, liku su silimele.” nirimu. \p \v 58 Kanu kinie yu ⸤ungu nimbe ulume tepa yu yuyu molorumu mele ‘Sike.’ ningu⸥ tondolo munduku naa pilieringimunge yu kanu koleana ulu tondolo awisili naa terimu, koltalo mindi terimu. \c 14 \s1 14:1-12 Ye Nomi Kingi Erotene No Lindeli Jono Topa Kondorumu Temanemo\f + \fr 14:0 \ft Mako 6:14-29. 14:1-3 LLuku 9:7-9. 14:3-4 LLuku 3:19-20.\f* \s1 14:13-21 Yesusini Ye Pape Tausini Langi Sirimu Temanemo \p \v 1 Kanu walemanga kolea Gallilli disiriki nokorumu ye nomi kingi Erotene Yesusini terimu mele temane toringi pilipelie \v 2 yu-kinie tapu toko molko yu liku tapondoringi tapu yemando nimbendo: “I ulume telemo yemo No Lindeli Jono lepamo! Yu kolopalie lomboropa wendo omumunge ulu tondoloma temba tondolomo yu-kinie pelemo.” nirimu. \p \v 3-4 ⸤Kingi Erotene aku sipe nirimu ungumunge pulumu isipe:⸥ Ou walse Erotene yunge angenu Pillipunge ambo menu Erodiasi mangopa lsimu. ⸤No Lindeli⸥ Jonone Erote aku sipe terimu kanopalie yundu alieli nimbendo: “Nuni ⸤Pulu Yemonga⸥ ungu mane te pulue toko angenanga ambomo mangoko lsinu. Akumu teko kenjerinu.” nirimu kinie Erotene yu lipe ka sipe ka ulkena panjerimu.\f + \fr 14:3-4 \ft inie yakondo 4:12.\f* \v 5 Ka ulkena panjipelie ‘Yu topo kondambo.’ konopu lierimu nalo we yembomane ‘Jono yu Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma pilipe yemboma nimbe silimo ye te molemo.’\f + \fr 14:5 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* ningu kanoringimunge yu pipili kolopalie Jono topa naa kondorumu. \p \v 6 Pe walse kingi Erotenga meringi walemo wendo orumu kinie Erodiasi lemenu ulkena sukundu omba, yema maku toko kanoko molangi yu denisi terimu. Erotene ambo wenepomo aku terimu kanopa paa peanga kanopalie \v 7 yundu nimbendo: “Nando “Si.” nini melemo paa sike simbo.” nimbe, nimbe panjipe Pulu Yemonga imbi lepa mi lierimu. \v 8 Yuni aku sipe nirimu-ne anumuni pilipelie lemenu ungu te nimbe sirimu kinie pilipelie ambo wenepomone Erotendo nimbendo: “No Lindeli Jononga ⸤nomimu karu leko\f + \fr 14:8 \ft Paa teko kenjeringi ka yembo mare ye nomi awilimuni ‘Kolangi.’ nirimu kinie toko kondongendo wale mare nomimu karu lieringi.\f* yunge⸥ pengemo pellete tenga nosiku yando si.” nirimu. ⸤Jonone ou alieli “Erote kinie Erodiasiselone teko kenjeringili.” nirimumunge mumindili kolopalie Erodiasini ‘Yu kolopili. Sike kolomunje na kanambo.’ nimbe “Pengemo ongo si.” nirimu.⸥ \p \v 9-10 Yuni aku sipe mele mawa terimu-ne pilipelie Erote konopu umbune terimu nalo yuni “Paa sike simbo.” nimbe, nimbe panjipe Pulu Yemonga imbi lepa mi lierimu mele kepe, yu konopu alowa temba kinie yu-kinie pea langi nongo moloringi yema yu kanoko keri kanonge mele kepe, aku uluselo pilipelie, ka ulkena nokoringi yemando ungu te nimbe mundupelie “Yuni mawa tepa “Si.” nikimu mele siengi kene ⸤No Lindeli⸥ Jononga ⸤nomimu karu leko yunge⸥ pengemo yando mengo waa.” nirimu. \v 11 Aku nirimu kinie pilkulie Jono toko kondoko, yunge pengemo pellete tenga nosiku, yando mengo ongo ambo wenepomo siringi kinie yuni lipe anumu molorumune memba pupe sirimu. \p \v 12 Aku teringi pilkulie Jono lombili andoringi yema ongo yunge onomo liku mengo puku ono tekolie Yesusi molorumune puku temane toko siringi. ⸤Kingi Erotene No Lindeli Jono ou aku sipe topa kondorumu kolorumumunge pe Yesusini ulu tondoloma terimu mele pilipelie “Jono nomi karu lierindu yemo lomboropa ola molemo lemo.” nirimu.⸥ \p \v 13 ⸤Ye nomi kingi⸥ Erotene No Lindeli Jono topa kondorumu pilipelie nirimumuni, Yesusi yu molorumu koleamo mundupe siye kolopa ‘Tenga nanu molambo.’ nimbe nona andoli sipi tenga sukundu pupe nomu ⸤Gallilli⸥ nekendo pupe kolea ku lieli tenga yuyu pumbe purumu. Nalo yembo awisili yu aku terimumu pilkulie enonga koleama munduku siye kolko kimbu kongono teko nomu kélona makaye teko puku yu purumune akiliku lombili puringi. \v 14 Yesusi no kélona ombalie yembo paa awisili akune maku toko moloringi kanopalie eno kondo kolopa enonga kuru torumume ‘Konde pangi.’ nimbe eno tepa konde lsimu. \p \v 15 Pe ipupene ena pumbe terimu kinie yu lombili andolime yu molorumune ongo yundu ningendo: “I koleana yembo te naa pelemo, ena kamu pukumu kene ya maku toko molemele yemboma ‘Puku kolea marenga langi topo toko li-pengi.’ ni.” niringi. \p \v 16 Nalo yuni yu lombili andolimendo topondopa nimbendo: “Nambemune ‘yembo akume ‘We pangi.’ niembo.’ ningu nikimiliye? Enone enono yemboma langi mare liku siee.” nirimu. \p \v 17 Enone yundu ningendo: “Ya langi awisili molo. Pillawa kaloli kanga kise pakera kinie oma kaloli talo kinie aku langi pokore mindi lemo.” niringi. \p \v 18 Yuni “Na moliona yando mengo waa.” nirimu. \p \v 19 Kanu kinie yembomando “Erana manie molaa.” nimbelie yuni kanu pillawa kaloli kise pakera kinie oma talo kinie lipelie mulu koleana olando sipe kanopa ⸤Pulu Yemo kinie⸥ “Ange.” nimbe pillawa kalolime ambolopa pike lepa ⸤oma kinie⸥ lombili andolime moke tepa sipelie “Anjo yemboma siee.” nirimu, enone yemboma moke teko siringi. \v 20 Eno pali kanu langime noringi kinie olo terimu. Pe lombili andolimene langi goli lierimume liku maku toko wale-basikete engaki rurepo toko peke siringi. \v 21 Langi noringi yema manjipe pape tausini mele. Ambo ambolango ⸤mare pea langi noringi⸥ akume olandopa. \s1 14:22-33 Yesusi Nomune Ola Kimbu Kongono Tepa Orumu Temanemo\f + \fr 14:22 \ft Mako 6:45-51, Jono 6:15-21.\f* \p \v 22 ⸤Yemboma langi sirimu noringi⸥ kinie Yesusini yu lombili andoli yemando sumbi sipe nimbendo: “Maku toko molemele yemboma nane “Pangi.” niembo. Eno nona andoli sipine ola puku no nekendo kumbi leko paa.” nirimu. \v 23 Yembomando “Paa.” nimbelie yu yuyu Pulu Yemo kinie ungu nimbendo ma pangine ola purumu. Kanu kinie ena pupe kolea kala torumu kinie akune yuyu molorumu. \p \v 24 Sipimu no nekendo pumbendo nomu awi suku singine kokele pumbe purumu kinie sipi kumbikundu mendo sipe poporomene topa, nomu torumula kinie nomo ola pupe manie omba terimu, sipimu topa ola-munde manie-munde tepa topele-mapele torumu. \p \v 25 Kanu kinie ipulueli kolea muni naa liepili ⸤yu lombili andolime sipine ola molko⸥ puringine Yesusi nona ola kimbu kongono tepa ombá orumu. \v 26 Enone yu nona ola kimbu kongono tepa orumu kanokolie niringimuni, pipili awili teko kolkolie “Kuru te okomaa!” ningu mini-wale mundoringi kinie \v 27 Yesusini tamburumbu enondo nimbendo: “Eno konopu tondolo pupili molayo. Namindi okoro. Pipili naa kolaa.” nirimu. \p \v 28 ⸤Yuni aku nirimu pilieringi kinie⸥ Pitane topondopa nimbendo: “Awilimu,\f + \fr 14:28 \ft bokumunge alsena anjokondo “6. bikpela”.\f* akumu sike nu nunu onu liemo nu okonona na nona ola angilipu wambo walsei.” nirimu. \p \v 29 Yuni “Ou.” nirimu kinie Pita sipine ulsu pupe pukue topa nona manie pupelie nona ola kimbu kambilipe Yesusi molorumune pumbe purumu. \p \v 30 Nalo poporome tondolo torumu kinie kanopalie pipili kolopa yu no wangomba tepalie, “Awilimu, na liku tapondou!” nimbe ru nirimu. \p \v 31 Kanu kinie Yesusini ki sinio sipe mundupe Pita kundupe ola lipelie yundu nimbendo: “Nane ulu telioma nu wallo kolte mindi pilino lemo. Ou ‘Yuni na lipe tapondomba, sike nona ola manda pumbo.’ konopu lekolie altoko konopu alowa nambemune teko ‘Na no wangombonje?’ ningu pilienuye?” nirimu. \p \v 32 Sipine suku puringili kinie poporome topa kelierimu. \v 33 Aku terimu-ne kanokolie sipine suku moloringi yemane Yesusinge imbi liku ola mundunduku kapi ningu “Nu paa sike Pulu Yemonga Malo lepamo.” niringi.\f + \fr 14:33 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.2. Pikinini Bilong God”.\f* \s1 14:34-36 Yesusini Kolea Geneserete Kuru Torumu Yembo Awisili Tepa Konde Lsimu Temanemo\f + \fr 14:34 \ft Mako 6:53-56.\f* \p \v 34 Kanu kinie ⸤Yesusi kinie yu lombili andolime kinie⸥ nomu ⸤Gallilli⸥ nekendo pukulie nomu kélona kolea Geneserete lierimune wendo oringi. \v 35 ⸤Kanu koleana sipine manie oringi kinie⸥ akune moloringi yemane Yesusi kanoko imbi sikulie akundu lierimu koleamanga moloringi yemboma pali ningu mundoringi kinie yembomane kuru torumu yemboma pali yu omba molorumune mengo ongolie niringimuni, \v 36 “‘Nunge wale pakoli pundumu kepe ambolangi.’ ni.” ningu mawa teringi. Kanu kinie kuru torumu yembomane yunge wale pakolimu amboloringi yemboma pali kamu konde puringi.\f + \fr 14:36 \ft inie yakondo 9:20-22.\f* \c 15 \s1 15:1-20 Melema Kake Telemomonga Pulumu Kinie Melema Kalaro Molemomonga Pulumu-Selonga Ungu Mare\f + \fr 15:0 \ft Mako 7:1-23.\f* \s1 15:1-9 Pulu Yemonga Ungu Manema Olandopa, Anda Kolepalimenga Ungu Manema Maniendopa, Ungu Te\f + \fr 15:0 \ft akumunge 15:1-3a Mako 7:1-5, 15:3b-6 Mako 7:9-13, 15:7-9 Mako 7:6-8. 15:3-9 inie anjokondo 16:5-12, 23:2-3.\f* (15:1-20 pali kanani.) \p \v 1 Kanu kinie Parisi ye mare kinie, Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane siringi ye mare kinie\f + \fr 15:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”, “41. saveman”.\f* eno Jerusalleme munduku siye kolko Yesusi molorumune ongo yu walsiku pilkulie ningendo: \v 2 “Olionga anda kolepalimene “Teaa.” niringi ungu manemo nu lombili andolimene nambemune pulue tolemeleye? ⸤Anda kolepalimene “Teaa.” niringi mele mimi sipu pilipulie olione kíme kulumiye tolemolo mele⸥ enonga kíme aku siku kulumiye naa toko langi we nolemele kanumu.” niringi. \p \v 3 Yesusini topondopa nimbendo: “Enone kepe enonga anda kolepalimene “Teaa.” niringi mele mindi pilku liku tengendo Pulu Yemonga ungu manema nambemune pulue tolemeleye? \v 4 Akumunge Pulu Yemone nimbendo: \q1 “Aminieli lanielinge ungume pilku liku, \q1 liku awi siku teaa.”\f + \fr 15:4 \ft Wendo Oringi 20:12, UnguManema 5:16. \f* nimbe \q1 “Yembo tene yunge anumundu molo lapando \q1 ungu te nimbe kenjipe iri tomu liemo \q1 kanu yembomo toko kondangi.”\f + \fr 15:4 \ft Wendo Oringi 21:17, LLipai 20:9.\f* \m nirimu kanumu. \v 5 Nalo eno yemane ningendo: “Yembo tene yunge anumu lapaselondo nimbendo: “Nane elo mele mare lipu tapondopo silkema koronga ‘Pulu Yemo simbo.’ nimbu panjerindu kanumunge elo manda naa lipu tapondopo simbo.” nimbé kinie \v 6 ⸤aku sipe nimbemonga⸥ yunge lapa imbi lipe ola mundundumbe ungu te naa pemba.” nilimele. Aku siku nilimele ungumuni ‘Anda kolepalimene mane siringi ungume olandopa.’ ningu ‘Pulu Yemone nirimu ungumu uluri molo. Manie pupili.’ nilimele. \p \v 7 “Eno ⸤ungu manema pilku mane silimele yema kinie Parisi yema kinie⸥ eno topele mapele toli yema molemele!\f + \fr 15:7 \ft bokumunge alsena anjokondo “47. tupela maus”.\f* Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma nimbe sirimu ye Aisayane enondo nirimu mele papu nirimu. ⸤Enone kinié telemele mele yuni ou nimbe Pulu Yemonga bokune torumu molemo mele isipe:⸥ \m \v 8 ⸤Pulu Yemone nimbendo:⸥ \q1 “Kanu yemboma enonga keremane na kapi ningu \q1 ‘Ye awili olandopamo. \q1 ‘Nu lipu awi silimolo.’ ningu \q1 na imbi liku ola mundundulimele nalo \q1 enonga konopume kinie nanga konopumu kinie \q1 telune naa pulimo. Lupe lupe pelemo. \m \v 9 Enone ‘Nanga imbi \q1 lipu ola mundundemili.’ ningu \q1 na we popo toko kapi nilimele. \q1 Mana yembomane mane silimele ungume mindi \q1 mane sikulie \q1 ‘Iungu manema Pulu Yemone \q1 “Teaa.” nilimo ungu manema.’ \q1 ningu pilku liku telemele, \q1 akumunge na sike popo tonge kinie \q1 uluri naa temba.”\f + \fr 15:9 \ft Aisaya 29:13.\f* \m nirimu kanumu.” nirimu. \s1 15:10-20 Ulu Marene Yemboma Tepa Kalaro Mondondolemomanga Ungu Te\f + \fr 15:10 \ft Mako 7:14-23.\f* (15:1-20 pali kanani.) \p \v 10 Aku nimbelie Yesusini maku toko moloringi yembomando “Na moliona waa.” nimbelie enondo nimbendo: “Nane ⸤aku nikirumunge\f + \fr 15:10 \ft Ya 15:1-9 akumu.\f* ungu te⸥ nimbo tekero ungumu komu tendeko ungumunge pulumu pilku kondayo. \v 11 Yembomanga kangine ulsukundu lepalie kerena pupe olona suku pulimo meltene ⸤Pulu Yemo manda popo tonge aulkemo pipi silimo⸥ kalaro te manda naa mondolemo. Yembomanga konopune sukundu pepalie wendo olemo ulumene mindi yemboma kalaro mondolemo.” nirimu. \p \v 12 Aku nirimu pilkulie niringimuni, yu lombili andolime yu molorumune ongolie ningendo: “Nu aku siku nikinu mele pilkulie Parisi yemane paa pilku keri piliengi mele nu pilkinuye?” niringi. \p \v 13 Nalo Yesusini topondopa ⸤ungu iko topa Parisime moloringi mele nimbelie⸥ nimbendo: “Nanga mulu koleana molemo Lapamone umbu naa panjerimume pali pulu akumbe.\f + \fr 15:13 \ft inie yakondo 13:29-30,40-42.\f* \v 14 Iyemane nilimele mele konopu kimbu siku naa pilku molangi. Eno mongo keri lielimene ⸤mongo keri lielime⸥ aulke liku ora silimele yema molemele. Mongo keri lieli ye tene mongo keri lieli ye te aulke te lipe ora sipe ki ambolopa memba pumbe kinie elo peaselo kombune topa manie mundumbe.”\f + \fr 15:14 \ft Yembomane Aisaya 9:16, Mallakai 2:8 molemo mele pilieringi unguselo pilipelie Yesusini aku sipe nirimu lemo. Inie anjokondo 23:16,24, LLuku 6:39, Jono 13:16, Romo 2:19.\f* nirimu. \p \v 15 ⸤Kalaro molemomonga ungu ikomo aku sipe torumu kinie pilipelie⸥ Pitane yundu nimbendo: “Aku ungu ikomonga pulumu nambolkanje? Ningu para sie.” nirimu kinie \p \v 16 Yesusini enondo nimbendo: “Kinié kepe naa pilkimiliye? \v 17 Yembo tenga kangine ulsu lepalie kerena pulimo melte olona suku pupe ulsu omba le-murune kamu pulimo mele naa pilkimiliye? \v 18-19 Kerena sukundu pulimo melemane uluri naa telemo kanumu. Ulu kerime ou konopuni pilkulie pe kamu wendo olemomonga konopune pepalie kerena wendo olemo kanu melemane mindi ⸤Pulu Yemo popo tomba aulkemo pipi silimo⸥ kalaro te mondolemo. Kanu melema isipe: Konopuni ulu kerime pilimele, yemboma toko kondolemele, ambo ye pulime molo ye ambo lilime yembo lupema kinie ulu kerinele telemele, wa ulu kerinele lupe lupema andoko telemele, wa nolemele, kolo toko yemboma kote tendelemele, ‘Yemboma pipili kolko molko kenjengi!’ ningu ungu bulkundu nindilimele, ulu pulu akume pilku telemele.\f + \fr 15:18-19 \ft Gallesia 5:19-21, Epesasi 4:31, Kollosi 3:8.\f* \v 20 Aku telemele ulu akumene yemboma ⸤Pulu Yemonga kumbikerena punge aulkemo pipi silimo⸥ kalaro te mondolemo. Nalo ki ou naa kulumiye toko langi we sumbi siku nolemele ulu pulumuni ⸤yembo tenga konopune suku⸥ kalaro te naa mondolemo.” nirimu.\f + \fr 15:20 \ft inie anjokondo 23:25-26.\f* \s1 15:21-28 Kenane Ambo Tene ‘Yesusini Ulu Tondolo Te Manda Temba.’ Nimbe Tondolo Mundupe Pilierimu Temanemo\f + \fr 15:21 \ft Mako 7:24-30.\f* \p \v 21 Kanu kinie Yesusi molorumu kolea ⸤Geneserete⸥\f + \fr 15:21 \ft inie yakondo 14:34.\f* mundupe siye kolopa ⸤Juda yemboma moloringi kolea Gallilli disiriki ulsukundu⸥ kolea awili Taya kinie Saidonoselo lierimu koleana sukundu purumu. \v 22 Akune purumu kinie kolea Kenane ambo te\f + \fr 15:22 \ft Yu Kenane ambomo liemo yu Pulu Yemonga Juda yembomanga ambo te paa naa molorumu kanumu.\f* molorumu, yu wendo omba tondolo ru nimbelie nimbendo: “Awilimu, Ye Nomi Kingi Depisini Kalopa Lsimu Yemo,\f + \fr 15:22 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.1. Pikinini Bilong Devit”.\f* nanga ambolamo kuru te konopune sukundu molopa yu tondolo ambolemo kene nuni na kondo kolou!” nirimu. \v 23 Nalo Yesusini yundu ungu te topondopa naa nirimu. \p Kanu kinie yu lombili andolimene ongo yundu ningendo: “Ambomone nu walsilipe olio lombili okomomo ⸤siye tekemo⸥ kene ‘Anjo pupili.’ ni.” niringi. \p \v 24 ⸤Ambomo yu ambo lupe, Juda ambo te molo, nimbe kanopalie⸥ Yesusini ⸤yundu⸥ nimbendo: “Pulu Yemone na Isirele yembo talapemonga kongi sipisipi talopa lemele mele\f + \fr 15:24 \ft bokumunge alsena anjokondo “44.2. sipsip”.\f* molemele yemboma molemelena mindi lipe mundorumu kanumu. Yembo talape lupema molemelena lipe naa mundorumu.” nirimu. \p \v 25 Aku sipe nirimu kinie pilipelie ambomo omba yunge kumbikerena koporongo langopa ma kanopalie nimbendo: “Awilimu, na liku tapondou.” nirimu. \p \v 26 Aku nirimu kinie Yesusini topondopa ⸤ungu iko te topalie⸥ nimbendo: “Ambolangomanga langime lipu owama simolo kinie kapola naa temba.” nirimu.\f + \fr 15:26 \ft ungu pulu te Mako 7:27*.\f* \p \v 27 Ambomone nimbendo: “Awilimu, sike nikinu nalo owamane kepe enonga pulu yembomanga langi pundu manie pulimoma liku nolemele kanumu.” nirimu. \p \v 28 Kanu kinie Yesusini yundu nimbendo: “Ambomo, nu manda tembo mele tondolo munduku pilino lemo kene mawa tekeno mele aku sipe wendo opili.” nirimu kinie yuni aku sipe nirimu mele aku enamonga ambomonga lemenu konde pupe kapola molorumu. \s1 15:29-31 Yesusini Yembo Kuru Torumume Tepa Konde Lsimu Temanemo\f + \fr 15:29 \ft Mako 7:31-37; inie yakondo 4:23-5:1.\f* \s1 15:29-39 Langi Naa Lepa Kolea Ku Lieli Tenga Yesusini Ye Po Tausini Kinie Ambo Ambolangoma Kinie Langi Sirimu Temanemo\f + \fr 15:29 \ft akumunge 15:32-39 Mako 8:1-9. Ye pape tausininge temanemo inie yakondo 14:13-21.\f* \p \v 29 Kanu kinie Yesusi kanu koleamo mundupe siye kolopa nomu Gallilli kélona ⸤aulke te lierimune⸥ omba pupe ma pangi tenga ola pupe manie molorumu. \p \v 30 Kanu kinie yu molorumune yembo paa awisili oringi. \m Kimbu keri lierimu-ne aulke mimi siku naa andoringi yemboma kinie, \m mongo keri lierimu yemboma kinie, \m kimbu ki karaye terimu yemboma kinie, \m ungu manda naa niringi yemboma kinie, \m aku sipe kuru lupe lupe torumu yembo awisili \m mengo ongo yu molorumune nondoko noseringi kinie \m yuni eno tepa konde lsimu. \m \v 31 Ungu naa niringi yemboma ungu niringi; \m kimbu ki karaye terimu yembomanga kimbu kime kelepa sumbi sipe angilierimu; \m kimbu keri lierimu-ne aulke mimi siku naa andoringi yemboma kapola andoringi; \m mongo keri lierimu yemboma mongone melema kanoringi; \m aku sipe ulu tondoloma wendo orumu kinie kanokolie we maku toko moloringi yembomane paa konopu awisili liku munduku, Pulu Yemo eno Isirele yemboma nokorumu popo toringi Pulu Yemo kapi ningu imbi liku ola mundundoringi. \p \v 32 Kanu kinie Yesusini yu lombili andolimendo “Na moliona waa.” nimbelie enondo nimbendo: “I yembo maku toko molemelema na kondo tekemo. Wale yepoko na-kinie molongi, pe kinié ga nonge te naa lemo. Eno langi naa nongo we punge kinie aulkena kimbu ki pange-mange tepa, topa ne munde ya munde temba kene ‘Eno engele tepa pepili ulkendo paa.’ naa nimbo.” nirimu. \p \v 33 Aku nirimu kinie pilkulie yu lombili andolimene ningendo: “⸤Sike nikinu nalo⸥ ikolea ku lieline molemolo. Iyembo paa awisili manda nonge mele pillawa kaloli tena lembana lipu simoloye?” niringi. \p \v 34 Yesusini enondo “Pillawa kaloli nambeko nosikimiliye?” nimbe walserimu kinie \p enone “Pillawa kaloli yepoko pakera kinie oma koltalo kinie nosikimulu.” niringi. \p \v 35 Kanu kinie yuni maku toko moloringi yembomando “Manie molaa.” nimbelie, \v 36 pillawa kaloli yepoko pakera kinie omama kinie lipe Pulu Yemo kinie “Ange.” nimbe, langi akume pike lepa yu lombili andolime sirimu kinie enone yemboma moke teko siringi. \v 37 Yemboma pali nongo keri pilieringi. Pe langi kakena lierimume lombili andolimene liku wale basiketemanga lakilieringi, wale awili yepoko pakera peke lierimu. \v 38 Ye po tausinini aku langime noringi. Ambo ambolangoma kinie pea langi noringi. \p \v 39 Kanu kinie Yesusini maku toko moloringi yembomando “Ulkendo paa.” nimbelie nirimumuni, nona andoli sipi tenga suku pupe, ⸤nomune nekendo⸥ kolea Makatane\f + \fr 15:39 \ft Aku koleamo lierimu mele mimi siku naa pilimele. ‘Makatane akumu taono te.’ konopu lemele. Mako 8:10 ‘Dallamanuta’ nimbe molemo akumu kolea telumu imbi talonje, molo aku koleamo kinie Makatane kinie taono mare lierimu kolea tenje.’ ningu pilimele.\f* purumu. \c 16 \s1 16:1-4 Juda Ye Awilimene Yesusindu “Nu Sike Pulu Yemone Ya Mana Lipe Mundorumunje Kanamili, Lipe Ora Simbe Ulu Tondolo Te Tei.” Niringi Temanemo\f + \fr 16:0 \ft Mako 8:11-13; 16:2-4 LLuku 12:54-56; 16:1,4selo inie yakondo 12:38-42.\f* \p \v 1 ⸤Kolea Makatane purumu⸥\f + \fr 16:1 \ft inie yakondo 15:39.\f* kinie Yesusi molorumune Parisi yema kinie Sadusi yema kinie\f + \fr 16:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”, “38. Sadyusi”.\f* eno ongo, ‘Yuni nambe-embanje? Kanamili.’ ningu yu manda manjiku\f + \fr 16:1 \ft kondi toko manda manjeringi ungume inie 4:1, 19:3, 22:18,35, LLuku 11:16,53-54, Jono 8:6, Lipe Mundorumu Yema 5:9, 15:10, Ipuru 3:9.\f* \p mawa tekolie ningendo: “Ungu Mane Silimu, ‘Nu sike Pulu Yemone ‘Kongono tendani.’ nimbe ya mana lipe mundorumunje kanamili.’ ningu mulu koleana molemo Pulu Yemone mindi manda ulu tondolo telemo mele te tei.” niringi.\f + \fr 16:1 \ft inie yakondo 12:38.\f* \p \v 2 Yesusini topondopa nimbendo: “I pupene ena pumbendo mulúmu kondoli telemo kinie kanokolie ‘wale peangamo wendo ombá.’ nilimele. \v 3 Ipulueli-ou kolea tangombando kolea kupe topa mulúmu sumbulu tolemo kinie kanokolie\f + \fr 16:3 \ft Kewa ungune “mulúmu kondoli telemo” nimbe molemo nalo umbu yembomane aku siku kanoko ningu naa pilimele.\f* \p ‘Lo ombá lemo.’ ningu pilimele kanumu. Mulúmu kanokolie ‘koleamo isipe isipe temba.’ ningu kanolemele nalo iwalemanga ulume wendo olemoma kanokolie ulumenga pulumu manda naa pilimele. \v 4 Kinié mana molemele yemboma yembo kerime mindi molemele. Eno teko kenjiku Pulu Yemo liku su silimele kanu yembomane “Pulu Yemone mindi ulu tondoloma manda telemo mele kanamili tei.” ningu na mawa telemele. Nalo ⸤Pulu Yemone na lipe mundorumu-ne ya ombo molkoro. Yu-kinie tapu topo kongono telembolo mele⸥ lipe ora simbe ulu tondolo te wendo naa ombá. ⸤Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye⸥ Jonane terimu\f + \fr 16:4 \ft Jonanga temanemo boku Jona molemo, ungu pulu te inie yakondo 12:39-41, Jona 3:4.\f* ulumuni mindi lipe ora silimo mele manda kanonge. Te pea wendo naa ombá.” nimbelie eno mundupe siye kolopa purumu. \s1 16:5-12 Parisi Yema Kinie Sadusi Yema Kinie Enonga Pillawa Akoli Mele ‘Isi’ Nilimunge Ungu Ikomo\f + \fr 16:5 \ft Mako 8:13-21.\f* \p \v 5 Eno ⸤nomu Gallilli⸥ nekendo pungendo ⸤Yesusi⸥ lombili andoli yema pillawa kaloli komu sindiku naa mengo puringi. \v 6 ⸤Kanu kinie⸥ Yesusini enondo ⸤liepi-liepi topa ungu iko topalie⸥ nimbendo: “Paa mimi siku kanaa! Parisi yema kinie Sadusi yema kinie\f + \fr 16:6 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”, “38. Sadyusi”.\f* \p enone pillawa akoli mele isi nosilimelemo kanoko kondaa!” nirimu.\f + \fr 16:6 \ft ungu pulumu inie nondopa 16:12, bokumunge alsena anjokondo “49. yis”.\f* \p \v 7 Aku sipe nirimu kinie pilkulie yu lombili andoli yemane enono kerepale ningulie ningendo: “Olio pillawa kaloli ⸤nomolo⸥ mare naa lipu membo omulumunge aku sipe nikimunje.” niringi. \p \v 8 Aku siku niringi mele pilipelie Yesusini enondo nimbendo: “Eno ‘nane manda lipe tapondomba.’ ningu wallo kolte mindi pilimele yema, “Pillawa kaloli naa memulu.” ningu nambemune kerepale nikimiliye? \v 9 Eno kinié kepe naa pilku kondolemeleye? Pillawa kaloli kise pakera ye pape tausini moke teko siringi mele komu sindilimeleye? ⸤Nongo pora siringi kinie⸥ langi kakena lierimume liku wale basikete awisili toko peko siringi mele komu sindiku naa pilkimiliye?\f + \fr 16:9 \ft inie yakondo 14:16-21.\f* \p \v 10 “Molo pillawa kaloli yepoko pakera moke teko ye po tausini siringi mele naa pilku, ⸤nongo pora siringi kinie⸥ wale basikete awili mare langi kakena lierimume toko peko siringi mele naa pilku molemeleye? \v 11 ‘Yuni sike pillawa kalolimundu naa nikimu.’ ningu nambemune naa piliengiye?\f + \fr 16:11 \ft Ungu pulu te Mako 8:21.\f* ‘Parisi yema kinie Sadusi yema kinie pillawa akoli mele isi nosilimelemo mimi siku kanangi.’ nimbu nikiru.” nirimu. \v 12 Yuni aku nirimu kinie pilkulie enone ‘pillawa kalongendo isi mundulimele akumundu naa nikimu. Parisi yema kinie Sadusi yema kinie enone ungu mane siringi ungumendo nikimu.’ ningu pilieringi. ⸤‘Parisi yema kinie Sadusi yema kinie enone ungu mane mare kolo toko siringime yunge lombili andolimene paa naa piliengi!’ nimbe nirimu mele ningu pilieringi.⸥\f + \fr 16:12 \ft Kanu yemane mane siringimenga ungu mare inie yakondo 15:3-9, anjokondo 23:2-3. Ya 16:6** kananila.\f* \s1 16:13-20 Pitane Yesusindu “Pulu Yemone “Olio Nokopa Kondomba Ye Te Lipu Mundumbo.” Nimbe Mako Torumu Ye Nomi Akumu Nu.” Nirimu Temanemo.\f + \fr 16:13 \ft akumunge 16:13-16,20 Mako 8:27-30, LLuku 9:18-21.