\id ACT \h Nedenuk kara Tutuin \toc1 Lamatuak Yesus nedenun nara Tutuin \toc2 Nedenuk kara Tutuin \toc3 Kis \mt2 Lamatuak Yesus nedenun nara \mt1 Tutuin \c 1 \s1 Manetualain helu-bartaa nae nadenu Ndia Dula-dale Malalaon mai \p \v 1-3 Papa Teofilus\f + \fr 1:1-3 \ft Nadek \ft \+it Teofilus\+it* tungga dedeꞌa Yunani sosoa-ndandaan ‘hatahori fo mana sue Manetualain’. Ia, susura kaduan fo Lukas surak fee neu Teofilus. Mete boe nai Lukas 1:1-4.\f* fo malole. Hara masodak numa au mai, Lukas. \p Nai susurak bakahulun, au surak memak basa-basan laꞌe-neu Lamatuak Yesus masodan. Ndia basa hata fo Ana taon ena, ma basa hata fo Ana fee nenorik numa makasososan mai ena. Nae, Ana here nala Ndia nedenun nara. Leo mae hatahori rakasususak kana ma rakanisan ena, tehuu Manetualain tao nasoda falik kana numa mamaten mai. Neu Ana nasoda fali numa mamaten mai ena, boe ma Ana natudu aon neu Ndia nedenun nara. Ara mete-ritan laꞌi-laꞌik ka losa faik haa hulu dalen, de ara bubuluk memak rae, Ana nasoda fali tebe-tebe numa mamaten mai ena. Ana oo nafada sara boe nae, Manetualain naa, sama leo Manek mana toꞌu parenda-koasa. Ana oo nadenu sara pake Manetualain Dula-dale Malalaon koasan boe. Losa neu Lamatuak Yesus hene fali neni nusa tetuk do inggu temak neu. \p Basa naar ndia au surak itan ena. \p \v 4-5 Laꞌe esa, Yesus nakabua no Ndia nedenun nara numa letek Setun. Ana fee parenda neu sara nae, \q1 “Masanedak! Fai bakahulun Yohanis sarani hatahori pake kada oe, tehuu hatematak ia ei muste mahani faik hida bali, te Manetualain nae tao tatao ta hohoꞌak lenak soa-neu ei, nahuu Ana nau fee Ndia Dula-dale Malalaon neu ei. Dadi ei boso laꞌo ela kota Yerusalem ia dei. Ei mahani nai ia losa Au Amang fee Ndia Dula-dale Malalaon neu ei, sama leo Ana helu-bartaa nitan naa ena. Ma Au oo afada ei leo naak ena boe.”\x + \xo 1:4-5 \xt Lukas 24:49; Mateos 3:11; Markus 1:8; Lukas 3:16; Yohanis 1:33\x* \s1 Lamatuak Yesus hene neni nusa tetuk do inggu temak neu \p \v 6 Neu Yesus nakabua no Ndia nedenun nara, boe ma ara ratanen rae, “Papa! Ai nau matane talo ia: Papa bei nasaneda lele uluk, neu hatahori Israꞌel asa parenda aon sira nusan. Hatematak ia Papa nae nakamboꞌik ita numa hatahori laen parendan mai, do, ita muste tahani fai laen bali?” \p \v 7 Boe ma Yesus naselu nae, “Ei hae sangga bubuluk ndia fain. Kada Au Amang mesa kana ndia naena haak fo Ana koladu faik naa. \v 8 Mete ma Manetualain Dula-dale Malalaon mai maso neni ei neu ena, na, dei fo ei hambu koasa. Basa naa ei muste miu tui-bengga neu basa hatahorir laꞌe-neu Au. Tui-bengga neu hatahorir marai kota Yerusalem, ma neu basa nggorok kara marai profensi Yudea ma profensi Samaria, seku losa dae-bafok buꞌun nara.”\x + \xo 1:8 \xt Mateos 28:19; Markus 16:15; Lukas 24:47-48\x* \v 9 Yesus kokolak basa talo naa, boe ma Ana hene neni lalai neu numa matan nara. Ana hene losa sosoꞌak mboti nalan, de ara ta mete-rita sana ena bali.\x + \xo 1:9 \xt Markus 16:19; Lukas 24:50-51\x* \p \v 10 Neu ara bei mete lalai neu, medak neu ma hambu hatahori dua rambariik ruma boboan nara ena, ma ara pake bua-loꞌa muti ndoos. \v 11 Hatahori kaduak kara raa kokolak rae, “Wee! Hatahori Galilear ein, ee! Tao hata de ei bei nado bafam bese mboo mbali lalai miu? Bebeik kara ia ei mete-mita no ei mata deꞌe heli-helim Yesus hene neni lalai neu losa sosoꞌak mboti nalan. Ei mete-mita Ana hene lain neu talo bee, na, neu ko Ana oo konda fali mai talo naa boe.” \s1 Ara sangga hatahori laen fo nggati Yudas \p \v 12 Basa boe ma Yesus nedenun nara konda numa letek Setun mai fo fali reni kota Yerusalem reu. Letek naa numa kota mai nai rarain na doon kilo esa.\f + \fr 1:12 \ft Faik naa, meser anggama Yahudir tao hohoro-lalanek rae, ndaa no fai hahae tao ue-osa, hatahori Yahudir ta bole laꞌok dook reu. Ara koladu fo hatahori ta bole laꞌok lena kilo dua (neu-maik). Susura dedeꞌa Yunani nai lalanek ia surak nae, letek ia doon numa Yerusalem mai sama no “laꞌok nai fai hahae tao ue-osa doon”. Dadi no dalak naa ita bubuluk tae, letek naa doon numa kota mai kilo esa.\f* \p \v 13 Losa kota, boe ma ara dudi reni uma esa dale reu fo ara leo taak. De ara hene reni kama manai lain reu. Nedenuk kara raa naden nara sira: \q2 Petrus, \q2 Yohanis, \q2 Yakobis, \q2 Anderias, \q2 Felipus, \q2 Tomas, \q2 Bartolomeos, \q2 Mateos, \q2 Yakobis (Alpius anan), \q2 Simon (partei Selot hatahorin),\f + \fr 1:13 \ft Dedeꞌa deꞌek ‘Selot’ no dedeꞌa deꞌek ‘Patriot’ sosoa-ndandaan nae, Simon ia dadi neu hatahori partei politik fo mana nau mardeka. Ara sangga husi heni man-parenda Roma numa hatahori Israꞌel nusa-namon mai.\f* \q2 ma Yudas (Yakobis anan).\x + \xo 1:13 \xt Mateos 10:2-4; Markus 3:16-19; Lukas 6:14-16\x* \p \v 14 Basa sara rasiꞌe rakabua fo hule-haradoi no dalek esa. Ara oo hule-haradoi sama-sama ro Yesus inan Maria, inak laen hida, ma ro Yesus fadin nara. \p \v 15 Laꞌe esa, ara rakabua seluk bali, nai rarain hambu hatahori 120. Boe ma Petrus nambariik de kokolak nae, \v 16 “Basa ina-ama, toranoo ma kaꞌa-fadi nggara ein! Ei bei masaneda neu Yudas, fo fai maneuk kara nuni noo hatahori bubuak esa reu humu Lamatuak Yesus. Hata fo Yudas taok naa, memak ana muste mori-dadi leo naak. Lele uluk Manetualain Dula-dalen pake mane Dauk fo surak laꞌe-neu Yudas talo naa ena. \v 17 Ndia naa, bakahulun ita hatahorin. Ana oo tungga naue-osa no ai boe.” \p \v 18 (Tehuu neu Yudas seꞌo heni Lamatuak Yesus ena, boe ma ana haꞌi nala doi manggenggeok kara raa fo neu hasa nala dae faa. Boe ma dae naa dadi neu ndia mamana mamaten, te ana tuda natono bafan numa naa, losa ndara baꞌe poꞌon ma taꞌin loo dea mai. \v 19 Basa boe ma hatahorir mulai tui numa bafak esa mai neni bafak esa neu, losa basa hatahorir fo mana leo numa kota Yerusalem ramanene laꞌe-neu Yudas mamaten naa ena. Huu naa de ara foi mamanak naa tungga sira dedeꞌa Aram rae \it ‘Hakeldama’\it*, sosoa-ndandaan ‘Dae Daak’.)\x + \xo 1:19 \xt Mateos 27:3-8\x* \p \v 20 Petrus kokolak nakandoo bali nae, “Lele uluk mane Dauk surak memak talo naa nai susura Sosoda Kokoa-kikiok kara ena. Ana surak nae, \q1 ‘Elan numa naa fo mamana leleon naa, dadi neu mamana nees; \q2 ta bole hambu hatahori leo nai naa bali.’ \p Boe ma ana surak seluk nae, \q1 ‘Ela leo bee na ndia uen naa, ara fee lalin neni hatahori laen neu leo.’\x + \xo 1:20 \xt Sosoda Kokoa-kikiok kara 69:25; 109:8\x* \p \v 21-22 Dadi ita muste sangga hatahori fo nggati Yudas. Ita parluu hatahori esa fo dook ka ena ana tungga sama-sama no ita. Ndia naa, muste hatahori fo mana tungga taa-taa no Lamatuak Yesus neni bee neu a mesan, mulai numa Yohanis sarani Yesus mai. Ana oo mesa kana muste mete-nita no ndia matan boe nae, Lamatuak Yesus nasoda fali numa mamaten mai ena, losa Ana hene fali neni nusa tetuk do inggu temak neu.”\x + \xo 1:21-22 \xt Mateos 3:16; Markus 1:9; 16:19; Lukas 3:21; 24:51\x* \p \v 23 Neu Petrus kokolak basa talo naa, boe ma hatahorir fo mana tungga rakabua ruma naa, fee nadek dua. Esa nade Matias ma esa bali nade Yusuf (fo ara rasiꞌe roken rae, Barsabas; naden esa bali, ndia Yustus). \v 24-25 Boe ma ara hule-haradoi rae, “Amak mana nai nusa tetuk do inggu temak! Amak bubuluk tebe-tebe basa hatahori dalen. Yudas mate laꞌo ela ndia ue-osan ena. De Amak matudu fee ai basa ngga numa hatahori kaduak kara ia mai see ndia Amak here nggati neu Yudas; fo ai soꞌun dadi neu Lamatuak Yesus nedenun.” \v 26 De ara nggari lot pake hatahori kaduak kara raa naden. Boe ma lot naa tuda laꞌe Matias. Huu naa de ara soꞌuk ralan dadi neu nedenuk sama-sama no hatahori kasalahunu esak kara raa. \c 2 \s1 Manetualain Dula-dalen maso nai hatahorir dale \p \v 1-2 Ndaa no hatahori Yahudir fai malolen fo ara raseseik kana rae ‘Fai Pentakosta’,\f + \fr 2:1-2 \ft Hatahori Yahudi reke fai malole Pentakosta, mulai numa fai malole Paska mai, tamba menggu hitu. No dalak naa ita bubuluk tae, Lamatuak Yesus fai mamaten naa, faik lima hulu ena.\f* basa hatahori fo mana tungga Lamatuak Yesus rakabua ruma uma esa dale.\x + \xo 2:1-2 \xt Malangga Anggamar Hohoro-lalanen 23:15-21; Tui Seluk laꞌe-neu Dala Masodak 16:9-11\x* Nggengger neu ma ara ramanene liik numa lalai mai leo bali ani makarumbuk ia. Liik naa moꞌon seli, losa basa hatahorir maruma naa ta bisa ramanene hatahori laen haran bali. \v 3 Boe ma ara mete-rita leo bali aꞌi mbilak sengga nababaꞌe neni sira esa-esak lain neu. \v 4 De Manetualain Dula-dalen maso nai basa sara dale. Basa boe ma ara mulai kokolak pake hatahori laen nara dedeꞌan mata-matak kara, tungga hata fo Dula-dalek fee sara kokolak. \p \v 5 Faik naa, hambu hatahori Yahudi noꞌuk ka sudi ruma nusak bee mai nai basa dae-bafok ia mai rakabua ruma Yerusalem. Dalen nara hii ralan seli tungga Manetualain. \v 6 Neu ara ramanene liik naa, boe ma ara mai rakarumbu numa mamanak naa. Sira esa-esak ramanene dedeꞌa heli-helin nara numa Lamatuak Yesus hatahorin nara bafan mai. Huu naa de ara heran bali-bali. \v 7 Basa sara nado bafa bese mboo, boe ma ara kokolak rae, “Hatahori mana kokolak kara iar, basa sara hatahori Galilear, hetu? \v 8 Tehuu talo bee de ita tamanene ara bisa kokolak pake ita esa-esak nusan dedeꞌan mesa kana? \v 9 Ita iar, numa profensi Partia, Media, Elam, Mesapotamia, Yudea, Kapadokia, Pontus, Asia, \v 10-11 Farigia, Pamfilia, Masir, numa Libia deka no kota Kerene; boe ma ita ketuk ruma kota Roma mai; ketuk bali ruma pulu Kereta, ma ruma dae Arab mai. Ita ketuk hatahori Yahudir, ma hambu ketuk ruma hatahori nusa-nusak laen mai, fo ara oo maso anggama Yahudi ena boe. Tehuu ita basa ngga tamanene hatahori iar kokolak pake ita esa-esak dedeꞌan, laꞌe-neu basa hata fo ta hohoꞌak, fo Manetualain taok ena. Awii! Ita heran talan seli!” \p \v 12 Basa sara nado bafa bese mboo, de esa natane esa nae, “Talo bee de bisa dadi talo naa, ee? Sosoa-ndandaan hata naa?” \p \v 13 Tehuu hambu hatahori laen nara rakatitiik kasa. Hatahorir raa rae, “Heeh! Boso hosek kasa! Te hatahorir raa, mafu ralan seli na!” \s1 Petrus kokolak neu hatahori noꞌuk kara \p \v 14 Numa naa, Petrus no Lamatuak Yesus nedenun kasalahunu esak laen nara. Boe ma Petrus nggani mata neu, de ana kokolak neu hatahori noꞌuk fo mana rakarumbu ruma naa. Ana kokolak nahere nae, “Ina-ama, toranoo, kaꞌa-fadi nggara ein! Ei fo hatahori Yahudir ma ei fo mana mai leo nai kota Yerusalem ia! Pasa ei ndiꞌi doom matalolole fo nenene au kokolang ia, huu hambu dedeꞌak nenenin lenak fo au nau afadan neu ei basa ngga. \v 15 Ei boso duꞌa mae, hatahori iar mafu. Ta bisa dadi talo naa! Masanedak, te ta hambu hatahori esa ninu mafuk bei huhua anak. Hata-bali hatematak ia bei fo liꞌu sio huhuan! \v 16 Ei basa ngga mamanene hatahori iar kokolak pake ei esa-esak dedeꞌam. Ndondoon talo ia: Lelek naa, Manetualain nafada memak dedeꞌak ia pake Ndia mana toꞌu dedeꞌan Yoel ena nae: \q1 \v 17 ‘Manetualain kokolak nae, “Mete ma faik kara sangga rateꞌe, \q2 na, Au ae fee Au Dula-daleng, sama leo mboꞌa-totoli oe neu basa hatahorir. \q1 Ei ana tou anam mara ma ina anam mara, \q2 neu ko Au pake sara dadi neu Au mana toꞌu dedeꞌang. \q1 Ei ana feꞌo-taꞌem mara, \q2 neu ko mete-rita hata fo Au ae atudu neu sara. \q1 Ma ei hatahori lasim mara, \q2 neu ko rala meꞌi hata fo Au ae fee sara mete-rita. \q1 \v 18 Ndaa neu fair fo sangga rateꞌe ena naa, \q2 Au akonda Au Dula-daleng neu Au neondang nggara. \q3 Au fee neu touk kara, \q3 ma Au oo fee neu inak kara boe. \q2 Neu ko ara kokolak hata fo Au afada neu sara. \q1 \v 19-21 Neu ko Lamatuak Fain losa. Faik naa ta bei mai, \q2 tehuu Au tao akahuluk tanda heran nara rai lalai lain. \q3 Tanda heran ndia leo ledo dadi makiuk; \q3 ma bulan oo dadi mbilas sama leo daak boe. \q2 Au oo ae tao dedeꞌa ta hohoꞌak kara nai dae-inak dae boe. \q3 Dedeꞌak kara raa, nok bali daak, aꞌi mbilak, ma aꞌi masu bubuak kara hene lain reu. \q1 Neu ko losa Lamatuak fai ta hohoꞌan nara raa, hatahori fo nanggou noke tutulu-fafalik neu Lamatuak, \q2 sira raa ndia hambu masoi-masodak.’ ”\x + \xo 2:19-21 \xt Yoel 2:28-32\x* \p Naa, ndia lele uluk Yoel surak kana ena. \p \v 22 Toranoo Israꞌel nggara ein! Pasa ei ndiꞌi doom fo nenene hata fo au nau kokolak hatematak ia. Manetualain henggenee memak Yesus, hatahori Nasaret naa. Ita bubuluk ena tae, naa ndaa, nahuu ita mesa ngga mete-tita Manetualain pake Yesus fo tao tanda heran nara ma hata ta hohoꞌak kara. Ei oo bubuluk dedeꞌak ia ena boe, nahuu Yesus tao tanda heran nara raa numa ei taladam ena. \v 23 Tehuu ei makanisan, no dalak ei miu fufudi hatahori manggarauk kara fo ara paku risan neu ai ngganggek lain. Naa te Manetualain bubuluk basa naar numa lele uluk mai ena, fo memak ndaa no Ndia nanaen.\x + \xo 2:23 \xt Mateos 27:35; Markus 15:24; Lukas 23:33; Yohanis 19:18\x* \v 24 Memak ei tao talo naa losa Ana mate tetebes ena. Tehuu Manetualain ta nau Yesus mate nakandoo. Huu naa de Manetualain buka nakamboꞌik kana numa mamates koasan mai, ma tao nasoda falik kana. Te mamates koasan ta bisa nasenggi sana na.\x + \xo 2:24 \xt Mateos 28:5-6; Markus 16:6; Lukas 24:5\x* \p \v 25 Lele uluk mane Dauk surak memak laꞌe-neu Yesus naa ena, talo ia: \q1 ‘Au bubuluk Lamatuak soa sama-sama no au. \q2 Huu naa de ta hambu hata esa boe na bisa tao natuda au, \q3 nahuu Lamatuak nai au boboang taa-taa. \q1 \v 26 Huu naa de au daleng namahoko; \q2 de au koa-kio akandoo soa-neun, \q3 ma au matu-matu ahani a neu Lamatuak leo. \q1 \v 27 Ana ta ela au samaneng leo nakandoo nai hatahori mates mamanan. \q2 Ma Lamatuak ta ela Ndia Hatahori Malalaon naa, ao-mbaa mamaten dadi mburu naboo nai rates dale. \q1 \v 28 Lamatuak natudu au eno-dala masodak tetebes ena. \q2 Huu naa de au daleng namahoko nalan seli, \q3 te Lamatuak sama-sama no au na.’\x + \xo 2:28 \xt Sosoda Kokoa-kikiok kara 16:8-11\x* \p Naa ndia lele uluk mane Dauk surak kana ena. \p \v 29 Basa toranoo nggara ein! Hatematak ia fee au lelak dei, fo au kokolak ledo-ledo ua ei laꞌe-neu ita baꞌin Dauk. Ana kokolak talo naa, tehuu ana ta dudu neu ndia ao-ina heli-helin. Huu ana mate ena, ma ratoi henin ena. Ndia raten bei hambun nai ita taladan losa faik ia. \v 30 Mane Dauk naa dadi neu Manetualain mana toꞌu dedeꞌan esa. Ma ana bubuluk nae, Manetualain helu-bartaa pake sumba-sook nae, Dauk tititi-nonosin esa neu ko toꞌu parenda, ndia Hatahori fo Manetualain henggenee memak kana numa lele uluk mai naa ena.\x + \xo 2:30 \xt Sosoda Kokoa-kikiok kara 132:11; 2 Semuel 7:12-13\x* \v 31 Lelek naa, Dauk mete dook mata neu. Ma ana nafada nakahuluk laꞌe-neu Hatahori fo Manetualain henggenee memak kana naa ena. Neu ko Hatahori naa mate, tehuu Ana oo nasoda fali numa mamaten mai boe. Boe ma Dauk oo nae, Hatahori naa ta leo nakandoo nai hatahori mates sara mamanan, ma ao-mbaa mamaten ta dadi mburu naboo boe. \p \v 32 Hatahori fo Dauk seseik kana naa, ndia Yesus! Manetualain tao nasoda falik kana numa mamaten mai ena. De ita basa ngga ia mete-tita to ita mata deꞌe heli-helin Ana nasoda fali numa mamaten mai ena! \v 33 Ma hatematak ia Manetualain soꞌu nala Yesus fo toꞌu panggak demak mateꞌen. Ana nanggatuuk nai Manetualain boboa konan, nai mamanak fo Manetualain sadia memak kana ena. Ma Ndia Aman fee Dula-dale Malalaon naa neun ena, ndaa leo Manetualain helu-bartaa memak kana numa lele uluk mai ena. Ana oo helu-bartaa nau fee ita Ndia Dula-dale Malalaon naa boe. Dadi Manetualain fee Ndia Dula-dalen, ndia hata fo ei mamanene ma mete-mita hatematak ia. \v 34 Dauk mesa kana ta hene neni nusa tetuk do inggu temak neu, tehuu ana surak nae, \q1 ‘Manetualain kokolak no au Lamatuang nae, \q2 “Manggatuuk muu Au boboa konang nai mamanak fo Au sadia memak kana ena, \q3 \v 35 losa Au tao O musum mara holu ei neu O.’ ”\x + \xo 2:35 \xt Sosoda Kokoa-kikiok kara 110:1\x* \p \v 36 Huu naa de basa hatahori Israꞌel muste bubuluk tebe-tebe laꞌe-neu Yesus naa, fo ei paku makanisan numa ai ngganggek lain ena. Ndia naa, Karistus fo Manetualain henggenee memak kana numa lele uluk mai ena. Ma Ndia oo, ndia naena haak parenda neu ita boe!” \p \v 37 Hatahorir raa ramanene rala naa, boe ma dalen nara neni mbambauk memak kana. De ara ratane neu Petrus ma nedenuk laen nara rae, “Kaꞌa nggara ein! Ai muste tao hata bali?” \p \v 38 Boe ma Petrus naselu nae, “Ei esa-esak muste laꞌo ela basa ei kilu-salam mara lalaꞌen fo tungga falik Manetualain. Basa naa, ei muste moke fo hambu sarani, fo dadi tanda nae, ei fali tungga Yesus Karistus Eno-dala Masodan ena. Naa oo dadi tanda boe nae, Manetualain koka heni ei sala-singgom mara ena. De ei oo hambu Manetualain Dula-dale Malalaon boe. \p \v 39 Huu Manetualain naa, ndia ita Lamatuan fo helu-bartaa memak dedeꞌak naa soa-neu basa hatahorir fo mana maso dadi neu Ndia hatahorin ena. No dalak naa, Ndia hehelu-bartaan naa, soa-neu ei ma tititi-nonosim mara. Ana oo helu-bartaa soa-neu hatahori laen nara boe.” \p \v 40 Petrus bei kokolak no loa-naruk neu sara talo naa, fo nafada sara nae, “Hatematak ia hatahori noꞌuk ka sio laꞌo ela eno-dala masodak tetebes ena. Huu naa de ei muste besa-besa, fo ei boso tungga hatahori manggarauk kara eno-dalan. Tehuu ei muste tungga Manetualain eno-dala ndoon a mesan. No dalak naa ei hambu masoi-masodak fo masoda seku neu sama-sama mia Ndia.” \p \v 41 Basa boe ma hatahori noꞌuk kara raa simbo rala Petrus kokolan soa-neu sara. Boe ma ara tungga Yesus Eno-dala Masodan, de ara roke fo sarani sara. Faik naa oo hambu hatahori rifun telu maso dadi bua-aok esa ro Yesus hatahorin nara boe. \v 42 Ara hii rakabua sama-sama ro hatahori laen fo mana tungga Yesus. Ma ara esa malole no esa. Tungga-tungga faik ara manggate nenene nenorik numa Lamatuak Yesus nedenun nara mai. Ara hii hule-haradoi sama-sama. Ma ara oo hii raꞌa-rinu sama-sama boe. \s1 Hatahori kamaherek kara leleo-lalaꞌon \p \v 43 Faik naa, Lamatuak nedenun nara tao tanda heran noꞌuk ka, losa basa hatahori heran bali-bali ma ramataꞌu. \v 44 Hatahorir raa fo mana tungga Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan naa rakabua ma leo-laꞌo ro dalek esa, losa hata a mesan fo sira enan, na, ara pake sama-sama.\x + \xo 2:44 \xt Nedenuk kara Tutuin 4:32-35\x* \v 45 Boe ma hambu ketuk fo seꞌo sira bua-baꞌun ma hata-heton, de ara babaꞌe doin nara neu basa hatahori kamaherek kara, tungga esa-esak totoꞌan. \v 46 Tungga faik ara hii rakabua nai Manetualain Uma Huhule-haradoi Ina-huun. Ara raꞌa-rinu lali-lali numa uma esa mai reni uma esa reu no dale nemehokok. Basa sara hii leo-laꞌo ratulu-falik esa no esa, ma ara ta rambadaa. \v 47 Tungga faik basa sara soꞌuk kokoa-kikiok neu Manetualain no ta namaketu. Basa hatahori deak kara hii ralan seli neu sara. Tungga faik Manetualain tao nasoi-nasoda hatahorir, boe ma ara maso dadi bua-aok esa ro Lamatuak Yesus hatahorin nara. De ara tamba ramanoꞌu rakandoo. \c 3 \s1 Petrus tao nahai hatahori kekok esa \p \v 1 Faik esa, neu liꞌu telu ledo bobon, Petrus no Yohanis reni Manetualain Uma Huhule-haradoi Ina-huun reu, fo ara sangga hule-haradoi ro hatahori laen nara. \v 2 Ara rae maso tungga lelesu moꞌok esa, nade ‘Lelesu Malole’. Numa naa, ara mete-rita touk esa fo ein kekok memak mulai numa inan bonggin mai. Tungga faik hatahori luꞌa roon neni mamanak naa neu, fo ana bisa hule-kai numa sudi see a mesan mai, fo mana maso neni Uma Huhule-haradoi Ina-huuk naa neu. \v 3 Neu ana mete-nita Petrus no Yohanis rae maso dale reu, boe ma ana soro liman fo hule nae, “Papa nggara ein! Kasian au dei. Fee au hata esa dei!” \p \v 4 Dua sara mete ratalolole neun, boe ma Petrus nae, “Kaꞌa! Mete ia mai dei!” \p \v 5 Boe ma hatahori naa botik matan fo mete dua sara, de ana duduꞌa nae, “Aah! Dua sara ia rae fee hata-hata neu au ia.” \p \v 6 Tehuu Petrus nae, “Kaꞌa! Au ta aena doik seen esa boe na. Tehuu au nau fee kaꞌa hata fo au aenang hatematak ia. Kaꞌa mamanene matalolole, ee! No Yesus Karistus, hatahori Nasaret naa koasan, au adenu kaꞌa mambariik fo laꞌok leo!” \p \v 7 Boe ma Petrus toꞌu nala hatahori kekok naa lima konan, de ana tulun leꞌa nambaririik kana. Hatematak naa oo ein nara hai neuk ka boe. \v 8 Nggengger neuk ka ana nakaboku de nambariik, boe ma ana laꞌok neu-mai, fo soba ndia ein. Basa boe ma ana maso tungga neni Uma Huhule-haradoik dale neu sama-sama no hatahori kaduak kara. Ana laꞌok nakaboboku ma koa-kio Manetualain. \v 9 Basa hatahorir mete-rita ana laꞌo-laꞌo ma koa-kio Manetualain. \p \v 10 Neu ara ralelan, boe ma ara nado bafa bese mboo, de rae, “Ndia ia, ndia hatahori kekok fo mana hule-kaik ma soa nanggatuuk nai Lelesu Malole naa, hetu? Talo bee de ana bisa dadi talo naa, ee?” \s1 Petrus mulai kokolak numa Uma Huhule-haradoi Ina-huuk \p \v 11 Boe ma hatahori naa laꞌok deka-deka no Petrus ma Yohanis. Telu sara losa uma loos esa, nade ‘Manek Soleman Uma Loos’. Boe ma basa hatahorir mai rakarumbu rala sara ma ara heran bali-bali. \v 12 Neu Petrus mete-nita hatahorir raa, boe ma ana mulai kokolak nae, “Hatahori Israꞌel ein, ee! Tao hata de toranook kara heran mete-mita matak ia? Tao hata de ei kada nado maherek ai? Ei duꞌa mae, hatahori ia bisa laꞌok nahuu ai pake dae-bafok koasan, do, nahuu ai manggate tungga Manetualain? Do, talo bee? \v 13 Au nau afada talo ia: Ita bei-baꞌin nara fo ndia baꞌi Abraham, baꞌi Isak ma baꞌi Yakob rakaluku-rakatele neu Manetualain. Manetualain naa, ndia nakadedemak Ndia Hatahorin fo Ana henggenee memak naa, ndia Yesus. Yesus naa, ndia Hatahori fo fai maneuk kara ei piru henin ma loo liman neni nggubenor Pilatus neu. Nggubenor nau nakamboꞌik kana, tehuu ei laban hihiin, mita fo ana boso nakamboꞌik Yesus.