\id MRK NT1084 Andelale N.T. Rob & June Head October, 1998; 27-Mar-2007 \h MAKO \toc1 MAKO Semane Peangamo MAKOne Torumu Bokumu \toc2 MAKO \mt1 MAKO \mt2 Semane Peangamo MAKOne Torumu Bokumu \is1 I Bokumunga Ungu-Pulu Mare \ip Ungu-pulu mare inia yakondo gomo 1 molemo. \ip I bokumu torumu yemonga imbimu bokuna sukundu naa molemo, aku-na-kolo ‘\bd Mako\bd*ne torumunje.’ ningu pilielemele. ‘\bd Mako\bd*ne sika boku torumu liemu Mako 14:51-52 kango-ye sene ulu se serimu akumu \bd Mako\bd* yuyunje.’ ningu pilielemele. ‘Imbimu nimba para naa sirimumunga yu yuyu lémo.’ ningu pilielemele. Yunga imbi ‘\bd Jono Mako\bd*’ ningu lieringila (Lipa Mundorumu Yema 12:12). \bd Mako\bd* kolea-awili Romo purumu, Pita pea moloringili ungu talo molemo (Pe-Timoti 4:11, U-Pita 5:13. U-Pita akuna Pitane “Bepillono” nirimu akumu “Romo” nimbamondo nirimu). Pitane Yesusinga semanemo topa sirimu ungu mare Lipa Mundorumu Yema 10:37-42, 2:14-41, 3:12-26, 4:8-12, 5:29-32 molemo. \ip Wale awisili, wale paono talo mele, “Yesusini mane sirimu” molo Yesusi imbi lembando “ungu mane sili yemo”, aku sipa unguma bokuna torumu molemo. Yesusi unju-perana kolorumumunga ungu awisili mele bokuna molemo (12:12, 14:1-2, 15:10 molopa, 8:31, 9:31, 10:33). Yesusini yu molorumu mele “Ningu para naa siengi.” nirimu mele 1:34,44, 3:11, 5:43, 7:36-37, 8:26,30, 9:9 molemo. Yesusi mana-ye se molorumu (3:5, 6:6,31,34, 7:34, 8:12,33, 10:14, 11:12), aku-na-kolo Pulu Yemonga malomo molorumula (1:1,11, 3:11, 5:7, 9:7, 12:1-11, 13:32, 15:39). \ip Semanemo tombando \bd Mako\bd*ne u No Lindeli Jonone serimu semanemo topa, Jonone Yesusi no linderimu kinia kurumanga nokoli Setenene Yesusi kondi torumu mele semanemo ponjipa torumu. Pe yomboma umbuna awisili meringimunga kanopale Yesusi ono kondo kolorumu mele bokuna molopa, Yesusini yomboma mane sirimu mele semane mare molemo. Yesusini ulu serimumunga ungu-pulumu yunga lombili andoli yemane naa pilieringi-na-kolo walte walte kanga kanga seko ungu-pulumunga mare pilku Yesusi sika molorumu mele pilieringi. \ip Ye awisili Yesusi-kinia opa-tou molko, umbunama siringi mele semane mare molopa, yu toringi kolorumu mele semane mare molemo. Aku-na-kolo kolorumu kinia semanemo pora naa nirimu. Yesusi kelepa lomboropa ola molorumu mele semane mare bokuna kamu molemóla. \ip Ya ungu-pulumu pora nikimu. \c 1 \mr 1:1—3:6 \ms1 Pulu Yemo Ye Nokoli Kingimu Molopa Yomboma Nokolemo Nokomba Mele Nimbando Yesusi Orumu Semanemo \r 1:2-8 \s1 No Lindeli Jonone Konopu Topele Toringi Yomboma No Linderimu Semanemo \p \v 1 Yesusi, Pulu Yemone “Olio nokopa kondomba ye se lipu mundumbu.” u nimba taltorumu ye nokoli Karasimu, Pulu Yemonga Malo, yunga semane peangamo pulu polorumu mele ⸤ya inia tombo tokoro⸥. \p \v 2 ⸤Yesusi, Pulu Yemone nimba taltorumu ye nokoli Karasimunga semane peanga imu wendo ombándo ye se u omba sembá mele⸥ Pulu Yemone ungu-umbu tondorumuma pilipa yomboma nimba sirimu ye Aisayane Pulu Yemonga ungu se nimba bokuna torumu akuna molemo mele i-sipa: \q1 ‘⸤Pulu Yemone nimbale:⸥ “⸤Pílie!⸥ \q1 Nane ‘ ‘Nanga ungu-umbu tondolima pilipa \q2 nimba sipili.’ nimbu lipu mundumbu yemone \q3 nunga aulkamo akisindepili.’ nimbu \q4 yu “Kumbi leko pu.” nikiru.’ \q1 \v 3 ‘Kolea ku lielina \q2 ⸤kumbi lepa pumbá⸥ ye senga kerena \q3 ungu se nimbale: \q1 “Ye-Awilimu ombá aulkamo seko wamame. \q2 Yu ombá aulka kangama toko sumbi siee.” \q3 nimbá.” nikimu.’ \m nimba ⸤Aisayane No Lindeli Jonone paa pe sembá mele u aku sipa nimba sipa bokuna torumu molemo.⸥ \p \v 4-5 Akumunga, ⸤semane peangamo pulu polombando No Lindeli⸥ Jono kolea ku lieli senga wendo omba ⸤aku sipa⸥ ungu mare yomboma nimba sipa molorumu. Kolea Judia disiriki yomboma pali kinia kolea Judianga kolea-awili Jerusalleme yomboma pali kinia ono yu molorumuna pungu yunga ungumu pilingíndu puringi. Yuni ungu se onondo nimba sipa nimbale: “Ono ulu-pulu-kiri selemelema kanoko kiri pilku konopu topele tokole ‘Pulu Yemone olionga ulu-pulu-kirima ‘We mania pupili.’ nimba siye kolopili.’ ningu ‘No liemili.’ ningu waa.” nirimu. Aku sipa nirimu kinia ononga ulu-pulu-kiri seringima ningu para siringi kinia yuni ono no Jodane nona no linderimu. \p \v 6 Jono kongi kamelenga indimuni seli wale-pakoli se pakopa, kongi kangimuni seli kakomo topale, kulkumba kinia pilimu-no kinia aku langitolo mindi nomba molorumu. \p \v 7-8 Yuni yomboma ungu nimba sirimu mele i-sipa: “Nane sika ono no lindiliu-na-kolo ye se akilepa ⸤nondopa⸥ ombá ⸤sekemo⸥mo yuni ono ⸤Pulu Yemonga⸥ Mini Kake Sélimu lindimba ⸤lingí⸥. I na akilepa ombá yemo yunga tondolomo paa olandopa, nanga tondolomo paa maniandopa, na yu-kinia manda mólo. Yombo awilimanga kongono kiri sendeli kendemande-yombomane sika ononga yombo awilimanga kongono kiri sendengendo mania molko ononga yombo awilimanga kimbu-suma ka pilka tondolemele-na-kolo na ye paa kirimu moliomonga kanu ombá yemo yunga kimbu-su ka pilka tondoli kanu kongonomo paa olandopa mele, nane sendelkanje manda naa selka. ⸤Na ye paa kirimu, yu ye paa awilimu.⸥” nirimu. \r 1:9-11 \s1 Jonone Yesusi No Linderimu Semanemo \p \v 9 ⸤Jono yomboma no lindipa molorumu⸥ kanu walemo kinia Yesusi kolea Gallilli disiriki Nasarete taono mundupa kelepa ⸤Jono molorumuna⸥ orumu kinia Jonone yu no Jodane nona no linderimu. \v 10 ⸤Yesusi no lipa pora sipale⸥ nona wendo omba gilierimu kinia sumbi sipa mulúmu kengeya lepa anju yando purumu kanopale, Pulu Yemonga Minimu, kera waembono mele, mania omba Yesusi molorumuna pumba kangina ola molorumu kanorumula. \v 11 Kanu-kinia muluna ola ungu se wendo omba nimbale: “Nu nanga konopu mondolio kangomo. Nu-kinia konopu sipu molio.” nirimu. \r 1:12-13 \s1 Kurumanga Nokoli Setenene Yesusi Kondi Torumu Semanemo \p \v 12 ⸤Yesusi no liltimu kinia Pulu Yemonga Minimu yu-kinia omba molopale nirimumuni,⸥ sumbi sipa Minimuni Yesusi kolea ku lielina lipa mundorumu. \v 13 ⸤Akuna purumu kinia,⸥ oli se koro talo Yesusi aku kolea ku lielina takara mélema kinia molopili ⸤kurumanga nokoli⸥ Setene omba yu kondi torumu. Kanu-kinia ⸤mulu-koleana⸥ angelloma ongo yu nokoringi. \r 1:14-15 \s1 Yesusini Kolea Gallilli Disiriki Yunga Kongonomo Pulu Polopa Serimu Semanemo \p \v 14 Kanu-kinia ⸤No Lindeli⸥ Jono ka siku ka-ulkana panjeringi kinia pilipale Yesusi kelepa kolea Gallilli disiriki omba Pulu Yemonga semane peangamo topa silipa andorumu. \v 15 ⸤Topa silipa andopa⸥ nimbale: “Kiniá enamo kamu wendo okomo, Pulu Yemo ye nokoli kingimu molomba enamo nondopa wendo okomo kene ulu-pulu-kirima munduku kelko konopu topele toko, ‘Semane peangamo yu sika ungumu.’ ningu kuru mondaa.” nirimu. \r 1:16-20 \s1 Yesusini Ye Kisendo “Na Lombili Waa.” Nirimu Semanemo \p \v 16 ⸤Aku sipa nilipa andopa⸥ Gallilli nomu kelona andopale Yesusini Saimono kinia Saimono genu Enderutolo oma lili wale se nomuna toko munduku moloringili kanorumu. Oma liltingili akumu olonga kou-kongono seringili kanumu. \v 17 ⸤Aku siku seko moloringili kanopale⸥ Yesusini olondo nimbale: “Na lombili wale. Oma lingilindu oma lili wale se liku nona mania mundulimbili kinia omama walena omba pelemo mele, pe ‘nanga kongonomo sengelendo nanga ungumu pilku ningu siliku andongele kinia yomboma nanga talapena sukundu ongo molangi.’ nimbu ‘Olo na lombili wale.’ nikiru.” nirimu. \v 18 ⸤Aku nirimu kinia pilkuli⸥ popenge seko olonga oma lili walema munduku kelkole Yesusi lombili puringili. \p \v 19 ⸤Kanu-kinia⸥ yu kanga-kolte wiltu pumbale, Seperinga malo Jemisi kinia Jemisi genu Jono kinia olonga nona andoli sipina sukundu molko oma lili walema toko tandoringili kanopale \v 20 waltikele olondo “Wale.” nirimu. Kanu-kinia lapa Seperi kinia kongono yema kinia sipina sukundu molangi munduku kelkole Yesusi lombili puringili. \r 1:21-28 \s1 Ye Senga Konopuna Kuru Se Molorumumu Yesusini Topa Makororumu Semanemo \p \v 21 ⸤Kanu ye pokore Yesusi lombili puringi kinia⸥ yu kinia ono Kapeniame taono puringi. Kanu-kinia ⸤koro moloringi⸥ wale Sambatemo wendo orumu kinia Yesusi Juda yomboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulkana sukundu pumba yomboma mane sirimu. \v 22 Mane sirimu kinia Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku ono mane siringi yemane we mane siringi mele Yesusini aku sipa mane naa sirimu. Namba lierimu yemane pipili naa kolko tondolo munduku mane siringi mele yuni aku sipa mane sirimu-kulu pilkuli yombomane mini-wale mundoringi. \p \v 23 Kanu-kinia ulka kanuna sukundu kuru se ye senga konopuna molopa yu ambolorumu ye se molorumu, ⸤yemonga konopuna sukundu molorumu kanu kurumuni yu “Ungu ni.” nimba ulku torumu-na⸥ \v 24 yuni opa-ungu nimba nimbale: “Nasarete taono ye Yesusi, nu pea olio ⸤kuruma⸥-kinia seluna kopu sepo manda naa molomolo. Nu olio-kinia nambi semu-na onuye? Nu olio toko kondoni onuye? Nane nunga imbi pilielio. Nu Pulu Yemonga Ye Kake Sélimu.” nirimu. \p \v 25 ⸤Aku sipa nirimu kulu pilipale⸥ Yesusini kanu kurumu iri topa yundu nimbale: “Nu ungu naa ningu yemonga konopuna ongo wendo pu.” nirimu kinia \v 26 kurumuni yemo ambolopa tondolo mundupa puru-puru sipale kalli nilipa omba wendo purumu. \p \v 27 ⸤Yesusini aku serimu kanokole⸥ yomboma pungu-pungu ningu, mini-wale munduku ono onono anju yando ninguli: “I ungumu nambolka unguri sekemonje? Ungu-mane konde se wendo ombámo. Ye namba lieli sene we-yombomando “Saa.” nilimú mele i yemone kurumando kepe aku sipa nilimú kinia kanu kuruma yunga ungumu pilku liku selemele.” niringi. \v 28 Kanu-kinia kolea Gallilli disiriki koleamanga pali yuni aku sipa serimu mele semanemo popenge sepa para-nanga lepa purumu pilieringi. \r 1:29-34 \s1 Yesusini Pitanga Kolepa-Ambomo Kinia Yombo Awisili Sepa Peanga Sirimu Semanetolo \p \v 29 Kanu-kinia ⸤Yesusi-kinia, yu lombili andoli yema kinia⸥ ono kanu maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulkamo munduku kelko wendo ongole niringimuni, ono kinia, Jemisi Jonotolo kinia ono pungu Saimono kinia Enderutolonga ulkana puringi. \v 30 Ulkana sukundu puringi kinia Saimononga kolepa-ambomo kuru topa kangi nopili lierimumu Yesusi ningu siringi. \v 31 Aku siku niringi pilipale ambomo lierimuna pumba yunga kimu ambolopale yu ola liltimu kinia kangi nomba kelierimu kinia ambomone ⸤ola gilipa wendo ombale⸥ oringi-yema kere-langi sipa nokorumu. \p \v 32 Pe kolea kalá topa ena purumu kinia, kuru torumu yomboma kinia, konopuna kuru molorumu yomboma kinia, Yesusi molorumuna mengo oringi. \v 33 Kanu koleana moloringi yomboma pali Saimononga ulka-kerepuluna ongo maku toringi. \v 34 Kanu-kinia Yesusini yombo kuru lupa lupa torumu awisili sepa peanga sipa, yombomanga konopuna moloringi kuru awisili topa makororumula. Kurumane Yesusi ⸤Pulu Yemonga Malo, yu Pulu Yemone nimba taltopa lipa mundorumu ye nokoli Karasimu⸥ molorumu mele pilieringi-kulu yuni onondo “Molio mele anju ningu naa siee.” nimba ononga kerema pipi sirimu. \r 1:35-39 \s1 Yesusi Yu Yuyu Senga Molopa Pulu Yemo Kinia Ungu Nimbale, Kolea Gallilli Disiriki Ungu Nimba Silipa Andorumu Semanemo \p \v 35 Orili-u, kolea muni u naa lepa simbulu topa pepili Yesusi ola molopa penando pumbale nirimumuni, kolea ku lieli senga pumba, akuna Pulu Yemo-kinia ungu nimba molorumu. \v 36 Saimono kinia pea moloringi yema kinia ono yu koroleko lombili punguli niringimuni, \v 37 yu kanoko lendeko yundu ninguli: “Yombomane pali nu korokomele.” niringi. \p \v 38 ⸤Aku niringi pilipale⸥ yuni onondo nimbale: “Na kolea marenga kepe ungu nimbu siembo kene i koleamo mundupu kelepo kolea senga pamili. Ne nondopa lemó koleamanga pamili. Na koleamanga pali ungu nimbu simbundu mana-mania orundu kanumu.” nirimu. \p \v 39 Aku nimbale yu kolea Gallilli disiriki sukundu koleamanga pali andopa Juda yomboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulkamanga sukundu pumba ungu nimba sipa, yombomanga konopuna kuru moloringima topa makororumu. \r 1:40-45 \s1 Yesusini Kuru Laká Norumu Ye Se Sepa Peanga Sirimu Semanemo \p \v 40 Walte kuru laká nomba perimu ye se Yesusi molorumuna omba yunga kumbikerena komorongo langopa yu mawa sepa nimbale: “Nunga konopumuni na ‘Peanga liepili.’ konopu lienu liemu nuni na manda seko peanga sini.” nirimu. \p \v 41 Kanu-kinia Yesusini yu paa kondo kolopale yunga kimuni yemo ambolopa yundu nimbale: “‘Nu peanga liepili molani.’ konopu lekero kene peanga liepili molou.” nirimu kinia \v 42 kuru lakámo popenge sepa nomba kelierimu, yemo peanga lepa umbu-kangi liltimu. \p \v 43-44 Kanu-kinia Yesusini yu ungu se tondolo mundupa nimbale: “Nuni ya ungu sekeromo yombo selurindu kepe paa naa ni! Sumbi siku pungu Pulu Yemo popo tondoli yemo nunga kangimu liku ora siku, ‘Na kelepo kangi peanga liepili molkoro kene.’ ningu Mosisini “Sei.” nimba ungu-mane sirimumu pilku liku senindu “Pulu Yemo popo toko kalko siee.” nirimu mélemo liku Pulu Yemo popo tondoli yemondo “Kalondou.” ningu yu sieni. Pe yombomane nu kanokole ‘Yu sika kangi peanga liepili molemo.’ ningu piliangi kene nikiru mele iseli-u se-pu.” nirimu. \p \v 45 Aku-na-kolo yemo yu anju pumbale ungu awisili yombo awisilindu anju anju nimba para silipa andopa, Yesusini yu-kinia serimu semanemo topa sirimu. Yemone aku serimu-kulu Yesusi ⸤ ‘Yombo awisili na molombona nondoko nondoko ongo maku naa tangi.’ nimba⸥ kelepa taonomanga sukundu mona manda naa andopale kolea ku lielina molorumu, aku-na-kolo kanuna yombo awisili kolea lupa lupamanga molko sukundu sukundu ongo yu molorumuna maku toringi. \c 2 \r 2:1-12 \s1 Yesusini Kimbu-Ki Kolopa Pora Sirimu Ye Senga Ulu-Pulu-Kirima We Siye Kolopa, Yu Sepa Peanga Sirimu Semanemo \p \v 1 Wale mare omba purumu kinia Yesusi Kapeniame taono kelepa sukundu purumu. Yu u perimu ulkana kelepa omba molorumu yombomane pilkuli \v 2 ono awisili ongo ulkana sukundu sukundu ongo liku maku toko moloringi kinia ulka kanuna ekelepa serimu-kulu yombo mare molonge kolea se naa lierimu-kulu pena moloringila. Yuni ono ⸤Pulu Yemonga⸥ ungumu nimba sipa molorumu. \p \v 3 ⸤Yuni nirimu mele aku siku maku toko pilku molangi⸥ yombo mare kimbu ki kolopa pora sirimu ye se mengo oringi. Kanu yombomanga ye kisene kanu yemo taropola seko mengo Yesusi molorumuna onge oringi-na-kolo \v 4 yombo awisili ulkana ekelepa seko gilieringi-kulu yu molorumuna nondoko mengo pungí aulka se naa lierimu-kulu ulka imuna mengo ola punguli Yesusi molorumuna kana-kana ulkamo sikisikuli yemo taropola pali moko toko mania mundoringi. \p \v 5 ⸤ ‘Yesusini i yemo manda sepa peanga simba.’ ningu⸥ kuru mondokole yu mengo oringi kanopa pilipale Yesusini kimbu-ki kolopa pora sirimu yemondo nimbale: “Nanga kangomo, nunga konopuna ulu-pulu-kiri serinu pelemoma mania pupili, we siye kolkoro.” nirimu. \p \v 6-7 ⸤Kanu-kinia,⸥ Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi ye mare onono akuna molko ⸤Yesusini aku nirimu kinia pilkuli pilku kiri pilku⸥ konopu kimbu sikuli, “Nendi yemone ungu aku sipa nambi semu-na nikimuye? Yu Pulu Yemo marake sekemo. Yombomane ulu-pulu-kiri selemelema nawene ‘Mania pupili, siye kolkoro.’ manda nimbáye? Pulu Yemone mindi manda selemo.” ningu onono ningu pilku molko konopu kimbú siringi. \p \v 8 Kanu-kinia Yesusini ono aku siku konopu kimbú siku moloringi mele yunga konopumuni sumbi sipa pilipa onondo nimbale: “Onone ⸤nane nikirumunga⸥ aku siku nambi semu-na konopu kimbú sikimiliye? \v 9 I yemondo “Nunga ulu-pulu-kirima mania pupili, we siye kolkoro.” nimbú kinia ono ulu se naa kanokole ‘Pe nilse nikimu.’ konopu lengeye? Molo “Ola gilku nunga kunungumu liku mengo kimbu-kongono seko andou.” nimbú kinia yu ola gilimbane naa gilimbanje mona lemba manda kanokole ‘Aku sipa kála sepa nikimunje.’ konopu lengeye? \v 10 Aku-sipa na-kolo ‘ ‘Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo tondolo pelemomone ya ma-koleana yombomanga ulu-pulu-kirima “Mania pupili, we siye kolkoro.” manda nimbá.’ ningu piliangi.’ nimbu aku sipu nindu.” nirimu. \p Aku nimbale kimbu-ki kolopa pora sili yemondo nimbale: \v 11 “Nane ‘Nu ola gilku nunga kunungumu liku mengo ulkando pu.’ nikiru.” nirimu. \v 12 Aku nirimu kinia yemo ola gilipa popenge sepa kunungumu lipa memba, ono pali kanoko molangi omba pena purumu. Yu aku serimu kanokole ono pungu-pungu ningu mini-wale mundukuli Pulu Yemonga imbi ambolko paka tondoko yu kape ningu ninguli: “Olio i ulu wendo okomo kanokomolo mele u walte kepe ulu se aku sipu paa naa kanorumulu.” niringi. \r 2:13-17 \s1 Yesusini Mateyu LLipaindu “Na Lombili Ou.” Nirimu Semanemo \p \v 13 Yesusi ⸤ulkamo mundupa kelepa⸥ pena pumbale kelepa Gallilli nomu kelona pumba andopa molorumu. Kanu-kinia yu molorumuna yombo awisili ongo liku maku toko moloringi kinia yuni ono mane sirimu. \p \v 14 Kanu-kinia yu pumbá pumbale nirimumuni, Allapiasi malo LLipai kou-takisi liltingi ulkana ⸤kou-takisi lipa⸥ molorumu kanopale yundu “Nu na-kinia pea pambili lombili ou.” nirimu. Kanu-kinia LLipai yu ola gilipa yu lombili purumu. \p \v 15 Pe Yesusi LLipainga ulkana kere-langi nomba molorumu kinia kou-takisi lili yema kinia, ⸤Juda ye awilimane⸥ “ulu-pulu-kiri seli ye” ⸤niringi⸥ ye wema kinia awisili ongo Yesusi kinia yu lombili andoli yema kinia ono pea mania molko kere-langi noringi. Aku sili yombo awisili alieli yu lombili andoringimunga ono awisili ⸤akuna lombili pungu⸥ pea kere-langi nongo moloringi. \p \v 16 Yesusi yu “ulu-pulu-kiri selima” niringi yombo wema kinia kou-takisi lili yema kinia pea kere-langi nongo moloringi kanokole Parisi ye marene, Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi kanu yemane, Yesusi lombili andolimando ninguli: “Kou-takisi lili yema kinia, ulu-pulu-kirima seli wema kinia, ono-kinia yu nambi semu-na kere-langi pea nokomeleye?” niringi. \p \v 17 Aku siku niringi pilipale Yesusini onondo nimbale: “Kuru naa tolemo yomboma doketana naa pulimili. Kuru tolemo yomboma mindi doketana pulimili kanumu. Nane “Yombo sumbi nilima na molombona wangi.” nimbúndu ma-koleana naa orundu. ‘Ulu-pulu-kiri seli yomboma na molombona wangi.’ nimbúndu orundu. Ulu-pulu-kiri seli yomboma lipu tapondombondo orundu.” nirimu. \r 2:18-22 \s1 Yombomane Walte Walte Kere-Langi Naa Nongo Mi Lemele Ulumunga Ungu Se \p \v 18 ⸤No Lindeli⸥ Jono lombili andoringi yema kinia, Parisi yema lombili andoringima kinia, ono wale marenga kere-langi mi leko naa noringi mele walte aku siku seko moloringila. ⸤Aku seringi-kulu⸥ yombo mare Yesusi molorumuna ongo yu mangilku pilku ninguli: “Jono lombili andolima kinia, Parisi yema lombili andolima kinia, alieli kere-langi mi leko naa nolemele-na-kolo nu lombili andolima aku siku naa selemele akumu nambi semu-na naa selemeleye?” niringi. \p \v 19 ⸤Aku siku niringi kinia pilipale⸥ Yesusini pundu topa onondo ⸤ungu-iku se topa yu toko kondonge kolombamonga ungu se nimba⸥ nimbale: “Ambo limba ye se yunga pulu lemó yema kinia molemo kinia ono konopu sikuli “Kere-langi mi lepo naa namili.” manda ningíye? ⸤Manda naa ningí.⸥ \v 20 Aku-sipa na-kolo pe, ambo limba yemo ono molongena ongo wendo lingí kinia kanu walemanga sika ⸤konopu kiri panjiku⸥ kere-langi naa nongendo mi lenge. ⸤Iseli-u mólo.⸥” ⸤nirimu.⸥ \p \v 21 “Mulu-maminia u se sungu nilimú kinia olione mulu-maminia paa konde senga se kopisipu lipu, sungu nilimúmunga naa topo tandolemolo kanumu. Yombo sene aku sipa topa tandolkanje kanu mulu-maminiamo nona panjilka kinia mulu-maminia konde kopiselimu kanga lepa lli nimbale mulu-maminia umu kelepa kamu awili sepa sungu nilka. \p \v 22 Kongi-meme kangimuni seli mingi-u senga no-waene konde naala kololemolo kanumu. Yombo sene mingi-u senga no-waene konde se kolkanje kanu no-waenemo mingina sukundu pepale pe akolka kinia kanu mingi-umu naa akopa sungu nilka. Kanu-kinia nomo kepe mingimu kepe kamu kiri lelka. Akumunga no-waene konde kongi-meme kangimuni seli mingi kondena mindi kololemolo kanumu.” nirimu. \r 2:23—3:6 \s1 Koro Moloringi Sambate Walemonga Semane Talo \r Se: 2:23-28 \s1 Yesusi Yuni Sambate Walemo Nokolemomonga Semane Se \p \v 23 Walte, ⸤koro moloringi⸥ wale Sambate senga, Yesusi kinia yu lombili andolima kinia rasi-witi kaliamanga ongo puringi kinia yu lombili andoli yemane rasi-witi mongo mare ⸤nongendo⸥ inia toringi. \v 24 Aku seringi kanokole Parisi yemane Yesusindu ninguli: “Kána! ⸤Koro molemolo⸥ wale Sambatemonga ‘Kongono naa sangi.’ nimba pelemo ungu-manemo nambi semu-na nu lombili andoli yemane manemo pulua tokole aku siku sekemeleye?” niringi. \p \v 25 Yesusini pundu topa nimbale: “Ono Pulu Yemonga bokuna sukundu ⸤anda-kolepa ye nokoli kingi⸥ Depitini serimu mele nimba molemo semanemo kanokole ⸤semanemonga pulumu⸥ naa pilielemeleye? Depiti kinia yu pea puringi yema kinia ono ⸤kere-langi⸥ mólo torumu⸤munga⸥ gelene kolkole niringimuni, \v 26 Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopa Apayata molopili Depiti Pulu Yemo molorumu serele-ulkana sukundu pumba, Pulu Yemonga kumbikerena lierimu pellawa kalolima lipa nomba, yu pea puringi yema sirimu noringila kanumu. Kanu pellawa kalolimando Pulu Yemone ungu-mane sipa nimbale: \q1 “We-yombomane paa naa nangi! \q2 Pulu Yemo popo tondoli yema manjiku nangi!” \m nirimu ⸤kanu ungu-manemo pulua torumu⸥ kanumu. \m ⸤Ono konopu talo nambi semu-na lemeleye? Depiti yuni u aku serimu mele ono pilku kiri naa pilielemelemonga pe kiniá na lombili andoli yemane sekemele mele kanoko kiri naala piliaa!⸥” nirimu. \p \v 27 Aku nimba ungu se pea nimbale: “Pulu Yemone ‘Yomboma molko kondangi.’ nimba ⸤koro molonge⸥ wale Sambatemo lipa ono sirimu kanumu. ‘Sambate walemo pepa kondopili.’ nimba yomboma lipa Sambate walemo naa sirimu. \v 28 Akumunga Sambate walemo kepe Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo nokolemo yemo molemo-na ⸤Sambate wale kinia yomboma molko kondongendo senge mele manda nimbá kanumu⸥.” nirimu. \c 3 \r Se: 3:1-6 \s1 Sambate Wale Kinia Yesusini Ki Kiri Lierimu Ye Se Sepa Peanga Sirimu Semanemo (2:23-28 kinia pea) \p \v 1 Pe walte Yesusi pumba Juda yomboma maku toko Pulu Yemonga ungu pilieringi ulka senga purumu. Kanu ulkana ye se molorumu, yunga ki se kamu kolopa kukorumu. \v 2 Kanu-kinia akuna moloringi ye marene ‘Yesusini ulu se sepa kinjimba kinia yu kote sendemolo.’ ningu ulu se sepa kinjimba se ⸤alieli koroko molkole⸥ ‘⸤Koro molemolo⸥ wale Sambate kinia yuni yemo sepa peanga simbanje.’ ningu yu mimi siku kanoko moloringi. \v 3 Yesusini kanu ki kolopa kukorumu yemondo nimbale: “Yomboma molemelena ongo ola giliei.” nirimu. \p \v 4 Kanu-kinia yemando nimbale: “Sambate wale kinia ulu nambolka ulu se manda semoloye? ‘Sambate walemonga ungu-manemone “Sangi.” nilimú mele samili.’ nimbu yomboma lipu tapondomolo kinia manda molo sepo kinjimulú kinia mandaye? ‘Naa kolangi konde pangi.’ nimbu semolomo manda molo topo kondomolomo mandaye?” nimba mangilierimu kinia pilkuli onone ungu se pundu toko naa ningu we moloringi. \p \v 5 Yuni ono neme-neme nimba kanopale mumindili kolopa ono yemo kondo naa koloringi kanopale lakopa konopu kiri panjipale ki kolopa kukorumu yemondo nimbale: “Nunga kimu siniu si.” nirimu kinia yemone yunga kimu siniu sirimu kinia ki kolopa kukorumumu kelepa kamu peanga lierimu. \p \v 6 ⸤Yesusini aku serimu kinia kanokole⸥ Parisi yema pena pungu, ono kinia ye nokoli kingi Erotenga talapena yema kinia maku toko “Yu nambi sepo topo kondomoloye?” ningu aulka se kororingi. \mr 3:7—6:6 \ms1 Yesusini Yu Tondolo Perimu Mele Yomboma Lipa Ora Sirimu-Na-Kolo Kolea Pulu Yombomane ‘Yu Sika Pulu Yemone Lipa Mundorumu Ye Nokoli Karasimu.’ Ningu Naa Pilieringi Semanema \r 3:7-12 \s1 Yombo Paa Awisili Gallilli Nomu Kelona Yesusi Molorumuna Ongo Maku Toko Moloringi Semanemo \p \v 7-8 Yesusi kinia yu lombili andolima kinia ono Gallilli nomu puringi kinia yombo awisili lombili puringila. Kolea Gallilli disiriki yomboma kinia, Judia disiriki yomboma kinia, kolea-awili Jerusalleme yomboma kinia, Idumia disiriki yomboma kinia, no Jodane nekendo lemó koleamanga yomboma kinia, kolea-awili Taya kinia Saidonotolo lierimu koleamanga yomboma kinia, aku koleamanga moloringi yomboma pali Yesusi uluma sepa molorumu mele pilkuli yu molorumuna oringi. \p \v 9-10 Yesusini yombo awisili sepa peanga sirimu-kulu yombo kuru lupa lupa torumumane ‘Yu ambolamili.’ ningu yu gilierimuna nondoko pungíndu ekelepa seringi-kulu Yesusini yu lombili andolimando nimbale: “Yombo paa awisili ongo molemele. Yomboma na molombona nondoko ongo ekelepa naa sangi kene sipi se nondoko mengo ongo taltangi. Na molombona yomboma nondoko ongo ekelepa senge kinia sipina sukundu pumbú.” nirimu. \p \v 11 ⸤Yombomanga konopumanga⸥ kuru moloringimane yu kanokole alieli komorongo toko pondoko tondolo ru ningu ninguli: “Nu Pulu Yemonga Malo.” niringi, \v 12 aku-na-kolo Yesusini onondo nimbale: “Yu ⸤sika⸥ molemo mele ⸤yombomane naa piliangi kene⸥ paa naa ningu para siee!” nirimu. \r 3:13-19 \s1 Yesusi Yu Yuyu Lipa Mundumba Yema Nimba Taltorumu Semanemo \p \v 13 ⸤Pe walte⸥ Yesusi yu ma-pangi senga ola pumbale yuyu pilipale ‘yu kinia pea kopu sepo molamili.’ nimba pilierimu yemando “Waa.” nirimu kinia yu molorumuna oringi. \v 14-15 Oringi yemanga ye engaki rurepo lipa, yu kinia pea kopu seko molko, “Ono nanga kongonomo sende-pangi lipu mundumbu yema molangi.” nimba ono nimba taltorumu. ‘Ono koleamanga andoko Pulu Yemonga semane peangamo toko si-pungu, yombomanga konopumanga kuru molombama toko makoronge tondolomo ono-kinia pepili andoko toko makorangi lipu mundumbu.’ nimba kanu ye engaki rurepo aku sipa nimba taltorumu. \p \v 16 Kanu ye rurepo nimba taltorumumanga imbima i-sipa: Saimono (yunga imbi se Pita) yu keme, \v 17 Seperi malo Jemisi keme, Jemisi genu Jono keme, (olo imbi se Boanekesi sirimula. Boanekesi yunga ungu-pulumu mulú tolimunga malotolo.) olo kinia, \v 18 ⸤Pita genu⸥ Enderu keme, Pillipu, Batollomiu, Mateyu, Tomasi akupoko keme, Allapiasinga malo Jemisi keme, Tadiasi keme, “Olio Juda yomboma oliolio gapomano molamili.” niringi talape ye Saimono keme, \v 19 Judasi Isikeriote, Yesusi pe lipa opa-touma sirimu yemo keme, ⸤aku yema ‘yunga kongonomo sende-pangi lipu mundumbu.’ nimba taltorumu yema⸥. \r 3:20-30 \s1 “Yesusi Kinia Kurumanga Nokoli Setene Kinia Kopu Seko Kongono Selembele.” Niringi Semanemo \p \v 20 Kanu-kinia Yesusi kinia yu lombili andolima kinia ono ulka senga sukundu puringi kinia yombo awisili akuna ongo liku maku toko moloringi-kulu ono kere-langi nonge ena se kepe paa naa lierimu. \v 21 Kanu-kinia Yesusi pulu lierimu yomboma ⸤Yesusini aku serimu mele⸥ pilkuli “Kangomo paa amu tomu.” ningu yu lingí oringi. \p \v 22 Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi ye mare Jerusalleme molko oringi kanu yemane ninguli: “Kurumanga nokoli Belsipuli Yesusinga konopuna molopale yu tondolo silimú-na yuni kuruma topa makorolemo.” niringi. \p \v 23 Aku siku niringi pilipale ⸤Yesusi Setene-kinia opa-tou moloringilimunga ‘Setenene yu naa lipa tapondolka paa piliangi.’ nimba⸥ Yesusini onondo “Waa.” nimbale onondo ungu-iku topa nimbale: “Setenene Setene yuyu nambi sepa topa makorombaye? \v 24 Yombo talape se konopu seluna naa pupili molko suku-singina ówa panjiku ono onono opa seko lupa lupa molemele kinia kanu talapemo pora nilimú. \v 25 ⸤Molo⸥ ulka seluna pelemele yomboma konopu seluna pupili naa molko ono onono opa selemele kinia kanu yombo talapemo sungu siku yu-mele-mele molemele. \v 26 Aku sipala, Setenene yunga kuru se makorolkanje aku selkamonga yunga talapemo kinia opa mele selka. Pe yunga talapemo manda naa molemolá. Pora nilka. \p \v 27 “Ye enge nili sene yunga ulkamo nokopa kondolemo kinia ye sene we manda sukundu omba mélema wa lipa memba pulimúye? Akumu manda mólo. U wa noli yemone ye enge nílimunga kimbu kima ka topale yunga ulkana manda omba mélema wa limú kanumu. \p \v 28 “⸤Akumunga⸥ nane onondo paa sika nimbu sikiru: “Yombomane ulu-pulu-kirima seko ⸤Pulu Yemo⸥ ungu-taka tondoko ningu kinjilimili uluma kinia, ononga ulu-pulu-kiri wema kinia pali ⸤Pulu Yemone⸥ ‘Mania pupili.’ nimba siye kolomba. \v 29 Aku-sipa na-kolo yombo sene Mini Kake Sélimu ungu-taka tondopa, nimba kinjipa, marake selemo yombomo yu Pulu Yemone aku sipa ulu-pulu-kiri selemoma ‘Mania naa pupili.’ nimba paa siye naa kolomba. ‘Alieli pepa mindi pupili.’ nimbá.” nikiru.” ⸤nimba Yesusini⸥ nirimu. \p \v 30 Onone “Yu kuru se yunga konopuna molemo.” niringimunga ⸤aku siku Mini Kake Sélimu ningu kinjeringimunga⸥ Yesusini onondo aku sipa nirimu. \r 3:31-35 \s1 Yesusinga Anumu Kinia Genupili Kinia Akumanga Semane Se \p \v 31-32 Kanu-kinia yombo awisili mania ⸤molko⸥ Yesusini ⸤mane sirimu unguma pilku⸥ molangi yunga anumu kinia genupili keme yu-kinia ungu ningíndu ongo pena gilku “Yu-kinia ungu niemili opili.” ningu ungu se ningu mundoringi kinia yombomane yundu ninguli: “Aminia kinia genali keme nu-kinia ungu ningíndu ongo pena gilimili.” niringi. \p \v 33 Yesusini onondo pundu topa nimbale: “Nanga anumu nawe? Nanga genupili namele?” nimbale nirimumuni, \v 34 yunga ungumu mania molko pilku moloringi yomboma neme-neme nimba kanopa nimbale: “I yomboma nanga anumu kinia nanga genupilima molemele. \v 35 Pulu Yemone “Sangi” nilimú mele pilku liku selemele yomboma nanga anumu kinia nanga genupili kemulupilima keme molemelemonga aku sipu nikiru.” nirimu. \mr 4:1-34 \ms1 Yesusini Ungu-Iku Mare Torumu Unguma \c 4 \r 4:1-2 \s1 Yesusini Ungu-Iku Mare Torumumanga Pulu-Pulu Semanemo \p \v 1 Walte Yesusi kelepa ⸤Gallilli⸥ nomu kelona pumba yomboma mane sipa molorumu kinia yombo paa awisili yu molorumuna ongo maku toko moloringimunga nona andoli sipi se lierimumunga suku pumba mania molorumu, yomboma nomu kelona gilieringi. \v 2 Yuni onondo ungu awisili nimba simbando ungu-iku pokore torumu. \p ‘Ono mane siembo.’ nimbale ungu-iku se i-sipa topa nimbale: \r 4:3-9,13-20 \s1 Ye Sene Kere-Langi Umbu Kaliana Tanda Sirimu Ungu-Ikumu \p \v 3 “Piliame. Ye sene rasi-witi umbu kaliana andopa tanda sirimu. \m \v 4 Tanda silipa andorumu kinia umbu mare aulkana mania purumu, kanuma keramane ongo liku noringi. \m \v 5 Umbu mare kou perimuna mania pumbale ma kanga-kolte mindi lierimu-kulu nondopa tóko nimba wendo orumu. \v 6 Aku-na-kolo pulkonio naa mundorumu-kulu ena serimu kinia kanuma kolorumu. \m \v 7 Umbu mare siri-ka mele molorumuna mania purumu, siri-ka mélemo wendo omba witi-umbuma topa norumu-kulu omba peanga naa lepa mongo se naa torumu. \m \v 8 Umbu mare ma peangana mania purumuma wendo wendo omba akopale mongo peangama torumu. Mare mongo towapu-selu mele topa, mare mongo towapu-talo mele topa, mare towapu-kise mele torumu.” ⸤nirimu.⸥ \m \v 9 Aku nimbale “Yombo komu-pea lemomane i ungumu piliaa.” nirimu. \r 4:10-12 \s1 Yesusindu “Ungu-Ikuma Nambi Semu-Na Tolenoye?” Ningu Mangilku Pilieringi Semanemo \p \v 10 Pe we-yomboma pali puringi kinia yu lombili andoli ye engaki rurepo kinia yombo mare pea yu kinia moloringima kinia, onone yu mangilku ninguli: “Nu yombomando ungu se ninindu nambi semu-na ungu-iku tolenoye?” niringi. \p \v 11-12 Yuni onondo pundu topa nimbale: “Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa yomboma kinia mélema kinia nokolemomonga ulu-pulu u yuyu pilierimu kanu ulu-puluma ‘Kiniá ono ⸤na lombili olemele yomboma⸥ piliangi.’ nimbale ono nimba sikimu. Aku-sipa na-kolo ultu molemele yomboma ‘Unguma nimbu siembo.’ nimbuli ungu-ikuma mindi topo siliu. \q1 ⸤Pulu Yemone Aisayanga kerena nimbale:⸥ \q1 ‘Ono mongone kanokole naa kanoko, \q2 komuni pilkuli naa pilielemele. \q1 Konopumuni pilkuli topele tolemolá kinia, \q2 ⸤Pulu Yemone⸥ ononga ulu-pulu-kirima \q3 ‘Mania pupili.’ nimba siye kolka.’ \m nirimu akumunga we-yombomando ungu-ikuma mindi tolio.” nirimu. \r 4:13-20 (Ungu-ikumunga imbimu inia yakondo 4:3-9.) \p \v 13 Aku nimbale Yesusini onondo kelepa nimbale: “Ungu-iku topo nindu akumunga ungu-pulumu naa pilielemeleye? Akumu naa pilkuli we-ungu-ikumanga pali ungu-puluma nambi seko pilingíye? ⸤Ungu-ikumunga pulumu i-sipa:⸥ \m \v 14 Kere-langi umbu tanda sirimu yemone tanda sirimu umbuma ⸤Pulu Yemonga⸥ ungumu. \v 15 Umbu mare tanda sirimu aulkana mania purumuma yombo mare aku siku mele molemele. Onone ungumu pilielemele kinia pe ⸤kurumanga nokoli⸥ Setenene sumbi sipa omba ungu tanda sili konopuna pumba pelemoma wendo limú. \m \v 16 Aku sipala, umbu mare tanda sirimu kou perimuna mania purumuma yombo mare aku siku mele molemele. Onone ungumu pilkuli waltikele sumbi siku konopu siku pilku limili. \v 17 Aku-na-kolo ono pulkonio naa mundukuli ungumu kanga-kolte mindi pilku molemele. Pe ono konopuna umbuna selemo kinia molo ono ⸤Pulu Yemonga⸥ ungumu pilku liku molemele mele yombo lupamane kanoko kiri pilkuli ungu-taka tondoko seko kinjiku mindili silimili kinia ononga pilielemele unguma siye kololemele. \m \v 18-19 Umbu mare tanda sirimu siri-ka mele molorumuna mania purumuma yombo mare kepe aku siku mele molemele. Onone ungumu pilielemele-na-kolo konopuna umbuna selemo umbunama kinia, méle awisili taltokole ‘Aku mélemane olio lipa tapondolemo tapondomba.’ ningu pilku molemele uluma kinia, méle naa taltolemelema yakala kolko ‘liemili.’ konopu lemele ulu mare kinia, kanu sili ulu mare wendo omba ungu kanumu topa nolemo kinia ungumuni uluri naa sepa kere-langi mongo naa tolemo. \m \v 20 Umbu mare tanda sirimu ma peangana mania purumuma yombo mare aku siku mele molemele. Onone ungumu pilkuli ungu-pulumu pilku kondoko ungumu kamu pilku limili. Pe ono kere-langi mongo mele tolemele. Kanu yombo marenga kere-langi mongo towapu-selu mele topa, yombo marenga mongo towapu-talo mele topa, marenga mongo towapu-kise mele topa, aku sipa tolemo. \m ⸤Ungu-ikumunga ungu-pulumu aku sipa.⸥” nirimu. \r 4:21-25 \s1 Sepe-LLamemonga Ungu-Ikumu \p \v 21 ⸤Aku nimbale ungu-iku se pea topa nimbale:⸥ \p “Yombomane sepe-llame kandokole mingina sukundu panjilimiliye? Molo polo maniakondo taltolemeleye? Polo senga ola taltolemele kanumu. \v 22 Aku sipa mele, kiniá lopi selemo mélema pe walte mona lemba yomboma kanonge; kiniá aki topa lemó mélema pe walte pa sembá kinia yombomane kanu mélema kanonge. \m \v 23 Yombo komu-pea lemomane ⸤ungu nikirumu⸥ piliaa.” ⸤nirimu.⸥ \p \v 24 “Onone ungu pilielemele akumu mimi siku piliangi. Onone mélema yomboma silimili mele ⸤Pulu Yemone⸥ ono aku sipa méle kalomba. Mare olandopa simbala. \v 25 Mélema taltolemo yombomo nane mare pea simbú, yu paa awisili taltomba. Aku-sipa na-kolo mélema naa taltolemo yombomo yu taltolemoma kepe wendo limbu.” nirimu. \r 4:26-32 \s1 Pulu Yemo Ye Nokoli Kingimu Molemomonga Ungu-Iku Talo \r Se: 4:26-29 \s1 Kere-Langi Umbuma Tóko Nimba Omba Akolemomonga Ungu-Ikumu \p \v 26 Yesusini ungu se pea nimbale: \p “Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa yomboma nokolemo akumu i-sipa mele: \p “Ye sene kere-langi umbu mana tanda silimú. \v 27 Aku yemo ipulieli uru pepa, tangoli ola molopa ⸤andopa kongono sepa⸥, selemo kinia kere-langi umbu tanda silimúma tóko nimba omba akolemo-na-kolo aku sipa selemomonga pulumu yemone nimba naa kanopa naa pilielemo. \v 28 Kere-langi umbu tolemoma mamone yu yuyu ‘wendo opili.’ nilimú. U kumbi lepa tóko nilimú. Pe gomo tolemo. Pe kere-langi mongo tolemo. \v 29 Pe kere-langi nou lemó kinia ‘Kere-langi inia topo sukundu sukundu limbu walemo wendo okomo.’ nimbale kere-langi umbu tolemo yemone kere-langi inia tolemo. ⸤Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa yomboma nokolemo aku sipa molemo.⸥” nirimu. \r Se: 4:30-32 \s1 Unju Masetete Umbumunga Ungu-Ikumu \p \v 30 Pe Yesusini onondo kelepa nimbale: \p “Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa yomboma nokolemo akumu nambolka mélse mele niemboye? ‘Yu kingimu molopa yomboma nokolemo mele piliangi nimbu siembo.’ nimbuli nambolka ungu-ikumu topo niemboye?” ⸤nimbale nirimumuni, kelepa ungu-iku se pea topa nimbale:⸥ \p \v 31 “Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa yomboma nokolemo akumu unju masetete umbu mele. Yomboma kere-langi umbu kaliana mundulimilimanga pali unju masetete umbumu yu paa kangamo. \v 32 Aku-na-kolo kaliana mundulimili kinia wendo omba akolemo kinia kaliana molemo mélemanga pali yu paa awilimu. Kamu akopa unju-mele gilimú kinia kerama kanu unju kolamanga ongo pelemele. Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa yomboma nokolemo mele aku sipa.” nirimu. \r 4:33-34 \s1 Yesusini Ungu-Ikuma Mindi Torumumunga Ungu-Pulu Se \p \v 33 Yesusini unguma yomboma nimba simbando ungu-iku awisili aku sipama topa sirimu. Ono manda pilingí mele topa sirimu. \v 34 Ono ungu se nimba simbando ungu-iku se mindi torumu. ⸤Ungu se sumbi sipa naa nimba sirimu.⸥ Aku-na-kolo yu kinia yu lombili andolima kinia ono onono moloringi kinia yuni yunga ungumanga puluma pali ono sumbi sipa nimba para sirimu. \r 4:35-41 \s1 Poporome Awili Se Torumumuni Yesusinga Ungumu Pilipa Liltimu Semanemo \p \v 35 Kanu walemonga kolea kala torumu kinia Yesusini yu lombili andoli yemando nimbale: “Nomu nekendo pamolo.” nirimu kinia \v 36 nona andoli sipi senga Yesusi u suku molopale unguma nirimu akuna suku yu we molopili nomu kelona maku toko moloringi yomboma munduku kelko yu mengo puringi. Sipina puringi kinia sipi mare pea puringila. \v 37 Kanu-kinia, nomuna pungí puringi kinia poporome paa awili se nomuna torumu. Aku serimu-na nomumu apisipa ola ombale no sipina sukundu sukundu omba peke lepale sipimu memba nona mania pumbá serimu, \v 38 aku-na-kolo Yesusi sipimunga bulkundu penge-kanda wale senga we uru perimu. Yu lombili andoli yemane yu toko makisindiku ninguli: “Ungu Mane Sili Yemo, olio nona wangopo kolomolomonga nu mini-wale naa pukumuye?” niringi. \p \v 39 Yu makilipale poporomemo iri topa nomumundu nimbale: “Taka leko molou!” nirimu kinia poporomemo topa kelepa nomumu lope naa sepa paa we lierimu. \p \v 40 Kanu-kinia yuni lombili andolimando nimbale: “Ono nambi semu-na mini-wale mundukumiliye? ⸤Selio mele wale awisili kanolemele-na-kolo⸥ yandopa kiniá kepe ‘Olio naa nokombanje.’ ningu pilku kuru naa mondolemeleye?” nirimu. \p \v 41 ⸤Yuni serimu mele kanokole⸥ yemane mini-wale munduku pipili awili seko kolkole anju yando onono mangilku ninguli: “Apa! I yemo nawenje? Poporomemone kepe nomumuni kepe yunga ungumu pilku liku kelkembele.” niringi. \c 5 \r 5:1-20 \s1 Kuru Paa Awisili Ye Senga Konopuna Molopa Ambolorumuma Yesusini Topa Makororumu Semanemo \p \v 1 Kanu-kinia, ⸤Yesusi kinia yu lombili andoli yema kinia⸥ ono ⸤nona andoli sipina⸥ nomu nekendo pungu kolea Gerasa puringi. \v 2 Akuna oringi kinia Yesusi sipina wendo orumu kinia konopuna kuru molorumu ye se, yombo-óno-koleana pelepa andorumumu popenge sepa wendo omba yu molorumuna orumu. \v 3-4 Kanu yemo, yombo-óno-koleana yunga perimu koleamo lierimu. ⸤Kurumu yunga konopuna molorumumunga yu paa enge nirimu-kulu⸥ yombomane yu alieli-alieli ka wemane kinia, ka-sénene kinia kepe yu kimbu kima ka toringi ka-sénema yu sungu sipa, kimbutolo anakapa toko panjeringimu elke-malke tondorumu. Ye seluri kepe enge se perimu-na ‘Yu taka lepa molopili.’ nimba manda ambolopa nokomba ye se paa naa molorumu. \v 5 Alieli, ipulieli kepe tangoli kepe, yombo-óno-koleana kinia ma-pangimanga kinia kalli nilipa andopa, yunga kangimu yu yuyu kou ⸤nee gilieli⸥ marene kopisilipa andopa molorumu. \p \v 6-8 Kanu yemone sulu sepa molopa Yesusi kanopale yu molorumuna lisipa orumu. ⸤Orumu kinia⸥ Yesusini nimbale: “Kurumu, i yemonga konopuna ongo wendo pu!” nirimu mele pilipale yemone yunga kumbikerena komorongo langopa tamalu pepa yundu tondolo ru nimba nimbale: “Yesusi, Pulu Ye Paa Olandopa Awilimunga Malo, na-kinia ungu nambolka unguri senindu onuye? ‘Pulu Yemonga imbimu leko mi leko “Paa sika nikiru. Na mindili paa naa lipu simbú.” ni!’ nimbu mawa sekero.” nirimu. \p \v 9 Aku nirimu kinia Yesusini yemondo mangilipa nimbale: “Nunga imbi nawe?” nirimu kinia \p yuni nimbale: “⸤Olio paa awisili kene⸥ nanga imbi Paa Awisili.” nirimu. \v 10 Aku nimbale wale awisili Yesusi mawa sepa nimbale: “Olio ‘ongo wendo pangi.’ ningu toko makorokole “I koleamo munduku kelko kolea luparenga paa.” ni naa ni.” niringi. \p \v 11 Akuna ma-pangi senga umbu-kongi awisili ímu nongo moloringi kanokole \v 12 kurumane Yesusi mawa seko ninguli: “Olio ⸤toko makorokole⸥ “Ne kongima molemelena pungu, ononga konopuna molo-pangi.” ni.” niringi kinia \p \v 13 yuni “Manda, akuna pangi.” nirimu kinia kuruma kanu yemonga konopuna wendo ongole kongi akuna moloringimanga konopumanga pungu moloringi kinia kanu kongima amu toko lisiku pungu kopona pukua toko nomuna sukundu pungu nona wangoringi. Kongi kanuma ⸤paa awisili,⸥ tausini talo mele. \p \v 14 ⸤Ulu akuma wendo orumu-na kanokole⸥ kongi tapu seko moloringi yema talopa leko punguli niringimuni, kolea awilina moloringi yomboma kinia, kolea kangamanga moloringi yomboma kinia, ulu akuma wendo orumu mele semane toko siliku puringi. Kanu semanemo pilieringi yomboma ‘Uluma wendo orumu mele kanamili.’ ningu wendo pungu \v 15 Yesusi molorumuna ongole u kuru paa awisili konopuna molko ongo wendo puringi yemo mulu-maminia pakopa, umbu-konopu pepili molorumu kanokole ono pipili koloringi. \v 16 Yesusini serimu mele mongone kanoringi yombomane pe oringi yomboma ningu siringi. Kuru awisili konopuna moloringi yemo kinia, kongima-kinia uluma wendo orumu mele semanemo toko siringi. \v 17 Kanu-kinia yomboma ⸤paa mini-wale mundukuli⸥ Yesusi mawa seko ninguli: “Olionga koleana naa mololi kelko pu.” niringi. \p \v 18 Aku siku niringi pilipale Yesusi pumbándo nona andoli sipina suku pumbá purumu kinia kuru awisili konopuna u molko wendo oringi yemone yundu nimbale: “Pea pambili.” nimba mawa serimu. \p \v 19 Aku-na-kolo Yesusini “Mólo.” nimba yundu nimbale: “Nu ulkondo pungu Ye-Awilimuni nu kondo kolopa ‘Molko kinjenu mele pora nipili.’ nimba, lakopa sepa kondomu mele nunga pulu lemó yomboma ningu si-pu.” nirimu. \v 20 Yesusini aku nirimu-na pilipale ye kanumu pumba yunga kolea, ‘Kolea-Awili Rureponga Talo’ niringi koleana andopa Yesusini lakopa sepa kondorumu mele nimba sirimu. Nimba sirimu kinia pilkuli yomboma pali paa pungu-pungu ningu mini-wale mundoringi. \r 5:21-43 (5:21-24,35-43) \s1 Bola Se Kolorumumu Kinia, (5:24-34) Kuru Se Topa Naa Kelierimu Ambo Se Kinia, Olonga Semanetolo \p \v 21 Yesusi ⸤yu lombili andolima kinia⸥ nona andoli sipina sukundu pumba nomu yakondo kelepa ombale nomu kelona wendo orumu kinia yombo awisili yu molorumuna ongo liku maku toko kakapu seko moloringi. Yu nomu kelo akuna molopili \v 22 Juda yomboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulka se nokorumu ye se, yunga imbi Jairasi, Yesusi molorumuna orumu. Kanu-kinia yu Yesusi kanopale Yesusi yunga kimbuna nondopa omba mania molopa tamalu pepa \v 23 yundu tondolo mundupa mawa sepa nimbale: “Nanga bola-nanamo nondopa kolomba sekemo kene ‘Yu konde pumba manda molopili.’ ningu ongo yu kimuni ambolou.” nirimu. \v 24 Aku nirimu-na pilipale Yesusi yu pea puringili. \p Pungilí puringili kinia yombo awisili liku maku toko lombili pungu yu kakapu seko ekelepa seko pea puringi. \v 25 Kanu-kinia ambo se molorumu kanumunga pena perimu walema pora naa nirimu. Yu pena mindi pepili kalia-ingi engaki rurepo omba purumu. \v 26 Yu doketa awisilimanga yunga kurumu ‘Pora nipili.’ nimba andorumu-na-kolo mindili mindi siringi. Yunga kou-mone pali ono sirimu-na-kolo yunga kuru pora naa nirimu. We topa olandopa mindi purumu. \v 27 Kanu ambomo Yesusi ulu-tondoloma serimu mele semanema pilipale yomboma maku toko gilieringina sukundu omba Yesusinga bulkundu omba yunga wale-pakolimu ambolorumu. \v 28 ‘Yunga wale-pakolimu mindi ambolondu liemu na peanga lemba.’ nimba pilipale aku serimu. \v 29 ⸤Ambolorumu kinia⸥ waltikele yunga kuru torumu kanumu pora nirimu, yunga kangimu u umbuna perimu mele peanga lierimu pilierimu. \p \v 30 Aku-sipa na-kolo ⸤yu Yesusinga wale-pakolimu ambolorumu kinia⸥ Yesusi yuni yomboma lipa tapondoli tondolo mare yunga kangina omba ultu purumu sumbi sipa pilipale topele topa kanopa yombomando mangilipa pilipale, “Nanga wale-pakolimu nawene ambolomuye?” nirimu. \p \v 31 Aku-na-kolo ⸤yuni mangilierimu mele pilkuli⸥ yu lombili andoli yemane pundu toko ninguli: “Yombo awisili nu gilinuna nondoko nondoko ongo kakapu seko ekelepa seko gilkimili kanumu. Pe nambi semu-na “Nawene na ambolomuye?” nikinuye?” niringi. \p \v 32 Aku-sipa na-kolo Yesusi mongo male-male sepa koropale “Akumu nawene semuye?” nimba we gilierimu. \p \v 33 Kanu-kinia tondolo sene yunga kangina kurumu pora nirimu pilipale ambomo paa pipili kolopa kangima puru-puru nipili Yesusi molorumuna omba mania molopa tamalu pepale yu ulu serimuma pali nimba para sirimu. \p \v 34 Yesusini yundu nimbale: “Bolamo, ‘Nu manda sepa peanga simba.’ ningu kuru mondonu kanu ulumuni nu peanga lekemo. Nu kuru pora nimba konopu pe nipili molo-pani.” nirimu. \p \v 35 Yesusini ambomondo aku sipa nimba molorumu kinia, ye mare, yomboma maku toko Pulu Yemonga ungu pilieringi ulka nokoli ye Jairasinga ulkana molkole ongo ⸤Jairasindu⸥ ninguli: “Nunga bolamo kolopa pora simu. Nambi semu-na Ungu Mane Sili Yemo ‘Mindili nopili.’ ningu we mengo oniye?” niringi. \p \v 36 Aku-na-kolo Yesusini ono niringi ungumu pilipa naa lipale ulka nokoli yemondo nimbale: “Mini-wale naa mundoyo. ⸤Nunga bolamo nane ‘Manda lipa tapondomba.’ ningu⸥ kuru mondou.” nirimu. \p \v 37 Kanu-kinia yuni maku toringi yombomando “Naa ongo anju paa.” nimbale Pita keme Jemisi keme genu Jono keme akuma mindi lipale “Pea pamolo.” nirimu. \v 38 Ulka nokoli yemonga ulkana oringi kinia yombo awisili molko kondo kolko kola awili-seko seko moloringi kanorumu. \v 39 Yu ulka sukundu pumbale yombo moloringimando nimbale: “Ono nambi semu-na kola seko kalli ningu molemeleye? Bolamo kolou naa kolomu. We uru mindi pelemo.” nirimu. \v 40 Aku-na-kolo aku nirimu kinia onone yu ungu-taka tondoko tawe senderingi. \p Yomboma pali makoropa pena-pena sepale, bolamonga anumu lapatolo kinia, kanu lombili andoli ye pokore kinia lipa memba bola ónomo lierimu suluminiana purumu. \v 41 Pumbale bolamonga kimu ambolopa Juda yombomanga ungu lepa yundu “Tallita kumi!” nirimu. (Ungu akumunga pulumu i-sipa: “ “Bolamo, nu ola molou.” nikiru.” nirimu.) \v 42 Aku nirimu kinia bolamo popenge sepa ola molopale andorumu. (Bola kanumu kalia-ingi engaki rurepo mele omba pupili yu molopale kolorumu kinia Yesusini omba sepa konde liltimu.) ⸤Akumu kanokole⸥ yu kinia moloringi yomboma pungu-pungu ningu mini-wale awili seko mundoringi. \p \v 43 Kanu-kinia Yesusi yuni onondo tondolo mundupa nimbale: “Ungu i sekeromo yombo selurindu kepe anju pungu paa naa ningu siee!” nimbale ⸤anumundu⸥ nimbale: “Bolamo kere-langi mare liku si.” nirimu. \c 6 \r 6:1-6 \s1 Yesusi Molopa Akorumu Kolea Nasarete Yombomane Yunga Ungumu Pilku Mokoli Seringi Semanemo \p \v 1 Yesusi molorumu koleamo mundupa kelepa yunga pulu-kolea ⸤Nasarete⸥ purumu, yu lombili andoli yema pea puringi. \v 2 ⸤Koro moloringi⸥ wale Sambatemo wendo orumu kinia ono maku toko Pulu Yemonga ungumu pilieringi ulkana sukundu pumbale yomboma mane sipa molorumu. Yunga ungumu pilku moloringi yombo awisilini pungu-pungu ningu mini-wale munduku ninguli: “Ne yemo aku unguma sena liltimunje? Yunga pilipa kondolimu kinia yunga ulu-tondolo selemomanga tondolomo kinia yu sena liltimuye? \v 3 Yu ulkama takondorumu yemo móloye? Yu Maria malo móloye? Jemisi, Josepo, Judasi, Saimono keme, akuma yu ononga genu móloye? Yunga kemulupili olio kinia pea naa molemoloye? ⸤Yu paa sika aku yemo molemomo⸥.” niringi. ‘Yu paa we-yemo nambi sepa i tondoloma yu-kinia pelemoye?’ ningu pilkuli ono yu kanoko kiri pilku yu-kinia paa konopu kiri panjeringi. \p \v 4 Kanu-kinia ⸤ono yu-kinia mumindili koloringimunga ulu-pulumu pilipale⸥ Yesusini onondo nimbale: \p “Pulu Yemone ungu-umbu tondolemoma pilipa yomboma nimba silimú ye se koleamanga pali imbi ola molemo, yombomane pali yunga unguma pilku limili. Aku-sipa na-kolo yunga koleana yu-kinia pea kopu seko molemele yomboma kinia, yunga pulu lemó yomboma kinia, ono mindi yuni nilimú ungumu pilkuli ‘Yu olionga we-yere. Yu imbi mololi ye se mólo.’ ningu yu nilimú unguma naa pilku, mokoli selemele.” nirimu. \v 5 ⸤Yunga ungumu pilku mokoli seringi-kulu⸥ kolea akuna yuni ulu-tondoloma manda naa serimu. Kuru torumu yombo selu selu nimba mindi kimuni ambolopale sepa peanga sirimu. \v 6 Yu ⸤ungu nimba uluma sepa molorumu mele⸥ ‘Sika.’ ningu kuru naa mondoringimunga yu paa konopu awisili kimbu sirimu. \mr 6:6—8:21 \s1 Yesusini Yunga Tondolomo Lipa Ora Sirimu-Na-Kolo Yu Lombili Andolimane Yu Sika Molorumu Mele Pilku Imbi Naa Siringi Ungu Mare \r 6:6-13,30-32 \s1 Yesusini Ye Engaki-Rurepo “Kongono Se-Paa.” Nimba Lipa Mundorumu Semanemo \p Kanu-kinia Yesusi kolea-kanga lupa lupamanga andopale ⸤Pulu Yemonga ungumu⸥ mane silipa andorumu. \p \v 7 Yesusini yu lombili andoli engaki-rurepondo “Waa.” nimbale onone yombomanga konopumanga kuru molemoma “Ongo wendo paa.” ningu toko makoronge tondolomo sipale ono talo talo nimba “Koleamanga ando-paa.” nimba lipa mundorumu. \p \v 8-9 ⸤Lipa mundupale⸥ ono senge mele ungu-mane sipa nimbale: \p “Pungíndu ono mélema naa meangi. Apulu-mingima mindi liku ambolko pangi. Kimbu-su mondonge manda-na-kolo wale-pakoli talo kepe kere-langi kepe méle-wale kepe naa mengo, kou-mone kakona kepe naa panjiku we pangi. \p \v 10 “Pe kolea senga sukundu punguli akuna molongendo ulka seluringa sukundu punguli akuna mindi peko molkole pe aku koleamo munduku kelko pangi. ⸤Ulka pinia-pinia naa andoko ulka seluringa mindi kere-langi nongo peangi.⸥ \v 11 Kolea marenga sukundu pungí kinia kolea pulu-yombomane “Pea peamili waa.” ni naa ningu onone ungu ningíma pilku naa língi liemu kanu koleana yombo kirima munduku kelko pungíndu kanu koleana yombomane ono “pea peamili.” naa ningu ononga unguma naa pilku liltingimunga ‘Ono kamu molko kinjangi! Pulu Yemone ono lipa naa tapondomba mele piliangi.’ ningu ononga kimbuna kanu koleamanga ma gilimbama kulu toko pangi.” nirimu. \p \v 12 ⸤Yu lombili andolima yuni aku sipa lipa mundorumu-na pilku⸥ punguli yombomando ninguli: “Ulu-pulu-kiri selemelema kanoko kiri pilku konopu topele taa.” ningu \v 13 yombomanga konopuna kuru awisili moloringima ⸤ ‘Ongo wendo paa.’ ningu⸥ toko makoroko, kuru torumu yombo awisili ‘Peanga liepili.’ ningu ononga kangina unju ollipi-mongo no ondoko kandondoko seko peanga siku, selko andoringi. \r 6:14-29 \s1 Ye Nokoli Kingi Erotene No Lindeli Jono Topa Kondorumu Semanemo \p \v 14 Kanu-kinia Yesusi yunga imbimu yomboma pilku lieringimunga ye nokoli kingi Erote Yesusini serimu mele semane toringi pilierimula. \p ⸤Yesusini sepa nirimu mele pilkuli⸥ yombo marene ninguli: “I uluma selemo yemo No Lindeli Jono lepomo! Yu kolopale lomboropa wendo omumunga ulu-tondoloma sembá tondolomo yu-kinia pelemo.” ningu moloringi. \p \v 15 Yombo marene ninguli: “Yu ⸤u konde molopili Pulu Yemone olando liltimu ye⸥ Illainja kelepa omba molemo.” niringi. \p Yombo marene ninguli: “Pulu Yemone ungu-umbu tondorumuma pilku yomboma ningu siringi ye koro-u moloringi yema mele yu aku sipa Pulu Yemonga ungu-umbu tondolemoma pilipa yando nimba silimú yemo molemo.” niringi. \p \v 16 ⸤Yombomane aku siku ningu pilieringi⸥-na-kolo ye nokoli kingi Erotene ⸤Yesusi yuni serimu mele semane toringi⸥ pilipa nimbale: “I uluma selemo yemo ⸤No Lindeli⸥ Jono, ‘Yunga pengemo wendo pupili.’ nimbu nomi kari lierindu kanu yemo. Yu kolopale lomboropa wendo omu lepomo.” nirimu. \p \v 17-18 ⸤Kingi Erotene aku sipa nirimu ungumunga pulumu i-sipa:⸥ U walte Erotene yunga genu Pillipunga ambo-menu Erodiasi mangopa liltimu. ⸤No Lindeli⸥ Jonone Erote aku sipa serimu kanopale yundu alieli nimbale: “Nuni ⸤Pulu Yemonga⸥ ungu-mane se pulua toko genanga ambomo mangoko liltinu. Akumu seko kinjerinu.” nirimu kinia Erotene yu lipa ka sipa ka-ulkana panjerimu. \v 19-20 Jonone aku nirimumunga ambo Erodiasini yu mumindili kolopa “Yu topo kondambo.” nimba molorumu-na-kolo Erotene ‘Jono yu konopu sumbi sipa pepa Pulu Yemonga ye kake sélimu molemo.’ nimba kanopa yu pipili kolopale nokopa kondorumumunga ambo Erodiasini Jono-kinia ungu se manda naa serimu. Jonone ungu nirimuma pilipale ye nokoli kingi Erote yu paa konopu awisili lipa mundupa mini-wale mundorumu-na-kolo aku unguma yu paa konopu sipa pilierimu. \p \v 21 Pe walte, ⸤ambo Erodiasi⸥ konopuni pilipa molorumu ungumu manda sembá walemo wendo orumu. Wendo orumu mele i-sipa: Kingi Erote meringi walemo wendo orumu kinia yunga kendemande-ye awilima kinia, yunga ami-yemanga ye nokolima kinia, kolea Gallilli disiriki yombomanga ye nokoli awilima kinia, onondo “Kere-langi pea namili waa.” nirimu. \v 22 ⸤Ono ongo yu-kinia pea kere-langi nongo molangi⸥ Erodiasi lemenu ulkana sukundu omba ono moloringina denisi serimu. Erote kinia, yu-kinia pea kere-langi nongo moloringi yema kinia onone ambo-wenepomo aku serimu kanoko paa peanga pilieringi. Kingimuni paa kanopa peanga pilipale ambo-wenepomondo nimbale: “Nuni yakala kolkono mélse na mawa séa. Mawa sení mélemo nu simbú.” nirimu. \v 23 Pulu Yemonga imbi lepa mi lepale yundu kelepa nimbale: “Paa sika nikiru. Nuni na mawa sení mele se paa sika simbú. Nane ye nokoli kingimu molopo nokolio koleamonga ekendo kepe “Si.” ninu liemu paa sika simbu.” nirimu. \p \v 24 Erotene yundu nirimu mele pilipale ambo-wenepomo pena pumba, anumu molorumuna pumba mangilipa nimbale: “Méle nambolka mélemo ‘Si.’ niemboye?” nirimu kinia \p anumuni nimbale: “ “No Lindeli Jononga ⸤nomimu kari leko yunga⸥ pengemo si.” ni.” nirimu. \p \v 25 Anumuni aku nirimu pilipale yu kingimu molorumuna popenge sepa lisipa omba mawa sepa nimbale: “Paa iseli-u No Lindeli Jono ⸤nomi kari leko⸥ yunga pengemo pellete senga taltoko yando si.” nirimu. ⸤Jonone u alieli “Erote kinia Erodiasitolone seko kinjeringili.” nirimumunga mumindili kolopale Erodiasini ‘Yu kolopili. Sika kolomunje na kanambo.’ nimba “Pengemo ongo si.” nirimu.⸥ \p \v 26 Yuni aku sipa mele mawa serimu kinia pilipale Erote paa konopu umbuna serimu-na-kolo yuni “Paa sika simbú.” nimba, nimba panjipa Pulu Yemonga imbi lepa mi lierimu mele kepe, yu konopu topele tomba kinia yu-kinia pea kere-langi nongo moloringi yema yu kanoko kiri pilingí mele kepe, aku ungutolo pilipale, “Yuni mawa sepa “Si.” nikimu mele “Mólo.” manda naa nimbú.” nimba pilipale \v 27 yu nokoringi ami-yemanga se lipa mundupale “⸤No Lindeli⸥ Jono ⸤nomi kari leko⸥ yunga pengemo yando mengo ou.” nirimu kinia kanu ami-yemone ka-ulkana pumba Jononga nomimu kari lepale \v 28 yunga pengemo pellete senga taltopa yando memba omba ambo-wenepomo sirimu kinia yuni anumu sirimu. \p \v 29 Aku seringi pilkuli Jono lombili andoringi yema ongo yunga ónomo liku mengo pungu óno seringi. ⸤Kingi Erotene No Lindeli Jono u aku sipa topa kondorumu kolorumumunga pe Yesusini ulu-tondoloma serimu mele pilipale “Jono nomi kari lierindu yemo lomboropa ola molemo lémo.” nirimu.⸥ \r 6:30-44 \s1 Yesusini Ye Paip Tausini Kere-Langi Sirimu Semanemo \p \v 30 Yesusini “Nanga kongonomo sende-paa.” nimba lipa mundorumu yema yu molorumuna kelko yando ongole niringimuni, ulu seringima kinia yomboma ungu-mane siringima kinia yu semane toko siringi. \v 31 Aku-sipa na-kolo yombo awisili ongo pungu ongo pungu ⸤seko ungu ningu panjiku⸥ seringimunga Yesusi kinia ⸤yuni lipa mundorumu ye yando oringima⸥ kinia kere-langi nonge ena kanga-kolte kepe naa lierimumunga kanopale Yesusini yemando nimbale: “Ono onono yombo naa mololi kolea ku senga kanga-kolte koro molangi kene na-kinia pea pamili waa.” nirimu. \v 32 Kanu-kinia ono onono mindi nomuna andoli sipi senga suku pungu yombo naa mololi kolea ku lieli senga puringi. \p \v 33 Aku-sipa na-kolo pungí puringi kinia kanokole yombo awisili Yesusi kinia yu lombili andolima kinia kanoko imbi siringimunga koleamanga yomboma pali kimbu-kongono seko lisiku nomu kelona makaye seko pungu ono nomuna wendo pungí koleana kumbi leko pungu nokoko gilieringi. \v 34 Yesusi nomu kelona ultu omba kanopa yombo paa awisili akuna ongo maku toko moloringi kanopale ono kongi sipisipi tapu seli ye se naa mololi sipisipima mele ku peko moloringi-kulu nimba kanopale ono kondo kolopa ungu awisili mane simba serimu. \p \v 35 Kanu-kinia ⸤mane sipa molopili⸥ ena pumbá serimumunga yu lombili andolima yu molorumuna ongo yundu ninguli: “I koleana yombo se naa pelemele, ena kamu pukumu kene \v 36 ya maku toko molemele yomboma “Pungu kolea marenga kere-langi topo toko li-pangi.” ni.” niringi. \p \v 37 Aku-na-kolo yuni ⸤yu lombili andolimando⸥ pundu topa nimbale: “Onone onono yomboma kere-langi mare liku siee.” nirimu. \p Onone yu mangilku ninguli: “‘Kakopoi-ye sene oli engaki kongono sepale méle kalólimu limú kou-monemane olio kere-langima topo topo lipuli yomboma siemili.’ ningu nikinuye?” niringi. \p \v 38 ⸤Aku siku niringi pilipale⸥ yuni ono mangilipa pilipa nimbale: “Pellawa kaloli nambi sepa taltokomeleye? Pungu kano-paa.” nirimu. \p Pungu koroko kanoko lendeko yu molorumuna kelko ongo ninguli: “Ya kere-langi awisili naa taltolemele. Pellawa kaloli kanga se-pakara kinia oma kaloli talo kinia ⸤aku kere-langi pokore mindi lemó⸥.” niringi. \p \v 39 Kanu-kinia Yesusini nimbale: “Yombomando “Era kondili nilina maku toko mania molangi.” niee.” nirimu kinia \v 40 yomboma towapu talo molo towapu kise ningu maku toko moloringi. \p \v 41 Kanu-kinia Yesusini pellawa kaloli se-pakara kinia oma talo kinia kanuma lipale mulu-koleana olando-sipa kanopa ⸤Pulu Yemo kinia⸥ “Ange.” nimba pellawa kalolima ambolopa peke lepa lombili andolima moke sepa sipale “Anju yomboma siee.” nirimu, ⸤onone⸥ yomboma ⸤moke seko siringi⸥. Oma talo kepe lipa moke sepa yomboma pali sirimula. \v 42 Ono pali kanu kere-langima noringi kinia olo serimu. \v 43 Kanu-kinia lombili andolimane pellawa kaloli kinia oma kinia kanumanga kakena lierimuma liku maku toko wale-basikete engaki rurepo toko peke siringi. \v 44 Kere-langi noringi yema-manjipa paip tausini mele. \r 6:45-52 \s1 Yesusi Nomuna Ola Kimbu Anjipa Orumu Semanemo \p \v 45 ⸤Yomboma kere-langi sirimu noringi⸥ kinia Yesusini yu lombili andoli yemando sumbi sipa nimbale: “Maku toko molemele yomboma nane “Pangi.” niembo. Ono nona andoli sipina ola pungu no nekendo, Besaida taono lemóna, kumbi leko paa.” nirimu. \v 46 Kanu-kinia yomboma mundupa kelepale yu yuyu Pulu Yemo kinia ungu nimbando ma-pangina ola purumu. \v 47 Kanu-kinia ena pumba kolea kala torumu kinia sipimu nomu awi-suku-singina purumu, Yesusi yuyu ma-⸤pangi⸥na molorumu. \v 48 Sipi kumbikundu mendo sipa poporomene torumumunga ⸤yu lombili andoli yema sipina suku molkole⸥ sipimu nomu kelona mengo pungíndu pereringi kanopale ipulieli kolea muni naa liepili ono puringina yu nona ola kimbu anjipa ombá ombale ono sipina pungu molangi yuni ono topa akilendepa yu kumbi lepa pumbá orumu. \v 49-50 Aku-na-kolo yu lombili andolimane pali yu nona ola kimbu anjipa orumu kanokole niringimuni, paa pipili awili seko kolkole “Kuru se okomaa!” ningu mini-wale mundoringi kinia Yesusini popenge sepa onondo nimbale: “Ono konopu tondolo pupili molayo. Na mindi okoro. Pipili naa kolaa.” nirimu. \p \v 51-52 Kanu-kinia yu sipina suku purumu kinia poporome topa kelierimu. Aku serimu-na kanokole paa mini-wale mundoringi. Yuni ⸤u tangoli⸥ pellawa kalolima ⸤moke⸥ serimumunga pulumu naa pilku we konopu lo liku moloringi. Yu-kinia tondolo se perimu-na pellawa kalolima-kinia ulu-tondolo se serimu mele mimi siku naa pilkuli ono konopu naa perimu-na kanu tondolomone poporomemo topa kelierimu mele kepe naa pilkuli poporomemo topa kelierimu kinia kanokole ono paa mini-wale mundoringi. \r 6:53-56 \s1 Yesusini Kolea Geneserete Kuru Torumu Yombo Awisili Sepa Peanga Sirimu Semanemo \p \v 53 ⸤Yesusi kinia yu lombili andolima kinia⸥ nomu ⸤Gallilli⸥ nekendo punguli nomu kelona kolea Geneserete lierimuna wendo ongole sipimu ka seringi. \v 54 Sipina mania oringi kinia akuna moloringi yombomane Yesusi popenge seko kanoko imbi sikuli \v 55 akundu lierimu koleamanga pali lisiku pungu yu andorumu koleama pilkuli ononga kuru torumu yomboma liku taropola seko yu andorumuna mengo oringi. \v 56 Yu andorumu koleamanga pali, kolea kangamanga kinia, kolea awilimanga kinia, kolea wemanga kinia, aku koleamanga yomboma maku toko moloringi koleamanga kuru torumu yomboma mengo ongo taltokole, “‘Nunga wale-pakoli pundumu kepe ambolangi.’ ni.” ningu mawa seringi. Kanu-kinia kuru torumu yombomane yunga wale-pakolimu amboloringi yomboma pali kamu peanga lierimu. \c 7 \r 7:1-23 \s1 Mélema Kake Selemomonga Pulumu Kinia Mélema Kalaro Molemomonga Pulutolonga Ungu Mare \r 7:1-13 \s1 Pulu Yemonga Ungu-Manema Olandopa, Anda-Kolepalimanga Ungu-Manema Maniandopa, Ungu Se \p \v 1 ⸤Walte⸥ Parisi ye mare kinia Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi ye mare kinia ono Jerusalleme munduku kelko Yesusi molorumuna ongo maku toko moloringimane \v 2 yu lombili andolimane ki kalaro molopili u kulumiye naa toko kere-langi we ambolko noringi kinia kanokole kanoko kiri pilieringi. \v 3 (⸤Sika kalaro naa molorumu-na-kolo⸥ Parisi yema kinia we-Juda-yomboma kinia ononga anda-kolepalimane “Saa.” niringi mele pilku liku sengendo u ki pali nona munduku kulumiye toko kondokole kere-langi pe noringi. We naa noringi. \v 4 Makete-koleana pungu ulkando ongole ki u kulumiye naa tokole ⸤maketena topo toko liltingi⸥ kere-langima naa noringi. Anda-kolepalimanga seringi ulu-pulu lupa lupa awisili pilku liku seko moloringila. Kapoma kinia, mingima kinia, kere-langi noringi poloma kinia, aku sipa mélema alieli-alieli we kulumiye toringi.) \p \v 5 ⸤Juda yombomane aku siku seringi⸥-kulu Parisi yema kinia, Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi yema kinia, onone ⸤Yesusi lombili andolimane aku siku ki kulumiye naa toko kere-langi we noringi kanokole⸥ Yesusindu mangilku pilku ninguli: “Anda-kolepalimane “Saa.” niringi mele nunga lombili andolimane nambi semu-na naa pilku liku selemeleye? Ononga kima kalaro molopili kere-langi nolemele kanumu.” niringi. \p \v 6 Yesusini onondo pundu topa nimbale: “Ono ⸤ungu-manema pilku mane silimili yema kinia Parisi yema kinia⸥ ono topele-mapele toli yema molemele! Pulu Yemone ungu-umbu tondorumuma pilipa yomboma nimba sirimu ye Aisayane onondo nirimu mele papu nirimu. ⸤Onone kiniá selemele mele yuni u nimba Pulu Yemonga⸥ bokuna torumu molemo mele i-sipa: \q1 ⸤Pulu Yemone nimbale:⸥ \q1 “Kanu yomboma ononga keremane na kape ningu \q2 ‘Ye awili olandopamo. \q3 Nu lipu awi silimulu.’ ningu \q4 na imbi ambolko paka tondolemele-na-kolo \q1 ononga konopuma kinia nanga konopumu kinia \q2 seluna naa pulimú. Lupa lupa pelemo. \q1 \v 7 Onone ‘Nanga imbi \q2 ambolopo paka tondamili.’ ningu \q3 na we popo toko kape nilimili. \q1 Mana-yombomane mane silimili unguma mindi \q2 mane sikuli \q1 ‘I ungu-manema Pulu Yemone \q2 “Saa.” nilimú ungu-manema.’ \q3 ningu pilku liku selemele, \q4 akumunga na popo tonge kinia \q4 unguri naa sembá.” \m nirimu kanumu. \v 8 Pulu Yemone “Saa.” nirimu ungu-manema munduku kelkole anda-kolepalimane “Saa.” niringi mele mindi ambolko molemele.” ⸤nimba Yesusini⸥ nirimu. \p \v 9 ⸤Yesusini⸥ ungu mare pea onondo nimbale: “Ononga anda-kolepalimane “Saa.” niringi mele pilku liku sengendo Pulu Yemone “Saa.” nirimu ungu-manema bulu silimili mele papu selemeleye? \v 10 Akumunga Mosisini nimbale: \q1 “Aminieli lanielinga unguma pilku liku, \q2 liku awi siku saa.” \m nimba \q1 “Yombo sene yunga anumundu molo lapando \q2 ungu se nimba kinjipa iri tomu liemu \q1 kanu yombomo toko kondangi.” \m nirimu kanumu. \v 11 Aku-sipa na-kolo ono ⸤Juda yombomanga tapu-yema⸥ne ninguli: “Ye sene yunga anumu lapatolondo nimbale: “Nane olo méle mare lipu tapondopo silkama koronga ‘Pulu Yemo simbú.’ nimbu panjerindu kanumunga olo manda naa lipu tapondopo simbú.” nimbale \v 12 yunga anumu lapatolo naa lipa tapondomba kinia papu.” ningu mane silimili. \v 13 Aku siku mane silimili ungumuni ‘Anda-kolepalimane mane siringi ulu-puluma olandopa.’ ningu ‘Pulu Yemone nirimu ungumu uluri molo. Mania pupili.’ nilimili. Onone ulu lupa lupa awisili aku siku seko molemele.” nirimu. \r 7:14-23 \s1 Mélemane Yomboma Sepa Kalaro Mondondolemomonga Ungu Se (7:1-23 pali kanani) \p \v 14 Aku nimbale Yesusini maku toko moloringi yombomando “Na moliona waa.” nimba onondo nimbale: “Nane ⸤aku nikirumunga ungu se⸥ nimbú sekero ungumu onone pali komu sendeko ungumunga pulumu pilku kondayo. \v 15 Yombomanga kangina ultukundu lepale kerena pumba olona sukundu pulimú mélsene ⸤Pulu Yemo manda popo tonge aulkamo pipi silimú⸥ kalaro se manda naa mondolemo. Yombomanga konopuna sukundu pepale wendo olemo ulumane mindi yomboma kalaro mondolemo. \v 16 (Yombo komu-pea lemba yomboma i ungumu mimi siku piliangi.” nirimu.) \p \v 17 Kanuna maku toko moloringi yomboma Yesusini mundupa kelepa ulkana sukundu purumu kinia yu lombili andolimane yu mangilku pilku ninguli: “Aku ungu-ikumunga pulumu nambolkanje? ningu para sieni.” niringi kinia \p \v 18-19 Yesusini onondo nimbale: “Kiniá kepe naa pilkimiliye? Yombo senga kangina ultu lepale sukundu pulimú mélse yunga konopuna naa pumba, olona sukundu pumba ultu omba le-muruna kamu pulimúmunga yu kalaro manda naa mondolemo mele naa pilkimiliye?” nirimu. (Yesusini aku sipa nirimumunga “Kere-langimane pali yomboma kalaro se naa mondolemo.” nimbando nirimu.) \p \v 20-21 ⸤ “Kerena sukundu pulimú mélemane aku sipa unguri naa selemo.” nimbale⸥ yuni kelepa nimbale: “Yombo senga konopuna sukundu pepale wendo olemo kanu mélemane yombo se ⸤Pulu Yemo popo tomba aulkamo pipi silimú⸥ kalaro se mondolemo. Ulu-pulu-kirima u konopumuni pilkuli ⸤pe kamu selemelemonga⸥ “Konopuna pepale wendo olemo mélemane kalaro mondolemo. ⸤We naa selemele.⸥” ⸤nikiru.