\f* \p \v 13 Yesusi kolea awili Sisaria-Pillipai lierimu koleana pupelie nirimumuni, yu lombili andolimendo walsipelie nimbendo: “Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemondo yembomane yu imbi leko nawe nilimeleye?” nirimu. \p \v 14 Enone yundu ningendo: “Marene “Nu No Lindeli Jono ⸤kolorumu, kinié kelepa lomboropa ola molemo⸥..” ningu pilku, marene “Nu ⸤Pulu Yemone ou konde molopili olando lsimu ye⸥ Illainja\f + \fr 16:14 \ft Illainjanga temane pokore Ou Kingime kolomongo awili 17,18,19. Naa kolopa olando sumbi sipe purumu temanemo PeKingime 2. Ungu pulu te Mallakai 4:5.\f* kelepa omba molemo.” ningu pilku, marene nu “Jeremaya\f + \fr 16:14 \ft Jeremayanga temanemo boku Jeremaya molemo.\f* molo Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye ⸤oukolorumu kinié lomboropa ola molemo⸥ te lupe.” nilimele.” niringi. \p \v 15 Aku niringi pilipelie Yesusini enondo nimbendo: “⸤We yembomane aku siku nilimele⸥ nalo eno enono na nawe nilimeleye?” nirimu. \p \v 16 Saimono Pitane topondopa nimbendo: “Nu Konde Molopa Mindi Puli Pulu Yemonga Malo,\f + \fr 16:16 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.2. Pikinini Bilong God”.\f* ⸤Pulu Yemone ‘Olio nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.’ ou nimbe mako torumu ye nomi⸥ Kirasimu.”\f + \fr 16:16 \ft bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”.\f* nirimu. \p \v 17 Yuni aku nirimu pilipelie Yesusini yundu nimbendo: “Jona\f + \fr 16:17 \ft Saimono Pitanga lapaJona akumu lupe; oma tene norumu Jona akumu lupe.\f* Malo Saimono, nu malo. Inikinumu mana yembo tene nu naa nimbe simu. Tata mulu koleana molemomone nimbe simu. \v 18 Ungu te pea nundu nikirula: Nunge imbi Pita, (kanu imbimunge ungu pulumu ‘kou’ kanumu). Kanu koumunge ola\f + \fr 16:18 \ft Umbu yembomane ‘ulke sirikili naa topili.’ ningu, simu enge nili te likulie ulke takolemele mele kou nirimu aku sipe nirimu. Enone ou teringi mele ungu te inie yakondo 7:24-29 molemo. Mana kou perimune ola ulke takoringi.\f* nanga yembo talapemo\f + \fr 16:18 \ft bokumunge alsena anjokondo “43. sios”.\f* lipu maku topo mondombo. Kanu kinie kololi ulu pulumunge tondolomone inanga talapemo topa manie manda naa mundumbe, molo. \v 19 Pulu Yemo ye nomi kingi molopa yemboma nokomba ulke kimu\f + \fr 16:19 \ft ‘Yemboma nokomba ulke kimu’ nirimu akumu ungu iko topa yemboma nokomba nambamondo nirimu. Lipe Ora Sirimu 1:18.\f* nu simbo. Kanu kinie nuni mana meltendo “Molo.” nini mélemo mulu koleana sukundu “Molo.” nimbéla. Nu mana meltendo “Kapola.” nini mélemo mulu koleana sukundu “Kapola.” nimbéla.” nirimu.\f + \fr 16:19 \ft Iungumu kinie inie anjokondo 18:18 molemo ungumu kinie ungu telumu. Nalo ya Pitando mindi nirimu. 18:18 akune Yesusini lipe mundorumu yemando pali nirimu. Ungu te Jono 20:23.\f* \p \v 20 Kanu kinie yu lombili andolimene Yesusindu “Pulu Yemone “Eno nokopa kondomba yere lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu nu ongo moleno.” niringi kanu ungumundu yuni enondo tondolo mundupe nimbendo: “Enone anjo yembo telurindu kepe na kanu yemo molio mele ⸤isili-ou⸥ paa naa ningu siee!” nirimu.\f + \fr 16:20 \ft ungu pulu te LLuku 9:21*.\f* \s1 16:21-20:34 YESUSI YU NONDOPA KOLOMBANDO YUNGE LOMBILI ANDOLIMENDO YUNI “TELIO MELE ENO AKU SIKU TEANGI.” NIMBE MANE SIRIMU TEMANEMO \s1 16:21-28 Yesusi Yu Tonge Kinie Kolopalie Lomboropa Ola Molopa, Pe Omb Mele Ou Pulu Pulu Nimbe Para Sipe, Yemboma Yu Lombili Pungendo Tenge Mele Nirimu Temanemo\f + \fr 16:21 \ft Mako 8:31-9:1. 16:21,24-28 LLuku 9:22-27. Yu tonge mele pe altopa wale talo nirimula, inie anjokondo 17:9-12, 20:17-19,28.\f* \p \v 21 Kanu kinie Yesusi yu lombili andolimene yundu ⸤“Pulu Yemone olio “Nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu nu.” ningu, ningu para siringi kinie pilipelie⸥ yuni yu-kinie wendo ombá mele pulu polopa\f + \fr 16:21 \ft Ya kepe pe 17:22 kinie 20:18-19 kepe ya nimbe sirimu mele wale yepoko nimbe sirimu.\f* eno sumbi sipe nimbe sipelie nimbendo: “‘Na mindili awisili nombondo kolea awili Jerusalleme paa pumbo.’ nimbu pilipu molio.\f + \fr 16:21 \ft “Na tangi, Jerusalleme pambo.” nirimu mele ungu te LLuku 9:51.\f* Juda yemboma nokolemele tapu yema kinie, Pulu Yemo popo tondoli ye awilime kinie, Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie,\f + \fr 16:21 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”, “41. saveman”.\f* enone na paa toko mindili kondonge. Na toko kondonge kolombo kinie wale talo omba pumbe kinie yepoko sipemonga Pulu Yemone nando ‘Lomboroko ola molou.’ nimbé.” nirimu. \p \v 22 ⸤Aku nirimu kinie pilipelie⸥ Pitane yu anjo lipe memba pupelie yu pulu polopa iri topalie nimbendo: “Awilimu, aku siku paa naa ni! Nu nikinu mele aku sipe paa wendo naa ombámo.” nirimu. \p \v 23 Nalo ⸤yuni kurumenga nomi Setenene ungu umbu tondorumu mele pilipelie nirimu kulu pilipelie⸥ Yesusini topele topa Pitando nimbendo: “Setene,\f + \fr 16:23 \ft bokumunge alsena anjokondo “42. Seten”.\f* nu anjo pa! Pulu Yemone nando “Tei.” nirimu kongono tembo tekeromo pipi sini tekeno kene nu anjo pa! Nuni na teko embambo sini tekeno. Nu Pulu Yemone konopu lemo mele naa leno. Yembomane konopu lemele mele mindi leno.” nirimu.\f + \fr 16:23 \ft Ipuru 2:18.\f* \p \v 24 Kanu kinie Yesusini yu lombili andolimendo nimbendo: “Yembo tene ‘Yu lombili pambo.’ nimbelie yuni yunge konopumuni pilimo melemanga ‘Topo manie mundembo.’ nimbe yemboma unjo perana angilku mindili nongo kolemele mele yuni unjo pera mele gomo lembando ‘Na yu lombili pumbondo mindili nondu liemo papula; kolondu liemo papula.’ nimbelie na lombili opili. We naa opili. \v 25 Yembo tene yunge mana molopa naa kololi ulu pulumu ambolomba temba kinie yu kolopalie sike molopa kenjipe mindi pumbe. Nalo yembo tene na konopu mondopalie nanga kongonomo “Tendambo.” nimbe temba kinie yu kolopalie yu konde molopa kondopa mindi puli ulu pulumu sike kanopa limbe. \v 26 ⸤Akumu nambemune nikiruye?⸥ Yembo tene mana melema pali yu yuyu lipe nosipelie yu mini pali Pulu Yemo naa molomba koleana pupe mindili nomba molopa kenjilkenje kanu melemane kanu yembomo nambepa lipe tapondolkanje? Lipe naa tapondolkamo. Molo yembo tene ‘Na mini pali konde molopo kondopo mindi pambo.’ nimbelie yu nambolka meltene mini pali konde molopa kondopa mindi puli ulu pulumu topo topa lilkeye? Meltene manda topo topa naa limbe.\f + \fr 16:26 \ft LLuku 12:15-21.\f* \p \v 27 “Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo pe Lapanga tondolo pa telimu kinie\f + \fr 16:27 \ft inie anjokondo 25:31.\f* yunge ⸤mulu koleana⸥ angelloma kinie pea ombá. Ombalie yuni olio ya mana yemboma yu-mele-mele telemolo ulumenga olio yu-mele-mele pundu tombamonga nane aku nikiru. \p \v 28 “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Eno ya angilkimilimenga mare ou kolou naa kolangi Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo ye nomi kingimu omba molopa melema kinie yemboma kinie pali nokomba\f + \fr 16:28 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* ombá kanonge.” nirimu.\f + \fr 16:28 \ft Akumunge pulumu inie anjokondo 17:1-9 molemonje?\f* \c 17 \s1 17:1-13 Yesusinge Kalumu Te Lupe A Lierimu Temanemo\f + \fr 17:0 \ft Mako 9:2-13, LLuku 9:28-36. 17:9,12 Yesusini yu tonge nirimu mele ungu pulu te inie yakondo 16:21-28*.\f* \p \v 1 Yesusini ⸤yu lombili andolimendo aku sipe nimbe sirimu kinie⸥\f + \fr 17:1 \ft ungu pulu te inie nondopa 16:28**.\f* pe koro te omba purumu kinie Pita keme Jemisi keme Jemisi angenu Jono keme eno lipe meli pupe mulú\f + \fr 17:1 \ft ‘Mulú akumu mulú Emono’ ningu pilimele, akumunge manda manjeli olando sipe nane tausini wane anderete pit (9 100), molo sikisi tausini tu anderete mita (6 200) mele lierimu. Aku liemo yu mulú Molie mongone kanolemolo mele.\f* paa olandopa polorumu tenga ola purumu. ‘Olio oliolio mindi molamili.’ nimbe eno akune lipe memba purumu. \v 2 Akune puringi kinie eno kanoko molangi yunge kangimu alowa tepa, yunge kumbikeremo ena tondolo topa yembomanga mongo takele telemo mele pa awili-tepa tepa, yu pakorumu mulumbalema pa telemo mele aku sipe kake terimu. \v 3 Yu aku sipe molopili, ⸤Juda yembomanga koronga-ou moloringili ye awili talo,⸥ Mosisi kinie Illainjaselo ongolo Yesusi kinie ungu ningulu mona angilieringili kanoringi. \p \v 4 Kanu kinie Pitane Yesusindu nimbendo: “Awilimu, olio ya molopamolo peanga lepamo. Nuni “E.” ninu liemo, ulke takaye yepoko takondombo. Te nunge, te Mosisinge, te Illainjanga takondombo.” nirimu. \v 5 Yuni aku sipe nimbe molopili kupe tondolo pa teli te omba eno aki torumu kinie kupena suku ungu te wendo ombalie nimbendo: “I yemo nanga konopu mondolio Malomo.\f + \fr 17:5 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.2. Pikinini Bilong God”.\f* Yu kanopo paa peanga kanolio. Yuni ungu nimbéma pilku liengi.” nirimu. \p \v 6 Aku nirimu pilkulie yu lombili andoli ye ⸤yepoko⸥ paa mini-wale mundukulie mana manie molko tamalu peringi. \v 7 Eno tamalu peringine Yesusi omba eno ambolopalie nimbendo: “Mini wale naa munduku ola angiliee.” nirimu. \v 8 Pe olando siku kanoringi kinie Yesusi yuyu molorumu kanoringi. \p \v 9 Mulú polorumumunge manie onge oringi kinie Yesusini eno mane sipelie nimbendo: “Enone kinié kanongi mele isili-ou yembo teluri kepe ningu naa siengi. Pe mindi, Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo kolopalie lomboropa ola molomba kinie temanemo toko anjo siengi. Ou molo!” nirimu. \p \v 10 Aku nirimu kinie pilkulie yu lombili andolimene ⸤yu sike molorumu mele ningu kanokolie⸥\f + \fr 17:10 \ft Yesusi Mosisi kinie Illainja kinie moloringi kanokolie ‘Yesusi yu Pulu Yemone “Lipu mundumbo.” nimbe, nimbe panjerimu yemo lemo.’ ningu pilieringinje.\f* yundu walsiku pilkulie ningendo: “⸤Pulu Yemone ‘olio nokopa kondopa lipe mundumbo.’ nimbe mako torumu mako torumu ye nomi Kirasimu nu liemo⸥ Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane silimele yemane “I llainja ⸤kelepa⸥ kumbi lepa ombá. ⸤Ye nomi Kirasimu pe akilipe ombá.⸥” nilimele mele\f + \fr 17:10 \ft Yembomane Mallakai 4:5-6 molemo ungumu pilkulie aku siku ningu pilieringi.\f* \p nambemune nilimeleye? ⸤Illainja kelepa naa opili nu koronga orunu moleno kanumu.⸥” niringi. \p \v 11 Yesusini topondopa nimbendo: “‘‘I llainja ⸤kelepa⸥ kumbi lepa ombalie melema pali tepa mimi temba.” nilimele kanumu sike nilimele. \v 12 Nalo ⸤akumunge ungu te pea nimbu sikirula.⸥ Pilieme. Illainja koronga orumu. Yu orumu kinie ⸤kanu yemane⸥ yu kanoko imbi naa siku ‘Yu we yere.’ konopu lekolie ‘Yu-kinie temolo.’ ningu pilieringi ulume pali teringi.\f + \fr 17:12 \ft Ou-Kingime 19:2,10.\f* Aku siku mele Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo\f + \fr 17:12 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.3. Pikinini Bilong Man”.\f* mindili liku singela.”\f + \fr 17:12 \ft Aisaya 52:14, 53:1-12.\f* nirimu. \p \v 13 Aku sipe nirimu kinie pilkulie lombili andolimene ‘No Lindeli Jonondo nikimu.’ ningu pilieringi.\f + \fr 17:13 \ft inie yakondo 11:14. Jono ka siku toko kondoringi temanemo inie yakondo 14:3,10. Yesusi yu kepe toko kondongela nimbelie nirimu.\f* \s1 17:14-21 Yesusini Kuru Te Makororumu Temanemo\f + \fr 17:14 \ft Mako 9:14-29, LLuku 9:37-42.\f* \p \v 14 ⸤Yesusi kinie yu lombili andoli ye yepoko kinie⸥ eno ⸤mulune manie⸥ ongolie yemboma maku toko moloringine oringi kinie ye te Yesusi orumune omba koporongo langopa \v 15 mawa tepalie nimbendo: “Awilimu, nanga kangomo kondo koloyo. Yu kuru kopari tolemo-na mindili awili tepa nolemo. Taki-teki yu tepena pupe nomanga pulimo. \v 16 Nu lombili andoli yema molongine kangomo membo ondu kinie enone yu manda teko konde naa lingi.” nirimu. \p \v 17 Aku nirimu kinie pilipelie Yesusini ⸤yemboma iri topalie⸥ nimbendo: “Kinié molemele yemboma eno ⸤‘Pulu Yemone ulume sike manda temba.’ ningu⸥ tondolo munduku naa pilimele. Eno konopu karaye tepa pepili molemele yemboma, na eno wale nambepo mane sipu ulu mare lipu ora simbo kinie mimi siku pilingeye? ⸤Na eno-kinie siye tekemo.⸥” nimbelie \p “Na moliona kangomo mengo waa.” nirimu. \v 18 Mengo oringi kinie Yesusini kanu kurumu iri torumu kinie yu kangomonga ⸤konopune⸥ omba wendo purumu kinie kanu enamonga kangomo manda molorumu. \s1 17:19-21 ‘Pulu Yemonga Tondolomo Na-Kinie Pelemo.’ Nimbu Tondolo Mundupu Pilipulie Manda Temolo Mele Ungu Te \p \v 19 Aku terimu kinie kanokolie Yesusi lombili andoli yema Yesusi yuyu molorumune ongo walsiku pilkulie ningendo: “Kuru akumu olione nambemune manda naa makoromuluye?” niringi kinie \p \v 20 Yesusini topondopa nimbendo: “⸤‘Pulu Yemone sike olio lipe tapondomba.’ ningu⸥ tondolo munduku naapilimelemonga ulu tondolo i-silime manda naa telemele. Nane eno paa sike nimbu sikirumu: Unjo tenga mongo akumu mele paa kanga nalo kanu mongomo mana mundulimele kinie unjo akopa awi lepa angilimo mele, aku sipe enone ‘Pulu Yemone olionga ungume pilimbe. Olio lipe tapondomba.’ ningu wallo kolte mindi pilkulie ipolemo mulúmundu “Anjo puku ne koleana angiliei.” ninge kinie sike aku sipe pupe angilimbe. ‘Teamili.’ ninge ulumenga ulu manda naa tenge ulu te naa pemba.\f + \fr 17:20 \ft LLuku 17:6, nalo ya mulú polemo tendo nirimu, LLukuni unjo malleperi tendo nirimu. Ungu talo pea Mateyu inie 21:21-22, 13:31. Ya “unjo tenga” nimbe molemo akumu Giriki ungune “unjo masetete” nirimu, akumunge pulumu inie yakondo 13:31-33* Masetete**.\f* \v 21 (Pulu Yemo mawa teko langi mi toko naa nongolie kuru i-silime yembomanga konopumenga manda makoronge. Ulu tondolo i-silime we manda naa tenge.)” nirimu.\f + \fr 17:21 \ft Pala ( ) akune sukundu molemo ungumu yembo pilipe konginjeli pelemo yembo marene ‘Mateyuni naa torumu. Yembo tene lupe pe torumu.’ ningu pilimele. Aku ungumu mele Mako 9:29 sike molemo.\f* \s1 17:22-23 Yesusini Yu Tonge Kinie Kolopalie Lomboropa Ola Molomba Mele Wale Talo Sipe Nirimu Temanemo\f + \fr 17:22 \ft Mako 9:30-32, LLuku 9:44-45, inie yakondo 16:21.\f* \p \v 22 ⸤Pe walse,⸥ kolea Gallilli disiriki puku moloringi kinie Yesusini yu lombili andolimendo nimbendo: “Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo ⸤ka sikulie yu tonge⸥ yema anjo singe kinie\f + \fr 17:22 \ft inie anjokondo 26:45 pulu polopa molemo.\f* \v 23 enone yu toko kondonge. Kolopalie wale yepoko sipemonga Pulu Yemone yundu ‘Lomboroko ola molou.’ nimbé.” nirimu. Aku nirimu pilkulie enonga konopune sukundu meme kulupi perimu kulu pilkulie paa kondo koloringi.\f + \fr 17:23 \ft Jono 16:6,22.\f* \s1 17:24-27 Pulu Yemo Popo Toringi Ulke Tembelena Yesusini Kou Takisi Torumu Temanemo \p \v 24 Pe Yesusi kinie yu lombili andolime kinie Kapeniame taonona oringi kinie Pulu Yemo popo toringi ulke tembelemonga kou takisi\f + \fr 17:24 \ft Wendo Oringi 30:13, Pe Kingime Wale Talo 24:9.\f* lsingi yema ongo Pita walsikulie ningendo: “‘Nunge ungu mane sili yemone ulke tembelemonga kou takisi tolemo.’ konopu lekemolomo. Sikeye?” niringi kinie \v 25 Pitane “Tolemo.” nirimu. \p Kanu kinie Pita ulkena sukundu pupelie ungu te nimbé terimu kinie Yesusini yu ou walsipelie nimbendo: “Saimono, nu nambolka konopu lekenoye? Ye nomi kingimene kou takisi lupe lupema lingendo namele “Taa.” nilimeleye? Enonga yemboma kinie kou takisi limele molo yembo lupema “Taa.” nilimeleye?” nirimu. \p \v 26 Pitane topondopa nimbendo: “Yembo lupemando “Takisi taa.” nilimele.” nirimu. \p Aku nirimu kinie pilipelie Yesusini yundu nimbendo: “Aku liemo kingimunge\f + \fr 17:26 \ft Ye nomi kingi Pulu Yemondo nimbe nirimu.\f* yembomane takisi naa tonge. \v 27 Nalo takisi naa tombolo kinie ulke tembele-takisi limele yemane olto kanoko keri kanonge kapola naa temba kene\f + \fr 17:27 \ft ungu pulu te Romo 14:20-21.\f* nomune puku uku mundu-peni. Uku mundukulie oma te toni aku omamonga keremo aká tendeni kinie kou te\f + \fr 17:27 \ft Ponie tenga tenga Juda yemane ulke tembele kou takisi toringi aku koumunge imbi “darakama” nili akumunge talo ningu siringi. Omamonga kerena perimu kou akumu “satata” nili akumu kou darakama kise mele. Kou-mone akuselonga pikisa te ya nondopa molemo.\f* pemba, aku koumu likulie mengo puku oltonga pea liku tere leko takisi tou.” nirimu. \c 18 \s1 18:1-14 Yemboma Ambolango Mele Molongemonga Ungu Mare\f + \fr 18:0 \ft akumunge 18:1-5 Mako 9:33-37, LLuku 9:46-48, Mateyu inie 19:13-15, ungu pulu talo LLuku 22:24-27, Jono 13:12-17; 18:6-7 LLuku 17:2,1; 18:6-9 Mako 9:42-48; 18:8-9 inie yandopa 5:9,8; 18:11 LLuku 19:10; 18:12-14 LLuku 15:4-7.\f* \s1 18:1-5 Pulu Yemone Ye Nomi Kingimu Molopa Nokolemo Yembomanga Yembo Paa Imbi Olandopa Molemomonga Ungu Te (18:1-14 pali kanani.) \p \v 1 Aku walemonga Yesusi lombili andolimene yu molorumune ongo yu walsiku pilkulie ningendo: “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa nokolemo\f + \fr 18:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* yembomanga nawe paa olandopa molemoye?” niringi. \v 2 Enone walseringi mele Yesusini pilipelie yu ambolango kanga te “Na moliona ou.” nimbe eno moloringine mondopalie \v 3 enondo nimbendo: “Nane eno paa sike nimbu sikirumu: Eno konopu alowa teko ambolango kangama mele naa molongi liemo Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemo koleana\f + \fr 18:3 \ft Ya “koleana” naa tomulu liemo “yembo talapena” tomolo papula.\f* suku paa manda naa punge. \v 4 Akumunge yembo tene ‘Na we yembomo molambo. Nanga imbi te olandopa naa molopili.’ nimbe i ambolango kangamo mele naa molemo yembomo yu Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa nokolemo kolea na yembo imbi paa mololimu molemo.”\f + \fr 18:4 \ft inie anjokondo 20:26-27, 23:11-12.\f* ⸤nirimu.⸥ \s1 18:5-11 Olio Kirasinge Yemboma Kondi Tolemele Ulumenga Kinie Olio Ulu Pulu Keri Telemolo Ulume Kinie Aku Ulumenga Yesusini Ungu Mane Sipe Ungu Iko Torumu Temanemo\f + \fr 18:5 \ft ungu pulumu 18:1-14*.\f* (18:1-14 pali kanani.) \p \v 5 “⸤I ambolangomondo ungu te pea niembo:⸥ Yembo tene ‘Na Awilimunge yembomo molio.’ nimbe i ambolangomo mele lipe tapondomba kinie kanu yembomone aku tembamonga na lipe tapondombala. \v 6 Nalo yembo tene i⸤ambolango⸥ kangamonga ⸤mele yembo⸥ te ⸤na ‘Sike’ nimbe⸥ tondolo mundupe pilimo ⸤ambolango⸥ kanga te\f + \fr 18:6 \ft inie yakondo 10:42, akumu ungu iko mele torumu ungupulumu bokumunge alsena anjokondo “31.4 pikinini - tok bokis”.\f* ‘Ulu kerime tepili.’ nimbe kondi tombamonga kanu ⸤ambolango⸥ kangamo tondolo mundupe pilimo mele mundupe siye kolopa bulu simu liemo ⸤ambolango⸥ kangamo ou kondi naa topili kou paa awili te\f + \fr 18:6 \ft “Kou” nirimu akumu kou umbune teli paa awili tendo nirimu. Aku koumu kongi kao molo yembo marene ‘Rasi-witi nurupulu topili.’ ningu mengo andoringi kinie yu topele-mapele topa pupe witi nurupulu tondorumu. Pikisa te ya nondopa molopa, te Lipe Ora Sirimu 18:21 nondopa molemola.\f* moko toko nomine lendeko ‘Yu kamu kolo-popili.’ ningu paka toko nomune paa maniekondo mundulimelanje paa papu.\f + \fr 18:6 \ft Yesusini nirimu akumu ‘Teko kenjinge mele paa piliengi.’ nimbe liepi-liepi topa nirimu.\f* \p \v 7 “⸤Na⸥ ‘Sike’ ningu tondolo munduku pilimele yemboma kelko bulu siku munduku siye kolonge ulume yamana lemomonga na eno kondo tekemo. Sike aku sipe ulume wendo ombá nalo yembo tene nanga yembo te kondi tombamonga kanu yembomo na bulu sipe anjo pumu liemo kanu kondi tomba yembomo mindili nomba paa molopa kenjimbe. \p \v 8 “Nunge kiselone molo kimbuselone ulu pulu keri te temu liemo aku kiselo molo kimbuselo kari leko lteani. Nu konde mololiku mindi puni koleana\f + \fr 18:8 \ft bokumunge alsena anjokondo “24. laip”.\f* kiselo molo kimbuselo naa angiliepili puni kinie peangamo. Nunge kimbu ki pali we angiliepili tepe naa kumbulupe nomba pepa mindi pumbe koleana liku toko mundunge kinie kerimu. \v 9 Molo nunge mongoselone melte kanokolie konopuni ‘liemboa.’ ningu pilku ulu pulu keri te tenu liemo aku mongoselo akuku lteani. Nu konde mololiku mindi puni koleana mongoselo naa angiliepili puni kinie peangamo. Mongo talo we angiliepili nu tepe koleana suku liku toko mundunge kinie kerimu.”\f + \fr 18:9 \ft inie yakondo 5:29-30.\f* ⸤nirimu.⸥ \s1 18:10-14 Kongi Sipisipi Talopa Lierimumunge Ungu Ikomo\f + \fr 18:10 \ft akumunge ungu pulumu 18:1-14*.\f* (18:1-14 pali kanani.) \p \v 10 “I ⸤ambolango⸥ kangama ⸤mele yemboma⸥.nga te\f + \fr 18:10 \ft inie yakondo 18:6*.\f* kanoko keri kanoko ‘Yu koropamo.’ ningu paa naa teangi. Enonga nokolemele mulu koleana angelloma\f + \fr 18:10 \ft Angellomane olio nokoko molemele ungu mare Konana 34:7, 91:11, Ipuru 1:14.\f* alieli Tata mulu koleana molemona pea molemele kene ⸤aku naa teaa⸥.. \v 11 (Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemone ‘Yembo aulke lou leko molko kenjilimele yemboma koropo lipu tapondambo.’ nimbe orumu kanumu.)”\f + \fr 18:11 \ft ungu pala ( ) akune sukundu molemo akumu yembo mare pilkulie ‘Mateyuni naa torumu. Yembo tene pe torumu.’ konopu lemele. Aku ungumu sike LLuku 19:10 molemo.\f* ⸤nirimu.⸥ \p \v 12 “Eno nambolka ningu pilkimiliye? \m ‘Ye tene kongi sipisipi pape paono mondolka kinie, te talopa lelkanje, yuni sipisipi po paono tene kelepa nani wema ma pangine molangi mundupe siye kolopa pupe, talopa lelka sipisipimu kanopa limbendo korolipe naa pulke.’ konopu lekemeleye? \v 13 Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Sipisipi talopa lelka kanumu kanopa lipelie kanu sipisipimu-kinie paa olandopa konopu silke. Talopa naa lemelama we konopu silke. \v 14 Aku sipela enonga Lapa mulu koleana molemomone i ambolango kangama ⸤mele molemele yemboma⸥\f + \fr 18:14 \ft ‘Kirasinge yembo paa koropa puli molo imbi paa naa mololi yembomando nirimunje.’ konopu lemolo. Inie yakondo 18:6*.\f* ‘aulke lou leko molko kenjinge kinie paa keri.’ nimbe molemola.” ⸤nirimu.⸥ \s1 18:15-35 Olio Teko Kenjinge Yemboma Kinie Temolo Mele Ungu Talo \s1 18:15-20 Kirasinge Yembo Tene Nu Tepa Kenjimbe Kinie Nuni Yu Kinie Teni Mele Ungu Mane Te\f + \fr 18:15 \ft LLuku 17:3-4.\f* (18:15-35 pali kanani.) \p \v 15 “⸤Na lombili andolimenga⸥ angenu tene nu\f + \fr 18:15 \ft Ya “nu” molemo akumu pilipe konginjeli pelemo yembo marene pilkulie, ‘Mateyuni pep torumu kinie “nu” naa torumu. Yembo tene lupe pe torumu.’ ningu pilimele. ‘Mateyuni pepa topalie “angenu tene tepa kenjemu liemo yuni tepa kenjimbe mele nu puku ningu sieni.” nimbe pep torumu.’ ningu pilimele.\f* tepa kenjemu liemo nu puku tepa kenjimbe yembomo pea elolo molangili kanu ulu pulu kerimu yuni nu temba mele ningu sieni. Nuni nini ungumu tepa kenjimbe angena piliemu liemo angena kinie elo altoko kapola kapola molongele. \v 16 Nalo nuni nini ungumu yu naa piliemu liemo pe nuni ‘I ungumu pora nipili kene tembo mele yembo mare kanoko molangi altopo niembo.’ ningulie, kanonge yembo talo molo yepoko liku angena molombana mengo ongo eno kanoko molangi angenando ‘Telune molambili.’ altoko nieni.\f + \fr 18:16 \ft ungu pulumu Ungu Manema 19:15, Kambu 35:30, Jono 8:17.\f* Kanu kinie nuni teni kinie angenane temba mele kanu yembomane kanokolie yembo lupemando manda temane toko singe. \v 17 Kanu kinie yuni enonga ungumu kepe naa piliemu liemo Kirasinge yembo talapemondo\f + \fr 18:17 \ft bokumunge alsena anjokondo “43. sios”. \f* puku ningu sieni. Pe Kirasinge yembo talapemo kepe angenane naa piliemu liemo ‘Yu olionga angenu molo. Yu ulsukundu molko konopu alowa naa teli yemboma mele\f + \fr 18:17 \ft Kewa ungune “yembo ulsukundu molemele yemboma kinie kou takisi lili yema kinie” molemo nalo aku unguselonga ungu pulumu telumu akumunge ya molemo lipe tere lepa molemo. Ungu pulu te inie yakondo 11:19*, te bokumunge alsena anjokondo “2. arapela lain”.\f* molemo lemo.’ ningu kanayo.\f + \fr 18:17 \ft Romo 16:17, Ou Korini 5:11, Pe Tesallonaika 3:6,14, Pe Timoti 3:5, Taitasi 2:10, Jono Talo-Sipemo 10.\f* \p \v 18 \f + \fr 18:18 \ft 18:17-18selo sumbi siku kambu tangi. Ungu lupe lupe molo.\f* “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Ya mana enone ⸤ulume kinie yemboma kinie⸥ “Molo.” ninge kinie Pulu Yemone mulu koleana sukundu “Molo.” nimbéla; enone mana “Kapola.” ningema Pulu Yemone mulu koleana sukundu “Kapola.” nimbéla.\f + \fr 18:18 \ft inie yakondo 16:19, Jono 20:23.