\x + \xo 3:13 \xt Kalua numa Masir mai 3:15\x* \v 14 Tehuu Yesus naa, Hatahori esa fo sala taak. Ndia dalen malole. Nggubenor nae nakamboꞌik Hatahori fo sala taak naa, tehuu ei basa ngga laban ana. Manggaraun lenak bali, ei tusu-hain fo madenun nakamboꞌik hatahori manggarauk esa fo mana makanisa hatahori, fo fee falik kana neu ei.\x + \xo 3:14 \xt Mateos 27:15-23; Markus 15:6-14; Lukas 23:13-23; Yohanis 19:12-15\x* \v 15 De ei ndia makanisa Yesus. Naa te Ana ndia dadi oka-huun numa basa mana masodak mai. Memak Ana mate ena, tehuu Manetualain tao nasoda falik kana numa mamaten mai ena. Ma Ndia ia, ndia ai mete-mita no ai mata deꞌe heli-helin nara ena. \p \v 16 Ei malela hatahori kekok ia ena. Hatematak ia ana barakai ena, tehuu ai ta ndia tao mahain. Ai ta maena koasa hata esa boe na. Koasa naa, numa kada Yesus mai. Hatahori ia barakai nasafali ena, nahuu ana namahere neu Lamatuak Yesus. Yesus naa, ndia tao nahain numa ei matam ena. \p \v 17 Toranoo nggara ein! Hatematak ia au bubuluk ae, ei ma malanggam mara tao manggarauk neu Yesus ena, tehuu ei ta bubuluk tebe-tebe hata fo ei taok ena. \v 18 Tehuu Manetualain nafada memak numa lele uluk mai pake Ndia mana toꞌu dedeꞌan nara nae, Karistus ndia Hatahori fo Ana henggenee memak kana naa ena, muste lemba-nasaa doidosok. Ma hatematak ia dedeꞌak naa, dadi ena. \v 19 Huu naa de ei muste masadea laꞌo ela ei sala-singgom mara, fo fali meni Manetualain miu, mita fo Ana koka heni sara ma Ana ta nasaneda ei sala-singgom mara bali. \v 20 Manetualain neu ko tao natea ei dalem. Ma Manetualain oo nau nadenu falik fee ei, Karistus naa, fo Ana henggenee memak kana ena. Ma Karistus naa, ndia Yesus fo Ana nadenu nitan neu ei ena. \v 21 Numa lele uluk mai Manetualain kokolak pake Ndia mana toꞌu dedeꞌan nara ena nae, ‘Manetualain neu ko tao nandoo basa dedeꞌak kara losa ara dadi beuk.’ Ma Yesus muste nahani nai Ndia Mamana Malalaon losa Ndia fain losa, fo Ana tao basa dedeꞌak kara dadi beuk. \p \v 22 Lele uluk baꞌi Musa oo kokolak nita no hatahori Israꞌel boe nae, \q1 ‘Manetualain ndia ei Lamatuam, neu ko Ana nadenu Hatahori esa numa ei mai fo dadi neu Ndia mana toꞌu dedeꞌan, sama leo Ana pake au dadi uu Ndia mana toꞌu dedeꞌan. Dadi ei muste pasa ei ndiꞌi doom mara fo mamanene neu basa hata fo Ana nau nafadan neu ei.\x + \xo 3:22 \xt Tui Seluk laꞌe-neu Dala Masodak 18:15; 18\x* \v 23 Tehuu hatahorir fo ta nau ramanene ratalolole Hatahori naa kokolan, neu ko lenggo feꞌe numa Manetualain hatahorin mai. De ara ta raena haak sama leo Manetualain hatahorin bali.’\x + \xo 3:23 \xt Tui Seluk laꞌe-neu Dala Masodak 18:19\x* \p \v 24 Ta kada baꞌi Musa mesa kana kokolak nae leo naa. Manetualain oo pake hatahori laen, fo dadi neu Ndia mana toꞌu dedeꞌan boe, de ara oo rafada rae leo naa boe. Sama leo lelek naa, Manetualain pake baꞌi Semuel, fo nafada basa hata fo hatematak ia ita mete-tita to ita mata deꞌe heli-helin. \v 25 Manetualain oo helu-bartaa neu baꞌi Abraham boe nae, \q1 ‘Numa o tititi-nonosim mai, neu ko Au fee babaꞌe-babatik soa-neu basa hatahori nusa-nusak lalaꞌen marai dae-bafok ia.’\x + \xo 3:25 \xt Tutui Makasososak 22:18\x* \p Hehelu-bartaak kara fo Manetualain fee neu mana toꞌu dedeꞌak lele uluk kara raa, hatematak ia dadi nai ei ena, ndia au toranoong hatahori Israꞌel asa. \v 26 Manetualain nadenu Ndia Anan fo Ana henggenee memak kana naa, fo natudu dalak, mita fo ei laꞌo ela ei sala-singgom. No dalak naa, Ana natudu Ndia dale susuen neu ei. Manetualain nadenu Kanak naa nakahuluk soa-neu ei, dei fo Ana nadenun soa-neu hatahori nusa-nusak laen nara. Naa dadi babaꞌe-babatik soa-neu ita basa ngga.” \c 4 \s1 Anggama Yahudi malanggan nara roke Petrus no Yohanis fo mai rasare sara \p \v 1 Faik naa Petrus no Yohanis bei kola-kola ro hatahorir raa, te hatahori moꞌo-inahuuk hida mai. Sira ketuk anggama Yahudi malanggan nara ma ketuk hatahori ruma partei anggama Saduki mai, ro malangga mana manea Uma Huhule-haradoi Ina-huuk. Ara mai rareresi ro Petrus ma Yohanis. \v 2 Hatahori moꞌo-inahuuk kara raa ramanasa, nahuu dua sara soa tui-bengga neu basa hatahorir rae, “Yesus nasoda fali numa Ndia mamaten mai ena! No dalak naa, Ana soi dalak soa-neu hatahori mates sara fo ara bisa rasoda fali numa mamates mai.”\f + \fr 4:2 \ft Partei anggama Saduki hatahorin nara ta nau simbo nenorik fo rae, hatahori mates neu ko bisa nasoda fali numa mamaten mai.\f* \v 3 Basa boe ma ara parenda sira hatahorin nara fo reu humu dua sara. Ma huu ledo nae tesa ena, de ara sese sara reni bui dale reu. Neu beꞌe-mai dei fo ara raole dedeꞌak naa. \v 4 Tehuu numa hatahori fo mana hii nenene nedenuk kara raa mai, hatahori noꞌuk ka manaku ena rae, hata fo ara fee nenorik kara raa, memak tetebes. Huu naa de sira hatahorin nara tamba ramanoꞌu, nai rarain losa hatahori rifun lima. \p \v 5 Neu beꞌe-mai boe ma hatahori Yahudir hatahori moꞌo-inahuun nara rakabua ruma kota Yerusalem. Sira ndia, malanggan nara, lasi-lasi hadak kara ma meser anggama Yahudir. \v 6 Ma malangga anggama Yahudi malangga ina-huun oo numa naa boe. Naden Hanas. Hatahori moꞌo-inahuuk laen nara ndia Kayafas, Yohanis, Aleksander ma malangga ina-huuk nufanelun laen nara oo ruma naa boe. \v 7 Neu basa sara maso dale reu ena boe ma ara parenda hatahorir, fo reu leꞌa ro Petrus no Yohanis fo ara mai rasare matak ro malanggan nara raa. Neu ara maso ena, boe ma ratane sara rae, “Talo bee de ei bisa tao mahai hatahori kekok naa? Ei pake see koasan? See ndia fee luas fo ei mambarani tao talo naa?” \p \v 8 Boe ma Manetualain Dula-dalen tao nambarani Petrus, de ana naselu nae, \q1 “Ama nggara ein, fo mana dadi hatahori moꞌo-inahuuk ma lasi-lasi hadak kara numa hatahori Israꞌel asa mai! Boso mamanasa mete ma ai pangganaa baꞌu anak. \v 9 Nok bali ama sara nau radedeꞌa mia ai, nahuu ai tulu-fali tao mahai hatahori kekok esa ena. Boe ma ama sara nau sangga bubuluk ai pake see koasan? \v 10 De au nau aselu talo ia: ama sara bei masaneda hatahori Nasaret naa, fo naden Yesus naa. Hatahori naa, ndia Karistus fo Manetualain henggenee memak kana numa lele uluk mai. Ei paku makanisan numa ai ngganggek lain ena. Tehuu Manetualain tao nasoda falik kana numa Ndia mamaten mai ena. Au nau fo ama sara mia basa hatahori Israꞌel asa bubuluk leo, te ai tao mahai hatahori kekok naa, pake Yesus naa koasan. \v 11 Yesus ia, ndia ara surak memak kana nai Manetualain Susura Malalaon nae, \q2 ‘Hambu batu esa fo tukan nara nggari henin ena, \q3 tehuu hatematak ia batu naa, dadi neu batu netehuuk ena.’\x + \xo 4:11 \xt Sosoda Kokoa-kikiok kara 118:22\x* \q1 \v 12 Nai dae-bafok ia katematuan, Manetualain ta soi dalak laen ena fo tao nasoi-nasoda ita numa ita sala-singgon nara mai. Hambu kada dalak esa, ndia Yesus. Mete ma ta Ndia, na, ta hambu hatahori laen esa boe na, fo bisa tao nasoi-nasoda ita.” \p \v 13 Hatahorir fo mana ranggatuuk ruma naa ara bubuluk rae, Petrus no Yohanis naa kada hatahori kadiꞌi anak, sama leo hatahori ta mana lees ma surak ralela. Tehuu ara heran bali-bali neu dua sara nemberanin nara, huu ara kokolak ta pake sili-sili do bii-bambik. Lenak bali ara bubuluk rae, hatahori kaduak kara raa, eik esa ro Yesus. \v 14 Huu naa de bafan nara rakatema losa ara ta bisa kokolak noꞌuk ena, hata-bali hatahori fo hai numa hedi kekon mai naa ena, ana oo nambariik no sodak numa naa boe, tetar numa matan nara. \v 15 Basa boe ma radenu Yesus nedenun kaduak kara raa rae, “Ei dea miu taak dei.” Boe ma ara rakokola aok fo sangga dalak. \v 16 Ara rakokola aok rae, “Toranoo nggara ein! Ita muste tao hata neu hatahori kaduak kara ia? Te basa hatahorir maruma Yerusalem bubuluk ena rae, dua sara ndia tao tanda heran ia. Ita tae tamanino hata bali, te buktin hambun ndia naa ena. \v 17 Malole lenak ita sangga dalak, mita fo dedeꞌak ia boso losa natanggela sudi bee neu bali. Ma malole lenak boe, ita takatataꞌuk dua sara, fo ara boso fee nenorik laꞌe-neu Yesus Eno-dala Masodan bali. Mete ma ara ta nau ramanene, na, ara ralela ralak kana leo!” \p \v 18 Basa boe ma ranggou falik hatahori kaduak kara raa maso dale reu, de rafada sara rae, “Besa-besa, ee! Ei ta bole manori hatahorir laꞌe-neu Yesus naa bali!” \p \v 19 Tehuu Petrus no Yohanis raselu rae, “Soba papa sara duꞌa aom mara leo. Bee ndia lolen lena? Tungga papa sara parendan do tungga Manetualain parendan? \v 20 Ai mete-mita no ai mata deꞌem mara, ma ai mamanene no ai ndiꞌi doom mara dedeꞌak noꞌuk ka. Talo bee de ai muste makatema ai bafam, fo ai ta bisa mafada hatahorir bali!” \p \v 21 Boe ma hatahorir raa fo mana ranggatuuk raole dedeꞌak naa kaꞌi seluk kasa bali. Basa de ara mboꞌi hatahori kaduak kara raa reu, nahuu ara ta bubuluk hukun nasa talo bee bali. Ma ara oo ramataꞌu boe, boso losak hatahori noꞌuk kara marai dea ara ramue. Ara koa-kio Manetualain, nahuu hatahori kekok naa hai ena. \v 22 (Hatahori naa keko lena teuk haa hulu ena, dei de ana bisa laꞌok nala.) \s1 Yesus hatahorin nara hule-haradoi, mita fo ara ta ramataꞌu \p \v 23 Neu ara rakamboꞌik Petrus no Yohanis, boe ma dua sara fali reni sira nonoon nara reu. Basa boe ma ara tui basa hata fo malangga anggama Yahudi malanggan nara ma lasi-lasi hadak kara kaꞌi sara ena. \v 24 Basa nonoon nara ramanene rala naa, boe ma ara rakabua no dalek esa de hule-haradoi rae, “Manetualain fo mana Koasa Mateꞌen. Amak fo mana makadadadik lalai ma dae-inak no basa oe-isin.\x + \xo 4:24 \xt Kalua numa Masir mai 20:11; Nehemia 9:6; Sosoda Kokoa-kikiok kara 146:6\x* \v 25 Lele uluk Manetualain Dula-dale Malalaon pake baꞌi Dauk dadi neu Manetualain mana toꞌu dedeꞌan ena. Ana nafada memak nae, neu ko hatahori laban Yesus. Ana surak nae: \q1 ‘Hatahori numa nusa-nusak laen nara ramanasa ena, nahuu dedeꞌa anik; \q2 Ara kada tao lelik, fo adu dedeꞌa huu-suꞌu taak. \q1 \v 26 Manek kara marai dae-bafok ia rakabua fo rae ratati laban Lamatuak; \q2 ma malanggan nara rala harak fo reu laban Manetualain no Karistus, \q3 ndia Hatahori fo Manetualain henggenee memak kana numa lele uluk mai ena.’