⸥ Kanu mélema i-sipa: \li1 Konopumuni ulu-kirima pilielemele; \li1 wa ulu-kirinale lupa lupama andoko selemele; \li1 wa nolemele; \li1 yomboma toko kondolemele; \li1 ambo ye pulima molo ye ambo lilima yombo lupama kinia ulu-kirinale selemele; \m \v 22 yombomanga méle taltolemelema ‘Na liembo.’ nilimili; \li1 ulu-pulu-kiri lupa lupama selemele; \li1 kolo tolemele; \li1 yombomane kanokole pipili kololemele uluma pipili naa kolko sumbi siku selemele; \li1 yombo lupama molemele mele kepe ononga mélema yama mengo ‘Yu malo.’ konopu lemele; \li1 ‘Yomboma pipili kolko molko kinjangi!’ ningu ungu-bulkundu nindilimili; \li1 ‘Na imbi ola molemo. Na pilipa kondoli olandopa pelemo. Yombo lupama tondolo se naa pelemo.’ ningu kara pulimili; \li1 amu toli uluma selemele; \m ulu-pulu akuma pilku selemele. \v 23 Aku ulu-pulu-kirima pali yombomanga konopuna sukundu pepa wendo olemomane yomboma kalaro mondolemo, yomboma ⸤Pulu Yemonga kumbikerena pungí aulkamo pipi silimú⸥ kalaro mondolemo. ⸤Ultu lepa olona pulimú mélemane unguri naa selemo⸥.” nirimu. \r 7:24-30 \s1 Kolea Ponisia Ambo Sene ‘Yesusini Ulu-Tondolo Se Manda Semba.’ Nimba Kuru Mondorumu Semanemo \p \v 24 Kanu-kinia Yesusi molorumu kolea ⸤Geneserete⸥ mundupa kelepa ⸤Juda yomboma moloringi kolea Gallilli disiriki ultukundu⸥ kolea-awili Taya kinia Saidonotolo lierimu koleana sukundu purumu. Akuna purumu kinia yombomane yu ‘naa kanangi.’ nimba ulka senga sukundu pumba molorumu-na-kolo yu omba molorumu mele yomboma pilieringi. \v 25-26 Yesusi yu omba molorumu akumu pilipale ambo se yu molorumuna sumbi sipa omba yunga kumbikerena mania molopa tamalu perimu. Kanu ambomo yu ⸤Pulu Yemonga⸥ Juda yombomanga talapena ultukundu ambo se, kolea Siria poropinji sukundu kolea Ponisia disiriki yunga pulu koleamo. Ambomonga lemenunga konopuna kuru se molopa ambolorumu-kulu Yesusi molorumuna omba mania molopa tamalu pepa yundu mawa sepa nimbale: “Nanga bolamo kuru se konopuna sukundu molemo kene yu ⸤kondo kolko⸥ kurumu toko makorou.” nirimu. \p \v 27 ⸤Ambomo yu ambo-lupa, Juda ambo se mólo, nimba kanopale⸥ Yesusini ambomondo ⸤ungu-iku se topa⸥ nimbale: “Bolangoma kere-langi u nangi olo sepili. Ononga kere-langima lipu owáma simulú kinia manda naa sembá.” nirimu. \p \v 28 Ambomone yundu nimbale: “Ye-Awilimu, sika nikinu-na-kolo owámane kepe bolangomanga kere-langi pundu mania pulimúma liku nolemele kanumu.” nirimu. \p \v 29 Kanu-kinia Yesusini yundu nimbale: “Ambomo, nu aku siku nikinumu papu nikinu. Aku siku nikinumunga kuru kanumu nunga bolamonga konopuna sukundu molopa omba wendo pumu kene nu ⸤konopu peanga lelko⸥ pu.” nirimu. \v 30 ⸤Yesusini aku sipa nirimu pilipale⸥ ambomo kelepa ulkando pumba kanorumu kinia lemenu konopuna kuru se naa molopili uru peli polona ola we molorumu kanorumu. \r 7:31-37 \s1 Yesusini Ye Komu Sipa Ungu Naa Nirimu Se Sepa Peanga Sirimu Semanemo \p \v 31 Yesusi kolea-awili Taya mundupa kelepa kolea-awili Saidono sukundu omba pumba, ‘Kolea-Awili Rureponga Talo’ niringi koleana sukundu omba pumba, Gallilli nomu kelona ⸤sukundu⸥ orumu. \p \v 32 Akuna moloringi yombomane yu molorumuna ye komu sipa ungu sumbi sipa naa nirimu ye se mengo ongo “⸤Yu peanga liepili⸥ nunga kimuni ambolou.” ningu tondolo munduku mawa seringi. \p \v 33 Kanu-kinia yombo kakapu seko moloringima mundupa kelepa “Oltolo molambili.” nimba kanu yemo senga memba pumbale nirimumuni, komutolonga ki-sundu sukundu mundupa, elkambe topa yemonga alimbolomo kimuni ambolopale, \v 34 mulúna olando sipa kanopa, tondolo mundupa múlu lipa, Juda yombomanga ungu lepa yemondo nimbale: “Epata!” nirimu. (Kanu ungumunga pulumu “Komumuni piliei!” nirimu.) \v 35 Aku nirimu kinia popenge sepa yemo komu-pea lepa yu ungu manda pilipa, alimbolomo takele serimu kanumu peanga lepa umbu-alimbolomo gilierimu kinia yu ungu sumbi sipa nirimu. \p \v 36 Kanu-kinia Yesusini onondo tondolo mundupa nimbale: “Nane i ulu sekero mele anju yombo selurindu kepe paa naa ningu siee!” nirimu. Aku-na-kolo yuni “Mólo.” nimba wale awisili nirimu mele pilku mokoli seko yomboma anju-anju yuni serimu mele semane toko siliku mindi andoringi. \v 37 ⸤Yu serimu mele kanoringi yomboma kinia, anju semane toko siringi pilieringi yomboma kinia⸥ ono paa mini-wale munduku ninguli: “Apa! Yuni selemo uluma peangama mindi selemo. “Komu silimúma ungu pilku, ungu naa nilimilima ungu ningu, saa.” nilimú kinia kepe unguma pilku unguma ningu selemele.” niringi. \c 8 \r 8:1-10 \s1 Kere-Langi Naa Lepa Kolea Ku Lieli Senga Yesusini Ye Po Tausini Kinia Ambo Bolangoma Kinia Kere-Langi Sirimu Semanemo \p \v 1 Walte Yesusi molorumuna yombo awisili kelko ongo liku maku toko moloringi. Moloringi koleana nonge kere-langi se naa lierimu-kulu Yesusini yu lombili andolimando “Na moliona waa.” nimba onondo nimbale: \v 2 “I yombo maku toko molemelema na kondo sekemo. Wale yopoko na-kinia molongi, pe kiniá ga nonge se naa lemó. \v 3 Mare aulka suluna oringimunga nane “Ono gele sepa pepili ulkando paa.” nilkanje ono aulkana kimbu ki pange-mange sepa, topa ne-munda ya-munda selka.” nirimu. \p \v 4 Aku nirimu kinia pilkuli yu lombili andolimane yundu pundu toko ninguli: “⸤Sika nikinu-na-kolo⸥ i kolea ku lielina molemolo. I yomboma manda nonge mele pellawa kaloli sena lembana lipu simulúye?” niringi. \p \v 5 Yesusini onondo “Pellawa kaloli nambi seko taltokomeleye?” nimba mangilierimu kinia \p onone “Yopoko-pakara taltokomolo.” niringi. \p \v 6 Kanu-kinia yuni maku toko moloringi yombomando “Mania molaa.” nimbale, pellawa kaloli yopoko-pakara lipa ⸤Pulu Yemo-kinia⸥ “Ange.” nimba, akuma peke lepa yu lombili andolimando “Yomboma moke seko siee.” nimba ono sirimu. Nirimu kanu mele seringi. \v 7 Ono oma kaloli kanga pokore kepe taltoringila, akuma lipa ⸤Pulu Yemo-kinia⸥ “Angela.” nimbale yu lombili andolimando “Ima yomboma moke seko siee.” nirimu. \p \v 8 Yomboma ⸤kere-langima⸥ noringi kinia olo serimu. Pe kere-langi kakena lierimuma lombili andolimane liku wale-basiketemanga lakilieringi, wale awili yopoko-pakara peke lierimu. \v 9 Ye po tausinini aku kere-langima noringi. \p Kanu-kinia Yesusini maku toko moloringi yombomando “Ulkando paa.” nimbale nirimumuni, \v 10 yu lombili andolima kinia yu kinia ono nona andoli sipina sukundu pungu, ⸤nomuna nekendo⸥ kolea Dallamanuta puringi. \r 8:11-13 \s1 Juda Ye Awilimane Yesusindu “Nu Sika Pulu Yemone Ya Mana Lipa Mundorumunje Kanamili, Ulu-Tondolo Se Sei.” Niringi Semanemo \p \v 11 Akuna puringi kinia Parisi yema Yesusi molorumuna ongo, ‘Yuni nambi sembanje? Kanamili.’ ningu yu manda manjiku mawa seko ninguli: “⸤Ungu Mane Sílimu,⸥ ‘Nu sika Pulu Yemone ‘Kongono sendani.’ nimba ya mana lipa mundorumunje kanamili.’ ningu mulu-koleana molemo ⸤Pulu⸥ Yemone mindi manda ulu-⸤tondolo⸥ selemo mele se sei.” niringi. \p \v 12 ⸤Aku siku mangilieringi kinia pilipa kiri pilipale Yesusi⸥ yunga konopuna paa umbuna serimu-na múlu awili sepa lipa nimbale: “Kiniá mana molemele yombomane “Pulu Yemone mindi ulu-tondoloma manda selemo mele kanamili sei.” ningu na nambi semu-na mawa selemeleye? ⸤Na molio mele nambi semu-na “Sika.” we naa ningu kuru mondolemeleye?⸥ Nane ono sika nimbu sikiru: “⸤Na Pulu Yemo kinia kopu sepo kongono selembolo mele⸥ lipa ora simba kanonge ulu-tondolo se, kiniá mana molemele yomboma-kinia wendo naa ombá.” nikiru.” nirimu. \v 13 Aku sipa nimbale nirimumuni, ono mundupa kelepa sipina sukundu kelepa pumbale nomuna nekendo purumu. \r 8:14-21 \s1 Parisi Yema Kinia Ye Nokoli Kingi Erote Kinia Ononga Pellawa Akoli Mele ‘Isi’ Nílimunga Ungu-Ikumu \p \v 14 ⸤Kanu-kinia ono nomuna nekendo pungíndu Yesusi lombili andoli yema⸥ pellawa kaloli komu sindiku naa mengo puringi. Pellawa kaloli selu mindi sipina suku lierimu, se pea mólo. \v 15 Kanu-kinia Yesusini onondo liepi-liepi topa ⸤ungu-iku topa⸥ nimbale: “Paa mimi siku kanaa! Parisi yema kinia ⸤ye nokoli kingi⸥ Erote yunga yema kinia onone pellawa akoli méle isi taltolemelemo kanoko kondaa!” nirimu. \p \v 16 Aku sipa nirimu kinia pilkuli yu lombili andoli yemane onono angelema ningu ninguli: “Olio pellawa kaloli ⸤nomolo⸥ mare naa lipu membo omulumunga aku sipa nikimunje.” niringi. \p \v 17 Aku siku niringi mele pilipale Yesusini onondo nimbale: “Onone “Pellawa kaloli naa memulu.” ningu nambi semu-na angelema nikimiliye? Kiniá kepe ono naa kanoko, mimi siku wamoko naa pilkimiliye? Na tondolo se perimu-na pellawa kalolima-kinia ulu-tondolo se serindu mele ono naa pilieringiye? Ono konopu naa pepili molemelemonga nane nikiru mele ungu-pulumu naa pilkimiliye? \v 18-19 Ono mongo gilimú-na-kolo mélema naa kanokomeleye? Komu gilimú-na-kolo unguma naa pilkimiliye? Pellawa kaloli se-pakara lipu peke lepo ye paip tausini moke sepo sirindu kanumu ono komu sindikimiliye? ⸤Nongo pora siringi kinia⸥ kere-langi kakena lierimuma liku wale-basikete nambi seko toko peke siringiye?” nirimu kinia \p ⸤yu lombili andolimane⸥ yundu pundu toko “Engaki-rurepo.” niringi. \p \v 20 ⸤Yuni onondo kelepa nimbale:⸥ “Pe pellawa kaloli yopoko-pakara lipu peke lepo ⸤ye⸥ po tausini moke sepo sirindu kinia ⸤nongo pora siringi kinia⸥ wale-basikete awili nambi seko kere-langi kakena lierimuma toko peke siringiye?” nimba mangilierimu kinia \p onone yundu pundu toko “Yopoko-pakara.” niringi. \p \v 21 Yuni onondo ⸤kelepa⸥ nimbale: “Onone kiniá kepe mimi siku wamoko naa pilkimiliye?” nirimu. \mr 8:22—10:52 \ms1 Yesusini Yunga Lombili Andolima Mane Sirimu Semanemo \r 8:22-26 \s1 Yesusini Mongo Kiri Lierimu Ye Se Sepa Peanga Sirimu Semanemo \p \v 22 Yesusi kinia, yu lombili andolima kinia, ono Besaida taonona puringi kinia mongo kiri lierimu ye se Yesusi molorumuna mengo ongo mawa seko ninguli: “Nuni i yemo kimuni ambolou.” niringi. \p \v 23 Aku niringi kinia Yesusini mongo kiri lierimu yemo ki ambolopa taono ultukundu memba pumbale yunga mongo-tolonga elkambe topa kandopa kimuni ambolopa nimbale: “Nu kiniá mélse kanokono molo móloye?” nirimu kinia \p \v 24 yemone olando sipa kanopa nimbale: “Na kiniá yombo mare, ono unju melema ongo pukumili kanokoro.” nirimu. \p \v 25 Yesusini yunga mongotolonga kelepa ambolorumu kinia yemo yu mongo makilipa mélema pali mongotolone sumbi sipa kanorumu. \p \v 26 Yesusini yemondo “Ulkando pu.” nimba nimbale: “Nu kelko ulkando punindu ne kolea ⸤molopo wendo ombulu⸥ akuna ⸤kelko anju⸥ naa pu.” nirimu. \r 8:27-30 \s1 Pitane Yesusindu “Pulu Yemone “Olio Nokopa Kondopa Peanga Simba Ye Se Lipu Mundumbu.” Nimba, Nimba Taltorumu Ye-Nokoli Akumu Nu.” Nirimu Semanemo \p \v 27 Yesusi kinia yu lombili andolima kinia pungu kolea-awili Sisaria-Pillipai nondopa lierimu kolea kangamanga pungí puringi. Akuna pungí puringi kinia Yesusini yu lombili andolimando mangilipa nimbale: “Yombomane na imbi leko nawe nilimiliye?” nirimu. \p \v 28 Onone yundu ninguli: “Marene “Nu No Lindeli Jono ⸤kolorumu kanumu kelepa lomboropa ola molemo⸥.” ningu pilielemele; marene “Nu ⸤Pulu Yemone u konde molopili olando liltimu ye⸥ Illainja kelepa omba molemo.” ningu pilielemele; marene “Nu Pulu Yemone ungu-umbu tondorumuma pilipa yomboma nimba sirimu ye se ⸤u kolorumu kiniá lomboropa ola molemo.⸥” ningu pilielemele.” niringi. \p \v 29 Aku niringi pilipale Yesusini onondo mangilipa pilipa nimbale: “⸤We-yombomane aku siku nilimili⸥-na-kolo ono onono na nawe nilimiliye?” nirimu. \p Pitane pundu topa nimbale: “Nu Pulu Yemone ‘Olio nokopa kondomba ye se lipu mundumbu.’ u nimba taltorumu ye nokoli Karasimu.” nirimu. \p \v 30 ⸤Pitane aku nirimu pilipale⸥ Yesusini onondo tondolo mundupa nimbale: “Na molio mele ⸤Pitane kiniá nikimumu⸥ onone anju yombo selurindu kepe ⸤iseli-u⸥ paa naa ningu siee!” nirimu. \r 8:31—9:1 \s1 Yesusini “Na Toko Kondonge Kinia Kolopole Lomboropo Ola Molombo.” U-Pulu-Pulu Nimba Para Sipale Yomboma Yu Lombili Pungíndu Senge Mele Nirimu Semanemo \p \v 31 Kanu-kinia Yesusi yu lombili andolimane yundu ⸤ “Pulu Yemone olio “Nokopa kondomba ye se lipu mundumbu.” nimba, nimba taltorumu ye nokoli Karasimu nu.” ningu, ningu para siringi kinia pilipale⸥ yuni yu-kinia wendo ombá mele pulu polopa ono mane sipa nimbale: “Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo mindili awisili nombá. Juda yomboma nokolemele tapu-yema kinia, Pulu Yemo popo tondoli ye awilima kinia, Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane sili yema kinia, onone ⸤ninguli: “Yu Pulu Yemone naa lipa mundorumu. Yu Pulu Yemonga Malo naa molemo.” ningu⸥ yu liku bulu siku yu toko kondonge. Yu toko kondonge kolomba kinia wale talo omba pumbá kinia yopoko-sipamonga yu lomboropa ola molomba.” nirimu. \p \v 32 Yesusi yu-kinia wendo ombá mele aku sipa sumbi sipa nimba para sirimu kinia pilipale Pitane yu anju lipa memba pumbale ⸤Yesusi yuni “Na toko kondonge.” nirimumunga⸥ yu pulu polopa iri torumu. \v 33 Aku-sipa na-kolo ⸤yuni kurumanga nokoli Setenene ungu-umbu tondorumu mele pilipale nirimu-kulu pilipale⸥ Yesusini topele topa yu lombili andolima kanopa Pita iri topa yundu nimbale: “Setene, nu anju pa! Nu Pulu Yemone konopu lemó mele naa leno. Yombomane konopu lemele mele mindi leno kene anju pu!” nirimu. \p \v 34 Kanu-kinia yombo akuna liku maku toko moloringima pali kinia yu lombili andolima pea “Na moliona waa.” nimba onondo nimbale: “Yombo sene ‘Yu lombili pambo.’ nimbale yuni yunga konopumuni pilielemo mélemanga ‘Topo mania mundambo.’ nimba yomboma unju-perana peko mindili nongo kololemele mele yuni unju-pera mele gomo lembando ‘Na yu lombili pumbúndu mindili nondu liemu peangala; kolondu liemu peangala.’ nimba na lombili opili. We naa opili. \v 35 Yombo sene yunga mana konde molopa naa kololi ulu-pulumu ambolomba sembá kinia yu kolopale sika molopa kinjipa mindi pumbá. Aku-na-kolo yombo se na konopu mondopa nanga yombomo molopa, ‘Yomboma semane peangamo piliangi.’ nimba ono nimba sipa molomba kinia yu kolopale yu konde molopa kondopa mindi puli ulu-pulumu sika kanopa limba. \v 36 ⸤Akumu nambi semu-na nikiruye?⸥ Yombo sene mana-mélema pali yuyu lipa taltopale yu mini-pali Pulu Yemo naa molomba koleana pumba mindili nomba molopa kinjilkanje kanu mélemane kanu yombomo nambi sepa lipa tapondolkanje? Lipa naa tapondolkamo. \v 37 Yombo sene ‘Na mini-pali konde molopo kondopo mindi pambo.’ nimbale yu nambolka mélsene mini-pali konde molopa kondopa mindi puli ulu-pulumu topo topa lilkaye? Mélsene manda topo topa naa limba. \p \v 38 “Nanga yombo mare ulu-pulu-kiri seko Pulu Yemo munduku kelko méle lupama imbi ambolko paka tondoko molemele yomboma-kinia molkole pipili kolko ninguli: “Olio Yesusinga unguma pilipu lipu, yu lombili andopo molemolo mele we-yombomane naa piliangi.” ninguli na kiyongo ningu lombili andolemele yomboma, ono-kinia ungu se pe wendo ombá mele nimbu siembo: Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo pe Lapanga tondolo pa sélimu kinia ⸤mulu-koleana⸥ angello kake selima kinia ⸤mania⸥ ombá sembá kinia, kanu we-yomboma molongena yunga yomboma mona molongendo we-yomboma molongena kanokole, yu u naa opili ‘Olio yunga yomboma molemolo mele we-yombomane naa piliangi.’ ningu pipili kolko lopi seko molonge yomboma yuni lipa wekendo kanopa, “Na moliona naa waa.” nimbála.” nirimu. \c 9 \p \v 1 Yesusi yuni onondo ungu se pea nimbale: “Nane onondo paa sika nimbu sikirumu: “Ono ya gilkimilimanga mare u kolou naa kolangi Pulu Yemo ye nokoli kingimu omba, enge nimba molopa, mélema kinia yomboma kinia pali nokomba ombá kanonge.” nikiru.” nirimu. \r 9:2-13 \s1 Yesusinga Kangimu Se Lupa Au Lierimu Semanemo \p \v 2 Yesusini ⸤yu lombili andolimando aku sipa nimba sirimu kinia⸥ pe koro se omba purumu kinia Pita keme Jemisi keme Jono keme ono lipa memba pumba mulú paa olandopa polorumu senga ola purumu. ‘Olio oliolio mindi molamili.’ nimba ono akuna lipa memba purumu. Akuna puringi kinia ono kanoko molangi yunga kangimu topele topa, \v 3 yu pakorumu mulu-maminiama ena tondolo topa mongo paa takele selemo mele aku sipa paa kake serimu. Ya mana-yombo sene wale-pakoli se sopone kulumiye topa kake sendemba mele manda mólo. ⸤Yunga mulu-maminiama kake serimu mele paa olandopa.⸥ \v 4 Yu aku sipa molopili, ⸤Juda yombomanga koronga-u moloringili ye awili talo,⸥ Illainja kinia Mosisitolo ongo Yesusi kinia ungu ningu mona gilieringili kanoringi. \p \v 5 Kanu-kinia Pitane Yesusindu nimbale: “Rapai, olio ya molopomolo peanga lepomo. Olione ulka-takaya yopoko takondamili. Se nunga, se Mosisinga, se Illainjanga takondamili.” nirimu. \v 6 (Aku-na-kolo aku nirimumu ono pipilini paa koloringi-kulu yuni nimbá mele naa pilipa ungu se walu nirimu.) \p \v 7 Kanu-kinia kupa se omba ono aki torumu kinia kupana sukundu ungu se wendo omba nimbale: “I yemo nanga konopu mondolio Malomo. Yuni ungu nimbáma pilku liengi.” nirimu. \v 8 Pe waltikele, ono mongo male-male seko kanokole yetolo kelko naa kanoringi. Yesusi yu-mindi ono-kinia molorumu kanoringi. \p \v 9 Mulu polorumumunga mania onge oringi kinia Yesusini ono mane sipa nimbale: “Onone kiniá kanongi mele iseli-u yombo seluri kepe ningu naa siengi. Pe mindi, Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo kolopale kelepa lomboropa ola molomba kinia semanemo toko anju siengi. U mólo!” nirimu. \v 10 Aku nirimu kinia ono yunga ungumu pilku liku u anju naa niringi-na-kolo “yu “kolopole kelepo lomboropo ola molombo.” nikimu ungu kanumunga pulumu nambolka ulurindu nikimunje?” ningu ono onono angelema niringi. \p \v 11 Kanu-kinia yu lombili andolimane ⸤yu sika molorumu mele ningu kanokole⸥ yundu mangilku pilku ninguli: “⸤Pulu Yemone ‘olio nokopa kondopa lipa tapondomba.’ nimba, nimba taltorumu ye nokoli Karasimu nu liemu⸥ Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane silimili yemane “Illainja ⸤kelepa⸥ kumbi lepa ombá. ⸤Ye nokoli Karasimu pe akilepa ombá.⸥” nilimili akumu nambi semu-na nilimiliye? ⸤Illainja kelepa naa opili nu koronga orunu moleno kanumu.⸥” niringi. \p \v 12 Yesusini pundu topa nimbale: “ “Illainja ⸤kelepa⸥ kumbi lepa ombale mélema pali sepa wamomba.” nilimili kanumu sika nilimili. Aku liemu Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo kanoko kiri pilku mindili liku singí mele ⸤Pulu Yemonga⸥ bokuna nambi semu-na imbi toringi molemoye? \v 13 Aku-sipa na-kolo ⸤akumunga ungu se pea nimbu sikiru.⸥ Piliame! Illainja koronga orumu. Yu orumu kinia ⸤kanu yemane yu kanoko imbi naa siku⸥ ‘Yu we-yere.’ konopu lekole ‘yu-kinia semolo.’ ningu pilieringi uluma pali seringi. Yu-kinia aku siku senge mele u bokuna imbi toringi molemóla.” nirimu. \r 9:14-29 \s1 Yesusini Kuru Se Makororumu Semanemo \p \v 14 ⸤Yesusi kinia yu lombili andoli ye yopoko kinia⸥ ono yu lombili andoli ye wema moloringina yando ongo, yombo paa awisili akuna kakapu seko maku toko moloringi kanoringi. Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi yemane Yesusi lombili andoli ye wema kinia ungu ningu, ungu mare mangilku pilku moloringi kanoringila. \v 15 Yesusi orumu kinia kanokole kanu maku toko moloringi yomboma pungu-pungu awili seko ningu yu orumuna lisiku ongo yundu “⸤Ye-Awilimu,⸥ nu okonoye?” niringi. \p \v 16 Kanu-kinia yuni onondo “Onone ungu nambolka ungumu angelema nikimiliye?” nimba mangilierimu kinia \p \v 17 kanu maku toko moloringi yombomanga ye sene pundu topa yundu nimbale: “Ungu Mane Sili Yemo, nanga kangomo kuru se yunga konopuna molemomonga ungu manda naa nilimú-na nu molonu ⸤konopu lepole⸥ membo ondu. \v 18 Kurumuni kangomo wale marenga ambolopale yu topa mania mundulimú kinia yu ámu topa, kere apoupu memba, ungú kikili sendepa selemo. Nu lombili andolimando aku semanemo topo sipu onone kanu kurumu ‘Makorangi.’ nimbu mawa sendu-na-kolo ono manda naa sengi.” nirimu. \p \v 19 Aku nirimu kinia pilipale Yesusini yomboma ⸤iri topa⸥ nimbale: “Kiniá molemele yomboma ono ⸤ ‘Pulu Yemone uluma sika manda sembá.’ ningu⸥ kuru naa mondoko molemele yomboma, na ono-kinia molopo, wale nambi sepo mane sipu ulu mare lipu ora simbú kinia mimi siku pilingíye? ⸤Na ono-kinia siye sekemo.⸥” nimbale \p “Na moliona kangomo mengo waa.” nirimu kinia \m \v 20 kangomo yu molorumuna mengo oringi. Mengo oringi kinia ⸤kangomonga konopuna molorumu⸥ kurumuni Yesusi kanopale kangomo topa mania mundorumu kinia kangomo kimbu kima peua mundupa kere apoupu merimu. \p \v 21 Aku serimu kinia kanopale Yesusini kangomonga lapa mangilipa nimbale: “Kangomo i kurumu sewale pulu polorumuye?” nirimu. \p Lapane nimbale: “Yu kokele anumuni merimu kinia aku sipa serimu. \v 22 Wale awisili yu ámu topa sepena topa mundupa, nona topa mundupa selemo kene nuni manda liku tapondonu liemu olio kondo kolko liku tapondou.” nirimu. \p \v 23 Yesusini nimbale: “Nuni nambi semu-na “Manda liku tapondoni molo móloye?” nikinuye? ‘Nane nu manda lipa tapondomba.’ ningu kuru mondonu liemu uluma pali sika wendo ombá.” nirimu. \p \v 24 Yesusini aku nirimu kinia pilipale kangomonga lapane tondolo ru nimba nimbale: “Nane ‘sika nuni liku tapondoni.’ nimbu kuru mondokoro-na-kolo ‘Sika.’ nimbu kuru mondokoro ungumu tondolo mundupu ambolombo mele manda naa sekemo kene ‘Sika.’ nimbu kuru mondokoro mele ‘tondolo pupili.’ ningu liku tapondani.” nirimu. \p \v 25 ⸤Kanu-kinia⸥ yomboma lisiku sukundu sukundu kanonge onge oringi kanopale Yesusini kurumu iri topa nimbale: “Kere pipi siku, komu pipi siku seleno kurumu, kangomonga konopuna ongo wendo pungu, kelko paa naa ongo molani. Kamu pu!” nirimu kinia \v 26 kurumuni kangomo tondolo topa mania mundorumu kinia yu kimbu kima peua mundorumu kinia kurumu kalli nimba yunga konopuna wendo orumu. Kanu-kinia kangomo yu kolopa lierimu none serimu kanokole yombo awisilini “Yu kolomu lémo.” niringi. \v 27 Aku-sipa na-kolo Yesusini yunga kimu ambolopale yu ola liltimu kinia ola gilierimu. \p \v 28 ⸤Kanu-kinia Yesusini kurumu topa makoropa pora sipale⸥ ulkana sukundu ⸤yu lombili andolima kinia⸥ purumu kinia lombili andolima onone Yesusi pea onono molkole yu mangilku pilku ninguli: “Kuru akumu olione nambi semu-na manda naa makoromuluye?” niringi kinia \p \v 29 Yesusini pundu topa nimbale: “I ulumu mele semolondo (kere-langi mi lepo naa nombo) Pulu Yemo kinia ungu nimbu mawa semolomone mindi manda semolo. We manda naa semolomo.” nirimu. \r 9:30-33 \s1 Yesusini Yu Tonge Kinia Kolopa Lomboropa Ola Molomba Mele Wale Talo-Sipa Nirimu Semanemo \p \v 30-31 ⸤Yesusi kinia yu lombili andolima kinia⸥ ono aku koleamo munduku kelko ⸤yomboma moloringi koleama naa pungu⸥ kolea Gallilli disiriki sumbi siku ongo pungí puringi. Akuna pungí puringi kinia yu lombili andolima ungu-mane silipa purumu-kulu ‘Na lombili andolima ungu-mane sikiru mele we-yombomane naa piliangi kene olio we-yombomane naa kanangi, pea naa pamili.’ nimba yu kinia yu lombili andolima kinia onono kiyongo ningu puringi. ⸤Yu-kinia pe wendo ombá mele⸥ yuni ono ungu-mane silipa purumu mele i-sipa: \p “Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo ka sikuli ⸤yu toko kondonge⸥ yema anju singí kinia onone yu toko kondonge. Kolopale wale yopoko sipamonga yu lomboropa ola molomba.” nirimu. \p \v 32 Aku-na-kolo yuni nirimu ungumu pilku sundukuli ‘I ungumunga pulumu nambolkarenje, naa pilkimulu.’ niringi-na-kolo “Nambolka ningu nikinuye?” ningu mangilku pilingindu pipili kolko naa mangilieringi. \r 9:33-37 \s1 Pulu Yemo Ye Nokoli Kingimu Molopa Nokolemo Yombomanga Yombo Paa Imbi Olandopa Molemomonga Ungu Se \p \v 33 ⸤Ongole⸥ kamu Kapeniame taonona sukundu oringi. \p Molonge ulkana sukundu pungu moloringi kinia Yesusini yu lombili andolima mangilipa pilipa nimbale: “Ono aulkana ungu nambolkarenga angelema niliku ongiye?” nirimu. \v 34 Aku-na-kolo onone ‘Olionga ye nawe paa olandopa molemoye?’ ningu angelema ningu keru-kuru liltingi-kulu Yesusindu ono niringi mele ningu para singímunga pipili kolkole molko mokoli seringi. \p \v 35 Kanu-kinia Yesusi yu mania molopale yu lombili andoli rurepondo “Na moliona waa.” nimba nimbale: “Yombo sene ‘Yombomanga awilimu molambo.’ nimbale yu we-yombomo molopa yombomanga kendemande-yombomo molopili.” nirimu. \v 36 Aku nimbale bolango kanga se lipa ⸤yu lombili andolima⸥ gilieringina mondopale nirimumuni, aku bolangomo yuni kangulupa onondo nimbale: \v 37 “Yombo sene ‘Na Ye-Awilimunga yombomo molio.’ nimba i bolangomo mele lipa tapondomba kinia kanu yombomone aku sembamonga na lipa tapondombala. Na lipa tapondomba yombomone na manjipa naa lipa tapondomba. Bolangomo lipa tapondombamonga kanu yombomo yuni na lipa mundorumu yemo lipa tapondombala.” nirimu. \r 9:38-41 \s1 Yesusini Nimbale: “Olio Kinia Opa-Tou Naa Molemele Yomboma ‘Olionga Opa-Geramema.’ Niemili.” Nirimu Semanemo \p \v 38 ⸤Yesusi lombili andoli ye⸥ Jonone Yesusindu nimbale: “Ungu Mane Sili Yemo, olio kanomulu, ye sene nunga imbimu lepa mangilipa kuru mare yombomanga konopuna molongima “Ongo wendo paa!” nimba topa makoropa molomu kanomulu. Kanopole yu olio pea kopu sepo naa molemolo kene yundu “Nu aku siku naa sei!” nímulu.” nirimu. \p \v 39 Aku nirimu kinia pilipale Yesusini yundu ⸤kanu yemone serimu ungumundu⸥ nimbale: “Yombo sene nanga imbi lepa mangilipa ulu-tondolo se sepale yuni kelepa nondopa nando ungu se manda nimba naa kinjimba kene onone yundu “Mólo!” ni naa niengi. \v 40 Yombo se olio-kinia opa-toumu naa molemomo olionga opa-geramemo molemo kanumu.” ⸤nirimu.⸥ \p \v 41 “Nane onondo paa sika nimbu sikirumu: “Ono no nonowale semba kinia yombo sene ‘Ono ye nokoli Karasimunga yomboma molemele kene no se nangi kolopo siembo.’ nimba ono se kolopa simu liemu, ye nokoli Karasimunga kongono sendenge yomboma yuni méle kalomba kinia kanu yombomo kepe komu naa sindipa yu konopu lipa mundupa méle kalombala.” nikiru.” nirimu. \r 9:42-50 \s1 Olio Karasinga Yomboma Kondi Tolemele Uluma Kinia, Olio Ulu-Pulu-Kiri Selemolo Uluma Kinia, Aku Ulumanga Yesusini Mane Sipa Ungu-Iku Torumu Semanemo \p \v 42 “Yombo sene i bolangomonga ⸤mele yombo⸥ se na ‘Sika’ nimba kuru mondolemo bolangomo ‘Ulu-kirima sepili.’ nimba kondi tombamonga kanu bolangomo kuru mondolemo mele mundupa kelepa bulu simu liemu ⸤bolangomo u kondi naa topili⸥ kanu yemo kou paa awili se moko toko nomina lendeko ‘Yu kamu kolo-popili.’ ningu paka toko nomuna paa maniakondo mundulimolánje paa papu. Aku siku toko mundulimolá kinia yu kolopale pe yu Pulu Yemonga bolango sendo ‘Ulu-kirima sepili.’ nimba kondi manda naa tolka. Aku-sipa na-kolo yu aku siku nomuna naa mundulimolá kinia yu yomboma kondi tombamonga yu Pulu Yemo-kinia mongo awili pelka kene onone yu nomuna papu paka toko mundulimolá. \p \v 43-44 “Nunga kitolone ulu-pulu-kiri se semu liemu aku kitolo kari leko eltani. Nu konde mololko mindi puni koleana kitolo naa giliepili puni kinia peangamo. Nunga ki talo we giliepili nu sepe-kolea, \q1 ⸤ ‘akuna Pulu Yemo seko kinjilimili yombomanga \q2 korowama kolou naa kolopa nolepa mindi pulimú, \q1 sepe toko kumundou naa kumundulimili kolea’ ⸥ \m akuna sukundu toko mundungí kinia kirimu. \p \v 45-46 “Molo nunga kimbutolone ulu-pulu-kiri se semu liemu aku kimbutolo kari leko eltani. Nu konde mololko mindi puni koleana kimbutolo naa giliepili puni kinia peangamo. Nunga kimbu talo we giliepili nu sepe-kolea, \q1 ( ‘akuna Pulu Yemo seko kinjilimili yombomanga \q2 korowama kolou naa kolopa nolepa mindi pulimú, \q1 sepe toko kumundou naa kumundulimili kolea’ ) \m akuna sukundu toko mundungí kinia kirimu. \p \v 47-48 “Molo nunga mongotolone mélse kanokole konopuni ‘liembo.’ ningu pilku ulu-pulu-kiri se senu liemu aku mongotolo akuku eltani. Nu Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa nokolemo koleana mongotolo naa giliepili puni kinia peangamo. Mongo talo we giliepili nu sepe-kolea, \q1 ‘akuna Pulu Yemo seko kinjilimili yombomanga \q2 korowama kolou naa kolopa nolepa mindi pulimú, \q1 sepe toko kumundou naa kumundulimili kolea’ \m akuna sukundu toko mundungí kinia kirimu. \p \v 49 “Yombomane Pulu Yemo popo toko kalolemele mélema singíndu ‘Pulu Yemone kanopale ‘Kere-langi kake selima.’ nimba kanopili.’ ningu api-kusa mundukuli silimili aku siku mele yomboma molongena sepemo, api-kusa mele, yomboma kinia pali wendo ombá. \v 50 Api-kusa yu méle peangamo na-kolo yu songo naa sembá kinia ‘Yu kelepa songo sepili.’ ningu ungu se manda selemeleye? ⸤Api-kusa kere-langimanga mundulimili kinia songo selemo aku siku⸥ ono api-kusa mele molko yomboma kinia anju yando konopu seluna pupili taka leko molangi.” nirimu. \c 10 \r 10:1-12 \s1 Yemane Ononga Amboma “Kamu Paa.” Nilimilimunga Ungu Se \p \v 1 Kanu-kinia Yesusi molorumu koleamo mundupa kelepa kolea Judia disiriki pumba no Jodane kimbilipa nekendo purumu. Kanu-kinia kelko yombo awisili yu molorumuna ongo maku toringi kinia alieli aku seringi kinia yuni yomboma ungu-mane sirimu mele maku toringima kelepa mane sirimula. \p \v 2 Parisi ye mare yu molorumuna ongo ‘Yu nambolka nimbánje? Nimba kinjimbanje manda manjipu piliamili.’ ningu yu mangilku pilku ninguli: “Ye sene yu yuyu pilipale yunga ambomo “Kamu pu.” nimbá kinia manda sembá molo aku sembá kinia ungu-mane se pulua tombaye?” niringi. \p \v 3 Yuni anju pundu topa nimbale: “Mosisini aku ulumundu ungu-mane sipa nambolka nirimuye?” nirimu. \p \v 4 Onone ninguli: “Mosisini nimbale: \q1 “Ye sene yunga ambomondo \q1 ‘Kamu pupili.’ nimba makorombando \q2 ambomo “Kamu pu.” nimbá mele \q3 pepá senga topa ambomo sipale \q4 yundu “Kamu pu.” nimba aku sepili.” \m nirimu.” niringi. \p \v 5 Yesusini nimbale: “Mosisini sika aku sipa bokuna torumu-na-kolo ono kara pungu Pulu Yemone ambo yetolo seluna seluna molongele mele ungu-mane sirimumu pilku mokoli seringi naa pilieringi-kulu yuni “Aku sangi.” nirimu. \v 6 Aku-sipa na-kolo u-pulu-pulu Pulu Yemone mélema sepale \q1 yuni yombo sembando \q2 yemo kinia ambomo kinia serimu. \q1 \v 7 ‘Aku sipa serimumunga ye sene ambo se lipale \q2 yunga anumu lapatolo mundupa kelepa \q3 yunga ambomo kinia ololo seluna kopu seko peko, \q1 \v 8 kangi selumu mele ⸤molko \q2 olonga konopu seluna pupili⸥ molongele.’ \m Ye se ambo se limú kinia kangi selumu mele molembele-na olo kelko talo mele naa molembele, olo yombo selumu mele molembele. \v 9 Yombo selumu molembele kene Pulu Yemone ambo ye talo ‘Selumu molangili.’ nilimú ambo yetolo yombo sene liku lupa lupa naa mundangi. Aku sengi liemu manda naa sembá.” nirimu. \p \v 10 Kelko ulkana sukundu pungu moloringi kinia yu lombili andolimane Yesusi yundu aku ungumunga pulumu mangilku pilieringi kinia \v 11 yuni onondo pundu topa nimbale: “Ye sene yunga u limú ambomo makoropa “Kamu pu.” nimbale kelepa ambo se limú kinia aku yemone wa ulu-kirinale sepa, u limú ambomo sepa kinjilimú. \v 12 Molo ambo se yunga u pulimú yemo mundupa kelepa wendo pumba ye se pulimú kinia aku ambomone wa ulu-kirinale selemóla.” nirimu. \r 10:13-16 \s1 Yesusini Bolangomando “Pulu Yemone Ono Sewi Anjepili.” Nirimu Semanemo \p \v 13 Kanu-kinia yombomane ononga bolangoma ‘Yesusi yunga kimuni ambolopili.’ ningu yu molorumuna mengo oringi. Aku-sipa na-kolo yu lombili andolimane iri toko ⸤ “Naa mengo waa!” ⸥ niringi. \v 14 ⸤ “Mólo.” niringi kinia⸥ kanopale Yesusini konopu kiri panjipa ⸤yu lombili andolima⸥ onondo nimbale: “Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa nokolemo yombo talape akumu i bolangoma mele molemele yomboma ononga yombo talapemo kene onone i bolangoma na moliona wangi pipi siku “Mólo.” naa niee!” ⸤nirimu.⸥ \v 15 “Nane onondo paa sika nimbu sikirumu: “Bolangomane ‘Pulu Yemo olionga ye nokoli kingimu molopili.’ ningu molemele mele aku siku naa nilimili yomboma yunga koleana sukundu paa naa pungí, mólo.” nikiru.” nirimu. \v 16 Aku nimbale yuni bolangoma kangulupa yunga kimuni ono selu selu nimba pengena ambolopa ono sepa kondombando “Pulu Yemone “Ono molko kondangi.” nipili.” nirimu. \r 10:17-31 \s1 Ye-Kamako Senga Semane Se \p \v 17 Kanu-kinia Yesusi ola gilipa kolea marenga pumbá purumu kinia ye se yu pumbá purumuna lisipa omba yunga kumbikerena komorongo langopa yundu mangilipa pilipa nimbale: “Ungu Mane Sili Ye Peangamo, na nambolka unguri sembó kinia na konde molopa kondopa mindi puli ulu-pulumu limbuye?” nirimu. \p \v 18 Yesusini yundu nimbale: “Nuni na nambi semu-na “Ye Peangamo” nikinuye? Yombo peanga se mólo. Pulu Yemo mindi peangamo.” nirimu. \p \v 19 ⸤Aku nimbale yemone mangilierimumunga pundu topa nimbale:⸥ “Nu ⸤Pulu Yemonga⸥ ungu-manema ⸤Mosisini yando nimba sirimuma⸥ pilieleno. Yuni nimbale: \li1 “Yombo toko naa kondangi.” nimba, \li1 “Ambo ye pulima molo ye ambo lilima yombo lupama kinia wa ulu-kirinale naa sangi.” nimba, \li1 “Mélema wa naa liengi.” nimba, \li1 “Yombomanga kote kolo toko naa sendangi.” nimba, \li1 “Yombomanga mélema kolo toko we naa liengi.” nimba, \li1 “Aminieli lanieli kinia molko kondoko, ungu ningí mele pilku liku molangi.” nimba, \m ungu-mane akuma sirimu pelemo kanumu.” nirimu. \p \v 20 Aku nirimu kinia pilipale kanu yemone nimbale: “Ungu Mane Sili Yemo, na kangomo molopole aku ungu-manema pali pilipu lipu sepo molorundu mele yandopa kiniá kepe sepo moliomo.” nirimu. \p \v 21 Yesusini yu neme-neme nimba kanopa konopu mondopale yundu nimbale: “Papu seleno-na-kolo ulu selu mindi naa seleno. Nu pungu nunga méle taltolenoma pali kou-mone li-punguli, kou-mone linima yombo koropama moke seko sikuli na lombili ou.” nirimu. “Nunga ⸤mana-⸥mélema aku sení kinia mulu-koleana nunga méle kande-kandema lemba.” nirimu. \p \v 22 Kanu yemo méle paa kande-kandema taltorumu-kulu Yesusini yundu aku nirimu kinia pilipale yu kumbikere sepa konopu kiri panjilipa anju purumu. \p \v 23 ⸤Aku serimu-kulu kanopale⸥ Yesusi topele topa yunga lombili andolimando nimbale: “Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa nokolemo koleana sukundu pungíndu yombo kamakoma paa kála seko sukundu pungí.” nirimu. \v 24 Aku ungumu nirimu ⸤kinia pilkuli⸥ yu lombili andolimane mini-wale mundoringi. Aku-na-kolo Yesusini kelepa onondo nimbale: “Kangoma, Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa nokolemo koleana sukundu pungíndu yomboma paa kála seko pungí. \v 25 Kongi kamele ⸤kongi paa awili se na-kolo⸥ kale suru tolina sukundu pumbándo kála kanga mele sepale pumbá. Aku-na-kolo yombo kamakoma Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa nokolemo koleana sukundu pungíndu kála paa awili mele seko pungí.” nirimu. \p \v 26 ⸤Aku nirimu kinia pilkuli⸥ yu lombili andolima paa mini-wale munduku pungu-pungu ningu anju yando kerepale ningu ninguli: “Aku liemu pe kamu mindili nolemolá aulkana nawe manda wendo pumba, molopo kondopo mindi pumulú aulkana pumbaye? Se mólonje?” niringi. \p \v 27 Yesusini ono neme-neme nimba kanopa nimbale: “Sika yomboma onono manda mólo, aku-na-kolo Pulu Yemone manda sendemba. Pulu Yemo yuni uluma pali manda selemo. Ulu se yuni manda naa sembá se mólo.” nirimu. \p \v 28 Yuni aku nirimu kinia pilipale Pitane yundu nimbale: “⸤Pe olio-kinia nambolka uluri wendo ombáye?⸥ Olio olionga mélema pali mundupu kelepo nu lombili purumulu mele pulimulu kanumu.” nirimu. \p \v 29 Yesusini nimbale: “Nane onondo paa sika nimbu sikirumu: “Yombo na konopu mondoko nanga kongono sendeko semane peangamo toko siliku andongendo ononga ulkama, genupili, kemulupili, anupili, lapali, bolangoma, koleama, akuma munduku kelieringi yomboma pali \v 30 ya mana paa olandopa méle awisili likuli, pe pungí koleana konde molko kondoko mindi puli ulu-pulumu lingíla. Ya mana ulkama, genupili, kemulupili, anupili, bolangoma, koleama kinia, akuma pali awisili olandopa lingíla; ⸤na konopu naa mondonge yombomane⸥ ono mindili singíla.” nikiru. \v 31 Aku-sipa na-kolo kiniá yombo awili molemele yombomanga awisili pe ⸤Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa nokomba koleana⸥ yombo koropama molonge; kiniá koropa pupili molemele yomboma pe yombo awilima molonge.” nirimu. \r 10:32-34 \s1 Yesusini Yu Kolopale Lomboropa Ola Molomba Mele Kelepa Wale Yopoko-Sipa Nimba Para Sirimu Semanemo \p \v 32 Kanu-kinia ⸤Yesusi kinia yu lombili andolima kinia⸥ ono kolea-awili Jerusalleme pungí puringi. Yesusi kumbi lierimuna lombili andolima paa konopu awisili liku munduliku yu lombili puringi. We-yombo akileko lombili oringima kepe mini-wale munduku pipili kololko puringi. \p Yesusini ⸤yu lombili andoli⸥ ye engaki rurepo ‘na kinia ono kinia oliolio molamili.’ nimba ono lipa anju memba pumbale yu-kinia wendo ombá mele kelepa pulu polopa nimba sipa nimbale: \v 33 “Piliame. Olio Jerusalleme pumulú pukumulu. Akuna pumulú kinia Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo ye sene ‘Tangi.’ nimba Pulu Yemo popo tondoli ye awilima kinia, Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane sili yema kinia, lipa simba. Kanu-kinia onone yu kote sendeko pilkuli ‘Yu kolopili toko kondangi.’ ningu Juda ye naa molemele ye-lupama liku singí. \v 34 Kanu-kinia kanu ye-lupamane yu ungu-taka tondoko yunga kumbikerena elkambe toko yu ka-pultane toko yu toko kondonge. Yu toko kondonge kinia wale yopoko-sipamonga lomboropa ola molomba.” nirimu. \r 10:35-45 \s1 Jemisi Kinia Jonotolone Yesusi Mawa Sekole “Nu Mulu-Koleana Pungu Moloni Kinia Olto Nu-Kinia Ye Awilitolo Molambili.” Niringili Semanemo \p \v 35 Kanu-kinia Seperi malo Jemisi kinia Jonotolo olo Yesusi molorumuna ongo ninguli: “Ungu Mane Sili Yemo, nuni ‘Olto ulu se sani.’ nimbu mawa semboló okombolo.” niringili. \p \v 36 Yuni olondo nimbale: “Nambolka unguri ‘nane olo-kinia sendambo.’ ningu nikimbiliye?” nirimu. \p \v 37 Olone pundu toko ninguli: “Nu pe nunga kolea tondolo pa selina ⸤ye nokoli kingimu molkole ninimuni, ‘olto nu-kinia pea ye nokolima molamili.’ ningu⸥ ‘olto se nunga ki-lomekondo mondoko se nunga ki-tarokondo mondani.’ nimbu mawa sekembolo.” niringili. \p \v 38 Yesusini olondo nimbale: “Mawa sekembele mele olo pilku naa kondokombele. Na no-mingina no nombómo olo manda nongeleye? Molo na no limbumu olo manda lingilíye?” nirimu. \p \v 39 Olone yundu pundu toko ninguli: “Manda semboló.” niringili. \p Yuni olondo nimbale: “Na no-mingina no nombómo pe olo sika nongelela. No limbumu pe sika lingilíla. \v 40 Aku-na-kolo nane olo “Nanga wangutolonga ongo molangili.” nimbúmu manda naa sembá. ⸤Pulu Yemone yuyu⸥ akuna molongeletolo koronga nimba taltorumu.” nirimu. \p \v 41 Jemisi Jonotolone ⸤ ‘Yesusinga wangutolonga molambili.’ ⸥ ningu mawa seringili mele pilkuli lombili andoli rureponga talo wemane olo-kinia konopu kiri panjeringi. \p \v 42 Kanu-kinia Yesusini ono “Waa.” nimbale nirimumuni, onondo nimbale: “Olio Juda yombomanga ultu molemele yombo talapemanga ye nokolima ononga yomboma tondolo munduku nokoko kongono enge nilima alieli silimili. Ye imbi ola molemo yema ononga yomboma ‘Mindili nangi.’ ningu nokolemele. ⸤Yombomane ononga ye nokolimanga unguma pilku mokoli senge aulka se naa lemó mele⸥ ono pilielemele. \v 43 Aku-sipa na-kolo ⸤we-yombomanga ye nokolimane ononga yomboma tondolo munduku nokolemele mele na lombili andoli yema⸥ ono onono aku siku anju yando naa sangi. Ononga ye se ‘Na imbi olandopa molopili. Na ye awilimu molambo.’ nimbá yemo ononga kongono sendeli yemo molopili. \v 44 ‘Na ononga ye nokolimu molopo ono nokambo.’ nimbá yemo ononga pali kongono kendemande sendeli yemo molopili. \v 45 Aku sipala, Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo kepe ‘Yombomanga ye awilimu molopo ono nokambo. Onone nanga kongono sendeli kendemande-yomboma molangi.’ nimba naa orumu. ‘Yombomanga kongono sendeli kendemande-yemo molopo ono lipu tapondopo, ulu-pulu-kirimane ono ka sipa nokolemo mele naa sepili manda molangi kene na yombo awisilinga nimbu pundu tondopo nanga kangimu sipu, kolali sepo kolondambo.’ nimba orumu.” nirimu. \r 10:46-52 \s1 Yesusini Mongo Kiri Lierimu Ye Se Sepa Peanga Sirimu Semanemo \p \v 46 Kanu-kinia Yesusi kinia yu lombili andolima kinia ono kolea-awili Jeriko oringi. Ongole ono kinia we-yombo awisili kinia Jeriko munduku kelko pungí puringi kinia mongo kiri lierimu ye se, imbi Ba-Timiasi, (akumunga pulumu Timiasi malo,) aulka lomolomena molopa yomboma “Kou-mone siee.” nimba mawa serimu. \p \v 47 Kolea Nasarete ye Yesusi omba purumu mele pilipale mongo kiri lierimu yemo yuni pulu polopa tondolo ru nimba mangilipa nimbale: “Yesusi, ⸤ye nokoli kingi⸥ Depitini kalopa liltimu yemo, na kondo kolou!” nirimu. \p \v 48 Yombo awisilini yu iri toko “Nu ungu naa nili taka leko molou!” niringi. \p Aku-na-kolo yuni paa tondolo ru nimba mangilipa nimbale: “Depitini kalopa liltimu yemo, na kondo kolou!” nirimu. \p \v 49 Yesusi we gilipale “Yu opili niee.” nirimu. \p Aku nirimu-kulu ono mongo kiri lierimu yemo mangilku ninguli: “Yuni “Nu ou.” nikimu kene konopu peanga leko ola gilku ongo pu.” niringi. \v 50 Yu popenge sepa ola pakorumu wale-pakolimu kulupa ola gilipa Yesusi molorumuna orumu. \p \v 51 Yesusini yundu nimbale: “Nane nu nambi sambo konopu lekenoye?” nirimu kinia \p mongo kiri lierimu yemone nimbale: “Raponai, na mongotolone mélema kanambo nanga mongotolo seko peanga sindani.” nirimu. \p \v 52 Yesusini nimbale: “‘Nane nunga mongotolo manda sendembo.’ ningu kuru mondonumunga nu umbu-mongotolo manda gilkimu kene pu.” nirimu. Yesusini aku nirimu kinia yu popenge sepa mongotolo peanga lierimu, mélema kanopale, Yesusi purumu aulkana lombili purumu. \mr Kolomongo-Awili 11-16 \ms1 Yesusi Mindili Nomba Kolopale, Lomboropa Ola Molopa Mulu-Koleana Kelepa Purumu Semanemo \c 11 \r 11:1-11 \s1 Ye Nokoli Kingi Se Kolea Senga Sukundu Pumbá Purumu Kinia Seringi Mele Yesusi Jerusalleme Sukundu Pumbá Purumu Kinia Aku Siku Seringi Semanemo \p \v 1 ⸤Yesusi kinia yu lombili andolima kinia⸥ ono kolea-awili Jerusalleme nondoko ongo, ma-pangi se ‘Ma-Pangi Unju Ollipi Kalia’ nili akuna lemó kolea-kanga talo, Betepasi kinia Betani-tolonga oringi. Kanu-kinia Yesusini yu lombili andoli ye talo lipa mundupa, \v 2 olondo nimbale: “Ne kolea-kanga kanokombelena punguli kongi dongi walo se, yombo se yunga bulu-mingina waltikele kepe naa molopa andorumumu ka seko panjingímu ne sukundu molomba kanongele, kanumu pungu posiku yando mengo wangili pale. \v 3 Posingilí seko molongele kinia yombo sene olondo “Aku nambi semu-na sekembeleye?” nimu liemu olone i-siku niengili: “Ye-Awilimu yu ‘Dongimuni mepili.’ nimu-na ombo likimbulu. Yu dongi walomo kelepa nondopa yando lipa mundumba.” niengili.” nimba olo lipa mundorumu. \p \v 4 Lipa mundorumu yetolo pungu, kongi dongi walo se, ulka kerepuluna ka seko panjeringimu kanokole kongi kanumu pungu poseringili. Aku siku sengele seringili kanokole \v 5 akuna gilieringi yombo marene olondo “Kongi dongi walomo nambi semu-na posikimbiliye?” ningu mangilku pilieringi kinia \p \v 6 olone, Yesusini ‘i-siku i-siku nieli.’ nirimu mele niringili kinia “Manda, ⸤dongi walomo⸥ mengo pangili.” niringi. \p \v 7 Kanu-kinia olone kongi dongi walomo Yesusi molorumuna mengo ongole, onone ononga mulu-maminiama kulku dongimunga bulu-mingina ola pauwa toringi kinia Yesusi kanuna ola molorumu. \v 8 Yombo awisilini ononga mulu-maminiama kulku yu ombá aulkana pauwa tolko pungu, marene unju kipi kaliana pungu kipi gomo langoko liku yu ombá aulkana pauwa tolko puringi. \v 9 Kumbi leko puringi yombomane kepe akileko puringi yombomane kepe kalkarukumba leko unju ambololeko pungu ninguli: \q1 “‘Yunga imbi ola molopili.’ niemili! \q1 ‘Pulu Ye Yawene lipa mundorumu-na \q2 yunga kongonomo sendemba okomo yemo \q3 molopa kondopili!’ \q1 \v 10 Olionga anda-kolepa ye nokoli kingi Depit⸤ni \q2 kalopa liltimu yemo⸥ \q3 ye nokoli kingi molomba sekemo yemo \q1 Pulu Yemone sepa kondopa \q2 ‘Yu tondolo pupili.’ nipili. \q1 Mulu-koleana ola yu imbi ola molopili!” \m niliku puringi. \p \v 11 Kanu-kinia Yesusi Jerusalleme sukundu pumbale Pulu Yemo popo toko kaloringi ulka-tembelena pumba akuna sukundu ⸤seko moloringi uluma⸥ pali kanorumu, aku-na-kolo kolea ipu lierimu-na kanopale ⸤ ‘Iseli-u ulu se naa sambo.’ nimba⸥ yu lombili andoli ye engaki rurepo kinia ⸤Jerusalleme⸥ ultukundu pungu, kolea-kanga Betani ⸤pengé⸥ puringi. \r 11:12-14,20-26 \s1 Yesusini Unju Piki Se Iri Torumu Kinia Kolorumu Semanemo \p \v 12 Orili-u ⸤Jerusalleme nondopa lierimu⸥ kolea-kanga Betani munduku kelkole ⸤kelko Jerusalleme pungí puringi kinia⸥ Yesusi yu gele serimu. \v 13 Kanu-kinia yu unju piki se gomo sepa gilierimumu sulu sepa kanopale ‘Mongo se tomunje.’ nimba nondopa pumba kanorumu-na-kolo, piki mongo torumu walemo u wendo naa orumumunga unju mongo topa se naa perimu, gomoma mindi serimu kanorumu. \v 14 ⸤Gomo mindi serimu-kulu⸥ kanopale “Nu kelko yombomane nonge mongo se naa tani!” nirimu. Aku nirimumu yu lombili andolimane pilieringi. \r 11:(11,)15-18 \s1 Ulka-Tembelena Bisinisi Seko Kou Liku Moloringi Yema Yesusini Topa Makororumu Semanemo \p \v 15 Jerusalleme kamu oringi kinia Yesusi yu Pulu Yemo popo toko kaloringi ulka-tembelena ⸤ “Juda yombo naa molemele yomboma ‘Pulu Yemo popo tamili.’ ningu maku tolemele kolea” niringi akuna⸥ sukundu pumba kanopale akuna mélema makete seko moloringi yomboma kinia, mélema topo toko liku moloringi yomboma kinia, akuma kanopale ono pali topa makoropa, kou-mone lupa lupama topele toko anju siringi yombomanga poloma kinia, kera waembonoma makete seko mania moloringi poloma kinia, lipa topele topa, topa bulu-balu sipa, \v 16 yombomando nimbale: “Yomboma kou-mone lingí makete senge mélema kolea senga lupa makete senge pungíndu ulka-tembele palana naa pangi. ⸤Akanale seko pangi.⸥” nirimu. \p \v 17 Ono mane sipa nimbale: “Pulu Yemonga bokuna ungu se i-sipa nilimú: \q1 ‘Yombomane nanga ulkamondo \q2 “Koleamanga pali yombo talapemane \q1 Pulu Yemo kinia ungu nilimulu ulkamo.” ningí.’ \m kanumu ono naa pilielemeleye? \m Ungu aku sipa molemo-na-kolo onone i ulkamo \q1 ‘wa nolemele yomboma lopi seko molemele ulkamo’ \m mele ningu pilkuli aku siku selemele.” nirimu. \p \v 18 Yesusini aku nirimu-kulu pilkuli Pulu Yemo popo tondoringi ye awilima kinia, Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi yema kinia, ono yu toko kondonge aulka se kororingi. We-yomboma yuni mane sirimu mele pilkuli mini-wale mundoringi-kulu kanokole kanu Juda yombomanga ye awilimane yu pipili kolko yu toko kondonge aulka se kororingi. \p \v 19 Pe ipupini, kolea kala tomba serimu kinia ⸤Jerusalleme⸥ ultu pumba ⸤senga pe-porumu⸥. \r 11:20-26 \s1 (Inia yakondo 11:12-14,20-26 kanani) \p \v 20 Orili-u, ⸤unju piki gilierimu koleana⸥ ongo punguli kanu unju pikimu kamu pulu pali kolorumu kanoringi. \v 21 Aku sipa serimu mele Pitane kanopale ⸤Yesusini unjumundu oleangakondo nirimu mele⸥ kelepa pilipale yundu nimbale: “Rapai, kána! I unju piki nuni ⸤oleanga⸥ iri tonumu ⸤waltikele⸥ kolomu.” nirimu. \p \v 22 Yesusini pundu topa nimbale: “Pulu Yemone nanga ungumu sika pilimba⸤monga nimbú mele ‘Paa sika wendo ombá.’ ningu⸥ kuru mondangi! \v 23 Nane ono paa sika nimbu sikirumu: “Yombo sene ‘nane nimbú mele paa sika wendo ombá.’ nimba konopu talo sepa naa pepili ne ma-pangimundu “Ungú toko nomu-kusana sukundu pu!” nimbá kinia yu nimbá mele paa sika wendo ombá.” nikiru. \v 24 Akumunga ono i-sipu nimbu siembo: “‘Olio ⸤Pulu Yemone paa sika lipa tapondombamonga ‘Samili.’ nimulú mele sika manda aku sipu semolo.’ molo ‘Nimulú kinia sika aku sipa wendo ombá.’ ningu⸥ kuru mondokole Pulu Yemo kinia ungu ningu mawa senge mele pali Pulu Yemone sika sendembamonga kanu uluma sika wendo ombá.” nikiru.” nirimu. \p \v 25 “‘Ulu-pulu-kiri semuluma olionga Lapa, mulu-koleana molemomone ‘We mania pupili, siye kolambo.’ nipili.’ ningu, Pulu Yemo kinia ungu ningu gilkuli yombomane ono seko kinjingimunga konopu kiri panjiku molonge uluma ‘We mania pupili. Siye kolamili.’ niengila. \v 26 (Aku-sipa na-kolo yombomane ono seko kinjingí uluma ‘We mania pupili.’ ningu siye naa kolongi liemu ononga Lapa, mulu-koleana molemomone kepe onone ulu-pulu-kiri sengema ‘Mania pupili.’ naala nimba siye naala kolomba.)” nirimu. \r 11:27-33 \s1 Yesusi Namba Sirimumunga Angelema Niringi Semanemo \p \v 27 Jerusalleme kelko oringi kinia Yesusi yu ulka-tembelena sukundu andorumu kinia ye mare, Pulu Yemo popo tondoringi ye awilima kinia, Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi yema kinia, Juda yombomanga tapu-yema kinia, \v 28 ono ongo yu mangilku pilku ninguli: “Nu namba nambolka nambamo likuli i kongonomo selenoye? Nawene i kongonomo ‘Se-pu.’ nimba nu nambamo sipa lipa mundorumuye?” niringi. \p \v 29 Yesusini onondo pundu topa nimbale: “Nane ono ungu se mangilipu piliambola. Pe nane ono mangilimbu mele na sumbi siku pundu toko níngi liemu ‘Na i kongonomo sambo.’ nimba namba sirimumunga pulumu ono nimbu simbula. \v 30 ⸤Nane i-sipu ono mangilipu pilkiru:⸥ U ⸤No Lindeli⸥ Jono omba yomboma no linderimu kinia yu mulu-koleana molemo yemonga kongonomo sendembando yomboma no linderimu molo ya mana-yombomanga kongonomo sendembando yomboma no linderimuye? ⸤Nawene “Sei.” nirimu-na serimuye?⸥ Ningu siee.” nirimu. \p \v 31 ⸤Yuni aku sipa mangilierimu mele pilkuli⸥ onone onono angelema ningu ninguli: “Yuni mangilkimu mele olione pundu topo, ‘⸤Jono⸥ yu mulu-koleana ⸤molemo yemonga kongono sendembando yomboma no linderimu⸥.’ nímulu liemu yuni oliondo nimbale: ‘Aku liemu ono Jonone nirimu ungumu nambi semu-na ‘I ungumu sika.’ ningu kuru naa mondoringiye?’ nimbá. \v 32 Molo olione nimbuli: ‘Yu mana-yombomanga ⸤kongonomo sendembando yomboma no linderimu⸥.’ nímulu liemu “We-yombomane olio tongenje.” ningu aku siku ningíndu pipili koloringi. We-yombomane ‘⸤No Lindeli⸥ Jono yu paa sika Pulu Yemone ungu-umbu tondorumumu pilipa yomboma nimba sirimu ye se molorumu.’ ningu pilielemele kene olio nambi semolonje?” ningu onono aku siku angelema niringi. \p \v 33 ⸤Onono aku siku anju yando angelema ninguli⸥, Yesusindu pundu toko ninguli: “⸤Nuni mangilkinu mele⸥ olio naa pilkimulu.” niringi. \p Aku siku niringi kinia pilipale Yesusini onondo nimbale: “Manda. ⸤Nane ono mangilkiru ungumunga ungu se pundu toko naa nikimilimunga⸥ onone na mangilkimili ungumunga ungu se pundu topo, nando i kongonomo ‘Se-pu.’ nimba na lipa mundupa namba sirimu yemonga imbimu ono naa nimbu simbula.” nirimu. \c 12 \r 12:1-12 \s1 Unju-Waene Kalia Nokoringi Ye Kirimanga Ungu-Ikumu \p \v 1 Walte Yesusini ⸤Juda yombomanga ye awilimando⸥ ungu-ikuma ono topa simbando ungu-iku se i-sipa torumu: \p “Ye sene unju-waene kalia sepale pala serimu. Kaliana sukundu loyakolo akupa waene-no ingi sepa mondombando sepa wamopale nirimumuni, pe kalia nokonge ulka-takaya se polo kulupa ola takorumu. Ye mare kanopa lipa onondo nimbale: “Nanga kaliamo tapu sendeko unju mongoma inia toko nokondangi. Pe waene mongo polo tomba kinia unju mongoma moke sepo, kongono sendenge mele mare ono liengi, mare na liembo.” nimba kanu kaliamo ono sipale yu kolea paa suluringa pumba molorumu. \p \v 2 Kanu-kinia pe waene mongo polo tomba serimu kinia kalia pulu yemone yunga kendemande-ye se “Nanga waene-mongo siengi pungu liku mendeko wani pu.” nimba kalia nokoringi yema moloringina lipa mundorumu. \v 3 Aku-na-kolo kendemande-yemo ⸤orumu kinia⸥ kalia nokoli yemane yu ambolko likuli yu wale awisili kopene toko waene mongo mare naa siku yando we liku mundoringi. \p \v 4 Kelepa kalia pulu yemone kendemande-ye se lipa ⸤ “Nanga waene mongo lindi-pou.” nimba lipa⸥ mundorumu. Aku-na-kolo yu ⸤orumu kinia⸥ kalia nokoli yemane yu ambolko likuli toko pengemo toko siku yu seko kinjeringi. \p \v 5 Kelepa kalia pulu yemone kendemande-ye se lipa mundorumu kinia onone yu toko kondoringi. Kendemande-ye mare awisili mele lipa mundorumumanga mare wale awisili kopene toko, mare toko kondoringi. \p \v 6 Kanu-kinia kalia pulu yemo yunga ye selu mindi molorumu, yunga malo, yu konopu mondorumu kangomo. Yuni ⸤konopumuni pilipale⸥ ‘Nanga kangomo pipili kolko liku awi siku, yu waene mongo mare singí.’ konopu lepale yunga malomo kamu lipa mundorumu. \v 7 Aku-sipa na-kolo kalia nokoli yemane kalia pulu yemonga malo ombá orumu kanokole onone onono ninguli: “Andi okomo yemo pe lapanga monge-mélema limba yemo okomo. Yu topo kondopo i kaliamo olio kamu liemili.” ninguli \v 8 onone yu ambolko liku toko kondoko ⸤yunga ónomo⸥ kaliana toko ultu mundoringi.” ⸤nimba Yesusini nirimu.⸥ \p \v 9 ⸤Yesusini ungu-iku akumu topa pora simbando kanu Juda yombomanga ye awilimando mangilipa nimbale:⸥ \p “Kalia nokoringi yemane aku seringimunga pe kalia pulu yemone ono-kinia nambolka unguri sembaye? Yu omba kanu ye kirima topa kondopa, ‘Ye marene lupa kaliamo nokondangi.’ nimba lipa simba.” ⸤nirimu.⸥ \p \v 10 ⸤Yesusini Pulu Yemonga Juda yomboma nokoringi yemane yu toko kondonge mele pilipa onondo nimbale:⸥ “Pulu Yemonga bokuna sukundu ungu se kanoko naa pilielemeleye? ⸤Aku ungumu i-sipa mele:⸥ \q1 ‘Ulka takoringi yemane \q2 kanoko kiri pilku toko eltoringi kou kanumu \q3 kiniá kelepa ulka simu mele \q4 ulka enge sindeli kou awili peangamo.’ \q1 \v 11 ‘Ye-Awilimuni aku ungumu serimu olione \q2 kanopo paa peanga pilielemolo.’ \m nimba molemo kanumu.” nirimu. \p \v 12 ⸤Kanu Juda yombomanga ye awilima⸥ onone Yesusini ungu-iku torumu kanumu pilkuli onone yu toko kondonge seko moloringi mele yuni nirimu pilkuli onone yu ka singí seringi-na-kolo kanu ye awilimane we-yomboma pipili kolkole yu liku ka naa siringi. Yu munduku kelkole anju puringi. \r 12:13-17 \s1 “Gapomano Kou-Takisi Tamili Molo Móloye?” Ningu Yesusi Mangilku Pilieringi Semanemo \p \v 13 Pe walte ⸤Juda yombomanga ye awilimane⸥ Parisi ye mare kinia ye nokoli kingi Erotenga talape ye mare kinia liku, “‘Yesusini ungu se nimba kinjepili.’ ningu i-siku i-siku yundu niengi.” ningu Yesusi molorumuna liku mundoringi. \v 14 Liku mundoringi yemane Yesusi molorumuna ongo yundu ninguli: \p “Ungu Mane Sili Yemo, olio pilielemolo, ‘nuni ungu-sikama mindi ningu, nu yombo seluringa kepe konopu kimbu naa siku, yomboma pipili naa kolko onondo pali ungu selu-siku ningu siku, Pulu Yemone “Saa.” nilimú uluma paa sika unguma mane siku, aku siku seleno.’ konopu lemolo. ⸤Aku siku seko molenomonga nu nambolka konopu lekenoye?⸥ Olione Romo Gapomano Ye Paa Awili Kumbina ‘Sisa’ nílimu kou-takisi tomulu liemu manda molo móloye? Yu ⸤kou-takisi⸥ simulúne naa simulúne? Pulu Yemone akumundu ungu-mane sirimu ungu-mane nambolkamo pelemoye? Ningu si.” niringi. \p \v 15 Aku-sipa na-kolo Yesusini ono topele-mapele toli yema molemele mele pilipale onondo nimbale: “‘Yuni nimba kinjepili.’ ningu nambi semu-na na manda manjiku kolo toko mangilkimiliye? ⸤Takisi tolemele⸥ kou-mongo se kanambo, mengo ongo siee.” nirimu kinia \p \v 16 onone yu molorumuna se mengo ongo yu siringi. \p Kanu-kinia Yesusini onondo nimbale: “I kouna nawenga kumbikeremo kinia imbimu molemoye?” nirimu. \p Onone yundu ninguli: “Romo Gapomano Ye Paa Awili Kumbina Sisamonga kumbikeremo kinia imbimu molemo.” niringi. \p \v 17 Kanu-kinia yuni onondo nimbale: “⸤Kou-monemo Sisamonga⸥ kene Sisamonga mélema Sisamo yuyu siku, Pulu Yemonga mélema Pulu Yemo yuyu siee.” nirimu. \p Yuni aku sipa ⸤paa sumbi sipa⸥ nirimu mele pilkuli ⸤ ‘Yu paa pilipa kondoli pelemo yemo lepomo.’ ningu pilkuli⸥ konopu awisili liku mundoringi. \r 12:18-27 \s1 “Kololemele Yomboma Lomboroko Ola Molkole Kelko Nambi Sengenje?” Ningu Yesusi Mangilku Pilieringi Semanemo \p \v 18 ⸤Kanu yema Yesusi kinia kou-takisi toli ungumu ningu pora siringi kinia⸥ pe Sadusi ye mare Yesusi molorumuna oringi. Sadusi yema ono ‘Pulu Yemone pe kololemele yomboma topa naa makisindimba, lomboroko ola naa molonge.’ ningu pilku moloringi talapemo. Aku Sadusi yema ongo Yesusi mangilku pilku ninguli: \v 19 “Ungu Mane Sili Yemo, ⸤Pulu Yemonga ungu-manema olio sirimu ye⸥ Mosisini ungu-mane sipa nimbale: \q1 “Ambo limba ye se bolango naa membale \q2 ambomo we molopili kolomba kinia \q3 kanu yemo yunga genu molombamone \q1 yunga ambo-wayamo lipa \q2 genu lipa tapondopa bolango mendepili.” \m nirimu aku sipa nimba bokuna torumu molemo kanumu. \v 20 ⸤Aku ungu-manemonga ulu se olionga ye mare-kinia wendo orumu mele nu mangilipu piliamili.⸥ \p “Genupili yopoko-pakara moloringi. Komomo ambo lipa bolango se naa membale kolorumu. \v 21 ⸤Bolango se naa molopili kolorumu-kulu⸥ yunga bulkundu genumuni ⸤yunga genu kolorumumunga bolango ‘Mendambo.’ nimba⸥ ambo-wayamo kelepa liltimu. Yu bolango se naa mendepale yu we kolorumula. Yunga genu bulkundumuni kanu ambomo liltimula-na-kolo yu kepe we kolorumu. \v 22 Aku selko punguli ye yopoko-pakara pali bolango selu kepe naa mengole kolko pora siringi kinia akiliumu we kolorumula. Pe ambomo yu kolorumula. \v 23 Akumunga, kololemele yomboma pe lomboroko ola molonge kinia kanu ambomo ye yopoko-pakara pali ya mana liltingi-kulu ambomo yu ye paa nawenga menu molombaye?” niringi. \p \v 24 Yesusini onondo pundu topa nimbale: “Ono Pulu Yemonga bokuna ungu molemoma kinia, Pulu Yemo-kinia tondolo pelemo mele kinia, naa pilku lo limilimunga ⸤yomboma pe sengemondo nikimili mele pilku sunduku kolo tokomele⸥. \v 25 Lomboroko ola molonge yombomanga yema ambo naa liku, amboma ye naa pungu, aku paa naa senge. Mulu-koleana molemele angelloma molemele mele aku siku molonge. ⸤Angellomane mana-yomboma selemele mele naa selemele kanumu.⸥ Aku sengemonga ⸤ ‘Ono Pulu Yemonga ungumu pilku sunduku lawa selemele.’ nikiru⸥. \p \v 26 “Aku-sipa na-kolo ⸤ono Sadusimane⸥ ‘Kololemele yomboma lomboroko ola naa molonge.’ konopu lemelemonga ungu se niembola. Mosisi unju kanga senga ⸤sepe nomba perimu sepemone unjumu naa norumu kanopale nirimumuni⸥ akuna Pulu Yemonga ungu se wendo omba Mosisindu ungu se nirimu semanemo onone naa kanoko pilielemeleye? Pulu Yemone Mosisindu nimbale: \q1 “Na Eporayamo kinia Aisake kinia Jekopo kinia \q2 ononga Pulu Yemo molio.” nirimu. \m Pulu Yemonga bokuna Mosisini torumu aku ungu molemomo naa kanoko pilielemeleye? ⸤ ‘Ononga Pulu Yemo molorundu.’ naa nirimu. ‘Ononga Pulu Yemo molio.’ nirimu kanumu.⸥ \v 27 Pulu Yemo yu kololi yombomanga Pulu Yemo mólo; yu yombo konde mololimanga Pulu Yemo. Aku siku pilku sundukuli ono lo limili.” nirimu. \r 12:28-34 \s1 Pulu Yemone Ungu-Mane Sirimu Ungu-Manemanga Talo Olandopamonga Semanemo \p \v 28 ⸤Sadusi yema kinia Yesusi kinia⸥ aku siku angelema ningu molangi Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilipa mane sirimu ye se omba ono anju yando angelema ningu moloringi omba pilierimu. Onone ungu mare Yesusindu mangilku pilieringi kinia yuni anju pundu topa nimba kondorumu mele pilipale ungu-mane sirimu yemone Yesusindu mangilipa pilipa nimbale: “Pulu Yemone ungu-mane sirimu pelemomanga pali nambolka ungu-manemo yu olandopamoye?” nirimu. \p \v 29 Yesusini pundu topa nimbale: “Ungu-mane olandopamo i-sipa: \q1 ‘Isirele yomboma, piliame! \q1 Ye-Awili Yawe olionga Pulu Yemo \q2 yu mindi Ye-Awili selumu molemo, \q3 se lupa mólo. \q1 \v 30 Onone ononga kamelema kinia, \q2 ononga minima kinia, \q3 ononga pilipa kondolima kinia, \q4 ononga tondolomo kinia, \q1 akumane Ye-Awili Yawe ononga Pulu Yemo manjiku \q2 tondolo munduku konopu mondangi.’ \m nimba, ungu-mane paa olandopamo aku sipa ⸤nimba⸥ molemo. \v 31 Ungu-mane talo-sipamo i-sipa: \q1 ‘Onone onono yu-mele-mele konopu mondoko \q2 ononga kangimu onono \q3 kondo kolko nokolemele mele \q1 aku sikula pulu lemó yomboma \q2 konopu mondoko nokoko molangi.’ \m nimba molemo. Aku ungu-manetolonga olandopa se paa naa pelemo, mólo.” nirimu. \p \v 32 ⸤Yesusini aku nirimu pilipale⸥ yemone yundu nimbale: “Ungu Mane Sili Yemo, papu nikinumu. Nuni ninguli: “Pulu Yemo selumu mindi molemo. We-se-lupa naa molemo. Yu yuyu molemo.” nikinumu paa sika nikinu. \q1 \v 33 ‘Yu konopu mondongendo \q1 onone ononga kamelema kinia, \q2 ononga pilipa kondolima kinia, \q3 ononga tondolomo kinia, \q1 akumane ⸤Ye-Awilimu ononga Pulu Yemo⸥ manjiku \q2 tondolo munduku konopu mondangi.’ \m nimba pelemo ungu-manemo kinia \q1 ‘Ono ononga kangima onono kondo kololemele mele \q2 yombo pulu lemóma aku siku kondo kolangi.’ \m nimba pelemo ungu-manemo kinia, aku ungu-manetolo semolo kinia olandopa; Pulu Yemo kongima kinia mélema popo topo kalopo “Imu nu sikiru.” nilimulu akumu maniandopa.” nirimu. \p \v 34 Yuni pundu topa nimba kondorumu pilipale Yesusini yundu nimbale: “Nu konopu leko molenomonga Pulu Yemone ye nokoli kingimu molopa nokolemo yombo talapena sukundu nondoko puni sekeno lémo.” nirimu. \p Kanu-kinia ⸤Yesusindu mangilku pilieringi unguma pali yuni pundu topa anju nimba kondorumu pilkuli⸥ kelko yu ungu se mangilku pilingindu pipili kolko naa mangilieringi. \r 12:35-37 \s1 Yesusini “Ye Nokoli Karasimu Nawenga Maloye?” Nimba Mangilierimu Semanemo \p \v 35 Yesusi ⸤Pulu Yemo popo toko kaloringi⸥ ulka-tembelena sukundu yomboma ungu-mane sipa molorumu. Mane sipa molopa ungu se nimbale: “Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane sili yemane ninguli: “Pulu Yemone “Ono nokopa kondomba ye se lipu mundumbu.” u nimba taltorumu ye nokoli Karasimu ⸤ye nokoli kingi⸥ Depitini kalopa limba yemo molomba.” nilimili akumu nambi semu-na “Yu Depitini kalopa limba yemo molomba.” nilimiliye? \v 36 ⸤Aku nilimili yemane⸥ Depiti yuni yuyu ⸤kanu yemondo nirimu mele naa pilielemelenje.⸥ Mini Kake Sélimu Depitinga konopuna molorumu kinia Depiti yuni ⸤ye nokoli Karasimu molomba mele⸥ nimbale: \q1 “Ye-Awili ⸤Pulu Ye Yawene⸥ \q2 nanga Ye-Awilimundu nimbale: \q1 “‘Nunga opa-touma nuni nokani.’ nimbu, \q2 pe ono topo mania mundundumbu kene \q3 iseli-u nu ⸤na kinia pea \q1 kopu sepo ye nokolitolo molopo \q2 mélema nokambili⸥ \q1 nanga ki-lomekondo ongo molani.” nirimu.” \m nimba Depitini nirimu kanumu. \v 37 Depitini ⸤ye nokoli Karasimu⸥ yundu “Nu nanga Ye-Awilimu.” nirimu. Pe onone “Yu Depitini kalopa limba yemo ⸤mindi⸥ molomba.” nambi seko pilkuli nilimiliye?” nirimu. \p We-yombo awisili maku toko moloringima Yesusini nirimu unguma pilkuli konopu awili-seko siku pilku moloringi. \r 12:38-40 \s1 Ungu-Manema Pilku Mane Siringi Yemane Seko Kinjeringi Ulumanga Ungu Se \p \v 38 Yesusini ungu-mane sipa molopale nirimumuni ⸤liepi-liepi topa⸥ ungu se nimbale: \p “Onone Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane sili yema mimi siku kanoko kondoko ⸤onone selemele mele manda manjiku naa seko⸥ molayo. ⸤ ‘Yombomane olio kanoko “Ye peangama” niengi.’ ningu⸥ kanu yemane wale-pakoli paa sulu peangama, ⸤ye nokolima pakolemele mele,⸥ pakoko andolemele. Yomboma maku toko molemele koleamanga mongo-kenge seko andonge kinia ‘We-yombomane olio kape niengi.’ ningu pilkuli konopu siku pilku andoko molemelela. \v 39 Yomboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilielemele ulkamanga sukundu punguli mania molongendo ye awilima molemele polo peanga akuna mendo pungu polo akuna konopu siku molemelela. Yombomane kere-langi nongo yombomando “Namili waa.” nilimili kinia kanu yema ongole ye awilimanga polo kumbikundu ‘olio molamili.’ ningu konopu siku molemelela. \p \v 40 “Yema kololemele kinia onone kanu yemanga ambo-wayama toko makoroko mundukuli ulkama ‘Olionga’ ningu we limili. Pulu Yemo kinia ungu ningíndu ningu sulu munduku we kolo toko nilimili. Pulu Yemone we-yomboma ulu-pulu-kiri selemelemonga ono sika “Mindili nangi.” nimbá-na-kolo ya ye nikirumane aku uluma selemelemonga Pulu Yemone aku yema “Mindili paa awili seko nangi.” nimbá.” nirimu. \r 12:41-44 \s1 Ambo-Waya Koropa Sene Ulka-Tembelena Kou-Mone Mundorumu Semanemo \p \v 41 Yesusi ⸤Pulu Yemo popo toko kaloringi ulka-tembele⸥ kerepuluna ulka-tembelena sukundu kongono senge kou-monema mundoringi unju-okolona nondopa mania molopale yombo awisilini aku unju-okolona kou-mone ongo mundoringi mele kanopa molorumu. Kanopa molorumu kinia yombo kamakomane kou-mone awisili ongo mundoringi kanorumu. \v 42 ⸤Aku sipa kanopa molorumu kinia⸥ ambo-waya paa koropa se omba yu kou-kololi talo mindi mundorumu. Kanu kou-kololitolo lipa sere lepa kou paa koltalo mele mundorumu. \p \v 43 ⸤Ambo-wayamone aku serimu kanopale⸥ Yesusini yu lombili andolima mangilipa “Waa.” nimba onondo nimbale: “Nane onondo paa sika nimbu sikirumu: “Andi ambo-waya koropamo yuni kou-mone mundukumumu paa olandopa mele mundukumu, we mundukumilima maniandopa mele.” nikiru. \v 44 Ono kou-mone awisili taltolemelemanga koltalo mindi ongo mundukumili. Aku-sipa na-kolo ambo-wayamo kou-mone se paa naa taltolemo. Yunga kou koltalo taltomutolo pali memba omba mundomu. Kere-langi nombá kepe se naa taltolemo.” nirimu. \c 13 \r 13:1-37 \s1 Ulu Umbuna Selima Pe Wendo Ombámonga Yesusini Nimba Sirimu Semanemo \r 13:1-2 \s1 Ulka-Tembelemo Toko Kalongemonga Yesusini Ungu Se Nirimu Semanemo \p \v 1 Kanu-kinia Yesusi ⸤Pulu Yemo popo toko kaloringi⸥ ulka-tembelena ultu pumbá purumu kinia yu lombili andolimanga ye sene yundu nimbale: “Ungu Mane Sili Yemo, tembelemonga ulka lupa lupama kinia, ulkama takoringi kou peanga lupa lupama kanou.” nirimu. \v 2 ⸤Aku nirimu kinia⸥ Yesusini yundu nimbale: “Ya ⸤tembelemonga⸥ ulka lupa lupa peanga gilimú kanokomelema, pe ⸤walte ya kolea-awili Jerusalleme yomboma mindili nonge walemo wendo ombá kinia⸥ i tembelemonga ulkama pali sikisikuli kouma pali toko mania mundungí.” nirimu. \r 13:3-13 \s1 Umbuna Awisili Wendo Ombámanga Yesusini Nirimu Semanemo \p \v 3 Kanu-kinia yu ma-pangi Unju Ollipi Kaliana ola pumba ⸤Pulu Yemo popo toko kaloringi⸥ ulka-tembelena welkendo mania molorumuna we-yomboma naa molangi ⸤yu lombili andoli ye mare⸥ Pita keme, Jemisi keme, Jono keme, Enderu keme ono ongo, ono onono molkole yundu mangilku pilku ninguli: \v 4 “Nuni nikinu mele sewale wendo ombáye? Pe nuni i nikinu uluma nondopa wendo ombándo u nambolka unguri sembá kinia olio kanopole ‘Uluma i wendo ombá sepomo.’ nimbu pilimulúye? Olio ningu si.” ningu mangilieringi kinia \p \v 5 yuni onondo nimbale: \p “⸤Kanu uluma wendo ombámonga ungu mare⸥ yombomane ono kolo toko singí kene kanoko kondoko molangi. \v 6 Ye awisili ongo na molio mele yu-mele-mele kolo toko ninguli: “⸤Pulu Yemone ‘Nanga yomboma nokopa kondomba ye se lipu mundumbu.’ nimba taltorumu ye nokoli Karasi⸥ akumu na.” ninguli aku siku kolo toko singí kene kanoko kondoko molangi. Yombo awisilini kanu yemanga unguma pilku liku “Sika nikimili.” ningí. \p \v 7 “Kolea marenga opa awili seko senge mele pilku, ‘Opali talu opa awili i-sipa i-sipa wendo ombá.’ ningu we ningí kinia pilkuli mini-wale naa mundangi. Opa sengema kinia aku uluma Pulu Yemone ‘U wendo opili. Laye-kolte pe mele ya ma-koleamo pora nimbá.’ nimba, nimba panjerimumunga aku uluma sika wendo ombá-na-kolo aku-kinia mulu matolo u naa pora nimbá. \v 8 ⸤Mulu ma pora nimbá walemo u wendo naa opili umbuna awili mare wendo ombá.⸥ Yombo talape awili se kinia talape awili se kinia opa seko, ye nokoli kingi marenga talapema kinia marenga talapema kinia opa senge. Ya ma-kolea senga senga ma jimi-jimi sepa, gele lepa, aku sipa sembá. Ambo sene bolango kokele kanopa limbando u bulu-mini topa mindili nolemo mele, mulu ma pora nimbá walemo kokele wendo ombándo umbuna lupa lupa aku sipama u wendo ombá.” ⸤nirimu.⸥ \p \v 9 “⸤Kanu uluma wendo ombá walemanga⸥ yomboma mimi siku kanangi. Onone ⸤ ‘Na lombili andoli yomboma mindili nongo, kolangi.’ ningu,⸥ ono ⸤mare liku ambolkole⸥ kanjollomanga makumanga mengo pungu kote sendeko, ono ⸤mare⸥ Juda yomboma maku toko Pulu Yemonga ungumu pilielemele ulkamanga liku mengo pungu kopene tongela. Ono nanga yomboma molongemonga ono ⸤mare ka siku⸥ gapomano ye awilima kinia ye nokoli kingima kinia molongena ⸤kote sendengendo⸥ mengo pungíla. Aku siku senge kene ono onono kanoko kondoko molayo. ⸤Aku-sipa na-kolo kote sendenge kinia kotena gilkuli kanu yema kinia kanu yema nokonge ye nokolima kinia⸥ onone ‘Nanga ungumu piliangi.’ ningu ono ningu singí. \v 10 Semane peangamo ‘Yomboma pali piliangi.’ ningu koleamanga pali andoko u ningu singí ⸤kinia, pe mulu ma pora nimbá walemo kamu wendo ombá⸥. \v 11 Ono ka siku kote sendenge kinia u ‘Kotena nambolka unguri nimulúnje? Olio ungu se mangilku pilingí kinia nambolka unguri pundu topo nimulúnje?’ ningu mini-wale naa mundangi. Ono ungu ningíma onono pilkuli naa ningí. Mini Kake Sélimuni ononga kerena molopale nimba simba unguma onone anju ningí kene aku senge enamonga ono ungu ningí mele pilkuli aku siku ningí.” ⸤nirimu.⸥ \p \v 12 “⸤Aku walemanga⸥ genuni yunga kandi genu ⸤nanga yombo molombamonga⸥ ‘Kolopili toko kondangi.’ nimba kote sendemba. Lapane yunga kandi bolangoma akula sembá. Bolangomane kepe ononga kandi anupili lapali-kinia mumindili kolko kotena mengo pungu “Toko kondangi.” ningíla. \v 13 Nanga yomboma molongemonga yombomane pali ono-kinia konopu kiri panjingí, aku-na-kolo na munduku naa kelko walema pora naa nipili tondolo munduku molonge yomboma Pulu Yemone lipa tapondopa ‘Mindili nonge koleana naa pungu pea molopo kondopo mindi pamili.’ nimbá.” ⸤nirimu.⸥ \r 13:14-23 \s1 Karasi Kelepa Yando Ombá Semba Kinia Umbuna Paa Awili Sepa U Wendo Ombá Mele Ungu Se \p \v 14 (⸤Na i bokumu tokoro yemone⸥ ono bokumu kanokomele yombomando ungu se niembo: ‘⸤Yesusini nirimu⸥ ungumu inia maniakondo molemo akumu ono imbi kanokomele yombomane ungu-pulumu paa pilku kondangi.’ ⸤nikiru. Yesusini nimbale:⸥) \p “⸤Yombo⸥ sepa pipili kondoli méle paa kirimu ⸤ulka-tembelena sukundu Pulu Yemonga Ulka Suluminia Kake Sélina Pulu Yemone⸥ “We-yomboma naa pangi!” nimba mi tolemo-na yu manda naa pumba gilimba, na-kolo walte akuna gilipale kolea akumu paa sepa kalaro mondomba. Aku mélemo akuna ⸤wendo omba⸥ gilimba kanokole ⸤ ‘Umbuna awilima wendo ombá sekemo.’ ningu pilku⸥ kolea Judia poropinji koleamanga molonge yomboma ⸤ononga koleama munduku kelko⸥ ma-pangi lembamanga kowa pangi. \v 15 Yombo se ulka imuna ola molopili ⸤aku sipa ulu se wendo ombá kinia kanopale kowa pumbándo⸥ mania omba ‘Mélema lipu membo pambo.’ nimba ulkana sukundu naa pupili. \v 16 Yombo se kaliana molopale ⸤ ‘Kowa pambo.’ nimba⸥ kelepa ulkando pumba yunga ali-wale sulumu naa lipili. ⸤Sumbi siku kowa mindi pangi.⸥ \v 17 Aku sipa wendo ombá walemonga ambo bolango mondongema kinia, ambo bolango ame singíma kinia, ⸤ono manda lisiku kowa naa pungímunga⸥ ono-kinia paa umbuna wendo ombámonga ono kondo sekemo. \p \v 18 “Pulu Yemondo mawa sekole, ‘Ali selemo olimanga kanu umbunama wendo naa opili.’ nieyo. \v 19 Kanu walemanga umbuna paa awilima wendo ombá, Pulu Yemone u mulu ma pulu polopa serimu kinia kepe, yandopa kiniá kepe umbuna aku sipa se wendo naa orumu. Pe kepe aku sipa umbuna awilima naa wendo ombála. Akumunga aku siku Pulu Yemo kinia mawa sangi. \v 20 ⸤Kanu umbunama wendo ombá kinia⸥ Ye-Awili ⸤Pulu Yemo⸥ne ‘Nondopa pora nipili.’ nimba u naa nimba panjilkanje yomboma pali kololemolá. Aku-na-kolo Pulu Yemone nimba taltopa ‘Nanga yomboma molangi.’ nirimu yomboma ‘Naa kolangi.’ nimba ‘Umbuna wale akuma nondopa pora nipili.’ nimba, nimba panjerimu. \p \v 21 “Kanu umbuna omba pemba walemanga yombo marene ninguli: “Kanaa! Pulu Yemone ‘Olio nokopa kondomba ye se lipu mundumbu.’ u nimba taltorumu ye nokoli Karasimu ya omba molemo.” ningí molo “Nena omba molemo.” ningí kinia ononga unguma naa pilku, ‘Sika nikimili.’ ningu kuru naa mondangi! \v 22 Ye mare ongo kolo toko ninguli: “Pulu Yemone nimba taltorumu ye nokoli Karasimu na.” ningí, molo kolo tokole “Pulu Yemone ungu-umbu tondomuma pilipuli ombo nimbu sikimulu.” ningí. ‘Yomboma pali, Pulu Yemone ‘Nanga yomboma molangi.’ nimba, nimba taltorumu yombomane kepe lipu peke tondopo, nikimulu mele ‘Sika.’ ningu kuru mondangi!’ ningu Pulu Yemone mindi ulu-tondolo manda selemoma mele manda manjiku ulu-tondolo lupa lupama senge. Aku-sipa na-kolo Pulu Yemonga yomboma aku siku kondi tonge kinia ononga unguma naa pilku, mokoli senge. \v 23 Akumunga, pe ulu akuma wendo ombá mele ‘Ono u piliangi.’ nimbu ya nimbu sikiru mele pilkuli kanoko kondoko molaa!” ⸤nirimu.⸥ \r 13:24-27 \s1 Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Ye Yesusi Kelepa Wale Talo-Sipa Yando Ombámonga Ungu Se \p \v 24 “Kanu walemanga aku mindili nonge nikiru uluma wendo ombá kinia pe ⸤ulu lupa lupa mare wendo ombála. Aku uluma i-sipa:⸥ \q1 ‘Kolea tangombando ena pa selemo mele \q2 naa sepa, simbulu topa, \q1 oli ipulieli pa selemo mele naa sepa, \q2 \v 25 kombokandima muluna mania omba, \q1 muluna gilimú mele tondoloma \q2 lope-lope sepa anju yando pumba, \q1 aku sipa ulu lupa lupama wendo ombá.’ \p \v 26 Aku sembá walemonga Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo tondolo púlimu kinia, pa awili-sepa sélimu kinia kupa senga sukundu molopa kamu mania ombá yombomane kanonge. \v 27 Ombale yuni yunga angelloma lipa mundumba kinia ono winju mendo anju yando mulu ma koleamanga pali pungu Pulu Yemone ‘Nanga yomboma molangi.’ nimba u nimba taltorumu yomboma sukundu sukundu lingí.” ⸤nirimu.⸥ \r 13:28-31 \s1 Unju Pikima Selemo Mele Kanopole Ungu-Pulu Se Pilimulú Mele Ungu Se \p \v 28 “Unju pikimuni selemo aku sipa ungu-iku mele pelemo kene pilkuli ungu-pulumu piliaa. Unju piki kolamanga kirikiri sepa gomo tolemo kinia kanokole ‘Kiniá ena sembá walemo wendo ombá sekemo lémo.’ ningu pilielemele. \v 29 Aku sipala, i ulu “Wendo ombá.” nikiruma sika wendo ombá kinia kanokole ningímuni ‘Yu paa sika nondopa ombá sekemo. Yu paa kamu okomo.’ ningu pilingí. \p \v 30 “Nane onondo paa sika nimbu sikirumu: “Kiniá molemele yomboma u naa kolangi i “Wendo ombá.” nikiru uluma pali wendo ombá.” nikiru. \v 31 Mulu matolo pora nimbá-na-kolo nanga ungu niliuma paa pora naa nimbá. ⸤Niliu mele pali paa sika wendo ombá.⸥” ⸤nirimu.⸥ \r 13:32-37 \s1 Yesusi Kelepa Ombá Walemo “Naa Pilielemele Kene Kanoko Kondoko Molangi.” Nirimu Semanemo \p \v 32 “⸤Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo paa sika ombá⸥-na-kolo yu ombá walemo naa pilielemolo. Ipulieli ombáne, tangoli ombáne naa pilielemolo. Mulu-koleana angelloma kepe naa pilielemelela. Pulu Yemonga Malo kepe naala pilielemo. Tata yuyu mindi ⸤aku walemo⸥ pilipa molemo. \v 33 Yu kelepa ombá walemo ono naa pilielemele kene ‘Yu ombá.’ ningu kanoko kondoko, uru naa peko (Pulu Yemo kinia ungu ningu) molayo. \v 34 Yu ombá walemo i-sipa: Ye se kolea marenga wale mare molomba pumbá selemo kinia yunga koleamo mundupa kelembando yunga kendemande-yombomando “Nanga koleamo nokondaa.” nimbale yunga kongonomo sendenge mele ono yu-mele-mele moke sepa sipa ulka-kerepulu nokolemo yemondo “Na walte ombó kene kanoko molou.” nimbale pulimú. \p \v 35 “Ulka pulu yemo sika ombá-na-kolo yu ombá walemo naa pilielemele kene ‘Yu ombá.’ ningu kanoko molayo. Ipupini ombá, molo awi-amburumi ombá, molo kolea tangombando kera gulta ko tolemo kinia ombá, molo ipulieli-u ombánje, ono naa pilielemele kene \v 36 ‘ ‘Na uru peambo waltikele yu lipa sinjipa omba na kanomba.’ ningu, kanoko molangi.’ nimbu nikiru. \p \v 37 “Onondo i nikiru mele yombomando pali nikirula, ‘⸤ ‘Ombá.’ ningu⸥ kanoko molangi.’ nimbu nikiru.” nirimu. \c 14 \r 14:1-11 \s1 Juda Ye Awilimane Yesusi Toko Kondonge Aulka Se Kororingi Kinia Judasini “Lipu Tapondambo.” Nirimu Semanemo \r 14:1-2 \s1 Yesusi Tongendo Langi Niringi Semanemo \p \v 1 ⸤Juda yombomane kalia-ingi senga senga kolea-awili Jerusalleme ongo akuna sukundu⸥ Pulu Yemone ononga anda-kolepalima Naa Topa We Omba Purumu mele pilku, Pellawa Akoli Méle Isi Naa Munduku Pellawa We Kalko Noringi Walemo talu mele wendo ombándo, kiniá mele Pulu Yemo popo tondoringi ye awilima kinia, Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi yema kinia, onone Yesusi kiyongo ningu ka siku toko kondonge aulka se koroko moloringi. \v 2 Akumundu angelema ningu ninguli: “⸤Nondopo tamili,⸥ mangali Pulu Yemone olionga anda-kolepalima Naa Topa We Omba Purumu Mele ⸤Pilielemolo⸥ Walemanga ⸤ ‘unguma sepo molamili.’ ningu⸥ yombo awisili ya Jerusalleme ongo maku toko molongemonga yu iseli-u tomolo kinia onone olio-kinia mumindili kolko opa senge kene iseli-u naa topo, keleamili.” niringi. \r 14:3-9 \s1 Ambo Sene Yesusinga Pengena Wambola Ondondorumu Semanemo \p \v 3 Kolea-kanga Betani ye se u kuru laká nomba kelierimu ye se, imbi leko “Ye Kuru Laká Noli Saimono” niringi kanumunga ulkana Yesusi pumba kere-langi nomba molopili ambo se wambola-mingi paa peanga se yu molorumuna memba orumu. Kanu wambola paa muna toli, natene seko wamoringi, akumunga kou-mone paa awili sepa purumu. Akumu memba ombale Yesusi kere-langi noli polo molorumuna memba omba ⸤ ‘Yu sepo kondambo.’ nimba⸥ mingimu kako topa wambolamo pengena ondondorumu. \p \v 4 Yuni aku serimu kinia kanokole kanuna moloringimanga ye marene konopu kiri panjikuli anju yando onono ninguli: “Aku wambolamo nambi semu-na we sepa kinjikimuye? \v 5 Aku wambolamo kou-mone limolánje kou awisili, kou mongo wane tausini mele, lipuli yombo koropama moke sepo silimolá.” ningu ambomo tondolo munduku iri toringi. \p \v 6 ⸤Onone ambomondo aku siku niringi pilipale⸥ Yesusini onondo nimbale: “I ambomo-kinia nambi semu-na ungu awisili nikimiliye? Yuni na-kinia ulu peanga se semu kene yu-kinia ungu awisili naa ningu munduku keleangi. \v 7 Yombo koropama ono-kinia alieli molonge kene ‘Ono lipu tapondamili.’ ningí walemanga pali ono manda liku tapondonge-na-kolo na ono-kinia alieli naa molombo. \v 8 Ambomone ‘Manda sembó.’ konopu liemu mele semu. Na kolombo kinia óno sengemonga yuni iseli-u i wambola muna tolimu nanga kangina omba ondondomu. \v 9 Nane onondo paa sika nimbu sikirumu: “Ma-koleamanga pali ⸤nanga⸥ semane peangamo andoko toko singí kinia i ambomone kiniá semu semanemo kepe ‘Yombomane pilkuli ‘Yuni sepa kondorumu.’ ningu piliangi.’ ninguli aku semanemo toko singíla.” nikiru.” nirimu. \r 14:10-11 \s1 Judasini Yesusi Yunga Opa-Touma “Lipu Simbu.” Nimba, Nimba Panjerimu Semanemo \p \v 10 Kanu-kinia ⸤Yesusi yu lombili andoli⸥ ye rurepo akumanga ye se, Judasi Isikeriote, ‘Pulu Yemo popo tondoringi ye awilimane Yesusi ka singí aulkamo yuni akisindambo.’ nimba ono moloringina pumba, sembá mele nimba sirimu. \v 11 Yuni sembá mele nirimu kinia pilkuli ono konopu awili-seko siku “Nu kou-mone se simulú.” ningu, ningu panjeringi. Kanu-kinia yu Yesusi ono lipa simba mele aulkamo koropa molorumu. \r 14:12-26 \s1 Yesusi Lombili Andolima Kinia Pea Kamu Kere-Langi Noringi Semanemo \p \v 12 Pellawa Akoli Méle Isimu Naa Munduku Pellawa We Kalko Noringi Koromonga pulu-pulu walemo wendo orumu kinia Juda yombomane Pulu Yemone u ononga anda-kolepalima Naa Topa We Omba Purumu mele pilingindu kongi sipisipi walo se toko nonge mele pilkuli niringimuni, Yesusi lombili andoli yema yu molorumuna ongo mangilku pilku ninguli: “Pulu Yemone olionga anda-kolepalima Naa Topa We Omba Purumu mele pilimulúndu kongi sipisipi walo se kiniá nonimu kolea sena pumbu sepo mimi se-pamili konopu lekenoye?” niringi. \p \v 13 Aku siku ningu mangilieringi kinia yuni yu lombili andoli talo lipa mundupa nimbale: “Ne kolea-awili ⸤Jerusalleme⸥ sukundu punguli, ye se mingina no kolopa memba ombá aulkana pungu kane-kane tokole yu lombili pangili. \v 14 Yu sukundu pumbá ulkana ⸤sukundu punguli⸥, ulka pulu yemondo ninguli: “Ungu Mane Síli Yemone i-sipa mangilipa nimbale: “Na kinia na lombili andolima kinia olione Pulu Yemone olionga anda-kolepalima Naa Topa We Omba Purumu mele pilimulúndu kongi sipisipi walomo sena nomoloye? Nomolo suluminiamo sena lemoye?” nimu.” niengili. \v 15 Aku ningilí kinia yuni olo ulkamonga olakondo suluminia awili se, akuna kere-langi noli polo se kinia, mania molomolo poloma kinia, mélema pali u seko mimi sengi lembamo, lipa ora simba. Aku suluminiamonga ⸤nomolo sipisipi walomo⸥ seko mimi sangili.” nirimu. \p \v 16 Kanu-kinia yu lombili andoli ye akutolo kolea-awili akumunga sukundu pungu, Yesusini nirimu kanu mele ulu akuma seli lierimu kanoko lendekole, akuna Pulu Yemone ononga anda-kolepalima Naa Topa We Omba Purumu mele pilingí kongi sipisipi walo nongemo seko mimi seko taltoringili. \p \v 17 Ipupini ena pumba kolea kala torumu kinia Yesusi kinia yu lombili andoli rurepo kinia oringi. \p \v 18 Kere-langi nongo moloringi kinia Yesusini nimbale: “Nane onondo paa sika nimbu sikirumu: “Ono pea molopo kere-langi nokomolomanga ye sene na lipa nanga opa-touma simba.” nikiru.” nirimu. \p \v 19 ⸤Aku nirimu kinia pilkuli⸥ ononga konopuna umbuna serimu pilkuli yu-mele-mele mangilku ninguli: “Ye-Awilimu, nando nikinuye?” niringi. \p \v 20 Yesusini pundu topa nimbale: “Ono nanga ye rureponga ye se na kinia kere-langima polo awi-suku-singina ola lemó se waltikele lipu nombolo yemone na lipa, opa-touma anju simba.” nirimu. \v 21 “Kiniá Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo kinia senge mele koronga-u ningu panjeringi semanemo ⸤Pulu Yemonga⸥ bokuna sukundu molemo mele sika opa-toumane senge, aku-na-kolo yu lipa opa-touma simba yemo mindili nomba paa molopa kinjimba. Yu molopa kinjimbamonga yu anumuni naa melkanje peanga. ⸤Yu mindili naa nolka.⸥” nirimu. \r 14:22-26 \s1 Yesusi Yu Kolomba Mele ‘Pe Pilku Molangi.’ Nimba Kere-Langi Sirimu Noringi Semanemo (14:12-26 pali) \p \v 22 Ono kere-langi nongo moloringi kinia Yesusini berete se lipa Pulu Yemo kinia “Ange.” nimbale ambolopa peke lepa ⸤yu lombili andolima⸥ sipa nimbale: “Imu nanga kangimu ono liku ⸤nangi⸥.” nirimu. \p \v 23 Pe no-waene kapo se lipale Pulu Yemo kinia “Ange.” nimba ono sirimu kinia onone pali ⸤kanu no-waenemo⸥ noringi. \p \v 24 Yuni nimbale: “I ⸤no-waene⸥ sikirumu nanga mememo. Pulu Yemone ⸤yu kinia yunga yomboma kinia molonge mele⸥ ungu se nimba panjipa mi lierimu kanu ungumu ‘Kamu wendo omba pepili.’ nimbu yombo awisilinga nimbu nanga mememo ondondopole ⸤kolombo⸥ aku mememo imu. \v 25 Nane onondo paa sika nimbu sikirumu: “Iseli-u na no-waene kelepo paa naa nombó. Pe mindi, Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa nokolemo koleana no-waene kondemo kelepo nombó.” nikiru.” nirimu. \p \v 26 ⸤Kere-langi nongo pora sikuli⸥ ono Pulu Yemonga konane se ninguli, pena pungu ma-pangi Unju Ollipi Kaliana ola puringi. \r 14:27-31 \s1 Pitane Yesusi “Na Naa Kanolio.” Nimbá Mele Yesusini U Yu Nimba Sirimu Semanemo \p \v 27 Kanu-kinia Yesusini lombili andolimando nimbale: “Pe ⸤opa-toumane na-kinia sengemonga kanokole⸥ onone pali na munduku kelenge. Aku siku senge mele Pulu Yemone u nirimu yunga bokuna molemo kanumu. Pulu Yemone ⸤ungu-iku se topa⸥ nimbale: \q1 “ “Kongi sipisipi tapu-yemo tangi.” nimbú, \q2 yu tonge kinia sipisipima bulu-balu ningí.” \m nirimu, ⸤aku mele kiniá wendo ombá⸥. \v 28 ⸤Iseli-u na toko kondonge kinia ono sika bulu-balu ningí⸥-na-kolo na lomboropo ola molopole nimbúmuni, na kumbi lepo kolea Gallillindu pumbú, ono pe akileko akuna onge kinia ⸤kelepa pea molomolo⸥.” nirimu. \p \v 29 ⸤Yesusini aku sipa nirimu kinia pilipale⸥ Pitane nimbale: “Onone pali ‘Nu sika’ ningu kuru mondolemele mele mania pumbá kinia nu munduku keliengi liemu nane nu aku sipu paa mundupu naa kelembo, paa mólo.” nirimu. \p \v 30 Yesusini pundu topa nimbale: “Nane nu paa sika nimbu sikirumu: “Paa kiniá ipulieli, kera gulta wale talo-sipamo u ko naa topili nuni pipili kolkole wale yopoko nando kolo toko “Yu nawe? Na naa kanolio.” nini.” nikiru.” nirimu. \p \v 31 Aku-na-kolo Pitane tondolo mundupa nimbale: “Na nu-kinia kopu selembolomonga olto pea “Topo kondomolo.” níngi liemu kepe nu “Naa kanolio.” paa naa nimbú.” nirimu. Lombili andoli ye wemane pali “ “Nu naa kanolemolo.” paa naa nimulú.” niringila. \r 14:32-42 \s1 Kolea Gesemani Yesusini Pulu Yemo Kinia Ungu Nimba Mawa Serimu Mele Semanemo \p \v 32 ⸤Kanu-kinia⸥ Yesusi kinia yu lombili andoli yema kinia kolea ‘Gesemani’ nilina puringi. Akuna puringi kinia yuni onondo nimbale: “Na Pulu Yemo kinia ungu ni-pukuru kene ono ya molaa.” nirimu. \v 33 Aku nimbale Pita keme Jemisi keme Jono keme lipa memba pumbale ⸤ ‘Na seko kinjingí ulumu paa nondopa wendo ombá sekemo.’ nimba pilipale⸥ yu yuyu kondo kolopa konopu kiri panjipa kamelena mindili sepili molorumu. \v 34 Yuni onondo nimbale: “Nanga konopuna umbuna paa awili se sepomomonga na kolombo none sekemo. Ono uru naa peko, ya kanoko kondoko molaa.” nirimu. \p \v 35 Aku nimbale yu yuyu kanga-kolte anju pumba komorongo langopa tamalu pepale yu-kinia nondopa wendo ombá mele ‘Wendo naa omu liemu paa peanga.’ nimba Pulu Yemo-kinia ⸤ungu-iku topa⸥ mawa sepa nimbale: \v 36 “Nanga Tata, nuni uluma pali manda seleno kene na mindili noli no-mingina no nombómo ‘Naa nambo.’ nieni. Aku-sipa na-kolo ‘Nane sepole nanu konopu simbú.’ konopu lekero mele naa sambo. Nuni kanoko peanga piliení ulumu mindi sambo.” nirimu. \p \v 37 Aku nimbale kelepa yunga lombili andoli ye yopoko moloringina yando omba ono uru peringi kanopale Pitando nimbale: “Saimono, nu uru penu lémo. Nu uru naa peko ena kanga-kolte manda we kanoko kondoko naa molenaye? \v 38 ‘⸤Kurumanga nokoli Setenene⸥ olio kondi tomba kinia sepo kinjimulú kene.’ ninguli ⸤uru naa peko⸥ Pulu Yemo kinia ungu ningu kanoko kondoko molayo. Sika ‘sepo kondamili.’ nimbu konopumane pilielemolo-na-kolo semolondo kangimu siye sepa tondolo naa pulimú.” nirimu. \p \v 39 Aku sipa nimbale yu kelepa anju pumba u Pulu Yemo kinia ungu nimba mawa serimu mele kelepa nirimu. \p \v 40 Kelepa yando orumu kinia ono uru paa orumu-kulu kelko uru peringi kanorumu. Onone uru peringimunga pipili kolkole yundu ningí mele naa pilieringi. \p \v 41 ⸤Kelepa⸥ wale yopoko-sipamonga ⸤anju pumba Pulu Yemo kinia ungu nimbá pumba⸥ kelepa yando omba yuni onondo nimbale: “Nambi semu-na we uru peko múlu pilku molemeleye? Manda peame! Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo ⸤tonge⸥ ulu-pulu-kiri selemele yema liku singí enamo wendo ombá sekemo. \v 42 Ola gilku pamili wame! Na lipa anju simba yemo okomo kanaa!” nirimu. \r 14:43—15:47 \s1 Yesusi Ka Siku, Kote Sendeko, “Kolopili.” Ningu Unju-Perana Ola Toko Panjiku, Óno Seringi Semanemo \r 14:43-52 \s1 Yesusi Ka Siringi Semanemo \p \v 43 Yesusini ⸤kolea Gesemani yu lombili andolimando⸥ aku nimba molopili yu lombili andoli rurepo akumanga ye Judasi orumu. Pulu Yemo popo tondoringi ye awilima kinia, Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi yema kinia, Juda yombomanga tapu-yema kinia, kanu yemane liku mundoringi ye awisili, yombo toli lu-pultama kinia kopema kinia mengo Judasi kinia oringi. \v 44 U Yesusi molorumuna naa wangi Yesusi Juda ye awilima lipa simba nimba panjerimu ye ⸤Judasini⸥ ono Yesusi yu ipulieli manda kanonge mele nimba sipa nimbale: “Nane ye se kanopo kangulumbu akumu Yesusi. Yu ambolko ka siku mengo pangi.” nirimu. \v 45 ⸤Aku yema⸥ oringi kinia ⸤Judasi⸥ yu Yesusi molorumuna sumbi sipa ombale “Rapai, nu akuna gilienu lémo.” nimba omba yu kangulorumu. \v 46 Aku serimu kinia kanokole Yesusi liku ka siringi. \p \v 47 Aku seringi kinia kanopale ⸤Yesusi-kinia⸥ nondoko gilieringi ye senga lu koyamo kulu topa wendo lipa Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamonga kendemande-ye se yunga komu se topa laka lenderimu, aku komumu wendo orumu. \p \v 48 Kanu-kinia Yesusini ⸤yu ka singí oringi⸥ yemando nimbale: “Na ‘yombo topo wa noli yere molio.’ konopu lekole na ka singíndu yombo toli lu-pultama kinia kopema mengo okomeleye? \v 49 Ulka-tembele ⸤kerepuluna we-yomboma maku toko molemele⸥ koleana alieli ono pea molemolo kinia ungu-mane sipu molio kinia na liku ka naa silimili kanumu. Aku-sipa na-kolo ⸤Pulu Yemonga⸥ bokuna toringi molemo mele kamu wendo ombámonga onone senge sekemele uluma wendo okomo.” nirimu. \p \v 50 Kanu-kinia yu lombili andolima pali ⸤ ‘Olio pea ka singínje.’ ningu pilkuli⸥ yu munduku kelko ono talopa leko puringi. \v 51 Kango ye se mulu-maminia selu mindi pakopa Yesusi lombili andorumu. Kanu kangomo ⸤Yesusi ka siringi yemane⸥ amboloringi kinia \v 52 yunga mulu-maminiamo ⸤mindi⸥ ambolko molangi, mélse naa panjipa we-we talopa lepa purumu. \r 14:53,55-65, 15:1 \s1 Juda Ye Awilimane Onono Yesusinga Kote Pilku Yu Seko Kinjeringi Semanemo \p \v 53 Kanu-kinia Yesusi ⸤ka sikuli⸥ Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamo molorumuna mengo puringi. Pulu Yemo popo tondoringi ye awilima kinia, Juda yombomanga tapu-yema kinia, ⸤Pulu Yemonga⸥ ungu-manemanga puluma pilku mane siringi yema kinia, onone pali ⸤ ‘Yesusi kote sendepo piliamili.’ ningu⸥ akuna ongo maku toringi. \p \v 54 Yesusi ⸤mengo puringi⸥ kinia Pita lombili akilepa taka lepa pumba, Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamonga ulkana, ulka gilipa makapu serimu, awi-suku-singina yombo maku toringi kolea we lierimuna paa sukundu pumba, ⸤Yesusi nokoko moloringi⸥ ele-yema kinia sepe pilipa molorumu. \p \v 55 Pulu Yemo popo tondoringi ye awilima kinia, Juda yombomanga kanjollo yema pali kinia, akumane Yesusi yu toko kondongendo ungu se sepa kinjerimu ungu se ‘Yombo sene ‘yu i-sipa i-sipa sepa kinjerimu.’ nipili.’ ningu yombo se kororingi-na-kolo yombo se naa kanoko liltingi. \v 56 Yombo awisilini ongo ungu mare kolo toko “I-sipa i-sipa sepa kinjerimu.” niringi-na-kolo ononga unguma seluna naa purumu. \p \v 57 Kanu-kinia ye marene yu sepa kinjerimu mele ola gilku kolo toko ninguli: \v 58 “I yemo i-sipa nirimu pilierimulu: “I ⸤Pulu Yemo popo toko kalolemolo⸥ ulka-tembelemo, mana-yemane takoringimu nane topo sikisipuli mana-yemane manda naa takonge ulka se wale yopoko omba pupili kolali sepo takombo.” nirimu. ⸤Yuni aku nirimumunga ‘Yu Pulu Yemo mele molio.’ konopu lepale aku nirimumu nimba kinjerimunje⸥.” niringi. \v 59 Ono kepe laye-kolte lupa lupa niringi, ononga unguma seluna naala purumu. \p \v 60 Aku niringi pilipale Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamo ono maku toringina ola gilipa Yesusi mangilipa nimbale: “Ungu se pundu toko naa nikinuye? Nu seko kinjerinu mele nikimilimu nambolka ulumu seko kinjerinumundu nikimiliye?” nirimu. \v 61 Aku-sipa na-kolo Yesusi ungu se pundu topa naa nimba we gilierimu. \p Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamone yu kelepa mangilipa pilipa nimbale: “Pulu Yemone olio ‘Nokopa kondomba ye se lipu mundumbu.’ u nimba taltorumu ye nokoli Karasimu sika nu molo móloye? Kape Nimbu Imbi Ambolopo Paka Tondolemolomonga Malo nu molo móloye?” nirimu. \p \v 62 Yesusini nimbale: “Akumu na.” nirimu. “Pe walte Mania Omba Mana-Ye Au Lierimu Yemo, Ye Tondolo Olandopa Púlimu ⸤kinia mélema nokombando⸥ yunga ki-lomekondo molopa, kupamanga ola molopa mania ombá ono kanonge.” nirimu. \p \v 63 Aku sipa nirimumunga ⸤yu ‘Pulu Yemo mele molio.’ nimba nirimu-kulu⸥ pilipale Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamone ⸤paa pilipa kiri pilipa⸥ yunga wale-pakolimu yuyu ambolopa sungu sipa nimbale: “Kiniá yuni mongo liltimu mele nimba simba yombo se pea nambi semu-na koromoloye? \v 64 Yu yuyu paa sika Pulu Yemo ungu-taka tondokomo pilkimulu. Nambolka konopu lekemeleye? ⸤Yu-kinia nambi samiliye?⸥” nirimu kinia \p onone ninguli: “Yu Pulu Yemo ungu-taka tondopa marake semumunga topo kondomulu liemu papu.” niringi. \p \v 65 Kanu-kinia ononga ye marene yunga kumbikerena elkambe toko munduku, yunga kumbikeremo mulu-maminia sene pipi sindikuli ki-lumuni toko ⸤ “Nu ‘Pulu Yemonga yere molio.’ konopu leno kene⸥ nawene nu tokomonje ningu si!” niringi. Ele-yemane yu liku laruwane toringi. \r 14:(54),66-72 \s1 Pitane Kolo Topa “Yesusi Yu Naa Kanolio!” Nirimu Semanemo \p \v 66 Kanu-kinia Pita ulka maniakondo, yomboma liku maku toko moloringi koleana molorumu kinia Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamonga kendemande-ambo se Pita molorumuna ombale \v 67 yu sepe pilipa molorumu kanopale neme-neme nimba kanopa nimbale: “Nu kepe Nasarete ye Yesusi kinia pea kopu seko moloringi kanumanga ye se lémo.” nirimu. \p \v 68 Pitane kolo topale “Mólo!” nimba “Nu nikinu mele na naa pilkiru!” nirimu. Aku sipa nimbale ulka kerepuluna purumu kinia kera gulta ko torumu. \p \v 69 Pita yu ulka kerepuluna pumba molopili kanu kendemande-ambomone yu kanopale akuna gilieringi yombomando kelepa nimbale: “I yemo Yesusinga talape ye se lémo.” nirimu. \p \v 70 Pitane kelepa “Mólo!” nirimu. \p Laye-kolte pe mele Pita gilierimuna nondoko gilieringi yemane ⸤yu ungu laye-kolte lupa mele nirimu pilkuli⸥ yundu ninguli: “Kolea Gallilli disiriki yombomane ungu nilimili mele nu aku siku ungu nikinu pilkimulu. ⸤Yesusi kinia yu lombili andoli yema kinia kolea Gallilli disiriki yemala,⸥ nu kepe Gallilli ye se, aku kene ‘Nu paa sika yu lombili andoli ye se.’ konopu lekemolo.” niringi. \p \v 71 Aku niringi kinia Pitane Pulu Yemonga imbi lepa tondolo mundupa mi lepa nimbale: “Paa sika nikiru. “Ono nikimili yemo paa naa kanolio! Kolo tokoro liemu Pulu Yemone na topa kondopili.” nikiru.” nirimu. \p \v 72 Aku nirimu kinia popenge sepa kera gulta wale talo-sipa ko torumu. Aku serimu kinia pilipale Yesusini yundu “Kera gulta wale talo-sipa ko naa topili nuni wale yopoko kolo tokole “Yu naa kanolio.” nini.” nirimu ungu kanumu Pita kelepa pilierimu. Pilipale ⸤ ‘Ama, paa sepo kinjendu lepomo. ‘Paa naa sembó.’ konopu lierindu mele sika sendu.’ nimba pilipale⸥ kola paa awili sepa serimu. \c 15 \r 15:1-15 \s1 Romo-Gapomano Ye Nokoli Paillate Kote Pilipa Molopa Yesusinga Kotemo Pilipale “Kolopili.” Nirimu Semanemo \p \v 1 Orili-u kolea kokele tangorumu kinia Pulu Yemo popo tondoringi ye awilima kinia, Juda yombomanga tapu-yema kinia, Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi yema kinia, kanjollo yema pali, ⸤Yesusinga kotemo pilku pora sikuli⸥ onone pali ⸤yu senge mele⸥ ungu se ningu panjeringi. Aku ningu panjikuli yu liku, ka toko, mengo pungu, ⸤Romo-gapomano ye nokoli⸥ Paillate molorumuna mengo pungu kote senderingi. \p \v 2 Paillatene ⸤Yesusinga kotemo pilipale⸥ yu mangilipa pilipa nimbale: “Nu Juda yombomanga ye nokoli kingimu molo móloye?” nirimu. \p Yesusini pundu topa nimbale: “Sika nikinu. Akumu na.” nirimu. \p \v 3 Pulu Yemo popo tondoringi ye awilimane Yesusi kote sendeko Paillatendo ⸤kolo toko⸥ ungu awisili ninguli ningíndu “Yesusi yu sepa kinjilimú.” ningu yu kote senderingi. \v 4 Aku niringimunga Paillatene Yesusindu nimbale: “Nu ulu kiri awisili serinu nikimili mele pilkuli ungu se pundu toko naa nikinuye?” nirimu. \v 5 Aku-na-kolo Yesusi ⸤yu sepa kinjerimu niringi mele⸥ pundu topa ungu selu kepe naa nimba ⸤we gilierimu kinia kanopale⸥ Paillate mini-wale mundupa konopu awisili lipa mundorumu. \p \v 6-7 ⸤Yesusi kote sendeko molangi,⸥ ye se, yunga imbi Barapasi, yu kinia ye mare kinia ‘Romo-gapomanomone olio Juda yomboma naa nokopili.’ ningu u Romo-gapomanomo kinia opa sekole yombo mare toko kondoringimunga ka-ulkana peringi. ⸤Kalia-ingi senga senga Juda yombomane kolea-awili Jerusalleme ongo akuna sukundu⸥ Pulu Yemone ononga anda-kolepalima Naa Topa We Omba Purumu mele pilingindu kere-langi noringi walema wendo orumu kinia onone ka-ulkana perimu ye se imbi leko ‘Wendo liku mundou.’ ningu mawa seringi kinia ⸤Romo-gapomano ye nokolimuni⸥ kanu yemo wendo lipa yomboma sirimu. \p \v 8 ⸤Romo ye nokolimuni kanu walemo wendo orumu kinia aku serimu mele pilkuli⸥ yomboma ongo yundu mawa seko ninguli: “U kalia-ingi selu selu ningu i walemo kinia seleno mele kiniá kepe aku siku sani.” niringi. \p \v 9 Aku niringi pilipale Paillatene onondo mangilipa nimbale: “‘Juda yombomanga ye nokoli kingimu wendo lipu ono siembo.’ konopu lekemeleye?” nirimu. \v 10 ⸤We-yombomane Juda yombomanga ye awilima munduku kelko ononga unguma pilku mokoli seko Yesusinga ungumu pilku yu lombili andoringimunga⸥ Pulu Yemo popo tondoringi ye awilimane Yesusi-kinia konopu kiri panjikuli kote senderingi-na pilipale Paillatene aku sipa nirimu. \p \v 11 Aku-sipa na-kolo Pulu Yemo popo tondoringi ye awilima we-yomboma kondi toko ungu-umbu tondokole “ “Yesusi mólo. Barapasi wendo lipa sipili.” niee!” niringi. \p \v 12 Aku niringi kinia pilipale Paillatene onondo nimbale: “Aku liemu ‘Juda yombomanga ye nokoli kingi’ nilimilimu nambi sambonje.” nimba mangilierimu kinia \p \v 13 onone tondolo munduku ninguli: “Yu unju-perana kolopili uku toko panjei!” niringi. \p \v 14 Aku niringi pilipale yuni onondo nimbale: “Aku nambi semuye? Yu mongo nambolka mongore limuye?” nirimu. \p Aku-na-kolo onone ⸤kelko⸥ paa tondolo munduku ninguli: “Mólo! Yu kolopili, unju-perana uku toko panjei!” niringi. \p \v 15 Kanu-kinia Paillatene ‘Na-kinia konopu peanga leangi.’ nimbale ye Barapasi ka-ulkana wendo lipa ono sirimu. ⸤Aku sepale⸥ Yesusi lipa ⸤yunga ami-yema⸥ sipa nimbale: “Yu ka-pultane tokole pe ‘Unju-perana kolopili.’ ningu mengo pungu unju-perana uku toko panji-paa.” nirimu. \r 15:16-20 \s1 Romo Ami-Yemane Yesusi Ungu-Taka Tondoringi. Tondokole “Kolopili.” Ningu Mengo Puringi Semanemo \p \v 16 Kanu-kinia ⸤Romo⸥ ami-yemane Yesusi liku gapomano ye nokolimu perimu ulka awili akuna sukundu yomboma liku maku toringi koleana punguli, ononga ami talape yema pali “⸤Yesusi ya molemona⸥ sukundu sukundu waa.” niringi. \v 17 Akuna ongole niringimuni ‘Yu ye nokoli kingi se none sepili.’ ningu mulu-maminia kondoli peanga se pakondoko unju ka koko molorumu se mulkowe seko ‘Ye nokoli kingimunga waniemo.’ ningu pengena mere mundunduku, \v 18 pe yu ⸤ungu-taka tondoko⸥ imbi we kólo toko ambolko paka tondongendo “Juda yombomanga ye nokoli kingimu, nu gilinuye?” ningu \v 19 ⸤koló kope liku⸥ yu pengena kope to-pu-pu sekole kumbikerena elkambe toko kandoko, yu gilierimuna ongo komorongo toko pondoko tamalu peko yu we kólo toko kape ningu imbi ambolko paka tondoringi. \r 15:20-47 \s1 Yesusi Toringi Kolorumu Kinia Óno Seringi Semanemo \r 15:20-32 \s1 Yesusi Unju-Perana Ola Uku Toko Panjeringi. Unju-Perana Pepili Juda Yombomane Yu Ungu-Taka Tondoringi Semanemo \p \v 20 Yu aku siku ungu-taka tondoko pora sikuli mulu-maminia kondolimu kulunduku yunga u panjerimu mulu-maminiama kelko panjindikuli “Yu unju-perana kolopili uku topo panji-pamolo.” ningu yu liku ultukundu mengo puringi. \p \v 21 ⸤Romo ami-yemane Yesusi Jerusalleme pala ultukundu mengo pungí punguli niringimuni,⸥ kolea Sairini ye se, yu Allekesanda kinia Rupasitolonga lapa Saimono, yu Jerusalleme pumbá orumu kinia kanokole yu ambolko liku ka mele siku Yesusi kolomba unju-peramo “Kolali seko mendei!” ningu siringi. \v 22 Punguli kolea Golkota Yesusi mengo pungu akuna moloringi. (Golkotanga ungu-pulumu ‘penge bele lieli koleamo’ .) \v 23 ⸤Yesusi akuna mengo punguli niringimuni, ‘Yomboma mindili naa nangi.’ ningu⸥ no-waenena sukundu marasene ‘mo’ nili se munduku taltoringi aku no-waenemo ‘Yu nopili.’ ningu, siringi-na-kolo naa lipa norumu. \p \v 24 Kanu-kinia ⸤ami-yemane⸥ yu unju-perana ola uku toko panjikuli unjumu liku ola anjeringi. ⸤Aku sekole, u unjuna ola uku toko naa panjikuli⸥ yunga mulu-maminia ⸤kulunduku taltoringima⸥ ‘Moke samili.’ ningu ono yu-mele-mele lingí mele pilingindu kou-kate seko pe mulu-maminiama liltingi. \p \v 25 Ena topa nane killoko serimu kinia yu unju-perana panjeringi. \v 26 ‘Yu mongo liltimu mele yomboma kanangi.’ ningu \qc I YEMO JUDA YOMBOMANGA YE NOKOLI KINGIMU \m ningu imbi toko unjuna ola mondoringi. \p \v 27 Opa seko mélema wa liltingili ye talo pea unju talonga uku toko panjeringila. Se Yesusi yunga ki-lomekondo uku toko, se ki-tarokondo uku toko panjeringi. \v 28 (Yesusi kinia aku sili seringili ye talo pea unju-pera yopokonga uku toko panjeringimunga ungu se u Aisayane nimba boku torumu mele wendo orumu. Aku ungumu i-sipa: \q1 “Yu kepe gapomano ungu-manema pulua toko \q2 seko kinjiku mongo lili yomboma kinia \q3 liku sere lenderingi.” \m nirimu.) \p \v 29 Akuna ongo puringi yombomane Yesusi ⸤kanoko kiri pilkuli yu⸥ ungu-taka tondoko iri mele toko ninguli: “Aa! “Ulka-tembelemo sikisipuli kelepo wale yopoko omba pupili takopo limbu.” nirinu yemo, \v 30 ‘Naa kolambo.’ ningu nu nunu liku tapondoko unju-perana mania ou.” niringi. \p \v 31 Aku sikula Pulu Yemo popo tondoringi ye awilima kinia Pulu Yemonga ungu-manemanga puluma pilku mane siringi yema kinia onone kepe yu ungu-taka tondoko ninguli: “Yu yombo wema ‘Naa kolangi.’ nimba lipa tapondorumu-na-kolo yu yuyu ‘Naa kolambo.’ nimba manda naa lipa tapondokomo. \v 32 Yu sika Pulu Yemone olio ‘Nokopa kondomba ye se lipu mundumbu.’ u nimba taltorumu ye nokoli Karasimu omba molopa, yu sika olio Isirele yombomanga ye nokoli kingimu molemo liemu yu yuyu unjuna mania opili. Yu yuyu mania ombá kinia kanopole ‘Yu sika Pulu Yemone nimba taltopa lipa mundorumu ye nokoli Karasimu. Yu sika olionga ye nokoli kingimu.’ nimbu kuru mondomolo.” niringi. \p Ye talo yu-kinia unjutolonga uku toko panjeringi yetolone yu aku siku ungu-taka tondoringilila. \r 15:33-41 \s1 Yesusi Kolorumu. Kolorumu Kinia Ulu Se Wendo Orumu Semanemo \p \v 33 ⸤Yesusi unjuna ola we pepili⸥ awi-tangoli ena tuwellepo killoko serimu kinia kolea pali simbulu topale, pe ipupini ena tere killoko serimu kinia kelepa tangorumu. \v 34 Ipupini ena tere killoko serimu kinia Yesusini ru nimba nimbale: \q1 “Elloi, Elloi, llama sapakatani.” \m nirimu. Akumu Juda yombomanga ungu se. Akumunga ungu-pulumu i-sipa: \q1 “Nanga Pulu Yemo, nanga Pulu Yemo, \q2 na nambi semu-na munduku kelienuye?” \m nirimu. \p \v 35 Akuna nondoko gilieringimanga marene yuni aku nirimu kinia pilku ⸤sunduku⸥ ninguli: “Piliame! Yu Illainja mangilkimu.” niringi. \p \v 36 Aku nirimu kinia pilieringimanga ye se lisipa pumba ulú-pinja mele se lipa no-waene kombili seli mare akuna panjipale, ‘Yesusi no-waene kombili seli pinjana pelemomo nopili.’ nimba memba omba unju-pepena senga ka topa olando sirimu. Sipa yuni nimbale: “Kiniá unjuna we pepili. Illainjane sika yu ⸤unjuna⸥ mania limbando okomonje, kanopo kanamili.” nirimu. \p \v 37 Yesusi ungu se tondolo mundupa nimbale kolorumu. \p \v 38-39 ⸤Romo⸥ ami-ye wane anderete nokorumu ye se Yesusi toringi ami-yema nokopa molorumu kanu yemone Yesusi ungu se nimba kolorumu mele pilipa kanopa nimbale: “I yemo yu paa sika Pulu Yemonga malo lepomo.” nirimu. \p ⸤Yesusi aku sipa kolorumu kinia ulu awili se waltikele wendo orumu.⸥ Pulu Yemo popo toko kaloringi ulka-tembele ⸤Jerusalleme sukundu gilierimu akuna sukundu Pulu Yemo molorumu⸥ Suluminia Paa Kake Sélimunga kerepuluna ⸤ ‘Yomboma sukundu naa pangi.’ ningu u alieli⸥ mulu-maminia awili sene pipi siku panjeringi gilierimu. ⸤Yesusi kolopa pora sirimu kinia⸥ kanu mulu-maminiamo awi-suku-singina olakondo maniando sipa olá torumu. \p \v 40 Ambo mare ⸤Yesusi toringi mele⸥ sulu seko kanoko gilieringi. Akumanga ambo se Makatalla taono ambo Maria, se Josese kinia genu Jemisi kinia olonga anumu Maria, se ambo Sallomi. \v 41 Yesusi kolea Gallilli disiriki, ⸤kanu ambomanga pulu kolea,⸥ akuna u we andorumu kinia kanu amboma yu lombili andoko liku tapondoko nokoringi. Yu kinia, Jerusalleme olando oringi ambo awisili wema kepe, ambo pokore kanoko gilieringi akuna ono kepe ⸤Yesusi toringi mele⸥ kanoko gilieringi. \r 15:42-47 \s1 Yesusi Óno Seringi Semanemo \p \v 42 Opalikundu ⸤koro moloringi⸥ wale Sambatemo nondopa wendo ombá serimu. Sambate walemo wendo ombá kinia koro molongendo kiniá mele mélema liku undu-undu siringi walemo wendo orumu, aku walemonga ⸤Yesusi u kolopili⸥ kolea kala tomba serimu kinia, \v 43 Arimatia taono ye Josepo, yu Juda yombomanga kanjollo ye awili se molopa, yu kepe ‘Pulu Yemo ye nokoli kingimu molopa olio nokomba walemo wendo opili.’ nimba nokopa molorumu yemo. Yu omba pipili naa kolopa ⸤Romo-gapomano ye nokoli⸥ Paillate molorumuna sumbi sipa pumba “Yesusinga ónomo na si.” nimba mawa serimu. \p \v 44 Yesusi waltikele kolorumu pilipale Paillate yuni ⸤ ‘Yomboma unju-perana uku topo panjilimulu kinia ena awisili omba pupili we pelemele. Pe kiniá yu sika waltikele kolomunje molo nambi semunje?’ nimba pilipa⸥ konopu lipa mundupa ami-ye wane anderete nokorumu yemo “Opili.” nimba yundu mangilipale “Yesusi koronga kolomuye?” nirimu. \v 45 Ami-yema nokoli yemone “E.” nirimu kinia pilipale yuni ami-yema nokolimundu nimbale: “Manda, ya yemone ⸤Yesusinga⸥ ónomo lipili.” nirimu. \p \v 46 ⸤Paillatene “Manda.” nirimu kinia⸥ Josepo pumba mulu-maminia se topo topa lipa ónomo mania lipa, múlumuni okopale kou-kande se u akuku taltoringi kou-kandemonga sukundu memba pumba taltorumu. Taltopale kou-kande kere-puluna kou awili se perele-marele memba omba pipi sirimu. \v 47 Makatalla taono ambo Maria kinia Josese anumu Maria-tolone yunga ónomo ⸤kou-kandena⸥ taltorumu mele kanoringili. \c 16 \r Kolomongo-Awili 16 \s1 Yesusi Ola Molorumu, Yombomane Kanoringi Mele Semanema \r 16:1-8 \s1 Yesusi Lomboropa Ola Molorumu Kinia Ambo Marene Yu Kanoringi Semanemo \p \v 1 Ena pumba ipu lierimu kinia ⸤koro moloringi⸥ wale Sambatemo omba purumu kinia Makatalla taono ambo Maria keme Jemisi anumu Maria keme ambo Sallomi keme onone ‘Yesusinga ónona wambola muna toli pokore ape kandondamili.’ ningu mare topo toko liku ⸤taltoko peringi⸥. \p \v 2 Pekole paa orili-u, ononga pulu-pulu kongono walemo wendo ombándo ena mundi orumu kinia kanu amboma pungu ⸤Yesusinga⸥ ónomo taltoringi kou-kandena pungí punguli niringimuni, \v 3 anju yando mangilku ninguli: “Kou-kande kerepulumu pipi siringi koumu nawene wendo lipa perele-marele memba pumba taltondombanje?” niringi. \p \v 4 Aku-sipa na-kolo ongo olando siku kanoringi kinia kou kanumu, paa kou kapo awilimu, u wendo liku perele-marele mengo pungu taltoringi, ⸤kerepulumu we lierimu⸥ kanoringi. \v 5 Kou-kandena sukundu punguli kou-kandemonga ki-lomekondo ye-kango se mulu-maminia sulu paa kake seli se pakopa molorumumu kanokole mini-wale munduku konopu liku mundoringi. \p \v 6 Kanu-kinia yuni onondo nimbale: “Konopu liku naa mundayo. Kolea Nasarete ye Yesusi ‘Kolopili.’ ningu talko unju-perana uku toko panjeringi kanu yemo kanonge okomelemo na pilkiru. Yu lomboropa ola molopa omba pumu. Ya naa lemó. Ónomo u taltoringi koleamo ongo kaname. \v 7 Kanokole anju pungu Pita keme yu lombili andolima kinia pali i-siku ningu siengi: “Yesusi kolea Gallilli disiriki kumbi lepa pulimú kene akuna “Onone na kanonge.” u nirimu mele sika onone akuna yu kanonge.” ningu si-paa.” nirimu. \p \v 8 ⸤Angellomone aku sipa omba mona molopale nirimu mele⸥ kanoko pilkuli amboma pungu-pungu ningu konopu awisili liku mundukuli kou-kandena ultu pungu munduku kelko paa lisiku puringi. Pipili kolkole yombo selu kepe kanoko pilieringi mele ningu naa siringi. \r 16:9-13 \s1 Makatalla Ambo Maria Kinia Ye Talo Kinia Yesusi Lomboropa Ola Molorumumu Kanokole Ningu Siringi Semanemo \p \v 9 Juda yombomanga pulu-pulu kongono walemo kinia, paa orili-u, Yesusi lomboropa ola molopale nirimumuni, Makatalla taono ambo Maria, u walte kuru yopoko-pakara konopuna moloringima Yesusini topa makororumu ambo kanumu molorumuna pumba ⸤ ‘Na lomboropo ola molondu we molio mele kanopili.’ nimba⸥ lipa ora sirimu. \v 10 Kanu-kinia Yesusi ⸤mona gilierimu⸥ kanopale ambomo yu pumba, u Yesusi kinia moloringi yomboma kamelé mindili nongo kola seko moloringina pumbale kanorumu mele ono nimba sirimu. \v 11 Yuni ono Yesusi konde molorumu mele kanopale nimba sirimu kinia pilkuli ‘Yu kolo tokomo.’ ningu pilieringi. \p \v 12 ⸤Makatalla ambo Maria Yesusi yu lipa ora sipale nirimumuni,⸥ pe ⸤yu lombili andoringimanga⸥ yombo talo ⸤kolea-awili Jerusalleme munduku kelko⸥ aulka senga puringilina Yesusi yu kumbikere kangi topele topa yu ‘kanangili.’ nimba omba mona gilierimu. \v 13 Pe yu kanoko imbi sikuli kanu yombotolo kelko yando ongo ⸤lombili andoli⸥ wemando olone kanoringili mele ningu siringili-na-kolo olone ningu siringili mele kepe ‘Kolo tokombele.’ ningu pilieringila. \r 16:14-18 \s1 Yesusi Omba Yu Lombili Andolima “Nanga Kongonomo Sende-Paa.” Nimba Lipa Mundorumu Semanemo \p \v 14 Pe walte lombili andoli rureponga yopoko kere-langi nongo moloringina Yesusi omba mona molopale nirimumuni, ono iri topa nimbale: “Onone na ‘Lomboropa ola molomu.’ ningu kuru naa mondoko, na konde molondu mele yombo marene kanokole ono ningu síngi kinia ‘Kolo tokomele. Aku paa naa semu, manda naa sembá.’ ningu pilku kuru naa mondongi, akumu nambi semu-na aku siku karaye seko ningu pilku kuru naa mondongiye?” nirimu. \p \v 15 ⸤Aku nimba⸥ yuni onondo nimbale: “Ono ma-koleamanga pali pungu yomboma pali semane peangamo toko siliku ando-payo. \v 16 Ningí mele pilkuli ‘Akumu sika nikimili.’ ningu kuru mondokole no lingí yomboma ⸤kote-walemo wendo ombá kinia⸥ Pulu Yemone ono lipa tapondopa ‘Ono mindili nolemolá koleana naa pungu, molko kondoko mindi pangi.’ nimbá. Aku-na-kolo ⸤ono lombili andolimane⸥ ningí mele pilkuli ‘Akumu kolo tokomele.’ ningu pilkuli mokoli senge yomboma ⸤kote-walemo wendo ombá kinia⸥ Pulu Yemone ‘Ono mindili nongo mindi pungí koleana pangi.’ nimbá. \p \v 17 “‘Aku semanemo sika.’ ningu kuru mondonge yomboma ‘Na ono-kinia sika molio mele we-yombomane ningu kanangi.’ nimbú kinia ulu-tondoloma senge kinia yomboma kanonge mele i-sipa: Ono nanga tondolomone kuru mare yombomanga konopumanga molongema toko makoroko; umbu-ungu lupa lupa naa pilingíma ningu; \v 18 yombo nongo kondoli kongi-ka-wambiyema naa kanoko kimuni ambolonge kinia akumane ono naa nongo kondonge; tomo pelemo no se naa pilku nonge kinia unguri paa naa sembá; kuru tomba yomboma kimuni ambolonge kinia peanga lemba.” nirimu. \r 16:19-20 \s1 Yesusi Mulu-Koleana Olando Liltimu Semanemo \p \v 19 Ye-Awili Yesusini ⸤yu lombili andolima⸥ndo aku sipa nimba pora sirimu kinia ⸤Pulu Yemone⸥ yu mulu-koleana olando liltimu. Akuna ⸤imbi ola molopili Pulu Yemo-kinia mélema nokombando⸥ Pulu Yemonga ki-lomekondo pumba molorumu. \p \v 20 Yesusi yu mulu-koleana olando purumu kinia yu lombili andolima koleamanga pali pungu Yesusinga semane peangamo yomboma toko siliku andoringi kinia ‘Onone nanga unguma yomboma ningu singí kinia kanu yombomane ‘Ungu sikamo.’ ningu pilku liengi.’ nimba Ye-Awilimu ono-kinia pumba lipa tapondorumu kinia yuni lipa mundorumu yomboma onone ‘Pulu Yemone mindi ulu-tondoloma manda selka mele sangi.’ nimba lipa tapondorumu. \b \p ⸤Aku pea.⸥