\f* \p \v 19 “⸤Akumunge⸥ nane enondo ungu te pea nimbu sikirumu: Enonga yembo talone ya mana “I sipu mawa teambili.” ningu panjengili liemo elone mawa tengele mele mulu koleana molemo Tatane elonga mawa tengele mele aku sipe tendemba.\f + \fr 18:19 \ft ungu pulu te inie yakondo 7:7-8*.\f* \v 20 Yembo ⸤koltalo,⸥ talo molo yepoko, na enonga Awilimu imbi leko walsiku, ‘Pea tapu topo molemolo.’ konopu leko maku toko molemelemanga na eno-kinie molemolo-na ⸤mawa tenge mele Tata yuni aku sipe tendembamo⸥..” nirimu. \s1 18:21-35 Kongono Tendeli Ye Tene Kongono Tapu Toko Teringi Ye Te Kondo Naa Kolorumu Ungu Ikomo (18:15-35 pali kanani.) \p \v 21 ⸤Yesusini yembo teko kenjilimelemando ungu mane aku sipe sirimu⸥ kinie yu molorumune Pita nondopa ombalie yu walsipe pilipelie nimbendo: “Awilimu, nanga angenu tene na wale nambepa tepa kenjimbe kinie na we ‘Manie pupili.’ nimbu siye kolomboye? Wale sepene yuni temba mele siye kolopo we molopolie engaki sipemonga ‘Pundu topili.’ nimbo kinie papuye?” nirimu.\f + \fr 18:21 \ft inie yakondo 6:14-15, Mako 11:25-26, LLuku 17:3-4.\f* \p \v 22 Yesusini topondopa nimbendo: “Nane “Wale sepene mindi yuni nu tepa kenjimbe kinie yuni tembama siye kolko altoko pilku naa molou.” ni naa nikiru. “Wale sepene anderete sependi sepene yuni nu tepa kenjimbe walema pali yu tepili, siye kolko we molou.” nikiru. \p \v 23 “Akumunge Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa melema nokolemo\f + \fr 18:23 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* \p akumu isipe mele: \p “Walse ye nomi kingi tene yunge kongono nokondoringi kendemandema kinie pundu angilierimume “‘Kinié mimi sipu kanopolie pundu tangi.” niembo.’ nirimu. \v 24 Aku sipe nirimu kinie kingimuni kou tene milliene kina mele\f + \fr 18:24 \ft ‘Yemone kingimu kinie kou monema sumbi sipe pundu naa anjerimu.’ konopu lemele. ‘Kingimunge kongono tendembando kingimunge kou monema nosipelie mare awisili wa norumu.’ konopu lemele. ‘Pe kendemande yemone kingimunge koume ambolopa kongono terimu mele pep ma imbi torumume mimi siku kanokolie yuni koume wa norumu mele kanoringi.’ konopu lemele.\f* ou pundu angilierimu ye te kumbi leko yu molorumune mengo oringi. \v 25 Nalo yu manda aku kou pundumu tomba aulke te paa naa lierimu kulu awilimuni nimbendo: “Kapola, iyemo kinie yunge ambo ambolangoma kinie yunge melema pali kinie makete teko kou mone likulie\f + \fr 18:25 \ft ungu pulu mare Wendo Oringi 21:2, LLipai 25:39, Pe Kingime 4:1, Niemaya 5:5, Aisaya 50:1.\f* koumu ongo pundu tondangi.” nirimu. \p \v 26 Aku nirimu kulu pilipelie kendemandemo ye nomimunge kumbikerena koporongo langopa tamalu pepa mawa tepalie nimbendo: “Nuni na kondo kolko we nokoko moloyo. Nane pundu pali tombo.” nirimu. \p \v 27 ⸤Kanu kinie⸥ ye nomimuni yunge kendemandemo paa kondo kolopa yu kendemandemo kinie pundu angilierimume pali “Yu tepili. Altoko pundu naa tani.” nimbe kamu siye kolopa yemo ka naa sipe “We pu.” nirimu. \p \v 28 Nalo ⸤ka singe teringi⸥ kendemande kanumu yu pena pupe kendemande te yunge kou wane anderete kina mele sirimumu kanopalie, yu pupe yunge nomine ambolopa ‘Yu kolopili.’ nimbe ambolopa elkele lakurupelie “Nanga kou sirindumu pundu tou!” nirimu. \p \v 29 Aku terimu kinie yuni tomba terimu yemo yunge kumbikerena koporongo langopa tamalu pepa mawa tepalie nimbendo: “Nuni na kondo kolko we nokoko moloyo. Nane pundu pali tombo.” nirimu. \p \v 30 Nalo kendemande lupemone “Molo, paa isili pundu tani.” nimbelie “Nu ka ulkena pekolie pundu toko pora siku wendo wani.” nimbe yu ka sipe ka ulkena panjerimu. \p \v 31 Yuni aku terimu mele kendemande wemane kanokolie eno konopu keri panjiku puku enonga ye nomimundu kendemandeselo teringili kanoringi mele kondi toringi. \p \v 32 Kanu kinie ye nomimuni aku niringi pilipelie kendemande yunge pundu “Naa toko we pu.” nirimu kendemande kanumu “Yando ou.” nimbelie yundu nimbendo: “Kendemande kerimu, nuni na tondolo munduku mawa tenu-ne nu na-kinie pundu paa awili tepa angilierimumu “Yu tepili, naa tou.” nimbulie we siye kolondu kanumu. \v 33 Pe nane nu we kondo kolondu mele nuni aku siku kendemande te nambemune kondo naa kolonuye?” nirimu. \p \v 34 Ye nomimuni yu mumindili kolopalie ka ulke nokoko ka ulkena peringi yemboma teko mindili kondoringi yema yu lipe sirimu. Yuni nimbendo: “Nu mindili nongolie pundu tani. Ou pundu pali toko pora sikulie pe mindi wendo wani. Ou molo.” nirimu.” ⸤nimbe Yesusini nirimu.⸥\f + \fr 18:34 \ft akumunge ungu tondolo te Jemisi 2:13.\f* \p \v 35 ⸤Yesusi yuni aku nimbelie ungu ikomonga pulumu kamu nimbendo:⸥ “Aku sipela, angenalini eno aku siku teko kenjinge kinie eno kerena mindi “Manie pupili. Siye kolkoro.” we ningu, sike munduku siye naa kolko, we konopuni pilku molongi liemo, ⸤kendemandemonga ye nomimuni kendemandemo tepa kenjerimu mele⸥ mulu koleana molemo Tatane siye naa kolko we konopuni pilku molonge yembo kanume enonga ulu pulu kerime ‘Manie naa pupili.’ nimbe, we siye naa kolopa kanu ulu pulu kerimenga “Mindili nangi.” nimbe aku tembala.” nirimu.\f + \fr 18:35 \ft ya 18:21*.\f* \c 19 \s1 19:1-12 Yemane Enonga Amboma “Kamu Paa.” Nilimelemonga Ungu Te\f + \fr 19:0 \ft akumunge 19:1-9 Mako 10:1-12; 19:7,9 inie yakondo 5:31-32; 19:9 LLuku 16:18.\f* \p \v 1 Yesusini aku sipe ungume nimbe pora sipelie nirimumuni, kolea Gallilli disiriki mundupe siye kolopa kolea Judia disiriki pupe no Jodane lumbilipe nekendo purumu. \v 2 Kanu kinie yembo awisili yu lombili oringi kinie yuni kuru torumu yemboma tepa konde lsimu. \p \v 3 Parisi ye mare\f + \fr 19:3 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”.\f* yu molorumune ongo ‘Yu nambolka nimbenje? Nimbe kenjimbenje manda manjipu piliemili.’ ningu\f + \fr 19:3 \ft ungu pulu te inie yakondo 16:1***.\f* yu walsiku pilkulie ningendo: “Ye tene yu yuyu pilipelie yunge ambomo “Kamu pu.” nimbé kinie kapola temba molo aku temba kinie ungu mane te pulue tombaye?” niringi. \p \v 4 Yuni anjo topondopa nimbendo: “Pulu Yemone ungu nirimu yunge bokune molemo mele kanoko kambu naa tongiye? \q1 Ou pulu pulu, Pulu Yemone melema tepalie, \q1 yuni yembo tembando yemo kinie ambomo kinie tepalie\f + \fr 19:4 \ft Ou Pulu Pulu 1:27, 2:21-22.\f* \m \v 5 nimbendo: \q1 “Aku sipu tendumunge ye tene ambo te lipelie \q1 yunge anumu lapaselo mundupe siye kolopa \q1 yunge ambomo kinie elolo telune tapu toko peko \q1 kangi telumu mele ⸤molkolo \q1 elonga konopu telune pupili⸥ molongele.”\f + \fr 19:5 \ft Ou Pulu Pulu 2:24, Epesasi 5:31, Ou Korini 6:16.\f* \m nirimu kanumu naa piliengiye? \v 6 Pulu Yemone aku sipe nirimu kulu ye te ambo te limo kinie kangi telumu mele molembele-na elo altoko talo mele naa molembele, elo yembo telumu mele molembele. Yembo telumu molembele kene Pulu Yemone ambo ye talo ‘Telumu molangili.’ nilimo ambo yeselo yembo tene liku lupe lupe naa mundengi. Aku tengi liemo kapola naa temba.” nirimu. \p \v 7 Aku sipe nirimu kinie enone ningendo: “Aku liemo Mosisini ungu mane te sirimu mele nambemune sirimuye? Mosisini nimbendo: \q1 “Ye tene yunge ambomondo \q1 ‘Kamu pupili.’ nimbe makorombando \q1 ambomo “Kamu pu.” nimbé mele \q1 pepá te topa ambomo sipelie \q1 yundu “Kamu pu.” nimbe aku tepili.” \m nirimu kanumu.”\f + \fr 19:7 \ft Ungu Manema 24:1-4.\f* niringi. \p \v 8 Yesusini nimbendo: “Mosisini sike aku sipe nirimu nalo eno kara puku Pulu Yemone ambo yeselo kapola-kapola molongele mele ungu mane sirimumu liku su siku naa pilieringi kulu yuni “Aku teangi.” nirimu. Nalo ou pulu pulu, ⸤Pulu Yemone melema kokele tepa mimi terimu kinie⸥., ungu mane aku sipe te naa perimu kene \v 9 nane eno isipu nimbu sikiru: Ye tene yunge ou limo ambomo makoropa “Kamu pu.” nimbelie kelepa ambo te limo kinie aku yemone wa ulu kerinele telemo. Yemonga ambomone ye te kinie wa ulu kerinele temu liemo manda topa makoromba. We molo. (“Pu.” nimbe makorolemo ambomo pe ye tene yu limo kinie kanu yemo kepe wa ulu kerinele telemola.)”\f + \fr 19:9 \ft Pala isipe () akune sukundu molemo ungumu pilipe konginjeli yembo marene “Mateyuni ya naa torumu. Yembo tene lupe pe torumu kene naa molopili.” nilimele. Pisini Baipelena naa toko siye koloringi. Nalo kanu ungumu Yesusini sike nirimu, inie yakondo 5:32, LLuku 16:18.\f* nikiru.” nirimu. \p \v 10 ⸤Yuni aku nirimu kinie pilkulie⸥ yu lombili andoli yemane yundu ningendo: “Ye tene ambo limo kinie nuni nikinu mele aku siku molongele mele ungu mane te pelemo liemo ye te ambo naa lilkenje papu.” niringi. \p \v 11 Nalo Yesusini topondopa nimbendo: “I ungu ⸤mane sikirumu⸥ yembomane pali manda naa pilku linge. ⸤Pulu Yemone⸥ mako topa tondoloma simbe yemboma mindi manda ⸤amboma ye naa puku yema ambo naa liku⸥ tenge. \v 12 Ye mare anupilini melemele kinie amboma kinie telune tapu toko peko ulu kerime tenge enge te naa pelemo. Ye mare ‘Amboma kinie telune naa peangi.’ ningu enonga láka tondolemele.\f + \fr 19:12 \ft ye tenga temanemo 8:26-39.\f* Marene enono ‘Ye nomi kingi Pulu Yemonga yema molopo yunge kongonoma manjipu tendamili.’ ningu eno enono mi leko ambo naa limele. Iungumu yembo pilku linge yemboma piliengi!” nirimu.\f + \fr 19:12 \ft Ou Korini 7:32,37.\f* \s1 19:13-15 Yesusini Ambolangomando “Pulu Yemone Eno Sewe Anjepili.” Nirimu Temanemo\f + \fr 19:13 \ft Mako 10:13-16, LLuku 18:15-17. Ungu pulu te inie yakondo 18:1-7.\f* \p \v 13 Kanu kinie yembomane enonga ambolangoma ‘Yesusi yunge kimuni ambolopa Pulu Yemo kinie enonga mawa tendepili.’ ningu yu molorumune mengo oringi. Nalo yu lombili andolimene iri toko ⸤“Naa mengo waa.”⸥ niringi. \p \v 14 ⸤“Molo.” niringi kinie⸥ kanopalie Yesusini nimbendo: “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa nokolemo yembo talape\f + \fr 19:14 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* akumu i ambolangoma mele molemele yemboma enonga yembo talapemo kene enone i ambolangoma na moliona wangi pipi siku “Molo.” naa niee.” nirimu. \v 15 Aku nimbelie yuni ambolangoma ⸤kondo kolopa⸥ yunge kimuni eno telu telu nimbe ambolopalie kanu koleana mundupe siye kolopa purumu. \s1 19:16-30 Ye Kamako Tenga Temane Te\f + \fr 19:16 \ft Mako 10:17-31, LLuku 18:18-30. Ungu pulu talo inie yakondo 16:26, LLuku 16:19-30.\f* \p \v 16 Walse ye te Yesusi molorumune omba yundu walsipe pilipelie nimbendo: “Ungu Mane Silimu, na nambolka ulu peangamo tembo kinie konde molopa kondopa mindi puli ulu pulumu limboye?” nirimu.\f + \fr 19:16 \ft bokumunge alsena anjokondo “24. laip”.\f* \p \v 17 Yesusini yundu nimbendo: “Nuni na nambemune ulu peangamondo walsiku pilkinuye? Yembo telu mindi peanga molemo. Nuni ‘konde molopo kondopo mindi puli ulu pulumu limbo.’ konopu lienu liemo ⸤Pulu Yemonga⸥ ungu mane ⸤Mosisini yando nimbe sirimume⸥ tenge panjiku teko molani.” nirimu. \p \v 18 Yemone walsipelie nimbendo: “Aku ungu manemanga temando nikinuye?” nimbe walserimu kinie \p Yesusini topondopa nimbendo: \m “‘‘Yembo toko naa kondangi.” nimbe, \q1 “Ambo ye pulime molo \q1 ye ambo lilime yembo lupema kinie \q1 wa ulu kerinele naa teangi.” nimbe, \q1 “Melema wa naa liengi!” nimbe, \q1 “Yembomanga kote \q1 kolo toko naa tendangi.” nimbe, \m \v 19 “Aminieli lanieli kinie teko kondoko, \q1 ungu ninge mele pilku liku teko molangi.” \q1 nimbe,\f + \fr 19:19 \ft Wendo Oringi 20:12-16, Epesasi 6:2.\f* \q1 “Eno enono yu mele mele konopu mondoko \q1 enonga kangimu enono \q1 kondo kolko nokolemele mele \q1 aku sikula pulu lemo yemboma \q1 konopu mondoko nokoko molangi.” nimbe,\f + \fr 19:19 \ft LLipai 19:18, ungu pulu talo inie anjokondo 22:29, LLuku 10:25-37.\f* \m ungu mane akume sirimu pelemo kanumu.” nirimu. \p \v 20 Aku nirimu kinie pilipelie kanu kango yemone nimbendo: “Na kanu ungu manema pali pilipu lipu tepo molio. Pe kinié nambolka uluri olandopa teamboye?” nimbe walserimu. \p \v 21 Yesusini yundu topondopa nimbendo: “Nu ‘kamu ye sumbi nilimu\f + \fr 19:21 \ft inie yakondo 5:48.\f* molambo.’ konopu lienu liemo nu puku nunge mele nosilinoma pali kou mone li-pukulie, kou mone linime yembo koropama moke teko sikulie na lombili ou.” nirimu. “Nunge ⸤mana⸥ melema aku teni kinie mulu koleana nunge mele kande kandema lemba.” nirimu.\f + \fr 19:21 \ft inie yakondo 6:19-21, LLuku 12:33-34, Ou Timoti 6:19; inie anjokondo 26:7-9.\f* \p \v 22 Kanu kango yemo mele paa awisili noserimumunge Yesusini yundu aku nirimu kinie pilipelie yu konopu keri panjilipe anjo purumu. \p \v 23 ⸤Aku terimu kulu kanopalie⸥ Yesusini yu lombili andolimendo nimbendo: “Pulu Yemo ye nomi kingi molopa nokolemo koleana suku pungendo yembo kamakoma paa mindili siku suku punge. \v 24 Enondo altopo nikiru: Kongi kemele ⸤kongi paa awili te\f + \fr 19:24 \ft pikisa te Mako 10:25.\f* nalo⸥ kale suru toline suku pumbendo mindili kanga mele sipelie pumbe. Nalo yembo kamakoma Pulu Yemo ye nomi kingi molopa nokolemo koleana\f + \fr 19:24 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* \p suku pungendo mindili paa awili mele siku punge.” nirimu. \p \v 25 Aku nirimu kinie pilkulie yu lombili andolime paa mini-wale munduku suru ningulie anjo yando ungu-mele tekolie ningendo: “Aku liemo mindili nolemela aulkena nawe manda wendo pupe, molopo kondomolo aulkena pumbeye?\f + \fr 19:25 \ft bokumunge alsena anjokondo “21.1. kisim bek”.\f* Te molonje.” niringi. \p \v 26 Yesusini eno neme-neme nimbe kanopalie nimbendo: “Sike yemboma enono manda molo nalo Pulu Yemone manda tendemba. Pulu Yemo yuni ulume pali kapola telemo. Ulu te yuni manda naa temba te molo.”\f + \fr 19:26 \ft Ungu pulu mare Ou Pulu Pulu 18:14, Jopo42:2, Jeremaya 32:17, LLuku 1:37.\f* nirimu. \p \v 27 Yuni aku nirimu kinie pilipelie Pitane yundu nimbendo: “⸤Pe olio-kinie nambolka uluri wendo ombáye?⸥ Olio olionga melema pali mundupu siye kolopo nu lombili purumulu pulimolo kene mele nambolka melema limoloye?” nirimu. \p \v 28 Yesusini nimbendo: “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Pe ⸤Pulu Yemone⸥ melema pali ‘konde pupili.’ nimbé kinie Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo yunge ye nomi kingi polo pa tondolo teline molopa yemboma nokomba kinie, eno na lombili andolemele yema pea ye nomi kingi polo rureponga molkolie ningemone, Isirele yembo talape rurepo\f + \fr 19:28 \ft ungu pulu te 22:30*.\f* nokonge.\f + \fr 19:28 \ft LLuku 22:29-30.\f* \v 29 Yembo na konopu mondoko nanga kongono tendengendo enonga ulkema, angenupili, kemulupili, anupili, lapali, ambolangoma, koleama, akume munduku siye koloringi yemboma pali, ya mana paa olandopa mele awisili likulie, konde molko kondoko mindi puli ulu pulumu lingela.\f + \fr 19:29 \ft bokumunge alsena anjokondo “24. laip”.\f* \v 30 Nalo kinié awili molemele yembomanga awisili pe ⸤Pulu Yemo ye nomi kingi molopa nokomba koleana⸥ yembo koropama molonge; kinié koropa pupili molemele yemboma pe yembo awilime molonge.” ⸤nimbe Yesusini nirimu.⸥\f + \fr 19:30 \ft 20:16. Ungu pulu te 20:1-15.\f* \c 20 \p ⸤Yesusini yu lombili andolimendo ungu te pea nimbendo:⸥ \s1 20:1-16 Unjo Waene Ponie Teli Yemanga Ungu Ikomo \p \v 1 “Aku nikiru ungumunge\f + \fr 20:1 \ft Inie yakondo 19:30munge ungu pulu te ya 20:1-16. 19:30 kinie 20:16 unguselo telu sipemo.\f* ⸤ungu te niembo⸥: Pulu Yemone ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemo\f + \fr 20:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* akumu isipe mele: \p “Walse ponie pulu ye tene ‘Kongono tendeli ye mare yunge unjo waene poniena kongono tendangi.’ nimbe paa ipulueli-ou pupe li-porumu. \v 2 “Kongono teangi.” nimbe lsimu yemando nimbendo: “Kinié tenge walemonga eno kou mone pape kina\f + \fr 20:2 \ft Giriki ungune kou mone “denariasi” nili akumu kakopoi kongono mele teringi yema wale tenga tenga telu telu ningu siringi. Akumunge pikisamo ya molemo.\f* pape kina nimbu mele kalombo.” nirimu kinie \p enone “Kapola.” niringi kinie \p yuni eno yunge unjo waene poniena “Kongono teangi paa.” nimbe eno lipe mundorumu. \p \v 3 Pe, ipulueli-ou nani killoko mele terimu kinie, yu kelepa yemboma maku toringi koleana pupe ye mare akune we angilieringi kanopalie \v 4 enondo nimbendo: “Eno kepe ⸤nanga⸥ unjo waene poniena kongono tendangi payo. Pe nane eno kou kapola mele kalombo.” nirimu \v 5 kinie eno puringi. \p Pe awi-tangoli terimu kinie kepe, ipupene tere killoko mele terimu kinie kepe, kelepa aku sipe pupe ye mare pea lsimula. \p \v 6 Ipupene pape killoko mele terimu kinie ⸤altopa⸥ pupe ye mare we angilieringi kanopalie enondo nimbendo: “Walemonga pali kongono naa teko ya inie nambemune we angilimeleye?” nirimu. \p \v 7 Enone yundu ningendo: “Ye tene olio kongonona naa limu-ne we angilimolo.” niringi. \p Yuni enondo nimbendo: “Eno kepe ⸤nanga⸥ unjo waene poniena kongono tende-paa.” nirimu. \p \v 8 Ena pora nirimu kinie unjo waene ponie pulu yemone yunge kongono nokoli yemondo nimbendo: “Kongono tekemele yema ‘sukundu waa.’ ningu eno kongono tengimunge mele kalonindu paa akilku ongi yema pulu polko mele kaloliku puku kumbi leko ongi yema paa akilku mele kalou.” nirimu. \v 9 ⸤Aku nirimu kinie⸥ i pupene pape killoko mele terimu kinie “Kongono tendangi.” nimbe lsimu yema ⸤kumbi leko⸥ ongo pape kina pape kina nimbe sirimu lsingi. \v 10 Akilku ongo kongono tenderingi yema kou aku siku lsingi kanokolie kumbi leko ongo kongono tenderingi yema ongolie ‘Olio kou olandopa mele limolo.’ konopu lieringi nalo eno pape kina pape kina nimbe sirimu lsingila. \p \v 11 Likulie enone ponie pulu yemondo iri tokolie ningendo: \v 12 “Akilku ongi yema ena telu manjiku kongono tengi, olio ipulueli-ou ombo kongono awili tepo temulu, ena awili tomumuni olio paa nomu kanumu, nalo eno kinie olio kinie kou kapola kapola teko sikinumu, kapola naa tekemo.” niringi. \p \v 13 Yuni enonga ye tendo topondopa nimbendo: “Kangomo, nane nu tepo naa kenjikiru. “Pape kina simbo.” nindu kinie “Kapola.” ninu kanumu. \v 14 Kou sikirumu liku meli puyo. Nanga konopuni mindi pilipulie akilipe omu yemo nu sikiru mele yu aku sipu sindu. \v 15 Nanga nosilio melemanga konopuni pilipulie manda naa temboye? Molo pe ongi yema kou awili tepo sindumunge nu konopu keri panjikinuye?” nirimu.” ⸤nimbe Yesusini nirimu.⸥ \p \v 16 ⸤Ungu iko akumu topa pora sipelie ungu ikomonga pulumu kamu nimbendo:⸥ “Aku sipela, akilku onge yemboma ⸤Pulu Yemone nokolemo talapena sukundu⸥ kumbi leko punge; kumbi leko onge yemboma akilku punge.” nirimu.\f + \fr 20:16 \ft akumunge ungu pulu te inie 20:25-28. Ya nikimu ungu kinie, inie yakondo 19:30 unguselo telu sipemo.\f* \s1 20:17-19 Yesusini Yu Kolopalie Lomboropa Ola Molomba Mele Altopa Wale Yepoko Sipe Nimbe Para Sirimu Temanemo\f + \fr 20:17 \ft Mako 10:32-34, LLuku 18:31-34. Ungu pulu te inie yakondo 16:21-28*.\f* \p \v 17 Kanu kinie Yesusi kolea awili Jerusalleme pumbe purumu kinie yu lombili andoli engaki rurepo\f + \fr 20:17 \ft kewa ungune “tuwellepo” kanumu.\f* ‘na kinie eno kinie oliolio molamili.’ nimbe eno lipe anjo memba pupelie enondo nimbendo: \p \v 18 “Pilieme. Olio Jerusalleme pumolo pukumulu.\f + \fr 20:18 \ft Yesusi Jerusalleme walu naa purumu (LLuku 9:51).\f* Akune pumolo kinie Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo ye tene ‘Tangi.’ nimbe Pulu Yemo popo tondoli ye awilime kinie, Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie,\f + \fr 20:18 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”, “41. saveman”.\f* lipe simbe, enone yu kote tendeko ‘Yu kolopili tangi.’ ningulie \v 19 Juda ye naa molemele yema liku singe.\f + \fr 20:19 \ft Romo yemando nirimu kanumu, inie anjokondo 27:1-2. Bokumunge alsena anjokondo “14. Grik”.\f* Kanu kinie kanu yemane yu ungu taka tondoko, ka pulsene toko, ‘Yu kolopili.’ ningu unjo perana uku toko panjinge. Kolopalie wale yepoko sipemonga Pulu Yemone yundu ‘Lomboroko ola molou.’ nimbé.” nirimu. \s1 20:20-28 Jemisi kinie Jonoselonga Anumuni Yesusi Mawa Tepalie “Nu Mulu Koleana Puku Moloni Kinie Nanga Kangoselo Nu-Kinie Awiliselo Molangili.” Nirimu Temanemo\f + \fr 20:20 \ft Mako 10:35-45. 20:24-28 inie yakondo 18:1-9, 20:1-16, Mako 9:33-37, LLuku 22:24-27. Ungu pulu tondolo te Jono 13:1-17.\f* \p \v 20 Kanu kinie Seperi malo Jemisi kinie Jonoselonga anumu Yesusi molorumune omba koporongo langopa yundu “‘Nu ulu te teani.’ nimbu mawa tembo okoro.” nirimu kinie \p \v 21 yuni yundu nimbendo: “Nambolka uluri ‘nane tendambo.’ ningu nikinuye?” nirimu. \p Ambomone nimbendo: “Nu pe ye nomi kingimu moloni kinie inanga kango talo ⸤‘elo nu kinie pea ye nomime molamili.’ ningu⸥ ‘elonga te nunge ki umbukundu mondoko te nunge ki tarokondo mondani.’\f + \fr 20:21 \ft inie yakondo 19:28.\f* nimbu mawa tekero.” nirimu. \p \v 22 Yesusini enondo nimbendo: “Mawa tekemele mele eno pilku naa kondokomele. Na no mingine no nondopo nombomo elo manda nongeleye?”\f + \fr 20:22 \ft Yuni aku sipe nirimumu Jemisi kinie Jonoselondo ungu iko topa walserimumu yu mindili nomba kolombamondo “Elo manda tengeleye?” nimbe walserimu. Pe yuni aku sipe mele altopa yuyu nirimu (inie anjokondo 26:39).\f* nirimu kinie \p elone “Manda nombolo.” niringili. \p \v 23 Yuni elondo nimbendo: “Na no mingine no nombomo pe elo paa sike nongele nalo nane elo “Nanga wanguselonga ongo molangili.” nimbomo kapola naa temba. Tatane yuyu akune molongeleselo koronga mako torumu.” nirimu. \p \v 24 Angenungulu ⸤Jemisi kinie Jonoselone ‘Yesusinge wanguselonga molambili.’⸥ ningu mawa teringili mele pilkulie lombili andoli ye rureponga talo\f + \fr 20:24 \ft Ye pali lipe tere lepa rurepo (tuwellepo) kanumu. Jemisi Jonoselo mundupe siye kolopa “rureponga talo” (10) nimbe boku torumu.\f* ⸤wemane⸥ elo-kinie konopu keri panjeringi. \p \v 25 Kanu kinie Yesusini eno “Waa.” nimbelie nirimumuni, enondo nimbendo: “Olio Juda yembomanga ulsu molemele yembo talapemanga ye nomime enonga yemboma tondolo munduku nokoko kongono enge nilime alieli silimele. Ye imbi ola molemo yema enonga yemboma ‘Mindili nangi.’ ningu nokolemele. Yembomane enonga ye nomimenga ungume liku su singe aulke te naa lemo. Aku siku telemele mele enone pilimele kanumu. \v 26 Nalo ⸤we yembomanga ye nomimene enonga yemboma tondolo munduku nokolemele mele na lombili andoli yema⸥ eno enono aku siku anjo yando naa teangi. Enonga ye te ‘Na imbi olandopa molopili. Na ye awilimu molambo.’ nimbé yemo enonga kongono tendeli yemo molopili. \v 27 ‘Na enonga ye nomimu molopo eno nokambo.’ nimbé yemo enonga kongono kendemande tendeli yemo molopili.\f + \fr 20:27 \ft inie yakondo 18:4.\f* \v 28 Aku sipela, Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo\f + \fr 20:28 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.3. Pikinini Bilong Man”.\f* kepe ‘Yembomanga ye awilimu molopo eno nokambo. Enone nanga kongono tendeli kendemande yemboma molangi.’ nimbe naa orumu. ‘Yembomanga kongono tendeli kendemande yemo molopo eno lipu tapondopo, ulu pulu kerimene eno ka sipe nokolemo mele naa tepili kapola molangi kene na yembo awisilinge nimbu pundu tondopo nanga kangimu sipu, enonga kolo wangopo kolondambo.’\f + \fr 20:28 \ft Ou Timoti 2:6, Taitasi 2:14, bokumunge alsena anjokondo “3. baim bek”.\f* nimbe orumu.” nirimu. \s1 20:29-34 Yesusini Ye Mongo Keri Lierimu Talo Tepa Konde Lsimu Temanemo\f + \fr 20:29 \ft Mako 10:46-52, LLuku 18:35-43.\f* \p \v 29 Yesusi kinie yu lombili andolime kinie eno kolea awili Jeriko munduku siye kolko punge puringi kinie we yembo awisili yu lombili puringi. \v 30 Kanu kinie mongo keri lierimu ye talo aulke alselsena molkolo Yesusi omba purumu mele pilkululie yundu tondolo ru ningu walsikulie ningelendo: “Awilimu, ⸤ye nomi kingi⸥ Depisini kalopa lsimu yemo,\f + \fr 20:30 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.1. Pikinini Bilong Devit”.\f* olto kondo kolou.” niringili. \p \v 31 Yembomane elo iri toko “Ungu naa nili taka liku molale.” niringi. \p Nalo elone paa tondolo ru ningu walsikululie ningelendo: “Awilimu, Depisini kalopa lsimu yemo, olto kondo kolou.” niringili. \p \v 32 Yesusi we angilipelie “Elo wale.” nimbelie elondo nimbendo: “Nane elo nambe-eambo konopu lekembeleye?” nirimu kinie \p \v 33 mongo keri lierimu yeselone ningelendo: “Awilimu, ‘oltonga mongoselo ‘Altopa umbu mongo angiliepili.’ nieni.’ konopu lekembolo.” niringili. \p \v 34 Kanu kinie Yesusini elo kondo kolopa mongona ambolorumu kinie elo tamburumbu mongoma peanga lierimu, melema kanokololie, Yesusi lombili puringili. \c 21 \s1 Kolomongo Awili 21-25 YESUSI JERUSALLEME PUPELIE NIRIMUMUNI, YEMBOMA MANE SIRIMU TEMANEMA \s1 21:1-11 Ye Nomi Kingi Te Kolea Tenga Suku Purumu Kinie Teringi Mele Yesusi Jerusalleme Suku Pumbe Purumu Kinie Aku Siku Teringi Temanemo\f + \fr 21:0 \ft Mako 11:1-11, LLuku 19:29-40; 21:4-11 Jono 12:12-15.\f* \p \v 1 ⸤Yesusi kinie yu lombili andolime kinie⸥ eno kolea awili Jerusalleme nondoko ongo, ma pangi te ‘Ma Pangi Unjo Ollipi Ponie’ nili akune lemo kolea kanga Betepasi oringi. Kanu kinie Yesusini yu lombili andoli ye talo lipe mundupelie, \v 2 elondo nimbendo: “Ne kolea kanga kanokombelena pukululie kongi dongi te ka teko panjingemo kinie yunge walomo pea ne sukundu molongele kanongele, kanuselo puku posiku yando mengo wangili pale. \v 3 Posingele teko molongele kinie yembo tene elondo ungu te nimu liemo elone i siku niengili: “Awilimu yu ‘Dongimuni mepili.’ nimu-ne ombo likimbulu.” niengili. Aku ningele kinie yuni sumbi sipe “Kapola, mengo pale.” nimbé.” nirimu. \p \v 4 Aku sipe wendo orumumunge koronga ou Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye tene ulu te pe wendo ombá ou nirimu mele kamu wendo orumu. Akumu isipe: \m \v 5 “Enone kolea awili Sayono\f + \fr 21:5 \ft “Jerusalleme” ningendo paa kamele akoko “Sayono” niringila. Imbi Sayononga ungu pulumu Pe Samuele 5:6-7.\f* yembomando \q1 i siku niengi: “Kanayo! \q1 Eno molemelena enonga ye nomi kingimu okomo. \q1 Yu ye imbi naa mololi yemo mele \q1 taka lipe molemomo \q1 kongi dongi bulu mingine molopa okomo. \q1 Kongi dongi tenga walomonga bulu mingine \q1 molopa okomo.” ningu, ningu siee.”\f + \fr 21:5 \ft Sekaraya 9:9.\f* \m nirimu kanumu. ⸤Aku nirimu mele Yesusi terimu.⸥ \p \v 6 Kanu kinie lombili andoliselo pukulu Yesusini “Te-pale.” nirimu mele te-poringili. \v 7 Elone kongi dongimu kinie yunge walomo kinie mengo ongololie, enone enonga mulumbalema kulku dongiselonga bulu mingine ola pauwe toringi kinie Yesusi kanune ola molorumu. \v 8 Yembo maku toringimenga awisilini enonga mulumbalema kulku yu ombá aulkena pauwe toliku puku, marene kipiyala gomo langoko liku yu ombá aulkena pauwe toliku puringi. \v 9 Kumbi leko puringi yembomane kepe akilku puringi yembomane kepe naka leko unjo ambololiku pukulie ningendo: \q1 “⸤Ye Nomi Kingi⸥ Depisini Kalopa Lsimu Yemo\f + \fr 21:9 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.1. Pikinini Bilong Devit”.\f* \q1 ‘Imbi ola molopili.’ niemili. \q1 Pulu Ye Yawene lipe mundorumu-ne \q1 yunge kongonomo tendemba okomo yemo \q1 molopa kondopili.\f + \fr 21:9 \ft inie anjokondo 23:39, Konana 118:26 ekendo, bokumunge alsena anjokondo “28. nem”.\f* \q1 Mulu koleana ola yu imbi ola molopili.” \m niliku puringi. \p \v 10 Yesusi Jerusalleme suku purumu kinie kanu kolea awilimunge sukundu moloringi yemboma pali konopu awisili liku mundukulie “I mu naweye?” niringi. \p \v 11 Maku toko moloringi yembomane ningendo: “I mu Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma pilipe yemboma nimbe silimo ye Yesusi,\f + \fr 21:11 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* kolea Gallilli disiriki Nasarete taono ye te.” niringi. \s1 21:12-13 Ulke Tembelena Bisinete Teko Kou Liku Moloringi Yema Yesusini Topa Makororumu Temanemo\f + \fr 21:12 \ft Mako 11:15-17(18), LLuku 19:45-46(-48). Ou kumbi lepa aku terimumu Jono 2:13-22.\f* \p \v 12 Yesusi ⸤Jerusalleme suku pupelie nirimumuni⸥ Pulu Yemo popo toko kaloringi ulke tembelena ⸤“Juda yembo naa molemele yemboma ‘Pulu Yemo popo tamili.’ ningu maku tolemele kolea” niringi akune⸥ suku pupe kanopalie akune melema makete teko moloringi yemboma kinie, melema topo toko liku moloringi yemboma kinie akume kanopalie eno pali topa makoropa, kou mone lupe lupema alowa teko anjo siringi yembomanga poloma kinie, kera waembono makete teringi yembomanga manie moloringi poloma kinie, topele topa, topa bulu-balu sipelie, \v 13 enondo nimbendo: “Pulu Yemonga bokune ungu te isipe nilimo: \q1 ‘Yembomane nanga ulkemondo \q1 “Pulu Yemo kinie ungu nilimolo ulkemo.” ninge.’\f + \fr 21:13 \ft Aisaya 56:7. \f* \m kanumu. Ungu aku sipe molemo nalo enone iulkemo \q1 ‘wa nolemele yemboma lopi teko molemele ulkemo’ mele\f + \fr 21:13 \ft Jeremaya 7:11.\f* \m ningu pilkulie aku siku telemele.” nirimu. \s1 21:14-17 Ulke Tembelena Ulu Peanga Mare Wendo Orumu Kinie Juda Ye Awilime Kinie Yesusi Kinie Kerepale Niringi Mele Temanemo\f + \fr 21:14 \ft LLuku 9:47-48, Mako 11:17-18.\f* \p \v 14 Kanu kinie Yesusi ulke tembelena molopili yembo mongo keri lepa, kimbu ki keri lierimu yembo awisili yu molorumune oringi kinie yuni eno tepa konde lsimu. \v 15 Nalo yuni we yembo tene manda naa telka ulu tondolo peangama terimu mele kinie, ulke tembelena ambolangomane tondolo ru ningulie: \q1 “Ye Nomi Kingi Depisini Kalopa Lsimu Yemo\f + \fr 21:15 \ft inie nondopa 21:9*.\f* \q1 ‘Imbi ola molopili.’ niemili.” \m niringi mele kinie, kanu uluselo wendo orumu mele kanokolie Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane siringi yema kinie\f + \fr 21:15 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”, “41. saveman”.\f* enone konopu keri panjikulie \v 16 Yesusi walsikulie: “Andi ambolangomane ungu nikimili mele nu ⸤naa⸥ pilkinuye?” niringi.\f + \fr 21:16 \ft Pulu Yemone ‘Eno nokomba ye te mako topo lipu mundumbo.’ nimbe, nimbe panjerimu ye nomi Kirasimu omb kinie kapi ninge mele Yesusi kapi niringi pilku keri pilkulie ‘Yesusi yu ye Kirasimu molo. Pe nambemune ambolangomando “Naa niee!” nimbe iri naa tolemonje?’ ningulie niringi.\f* \p ⸤Nalo⸥ Yesusini enondo nimbendo: “Na pilkiru. ⸤Andi ambolangomane tekemele mele⸥ ungu te bokune molemo mele eno naa kanolemeleye? Kanumu isipe molemo: \q1 ‘Ambolango kangama kinie ambolango pamema kinie \q1 ⸤Pulu Yemo⸥ nu paa kapi ninge mele \q1 mane sirinu.’\f + \fr 21:16 \ft Konana 8:2.\f* \m aku ungumu bokune molemo mele eno naa kanolemeleye?” nirimu. \p \v 17 Aku nimbelie yu kanu yema mundupe siye kolopa kolea awili ⸤Jerusalleme⸥ ulsukundu pupe kolea kanga Betani pupe akune perimu. \s1 21:18-22 Yesusini Unjo Piki Te Iri Torumu Kinie Kolorumu Temanemo\f + \fr 21:18 \ft Mako 11:12-14,20-24.\f* \p \v 18 Ipulueli-ou ⸤Jerusalleme nondopa lierimu kolea Betani mundupe siye kolopa Yesusi⸥ kelepa kolea awili ⸤Jerusalleme⸥ pumbe purumu kinie yu engele terimu. \v 19 Kanu kinie yu orumu aulke kélona unjo piki te angilierimu kanopalie nondopa pupe kanorumu kinie unjo mongo te topa naa perimu, gomo mindi terimu kanorumu. ⸤Gomo mindi terimu-ne⸥ kanopalie “Nu altoko mongo te naa tani.” nirimu kinie unjo piki kanumu walsikele kolorumu. \p \v 20 Aku ulumu wendo orumu kinie kanokolie yu lombili andolimene paa mini-wale mundukulie ningendo: “I unjo pikimu nambepalie walsikele kolomuye?” ningu walseringi. \p \v 21 Yesusini topondopa nimbendo: “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Eno konopu talo tepa naa pepili ⸤Pulu Yemone nanga ungumu sike pilimbemonga nimbo mele ‘paa sike wendo ombá.’ ningu⸥ tondolo munduku piliengi liemo nane iunjo pikimu tendu mele manda tenge. Unjoma mindi molola. Ne ma pangimundu “Ungú toko nomu kusana sukundu pu.” ninge kinie pumbela.\f + \fr 21:21 \ft inie yakondo 17:20.\f* \v 22 ‘Olio ⸤Pulu Yemone paa sike lipe tapondombamonga ‘Teamili.’ nimolo mele sike manda aku sipu temolo.’ molo ‘Nimolo kinie sike aku sipe wendo ombá.’ ningu⸥ tondolo munduku pilkulie ⸤Pulu Yemo kinie⸥ ungu ningu mawa tenge mele pali Pulu Yemone sike tendembamonga kanu ulume sike wendo ombá.” nirimu.\f + \fr 21:22 \ft ungu pulu te inie yakondo 7:7-8*.\f* \s1 21:23-27 Yesusi Namba Sirimumunge Kerepale Niringi Temanemo\f + \fr 21:23 \ft Mako 11:27-33, LLuku 20:1-8.\f* \p \v 23 Kanu kinie Yesusi ⸤kamu Jerusalleme omba⸥ ulke tembele kerepulune omba, yemboma ungu mane sipe molorumu kinie ye mare, Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie, Juda yembomanga tapu yema kinie\f + \fr 21:23 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”, “16. hetman”.\f* eno ongo yu walsiku pilkulie ningendo: “Nu namba nambolka nambamo likulie ikongonomo telenoye? Nawene ikongonomo ‘Te-pou.’ nimbe nu nambamo sipe lipe mundorumuye?” niringi. \p \v 24 Yesusini enondo topondopa nimbendo: “Nane eno ungu te walsipu piliembola. Pe nane eno walsimbo mele enone na sumbi siku topondoko ningi liemo ‘Na ikongonomo teambo.’ nimbe namba sirimumunge pulumu eno nimbu simbola. \v 25 ⸤Nane isipu eno walsipu pilkiru:⸥ Ou ⸤No Lindeli⸥ Jono omba yemboma no linderimu kinie yu mulu koleana molemo yemonga kongonomo tendembando yemboma no linderimu molo ya mana yembomanga kongonomo tendembando yemboma no linderimuye? ⸤Nawene “Tei.” nirimu-ne terimuye? Ningu siee.⸥” nirimu. \p ⸤Yuni aku sipe walserimu mele pilkulie⸥ enone enono kerepale ningulie ningendo: “Yuni walsikimu mele olione topondopo, ‘⸤Jono⸥ yu mulu koleana ⸤molemo yemonga kongono tendembando yemboma no linderimu⸥..’ nimulu liemo yuni oliondo nimbendo: ‘Aku liemo eno Jonone nirimu ungumu nambemune ‘Iungumu sike.’ ningu naa pilku lsingiye?’ nimbé. \v 26 Molo olione nimolondo: ‘Yumana yembomanga ⸤kongono tendembando yemboma no linderimu⸥..’ nimulu liemo we yembomane ‘olio tongenje’ nimbu pipili kolkomolo. We yembomane ‘⸤No Lindeli Jono⸥ yu paa sike Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye te\f + \fr 21:26 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* molorumu.’ ningu pilimele kene olio nambe-emolonje?” ningu enono aku siku kerepale niringi. \p \v 27 ⸤Enono aku siku anjo yando kerepale ningulie⸥., Yesusindu topondoko ningendo: “⸤Nuni walsikinu mele⸥ olio naa pilkimulu.” niringi. \p Aku siku niringi kinie pilipelie Yesusini enondo nimbendo: “Kapola. ⸤Nane eno walsikiru ungumunge ungu te topondoko naa nikimilimunge⸥ enone na walsikimili ungumunge ungu te topondopo nando ikongonomo ‘Te-pou.’ nimbe na lipe mundupe namba sirimu yemonga imbimu eno naa nimbu simbola.” ⸤nirimu.⸥ \s1 21:28-22:14 Juda Ye Awilimene ‘Pulu Yemone Yesusi Naa Lipe Mundorumu-ne Orumu.’ Ningu Yu Bulu Siku Ungumu Naa Pilku Lsingimunge Yesusini Eno-Kinie Ungu Iko Yepoko Torumu Ungu Ikoma\f + \fr 21:28 \ft ungu pulu te inie 21:46.\f* \s1 Te: 21:28-32 Ye Tenga Kango Talonga Ungu Ikomo \s1 Te: 21:33-46 Unjo Waene Ponie Nokoringi Ye Kerimenga Ungu Ikomo\f + \fr 21:28 \ft Mako 12:1-12, LLuku 20:9-19.\f* \s1 Te: 22:1-14 Ye Te Ambo Limbemonga Langi Noringi Ungu Ikomo \p \v 28 ⸤Yesusini kelepa kanu Juda yembomanga ye awilimendo\f + \fr 21:28 \ft inie yakondo 21:23.\f* nimbendo:⸥ “Eno nambolka konopu lekemeleye? Ye te yunge kango talo moloringili. Yu pupe kango komomondo nimbendo: “Kangomo, kinié nu unjo-waene poniena puku kongono te-pou.” nirimu. \p \v 29 “Yuni topondopa lapando “Molo, na naa pumbo.” nirimu, nalo pe yu konopu alowa tepalie purumu. \p \v 30 “Lapa pupe komomondo nirimu mele aku sipe akiliomondo nirimu ⸤kinie⸥ yuni topondopa “Te-pumbo.” nirimu, nalo naa purumu. \p \v 31 “Kanu kangoselonga nawene lapanga ungumu pilipe lipe terimuye?” nirimu. \p Enone topondoko “Komomo.” niringi. \p Yesusini enondo nimbendo: “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Eno ⸤Juda yembomanga ye awilime⸥ Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa nokolemo talapena sukundu\f + \fr 21:31 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* ⸤kumbi leko naa punge⸥.. Kou takisi lili yema kinie wapora toli amboma kinie ⸤kanu yemboma, eno Juda yembomanga ye awilimene kanoko keri kanolemelema⸥ kumbi leko punge. \v 32 ⸤No Lindeli⸥ Jono omba eno sumbi siku molonge aulkemo lipe ora sirimu kinie enone yu nirimumu ‘Kolo tokomo.’ konopu leko yunge ungumu pilku naa lsingi nalo kou takisi lili yema kinie wapora toli amboma kinie yuni nirimu ungumu ‘Sike.’ ningu tondolo munduku pilieringi. Nalo kanu ambo ye kerimene aku teringi kinie kepe kanokolie ‘Konopu alowa tepo ‘Yuni sike nikimu.’ nimbu tondolo mundupu piliemili.’ naa niringila. Akumunge ⸤kanu ambo ye “Tepo kenjilimolo.” ningu konopu alowa telemelema Pulu Yemo molemona kumbi leko punge⸥..” ⸤nirimu.⸥\f + \fr 21:32 \ft LLuku 7:29-50, 18:9-14, Jono 8:1-11. Kou-takisi lili yemanga ungu pulu te inie yakondo 11:19*. Bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”, “38. Sadyusi”, “41. saveman”.\f* u \p \v 33 ⸤Aku nimbelie Yesusini kanu ye awilimendo\f + \fr 21:33 \ft inie yakondo 21:23.\f* altopa nimbendo:⸥ “Ungu iko te pea tambo pilieyo. \p “Kolea pulu ye tene unjo waene ponie tepalie pala terimu. Poniena sukundu loyekolo akupe waene-no ingi tepa mondombando tepa mimi tepalie nirimumuni, pe ponie nokonge ulke takaye te polo kulupe ola takorumu. Ye mare kanopa lipelie enondo nimbendo: “Nanga poniemo tapu tendeko unjo mongoma inie toko nokondangi. Pe waene mongo polo tomba kinie unjo mongoma moke tepo, kongono tendenge mele mare eno liengi mare na liembo.” nimbe kanu poniemo eno sipelie yu kolea paa suluringe pupe molorumu. \p \v 34 Kanu kinie pe waene mongo polo tomba terimu kinie ponie pulu yemone yunge kendemande ye mare “Nanga waene-mongo siengi puku liku mendeko wangi paa.” nimbe ponie nokoringi yema moloringine lipe mundorumu. \v 35 Nalo kendemande yema ⸤oringi kinie⸥ ponienokoli yemane eno ambolko likulie te kopene toko, te toko kondoko, te kouni toringi. \p \v 36 Altopa ponie pulu yemone kendemande ye mare awisili mele lipe “Nanga waene mongo lindi-pee.” nimbe lipe mundorumu, ou kendemande ye koltalo mele lipe mundorumu. Nalo ponie nokoli yemane ou-pulu-pulu oringi kendemande yema-kinie teringi mele pe kendemande oringi yema-kinie akula teringi. \p \v 37 Kanu kinie ponie pulu yemo yuni ⸤konopuni pilipelie⸥ ‘Nanga kangomo pipili kolko yunge ungume pilku liku, yu waene-mongoma singe.’ konopu lepalie yunge malomo lipe mundorumu. \v 38 Nalo ponie nokoli yemane ponie pulu yemonga malo ombá orumu kanokolie enone enono ningendo: “Andi okomo yemo pe lapanga melema limbe yemo okomo. Yu topo kondopo iponiemo olio kamu liemili.” ningulie \v 39 enone yu ambolko liku poniena ulsu mundukulie yu toko kondoringi.”\f + \fr 21:39 \ft Yesusi ulsukundu mengo puku toringi temanemo inie anjokondo 27:32, Mako 15:20-21, Jono 19:17. Ungu pulu te Ipuru 13:11-12, 13:11-12*.\f* ⸤nimbe Yesusini nirimu.⸥ \p \v 40 ⸤Yesusini ungu iko akumu topa pora simbendo kanu Juda yembomanga ye awilimendo walsipelie nimbendo:⸥ \p “Ponie nokoli yemane aku teringimunge ponie pulu yemo ombalie kanu ponie nokoli yema-kinie yuni nambolka uluri temba konopu lekemeleye?” nirimu. \p \v 41 Enone yundu topondoko ningendo: “Yuni kanu ye kerime ‘kamu molko kenjengi.’ nimbe tepa kenjipelie ponie nokonge ye lupe mare lipe waene-mongo polo tomba kinie waene-mongoma moke teko, mare ponie pulu yemo singe yema poniemo simbe.” niringi.\f + \fr 21:41 \ft Ungu iko palimunge ungu pulume LLuku 20:16*.\f* \p \v 42 Yesusini ⸤Pulu Yemonga Juda yemboma nokoringi yemane yu toko kondonge mele pilipelie⸥\f + \fr 21:42 \ft inie nondopa 21:46, Jono 11:45-53,57.\f* enondo nimbendo: “Pulu Yemonga bokune sukundu molemo ungu te kanoko naa pilimeleye? ⸤Aku ungumu isipe mele:⸥ \q1 “Ulke takoringi yemane \q1 kanoko keri kanoko toko lteringi kou kanumu \q1 kinié kelepa ulke simu mele \q1 ulke enge sindeli kou awili peangamo. \q1 Awilimuni aku ulumu terimu olione \q1 kanopo paa peanga kanolemolo.”\f + \fr 21:42 \ft Konana 118:22-23.\f* \m nimbe molemo kanumu. \v 43 Aku ⸤nirimu⸥.munge nane eno ⸤Pulu Yemonga Juda yemboma⸥ nimbu sikirumu: Pulu Yemo enonga ye nomi kingi molopa eno nokolemo mele mundupe siye kolopalie nimbémone, yembo talape lupe tene yunge ungumu pilku liku teko molongema lipe nokomba.\f + \fr 21:43 \ft ungu pulu mare LLuku 2:32, 3:6, Lipe Mundorumu Yema 9:15, 18:6, 26:15-23.\f* \v 44 (Ikou ⸤nikiru⸥.munge ola yembo te a topa topalie ombele melema elke tomba. Nalo yembo te molombana ola koumu omba yu topalie kanu yembomo topa nurupulu tomba.)” nirimu.\f + \fr 21:44 \ft akumu pala isipe mele () sukundu molemo akumu yembo marene ‘Mateyuni naa torumu.’ ningu pilimele. Sikenje? Aku ungumu LLuku 20:18 molemola.\f* \p \v 45 Kanu kinie Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie Parisi yema kinie\f + \fr 21:45 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”, “11. Farisi”.\f* Yesusini ungu iko torumume pilkulie enone yu tonge teko moloringi mele yuni nirimu pilkulie \v 46 enone yu ka singe teringi nalo yembomane ‘Yu Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma pilipe yando nimbe silimo ye te.’\f + \fr 21:46 \ft LLuku 7:16, Jono 4:19, 9:17. Bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* konopu lieringi kulu yemboma pipili kolkolie yu isili-ou ambolko ka naa siringi. \c 22 \s1 22:1-14 (Ungu Pengémo inie yakondo gomo 119 molemo.)\f + \fr 22:0 \ft LLuku 14:16-24. Akumunge 22:3-7 nirimu aku yemboma Juda yembomanje? 22:8-10 nirimu aku yemboma Juda yembo naa moloringi yembo lupemanje?\f* \p \v 1 Yesusini kelepa ungu mare ⸤Juda ye awilimendo nimbendo⸥ ungu iko te pea topalie nimbendo: \p \v 2 “Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemo\f + \fr 22:2 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* akumu isipe mele: \p “Ye nomi kingi tene yunge malo ambo limbemonga langi awisili kalondorumu. \v 3 Koronga “Ye ambo limbe langi pea namili sukundu wangi.” nirimu yemboma yunge kendemandemando “‘‘Kinié langi namili waa.” ni-pee.” nimbe mundorumu, nalo puku aku siku niringi kinie \m eno “Naa omolo.” niringi. \p \v 4 Altopa kendemande mare lupe lipe mundupelie nimbendo: “‘‘Langi pea namili wangi.” nirindu yembomando puku ningendo: “Langi tepa mimi tepa pora simu. Yunge kongi kao peleama kinie kongi kao walo wami telime kinie tomu. Langi pali tepa mimi tepa nosilimo kene ye ambo limbemonga langi pea namili waa.” ni-pee.” nirimu. \p \v 5 Nalo puku niringi kinie naa pilku siye kolko, te yunge poniena pupe, te yunge bisinetena pupe, \v 6 marene kingimunge kendemandema ambolko liku teko kenjikulie toko kondoringi. \p \v 7 ⸤Aku teringimunge⸥ kingimu mumindili kolopalie yunge ami yemando nimbendo: “Eno molemelena puku toko kondoko enonga koleamo tepe leko to-paa.” nimbe eno lipe mundorumu kinie pukulie, nirimu mele teringi. \p \v 8 Kanu kinie kingimuni yunge kendemandemando nimbendo: “Ye ambo limbemonga langi nosilimolo nalo “Pea namili wangi.” nirindu yemboma nonge kapola naa temba kene \v 9 eno pukulie aulke lupe lupe lemomanga pali puku yembo kanongema “Ye ambo limbemonga langi pea namili waa.” ni-pee.” nirimu. \v 10 Pilkulie kanu kendemandema aulkemanga pali puku yembo kanoringime pali liku maku toringi. Yembo peangama kinie yembo kerime kinie pea liku maku toringi. Kanu kinie ye ambo limbemonga koleana yemboma paa ongo si siku moloringi. \p \v 11 Ongo moloringi kinie kingimu “Yembo maku toko molemelema kanambo.” nimbe eno moloringine ombalie, yemboma ye ambo limbe ⸤makune ongemonga wale-pakoli kamume ‘pakoko sukundu wangi.’ ningu siringi⸥ wale-pakolimenga\f + \fr 22:11 \ft Ou teringi mele pilipulie palana isipe ⸤ ⸥ sukundu molemo mele torumulu. Yemboma enono walu oringimunge wale-pakoli kamu mare yu mele mele naa pakoko oringi. Ungu pulu te Lipe Ora Sirimu 7:13-14, 3:4-5, 19:7-8.\f* ye te wale-pakoli akumenga te naa pakopa molorumu kanopalie \v 12 yundu nimbendo: “Kangomo, nu ye ambo limbe wale te naa pakokono kanokoro kene nu aulke tena sukundu onuye?” nirimu kinie kanu yemone unguri naa nirimu. \p \v 13 Kanu kinie kingimuni langi nokoringi kendemandemando nimbendo: “I yemo kimbu kime ka tokolie pena kolea sumbulu tokomona toko pena mundee!” nirimu. Akune yemboma paa mindili nongolie kola teko pereko molonge.” ⸤nimbe Yesusini nirimu.⸥ \p \v 14 ⸤Aku nimbelie Yesusini ungu ikomonga pulumu kamu nimbendo:⸥ “Sike ⸤Pulu Yemone⸥ yembo awisilindu “Waa.” nilimo nalo yembo koltalo mindi\f + \fr 22:14 \ft inie yakondo 7:13-14.\f* mako topa “Sukundu waa.” nilimo.” nirimu. \s1 22:15-22 “Gapomano Kou Takisi Tamili Molo Moloye?” Ningu Yesusi Walsiku Pilieringi Temanemo\f + \fr 22:15 \ft Mako 12:13-17, LLuku 20:20-26.\f* \p \v 15 ⸤Yesusini aku sipe nirimu⸥ kinie ⸤pilkulie⸥ Parisi yema\f + \fr 22:15 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”.\f* ulsu puku eno enono liku maku tokolie ningendo: “‘Yesusini ungu te nimbe kenjepili.’ nimbu nambe-eamiliye?” ningu kerepale ningulie niringimuni,\f + \fr 22:15 \ft Inie yakondo 22:1-7 yemane “Naa omolo.” niringi kinie kingimuni “Kapola kene we yemboma wangi.” nirimu akumu naa oringi yema Juda yembomanga ye awilime. Parisi yemane aku pilkulie Yesusi-kinie konopu keri panjeringi.\f* \v 16 eno lombili andolime kinie ye nomi kingi Erotenga talape ye mare kinie liku Yesusi molorumune liku mundoringi, eno puku Yesusindu ningendo: \p “Ungu Mane Silimu, olio pilimolo, ‘nuni ungu sikema mindi ningu, Pulu Yemone “Teaa.” nilimo ulume paa sike ungume mane siku, nu yembo teluringe kepe konopu kimbu naa siku, yemboma pipili naa kolko enondo pali ungu telu siku kapola kapola ningu silino.’ konopu lemolo. \v 17 Aku siku ningu molenomonga nu nambolka konopu lekenoye? Olione Romo Gapomano Ye Paa Awili Kumbine ‘Sisa’ nilimu kou takisi tomulu liemo kapola molo moloye? Pulu Yemone akumundu ungu mane sirimu ungu mane nambolkamo pelemoye? Ningu si.” niringi. \p \v 18 Nalo Yesusini yu-kinie konopu keri panjiku yu teko kenjinge teringi pilipelie enondo nimbendo: “Eno kolo toko topele mapele toli yema,\f + \fr 22:18 \ft bokumunge alsena anjokondo “47. tupela maus”.\f* ‘Yuni nimbe kenjepili.’ ningu nambemune na manda manjiku kolo toko walsikimiliye?\f + \fr 22:18 \ft ungu pulu te inie yakondo 16:1***.\f* \v 19 Takisi tolemele kou mongo te na liku ora siee.” nirimu. \p Enone yu molorumune te mengo ongo yu siringi. \p \v 20 Kanu kinie Yesusini enondo nimbendo: “I koune nainge kumbikeremo kinie imbimu kinie molemoye?” nirimu. \p \v 21 Enone yundu ningendo: “Romo Gapomano Ye Paa Awili Kumbine Sisamonga kumbikeremo kinie imbimu kinie molemo.” niringi. \p Kanu kinie yuni enondo nimbendo: “⸤Kou monemo Sisamonga⸥ kene Sisamonga melema Sisamo yuyu siku, Pulu Yemonga melema Pulu Yemo yuyu siee.” nirimu. \p \v 22 Yuni aku sipe ⸤paa sumbi sipe⸥ nirimu mele pilkulie ⸤‘Yu paa pilipe konginjeli pelemo yemo lepamo.’ ningu pilku⸥ konopu awisili liku mundukulie yu munduku siye kolko eno puringi. \s1 22:23-33 “Kolemele Yemboma Lomboroko Ola Molkolie Altoko Nambe-Engenje?” Ningu Yesusi Walsiku Pilieringi Temanemo\f + \fr 22:23 \ft Mako 12:18-27, LLuku 20:27-40.\f* \p \v 23 ⸤Kanu yema Yesusi kinie kou takisi toli ungumu ningu pora siringi kinie⸥ pe aku enamonga Sadusi ye mare\f + \fr 22:23 \ft bokumunge alsena anjokondo “38. Sadyusi”.\f* Yesusi molorumune oringi. Sadusi yema eno ‘Pulu Yemone pe kolemele yemboma topa naa makinjindimbe, lomboroko ola naa molonge.’ ningu pilku moloringi talapemo. Aku Sadusi yema ongo Yesusi walsiku pilkulie ningendo: \v 24 “Ungu Mane Silimu, ⸤Pulu Yemonga ungu manema olio sirimu ye⸥ Mosisini ungu mane sipelie nimbendo: \q1 “Ambo limbe ye te ambolango naa membalie \q1 kolomba kinie kanu yemo yunge angenu \q1 molombamone yunge ambo wayemo lipe \q1 angenu lipe tapondopa ambolango mendepili.”\f + \fr 22:24 \ft Ungu Manema 25:5.\f* \m nirimu aku sipe bokune molemo kanumu. \v 25 ⸤Aku ungu manemonga ulu te olionga ye mare-kinie wendo orumu mele nu walsipu piliemili.⸥ \p “Angenupili yepoko pakera moloringi. Komomo ambo lipelie kolorumu. Ambolango te naa molopili kolorumu kulu yunge bulkundu angenumuni ⸤yunge angenu kolorumumunge⸥ ambolango ‘Mendambo.’ nimbe ambo wayemo kelepa lsimu. \v 26 Nalo ambolango te naa mendepalie yu we kolorumula. Yunge bulkundumuni kanu ambomo lsimula nalo yu kepe we kolorumula. Aku teliku pukulie ye yepoko pakera pali ambolango telu kepe naa mengolie kolko pora siringi kinie akiliomo we kolorumula. \v 27 Pe ambomo yu kolorumula. \v 28 Akumunge, kolemele yemboma pe lomboroko ola molonge kinie kanu ambomo ye yepoko pakera pali ya mana lsingi kulu ambomo yu ye paa nainge menu molombaye?” niringi. \p \v 29 Yesusini enondo topondopa nimbendo: “Eno Pulu Yemonga bokune ungu molemoma kinie, Pulu Yemo kinie tondolo pelemo mele kinie, naa pilku lou lemelemonga ⸤yemboma pe tengemondo nikimili mele pilku sunduku kolo tokomele⸥.. \v 30 Lomboroko ola molonge yembomanga yema ambo naa liku, amboma ye naa puku, aku paa naa tenge. Mulu koleana molemele angelloma molemele mele aku siku molonge. ⸤Angellomane mana yemboma telemele mele naa telemele kanumu.