\x + \xo 4:26 \xt Sosoda Kokoa-kikiok kara 2:1-2\x* \p \v 27 Hata fo baꞌi Dauk surak naa ena, hatematak ia dadi ena. Ma ndia sosoa-ndandaan hatematak ia manggaledok ena. Memak nai kota ia, manek Herodes no nggubenor Pontius Pilatus rakabua ro ai hatahori Israꞌel lasi-lasin nara, ma nusak laen malanggan nara ena. De basa sara rala harak fo laban Yesus, Hatahori fo Manetualain henggenee memak kana naa ena.\x + \xo 4:27 \xt Mateos 27:1-2; Markus 15:1; Lukas 23:1, 7-11; Yohanis 18:28-29\x* \v 28 Tehuu hatematak ia, ai bubuluk basa naar ndaa tetar no Manetualain hihii-nanaun ena, tungga hata fo Manetualain naketu memak kana numa lele uluk mai ena. \v 29 Hatematak ia hena Lamatuak mete, te ara rangga rakatataꞌuk ai. Dadi ai moke-hule fo Lamatuak tao mambarani ai. Fo ai laꞌok miu tui-bengga Lamatuak Tutui Malolen laꞌe-neu Yesus neu basa hatahorir rai bee a mesan. Ma ai hae mamataꞌu hata esa boe na. \v 30 Ai oo moke-hule fo Lamatuak baꞌe fee ai koasa, fo ai bisa tao mahai hatahori kamahedik kara boe. Ai oo moke-hule koasa fo tao tanda heran mata-matak kara boe fo hatahorir bubuluk rae, koasa naa, numa Hatahori Malalaok fo Lamatuak nadenuk mai, ndia Yesus. Lamatuak ai huhule-haradoin talo kada ia.” \p \v 31 Neu ara bei hule-haradoi, te uma fo ara rakabua numa naa, na, nanggenggo. Boe ma Manetualain Dula-dale Malalaon maso nai basa sara dale. De ara kalua fo laꞌo reu tui-bengga Manetualain Hara Lii Malolen no ta bii-bambik. \s1 Hatahori kamaherek kara leo-laꞌo lemba berak sama-sama ma ramahoko sama-sama \p \v 32 Boe ma basa hatahorir mana ramahere neu Yesus, ara dalek esa ma leo-laꞌo rasue-laik esa no esa. Ta hambu esa boe na nambadaa, ma esa hii babaꞌe fee esa sudi hata. Hatahori esa-esak no hata-heto heli-helin, ana koladu fo ara pake sama-sama.\x + \xo 4:32 \xt Nedenuk kara Tutuin 2:44-45\x* \v 33 Boe ma Lamatuak fee koasa neu Ndia nedenun nara, fo rafada hatahori rae, Lamatuak Yesus nasoda fali numa mamaten mai ena. Te ara mete-rita ro sira mata deꞌe heli-helin na. Boe ma Manetualain fee babaꞌe-babatik noꞌun seli neu sara. \v 34-35 Numa sira naa mai oo, hambu hatahori seꞌo ndia daen, do, ndia uma heli-helin boe. Doin nara, ana feen neu Lamatuak nedenun nara. De ara pake sara fo koladu soa-neu hatahori noꞌuk fo mana toꞌak kara. Huu naa de ara ta hambu esa toꞌa kuran hata faa boe na. \p \v 36-37 Haꞌi netuduk leo Yusuf. Ndia ia, Lewi tititi-nonosin, numa pulu Siprus mai. (Lamatuak nedenun nara roke naden rae, ‘Barnabas’, te nadek naa sosoa-ndandaan, ‘hatahori mana fufuꞌa hatahori laen dalen’.) Ana neu seꞌo daen faa, de ana neni doin nara reni Lamatuak nedenun nara reu. \c 5 \s1 Ananias no Safira mate sara, nahuu ara soba Manetualain Dula-dalen \p \v 1 Tehuu faik naa oo hambu touk esa, nade Ananias boe. Saon, nade Safira. Dua sara oo seꞌo sira daen faa boe. \v 2 Tehuu dua sara rala harak fo rafuni doik ketuk numa dae naa belin mai. Ara seꞌo basa dae naa, boe ma Ananias neu nafada Lamatuak nedenun nara nae, “Ai bei fo seꞌo heni ai daen faa. Hatematak ia ai nau fee basa doin nara neu Manetualain.” \p \v 3 Tehuu Petrus nahara berak neun nae, “Heeh! Ananias! O sudi mala selik kana! Talo bee de o bei malak mafuni doik numa dae o seꞌok naa mai? O dalem manggarau ndoos, nahuu o tungga nitur malanggan hihii-nanaun. O mambarani laꞌe esak kana pepeko-leleko Manetualain Dula-dale Malalaon! \v 4 Talo ia! O nau seꞌo dae naa do, ta nau seꞌo sana oo, naa numa kada o mai boe. Mete ma o seꞌo henin ena, na, o nau fee doin katemak do taa oo, naa numa kada o mai boe. Tehuu talo bee de o bisa tao talo naa? O soba-soba tao manggoa ai hatahori dae-bafok ia, tehuu ta hambu hatahori esa boe na bisa tao nanggoa Manetualain!” \p \v 5 Ananias namanene nala Petrus kokolan talo naa, nggengger neu ma lenggu henin neu daer, de maten tutik ka. Basa hatahorir fo mana ramanene dedeꞌak naa, ramataꞌu ralan seli. \v 6 Basa boe ma taꞌe anak hida maso dale reu, de ara mboti-mbalu Ananias ao-mbaa mamaten fo reu ratoin. \p \v 7 Basa de nai rarain liꞌu telu bali, boe ma Ananias saon maso dale mai. Tehuu ana ta bubuluk mandadik naa. \v 8 Boe ma Petrus natanen nae, “Talo bee, ina? Ina sara seꞌo heni dae naa, de belin ndia ena, do?” \p Ana naselu nae, “Tebe, Papa. Dae belin ndian ena.” \p \v 9 Boe ma Petrus nahara berak neun nae, “Talo bee de o mua o saom mala harak esa, fo sangga soba Lamatuak Dula-dalen? O mete leo! Hatahori mana bei fo ndoro roo o saom reu ratoin naa, ara fali ena. Doo-doo faa bali te ara oo ndoro reni o ao-mbaa mamaten fo reu ratoin neu o saom boboan boe.” \p \v 10 Inak naa namanene Petrus kokolan naa, nggengger neu ma ana lenggu neu, de maten tutik ka neu mamanan. Neu taꞌe anak kara raa maso fali, ara mete neu te inak naa oo maten ena boe. De ara ndoro reni ao-mbaa mamaten fo reu ratoin neu saon boboan. \p \v 11 Boe ma hatahorir fo mana ramahere neu Yesus naa, ara ramataꞌu. Ma basa hatahori laen fo mana ramanene harak laꞌe-neu Ananias no Safira mamaten naa oo ramataꞌu boe. \s1 Petrus asa tao rahai hatahori noꞌuk ka \p \v 12 Faik naa, Yesus nedenun nara tao tanda heran noꞌun seli, de hatahorir mete-rita. Nedenuk kara raa soa maso reni Manetualain Uma Huhule-haradoi Ina-huun dale reu. Ara rakabua ro dalek esa numa Manek Soleman Uma Loos. \v 13 Faik naa oo, hatahori noꞌuk ka koa Lamatuak Yesus hatahorin nara boe. Mete ma hambu hatahori fo bei ta namahere neu Yesus, na, ana ta nambarani maso neu nakabua no sara nai naa. \p \v 14 Tehuu hatahori fo mana namahere neu Yesus, ara boe tamba ramanoꞌu. Hambu touk ma inak boe. \v 15 Faik naa dedeꞌak mata-matak kara raa dadi talo naa ena, losa hatahorir reni hatahori kamahedik kara mai, de ara ralololi sara reu neneꞌik lain numa dalak tatain. Huu ara duꞌa rae, “Mete ma Petrus no Yohanis laꞌok resik ia, na, leo mae ara laꞌe kada lalaon nara oo, hatahori kamahedik kara iar hai boe.” \v 16 Boe ma hatahorir mai ta ramaketu, ruma nggorok kara marai kota Yerusalem tatain mai. Ara ndoro reni sira hatahori kamahedin nara, de Lamatuak nedenun nara tao rahai basa sara. Ma ara oo nuni roo sira hatahorin fo nitu saꞌek kara boe, de Lamatuak nedenun nara husi heni basa nitur raa. \s1 Lamatuak Yesus nedenun nara hambu susa-sonak \p \v 17 Huu Lamatuak Yesus nedenun nara ue-tataon de hatahori mana tungga sara tamba ramanoꞌu, boe ma malangga anggama Yahudi malangga ina-huun no ndia tia-lain nara numa partei Saduki mai, ndee neu boto liin nara. \v 18 Huu naa de reu humu rala Yesus nedenun nara, fo sese sara reni bui dale reu.\f + \fr 5:18 \ft Dedeꞌa deꞌek naa nai dedeꞌa Yunani, sosoa-ndandaan nae, “sese sara reni rau-inggur buin reu.” Do, sosoa-ndandaan bisa boe nae, “sese sara reni bui reu fo tao nekemamaek kasa rai hatahori noꞌuk matan.”\f* \p \v 19 Tehuu leꞌodaen naa oo, Manetualain atan esa numa nusa tetuk do inggu temak mai, neni bui naa neu boe, de ana soi lelesun. Basa boe ma ana nuni sara dea reu. De ana kokolak nae, \v 20 “Hatematak ia ei laꞌo memak meni Manetualain Uma Huhule-haradoi Ina-huun miu. Miu mafada basa-basan neu hatahorir marai naa, fo ara tungga Lamatuak Eno-dalan fo Neni Masoda Beuk ia.” \p \v 21 Neu beꞌe-mai huhua anan, ara tao tungga Manetualain atan numa nusa tetuk do inggu temak mai hara hehelun naa. Boe ma ara maso reni Uma Huhule-haradoi Ina-huuk bebelan reu, de ara ranori hatahorir maruma naa. \p Ta dook ka boe ma malangga ina-huuk naa no ndia tia-lain nara mai sama-sama ro hatahori moꞌo-inahuun nara ma lasi-lasi hadak kara ruma Israꞌel katematuan mai. Ara rakabua fo rae parisa dedeꞌa anggama laꞌe-neu Lamatuak Yesus nedenun nara. De ara radenu hatahori mana manear reu rala Petrus asa numa bui mai, fo ara rae raole dedeꞌak naa. \p \v 22 Tehuu neu hatahori mana manear raa losa bui, Petrus asa ta rai naa ena. Boe ma hatahori mana manear reu rafada hatahori moꞌo-inahuuk kara numa mamana neole dedeꞌa anggama naa. \v 23 Ara tui rae, “Papa sara boso mamanasa. Neu ai losa bui, ai mete-mita basa lelesun nara mana nggoe nisak kara. Ma basa manear rambariik rai naa. Tehuu neu ai madenu sara soi lelesu fo ai maso, ai ta mete-mita hata-hata nai naa.” \p \v 24 Malangga anggama Yahudir ma malangga mana manea Manetualain Uma Huhule-haradoi Ina-huun ramanene rala naa, boe ma basa sara panggananaa ramanggonggoak kana, nahuu mopo duduꞌa neulaun nara ena. \p \v 25 Basa boe ma hambu hatahori esa mai nafada nae, “Papa sara mamanene dei! Hatahorir fo ei oka sara ruma bui dale naa, sira dea ia! Hatematak ia ara rambariik fo ranori hatahorir rai Uma Huhule-haradoi Ina-huuk ia!” \p \v 26 Malangga mana manea Uma Huhule-haradoi Ina-huuk namanene nala naa, boe ma nanggou ndia ana nunin nara fo reu humu seluk Petrus no nonoon nara. Tehuu malanggan naa ana nunin nara ramataꞌu, nahuu hatahori noꞌuk kara bei nenene Petrus kola-kola. Ara duꞌa rae, “Boso losak hatahori noꞌuk kara ramue-anggik fo ara toko batu neu ita.” Huu naa de, neu faik fo ara humu seluk Petrus asa, ara ta rambarani haꞌi sara no nekesetik. \p \v 27 Basa boe ma ara toꞌu roo Petrus asa reni mamana neole dedeꞌak reu. De malangga ina-huuk natane sara \v 28 nae, “Ai kaꞌi ei ena, fo boso manori hatahorir laꞌe-neu Hatahori fo nau neni eno-dala masoda beuk naa, hetu? Eir ia langga batu! De ei ta nau hosek neu ai parendan bali, te ei tao tungga kada ei hihiim! Ei miu fee nenorik miu-mai ndule kota Yerusalem ia. Nok bali ei ndae salak neu ai mae, air ia ndia madenu hatahori fo reu rakanisa Yesus naa.”