⸥ Aku tengemonga ⸤‘Eno Pulu Yemonga ungumu pilku sunduku lawa telemele.’ nikiru.⸥ \p \v 31-32 “Nalo ⸤eno Sadusimene⸥ ‘Kolemele yemboma lomboroko ola naa molonge.’ konopu lemelemonga ungu te Pulu Yemone enondo nirimumu enone naa kanoko pilimeleye? Yuni isipe nimbendo: \q1 “Na Eporayamo kinie Aisake kinie Jekopo kinie \q1 enonga Pulu Yemo molio.” nirimu.\f + \fr 22:31-32 \ft Wendo Oringi 3:6.\f* \m Pulu Yemonga bokune aku ungu molemomo naa kanoko pilimeleye? ⸤‘Enonga Pulu Yemo molorundu.’ naa nirimu. ‘Enonga Pulu Yemo molio.’ nirimu kanumu.⸥ Pulu Yemo yu kololi yembomanga Pulu Yemo molo; yu konde mololi yembomanga Pulu Yemo.” nirimu.\f + \fr 22:31-32 \ft ungu pulu te LLuku 20:37*\f* \p \v 33 Yuni aku nirimu mele yembo maku toko moloringimene pilkulie yunge ungu mane sirimu ungume pilkulie pungu-pungu ningu paa konopu awisili liku mundoringi. \s1 22:34-40 Pulu Yemone Ungu Mane Sirimu Ungu Manemanga Talo Olandopamonga Temanemo\f + \fr 22:34 \ft Mako 12:28-31, LLuku 10:25-27.\f* \p \v 34 Nalo Yesusini aku ungu nirimumuni Sadusi yemanga ungumu pipi sinderimu, eno ungu te naa perimu-ne Parisi yemane\f + \fr 22:34 \ft bokumunge alsena anjokondo “11. Farisi”.\f* pilkulie eno liku maku toko ⸤Yesusi molorumune⸥ oringi. \v 35 ⸤Oringi kinie⸥ enonga ye te, yu Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilipe kondorumu yemone ‘Yuni nimbe kenjimbenje manda manjipu piliembo.’ nimbe\f + \fr 22:35 \ft ungu pulu te inie yakondo 16:1***.\f* Yesusindu walsipe pilipelie nimbendo: \v 36 “Ungu Mane Silimu, Pulu Yemone ungu mane sirimu pelemomanga nambolka ungu manemo yu olandopaye?” nirimu.\f + \fr 22:36 \ft bokumunge alsena anjokondo “26. lo”.\f* \p \v 37 Yesusini yundu nimbendo: \m “Ungu mane olandopamo isipe: \q1 ‘Enone enonga kamelema kinie, \q1 enonga minime kinie, \q1 enonga pilipe konginjelime kinie, \q1 akumene Awilimu enonga Pulu Yemo manjiku \q1 tondolo munduku konopu mondangi.’ \m aku nimbe pelemo.\f + \fr 22:37 \ft Ungu Manema 6:5.\f* \v 38 Aku ungu manemo yu paa tondolo, olandopamo. \m \v 39 Talo sipe ungu manemo yu-kinie telu sipe mele. Akumu isipe: \q1 ‘Enone enono yu-mele-mele konopu mondoko \q1 enonga kangimu enono \q1 kondo kolko nokolemele mele \q1 aku sikula pulu lemo yemboma \q1 konopu mondoko nokoko molangi.’ \m nimbe pelemo.\f + \fr 22:39 \ft LLipai 19:18. Ungu pulu mare inie yakondo 5:43-48, LLuku 10:25-37.\f* \v 40 Pulu Yemonga ungu mane Mosisini sirimume pali kinie, Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siringi yemane bokune toringi ungume pali kinie,\f + \fr 22:40 \ft bokumunge alsena anjokondo “26.2. Lo na Profet”.\f* kanu ungumenga pulumu aku ungu maneselo mindi.” nirimu. \s1 22:41-46 Yesusini “Ye Nomi Kirasimu Nainge Maloye?” Nimbe Walserimu Temanemo\f + \fr 22:41 \ft Mako 12:35-37, LLuku 20:41-44.\f* \p \v 41 Kanu kinie Parisi yema aku siku we maku toko molangi Yesusini enondo isipe walsipelie nimbendo: \v 42 “Pulu Yemone “Eno nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu ye nomi Kirasimundu\f + \fr 22:42 \ft bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”.\f* enone nambolka konopu lekemeleye? Yunawe? Yu nawene kalopa limbe konopu lemeleye?” nirimu kinie \p enone ningendo: “⸤Ye nomi Kirasimu yu ye nomi kingi⸥ Depisini kalopa limbe ye te.”\f + \fr 22:42 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.1. Pikinini Bilong Devit”.\f* niringi. \p \v 43 Yuni altopa eno walsipelie nimbendo: “Aku liemo ⸤Pulu Yemonga⸥ Minimu Depisinge konopune molopalie ungu te nirimu kinie Depisini pilipelie ye nomi Kirasimundu “Awilimu” nirimu akumu nambemune nirimu konopu lekemeleye? Depisi yuni ⸤ye Kirasimu molomba mele⸥ isipe nirimu: \m \v 44 “Awili ⸤Pulu Ye Yawene⸥ nanga Awilimundu nimbendo: \q1 “‘Nunge opa puluema nuni nokani.’ nimbu, \q1 pe eno topo manie mundundumbo kene \q1 isili-ou nu ⸤na kinie pea \q1 tapu topolo ye nomiselo molopolo \q1 melema nokambili⸥ \q1 nanga ki umbukundu ongo molani.” nirimu.”\f + \fr 22:44 \ft Konana 110:1, Lipe Mundorumu Yema 2:34-35, Ipuru 1:13, Ou Korini 15:25, Ipuru 10:13.\f* \m nimbe Depisini nirimu kanumu. \v 45 Depisini ⸤ye nomi Kirasimu⸥ yundu “Nu nanga Awilimu.” nirimu liemo yu pe nambepa Depisini kalopa limbe ye te ⸤mindi⸥ molombaye?” nirimu. \p \v 46 ⸤Yesusini aku sipe walserimu mele pilkulie⸥ ye akune moloringimenga tene ungu telu kepe topondoko manda naa niringi. ⸤Enone yu walsiku pilieringi ungume pali yuni topondopa anjo nimbe kondorumu pilkulie⸥ pe altoko yu ungu te walsiku pilingendo pipili kolko naa walseringi. \c 23 \s1 Kolomongo Awili 23 Yesusini Juda Yembomanga Ye Awilime Umbune Awili Yepoko Pakeranga Temanemo\f + \fr 23:0 \ft LLuku 11:37-54 (11:53-54 paa kana!).\f* \s1 23:1-12 Parisi Yema Kinie Ungu Manema Pilku Mane Siringi Yema Kinie Enone Teko Kenjeringi Ulumenga Ungu Te\f + \fr 23:0 \ft akumunge 23:4-7 Mako 12:38-39, LLuku 20:45-46; 23:6 LLuku 14:7; 23:6-7 LLuku 11:43,46.\f* \p \v 1 Kanu kinie Yesusini yembo maku toringime kinie, yunge lombili andoli yema kinie, ungu nimbe sipelie nimbendo: \p \v 2 “Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie Parisi yema kinie\f + \fr 23:2 \ft bokumunge alsena anjokondo “41. saveman”, “11. Farisi”.\f* enone Mosisini ungu manemanga pulume mane sirimu mele yandopa mane silimele. \v 3 Akumunge kanu yemane eno mane silimelema pali mimi siku pilku teangi, nalo kanu yemane mane silimele mele kanu yema enono pilku liku naa telemelemonga kanu yema enone ulu telemelema manda manjiku naa teangi.\f + \fr 23:3 \ft inie yakondo 15:3-9, 16:12. Olio manda manjipu temolo kinie papu (Ou Korini 11:1).\f* \v 4 Yembo tene wale umbune teli te tepa mimi tepalie yembo te ‘mepili.’ nimbe ola lipe bulune mendelemo mele ⸤aku siku kanu yemane yembomando ungu mane siku “I siku i siku teaa.” ningu⸥ umbune silimele nalo laye-kolte kepe ‘Lipu tapondopo meamili.’ naa nilimele.\f + \fr 23:4 \ft LLuku 11:46.\f* \p \v 5 “Kanu yemane ulu telemelema ‘we teamili.’ ningu naa telemele. ‘Yembomane olio kanokolie ‘molko kondolemele.’ ningu kanangi.’ ningu ulume telemele. Pulu Yemonga ungu manema molemo pepá te kulupi toko mambelena molo kíne ka tongendo ‘Yemboma paa kanangi.’ ningu kulupi paa awili teko toko,\f + \fr 23:5 \ft Wendo Oringi 13:1-6, Ungu Manema 6:4-9, 11:13-21, akune Pulu Yemone yembomando nimbendo: “‘Yunge ungu manema konopuni paa mimi siku pilku molangi.’ ningu akume pep na toko kulupi toko pengena mambelena lopali mele panjiku mengo andangi.” nirimu. Pulu Yemone “Teangi.” nirimu mele ya nondopa pikisa tenga ye tene aku sipe yunge mambelena panjerimu. Aku siku papu teringi nalo Yesusini nirimu yemane ‘yembomane ‘eno ye peangama molemele’ ningu kanangi.’ ningu awili teko mondoringi.\f* enonga wale-pakolimenga ka moko toko mondongendo ka sulu peanga mare awili teko moko toko mondolemele.\f + \fr 23:5 \ft Kambu 15:37-41 akune yemane ‘Pulu Yemonga yemboma manjipu molemolo.’ ningu enonga wale-pakolimenga ka mare moko toko mondonge ungu manema molemo nalo Yesusini nirimu yemane ‘Pulu Yemone olio ye peangama nimbe kanopili.’ naa ningu, ‘we yembomane olio ye peangama ningu kanangi.’ ningu ka paa sulu mare moko toko mondoringi.\f* \v 6 Yembomane langi nongo yembomando “Namili waa.” nilimele kinie kanu yema ongolie ye awilimenga polo kumbikundu ‘olio molamili.’ ningu konopu siku molemelela. Yemboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilimele ulkena sukundu pukulie manie molongendo ye awilime molemele polo peanga akune ‘molamili.’ ningu mendo puku polo akune konopu siku molemelela.\f + \fr 23:6 \ft LLuku 11:43, 20:46; 14:7.\f* \v 7 Yemboma maku toko molemele koleana andongendo mongo-kenge teko ‘We yembomane olio kanoko kapi niengi.’ ningu pilkulie konopu siku pilku andoko molemelela. Yembomane enondo ‘Rapai’\f + \fr 23:7 \ft ungu pulumu Ungu Mane Silimu Jono 1:38*.\f* nilimele kinie paa konopu silimelela. \p \v 8 “⸤Kanu yemane aku telemele⸥ nalo enonga nokoli ye awili telumu mindi molemo, eno pali angenupili molemele kene yembomane “eno olionga Rapaime.” naa niengi. \v 9 Enonga Lapa telumu mindi molemo, akumu mulu koleana molemo, akumunge mana yembo tendo ⸤‘olionga ye awilimu’ ningu⸥ “Tata” naa niengi. \v 10 Pulu Yemone “Eno nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu\f + \fr 23:10 \ft bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”.\f* mindi enonga nokoli ye awilimu molemo kene yembomane enondo ⸤‘olio nokolemo yemo’⸥ ningu “Ye Awilimu” naa laniengi. \v 11-12 Yembo tene yunge imbimu yuyu lipe ola mundumbe kinie ⸤Pulu Yemone⸥ yunge imbimu topa manie mundumbe; yembo tene yunge imbimu yuyu topa manie mundumbe kinie ⸤Pulu Yemone⸥ yunge imbimu lipe ola mundundumbe kene enonga ye te eno nokomba ye awili te molopa enonga kongono kendemande yemo molopili.”\f + \fr 23:11-12 \ft Kongono tendeli yemboma mele molomolo ungumunge ungu pulu mare inie yakondo 18:1-5, 20:26-27, Mako 9:33-37, Jono 13:1-17.\f* ⸤nirimu.⸥ \s1 23:13-36 Parisi Yema Kinie Ungu Manema Pilku Mane Siringi Yema Kinie Akumendo Yesusini Iri Topa Teko Kenjeringimunge Mindili Nonge Mele Nirimu Temanemo\f + \fr 23:11-12 \ft ungu mare LLuku 11:42-52.\f* \p \v 13 ⸤Yu lombili andolimendo ungu nimbe kelepalie Yesusini Juda yembomanga ye awili moloringimendo nimbendo⸥.: “Eno Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie, Parisi yema kinie, eno mindili nongo paa molko kenjinge! Eno topele mapele toli yema!\f + \fr 23:13 \ft bokumunge alsena anjokondo “47. tupela maus”.\f* Enone yemboma Pulu Yemo ye nomi kingi molopa nokolemo\f + \fr 23:13 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* mulu koleana punge pulimele kerepulumu pipi silimele. Eno enono sukundu naa pulimele; yembo lupema punge telemele kinie aulkemo pipi siku “Molo.” nilimelela.\f + \fr 23:13 \ft LLuku 11:52.\f* \p \v 14 “(Eno ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie Parisi yema kinie eno mindili nongo paa molko kenjinge! Eno topele mapele toli yema! Enone ambo wayema liku lou siku enonga ulkema wa liku, enone ‘Yemboma kanangi.’ ningu Pulu Yemo kinie ungume sulu teko we ningu angilimele, akumunge kote walemo wendo ombá kinie eno-kinie umbune awili tepa pemba.)\f + \fr 23:14 \ft Ya pala () akune sukundu molemo ungumu yembo pilipe konginjeli marene pilkulie, ‘Imu ou pulu pulu Mateyuni naa torumu. Pe mele ye tene lupe akumu torumu.’ ningu pilkulie kinié bokune naa tolemele. Mako 12:40 iungumu sike molemo.\f* \p \v 15 “Eno ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie Parisi yema kinie eno mindili nongo paa molko kenjinge! Eno topele mapele toli yema! ‘Yembo telu mindi kepe konopu alowa tepa olio lombili andomba kinie papu.’ ningu ma koleamanga kimbu kongono teko kolea sulumenga puku, nomu-kusa sipimenga andolemele nalo pe yembo te sike enone nilimele ungume pilipe lipe konopu alowa tepa lombili andolemo kinie kanu yembomo tepa kenjilimo mele paa olandopa, enone teko kenjilimele mele maniendopa, akumunge yu tepe koleana paa sike pumbe aulkemo akisindilimele. \p \v 16 “Eno mongo keri lielimene “⸤Mongo keri lieli⸥ yemboma aulkemo lipu ora siemili.” nilimele yema eno mindili nongo paa molko kenjinge! Enone yemboma mane sikulie ningendo: “Yembo tene mi lembando ‘ulke tembelemo’ imbi lepa “Paa sike tembo.” nimbelie pe “Tembo.” nimbe panjimbe mele naa temba kinie uluri molo. Nalo yembo tene mi lembando “ulke tembelena ape kandoringi kou-gollomo” imbi lepa “Paa sike tembo.” nimbelie pe “Tembo.” nimbe panjimbe mele naa temba kinie kapola naa temba. Yu sike kamu tepili.” nilimele.\f + \fr 23:16 \ft inie yakondo 5:34-36.\f* \v 17 Eno aroma toko mongo keri lieli yema! Mele nambolka melemo olandopaye? Kou-gollo akumu mele olandopamo molo Pulu Yemo molemo ulke tembelemone kou gollo mako topa ‘Pulu Yemonga’ nimbe kake tendelemo ulkemo olandopaye? \p \v 18 “Enone ungu te pea yemboma mane sikulie ningendo: “Yembo tene mi lembando ‘Pulu Yemo popo toko melema kalemele polomo’ imbi lepa “Paa sike tembo.” nimbelie pe “Tembo.” nimbe panjimbe mele naa temba kinie uluri molo. Nalo yembo tene mi lembando “aku polona ola melte singemo” imbi lepa “Paa sike tembo.” nimbelie pe “Tembo.” nimbe panjimbe mele naa temba kinie kapola naa temba. Yu sike kamu tepili.” nilimele. \v 19 Eno mongo keri lieli yema! Mele nambolka melemo olandopaye? Polona ola ‘Pulu Yemo popo toko kalondangi.’ ningu silimele melemo olandopamo molo polomone kanu melema mako topa ‘Pulu Yemonga’ nimbe kake tendelemo polomo olandopaye? \p \v 20 “Akumunge, yembo tene mi lembando ‘Pulu Yemo popo toko melema kalemele polomo’ imbi lemba kinie mele polona ola lemba melemo kepe imbi lepa mi lemba. \v 21 Aku sipela yembo tene mi lembando ‘ulke tembelemo’ imbi lemba kinie ulke tembelemo kinie akune sukundu molemo yemo kinie imbi lepa mi lemba. \v 22 Yembo tene mi lembando ‘mulu koleamo’ imbi lemba kinie Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa kolea nokombando molemo polomo kepe aku polona ola molemo yemo kepe imbi lepa mi lembala. \p \v 23 “Eno ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie, Parisi yema kinie, eno mindili nongo paa molko kenjinge! Eno ‘sike ungume nikimulu.’ ningu kolo toko topele mapele toli yema!\f + \fr 23:23 \ft bokumunge alsena anjokondo “47. tupela maus”.\f* Langi kalongendo ‘songo tepili.’ ningu enonga poniena mele kanga lupe lupe olemomanga inie toko langine mundulimele akumenga ungu mane te pelemomo pilku tene tene ningu nosilimelemanga telu telu Pulu Yemonga ningu yu silimele.\f + \fr 23:23 \ft LLipai 27:30. \f* Aku telemele nalo ungu mane tondolo olandopa mare munduku siye kolko naa pilku telemele. ‘Yemboma apuruku yembo awilime liku tapondoko yembo kerime teko kenjiku naa teko, yemboma naa apuruku pali kondo kolko, Pulu Yemo ‘Sike.’ ningu tondolo munduku pilku “Temolo.” nilimele mele sumbi siku teko molko, aku teangi.’ nimbe pelemo ungu manemando nikiru.\f + \fr 23:23 \ft Maika 6:8.\f* Ungu mane wema pilku telemelema munduku siye naa kolko ‘mare naa telemele’ nikiru akume pali telemelanje papu. \v 24 Eno mongo keri lielimene “⸤Mongo keri lieli⸥ yemboma aulkemo lipu ora siemili.” nilimele yema,\f + \fr 23:24 \ft Kanu yema ya 23:23 “topele mapele toli yema”.\f* eno ⸤ungu mane wema tondolo munduku pilku teko, ungu mane tondoloma naa pilku telemele aku telemele mele ungu iko topo niembo:⸥ Langi nongendo mele kanga lopalo molo lomou langine pelemo kanokolie ‘Naa namili.’ ningu wendo liku ltelemele, nalo kongi kao te langine pelemo kinie naa kanoko we liku toko penge mundulimele.\f + \fr 23:24 \ft inie yakondo 7:3-5.\f* \p \v 25 “Eno ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie Parisi yema kinie, eno mindili nongo paa molko kenjinge! Eno topele mapele toli yema! Pellete kapomanga ulsukundu kulumiye toko kondolemele nalo akumenga sukundu langi pelemoma enone tondolo munduku wa liku, enone enono waka kolko enono konopu kimbu siku limele ulume.\f + \fr 23:25 \ft inie yakondo 15:17-20.\f* \v 26 Eno mongo keri lieli Parisi yema! Pellete kapomanga sukundu kulumiye tonge kinie ulsukundu kepe kake temba. \p \v 27 “Eno ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie Parisi yema kinie, eno mindili nongo paa molko kenjinge! Eno topele mapele toli yema! ‘Yembo ono koleamo kanoko peanga kanangi.’ ningu pene kake telimu ape kandolemele mele eno aku silime mele molemele. Yembo ono koleama sike ulsukundu peanga lemo kanolemele nalo sukundu yembo kololimenga ombelema kinie mele puroli nurupulume kinie peke lepa pelemo. \v 28 Eno aku siku mele molemele. Yembomane enonga kalkundu kanokolie ‘Eno ye sumbi nilime’ konopu lemele nalo enonga konopune sukundu kolo toli ulume kinie ulu pulu kerime kinie mindi si nimbe pelemo. \p \v 29 “Eno ungu manemanga pulume pilku mane silimele yema kinie Parisi yema kinie eno mindili nongo paa molko kenjinge! Eno topele mapele toli yema! Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma pilku yando ningu silime kolemele kinie enonga ono telemele koleama teko mimi teko, sumbi nili yembomanga ono koleama asilimele. \v 30 Aku tekolie enone ningendo: “Olio olionga anda-kolepalime-kinie molemelanje enone Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siringi yema\f + \fr 23:30 \ft bokumunge alsena anjokondo “35. profet”.\f* toko kondoringi kinie olionga anda-kolepali naa lipu tapondopo eno naa tolemela.” nilimele. \v 31 Aku nilimelemonga ‘Kanu yema toko kondoringi yembomane kalko lsingi yema molemolo.’ ningu enono liku ora silimele. \v 32 Aku liemo kapola enonga anda-kolepalimene pulu polko teko kenjeringi mele enone kamu teangi. \p \v 33 “⸤Yemboma nongo kondoli⸥ wambiyema! Eno kolo topa yemboma tepa kenjeli wambiyemonga waloma!\f + \fr 23:33 \ft inie yakondo 3:7, 12:34.\f* Pulu Yemone enondo “Teko kenjeringimunge tepe koleana paa.” nimbé kinie eno manda kowa punge aulke te lembaye? \v 34 Akumunge nane Pulu Yemone ungu umbu tondombama pilku yemboma ningu singe yema kinie, pilipe konginjeli pemba yema kinie, mane singe yema kinie, eno molemelena lipu mundukuru. Aku yemanga mare toko kondoko, mare ‘Kolangi.’ ningu unjo perana uku toko mondoko, mare eno maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieli ulkemanga mengo puku ka-pulsene toko, koleamanga ‘tamili.’ ningu pulú siku akiliku lombili punge. \v 35 Aku tengemonga ou pulu pulu ⸤Pulu Yemone mulu maselo terimu kinie⸥ kepe yandopa kinié kepe yembo sumbi nilime toko kondoringimunge ulu umbunema eno ⸤Juda yembomanga ye awilime⸥-kinie pemba. ⸤Pulu Yemonga bokune⸥ ou pulu pulu sumbi nili ye Epele kinie, yandopa moloringi yembo sumbi nilime kinie, yandopa ⸤Pulu Yemonga bokumu pora nilimo akune⸥ Berekia malo Sekaraya kinie toko kondoringi akumenga pali\f + \fr 23:35 \ft Kenene Epele torumu temanemo Ou Pulu Pulu 4:8 molopa, Sekaraya toringi temanemo Pe Kingime Talo Sipemo 24:20-22 molemo. Juda yembomane Pulu Yemonga bokume pali liku tere lekolie Ou Pulu Pulu bokumu kumbi leko toko, Pe Kingime Talo Sipemonga bokumu akilku toringi. Yesusini nirimu mele isipe: Yu ou naa opili Pulu Yemonga temanema pali bokune molorumu Juda yembomane nosiku kanoko moloringi, akune sukundu sumbi nili yemboma ou toko kondoringime pali lipe tere lepa nirimu.\f* ulu umbunema eno-kinie pemba. Sekaraya akumu Pulu Yemonga ulke suluminia lierimu ulkemo kinie Pulu Yemo popo toko melema kaloringi polomo kinie awi-suku-singine toringi kanumu. \v 36 Nane paa sike enondo nikiru: Ou teko kenjeringi ulumenga pali ulu umbunema iyembo kinié molkomelema-kinie pemba.” ⸤nirimu.⸥ \s1 23:37-39 Jerusalleme Yemboma Toko Kalonge Pilipelie Yesusini Eno Kondo Kolorumu Temanemo\f + \fr 23:37 \ft LLuku 13:34-35, 19:41-44.\f* \p \v 37 ⸤Aku nimbelie Yesusini Jerusalleme moloringi yemboma yu kondo kolopa akumundu ungu te nimbelie nimbendo:⸥ \p “O Jerusalleme ⸤yemboma⸥., Jerusalleme ⸤yemboma⸥., Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siringi yema toko kondoko, yuni yemboma ‘liku tapondangi.’ nimbe eno moloringine lipe mundorumu yema kouni toko kondoko telemele yemboma, kera gulta anumumuni yunge waloma lipe yunge kongona lopi tepa nokolemo mele nane wale awisili eno aku sipu nokolka nalo enono “Molo!” niringi. \v 38 Akumunge pilieme! ⸤Opa puluema eno tonge onge kinie Pulu Yemone altopa eno naa nokopa naa lipe tapondombamonga⸥ opa puluemane ongo sike toko munduku enonga koleamo kinie enonga ulke tembelemo kinie kamu toko kalongemonga eno ku penge. \v 39 Akumunge ⸤nane eno ungu te pea nimbu sikiru:⸥ Eno Jerusalleme yemboma, enone nando \q1 “Pulu Ye Yawene lipe mundorumu-ne okomo yemo \q1 imbi ola molopa, molopa kondopili.”\f + \fr 23:39 \ft Konana 118:26, inieyakondo 21:9.\f* \m ninge walemonga na altoko kanonge. Ou molo.” nirimu. \c 24 \s1 Kolomongo Awili 24-25selo Yesusini Pe Mulu Maselo Pora Nimbé Temba Kinie Ulu Mare Wendo Omb monga Ungu Mare Nimbe Sirimu Ungume \s1 24:1-42 Yesusini Ulu Umbune Telime Pe Wendo Omb mando Nimbe Sirimu Temanemo\f + \fr 24:0 \ft Mako 13:1-37, LLuku 21:5-33, 17:26-35, 21:34-36.\f* \s1 24:1-2 Ulke Tembelemo Toko Kalongemonga Yesusini Ungu Te Nirimu Temanemo\f + \fr 24:0 \ft Mako 13:1-2, LLuku 21:5-6. Ungu mare LLuku 13:34-35, 19:41-44, 23:27-31.\f* \p \v 1 Kanu kinie Yesusi ⸤Pulu Yemo popo toko kaloringi⸥ ulke tembelena ulsu pupe aulkena pumbe purumu kinie yu lombili andolime ongo ulke tembelemonga ulke lupe lupe ⸤paa peanga angilieringime⸥\f + \fr 24:1 \ft tembele ulkemanga pikisa te Mako 11:16 nondopa molemo.\f* yu “Kanou.” ningu liku ora siringi. \v 2 ⸤Aku teringi kinie⸥ yuni enondo nimbendo: “Ya ⸤ulke tembele peanga angilimo⸥ kanokomele melema pali paa sike nimbu sikirumu: ⸤Pe walse ya kolea awili Jerusalleme yemboma mindili nonge walemo wendo ombákinie⸥ i ulke tembelemo tekisikulie koume pali toko manie mundunge.”\f + \fr 24:2 \ft Kinié ponie 1994, 1995, ponie 2000 nilimolo mele aku sipe ou ponie 30 mele Yesusini iungume nirimu. Pe ponie tu paono mele omba purumu, ponie 70 wendo omba perimu kinie kanu poniena Romo ami yema ongo Jerusalleme makaye teko ‘Yemboma ulsukundu ongo naa pangi.’ ningu pala kerepulume pipi siku, pala kinie we ulkema kinie ulke tembelemo kinie pali toko tekisiku, yemboma toko kondoko, teringi.\f* nirimu. \s1 24:3-14 Umbune Awisili Wendo Omb manga Yesusini Nirimu Temanemo\f + \fr 24:3 \ft Mako 13:3-13, LLuku 21:7-19.\f* \p \v 3 Kanu kinie yu ma pangi Unjo Ollipi Poniena ola pupe manie molorumune we yemboma naa molangi yunge lombili andoli yema ongo eno enono molkolie yundu walsiku pilkulie ningendo: “Nuni nikinu mele tewale wendo ombáye? Pe nu nondoko oni teni walemo kinie kepe ma pora nimbé walemo kinie kepe wendo ombándo ou nambolka uluri temba kinie olio kanopolie “Kinié ombá tekemo.” nimbu pilimoloye? Ningu si.” ningu walseringi. \p \v 4 Yuni enondo nimbendo: \p “⸤Kanu ulume wendo ombámonga ungu mare⸥ yembomane eno kolo toko singe kene kanoko kondoko molangi. \v 5 Ye awisili ongo na molio mele yu mele mele kolo toko ningendo: “⸤Pulu Yemone “Eno nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu ye nomi Kirasi⸥ akumu na.” ningulie aku siku kolo toko singe kene kanoko kondoko molangi. Yembo awisilini kanu yemanga ungume pilku liku “Sike nikimili.” ninge. \p \v 6 “Kolea marenga opa awili teko tenge mele pilku, ‘Opali talou opa awili isipe isipe wendo ombá.’ ningu we ninge kinie pilkulie mini-wale naa mundengi. Opa tengema kinie aku ulume Pulu Yemone ‘Ou wendo opili. Laye pe mele ya ma koleamo pora nimbé.’ nimbe, nimbe panjerimumunge aku ulume sike wendo ombá nalo aku kinie mulu maselo ou naa pora nimbé. \v 7 ⸤Mulu ma pora nimbé walemo ou wendo naa opili⸥ yembo talape awili te kinie talape awili te kinie opa tekolo, ye nomi kingi marenga talapema kinie marenga talapema kinie opa tenge. Ya ma kolea tenga tenga engele lepa, ma jimi-jimi tepa, aku sipe temba. \v 8 Ambo tene ambolango kokele kanopa limbendo ou mini topa mindili nolemo mele, mulu ma pora nimbé walemo kokele wendo ombándo umbune lupe lupe aku sipema ou wendo ombá.” ⸤nirimu⸥.. \p \v 9 “Kanu ulume wendo ombá walemanga ‘⸤Na lombili andoli yemboma⸥ mindili nongo, kolangi.’ ningu ⸤eno mare⸥ kote teko ka singe. Nanga yemboma molko nanga ungume andoko ningu singemonga koleamanga pali yembomane eno kinie mumindili kolko konopu keri panjinge. \v 10 ⸤Kanu umbunema wendo ombá⸥ walemanga na ‘Sike.’ ningu tondolo munduku pilinge yembo awisili tondolo munduku pilinge mele munduku siye kolko anjo yando enono konopu keri panjiku, ‘Kirasinge yemboma molemelemonga mindili nangi.’ ningu enonga opa puluema liku singe. \v 11 ⸤Kanu walemanga⸥ Pulu Yemone ungu umbu tondolemoma naa pilku we kolo toko yando ningu singe yembo awisili wendo ongela. Aku tenge kinie we yembo awisilini ‘Sike nikimili.’ ningu enonga ungume pilku linge. \v 12 Ulu paa keri awisili olandopa olandopa wendo ombámonga nanga yembomane ⸤anjo yando⸥ konopu mondonge mele ⸤kinie, na konopu mondonge mele kinie⸥ munduku siye kolongela. \v 13 Nalo nanga ungumu munduku siye naa kolko mulu ma pora naa nipili tondolo munduku molonge yemboma ⸤Pulu Yemone⸥ lipe tapondopa ‘Mindili nonge koleana naa puku pea molopo kondopo mindi pamili.’ nimbé.\f + \fr 24:13 \ft bokumunge alsena anjokondo “21.1. kisim bek”.\f* \v 14 Pulu Yemone ye nomi kingimu molopa yemboma nokombamonga\f + \fr 24:14 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* temane peangamo ‘Yemboma pali piliengi!’ ningu koleamanga pali andoko ningu singe kinie pe mulu ma pora nimbé walemo kamu wendo ombá.” ⸤nirimu.⸥ \s1 24:15-28 Kirasi Kelepa Omb Temba Kinie Umbune Paa Awili Tepa Wendo Omb Mele Ungu Te\f + \fr 24:15 \ft Mako 13:14-23, LLuku 21:20-24.\f* \p \v 15 (⸤Na ibokumu tokoro yemone eno boku kanokomele yembomando ungu te niembo:⸥ ‘⸤Yesusini nirimu⸥ ungumu inie anjokondo molemo akumu eno imbi kanokomele yembomane ungu pulumu paa pilku kondangi.’ nimbu nikiru: ⸤Yesusini nimbendo:⸥ ) \p “Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye Denielene bokune imbi topa nimbe sirimu mele yembo tepa pipili kondoli mele paa kerimu ⸤ulke tembelena suku⸥ Pulu Yemonga ulke suluminia kake teline angilimbemonga kolea akumu paa kalaro molomba mele nirimu, bokune molemo. Aku mélemo akune wendo omba angilimbe kanokolie\f + \fr 24:15 \ft Deniele 9:27, 11:31, 12:11. Yu nawenje? Mimi sipu naa pilimolo. Pe Tesallonaika 2:3-4, Lipe Ora Sirimu 13:14-15 akumu telumunje?\f* \v 16 ⸤‘Umbune awilime wendo ombá tekemo.’ ningu pilku⸥ kolea Judia poropinji koleamanga molonge yemboma ⸤enonga koleama munduku siye kolko⸥ ma pangi lembamanga kowa pangi. \v 17 Yembo te ulke imune ola molopili ⸤aku sipe wendo ombá kinie kanopalie⸥ kowa pumbendo manie omba ‘Melema lipu membo pambo.’ nimbe ulkena sukundu naa pupili. \v 18 Yembo te poniena molopalie ⸤‘Kowa pambo.’ nimbe⸥ kelepa ulkendo pupe yunge ali-wale sulumu naa lipili. ⸤Sumbi siku kowa mindi pangi.⸥ \v 19 Aku sipe wendo ombá walemonga ambo ambolango mondongema kinie, ambo ambolango ame singema kinie, ⸤eno manda lkisiku kowa naa pungemonga⸥ eno-kinie paa umbune wendo ombámonga eno kondo tekemo. \p \v 20 “Pulu Yemo mawa tekolie, ‘Ali telemo olimenga kinie ⸤koro molopo manda naa andomolo⸥ wale Sambatemanga kinie manda kowa naa pumolo kene kanu walemanga kanu umbunema wendo naa opili.’ nieyo.\f + \fr 24:20 \ft bokumunge alsena anjokondo “37. Sabat”.\f* \v 21 Kanu walemanga umbune paa awilime wendo ombá, ou mulu maselo pulu polopa terimu kinie kepe, yandopa kinié kepe umbune aku sipe te wendo naa orumu. Pe kepe aku sipe umbune awilime naa wendo ombála. \v 22 ⸤Kanu umbunema wendo ombá kinie Pulu Yemone⸥ ‘Nondopa pora nipili.’ nimbe ou naa nimbe panjilkenje yemboma pali kolemela. Nalo Pulu Yemone ‘Nanga yemboma molangi.’ nimbe mako torumu yemboma ‘Pali naa kolangi.’ nimbe ‘Umbune wale akume nondopa pora nipili.’ nimbe, nimbe panjerimu. \p \v 23 “Kanu umbunema omba pemba walemanga yembo marene ningendo: “Kanaa! Pulu Yemone “Olio nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu ya omba molemo.” ninge molo “Nena omba molemo.” ninge kinie enonga ungume naa pilku, ‘Sike nikimili.’ ningu naa piliengi! \v 24 Ye mare ongo kolo tokolie ningendo: “Pulu Yemone mako torumu ye nomi Kirasimu na.” ninge, molo kolo tokolie “Pulu Yemone ungu umbu tondomume pilipulie ombo nimbu sikimulu.” ninge. ‘Yemboma pali, Pulu Yemone ‘Nanga yemboma molangi.’ nimbe mako torumu yembomane kepe lipu lou sipu, nikimulu mele ‘Sike.’ ningu tondolo munduku piliengi!’ ningu Pulu Yemone mindi ulu tondolo kapola telemoma mele manda manjiku ulu paa tondolo awisili tenge. Nalo Pulu Yemonga yemboma aku siku kondi tonge kinie enonga ungume naa pilku, liku su singe. \v 25 Pe ulu akume wendo ombá mele ‘Eno ou piliengi!’ nimbu ya nimbu sikiru mele piliee. \p \v 26-27 “⸤Wendo ombá mele nimbu sikiru, pilkimili⸥ kene pe yembo tene nimbendo: “⸤Ye nomi Kirasimu⸥\f + \fr 24:26-27 \ft inie yakondo 24:23.\f* ne yembo naa peli kolea ku lieline molemo.” nimbé kinie ‘Kanamili.’ ningu akune naa payo. Molo “I ulkemonga suluminiana molemo.” ningi liemo enone ‘Sike nikimili.’ ningu naa piliengi! Mulune kariapá telemo kinie ena mundi wendo olemo koleana kepe ena pulimo koleana kepe kariapá telemo walsikele kanolemele, aku sipe Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo ⸤altopa⸥ manie ombá kinie koleamanga pali yembomane yu walsikele kanonge aku kene “Ya molemo ongo kanaa.” ninge kinie, molo “Ne molemo puku kano-paa.” ninge kinie, enonga ungume naa piliengi! \v 28 Mele kololi te lemo koleana kera ilsepema ongo maku tolemele kanumu.\f + \fr 24:28 \ft Ungu pulu laye lupe te LLuku 17:37.\f* \s1 24:29-31 Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo Kelepa Wale Talo Sipe Omb monga Ungu Te\f + \fr 24:29 \ft Mako 13:24-27, LLuku 21:25-28.\f* \p \v 29 “Kanu walemanga aku mindili nonge nikiru ulume wendo ombá kinie pe sumbi sipe ⸤ulu lupe lupe mare wendo ombála. Akume isipe:⸥ \q1 ‘Kolea tangombando ena pa telemo mele \q1 naa tepa, sumbulu topa, \q1 oli ipulueli pa telemo mele naa tepa, \q1 kombukandipime mulune manie omba, \q1 mulune angilimo mele tondoloma\f + \fr 24:29 \ft Yembo marene pilkulie, ‘kanu “mele tondoloma” koleama nokolemele kurume.’ ningu pilimele (Epesasi 1:21, Kollosi 2:15).\f* \q1 lope lope tepa anjo yando pupe, \q1 aku sipe ulu lupe lupema wendo ombá.’\f + \fr 24:29 \ft Aisaya 13:10, 34:4.\f* \m \v 30 Kanu ulume wendo ombá kinie Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo kamu ombá temba mele lipe ora simbe melte mulune angilimbe kinie ⸤kanokolie⸥ koleamanga pali yembomane paa kola awili-teko tenge. Pe kanoko molangi Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo tondolo pulimu kinie, pa awili-tepa telimu kinie kupe tenga suku molopa kamu manie ombá yembomane kanonge.\f + \fr 24:30 \ft ungu pulu te Mako 13:26*.\f* \v 31 Kanu kinie biyukele ungu paa tondolo tepa nipili\f + \fr 24:31 \ft Ou Tesallonaika 4:16, Ou Korini 15:52.\f* yuni yunge angelloma lipe mundumbe kinie eno winjo mendo anjo yando mulu ⸤ma koleamanga⸥ pali puku Pulu Yemone ‘Nanga yemboma molangi.’ nimbe ou mako torumu yemboma sukundu sukundu linge. \s1 24:32-35 Unjo Pikime Telemo Mele Kanopolie Ungu Pulu Te Pilimolo Mele Ungu Te\f + \fr 24:32 \ft Mako 13:28-31, LLuku 21:29-33.\f* \p \v 32 “Unjo pikimuni telemo aku sipe ungu iko mele pelemo kene pilkulie ungu pulumu piliee. Unjo piki kuku topa gomo tolemo kinie kanokolie ‘Kinié ena temba walemo wendo ombá tekemo lemo.’ ningu pilimele. \v 33 Aku sipela, iulu “Wendo ombá.” nikirume sike wendo ombá kinie kanokolie ningemone ‘Yu paa sike nondopa ombá tekemo. Yu paa kamu okomo.’ ningu pilinge. \v 34 Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Kinié molemele yemboma ou naa kolangi i “Wendo ombá.” nikiru ulume pali wendo ombá. \v 35 Mulúmu kinie mamo kinie pora nimbé nalo nanga ungu nilioma paa pora naa nimbé.\f + \fr 24:35 \ft inie yakondo 5:18.\f* ⸤Nilio mele pali paa sike wendo ombá.⸥” ⸤nirimu.⸥ \s1 24:36-44 Ulu Umbunema Kinie Pulu Yemonga Malo Kinie Wendo Onge Walemo Yembomane Naa Pilimelemonga Ungu Te\f + \fr 24:36 \ft akumunge 24:36-42 Mako 13:32-37, LLuku 17:26-36, 21:34-36.\f* \p \v 36 “⸤Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo paa sike ombá⸥ nalo yu ombá walemo naa pilimolo. Ipulueli ombáne, tangoli ombáne naa pilimolo. Mulu koleana angelloma kepe naa pilimelela. Pulu Yemonga Malo kepe naa lapilimo. Tata yuyu mindi ⸤aku walemo⸥ pilipe molemo.” ⸤nirimu.⸥ \p \v 37 “Ou ye Noa molopili yembomane teringi mele Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo ombá temba kinie yembomane aku siku tengela. \v 38 ⸤Ma koleamanga pali⸥ no ou naa topili yemboma langi nongo, yema ambo liku, amboma ye puku, aku ulume mindi teko mololiku puringi.\f + \fr 24:38 \ft Noa nona andoli sipi ulkemo takopa yemboma ulu wendo omb mele nimbe sipe mololipe purumu kinie kepe eno naa kanoko naa pilku, teringi mele we teko moloringi. Ou Pita 3:20, Pe Pita 2:5.\f* Noa nona andoli sipi ulkemonga suku purumu kinie kepe eno aku ulume mindi we teko moloringi. \v 39 Eno ⸤Noanga ungumu⸥ naa pilku aku siku ulume mindi teko molangi no topa ⸤koleama pali none aki topa⸥ yemboma pali topa kondorumu.\f + \fr 24:39 \ft Ou Pulu Pulu 6-7selo.\f* Pe Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo kelepa ombá walemonga ou Noa molopili teko moloringi nikiru mele aku siku teko molongela. \v 40 Yu ombá walemonga ye talo lamana\f + \fr 24:40 \ft Giriki ungune “poniena” nimbe molemo nalo umbu yema ponie naa teko lamana sike pulimelemonga ungu pulumu sumbi sipe molemo.\f* unjo toko angilingele kinie ⸤Pulu Yemonga angello tene omba⸥ ye te we molopili mundupe siye kolopa te lipe memba pumbe. \v 41 Ambo talo langi kalongele teko molongele kinie ⸤angello te omba⸥ ambo te we molopili mundupe siye kolopa te lipe memba pumbe. \p \v 42 “Akumunge enonga Awilimu ombá walemo paa naa pilimele kene ‘Yu ombá.’ ningu kanoko molaa.” ⸤nirimu⸥. \s1 24:43-25:30 Pe Ulu Wendo Omb manga Ungu Iko Pokore \p \v 43 “Eno iungumu konopu liku munduku pilieyo: Ulke pulu ye tene ipulueli wa noli ye tene yunge ulkemo omba bulsupe melema wa limbe mele pilkenje ‘Wa noli yemo ombá.’ nimbe nokopa molka kinie wa noli yemo yu manda suku naa olka. \v 44 Aku siku eno nokoko molaa. Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo\f + \fr 24:44 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.3. Pikinini Bilong Man”.\f* ombá enamo naa pilimele kene ‘Yu sike ombá.’ ningu aku siku nokoko molangi.” ⸤nirimu.⸥ \s1 24:45-51 Kendemande Yemboma Nokondolemo Kendemandemonga Ye Awilimu Kelepa Ombalie Kendemandemo-Kinie Temba Mele Ungu Ikomo\f + \fr 24:45 \ft akumunge ungu iko mele LLuku 12:42-46, ungu pulumu LLuku 12:47-48. Ungu te Mako 13:33-37.\f* \p \v 45 “⸤Akumunge ungu te niembo:⸥ Kongono tendeli kendemande ye nawene kongono tepa kondondolemo kinie kanopalie yunge ye awilimuni ‘Yuni kongono silioma sumbi sipe telemomonga yu kongono simbo kinie tepa kondombamonga na altopo konopu kimbu sipu naa molombo.’ nilimoye? Kendemande ye te aku sipe mele tepa kondopa molemomo kanopalie yunge ye awilimuni yu mako topalie yundu nimbendo: “Kongono tendeli kendemandema pali nokondoko enonga langi nongema ena mako toliomonga eno nangi moke teko sieni, nokondoko molou.” nimbe ⸤yu tenga pulimo⸥.. \v 46 Pe ye awilimuni kongono simumu kanu kongono tendeli kendemandemone mimi sipe tendepa molopili awilimu kelepa omu liemo kendemandemo yu konopu sipili. \v 47 Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Kanu ye awilimuni kanu kendemandemondo “Nanga mele nosilioma pali nuni nokondou.” nimbé. \p \v 48-49 Nalo ⸤ye awilimuni kanu kendemande yemondo nimbendo: “Nanga kendemande yemboma pali nokondou.” nimbe tenga pulimo kinie⸥ kanu kendemande yemone tepa kenjipe “Nanga awilimu welea naa ombá.” konopu lepalie yuni nokondolemo kendemande yemboma kopene topa, no nongo kekelepa toli yema kinie langi nomba no tondoloma nombalie, aku sipe tepa kenjipe molomu liemo \v 50 walse kanu kendemande yemo ‘Yunge ye awilimu ombá.’ nimbe naa pilipe ⸤kongono sirimu mele naa tepa⸥ walu tepa kenjipe molomba kinie ombá. \v 51 Omba ⸤kanu yemo tepa molomba mele kanopalie⸥ yu paa kopene topa kondopalie, kolo tolemele yembo topele mapele toli yemboma\f + \fr 24:51 \ft inie yakondo 6:2, bokumunge alsena anjokondo “47. tupela maus”.\f* ⸤kolea keri⸥ molemelena ‘Pupili.’ nimbe lipe mundumbe. Kanu koleana yemboma paa mindili nongo kola teko pereko molonge.”\f + \fr 24:51 \ft ungu mare inie yakondo 8:12*.\f* ⸤nirimu.⸥ \c 25 \s1 25:1-13 Ambo Wenepo Rureponga Talone Teringimunge Ungu Ikomo \p \v 1 ⸤Aku nimbelie nirimumuni, Yesusini yuyu kelepa ombá mele ungu mare pea nimbelie nimbendo:⸥\f + \fr 25:1 \ft akumunge ungu awisili inie yakondo kolomongo awili 24.\f* \p “⸤Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo kelepa wale talo sipe mana manie ombá kinie⸥ Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa yemboma nokomba\f + \fr 25:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* akumu isipe mele: \p “Ye te ambo limbe ulume yemboma pea tengendo kanu yemboma maku toko moloringine yemo ombá terimu kinie pilkulie ‘Ipulueli ombá.’ ningu ambo wenepo rureponga talo enonga tepe-llamema liku “Yu aulkena limolo.” ningu puringi. \v 2 Kanu ambo wenepomanga kise pakera konopu naa pepili aroma toko moloringi; kise pakera pilipe konginjeli pepili moloringi. \v 3 Konopu naa pepili aroma toko moloringi ambo wenepomane enonga tepe-llamema mengo puringi nalo llame karasene pea naa mengo puringi. \v 4 Nalo pilipe konginjeli pepili moloringimene karasene kinie enonga tepe-llamema kinie mengo puringi. \v 5 Ambo limbe yemo welea naa orumu kulu ambo wenepoma pali uru orumu-ne uru peringi. \p \v 6 Kanu kinie awi-burumi ungu te wendo omba nimbendo: “Ambo limbe yemo okomo kanayo! Aulkena liengi waa!” nirimu. \p \v 7 Kanu kinie ambo wenepoma ola angilku tepe-llame ‘Awili tepa nopili.’ ningu teko mimi teringi. \v 8 Konopu naa pepili moloringimene pilipe konginjeli pepili moloringimendo ningendo: “Olionga tepe-llamema kumbulkumu kene enonga karasene mare olio liku munduku siee.” niringi kinie \p \v 9 pilipe konginjeli pepili moloringimene topondoko ningendo: “Karasene eno kinie olio kinie manda naa tembanje. Eno sitoana puku enonga topo toko li-pee.” niringi. \p \v 10 Kanu kinie sitoana topo toko lingendo puringi kinie ambo limbe yemo orumu. Kanu kinie ye ambo limbemonga langi akune nongendo maku toringi yemboma, pilipe konginjeli pepili moloringi wenepoma pea ulkena suku puringi. Kanu kinie ulke kune toko ingi siku langi nongo moloringi. \p \v 11 Pe langi nongo molangi ambo wenepo sitoana puringime ongolie ningendo: “Awilimu, Awilimu, olionga kune ongo lindei.” niringi. \p \v 12 Nalo yuni enondo topondopa nimbendo: “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Na enonga imbime naa pilkiru. ⸤Ulsu molemelema manda sukundu naa onge.⸥” nirimu.” ⸤nimbe Yesusini nirimu.⸥ \p \v 13 ⸤Aku nimbelie yuni altopa nimbendo:⸥ “Aku sipe temba kene Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo kelepa ombá walemo kepe eno naa pilku, ipulueli-ou ombáne tangoli ombáne, ipulueli ombáne, naa pilimele kene yu ombá nokoko kondoko molaa.” ⸤nirimu.⸥ \s1 25:14-30 Ye Awili Tene Yunge Kendemandema Kou Mare Sipelie Tenga Purumu Ungu Ikomo\f + \fr 25:14 \ft LLuku 19:12-27.\f* (24:43-25:30 pali kanani.) \p \v 14 ⸤Nimbelie Yesusini ungu iko te pea topalie nimbendo:⸥ \m “⸤Pulu Yemone ye nomi kingimu molopa yemboma nokolemo akumu⸥ isipe melela:\f + \fr 25:14 \ft inie yakondo 25:1.\f* \p “Ye te kolea tenga pupe molombando yunge kendemande yema “Waa.” nimbe yunge melema “Nokondaa.” nimbelie nirimumuni, \v 15 enone kongono telemele mele pilipe apurupe yunge melema eno moke tepalie ye te kou pape tausini kina mele sipe, te kou tu tausini kina mele sipe, te wane tausini kina mele sirimu. Aku tepalie yu purumu. \p \v 16 Ye pape tausini kina lsimumu sumbi sipe pupe kanu koumuni bisinete tepalie nirimumuni, kou pape tausini kina olandopa pupe lsimu. \v 17 Aku sipela ye tu tausini kina lsimumu olandopa tu tausini kina pupe lsimu. \v 18 Nalo wane tausini kina lsimumu pupe ‘Lopi teambo.’ nimbe yuni mana muru akupe yunge nokoli yemonga koumu lowa terimu. \p \v 19 Kanu kinie wale awisili omba purumu kinie kanu kendemandemanga nokoli yemo omba enondo nimbendo: “Koume eno teringi mele kanambo liku ora siee.” nirimu. \p \v 20 Kanu kinie pape tausini kina lsimu yemone pape tausini kina olandopa pupe lsimumu memba ombalie nimbendo: “Awilimu, nuni na pape tausini kina sirinu kanumu. Nane pape tausini kina olandopa pupu lsindumu i ambolkoro kanou.” nirimu. \p \v 21 Nokoli yemone yundu nimbendo: “Kendemande ye peangamo, paa papu terinu. Kongono wallo kolte mele sirindumu nuni teko kondorunumunge “Nuni nanga mele awisili nokondou.” nimbo kene nu ongo na pea tapu topo konopu sipu molambili ou.” nirimu. \p \v 22 Ye tu tausini kina lsimu yemo yu kepe ombalie nimbendo: “Awilimu, nuni na tu tausini kina sirinu kanumu. Nane tu tausini kina olandopa pupu lsindumu i ambolkoro kanou.” nirimu. \p \v 23 Yunge nokolimuni yundu nimbendo: “Kendemande ye peangamo, paa papu terinu. Kongono wallo kolte mele sirindumu nuni teko kondorunumunge nanga mele awisili “Nu nokondou.” nimbo kene nu ongo na pea tapu topo konopu sipu molambili ou.” nirimu. \p \v 24 Kanu kinie wane tausini kina lsimu yemo kepe ombalie nimbendo: “Awilimu, nane pilipulie, ‘Nu bisinete tondolo munduku teko ‘Kou mone lipu nosimbomonga yemboma mindili nongi liemo mandala.’ ningu ⸤kendemande yemboma ‘Kongono mindili siku teangi.’ ningu siku, eno mele koltalo siku melema pali nunu mindi lino yemo;⸥ ponie yembomane panjindilimele kinie nu nunu langi melema we akuku liku; rasi-witimunge kilu kinie mongoselo yembo wemane kilu toko apurundulimele kinie nu nunu rasi-witi mongo we lino mele.’ na pilierindu. \v 25 ⸤Aku siku telenomonga⸥ nane nu pipili kolopolie na pupu nunge kou na sirinumu mana lowa terindu. Kanu koumu i ambolkoro kanoyo. Inunge koumu nunu sikiru li.” nirimu. \p \v 26 Aku nirimu kinie pilipelie nokoli yemone yundu topondopa nimbendo: “Teko kenjeli kendemande ye kerimu, nuni pilkulie, ‘Ponie yembomane panjindilimele akune na nanu langi melema we akupu lipu; rasi-witimunge kilu kinie mongoselo yembo lupemane apurundulimele kinie na nanu rasi-witi we lio.’ ningu pilierinu lemo. \v 27 Aku siku pilkulie nanga kou monemo kou-benge ulkena nosilinanje papu. Aku telenanje na ombo nanga koumu wendo lipulie kou wallo-kolte ola panjiku silimela lilkela.” ⸤nirimu.⸥ \p \v 28 ⸤Kanu kendemande yemondo aku sipe nimbe pora sipelie yuni we kendemande yemando nimbendo:⸥ “I yemo tepa kenjerimu kene yunge koumu wendo likulie tene tausini kina ambolkomo yemo siee.” ⸤nirimu.⸥ \p \v 29 “Melema nosilimo yembomo\f + \fr 25:29 \ft akumu yuni tondolo silimomonga yunge kendemandemane kongonomo teko kondondolemelemondo nirimu. \f* nane mare pea simbo, yu paa awisili nosimbe. Nalo melema naa nosilimo yembomo\f + \fr 25:29 \ft akumu yuni tondolo te silimomonga yunge kendemande yembomane kongonomo kapola naa teko, teko kenjilimelemando nirimu.\f* yu nosilimoma kepe wendo limbo kene\f + \fr 25:29 \ft Mako 4:25, LLuku 8:18, 19:26; Mateyu inie yakondo 13:12.\f* aku siku tekolie, \v 30 kendemande ye kerimu sumbulu toline liku paka toko pena mundeyo. Akune yemboma paa mindili nongolie kola teko pereko molonge.” \f + \fr 25:30 \ft inie yakondo 8:12*.\f* nirimu.” ⸤nimbe Yesusini nirimu.⸥ \s1 25:31-46 Manie Omba Mana Ye A Lierimu Ye Yesusini Yemboma Pali Kote Tendepa Pilimbemonga Temane Te \p \v 31 ⸤Aku nimbelie yu pe kelepa omba temba mele nimbelie nimbendo:⸥ \p “Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo yunge tondolo pa telimu kinie ombalie nimbemone, yunge mulu koleana angelloma kinie pali onge kinie tondolo pa teline suku ye nomi kingi polomo lembana yu molomba.\f + \fr 25:31 \ft inie yakondo 19:28, nalo laye lupe lupe mele. Ya nikimumu yembo marene 25:31-46 molemo mele pilkulie ‘Ya mana temba.’ ningu pilimele; marene Lipe Ora Sirimu 20:11-15 molemo mele pilkulie ‘Mulu koleana temba.’ ningu pilimele.\f* \v 32 Yunge kumbikerena ma koleana yemboma pali liku maku tondonge. Kanu kinie kongi tapu teli ye tene yunge kongime apurupelie kongi sipisipime lupe lipe mundupe, kongi memema lupe lipe mundulimo mele aku sipe Ye Nomi Kingimuni yembo maku toko molongema apurupelie nimbemone, \v 33 yembo kongi sipisipi mele molongema yunge ki-umbukundu lipe mundupe, kongi memema mele molongema yunge ki-tarokondo lipe mundumbe. \p \v 34-36 Aku tepalie, yuni yunge ki-umbukundu molonge yembomando nimbendo: “Na engelene kolorundu kinie enone na langi siringi. Na no waka kolorundu kinie enone no kolko siringi. Na aulke ponenge orundu kinie enone na “Pea molamili ou.” niringi. Na pulue wambale naa panjipu we-we andorundu kinie mulumbale te siringi. Na kuru torumu kinie nokoringi. Na ka ulkena perindu kinie ongo kanoringi. Tatane ‘Eno molko kondangi.’ nirimu-ne konopu peanga pepili molemele yemboma, enone ulu akume na-kinie teringi kene, ya ongo, ou mulu maselo naa liepili Tatane yu nokomba koleana eno pea ‘Tapu topo molomolo.’ nimbe, nimbe panjerimu koleana sukundu waa.” nimbé. \p \v 37 Aku sipe nimbé kinie pilkulie sumbi nili yembomane topondoko yundu ningendo: “Awilimu,\f + \fr 25:37 \ft bokumunge alsena anjokondo “6. bikpela”.\f* tewale nu engelene kolorunu kinie kanopolie nu langi sirimuluye? Tewale nu no waka kolorunu kinie kanopolie nu no kolopo sirimuluye? \v 38 Nu ye ponengemo tena molorunu kinie kanopolie “Ulke sukundu molamili ou.” nirimuluye? Mulumbale naa pakoko we-we andorunu kinie kepe nu tena kanopolie mulumbale sirimuluye? \v 39 Nu kuru torumukinie kepe, ka ulkena perinu kinie kepe, tewale ombo kanorumuluye?” ninge. \p \v 40 ⸤Aku siku ninge kinie⸥ Ye Nomi Kingimuni enondo topondopa nimbendo: “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Inikiru mele inanga angenupili imbi naa mololi te kepe liku tapondoringi akumu na liku tapondoringi.” nimbé. \p \v 41-43 Kanu kinie yunge ki-tarokondo molonge yembomando nimbendo: “Pulu Yemone ‘Eno molko kenjengi!’ nilimo yemboma, na engelene kolorundu kinie enone na langi te naa siringi. Na no waka kolorundu kinie enone na ‘no nambo.’ ningu kolko naa siringi. Na aulke ponengemo orundu kinie na “Pea molamili ou.” naa niringi. Na mulumbale te naa pakopo we-we andorundu kinie na mulumbale te naa siringi. Na kuru torumu kinie na naa nokoringi. Na ka ulkena perindu kinie na naa ongo kanoringi. ⸤Enone na aku siku naa liku tapondoringi⸥ kene eno nanga kumbikerena naa ongo anjo puku, depelemo\f + \fr 25:41-43 \ft Setene kanumu, ungu pulumu bokumunge alsena anjokondo “9. devil”.\f* kinie yunge angelloma kinie enonga tepe we nomba pepa mindi pulimo pumbe tepe kalondorundu\f + \fr 25:41-43 \ft Pe Pita 2:4.\f* akune anjo paa.” nimbé. \p \v 44 Aku sipe nimbé kinie pilkulie kanu yembomane kepe topondoko ningendo: “Awilimu, nu engelene kolorunu kinie kepe, no waka kolorunu kinie kepe, nu ponenge leko orunu kinie kepe, we-we andorunu kinie kepe, kuru torumu kinie kepe, ka ulkena perinu kinie kepe, olione nu aku siku molorunu kinie tewale kanopolie nu naa lipu tapondorumuluye?” ninge. \p \v 45 ⸤Aku siku ninge kinie⸥ yuni enondo topondopa nimbendo: “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Enone inanga angenupili yembomanga imbi naa mololi te naa liku tapondoringi aku kinie na naa laliku tapondoringi.” nimbé. \p \v 46 “Kanu kinie kanu ⸤teko kenjilimele⸥ yemboma puku kamu-kumu molko kenjiku mindi puli koleana punge, nalo sumbi nili yemboma puku kamu-kumu molko kondoko mindi puli koleana\f + \fr 25:46 \ft bokumunge alsena anjokondo “24. laip”.\f* punge.” ⸤nimbe Yesusini⸥ nirimu. \c 26 \s1 Kolomongo Awili 26-28 YESUSI MINDILI NOMBA KOLOPALIE, LOMBOROPA OLA MOLORUMU TEMANEMO \s1 26:1-5 Yesusi Tongendo Langi Niringi Temanemo\f + \fr 26:0 \ft Mako 14:1-2, LLuku 22:1-2.\f* \p \v 1 Yesusini ⸤yu pe yando ombá mele⸥ ungu akume nimbe pora sipelie yunge lombili andolimendo nimbendo: \v 2 “Eno pilkimili, wale talo we omba pumbe kinie Pulu Yemone olionga anda-kolepalime Naa Topa We Omba Purumu Mele Pilimolo Walemo\f + \fr 26:2 \ft bokumunge alsena anjokondo “30. Pasova”.\f* wendo ombá. Aku walemo wendo ombá kinie Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo “Kolopili unjo perana ola uku tangi.” ningu liku anjo singe.”\f + \fr 26:2 \ft Juda ye awilimene ‘Romo yemane aku teangi.’ ningu yu ka siku liku anjo singemondo nirimu kanumu.\f* nirimu. \p \v 3 Yesusini aku sipe nirimu walemonga Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie, Juda yemboma nokoringi tapu yema kinie,\f + \fr 26:3 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”, “16. hetman”.\f* eno Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopa ‘Kayapasi’ nili ye akumunge ulkena puku liku maku tokolie niringimuni, \v 4 Yesusi kiyengo ningu ka siku tongendo langi ningu moloringi. \v 5 Ningu molkolie ningendo: “⸤Nondopo tamili,⸥ nalo Pulu Yemone olionga anda-kolepalime Naa Topa We Omba Purumu Mele Pilimolo Walemanga ⸤‘ulume tepo molamili.’ ningu⸥ yembo awisili ya Jerusalleme ongo maku toko molongemonga yu isili-ou tomolo kinie enone olio kinie mumindili kolko opa tenge kene isili-ou naa topo, keleamili.” niringi. \s1 26:6-13 Ambo Tene Yesusinge Pengena Kopongo Wele Ondo Lenderimu Temanemo\f + \fr 26:6 \ft Mako 14:3-9, Jono 12:2-8; (LLuku 7:36-39).