\x + \xo 5:28 \xt Mateos 27:25\x* \p \v 29 Basa boe ma Petrus nambariik fo dadi neu basa nedenuk kara mana toꞌu dedeꞌan. De ana naselu nae, \q1 “Ama nggara ein! Mete ma hambu hatahori dae-bafok parendan fo laban Manetualain hihii-nanaun, na, ai ta bisa tungga. Tehuu ai muste tungga kada Manetualain parendan! \v 30 Hatahori fo mana soi fee ai eno-dala masoda beun naa, ndia Yesus. Ndia naa, ndia Hatahori fo ei paku makanisan numa ai ngganggek lain ena. Numa lele uluk mai, ita baꞌin nara hii kada hule-haradoi neu Manetualain. Manetualain naa, ndia tao nasoda falik Yesus numa mamaten mai ena! \q1 \v 31 Hatematak ia Manetualain soꞌuk nala Yesus fo dadi neu Ndia lima konan ena. De Yesus toꞌu koasa sama leo mane ina-huuk. Ana soi dalak ena fo hatahorir hambu nekemboꞌik numa sira sala-singgon nara mai. Ana nau fee dalak neu ita hatahori Israꞌel ia, fo ita hahae numa basa ita sala-singgon nara mai, de lenggu fali fo tungga falik Manetualain eno-dala ndoon. No dalak naa, Manetualain dalen bisa dadi makasufu losa Ana ta tino ita hatahori Israꞌel asa salan ena bali. \v 32 Ita iar, mete-tita to ita mata deꞌe heli-helin tae, memak Yesus maten ena, tehuu Ana nasoda fali numa mamaten mai. Hatematak ia Manetualain Dula-dale Malalaon oo nafada dedeꞌak ia neu hatahori, fo mana tungga Yesus Eno-dala Masodan boe.” \p \v 33 Basa hatahorir fo mana ranggatuuk ruma mamana parisa dedeꞌak naa ramanene rala Petrus kokolan naa, boe ma ara luri losa rae hala risa Lamatuak nedenun nara. \v 34 Tehuu numa naa oo, hambu hatahori esa nanggatuuk fo tungga parisa dedeꞌak naa boe. Hatahori naa, nade Gamaliel. Hatahori noꞌuk ka fee hada-horomatak neun, huu hatahori ia, meser malelak esa numa partei anggama Farisi mai. Neu Petrus kokolak basa, boe ma ara rae hala risan. Tehuu Gamaliel nambadeik fo nadenu hatahorir leꞌa roo Petrus asa dea reu. \v 35 Neu ara dea reu ena, boe ma Gamaliel mulai kokolak neu basa malanggan maruma naar nae, \q1 “Toranoo nggara ein! Ita muste besa-besa dei! Boso losak ita hai-lai tao manggarauk neu hatahorir ia. Ita muste pake duduꞌa naruk dei. \v 36 Ei bei masaneda neu hatahori esa, nade Teudas. Ana mate doon seli ena, tehuu neu ana bei nasoda, ana soꞌuk aon nae, ndia naa, hatahori moꞌo-inahuuk, losa nangganuni nai rarain hatahori natun haa. Tehuu neu hatahorir rakanisan, ana nunin nara ralai sasarak, losa hatematak ia hatahori fo mana tunggan naa, ta ita esa idu-matan boe na. Ara ralai mopo matan nara ena. \q1 \v 37 Boe ma ei muste masaneda tutuik esa bali. Lelek naa, ndaa no man-parendar surak hatahori dedesin nara ndule nusak katematuan. Hambu hatahori esa, nade Yudas, numa profensi Galilea mai. Hatahori noꞌuk ka tunggan boe. Tehuu hatahorir oo hala risan boe. De hatahorir fo mana tunggan oo ralai sasarak kii-konak kana boe, losa ita ta mete-tita sara ena. \q1 \v 38 Dadi hatematak ia toranoo nggara ein, au duduꞌang talo kada ia: Hae takanisa sara. Ela sara ruma naa. Te sira nenorin ma sira tatao-nonoꞌin naa, mete ma numa hatahori dae-bafok mai, na, ta nakataka nala dook, neu ko mopo henin. \v 39 Tehuu mete ma nenorik ia memak numa Manetualain mai, na, neu ko ei ta bisa tao hahae sara. Huu naa de ei muste besa-besa dei. Boso losak ei mesa ngga ndia laban Manetualain.” \p Basa sara ramanene rala naa, boe ma ara rakahou a leo, tungga Gamaliel nenori-nefadan. \v 40 Basa boe ma ara roke ro nedenuk kara raa maso dale reu, de ara radenu hatahorir fo popoko sara. Popoko basa, boe ma ara kaꞌi sara fo ta bole seseik Yesus naden bali. Basa de ara mboꞌi sara reu. \p \v 41 Boe ma nedenuk kara raa kalua laꞌo ela mamana neole dedeꞌak naa. Ara duꞌa rae, leo mae sira naden nara raboo, nahuu sira tungga Yesus ena, tehuu ara oo ramahoko boe, nahuu Manetualain duꞌa nae, sira randaa hambu susa-sonak talo naa. Huu naa de dalen nara ramahoko ralan seli. \v 42 De tungga faik, ara reu ranori hatahorir rae, “Hatahori fo Manetualain henggenee memak kana numa lele uluk mai naa, ndia Yesus.” Boe ma ara oo tui-bengga dedeꞌak naa taa-taa nai hatahorir uman nara, ma nai Uma Huhule-haradoi Ina-huuk boe. \c 6 \s1 Ara here hatahori hitu fo raono-lalau hatahori kadiꞌik kara \p \v 1 Faik naa, Lamatuak Yesus hatahorin nara tamba ramanoꞌu ena. Tehuu ara pake dedeꞌak dua. Sira ketuk ndia hatahori Yahudi mana kokolak pake dedeꞌa Aram. Ma ketuk bali ndia hatahori Yahudi mana kokolak pake dedeꞌa Yunani. Doo-doo boe ma, hambu dedeꞌak mori-dadi nai bubuak kaduak kara iar. Bubuak mana kokolak pake dedeꞌa Yunani dalen nara ta neulauk neu bubuak mana kokolak pake dedeꞌa Aram. Ara kokolak rae, “Ia, ta ndaa ia! Mete ma ei banggi-baꞌe nanaꞌak tungga faik, na, ei boso mambera seserik! Te ai ina falun nara ta hambu sira babaꞌen.” \p \v 2 Huu naa de Lamatuak nedenu kasalahunu duan nara raa roke rakabubua basa Lamatuak Yesus hatahorin nara. De ara kokolak rae, “Basa toranoo nggara ein! Mete ma ai hahae fo kada maono-lalau ei nanaꞌa-nininum, na, naa oo bisa boe, tehuu naa ta nandaa! Huu air ia muste fee nenorik laꞌe-neu Manetualain Dedeꞌa-kokolan makandoo. \v 3 Dadi ai duduꞌam leo iak: Malole lenak ei here hatahori hitu numa ei mai. Sangga hatahori see fo naden malole, ana bisa nanonoo no see a mesan, ana nalela dalak noꞌuk ka, ma Manetualain Dula-dalen ndia nakalalaꞌok leleo-lalaꞌon. Mete ma ei here mala hatahori leo naak ena, na, dei fo ai soꞌuk kasa fo ara raono-lalau nanaꞌa-nininuk kara raa. \v 4 No dalak naa, ai bisa hule-haradoi noꞌuk lenak ma fee nenorik laꞌe-neu Manetualain Dedeꞌa-kokolan.” \p \v 5 Basa boe ma ara rakaheik Petrus asa kokolan naa. De ara here rala hatahori hitu. Ndia: \q2 Hatahori esa nade Stefanus. Hatahori naa namahere tebe-tebe neu Lamatuak Yesus ma Manetualain Dula-dale Malalaon paken. Ndia nonoon laen nara, sira: \q2 Felipus, \q2 Prokorus, \q2 Nikanor, \q2 Timon, \q2 Parmenas, \q2 ma Nikolas numa kota Antiokia mai. Ndia ia ta hatahori Yahudi, tehuu ana maso anggama Yahudi ena. \p \v 6 Boe ma ara roo hatahori kehituk kara fo ara here rala kara raa ena reni Lamatuak nedenun nara reu. De nedenuk kara raa ndae liman nara reu sara, ma hule-haradoi fo soꞌuk kasa dadi reu hatahori mana maono-lalau nanaꞌa-nininuk, fo basa hatahori kadiꞌik kara hambu babaꞌek koko-babaꞌuk. \p \v 7 Huu naa de Manetualain Dedeꞌa-kokolan nara natanggenggela sudi bee neu. Ma hatahori fo mana tungga Yesus Eno-dala Masodan naa, tamba ramanoꞌu rakandoo nai Yerusalem. Hambu malangga anggama Yahudi noꞌuk ka oo, lali reni Yesus hatahorin nara reu boe. \s1 Ara humu rala Stefanus \p \v 8 Faik naa, Manetualain natudu Ndia dale susuen noꞌun seli neu Stefanus. Ana oo fee koasa boe fo Stefanus bisa tao tanda heran ma dedeꞌak ta hohoꞌak kara, fo hatahori noꞌuk ka mete-rita ro mata deꞌe heli-helin nara. \v 9 Numa naa, hambu hatahori Yahudi hida fo maruma mamana dae dook kara mai. Ndia kota Kerene, kota Aleksandria, profensi Kilikia ma profensi Asia. Fai bakahulun, ara dadi reu hatahori laen ata-daton nara, tehuu mateꞌen boe ma sira lamatuan nakamboꞌik kasa. Hatahori iar reu rakabua numa Yerusalem. Ara rasiꞌe maso reni uma huhule-haradoik esa, nade ‘Nekemboꞌik numa Ata-datok mai’. Boe ma laꞌe esa, ara ramanene Stefanus kokolan ena, tehuu ara ta hii sana, de ara mulai rareresi roon. \v 10 Tehuu Stefanus naa, hatahori fo malelan seli, nahuu ana kokolak pake Manetualain Dula-dale Malalaon koasan. De ara ta bisa tao rasenggin. \v 11 Huu naa de ara sangga dala manggarauk. Boe ma ara reu kosu rala hatahori ketuk, mita fo ara reu kokolak pepeko-leleko rae, “Ai mamanene hatahori ia kokolak ta neulauk neu Musa no Manetualain! Memak ana nakadadaek naa!” \p \v 12 Ara dudunggu hatahorir, losa hatahori Yahudi lasi-lasi hadan nara, ma meser anggamar oo ramanene boe. Ara ramanene talo naa, boe ma ramanasa. Ara reu humu rala Stefanus, de ara leꞌa roon neni mamana neole dedeꞌa anggama neu. \v 13 Sira sakasii pepeko-lelekon nara kokolak fua ndae dedeꞌa pepekok laꞌe-neu Stefanus rae, “Hatahori ia soa kokolak manggarauk taa-taa laꞌe-neu Uma Huhule-haradoi Ina-huuk. Ma ana oo, hii kada kokolak nakalulutu Manetualain parendan nara, fo baꞌi Musa nakonda sara fee ita ena boe. \v 14 Ai oo mamanene ana kokolak ena boe nae, Yesus, Hatahori Nasaret naa nae nandefa heni Uma Huhule-haradoi Ina-huuk ia. Ma Ana oo nae nakalulutu basa ita hadan hohoro-lalanen, fo baꞌi Musa nakondan fee ita naa ena boe!” \p \v 15 Basa boe ma basa hatahorir fo mana ranggatuuk numa mamana neole dedeꞌa anggama naa mete ramumula Stefanus, nahuu idu-matan nasaꞌa sama leo Manetualain atan nara ruma nusa tetuk do inggu temak mai idu-matan ia. \c 7 \s1 Stefanus nasalaꞌe aon numa mamana neole dedeꞌa anggama \p \v 1 Basa boe ma malangga anggama Yahudi malangga Ina-huun natane Stefanus nae, “Ara rakasasaꞌek salak neu o naa, tebe do taa?” \p \v 2-3 Stefanus naselu nasafali nae, “Ama nggara ma toranoo nggara ein! Soba ei nenene au dei. Lele uluk ita baꞌin Abraham bei ta lali ela ndia nggoro-tadu huun. Tehuu Manetualain fo ta neni babanggak natudu aon neun ena. Manetualain parenda neun nae, ‘Muu leo, laꞌo ela o nusam ia ma laꞌo ela o nufanelum mara. O laꞌo leo, muni nusak esa muu dei fo Au atudun neu o!’ Basa boe ma ana laꞌok numa dae Mesopotamia mai, fo nae lali neni kota Haran neu.\f + \fr 7:2-3 \ft Dae Mesopotamia naa, hatematak ia ara roken rae, negara Irak. Ma kota Haran naa, hatematak ia dae mamanan nai negara Siria. Mete boe nai \ft \+it Tutui Makasososak\+it* 12:1.\f* \v 4 De ana laꞌo ela hatahori Kasdim asa nusan fo lali neni kota Haran neu. \p Neu ama bonggin mate, boe ma Manetualain nuni nalan lali neni dae Kanaꞌan ia mai, ndia dae fo ama sara ma toranook kara leo hatematak ia.\x + \xo 7:4 \xt Tutui Makasososak 11:31; 12:4\x* \v 5 Lelek naa Manetulain ta baꞌe fee dae hangga esa boe na numa nusak ia mai fo dadi neu baꞌi Abraham dae pusakan. Tehuu Manetualain helu-bartaa memak kana ena nae, neu ko Ana fee dae ia neun fo dadi neu ndia tititi-nonosin nara dae pusakan. Naa te lelek naa baꞌi Abraham bei ta hambu ana bonggik esa boe na.\x + \xo 7:5 \xt Tutui Makasososak 12:7; 13:15; 15:18; 17:8\x* \p \v 6 Tehuu Manetualain kokolak neun nae, ‘O tititi-nonosim mara neu ko reu leo nai hatahori laen nusan. Neu ko hatahori tuni-ndeni sara, de tao sara dadi reu ata-dator ma tao hohoꞌak kasa losa teuk natun haa. \v 7 Tehuu basa teuk natun haa naa, na, neu ko Au fee huku-dokik neu nusak mana tao o tititi-nonosim mara dadi reu sira ata-daton. Basa boe ma o tititi-nonosim mara laꞌo ela nusak naa, fo reni mamanak ia mai fo hule-haradoi roke makasi neu Au.’\x + \xo 7:7 \xt Tutui Makasososak 15:13-14; Kalua numa Masir mai 3:12\x* \p \v 8 Ana kokolak basa talo naa, boe ma Ana ndara fangga hehelu-bartaak naa no dalak sunat, fo dadi tanda nae, baꞌi Abraham no tititi-nonosin nara, dadi reu Manetualain hatahorin ena. Basa de neu bonggi heni ndia anan Isak faik falu, boe ma Abraham sunat ana. Basa de Isak sunat anan Yakob. Basa de Yakob oo sunat ndia ana tou kasalahunu duan nara raa boe, neu faik fo esa-esak bei fo bonggi henin faik falu. Basa iar, sira ita hatahori Yahudir bei-baꞌin nara.