\f* \p \v 6 Kolea kanga Betani ye te ou kuru laká nombalie kelierimu ye te,\f + \fr 26:6 \ft bokumunge alsena anjokondo “25. lepra”.\f* imbi leko “Ye Kuru Laká Noli Saimono” niringi kanumunge ulkena Yesusi molopili \v 7 ambo te kopongo wele ma-mingi paa peanga te yu molorumune meli orumu. Kanu wele paa mune tolimunge kou mone paa awili tepa purumu. Akumu memba ombalie Yesusi langi noli polo molorumune meli omba ⸤‘Yu tepo kondambo.’ nimbe⸥ pengena ondo lenderimu.\f + \fr 26:7 \ft ungu pulu te Mako 14:3*.\f* \v 8 Yuni aku terimu kinie kanokolie Yesusi lombili andolime konopu keri panjikulie ningendo: “Aku kopongo welemo nambemune we teko kenjikinuye? \v 9 Aku welemo kou mone limelanje kou awisili lipulie yembo koropama moke tepo silimela.” niringi.\f + \fr 26:9 \ft inie yakondo 19:21, LLuku 12:33.\f* \p \v 10 ⸤Enone ambomondo⸥ aku siku ⸤niringi⸥ pilipelie Yesusini enondo nimbendo: “I ambomo-kinie nambemune ungu awisili nikimiliye? Yuni na-kinie ulu peanga te temu. \v 11 Yembo koropama eno-kinie alieli molonge nalo na eno-kinie alieli naa molombo. \v 12 Na ono tengemonga yuni iwele mune tolimu nanga kangine ondo lendemu.\f + \fr 26:12 \ft Yembo tenga onomo teringi mele Jono 19:40.\f* \v 13 Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Ma koleamanga pali i⸤nanga⸥ temane peangamo andoko toko singe kinie i ambomone kinié temu temanemo kepe ‘Yembomane pilkulie ‘Yuni tepa kondorumu.’ ningu piliengi!’ ningulie aku temanemo toko singela.” nirimu. \s1 26:14-16 Judasini Yesusi Yunge Opa Puluema “Lipu Simbo.” Nimbe, Nimbe Panjerimu Temanemo\f + \fr 26:14 \ft Mako 14:10-11, LLuku 22:3-6.\f* \p \v 14 Kanu walemonga Yesusi yu lombili andoli ye rurepo akumenga ye te, yunge imbimu Judasi Isikeriote, Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime moloringine pupe, \v 15 eno walsipe pilipelie nimbendo: “Nane eno Yesusi ambolko ka singe aulke te lipu ora sindu liemo enone na ⸤kou⸥ nambeko singeye?” nirimu. ⸤Aku nirimu kinie pilkulie⸥ enone kou-sillipa mongo wane-paono-tene\f + \fr 26:15 \ft ‘Kou sillipa tenga kina sikiti molo eti pelemonje.’ konopu lemolo. Akumu kulupi talo pakera molo kulupi engaki mele. Aku liemo kou siringime eti anderete (800) kina molo wane tausini (1 000) kina mele siringinje, olio mimi sipu naa pilimolo. Yembo tene ‘Yunge kendemande yembo te kamu molopa yunge kongono alieli we tendemba te molopili liembo.’ nimbelie kou mone sillipa aku sili mele sipelie topo topa lsimu. Josepo topo toko lsingi temanemo Ou Pulu Pulu 37:28 molemo. LLipai 27:1-5 kananila. Nalo Josepo yu kangomo mindi, akumunge kou manie mele sikulie yu lsingi.\f* kambu toko yu siringi. \v 16 Kanu kinie yu kelepa yando ombalie Yesusi lipe eno simbe aulke te koropa molorumu. \s1 26:17-25 Yesusi Lombili Andolime Kinie Pea Kamu Langi Noringi Temanemo\f + \fr 26:17 \ft akumunge 26:17-19 Mako 14:12-16, LLuku 22:7-13, 26:20-25 Mako 14:17-21, LLuku 22:14,21-23, Jono 13:21-30.\f* \p \v 17 Pillawa Akoli Mele Isimu Naa Munduku Pillawa We Kalko Noringi\f + \fr 26:17 \ft bokumunge alsena anjokondo “30. Pasova”.\f* Koromonga pulu-pulu walemo wendo orumu kinie ⸤Juda yembomane Pulu Yemone ou enonga anda-kolepalime Naa Topa We Omba Purumu mele pilingendo kongi sipisipi walo te toko nonge mele pilkulie niringimuni,⸥ Yesusi lombili andoli yema yu molorumune ongo walsiku pilkulie ningendo: “Pulu Yemone olionga anda-kolepalime Naa Topa We Omba Purumu mele pilimolondo kongi sipisipi walo te kinié nonimu kolea tena pupu tepo mimi te-pamili konopu lekenoye?” niringi. \p \v 18 ⸤Aku siku ningu walseringi kinie⸥ Yesusini ⸤ye te molomba mele eno lipe ora sipelie⸥ nimbendo: “Ne kolea awili ⸤Jerusalleme⸥ suku pukulie, ne ye akumu molombana\f + \fr 26:18 \ft Yemo kanoko lenge mele Mako 14:13 nimbe molemo.\f* puku yundu i siku niengi: “Ungu Mane Silimuni isipe nimu: “Na-kinie ulu te wendo ombá walemo nondopa wendo ombá tekemo.\f + \fr 26:18 \ft ungu pulu te Jono 7:30*.\f* Nunge ulkena sukundu na kinie na lombili andolime kinie olio Pulu Yemone olionga anda-kolepalime Naa Topa We Omba Purumu mele pilimolo kongi sipisipi walomo nomolo.” nimu.” niengi.” nirimu. \p \v 19 Kanu kinie lombili andolime puku Yesusini nirimu mele te-pukulie niringimuni, Pulu Yemone enonga anda-kolepalime Naa Topa We Omba Purumu mele pilinge kongi sipisipi walo nongemo teko mimi teko noseringi. \p \v 20 Kanu kinie, ipupene ena pupe kala torumu kinie Yesusi kinie lombili andoli ye rurepo kinie ⸤ongo⸥ langi noli polona moloringi. \v 21 Langi nongo moloringi kinie Yesusini nimbendo: “Nane enondo paa sike nimbu sikirumu: Enonga ye tene na lipe nanga opa puluema simbe.” nirimu. \p \v 22 ⸤Aku nirimu kinie pilkulie⸥ enonga konopune umbune awili tepa terimu pilkulie yu mele mele walsikulie ningendo: “Awilimu, nando nikinuye?” niringi. \p \v 23 Yesusini topondopa nimbendo: “⸤Eno nanga ye rureponga⸥ ye te na kinie langime polo awi-suku-singine ola lemo te walsikele lipu nombolo yemone na lipe, opa puluema anjo simbe. \v 24 Kinié Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo-kinie tenge mele koronga-ou ningu panjeringi temanemo ⸤Pulu Yemonga⸥ bokune molemo mele\f + \fr 26:24 \ft Aisaya 53, Konana 22:1-19.\f* sike opa puluemane tenge, nalo yu lipe opa puluema simbe yemo mindili nomba paa molopa kenjimbe. Yu molopa kenjimbemonga ye akumu anumuni naa melkanje papu. Yu mindili naa nolka.” nirimu. \p \v 25 Yesusini aku sipe nirimu pilipelie Judasi, yu lipe anjo simbe terimu yemo, yuni yundu nimbendo: “Rapai,\f + \fr 26:25 \ft ungu pulumu Ungu Mane Silimu Jono 1:38*.\f* nikinu yemo na molonje?” nimbe walserimu kinie \p Yesusini yundu “Sike, nu.” nirimu. \s1 26:26-30 Yesusi Yu Kolorumu Mele ‘Pe Pilku Molangi.’ Nimbe Langi Sirimu Noringi Temanemo\f + \fr 26:26 \ft Mako 14:22-26, LLuku 22:17-20,39, 26:26-29 Ou Korini 11:23-26, 26:30 Jono 18:1.\f* \p \v 26 Eno langi nongo moloringi kinie Yesusini berete te lipe Pulu Yemo kinie “Ange.” nimbe ambolopa pike lepa yu lombili andolime sipelie nimbendo: “I mu nanga kalumu eno liku nangi.” nirimu.\f + \fr 26:26 \ft Yesusi yu olio we konde molomolo gamo molemomonga ungu te Jono 6:29-59.\f* \p \v 27 Pe no waene kapo te lipelie Pulu Yemo kinie “Ange.” nimbe eno sipelie nimbendo: “⸤Ino-waenemo⸥ eno pali liku nangi. \v 28 I⸤no-waene⸥ sikirumu nanga mememo. Pulu Yemone ⸤yu kinie yunge yemboma kinie molonge mele⸥ ungu te nimbe panjipe mi lierimu kanu ungumu\f + \fr 26:28 \ft bokumunge alsena anjokondo “22. kontrak”.\f* ‘Kamu wendo omba pepili.’ nimbu ‘Yembo awisilinge ulu pulu kerime kamu manie pupili. Pulu Yemone altopa naa kanopa siye kolopili.’ nimbu nanga mememo ondo lendepolie ⸤kolombo⸥ aku mememo imu.\f + \fr 26:28 \ft Mememonga ungu talo LLipai 4:1-5:10, Wendo Oringi 24:8.\f* Akumu eno pali liku nangi. \v 29 Nane enondo isipu nimbu sikirumu: Isili-ou na no-waene altopo paa naa nombó. Pe mindi, Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa nokolemo koleana\f + \fr 26:29 \ft bokumunge alsena anjokondo “20. kingdom”.\f* eno-kinie no waene kondemo kelepo nombó.” nirimu. \p \v 30 ⸤Langi nongo pora sikulie⸥ eno Pulu Yemonga konana te ningulie, pena puku ma pangi Unjo Ollipi Poniena ola puringi.\f + \fr 26:30 \ft inie yakondo 21:1.\f* \s1 26:31-35 Pitane Yesusi “Naa Kanolio.” Nimbé Mele Yesusini Yu Ou Nimbe Sirimu Temanemo\f + \fr 26:31 \ft Mako 14:27-31, LLuku 22:31-34, Jono 13:36-38. Pitane sike aku terimu mele temanemo ya 26:58,69-75. Akuterimumunge Yesusini pe Pita-kinie terimu temanemo Jono 21:15-19.\f* \p \v 31 Kanu kinie Yesusini yu lombili andolimendo nimbendo: “Paa kinié ipulueli ⸤opa puluemane⸥ na-kinie tenge ulumu kanokolie enone pali na munduku siye kolonge. ⸤Aku siku tenge mele⸥ Pulu Yemone ou nirimu yunge bokune molemo kanumu. Pulu Yemone ⸤ungu iko te topalie⸥ nimbendo: \q1 “‘‘Kongi sipisipi tapu yemo tangi.” nimbo, \q1 yu tonge kinie sipisipime bulu-balu ninge.”\f + \fr 26:31 \ft Sekaraya 13:7, bokumunge alsena anjokondo “44.1. sipsip”.\f* \m nirimu, ⸤aku mele kinié wendo ombá⸥.. \v 32 ⸤Isili-ou na toko kondonge kinie eno sike bulu-balu ninge⸥ nalo na lomboropo ola molopolie nimbomone, na kumbi lepo kolea Gallillindu pumbo, ⸤eno pe akilku akune onge kinie altopo pea molomolo⸥..” nirimu.\f + \fr 26:32 \ft inie anjokondo 28:7,10,16-20, Jono 21:1-23.\f* \p \v 33 ⸤Yesusini aku sipe nirimu kinie pilipelie⸥ Pitane nimbendo: “Nu-kinie ulu te wendo ombámonga kanokolie enone pali ‘Nu sike.’ ningu tondolo munduku pilimele mele manie pumbe kinie nu aku sipe munduku siye kolongi liemo nane nu paa mundupu siye naa kolombo, paamolo.” nirimu. \p \v 34 Yesusini topondopa nimbendo: “Nane nu paa sike nimbu sikirumu: Paa kinié ipulueli, kera gulta ou ko naa topili nuni ⸤pipili kolkolie⸥ wale yepoko nando kolo toko “Yu naweye? Na naa kanolio.” nini.” nirimu. \p \v 35 Nalo Pitane yundu nimbendo: “Na nu-kinie tapu tolembolomonga olto pea “Tomolo.” ningi liemo kepe nu “Naa kanolio.” paa naa nimbo.” nirimu. Lombili andoli ye wemane pali “‘‘Nu naa kanolemolo.” paa naa nimolo.” niringila. \s1 26:36-46 Kolea Gesemani Yesusini Pulu Yemo Kinie Ungu Nimbe Mawa Terimu Mele Temanemo\f + \fr 26:36 \ft Mako 14:32-42, 26:36-41 LLuku 22:40-46.\f* \p \v 36 Kanu kinie Yesusi kinie yu lombili andoli yema kinie kolea ‘Gesemani’ niline puringi. ⸤Akune puringi⸥ kinie yuni enondo nimbendo: “Na anjo pupu Pulu Yemo kinie ungu ni-pukuru kene eno ya molaa.” nirimu. \v 37 Aku nimbelie Pita kinie Seperi malo ⸤Jemisi kinie Jonoselo⸥ pea lipe memba pupelie ⸤‘Na teko kenjinge ulumu paa nondopa wendo ombá tekemo.’ nimbe pilipelie⸥ yu yuyu kondo kolopa konopu keri panjipe kamelena mindili tepili molorumu. \v 38 Yuni enondo nimbendo: “Nanga konopune umbune paa awili te tepamo kene na kolkoro none tekemo. Eno uru naa peko na-kinie pea tapu topo nokopo kondopo molamili, eno ya we mimi siku kanoko molaa.” nirimu. \p \v 39 ⸤Aku nimbelie⸥ yu yuyu laye kolte anjo pupe koporongo langopa tamalu pepalie Pulu Yemo kinie ungu nimbe mawa tepalie nimbendo: “Nanga Tata, na nondopo ⸤mindili noli⸥ no mingine no nombómo\f + \fr 26:39 \ft No-sikemondo naa nirimu. Kanu ungu ikomonga pulumu inie yakondo 20:22* molemo. “Na-kinie nondopa mindili wendo omb mele ‘Wendo naa opili.’ ninu liemo paa papu.” nimbe nirimu.\f* ‘Naa nambo.’ nini aulke te lemo liemo paa papu nalo ‘Nane tepolie nanu konopu simbo.’ konopu lekero mele naa teambo. Nuni kanoko peanga kanoni ulumu mindi teambo.” nirimu. \p \v 40 Aku nimbelie kelepa yunge lombili andoli ye yepoko moloringine yando omba eno uru peringi kanopalie Pitando nimbendo: “Eno uru naa peko na-kinie ena laye-kolte manda we kanoko kondoko naa molemelaye? \v 41 ‘⸤Kurumenga nomi Setenene⸥ olio kondi tomba kinie tepo kenjimolo kene.’ ningulie ⸤uru naa peko⸥ Pulu Yemo kinie ungu ningu kanoko kondoko molayo. Sike ‘tepo kondamili.’ nimbu konopumene pilimolo nalo temolondo kangimu siye tepa tondolo naa pulimo.” nirimu. \p \v 42 Aku sipe nimbelie yu altopa anjo pupe ou Pulu Yemo kinie ungu nimbe mawa terimu mele altopa nimbendo: “Nanga Tata, na ‘⸤Mindili noli⸥ no mingine nomo nani.’ nirinu nomo naa nombó kinie we pemba liemo nuni ‘Wendo opili.’ konopu leno mele na-kinie wendo opili.” nirimu. \p \v 43 Altopa yando orumu kinie eno uru orumu kulu altoko uru peringi kanopalie \v 44 yu altopa wale yepoko sipe anjo pupe Pulu Yemo kinie ungu ou nimbe mawa terimu mele altopala nirimu. \p \v 45 Kelepa yando ombalie lombili andolimendo nimbendo: “Nambemune we uru peko mulu pilku molemeleye?\f + \fr 26:45 \ft Giriki ungune ungu pulu talo pelemo. Yembo marene pilkulie ‘Yesusini eno walse naa walserimu.’ konopu lemele. “We tekemele mele teangi.’ nimbe nirimu.’ konopu lemele.\f* Kaname! Yemone Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo ⸤tonge⸥ ulu pulu keri telemele yema lipe simbe enamo\f + \fr 26:45 \ft Yesusini ou inie yakondo 17:22, Mako 9:31, LLuku 9:44 nimbe sirimu mele ya kamu wendo okomo. “ulu pulu keri telemele yema” nirimu akumu ungu iko topalie “Juda yembomanga talapena ulsukundu Romo yema” nimbe nirimunje.\f* wendo ombá tekemo. \v 46 Ola angilku pamili wame! Na lipe anjo simbe yemo okomo kanaa!” nirimu. \s1 26:47-56 Yesusi Ka Siringi Temanemo\f + \fr 26:47 \ft Mako 14:43-52, LLuku 22:47-53, Jono 18:2-12, nalo laye lupe lupe mele temane toringi. Pe teringi mele temanemo Jono 18:12b-23 mindi molemo.\f* \p \v 47 Yesusini ⸤kolea Gesemani yu lombili andolimendo⸥ aku nimbe molopili yu lombili andoli rurepo akumenga ye Judasi orumu. Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie,\f + \fr 26:47 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”.\f* Juda yembomanga tapu yema kinie, kanu yemane liku mundoringi ye awisili, yembo toli lou-pulsema kinie kopema kinie mengo, Judasi kinie oringi. \v 48 Ou Yesusi molorumune naa wangi Yesusi Juda ye awilime lipe simbe nimbe panjerimu ye ⸤Judasini⸥ eno Yesusi yu ipulueli manda kanonge mele nimbe sipelie nimbendo: “Nane ye te kanopolie kangulumbo akumu Yesusi. Yu ambolko ka siee.” nirimu. \v 49 ⸤Aku yema⸥ oringi kinie ⸤Judasi⸥ yu Yesusi molorumune sumbi sipe ombalie “Rapai,\f + \fr 26:49 \ft ungu pulumu inie 26:25*.\f* nu akune angilienu lemo.” nimbe omba yu kangulorumu. \p \v 50 Aku terimu kinie Yesusini yundu nimbendo: “Ano, nuni teni okono mele sumbi siku tei.” nirimu. \p ⸤Judasini Yesusi kinie terimu mele⸥ kanokolie oringi yemane yu liku ka siringi. \v 51 Aku teringi kinie kanopalie Yesusi pea tapu toko angilieringi ye tene\f + \fr 26:51 \ft ungu pulu te Mako 14:47*.\f* yunge lou pokete-napimu kulu topa wendo lipe Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamonga kendemande ye te topa yunge komu te topa laká lenderimu, aku komumu wendo orumu. \p \v 52 ⸤Yuni aku terimu kinie kanopalie⸥ Yesusini yundu nimbendo: “Nunge lou pokete-napimu altoko lakilí! Lou napi liku yembo tonge yemboma lou napini toko kondongela, aku kene ⸤‘Molo.’ nimbu lou napimene ulu te naa teamili⸥.. \v 53 Nane nanga Tata walsipulie “Liku tapondou.” nilkenje yuni angello ami talape rurepo,\f + \fr 26:53 \ft Ami talape tenga tenga angello sikisi tausini ningu molemele, akumu lipe tere lepa angello sependi tu tausini (72 000) mele kanumu. Molo talape malapunge telu liemo sependi eti tausini (78 000) mele. Malapunge talo liemo angello eti po tausini.\f* molo olandopa malapunge telu molo talo, tamburumbu na “Liku tapondangi paa.” nimbe lipe mundulke akumu nu naa pilkinuye? \v 54 Nalo ⸤angellomane ongo opa puluemane na ‘naa tangi.’ ningu liku tapondolemelanje⸥ Pulu Yemonga bokune na-kinie wendo ombá nimbe molemo mele nambepa wendo olkaye?” nirimu. \p \v 55 ⸤Aku nimbelie⸥ Yesusini ⸤yu ka singe oringi⸥ ye awisili ongo moloringimendo nimbendo: “Na ‘yembo topa wa noli yere molemo.’ konopu lekolie na ka singendo yembo toli lou pulsema kinie kopema kinie mengo okomeleye? Ulke tembele ⸤kerepulune we yemboma maku toko molemele⸥ koleana alieli eno pea molemolo kinie ungu mane sipu molio kinie na liku ka naa silimele kanumu. \v 56 Nalo isipe wendo okomo ulumenga pali Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siringi ye marene ulu mare ⸤na-kinie⸥ pe wendo ombá mele ou ningu bokune toringi molemo mele kamu wendo okomo.” nirimu. \p Kanu kinie yu lombili andolime pali ⸤‘Olio pea ka singenje.’ ningu pilkulie⸥ yu munduku siye kolko eno talopa leko puringi. \s1 26:57,59-68 Juda Ye Awilimene Enono Yesusinge Kote Pilku Yu Teko Kenjeringi Temanemo\f + \fr 26:57 \ft Mako 14:53-65, LLuku 22:54,63-71, 26:57 Jono 18:24.\f* \p \v 57 Kanu kinie Yesusi ka sikulie Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopa Kayapasi molorumune mengo puringi. Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane siringi yema kinie,\f + \fr 26:57 \ft bokumunge alsena anjokondo “41. saveman”.\f* Juda yembomanga tapu yema kinie, enone ⸤‘Yesusi kote tendepo piliemili.’ ningu⸥ akune ou ongo maku toko moloringi. \s1 26:58,69-75 Pitane Wale Yepoko Kolo Topa “Yesusi Yu Naa Kanolio.” Nirimu Temanemo\f + \fr 26:58 \ft Mako 14:54,66-72, LLuku 54b-62, Jono 18:15-18,25-27; (inie yakondo 26:31-35).\f* \p \v 58 Nalo ⸤Yesusi mengo puringi kinie⸥ Pita lombili akilipe taka lipe pupe, Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamonga ulkena, ulke angilipe pala mele makapu terimu, awi suku singine yembo maku toringi kolea we lierimune paa sukundu pupe, ‘Yesusi nambe-engenje piliembo.’ nimbe ⸤Yesusi nokoko moloringi⸥ ele yema kinie molorumu. \p \v 59 Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie, Juda yembomanga kanjollo yema\f + \fr 26:59 \ft bokumunge alsena anjokondo “19. kaunsil”.\f* pali kinie, akumene Yesusi yu toko kondongendo ulu te tepa kenjerimu ulu te ‘Yembo tene ‘yu isipe isipe tepa kenjerimu.’ nimbe kolo topa nipili.’ ningu yembo te koroko moloringi kinie \v 60 yembo awisili ongo ungu mare kolo toko niringi nalo enone yu manda toko kondonge ungu te naa niringi. \p Laye pe mele yembo talo ongolo \v 61 ⸤kolo toko⸥ ningelendo: “I yemo isipe nirimu ⸤pilierimbulu⸥.: “I Pulu Yemo ⸤popo toko kaloli⸥ ulke tembelemo nane topo tekisipulie wale yepoko omba pupili ulke tembele ⸤konde⸥ te manda kolo wangopo takombo.” nirimu.\f + \fr 26:61 \ft Yesusini sike nirimu mele Jono 2:19 molemo.\f* ⸤Yuni aku nirimumunge ‘Yu Pulu Yemo mele molio.’ konopu lepalie aku nirimumu nimbe kenjerimunje⸥..” niringili. \p \v 62 Aku niringili pilipelie Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamo ola angilipe Yesusi walsipelie nimbendo: “Ungu te topondoko naa nikinuye? Nu ⸤ningu kenjerinu mele⸥ nikimbilimu nambolka ulumu ningu kenjerinumundu nikimbiliye?” nirimu. \p \v 63 Nalo Yesusi ungu te topondopa naa nimbe we angilierimu. \p Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamone yundu altopa nimbendo: “⸤Nu moleno mele paa sike ningu sieni.⸥ Konde Molopa Mindi Puli Pulu Yemo pilipe molopili “Paa sike nikiru.” ningu mi lekolie, Pulu Yemo yunge Malo,\f + \fr 26:63 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.2. Pikinini Bilong God”.\f* yuni olio “Nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu\f + \fr 26:63 \ft bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”.\f* sike nu molo moloye? Olio paa ningu si!” nirimu. \p \v 64 Yesusini nimbendo: “Akumu na.” ⸤nirimu⸥. “Ungu te pea enondo pali nikirula. Pe walse Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo, Ye Tondolo Olandopa Pulimu ⸤kinie melema nokombando⸥ yunge ki-umbukundu molopa, kupemanga ola molopa manie ombá eno kanonge.” nirimu. \p \v 65 Aku sipe nirimumunge ⸤‘Yu Pulu Yemo mele molio.’ nimbe nirimu kulu⸥ pilipelie Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamone ⸤paa pilipe keri pilipe⸥ yunge wale-pakolimu yuyu ambolopa sungu sipelie nimbendo: “Kinié yu yuyu paa sike Pulu Yemo ungu taka tondokomo kene pilipulie mongo lsimu mele nimbe simbe yembo te pea nambemune koromoloye? Yu yuyu paa sike Pulu Yemo ungu taka tondokomo pilkimulu. \v 66 Nambolka konopu lekemeleye? ⸤Yu-kinie nambe-eamiliye?⸥” nirimu kinie \p enone ningendo: “Yu Pulu Yemo ungu taka tondomumunge topo kondomulu liemo papu.” niringi. \p \v 67 Kanu kinie enone yunge kumbikerena olkambe toko munduku, ki lumuni toringi. Marene yu larauwe tokolie ningendo: \v 68 “Nu ‘Pulu Yemone olio nokopa kondomba ye te “Lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu molio.’ nilino kene nawene nu tokomonje ningu si.” niringi.\f + \fr 26:68 \ft Yunge kumbikeremo múluni pipi sindikulie aku siku walseringi (Mako 14:65, LLuku 22:64).\f* \s1 26:69-75 (Ungu-Pengémo inie yakondo 26:58 molemo.) \p \v 69 Kanu kinie Pita yu pena mele, yemboma liku maku toringi koleana molorumu kinie\f + \fr 26:69 \ft inie yakondo 26:58.\f* kongono tendeli kendemande ambo te Pita molorumune omba yundu nimbendo: “Nu kepe Gallilli disiriki ye Yesusi kinie pea tapu toko moloringi kanumenga ye te lemo.” nirimu. \p \v 70 Nalo akune moloringi yemboma pali kanoko molangi Pitane kolo topalie “Molo.” nimbe “Nu nikinu mele na naa pilkiru.” nirimu. \p \v 71 Aku nimbelie Pita yu ulke kerepulune pupe molopili kongono tendeli kendemande ambo tene yu kanopalie akune moloringi yembomando nimbendo: “I yemo yu Nasarete ye Yesusi kinie pea tapu toko molongi ye te lemo.” nirimu. \p \v 72 Pitane altopa “Molo. Nuni nikinu yemo na naa kanolio.” nimbelie Pulu Yemonga imbi lepa mi lierimu. \p \v 73 Laye-kolte pe mele, Pita angilierimune nondoko angilieringi yemane ⸤yu ungu laye lupe mele nirimu mele pilkulie⸥ yu angilierimune ongolie yundu ningendo: “Kolea Gallilli disiriki yembomane ungu nilimele mele nu aku siku ungu nikinu pilkimulu. ⸤Yesusi kinie yu lombili andoli yema kinie kolea Gallilli disiriki yemala,⸥ nu kepe Gallilli ye te, aku kene ‘Nu paa sike yu lombili andoli ye te lemo.’ konopu lekemolo.” niringi. \p \v 74 Aku niringi kinie Pitane Pulu Yemonga imbi lepa tondolo mundupe mi lepalie nimbendo: “Paa sike nikiru. Eno nikimili yemo paa naa kanolio. Kolo tokoro liemo Pulu Yemone na topa kondopili.” nirimu. \p Aku nirimu kinie tamburumbu kera gulta ko torumu. \p \v 75 Aku terimu kinie pilipelie Yesusini yundu “Kera gulta ou ko naa topili nuni wale yepoko kolo tokolie “Yu naa kanolio.” nini.” nirimu ungu kanumu Pita kelepa pilierimu.\f + \fr 26:75 \ft inie yakondo 26:34, Jono 13:38.\f* Pilipelie ⸤‘Ama, paa tepo kenjendu lepamo. ‘Paa naa tembo.’ konopu lierindu mele sike tendu.’ nimbe pilipelie⸥ pena pupe kola paa awili tepa terimu. \c 27 \s1 27:1-10 Ye Judasi Kinie Ulu Te Wendo Orumu Temanemo\f + \fr 27:0 \ft akumunge 27:3-10 Lipe Mundorumu Yema 1:16-19.\f* \s1 27:1-2,11-26 Romo Gapomano Ye Nomi Paillate Kote Pilipe Molopa Yesusinge Kotemo Pilipelie “Kolopili.” Nirimu Temanemo\f + \fr 27:0 \ft akumunge 27:1 Mako 15:1 ekendo, LLuku 22:66-71; 27:2,11-14 Mako 15:1 ekendo-5, LLuku 23:1-5, Jono 18:28-38; 27:15-26 Mako 15:6-15, LLuku 23:13-25, Jono 18:39-19:16.\f* \p \v 1 Ipulueli-ou kolea kokele tangorumu kinie Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie,\f + \fr 27:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”.\f* Juda yembomanga tapu yema kinie enone pali ⸤Yesusinge kotemo pilku pora sikulie⸥ ‘Yu topo kondamili.’ ningu, ningu panjeringi. \v 2 Aku ningu panjikulie yu liku, ka toko, mengo puku, ⸤Romo⸥ gapomano ye nomi Paillate molorumune mengo puku kote tenderingi. \p \v 3 Kanu kinie Judasi, yu Yesusi lipe yunge opa puluema sirimu ye kanumu, Yesusinge kotemo pilkulie “Kolopili, toko kondangi.” niringi kinie pilipelie yuni Yesusi eno lipe sirimu mele pilipe keri pilipelie kelepa konopu alowa tepa enonga kou sillipa wane paono tene ou yu siringime kelepa memba pupe Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie Juda yembomanga tapu yema kinie sipelie nimbendo: \v 4 “Nane ye eno lipu sindu kanu yemo yu ulu te tepa naa kenjeli yemo ‘Toko kondangi.’ nimbu lipu sindumu\f + \fr 27:4 \ft Giriki ungune kinie Ingillisi ungune kinie ye te toko kondongemonga bokune “mememo” toringi molemo (Ou Pulu Pulu 4:10-11). Ungu pulu te LLipai 17:11,14. Pisini ungune 27:8 mindi “mememo” toringi molemo. Ya ungu pulumu torumulu. 27:6 Giriki ungune “mememonga koume” molemo.\f* paa ulu pulu keri te tendu.” nirimu. \p Nalo enone topondoko ningendo: “Akumu olionga ungu te molo. ⸤Nu nunu mindi olio liku sinu.⸥ Akumu nunge kongonomo.” niringi. \p \v 5 Kanu kinie Judasi yuni kou sillipa kanume meli pupe ⸤Pulu Yemo popo toringi⸥ ulke tembele palana topa anjokondo mundupelie yu eno mundupe siye kolopa anjo purumu. Anjo pupelie ‘Ka nombo kolambo.’ nimbelie ka te lipe meli pupelie ka nomba kolorumu. \p \v 6 Pulu Yemo popo tondoringi ye awilimene kou kanume ⸤manie polona⸥ lierimu kanoko likulie ningendo: “I koume yembo topo kondomolondo simulume kene ulke tembele koume kinie tere lepo nosimolo kinie kapola naa temba. Akumunge ungu mane te pelemo kene naa nosiemili.” ningulie \v 7 ungu te ningu panjikulie ningendo: “I kou monemane mingi sosipene mane tepa mimi telemo yemonga mamo topo topo liemili. Yembo ma te naa lepa enonga kolea sulune yembo ya ongo molemelemanga yembo kolongema akune ono teangi.” ningulie aku siku topo toko lsingi. \v 8 ⸤Kanu kou monemane ye te toko kondonge aulkemo akisinderingi koumene⸥ aku teringimunge kanu mamo imbi leko ‘Yembo Toko Meme Ondoringi Mamo’ niringi mele kinié kepe aku sipu nilimolo. \p \v 9-10 ⸤Juda ye awilimene⸥ aku siku teringimunge Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye Jeremayane ulu te pe wendo ombá ou nirimu mele kamu wendo orumu. Yuni nimbendo: \q1 “Awilimuni nando “Tei.” nirimu mele \q1 eno aku siku tengendo \q1 Isirele yembomane “Ye akumu kou sillipa \q1 wane paono tenene topo toko liengi.” \q1 niringi koume likulie, \q1 kanu koumene mingi sosipene \q1 mane tepa mimi terimu yemonga mamo \q1 topo toko lsingi.”