\x + \xo 7:8 \xt Tutui Makasososak 17:10-14; 21:2-4; 25:26; 29:31—35:18\x* \p \v 9 Laꞌe esa, ita bei-baꞌin nara dalen mbiri sira fadin Yusuf, losa ara seꞌo henin de ana neu dadi ata-dato numa dae Masir naa. Tehuu Manetualain ta laꞌo ela nita sana.\x + \xo 7:9 \xt Tutui Makasososak 37:11; 28; 39:2; 21\x* \v 10 Huu naa de Manetualain nakamboꞌik kana numa basa susa-sonan mai. Manetualain oo baꞌe feen malelak boe, fo ana bisa nalela dalak noꞌuk ka losa manek Masir suen, de soꞌuk kana dadi nggubenor neu dae Masir katematuan. Ma ana oo toꞌu koasa nai uma manek dale boe.\x + \xo 7:10 \xt Tutui Makasososak 41:39-41\x* \p \v 11 Basa boe ma fai ndoe-laꞌas daka nala dae Masir ma dae Kanaꞌan. Fai ndoe-laꞌas naa, sudi selik kana, losa hatahori noꞌuk ka doidoso nai bee a mesan. Huu naa de lelek naa, ita bei-baꞌin nara oo ta bisa hambu nanaꞌak hata esa boe na.\x + \xo 7:11 \xt Tutui Makasososak 42:1-2\x* \v 12 Tehuu baꞌi Yakob namanene harak nae, hambu nanaꞌak nai dae Masir. Boe ma ana nadenu anan nara, ndia ita bei-baꞌin nara iar, fo ara reni dae Masir reu fo hasa nanaꞌak nai naa. \p \v 13 Ara hasa rala boe ma ara fali. Neu nanaꞌan nara raa basa, boe ma Yakob nadenu seluk kasa soba fali reu hasa nanaꞌak numa dae Masir naa bali. Neu ara reu seluk naa, dei de Yusuf buka dalen nae, ndia ia, sira toranoo bonggin Yusuf. Basa naa, dei de Yusuf nakalelelak nufanelun nara raa reu manek Masir.\x + \xo 7:13 \xt Tutui Makasososak 45:1; 16\x* \v 14 Basa boe ma Yusuf noke fo ndia ama bonggin no basa ndia nufanelun lalaꞌen lali reni dae Masir reu. Basa sira fo mana reni naa reu, hambu hatahori hitu hulu lima.\x + \xo 7:14 \xt Tutui Makasososak 45:9-10, 17-18; 46:27\x* \p \v 15 Dadi Yakob lali neni dae Masir neu losa ana no ita bei-baꞌin nara mate numa naa.\x + \xo 7:15 \xt Tutui Makasososak 46:1-7; 49:33\x* \v 16 Tehuu doon seli, boe ma ara reni falik bei-baꞌir dui-roun reni nggoro Sikem nai dae Kanaꞌan reu. De ara ratoi dui-rouk kara raa reu mamana rates fo fai bakahulun baꞌi Abraham hasa nalak numa Hemor tititi-nonosin nara mai ena.”\x + \xo 7:16 \xt Tutui Makasososak 23:3-16; 33:19; 50:7-13; Yosua 24:32\x* \s2 Stefanus naselu laꞌe-neu Musa ma hatahorir fo ta nau nenene neun \p \v 17 Stefanus tuti ndia kokolan nae, “Basa iar dadi, nahuu Manetualain helu-bartaa memak nae, neu ko Ndia fee dae pusaka neu Abraham nai mamanak naa. Neu mulai deka faik fo Manetualain tao natetu Ndia hehelu-bartaan naa, ita hatahori Yahudir tamba tamanoꞌu nai dae Masir naa ena. \v 18 Lelek naa, mane beuk esa mulai toꞌu parenda numa dae Masir. Tehuu ana ta bubuluk laꞌe-neu Yusuf.\x + \xo 7:18 \xt Kalua numa Masir mai 1:7-8\x* \v 19 Manek naa heheta-tatabu nakamiminak ita hatahorin. Ndia ia manggaraun seli neu ita bei-baꞌin nara. Boe ma ana nakasetik kasa fo ara nggari heni ana mbimbila anan nara, mita fo mate sara.\x + \xo 7:19 \xt Kalua numa Masir mai 1:10-11; 22\x* \p \v 20 Lelek naa, baꞌi Musa inan bonggi nalan. Kanak aon mana momote ndoos. Ndia inan no aman ta tao tungga manek naa parendan. Ara rakaboi rafuni kanak naa numa sira uman, losa bulak telu.\x + \xo 7:20 \xt Kalua numa Masir mai 2:2\x* \v 21 Neu ara ta bisa rafuni rala sana nai sira uman dale ena, boe ma reu nggari henin. Tehuu manek Masir ana inan esa nita kanak naa, boe ma here nalan de nakabibibin sama leo ndia ana bonggin ia.\x + \xo 7:21 \xt Kalua numa Masir mai 2:3-10\x* \v 22 Huu naa de hatahori Masir asa ranori basa sira malelan nara neu Musa, losa mesa kana dadi neu hatahori ta hohoꞌak. Ma ndia naa, malela kokolak ma malela ue-osa. \p \v 23 Neu Musa teuk haa hulu ena, boe ma ana neu nau nalelela aok no ndia hatahorin Israꞌel mesa kasa. \v 24 Neu ana dea neu, boe ma ana mete-nita hatahori Israꞌel esa hambu popokok numa hatahori Masir esa mai. Ana neu tulun ndia hatahori Israꞌel, de hala nisa hatahori Masir naa. \v 25 Musa nae hetuk ko ndia hatahorin bubuluk nae, Manetualain nadenu ndia ena, fo neu nakamboꞌik kasa numa sira susa-sonan nara mai. Tehuu ara bei ta ralela dedeꞌak naa. \v 26 Neu beꞌe-mai, Musa kalua bali fo neu tiro-dangga ndia hatahorin Israꞌel asa. Boe ma ana mete-nita hatahori dua ratutu. Ana nau fee dua sara dame, de nae, ‘Heeh! Ei dua ngga ia kaꞌa-fadik kara. Tehuu talo bee de ei dua ngga matutu talo ia?’ \p \v 27 Tehuu hatahori fo mana popoko ndia nonoon naa tola heni baꞌi Musa neni tataik neu, de nae, ‘See ndia soꞌuk o dadi neu ai malanggan? Ma see ndia soꞌuk o dadi neu ai mana maketu-maladi dedeꞌan boe? \v 28 O duꞌa mae, o nau tao misa au, sama leo o tao misa hatahori Masir afik ka naa, do?’ \v 29 Musa namanene nala naa, boe ma ana huꞌa nalai laꞌo ela Masir. De ana neu leo numa hatahori Median asa nusan. Ana sao numa naa, boe ma ara bonggi rala ana touk dua.\x + \xo 7:29 \xt Kalua numa Masir mai 2:11-15; 18:3-4\x* \p \v 30 Basa teuk haa hulu, boe ma Musa neni mamana mada mbi eik esa neu deka no letek esa fo hatahorir rae, Letek Sinai. Numa naa, Manetualain atan numa nusa tetuk do inggu temak mai, kalua numa aꞌi mana mbilak dale nai ai huu kadiꞌik esa naa, fo natonggo no Musa. Ai huuk naa aꞌi naꞌan, tehuu ta kade sana. \v 31 Musa mete-nita naa, boe ma ana namananauk kana. De ana nggani mata neu fo ana nau bubuluk hata naa. Tehuu nggengger neu ma ana namanene Lamatuak kokolak numa aꞌi naa dale mai nae, \v 32 ‘Au ia, o bei-baꞌim mara Manetualain; ndia baꞌi Abraham, baꞌi Isak, ma baꞌi Yakob Manetualain.’ Musa namanene nala naa, boe ma ana namataꞌu nalan seli losa ana dere faku-faku, ma ana ta nambarani botik matan fo mete ai huuk fo aꞌi naꞌak naa. \p \v 33 Basa boe ma Lamatuak kokolak seluk bali nae, ‘Musa! O mambariik nai dae malalaok. Buka heni o tatabu eim! \v 34 Boso duꞌa mae, Au lilii heni Au hatahoring Israꞌel asa marai Masir naa ena. Taa! Au bei asaneda sara. Au bubuluk sira doidoson. Au amanene ara rakuu-rakau roke tulu-falik ena. Dadi hatematak ia Au konda fo uu akamboꞌik kasa. Mai ia dei! Au ae adenu o fo fali muni Masir naa muu.’\x + \xo 7:34 \xt Kalua numa Masir mai 3:1-10\x* \p \v 35 No dalak naa, Manetualain fo mana natudu aon numa aꞌi dale naa, parenda Musa fo fali neni Masir neu. Manetualain here nalan fo neu nakamboꞌik hatahori Israꞌel asa numa sira doidoson mai. Musa ia, ndia fai bakahulun fo hatahorir ratanen rae, ‘See ndia soꞌuk o dadi neu ai malanggan?’ Tehuu hatematak ia Manetualain mesa kana ndia soꞌuk nalan!\x + \xo 7:35 \xt Kalua numa Masir mai 2:14\x* \v 36 Basa boe ma Musa fali neni Masir neu. Numa naa, ana tao tanda heran ta hohoꞌak kara. Basa de ana nuni noo hatahori Israꞌel asa kalua laꞌo ela Masir. Ana nuni noo sara ladi Tasi Mbilas, boe ma ara laꞌok ndule mamana nees losa teuk haa hulu dalen.\x + \xo 7:36 \xt Kalua numa Masir mai 7:3; 14:21; Susura Rerekek 14:33\x* \p \v 37 Musa mesa kana nafada hatahori Israꞌel asa nae, ‘Neu ko Manetualain soꞌu nala hatahori esa numa ei taladam mai fo Ana dadi neu Ndia mana toꞌu dedeꞌan, sama leo Ana soꞌuk nala au ia.’\x + \xo 7:37 \xt Tui Seluk laꞌe-neu Dala Masodak 8:15; 18\x* \v 38 Musa sama-sama no ita hatahorin Israꞌel asa ruma mamana nees. Ana ndia dadi neu lelete soa-neu ita bei-baꞌin nara ro Manetualain atan numa nusa tetuk do inggu temak mai. Ata naa nakonda Manetualain Dedeꞌa-kokolan neu Musa, fo natudu ita eno-dala masodak tetebes. Dedeꞌa-kokolak kara raa ndia Manetualain nakonda sara numa letek Sinai.\x + \xo 7:38 \xt Kalua numa Masir mai 19:1—20:17; Tui Seluk laꞌe-neu Dala Masodak 5:1-33\x* \p \v 39 Leo mae talo naa oo, tehuu ita bei-baꞌin nara ta nau nenene neu Musa boe. De ara timba henin, fo ara rasuu kada fali reni Masir reu. \v 40 Boe ma ara reu kokoe Harun rae, ‘O fadim Musa nuni noo ita kalua numa dae Masir naa mai ena. Tehuu hatematak ia ai ta bubuluk kana nai bolok bee. De ai moke fo o tao fee ai bua sosonggok, mita fo ana mesa kana ndia laꞌok nuni ai.’\x + \xo 7:40 \xt Kalua numa Masir mai 32:1\x* \v 41 Basa boe ma ara tao rala patong esa dadi bua sosonggok. Buas naa rupan sama leo sapi ana esa. De ara tati-mbau banda fee bua sosonggok naa. Boe ma ara feta rame-rame, nahuu dalen nara rameda dai no bua sosonggok fo ara doki ralak renik sira lima heli-helin.\x + \xo 7:41 \xt Kalua numa Masir mai 32:2-6\x* \v 42 Manetualain mete-nita naa, de nasadea sara. Basa boe ma ara mulai songgo-tanggu neu hata manai lalai, ndia leo ledo, bulan ma nduuk kara. Tehuu Manetualain laꞌo ela sara talo naa leo. Naa, ndaa no hata fo Manetualain mana toꞌu dedeꞌan nara surak numa lele uluk mai ena rae, \q1 ‘Heeh! Hatahori Israꞌel ein! \q2 Teuk haa hulu dalen ei laꞌok ndule mamana nees naa, \q3 boe ma ei tati-mbau bandar fo ei makaluku-makatele neu Au, do, \q3 ei songgo-tanggu neu see? \q1 \v 43 Ei ta koa-kio neu Au! \q2 Tungga faik ei kada songgo-tanggu neu ei patong sosonggom mara. \q3 Ei soa maso-kalua meni nitu Molok uma sosonggon miu. \q3 Ei oo soa songgo-tanggu neu nduuk esa nitun, nade Refan boe. \q1 Dadi ei kada songgo-tanggu neu hata fo ei dokin menik ei lima heli-helim ena. \q2 Huu naa de neu ko Au piru heni ei meni dook ka miu, meni Babel boboan naa miu.’ ”\x + \xo 7:43 \xt Amos 5:25-27\x* \s2 Stefanus naselu laꞌe-neu Uma Huhule-haradoi Ina-huuk \p \v 44 Stefanus tuti kokolan nae, “Manetualain natudu fee baꞌi Musa mamana huhule-haradoik esa rupan. Boe ma Musa sara rambadedeik Laa Huhule-haradoik esa\f + \fr 7:44 \ft Manetualain doki Hohoro-lalanek Salahunu nai batu bebelak, boe ma Ana loo liman neu baꞌi Musa, mita fo hatahori Israꞌel tao tungga basa sara. Batu bebelak naa, ara raseseik kana rae, ‘Sakasii’. Ara mbeda batu bebelak naa nai Laa Huhule-haradoik. Huu naa de ara oo seseik Laak naa rae, “Laa Sakasii”. Nai lalanek ia oo hambu neni surak nae, Laa Sakasii boe.\f* fo ara taon numa banda rouk ma temak mai tungga rupak naa. De hatahori Israꞌel asa mai hule-haradoi neu Manetualain numa naa. Mete ma ara lali numa mamanak esa mai reni mamanak esa reu, na, ara ofe heni Laa Huhule-haradoik naa, boe ma ara fufutun, fo ndoro renin neni mamana beuk neu. Numa mamanak naa, ara rambadedeik seluk Laak naa.\x + \xo 7:44 \xt Kalua numa Masir mai 25:9; 40\x* \p \v 45 Mai fai bakahiton, neu lelek Yosua sara ratati laban hatahori nusa-nusak laen nara marai dae Kanaꞌan, Manetualain husi kalua heni hatahori nusa laen nara raa. Basa boe ma Ana babaꞌe nusak naa neu ita bei-baꞌin nara. Neu lelek ara reu leꞌa rala nusak naa, ara oo ndoro reni Manetualain Laa Huhule-haradoin de renin neni mamanak naa neu boe. Laak naa, nambariik nakandoo numa naa losa mane Dauk toꞌu parenda.\x + \xo 7:45 \xt Yosua 3:14-17\x* \v 46 Mane Dauk ia hule-haradoi neu Manetualain sama leo ita baꞌin Yakob asa oo hule-haradoi neun boe. Boe ma Dauk tao namahoko Manetualain dalen, de Manetualain fee babaꞌe-babatik neun. Basa de ana noke-hule neu Manetualain fo ana ndia nambadedeik Uma Huhule-haradoi Ina-huu beuk.\x + \xo 7:46 \xt 2 Semuel 7:1-16; 1 Israꞌel no Yahuda Tutui Bakahulun 17:1-14\x* \v 47 Tehuu Dauk anan Soleman ndia nambadedeik Manetualain Uma Huhule-haradoi Ina-huun.\x + \xo 7:47 \xt 1 Mane-manek kara 6:1-38; 2 Israꞌel no Yahuda Tutui Bakahulun 3:1-17\x* \p \v 48 Tehuu ita bubuluk tae, Manetualain mana Demak Mateꞌen ta leo nai uma fo hatahori dae-bafok taok, nahuu lele uluk Manetualain mana toꞌu dedeꞌan esa surak memak kana ena nae, \q1 \v 49 ‘Lalai naa, Au kadera man-parendang. \q2 Ma dae-inak naa, Au mamana tatabu eing. \q1 Talo bee de ei bisa mambadedeik fee Au uma esa fo nandaa Au leo uu naa? Ta bisa dadi! \q1 \v 50 Te lalai ma dae-inak no basa oe-isin lalaꞌen, Au ndia akadadadik sara na.’ ”\x + \xo 7:50 \xt Yesaya 66:1-2\x* \s2 Stefanus nakasasaꞌek salak neu malanggan nara nae, ara ta ralela Manetualain Hatahori Malalaon \p \v 51 Basa boe ma Stefanus tuti kokolan, de ana mboka sara nae, “Ei memak hatahori dae-bafo langga batuk kara! Ei sama leo hatahori ta mana malela Manetualain, ma ta nau nenene neu sana. Ei hatahori mana laban Manetualain, sama leo bei-baꞌir lele uluk kara fo rasadean. Hatematak ia ei bei mae laban Manetualain Dula-dale Malalaon bali, do?\x + \xo 7:51 \xt Yesaya 63:10\x* \v 52 Ei bei-baꞌim mara oo tao susa-sonak taa-taa neu Manetualain mana toꞌu dedeꞌan nara boe. Soba ei mafada: mana toꞌu dedeꞌak see ndia ara ta tao doidosok neun? Ta hambu, hetu! Lele uluk Manetualain mana toꞌu dedeꞌan nara soa rafada memak rae, neu ko Manetualain nae nadenu Ndia Hatahori Malalaon mai. Tehuu ei bei-baꞌim mara hala risa Manetualain mana toꞌu dedeꞌan nara. Losa ei mesa ngga oo sangga dalak boe, fo pake hatahori laen hala risa Manetualain Hatahori Malalaon naa. \v 53 Ma Manetualain atan nara maruma nusa tetuk do inggu temak mai oo reni basa hadak hohoro-lalanen nara fo Manetualain nae feen neu ita boe, tehuu ei ta nau tao matak.” \s1 Ara toko risa Stefanus \p \v 54 Neu hatahorir fo mana ranggatuuk raole dedeꞌak ramanene rala Stefanus kokolan naa, ara bubuluk memak rae, ana ndae salak neu sara. De dalen nara mana kikitok kara ma ara hehengguk nisin nara. \p \v 55 Tehuu Stefanus fo Manetualain Dula-dale Malalaon maso nai ndia dale naa, botik matan de mete lalai neu. Numa mamanak naa, ana mete-nita Manetualain ta neni babanggak, ma Lamatuak Yesus nambariik nai Manetualain boboa konan, nai mamana hada-horomatak mateꞌen. \v 56 Boe ma Stefanus kokolak nae, “Talo ia ama nggara ein. Au mete-ita lalai natahuka, ma Hatahori Dae-bafo Isi-isik nambariik nai mamana hada-horomatak mateꞌen nai Manetualain boboa konan.” \p \v 57 Hatahori mana maole dedeꞌak kara raa ramanene rala naa, boe ma ara sena ndiꞌi doon nara. De ara mboka radenu Stefanus nakatema bafan. Boe ma basa sara rakaboku rame-rame fo reu ruruꞌi-paparun. \v 58 Basa de ara leꞌa roroso roon neni kota dea neu. Boe ma sakasiir buka heni sira badu dean, fo ratotoꞌu sara reu hatahori taꞌe anak esa. Hatahori naa nade Saulus, ana dadi neu sira hatahori mana makabubusan. Basa boe ma ara reu toko rakamiminak Stefanus pake batu. \p \v 59 Neu ara bei toko Stefanus, boe ma ana nanggou no haran nahere nae, “Lamatuak Yesus! Au faing deka-deka ena. Simbok mala au leo!” \v 60 Basa boe ma ana ndole de diku neu luu-langgan, boe ma ana nanggou no haran nahere seluk bali nae, “Amak, boso fee sara lemba-rasaa kilu-salak ia!” Basa boe ma ketu ani hahaen, de maten. \c 8 \p \v 1 Saulus oo numa mamanak naa boe, de ana simbok no malole ara hala risa Stefanus. \s1 Saulus tao doidoso Lamatuak Yesus hatahorin nara \p \v 2 Neu Stefanus maten naa, hambu hatahori hida hii ralan seli neu Lamatuak. Ara reu haꞌi rala Stefanus ao-mbaa mamaten, fo reu ratoin, ma ara buꞌi rakarereu neun. \p Numa faik naa mai, hatahorir mulai tao susa-sonak neu Lamatuak Yesus hatahorin nara marai kota Yerusalem, losa ara doidoso ralan seli. Basa boe ma ralai sasarak reni profensi Yudea ma profensi Samaria reu. Basa sara ralai, ela kada Yesus nedenun nara ruma Yerusalem. \p \v 3 Tehuu Saulus sangga dalak nakandoo fo nae nakalulutu Yesus hatahorin nara. Ana neu sangga sara sudi rai mamanak bee. Ana maso-kalua basa umar fo neu sangga sara. Leo mae touk do inak oo, ana humu neni sara, fo ana tee sara reni bui dale reu boe.\x + \xo 8:3 \xt Nedenuk kara Tutuin 22:4-5; 26:9-11\x* \s1 Felipus tui Lamatuak Yesus Tutui Malolen numa profensi Samaria \p \v 4 Leo mae hatahorir tao susa-sonak neu Yesus hatahorin nara losa ara ralai sasarak, tehuu ara ta hahae tui-bengga Lamatuak Yesus Tutui Malolen soa-neu hatahorir sudi rai bee. \v 5 Haꞌi netuduk leo, faik esa Felipus neni kota esa nai profensi Samaria neu, fo nafada basa hatahorir raa nae, “Yesus naa, Karistus, ndia Hatahori fo Manetualain henggenee memak kana numa lele uluk mai ena.” \v 6 Neu hatahori noꞌuk kara mete-rita tanda heran nara fo ana taok, boe ma ara rakabua fo nenene ratalolole hata fo ana kokolak. \p \v 7 Haꞌi netuduk leo, numa mamanak naa oo hambu hatahori fo nitu saꞌek kara boe. Nitur raa kalua laꞌo ela hatahori, boe ma ara eki tingga-tingga. Hambu hatahori kekok kara ma hatahori ei dokak kara oo hai memak boe. \v 8 Huu naa de hatahorir marai kota naa dalen nara ramahoko ralan seli. \p \v 9 Numa kota naa hambu hatahori malelak esa, nade Simon. Doon seli ena, ana pake ndia koasa makiun fo ana teka-doki hatahori Samariar. Ana koa aon nae, “Au ia, hatahori ta hohoꞌak!” \p \v 10-11 Dadi numa kota naa mai, kakana anak do hatahori moꞌok, touk do inak, basa sara kola-kola hatahori naa naden rae, “Awii! Hatahori ia sudi selik kana! Hata fo ana taok naa numa Manetualain koasan mai!” Huu ndia koasa makiun, de hatahorir soa paken numa fai uluk mai. \p \v 12 Tehuu hatematak ia ara ramanene Felipus nanori sara laꞌe-neu Manetualain parenda-koasan. Ma ana oo natudu dalak fo ara bisa maso dadi reu Manetualain hatahorin renik Yesus naden boe. Hatahori noꞌuk ka ramanene rala naa, boe ma ara ramahere fo maso dadi reu Lamatuak nufanelun. Touk ma inak, basa sara oo dadi leo naak boe. Huu naa de ara hambu saranik. \v 13 Ta bubuluk te Simon oo namahere ma nau dadi neu Yesus hatahorin boe. De ara saranin. Basa boe ma ana tungga no Felipus neni bee a mesan neu. Neu ana mete-nita tanda heran nara fo Felipus taok naa, boe ma ana kakale langgan nae, “Awii! Mana dadi leo iak ia, sudi selik kana ena!” \p \v 14 Faik naa, Lamatuak Yesus nedenun nara marai Yerusalem ramanene rae, hatahorir marai profensi Samaria ramahere neu Manetualain Tutui Malolen ena. Basa boe ma ara radenu Petrus no Yohanis reni naa reu. \v 15-17 Neu dua sara losa naa, boe ma ara bubuluk rae, hatahorir marai naa bei ta simbo Manetualain Dula-dale Malalaon. Ara hambu kada saranik pake Yesus naden mesa kana. Boe ma Petrus no Yohanis ndae liman nara reu hatahorir raa, ma ara hule-haradoi fo hatahori Samariar oo hambu Manetualain Dula-dale Malalaon boe. Boe ma hatahorir raa simbo memak kana. \p \v 18 Faik naa, Simon mete-nita dua sara ndae liman nara reu hatahorir raa, de ara simbo Manetualain Dula-dalen. Boe ma Simon soro fee Petrus ma Yohanis doik, de noke nae, \v 19 “Ama nggara ein, ee! Ei fee koasa naa neu au boe. Fo mete ma au nau ndae limang neu see a mesan lain, na, ara oo simbok Manetualain Dula-dale Malalaon boe.” \p \v 20 Tehuu Petrus mbokan nae, “Ndua hadak neu o, ma o doim naa. O duꞌa mae, o bisa hasa Manetualain Dula-dale Malalaon koasan munik doik? Taa! Hatahori ta bisa hasa Manetualain Dula-dalen! \v 21 O ta maena haak hata esa boe na neu Manetualain Dula-dalen, nahuu o dalem ta ndoos. O kada sangga dalak a mesan. \v 22 O hahae numa o kilu-salam ia neu leo. Malole lenak o hule-haradoi neu Lamatuak fo mete ma bisa, na, Ana koka heni o duduꞌa-aꞌafi kaboo mburum. \v 23 Au bubuluk ae, o dalem sofek no dale mana mbirik, ma hambu dedeꞌa manggarauk noꞌuk ka futu-paꞌa o!” \p \v 24 Boe ma Simon hule dua sara nae, “Ama nggara ein! Mete ma talo naa, na, ei tulun hule-haradoi fee au, mita fo neketook fo ei kokolak bebeik kara ia, boso laꞌe au.” \p \v 25 Boe ma Petrus no Yohanis tui-bengga Lamatuak Yesus Tutui Malolen lalaꞌen, ma ara rafada Lamatuak Dedeꞌa-kokolan numa kota naa. Basa de ara fali reni Yerusalem reu. Nai sira dala lalaꞌon naa, ara tuli nai nggorok kara marai profensi Samaria, fo reni Lamatuak Yesus Tutui Malolen fee hatahorir marai naa. \s1 Felipus natonggo no penggawe ina-huuk esa numa Afrika mai \p \v 26 Boe ma Manetualain atan numa nusa tetuk do inggu temak mai nadenu Felipus nae, “Ana nggee! O laꞌok tungga dalak mana kona neu. Tungga dala raak fo numa kota Yerusalem mai tora losa nusa Gasa naa.” \v 27-28 Felipus namanene nala parenda naa, boe ma ana laꞌo tutik ka. Neu ana bei laꞌok numa dalak naa, boe ma ana mete-nita hatahori esa. Hatahori naa, hatahori moꞌo-inahuuk esa numa nusa Etiopia mai.\f + \fr 8:27-28 \ft Susurak Yunani oo nae hatahori moꞌo-inahuuk ia, hatahori kalalik. Etiopia naa, nusak esa nai Afrika dulu.\f* Ana ndia koladu ina manek Kandake hata-heton lalaꞌen. Ana bei fo hule-haradoi basa numa Yerusalem, de hatematak ia ana fali neu ngga saꞌe kareta. Neu Felipus mete-nitan, ana nanggatuuk lees numa kareta naa lain. Ana lees Manetualain mana toꞌu dedeꞌan baꞌi Yesaya susuran. \v 29 Boe ma Manetualain Dula-dalen nadenu Felipus laꞌok deka-deka neni kareta naa neu, fo natonggo no hatahori naa. \v 30 Neu ana sangga deka ena, boe ma namanene hatahori naa lees numa baꞌi Yesaya susuran mai. De ana natanen nae, “Papa! Papa nalela hata fo papa lees naa, do taa?” \p \v 31 Boe ma hatahori naa naselu nae, “Taa. Muste hambu hatahori esa fo nafada sosoa-ndandaan neu au dei, dei fo au bisa alela. Hene lain mai fo manggatuuk mua au nai ia.” \v 32 Susurak fo ana lees naa, liin talo ia: \q1 “Ara leꞌa reni Ndia, sama leo hatahori leꞌa reni bibi lombo, \q2 fo rae halan. \q1 Ana oo dadi sama leo bibi lombo ana boe, fo hatahori nggute bulun, \q2 tehuu Ana ta nakuu-nakau faa boe na. \q3 Ana ta buka bafan, \q3 ma ana ta naselu dedeꞌa deꞌek esa boe na. \q1 \v 33 Basa boe ma ara rakadadaek kana. \q2 Ara raketu Ndia dedeꞌan ta tungga tetun. \q3 Lelek naa, ara tao risan, \q2 naa te Ana ta naena salak hata esa boe na. \q1 Huu naa de ita ta bisa kokolak hata faa boe na laꞌe-neu Ndia tititi-nonosin.”