\f + \fr 27:9-10 \ft Aku ungumu boku Jeremayana sumbi sipe naa molemo. Bokumunge alsena anjokondo “35. profet” kananila. Sekaraya 11:12-13, Jeremaya 19:1-13, 32:6-9 lipe tere lepa mele.\f* \m nirimu. \p \v 11 Judasi aku sipe tepa molopili Yesusi Romo gapomano ye nomi ⸤Paillate⸥ molorumumunge kumbikerena angilierimu kinie kanu ye nomimuni ⸤yunge kotemo pilipelie⸥ yu walsipe pilipelie nimbendo: “Nu Juda yembomanga ye nomi kingimu molo moloye?” nirimu. \p Yesusini topondopa nimbendo: “Sike nikinu. Akumu na.” nirimu. \p \v 12 Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie, ⸤Juda yembomanga⸥ tapu yema kinie, enone Yesusi kote tendeko Paillatendo ⸤kolo toko⸥ ungu awisili ningulie ningendo “Yesusi yu tepa kenjilimo.” ningu yu kote tenderingi kinie Yesusi yu ungu te naa nimbe we angilierimu. \p \v 13 ⸤Yesusini ungu te naa nirimu kanopalie⸥ Paillatene yundu nimbendo: “Nu ulu keri awisili terinu nikimili mele nu naa pilkinuye?” nirimu kinie \p \v 14 Yesusi ⸤yu tepa kenjerimu niringi mele⸥ pundu topa ungu telu kepe naa nimbe ⸤karaye naa tepa we angilierimu kinie kanopalie Romo⸥ gapomano ye nomi kanumuni paa mini-wale mundupe konopu awisili lipe mundorumu. \p \v 15-16 ⸤Yesusi kote tendeko molangi,⸥ ye te, yunge imbi Barapasi, yu mongo lsimu mele yemboma pali pilku moloringi kanu yemo yu ka ulkena perimu. ⸤Ponie tenga tenga, Juda yembomane kolea awili Jerusalleme ongo akune suku⸥ Pulu Yemone enonga anda-kolepalime Naa Topa We Omba Purumu mele pilingendo\f + \fr 27:15-16 \ft bokumunge alsena anjokondo “30. Pasova”.\f* langi noringi walema wendo orumu kinie enone ka ulkena perimu ye te imbi leko “Wendo liku mundou.” ningu mawa teringi kinie ⸤Romo⸥ gapomano ye nomimuni kanu yemo wendo lipe yemboma sirimu. \v 17 ⸤Aku siku te-pou-pou teringi walema kamu wendo omba pepili Yesusi kote tenderingi pilipelie nirimumuni,⸥ Juda yemboma liku maku toko moloringi kinie Paillatene eno walsipelie nimbendo: “Ye nawe ka ulkena wendo lipu eno siembo konopu lekemeleye? Ye Barapasi wendo lipu siembo, molo enone “Pulu Yemone “Eno nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu.”\f + \fr 27:17 \ft bokumunge alsena anjokondo “23. Krais”.\f* nilimele ye Yesusi wendo lipu siemboye?” nirimu. \v 18 ⸤We yemboma Juda yembomanga ye awilime munduku siye kolko enonga ungume liku su siku Yesusinge ungumu pilku yu lombili andoringimunge Juda yembomanga ye awilime⸥ Yesusi-kinie konopu keri panjikulie\f + \fr 27:18 \ft Yesusi konopu keri panjeringimunge ungu mare Jono 7:45-49, 11:45-49, 12:12-15,17-19.\f* kote tenderingi-ne pilipelie Paillatene aku sipe nirimu. \p \v 19 Paillate kote pilieli polona ⸤molopa ‘Juda ye awilimene topondoko ungu te ningenje.’ nimbe nokopa⸥ molorumu kinie yunge menuni ungu te yu molorumune nimbe mundupelie nimbendo: “Nuni andi ye sumbi nilimu ulu te naa tei. Kinié yu kumbu tepo kanondumunge nanga konopune umbune awisili wendo omu kene yu ulu te paa naa tei.” nirimu. \p \v 20 ⸤Paillatene “Ka ye nawe wendo lipu siemboye?” nirimu kinie pilkulie⸥ Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie, ⸤Juda yembomanga⸥ tapu yema kinie, enone we yemboma kondi toko ungu umbu tondokolie “‘‘Yesusi topa kondopili. Barapasi wendo lipe sipili.” niee.” niringi. \p \v 21 ⸤Aku niringi kinie pilipelie Romo⸥ gapomano ye nomimuni enondo “Yeselonga ‘nawe wendo lipu siembo.’ konopu lekemeleye?” nimbe walserimu kinie \p enone topondoko ningendo: “Ye Barapasi ⸤wendo liku yando si⸥..” niringi. \p \v 22 Aku niringi kinie pilipelie Paillatene enondo nimbendo: “Aku liemo, enone “Pulu Yemone “Eno nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” ou nimbe mako torumu ye nomi Kirasimu.” nilimele ye Yesusi, nambe-eamboye?” nimbe walserimu kinie \p enone pali “Yu unjo perana kolopili uku toko panjei!” niringi. \p \v 23 Aku niringi pilipelie yuni enondo nimbendo: “Aku nambemuneye? Yu mongo nambolka mongore limuye?” nirimu. \p Nalo enone ⸤altoko⸥ paa tondolo munduku ningendo: “Molo! Yu kolopili, unjo perana uku toko panjei!” niringi. \p \v 24 Yunge ungumu naa pilku, opa tenge teringi kanopalie Paillatene no mare kolopa lipe, yembo liku maku toko angilieringime kanoko molangi ki kulumiye topalie nimbendo: “I yemo toko kondonge kolomba kinie\f + \fr 27:24 \ft ungu pulu te inie yakondo 27:4*.\f* eno-kinie ungu pemba; nanga ungu te naa pemba.”\f + \fr 27:24 \ft Paillatene terimumunge pulumu Ungu Mane 21:1,6-9.\f* nirimu. \p \v 25 ⸤Aku sipe nirimu kinie pilkulie⸥ yembomane topondoko ningendo: “Yu tonge kolombamonga umbune pembamo olio kinie olionga ambolangoma kinie pepili.” niringi. \p \v 26 Kanu kinie ye Barapasi ka ulkena wendo lipe eno sirimu. ⸤Aku tepalie⸥ Yesusi lipe ⸤yunge ami yema⸥ sipelie nimbendo: “Yu ka-pulsene tokolie pe ‘Unjo perana kolopili.’ ningu mengo puku unjo perana uku toko panji-pee.” nirimu. \s1 27:27-31 Romo Ami Yemane Yesusi Ungu Taka Tondokolie “Kolopili.” Ningu Mengo Puringi Temanemo\f + \fr 27:27 \ft Mako 15:16-20, LLuku 23:26-33, Jono 19:16-17.\f* \p \v 27 Kanu kinie ⸤Romo⸥ gapomano ye nomimunge ami yemane Yesusi liku kanu ye nomimu perimu ulke awili\f + \fr 27:27 \ft Aku ulkemo imbi leko ‘Peretorie’ niringi aku imbimu mindi ya Giriki ungune niringi.\f* akune suku ⸤yemboma liku maku toko moloringi koleana⸥ pukulie, enonga ami talape yema pali “⸤Yesusi ya molemona⸥ sukundu sukundu waa.” niringi. \v 28 Kanu kinie yunge mulumbalema kulku wendo lindiku, ‘Yu ye nomi kingi te none tepili.’ ningu mulumbale kondoli peanga te pakondoko, \v 29 unjo ka koko molorumu te mulkupiye teko ‘Ye nomi kingimunge waniemo.’ ningu pengena mere mundunduku, kingimene unjo kope te we ambolemele mele koló te liku yunge ki umbukundu amondokolie niringimuni, yu angilierimune koporongo langoko ungu taka tondoko imbi we kólo toko liku ola mundundungendo “Juda yembomanga ye nomi kingimu, nu angilinoye?” ningu \v 30 yunge kumbikerena olkambe toko kandoko, koló kope ambolorumumu liku yunge pengena kope to-pou-pou teringi. \s1 27:31-66 Yesusi Toringi Kolorumu Kinie Ono Teringi Temanemo \s1 27:31-44 Yesusi Unjo Perana Ola Uku Toko Panjeringi. Unjo Perana Pepili Juda Yembomane Yu Ungu Taka Tondoringi Temanemo\f + \fr 27:31 \ft Mako 15:20-32, LLuku 23:26-43, Jono 19:16-27.\f* \p \v 31 Yu aku siku ungu taka tondoko pora sikulie mulumbale kondolimu kulunduku, yunge ou panjerimu mulumbalema altoko panjindikulie “Yu unjo perana kolopili, panji-pemolo.” ningu yu liku meli puringi. \p \v 32 ⸤Romo ami yemane Yesusi Jerusalleme palana⸥ ulsu mengo punge pukulie niringimuni,\f + \fr 27:32 \ft ungu pulu te inie yakondo 21:39*. Yu Jerusalleme omb orumu, Mako 15:21.\f* kolea Sairini\f + \fr 27:32 \ft Sairini akumu kolea awili Apirika sukundu kolea LLipia lierimu aku koleamonga taono awilimu lierimu.\f* ye te, yunge imbi Saimono, ambolko liku ka mele siku Yesusi kolomba unjo peramo “Kolo wangoko mendei.” ningu siringi. \v 33 ⸤Pukulie⸥ kolea Golkota puku akune moloringi. (Golkotanga ungu pulumu ‘penge ombele lieli koleamo’.) \v 34 ⸤Yesusi akune mengo pukulie niringimuni, ‘Yemboma mindili naa nangi.’ ningu⸥ no waenena suku marasini kombili teli te munduku noseringi aku no waenemo\f + \fr 27:34 \ft Aku sipe wendo omb mele ou niringi ungumu Konana 69:21.\f* ‘Yu nopili.’ ningu, siringi nalo aku no waenemo nomba pilipelie “Molo.” nimbe naa norumu.\f + \fr 27:34 \ft ‘Mindili we nambo.’ nimbelie “Molo.” nirimunje.\f* \p \v 35 Kanu kinie ⸤ami yemane⸥ yu unjo perana ola panjikulie unjomo liku ola anjeringi. ⸤Aku tekolie, ou unjona ola uku toko naa panjikulie⸥ yunge mulumbale ⸤kulunduku noseringime⸥ ‘Moke teamili.’ ningu eno yu mele mele linge mele pilingendo kou kate teko pe mulumbalema lsingi.\f + \fr 27:35 \ft Aku tenge mele koronga-ou niringi (Konana 22:18).\f* \v 36 Pe yu unjo perana ola angiliepili tapu teko kanoko moloringi. \v 37 ‘Yu mongo lsimu mele yemboma kanangi.’ ningu \m IYE YESUSI JUDA YEMBOMANGA YE NOMI KINGIMU \m ningu imbi toko yunge pengena olakondo unjona mondoringi. \p \v 38 Opa tekolo melema wa lsingili ye talo pea unjo pera talonga uku toko panjeringila. Te Yesusi yunge ki-umbukundu uku toko, te ki-tarokondo uku toko panjeringi.\f + \fr 27:38 \ft ungu pulu te LLuku 22:37, Aisaya 53:12.\f* \p \v 39 Akune ongo puringi yembomane Yesusi ⸤kanoko keri kanokolie yu⸥ ungu taka tondoko iri mele tokolie \v 40 ningendo: “Aa! “Ulke tembelemo tekisipulie altopo wale yepoko omba pupili takopo limbo.” nirinu yemo,\f + \fr 27:40 \ft Yesusini ulke tembelemondo sike nirimu ungu te Jono 2:19. Ungu te inie yakondo 26:61.\f* ‘Naa kolambo.’ ningu nu nunu liku tapondou. Nu sike Pulu Yemonga Malo liemo unjo perana manie ou.” niringi. \p \v 41 Aku sikula Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie, Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane siringi yema kinie,\f + \fr 27:41 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”, “41. saveman”.\f* ⸤Juda yembomanga⸥ tapu yema kinie, enone kepe yu ungu taka tondokolie ningendo: \v 42 “Yu yembo wema ‘Naa kolangi.’ nimbe lipe tapondorumu nalo yu yuyu ‘Naa kolambo.’ nimbe manda naa lipe tapondokomo. Yu ‘Isirele yembomanga ye nomi kingimu ⸤molio.’ nilimo mele sike aku sipe⸥ molemo liemo yu yuyu unjona manie opili. Yu yuyu unjona manie ombá kinie kanopolie ‘Yu sike olionga ye nomi kingimu.’ nimbu tondolo mundupu pilimolo.\f + \fr 27:42 \ft bokumunge alsena anjokondo “8. bilip”.\f* \v 43 Yuni ‘Pulu Yemone na lipe tapondomba.’ nimbe tondolo mundupe pilipe molemo kanumu; yu “Pulu Yemonga Malo molio.” nilimo\f + \fr 27:43 \ft bokumunge alsena anjokondo “32.2. Pikinini Bilong God”.\f* kene Pulu Yemone yu kanopa peanga kanopa, ‘Yu manie we olkanje papu.’ konopu liemu liemo kapola, yu omba yu lipe tapondopa ⸤unjona wendo lipili⸥.. ⸤Aku sipe temu liemo ‘Yu sike Pulu Yemonga Malo.’ nimbu tondolo mundupu pilimolo⸥..” niringi. \p \v 44 Wa noli ye talo yu-kinie unjoselonga uku toko panjeringi yeselone yu aku siku ungu taka tondoringilila. \s1 27:45-56 Yesusi Kolorumu. Kolorumu Kinie Ulu Mare Wendo Orumu Temanemo\f + \fr 27:45 \ft Mako 15:33-41, LLuku 23:44-45a,46,45b,47-49, 27:45-50 Jono 19:28-30.\f* \p \v 45 ⸤Yesusi unjona ola we angiliepili⸥ awi tangoli ena tuwellepo killoko terimu kinie kolea pali sumbulu topalie, pe ipupene ena tere killoko terimu kinie kelierimu. \v 46 Ipupene ena tere killoko mele terimu kinie Yesusini ru nimbelie nimbendo: \q1 “Elloi, Elloi, llama sapakatani.” \m nirimu. Akumu Juda yembomanga ungu te. Akumunge pulumu isipe: \q1 “Nanga Pulu Yemo, nanga Pulu Yemo, \q1 na nambemune munduku siye kolonuye?”\f + \fr 27:46 \ft Konana 22:1.\f* \m nirimu. \p \v 47 Akune nondoko angilieringimenga marene yuni aku nirimu kinie pilku ⸤sundukulie⸥ ningendo: “Pilieme. Yu Illainja walsikimu.” niringi.\f + \fr 27:47 \ft Ye Illainja yu koronga ou molopa, Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu ye kanumu. Yunge temane mare Ou Kingime 17, 18, 19, Pe Kingime 2.\f* \p \v 48 Aku nirimu kinie pilieringimenga ye te tamburumbu lkisipe pupe ulú-pinje mele te lipe no waene kombili teli mare akune panjipelie, ‘Yesusi no waene kombili teli pinjena pelemomo nopili.’\f + \fr 27:48 \ft Aku no-waene kombili telimunge ungu pulu te inie yakondo 27:34. Yesusini “Na no waka lekemo.” nirimu ungumu Jono 19:28.\f* nimbe memba omba unjo pepena tenga ka topa olando sirimu. \v 49 ⸤Nalo yu no waenemo sirimu mele kanokolie⸥ we yembomane ningendo: “Molo. Kinié unjona we angiliepili. Illainjane sike yu ‘Naa kolopili.’ nimbe lipe tapondopa manie limbendo okomonje, kanopo kanamili.” niringi. \p \v 50 Yesusini ungu te tondolo ru nimbelie,\f + \fr 27:50 \ft Yuni nirimu mele LLuku 23:46, Jono 19:30.\f* pe yunge minimundu ‘Pu.’ nimbe yu kolorumu. \p \v 51 Yu aku sipe kolorumu kinie ⸤ulu awili mare⸥ walsikele ⸤wendo orumu.⸥ Pulu Yemo popo toko kaloringi ulke tembele ⸤Jerusalleme suku angilierimu akune sukundu Pulu Yemo molorumu⸥ suluminia paa kake telimunge kerepulune ⸤‘Yemboma sukundu naa pangi.’ ningu ou alieli⸥ mulumbale awili tene pipi siku panjeringi angilierimu. ⸤Yesusi kolopa pora sirimu kinie⸥ kanu mulumbalemo awi-suku-singine olakondo maniendo sipe olá torumu.\f + \fr 27:51 \ft Olakondo maniendo sipe ol torumu akumunge mana yembo tene naa terimu, Pulu Yemo yuni yuyu terimu lemo. Mulumbale panjeringi ungu pulumu Wendo Oringi 26:31-35, LLipai 16:1-17,34, nalo Yesusi kolopalie yunge mememo suluminia paa kake teline sukundu memba purumumunge kinié olio pali ‘Pulu Yemo kinie ungu niemili.’ nimbu akune manda pulimolomonga ungu pulu tondolomo Ipuru 8:1-2, 9:1,6-8,11-15, 10:1-4,10,19-22.\f* ⸤Aku tepa,⸥ ma jimi-jimi te tepa, kou awilime topa ungu-mengu topa, \v 52 yembo ou ono teringi koleama anjo yando pupe, Pulu Yemonga yembo kake teli ou koloringime\f + \fr 27:52 \ft Giriki ungune “uru peringime” molemo, akumunge pulumu inie yakondo 9:24*.\f* ⸤Pulu Yemone⸥ topa makinjinderimu. \v 53 Lomboroko ola molko ono kolea peringine wendo ongolie, Yesusi pe lomboropa ola molorumu kinie Pulu Yemonga kolea awili kake teline\f + \fr 27:53 \ft Jerusalleme kanumu.\f* suku pukulie yembo awisili ‘Kanangi.’ ningu puringi. \p \v 54 ⸤Romo⸥ ami ye wane anderete nokorumu yemo kinie, yu pea Yesusi terimu mele tapu teko kanoko moloringi ami yema kinie, enone ma jimi-jimi tepa ulu lupe lupema wendo orumu kinie kanokolie eno paa mini-wale mundukulie ningendo: “I yemo yu paa sike Pulu Yemonga Malo lepamo.” niringi. \p \v 55 Ambo awisili mele, ⸤Yesusi unjo perana kolorumu⸥ akune sulu teko kanoko angilieringi. Ou kanu amboma ⸤enonga pulu⸥ kolea Gallilli disiriki munduku siye kolko Yesusi lombili andoko liku tapondoko nokoko ⸤Jerusalleme pea⸥ oringi amboma. \v 56 Enonga ambo te Makatalla taono ambo Maria, te Jemisi kinie Josese kinie elonga anumu Maria, te ye Seperinge maloselonga anumu. \s1 27:57-61 Yesusi Ono Teringi Temanemo\f + \fr 27:57 \ft Mako 15:42-47, LLuku 23:50-56, Jono 19:31-42.\f* \p \v 57 Ipupene, kolea kala tomba terimu kinie Arimatia taono ye kamako te, yunge imbi Josepo, yu kepe Yesusi lombili andorumu ye te, yu omba \v 58 ⸤Romo gapomano ye nomi⸥ Paillate molorumune pupe, “Yesusinge onomo na si.” nimbe mawa terimu kinie Paillatene yu “Onomo lipili.” nimbe ⸤ami yemando nimbe mundorumu⸥.. \p \v 59 ⸤Paillatene “Kapola.” nirimu kinie⸥ Josepo pupe onomo manie lipe, mulu konde tene lipe kulupi torumu. Kulupi topalie \v 60 kou kande konde te, Josepo yu ‘Kolombo kinie akune na ono teangi.’ nimbe kou kande te akupe noserimu kou kandemonga suku memba pupe noserimu. Nosipelie kou kande kerepulune kou awili te perele-marele memba omba pipi sipelie yu kelepa purumu. \v 61 Makatalla taono ambo Maria kinie Maria te kinie\f + \fr 27:61 \ft Aku Mariaselonga ungu te inie yakondo 27:56. Te inie anjokondo 28:1.\f* elo kou kandemo lierimu kerepulune nondoko ⸤yu onomo kou kandena noserimu mele kanoko⸥\f + \fr 27:61 \ft Pala ⸤ ⸥ akune molemo ungu akumu Pisini ungune molemola, akumu Mateyuni naa torumu nalo Makone sike torumu, Mako 15:47 molemo. ‘Umbu yembomane sumbi siku piliengi kene ya molopili.’ nimbu ya torumulu molemo.\f* moloringili. \s1 27:62-66, 28:11-15 Ami Ye Marene Yesusi Ono Teringi Koleamo Nokoringi Temanemo \p \v 62 ⸤Kanu kinie,⸥ ‘Opali ⸤koro molomolo wale⸥ Sambatemo.’\f + \fr 27:62 \ft bokumunge alsena anjokondo “37.Sabat”.\f* ningu pilkulie, kinié mele, melema undu-undu siringi kanu walemo pora nirimu kinie opalikundu Pulu Yemo popo tondoringi ye awilime kinie, Parisi yema kinie,\f + \fr 27:62 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”, “11. Farisi”.\f* eno ⸤Romo gapomano ye nomi⸥ Paillate molorumune puku liku maku toko angilkulie \v 63 ningendo: “Ye Awilimu, ye kanumu ou naa kolopa we molopalie yembomane ‘Sike.’ ningu pilinge ungume kolo topa nirimu kanu yemo yu “Kolopolie wale yepoko omba pumbe kinie lomboropo ola molombo.” nirimu\f + \fr 27:63 \ft Yesusini paa sike nirimu ungumu inie yakondo 16:21.\f* olio pilierimulu kene \v 64 ⸤nuni ami yemando⸥ “Kanu yemo ⸤oleanga⸥ ono tengi kou kandemo wale yepoko paa mimi siku nokaa!” nieni. Naa nokonge kinie yunge lombili andoli yemane onomo ongo wa liku mengo pukulie “Yu lomboropa ola molopa omba pumu.” ninge. Aku siku kolo toko ninge kinie yu ou “Sike nikimu.’ niengi.’ nimbe kolo torumu ungumu maniendopa, enone ‘Yembomane ‘Yuni sike aku sipe temu.’ niengi.’ ningu kolo tonge ungumu paa olandopa pemba.” niringi.\f + \fr 27:64 \ft Ou Yesusini nimbendo: “Na Pulu Yemonga Malo. Pulu Yemo nanga Tata. Pulu Yemone “Ye tene ‘Eno nokangi.’ nimbu lipu mundumbo.” nimbe, nimbe panjerimu ye nomi Kirasimu, ye nomi Mesaya, na aku yemo orundu molio.” nirimu ungu mare inie yakondo 21:1-9, LLuku 22:66-71, Jono 18:33-38, 19:14,19-22, ‘Yesusi lomboropa ola molomba mele pilkulie yembomane ‘Yuni “Molio.” nirimu mele ‘Paa sike aku sipe molorumu molemo.’ ningu kamu-kumu tondolo munduku pilinge. Akumu paa kamu keri lemba.’ ningendo aku siku niringi lemo.\f* \p \v 65 Paillatene ⸤Juda ye awilimendo⸥ topondopa nimbendo: “⸤Aku liemo,⸥ ami ye mare liku mengo puku, “Yemo ono tengi koleamo nokoko kondangi.” ningu mondoko, ‘Yembomane ono koleamo ulu te naa teangi.’ ningu ‘Aulkemo tondolo pipi siemili.’ konopu lenge mele teangi.” nirimu. \v 66 ⸤Aku nirimu kinie⸥ pilkulie ami ye mare liku meli puku, yembo ono kou kandemo pipi siringi koumu pala teko pele leko enonga imbimu akune toko mondokolie, “Ami yema akune nokoko molangi.” ningu mondokolie ⸤eno puringi⸥.. \c 28 \s1 Kolomongo Awili 28 Yesusi Lomboropa Ola Molopalie Terimu Mele Temanemo\f + \fr 28:0 \ft aku terimumunge temane mare Mako 16, LLuku 24, Jono 20-21selo; ungu mare Lipe Mundorumu Yema 1:3-8, Ou Korini 15:4-8.\f* \s1 28:1-10 Yesusi Lomboropa Ola Molorumu Kinie Ambo Talone Yu Kanoringili Temanemo\f + \fr 28:0 \ft akumunge 28:1,5-8 Mako 16:1-8, LLuku 24:1-8, (Jono 20:1).\f* \p \v 1 ⸤Juda yembomanga koro moloringi⸥ wale Sambatemo pora nimbe, enonga pulu-pulu kongono walemo\f + \fr 28:1 \ft bokumunge alsena anjokondo “37. Sabat”.\f* wendo ombando kolea tangombando muni lierimu kinie Makatalla taono ambo Maria kinie, Maria te kinie,\f + \fr 28:1 \ft Amboselonga ungu mare inie yakondo 27:56,61.\f* pukulu ⸤Yesusinge⸥ onomo noseringi kou kandena ⸤onomo⸥ kanongele puringili. \p \v 2 Awilimunge mulu koleana angello te manie orumu kinie ma jimi-jimi paa tondolo tepa terimu.\f + \fr 28:2 \ft Aku ulumu tewale wendo orumunje? Giriki ungune kanopolie mimi sipu naa pilimolo. Marene ningendo: “Amboselo naa wangili terimu.” nilimele; marene ningendo: “Amboselo oringili kinie terimu.” nilimele.\f* Angellomone omba kou kandena pupe kou kande kerepulumu pipi siringi koumu wendo lipe perele-marele memba pupe nosipe akune ola molorumu. \v 3 Kanu angellomonga kumbikeremo kariapá tepa pa telemo mele pa tepa, mulu pakorumume kalopera topa paa kake telemo mele kake terimu. \v 4 Yesusi ono kolea nokoringi ami yema angellomo kanoko paa mini-wale munduku pungu-pungu ningulie yembo kololimene ungu naa ningu ulu te naa telemele mele eno aku siku uluri naa teko we moloringi. \p \v 5 Angellomone amboselondo nimbendo: “Pipili naa kolale. Yesusi ‘Kolopili.’ ningu talko unjo perana uku toko panjeringi kanu yemo kanongele okombele na pilkiru. \v 6 Yu ya naa lemo. ⸤“Kolopolie wale yepoko sipemonga⸥ lomboropo ola molombo.” ou nirimu aku mele temu. Onomo ou lierimu koleamo ongo kanale. \v 7 Kanokololie popenge teko pukulu yunge lombili andolime i siku ningu siengili: “Yesusi ono koleana lepalie lomboropa ola molopa kolea Gallilli disirikindu kumbi lepa pulimo kene eno akune yu kanonge.”\f + \fr 28:7 \ft ,10 Yesusini inie yakondo 26:32 “Tembo.” nirimu mele.\f* ningu siengili. ⸤Ungu nimbu sindimbondo ondu⸥ kanu ungumu nimbu pora sikiru.” nirimu. \p \v 8 ⸤Angellomo aku sipe omba mona molopalie nirimu mele⸥ kanoko pilkululie amboselo pipili kolkolo kamele paa akokolo, aku sipe konopu talo pepili lkisiku pukulu yunge lombili andolime ningu singele puringili. \v 9 ⸤Lkisiku pungele puringili kinie⸥ Yesusi lipe sinjipe elo aulkena kanopa lipelie “Okombeleye?” nirimu. Kanu kinie elone yunge kimbukundu puku kangulkulu yu kapi ningu imbi liku ola mundundoringili. \p \v 10 Kanu kinie Yesusini elondo nimbendo: “Pipili naa kolkololie, elo pukulu nanga angenupilindu ningelendo: “Kolea Gallillindu pangi. Yu akune kanonge.” ni-pele.” nirimu. \s1 28:11-15 Ono Kolea Nokoringi Ami Ye Mare Puku Pulu Yemo Popo Tondoringi Ye Awilimendo Yesusinge Onomo Kou Kandena Ulu Te Wendo Orumu Mele Ningu Si-Poringi Temanemo\f + \fr 28:11 \ft nokoringi ungu pulumu inie yakondo 27:62-66.\f* \p \v 11 Amboselo kelko yando ongele oringili kinie Yesusinge ono kou kandemo nokoringi ami ye mare kolea awili ⸤Jerusalleme⸥ suku puku Pulu Yemo popo tondoringi ye awilimendo\f + \fr 28:11 \ft bokumunge alsena anjokondo “34. pris”.\f* ulume wendo orumu mele pali ningu si-poringi. \p \v 12 ⸤Pilieringi kinie⸥ popo tondoringi ye awilime, Juda yembomanga ye awilime kinie pea maku tokolie eno kinie ⸤ungu ningulie ningendo: “We yemboma iulume wendo omu mele pilkulie “Yesusi lomboropa ola molomunje.” ninge kene ‘Naa piliengi!’ nimbu nambe-eamolonje?” ningu⸥ kerepale ningulie tenge mele ningu panjikulie niringimuni, ami yema kou mone awisili sikulie \v 13 enondo ningendo: “Yembomane “Yesusi nambe-emuye?” ningu walsinge kinie enone i siku niengi: “I pulueli uru pemulu kinie yunge lombili andolimene kiyengo ningu ongo yu liku meli pungi.” niengi. \v 14 “⸤Olio Juda yemboma nokolemo Romo⸥ gapomano ye nomimuni ⸤aku tengi mele⸥ ungu te piliemu liemo ‘Eno mongo naa liengi!’ nimbu olione enonga lipu tapondopo yu-kinie ungu nimolo, kanu kinie ‘Enone ono koleamo mimi siku naa nokoko we uru pengi.’ konopu lembamonga mongo naa linge.” niringi. \p \v 15 Aku niringimunge pilkulie ami yemane kou mone liku enone “Niee.” niringi mele yembomando niringi. Akumunge yandopa kinié i⸤boku tokoro⸥ walemo kepe Juda yembomanga koleamanga pali iungumu anjo anjo pulimo pilkulie yembo awisilini kanu temanemo toko molemele. \s1 28:16-20 Yesusi Omba Yu Lombili Andolime “Nanga Kongono Tende-Paa.” Nimbe Lipe Mundorumu Temanemo\f + \fr 28:16 \ft Mako 16:14-18, LLuku 24:36-49, (Jono 20:19-25).\f* \p \v 16 ⸤Amboma pukulie kanoko pilieringi mele temane toko siringi⸥ kinie pilkulie Yesusi lombili andoli ye rureponga yepoko kolea Gallilli disiriki puku, Yesusini ma pangi te imbi lepa ou “Akune wangi.” nirimu ma pangine puringi. \v 17 Akune puku Yesusi kanokolie niringimuni, yu kapi ningu yunge imbi liku ola mundundoringi nalo marene ‘Yesusi kolorumu. Imu Yesusi molo nawenje?’ ningu konopu talo teko lieringi. \p \v 18 Kanu kinie Yesusi yu nondopa omba enondo nimbendo: “Tatane nando “Nu nunu mulu koleana melema kinie yemboma kinie, ma koleana melema kinie yemboma kinie nokani.” nimbe tondolomo\f + \fr 28:18 \ft Pulu Yemone ‘Yesusi melema pali nokopili.’ nimbe namba sirimu. Deniele 7:13-14, LLuku 10:22, Jono 3:15, Ou Korini 15:27, Epesasi 1:20-22, Pillipai 2:9-11.\f* na sirimu, na-kinie pelemo. \v 19 Aku ⸤tondolo na sirimumu eno simbo eno kinie pemba⸥ kene eno ma koleamanga pali puku ‘Yemboma pali nanga ungumu pilku liku, nanga lombili andolime molangi.’ ningu, puku ningu si-pukulie ningemone, ⸤pilku liku molonge⸥ yemboma no lindingendo Lapa kinie Malo kinie Mini Kake Telimu kinie enonga imbi leko\f + \fr 28:19 \ft bokumunge alsena anjokondo “28. nem”.\f* eno no lindiku, \v 20 enondo “Na lombili andolimene teangi.” nirindu mele pali ‘Aku yemboma teangi.’ ningu eno mane siengi. Aku siku niliku andoko molonge kinie na eno-kinie alieli molambo mulu maselo pora nimbé.” nirimu.\f + \fr 28:20 \ft Yesusi mulu koleana olando purumu temanemo Mateyuni naa torumu. Mako 16:19, LLuku 24:50-51, Lipe Mundorumu Yema 1:9-11, Epesasi 1:20-22 molemo. \f* \p ⸤Aku pea.⸥