\x + \xo 8:33 \xt Yesaya 53:7-8\x* \p \v 34 Hatahori moꞌo-inahuuk naa lees basa talo naa, boe ma ana natane Felipus nae, “Talo bee? Baꞌi Yesaya ia kokolak laꞌe-ndaa ndia aon do, ana kokolak laꞌe-ndaa hatahori laen?” \p \v 35 Boe ma Felipus nanori fee amak ia, Lamatuak Yesus Tutui Malolen. Ana mulai numa Yesaya susuran bebeik kara naa, fo natudun dalak tungga Yesus. \v 36 Neu ara bei laꞌok numa dalak, amak naa mete-nita oe numa lee dale. Boe ma ana nggero Felipus kokolan, de fee hahambun nae, “Papa! Soba mete dei, hambu oe ndia naa. Mete ma papa nau, na, mai ita konda fo papa sarani au nai ia leo.” \p \v 37 [Basa boe ma Felipus naselu nae, “Mete ma memak papa mamahere tebe-tebe neu Lamatuak Yesus, na neu, ta hambu kai-baak. Mai ita konda fo au sarani papa.” \p Boe ma ana manaku nae, “Au amahere tebe-tebe ae, Yesus naa, Hatahori fo Manetualain henggenee memak kana numa lele uluk mai ena. Ndia naa, Manetualain Anan.”]\f + \fr 8:37 \ft Lalanek ka-37 ia, ta hambu sana nai susurak Yunani hida fo lasin lenak.\f* \p \v 38 Basa boe ma amak naa nadenu fee ndia karetan nambariik. De ara konda fo maso reni oe naa dale reu. Boe ma Felipus saranin numa naa. \p \v 39 Dua sara bei fo kalua numa oe mai, boe ma Manetualain Dula-dale Malalaon soꞌu noo Felipus neni mamanak laen neu. Hatahori moꞌo-inahuuk naa ta mete-nita sana ena. De amak naa laꞌok nakandoo, ma dalen namahoko nalan seli. \v 40 Tehuu Felipus toda numa nggorok esa, nade Asotus.\f + \fr 8:40 \ft Nai dedeꞌa Yunani nggorok naa naden, Asotus. Lele uluk neu hatahori Felistin toꞌu parenda numa Israꞌel, nggorok naa naden, Asdod.\f* Numa nggorok naa mai, ana laꞌok nakandoo fo tui-bengga neu hatahorir laꞌe-neu Lamatuak Yesus Tutui Malolen. Ana laꞌok tuli-tuli ndule basa nggorok kara, losa kota Kesarea. \c 9 \s1 Saulus maso dadi neu Yesus hatahorin \r (Nedenuk kara Tutuin 22:6-16; 26:12-18) \p \v 1 Faik naa, Saulus ndindia ma tao doidosok taa-taa neu hatahorir mana tungga Yesus. Ana oo sangga dalak fo nae tao nisa sara. Huu naa de ana neni anggama Yahudir malangga ina-huun neu, \v 2 fo noke susura koasar fo ana neni fee malangga uma huhule-haradoik kara marai kota Damsik naa. Ana noke fo mete ma ana natonggo no hatahorir mana tungga Yesus Eno-dala Masodan, leo mae touk do inak, na, ana humu ma futu-paꞌa nala sara fo leꞌa noo falik kasa reni Yerusalem reu. \p \v 3 Ana no nonoon nara simbo rala susura koasar raa, boe ma ara reni Damsik reu. Neu ana deka no kota naa ena, nggengger neu ma manggaledok esa nanggahadok numa lalai mai nasaꞌa tetar neu Saulus. \v 4 De lenggu henin tutik ka neu daer. Boe ma ana namanene harak esa kokolak noon nae, “Saulus! Tao hata de o tao doidosok neu Au talo ia?” \p \v 5 Saulus natane nae, “Papa fo mana kokolak ia, see?” \p Harak naa naselu nae, “Au ia, Yesus, fo o soa tuni-ndeni malan seli. \v 6 Hatematak ia mambadeik fo maso muni kota dale muu leo. Nai naa dei fo Au afada o ae, o muste tao hata.” \p \v 7 Ndia nonoon nara ramanene harak naa liin, tehuu ara ta mete-rita hatahori esa boe na. Boe ma mopo duduꞌan nara losa ara ta bisa kokolak hata-hata. \p \v 8 Basa boe ma Saulus nambadeik. Ana soba nalaak matan, tehuu ana ta bisa mete-nita hata esa boe na ena. Boe ma ara toꞌu rala liman, de leꞌa roon maso neni kota Damsik neu. \v 9 Faik telu dalen, ana ta bisa mete-nita hata-hata. Ma ana ta naꞌa-ninu hata esa boe na. \p \v 10 Hambu Lamatuak Yesus hatahorin esa numa naa, nade Ananias. Lamatuak mai natudu matan neun nok bali nai meꞌi-afe dale, de nanggou neun nae, “Ananias!” \p Ananias nataa nae, “Ia, Lamatuak!” \p \v 11 Lamatuak nafada nae, “Mai dei. O muu sangga Au hatahoring esa. Laꞌo muni dalak esa muu, nade Dala Ndoos, nai hatahori esa uman. Hatahori naa, nade Yudas. Nai naa, o sangga hatahori kota Tarsus esa, nade Saulus. Hatematak ia hatahori naa bei hule-haradoi. \v 12 Au oo feen ninitak boe nae, neu ko hambu touk esa neni ndia mai. Ndia o, Ananias. De o muu fo ndae limam neun, mita fo ana mete-nita nasafali.” \p \v 13 Tehuu Ananias naselu nasafalin nae, “Talo ia, Lamatuak! Ai mamanene hatahori tui numa kii-konak mai laꞌe-neu hatahori naa ena, nahuu ana tao doidoso nalan seli neu Lamatuak hatahorin nara nai Yerusalem. Losa ara ta bisa-bisa ena! \v 14 Hatematak ia ai mamanene seluk bali rae, malangga anggamar feen koasa fo mai humu nabasa hatahorir fo mana maso tungga Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan.” \p \v 15 Tehuu Lamatuak kokolak bali neu Ananias nae, “Leo mae talo naa oo, hatematak ia o kada muu boe! Huu Au here alan ena fo neu sosoi dalak, mita fo ana neni Au Hara Lii Maloleng fee neu hatahori nusa-nusak laen nara, manek kara ma fee hatahori Israꞌel asa boe. \v 16 Ma neu ko Au atudun, mita fo ana bubuluk doidosok matak bee ndia nahanin, nahuu ana tungga Au.” \p \v 17 Ananias namanene Lamatuak kokolak talo naa, boe ma ana laꞌo neni uma naa neu, de ana maso dale neu. Boe ma ana ndae liman neu Saulus, de nae, “Kaꞌa Saulus. Lamatuak Yesus fo kaꞌa mete-mitan numa dalak, neu kaꞌa ia mai naa, Ana ndia nadenu au mai fo atonggo ua kaꞌa. Ana nadenu au hule-haradoi ma ndae limang neu kaꞌa, mita fo kaꞌa bisa mete-mita bali. Ma Ana nau fo kaꞌa simbok Ndia Dula-dale Malalaon.” \p \v 18 Neu ana kokolak basa, boe ma Saulus nameda hata esa leo bali iꞌak unen, lofa henin numa matan mai, de ana mete-nita nasafali. Boe ma ana nambadeik, de ara saranin. \v 19a Basa boe ma ana naꞌa-ninu. De ao-inan barakai nasafali. \s1 Saulus tui-bengga Tutui Malole numa kota Damsik \p \v 19b Saulus bei leo faik hida dalen bali no Lamatuak Yesus hatahorin nara numa kota Damsik. \v 20 Ma ana neu maso nakandoo neni hatahori Yahudir uma huhule-haradoin neu, de ana nafada sara nae, “Ei nenene matalolole! Memak Yesus, tebe-tebe Manetualain Anan.” \p \v 21 Basa hatahorir heran ma pangganaa ramanene Saulus kokolak talo naa. Boe ma ara rakokola aok rae, “Ndia ia ndia nakalulutu Yesus hatahorin nara ruma Yerusalem, hetu? Basa de ana ia mai, fo nae humu neni sara, reni malangga anggama Yahudi malanggan nara reu! Talo bee ia ena?” \p \v 22 Tehuu Saulus soa natudu bukti nae, Yesus naa, ndia Karistus fo Manetualain helu-bartaa numa lele uluk mai ena, fo Ana nae nadenun mai. Saulus fee nenorik no neulaun seli talo naa, losa hatahori Yahudir ta rasenggi sana. No dalak naa, Saulus leleꞌa-nonoren tamba faik, tamba namoꞌo. \p \v 23 Ta dook ka boe ma hatahori Yahudir rala harak fo rae tao risa Saulus. \v 24 Tehuu Saulus hae nala sira duduꞌa manggaraun naa. Hatahorir tepan hatu-leledon numa kota lelesun nara, fo rae tao risan. \v 25 Tehuu leꞌodaek esa boe ma Saulus nonoon hida haꞌi ralan, de ara rakondan neu loꞌak esa dale tungga kota tembon. No dalak naa, ana bisa nalai laꞌo ela kota Damsik.\x + \xo 9:25 \xt 2 Korentus 11:32-33\x* \s1 Saulus neni Yerusalem neu \p \v 26 Basa boe ma Saulus neni Yerusalem neu. Losa naa, ana nae neu nakabua no Lamatuak Yesus hatahorin nara. Tehuu basa sara ramataꞌun, nahuu ara duꞌa rae, ana kada kekedik tao aon leo hatahori kamaherek fo mana tungga Lamatuak Yesus. Tehuu dei fo ana humu nasafali sara. \v 27 Boe ma hambu hatahori esa, nade Barnabas. Ana ndia nalelelak Saulus neu Lamatuak Yesus nedenun nara ruma naa. Ana tui sara laꞌe-neu hata fo mandadik neu Saulus numa dalak naa ena. Ana oo nafada nae, Saulus natonggo no Yesus ena. Ma Lamatuak oo kokolak matan noon ena boe. Ana oo tui sara, Saulus naa nemberanin nafada hatahorir maruma Damsik laꞌe-neu Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan. \p \v 28 Basa sara ramanene rala naa, boe ma ara simbok Saulus. De ana leo sama-sama no sara numa kota Yerusalem. Ana oo nambarani tui-bengga Lamatuak Yesus Tutui Malolen neu see a mesan, te ana ta namataꞌu, na. \v 29 Ana oo nakaseseluk dedeꞌak no hatahori Yahudi hida fo mana kokolak pake dedeꞌa Yunani. Tehuu ara ta nau simbok ndia kokolan, huu naa de ara sangga dalak fo rae tao risan. \v 30 Tehuu neu Lamatuak Yesus hatahorin nara ramanene rala rae, hatahorir sangga duduꞌa-aꞌafi manggarauk talo naa ena, boe ma ara roo Saulus neni kota Kesarea nai tasi tatain neu. Basa de ara radenu falik kana neni kota Tarsus neu. \p \v 31 Boe ma Yesus hatahorin nara maruma profensi Yudea, profensi Galilea ma profensi Samaria, leo-laꞌo ro mole-damek. Ara tamba ramanoꞌu. Ara tungga Lamatuak hihii-nanaun. Boe ma Manetualain Dula-dale Malalaon tao natea dalen nara. \s1 Petrus tao nahai touk esa numa Lida \p \v 32 Faik naa, Petrus soa laꞌo ndule sudi bee a neu fo tiro-dangga Lamatuak hatahorin nara. Faik esa ana neu tiro-dangga sira mana leo nai nggoro Lida. \v 33 Numa naa, ana natonggo no touk esa, nade Eneas. Hatahori naa ein kekok, de ana ta bisa nambadeik numa mamana susunggun mai, teuk falu dalen ena. \p \v 34 Petrus kokolak neun nae, “Eneas! Hatematak ia, Yesus Karistus tao nahai o. De mambadeik leo! Mafafaꞌu o mamana susunggum!” \p Hatahori naa namanene talo naa, boe ma ana nambadeik tutik ka. \v 35 Basa hatahorir maruma nggoro Lida ma nggoro Saron mete-rita Eneas hai talo naa ena, boe ma basa sara ramahere neu Lamatuak Yesus. \s1 Petrus tao nasoda falik ina Tabita numa mamaten mai \p \v 36 Faik naa, hambu inak esa nade Tabita, fo leo numa tasi tataik nai kota Yope. (Inak naa naden tungga dedeꞌa Yunani nae, ‘Dorkas’, fo sosoa-ndandaan nae, ‘rusa’).\f + \fr 9:36 \ft Inak ia naden dua, tehuu dua sara sosoa-ndandaan sama. Tungga dedeꞌa Aram, \ft \+it Tabita\+it* naa sosoa-ndandaan nae, ‘rusa’. Ma dedeꞌa Yunani nae, \+it Dorkas\+it*, sosoa-ndandaan oo nae, ‘rusa’ boe.\f* Ana namahere Lamatuak Yesus. Ma ana soa tao hata fo neulauk kara neu hatahorir, ma ana soa tulu-fali neu hatahori kasian nara. \v 37 Faik naa ina Tabita tuda hedis, de maten. Boe ma radiun oe, ma ara mboti-mbalu ao-mbaa mamaten, de ralololin neu ndia kaman manai tadak lain. \v 38 Neu faik naa ara ramanene rae, Petrus nai kota Lida ena, kota esa fo nai rarain laꞌo eik doon fai seserik esa numa kota Yope mai. Boe ma ara radenu hatahori dua reu tungga Petrus rae, “Papa! Ai hule fo papa mai lai-lai nai Yope dei.” \p \v 39 Petrus namanene nala naa, boe ma ana nambadeik fo ana tungga memak no sara. Losa naa, boe ma ana maso nakandoo neni ina Tabita kaman dale neu. Kama naa sofek ena no ina falur fo mana mai buꞌi rakarereu nai naa. Ara ratudu Petrus sira badun ma bua-loꞌa laen nara fo Dorkas soo-seu fee sara ndia bei masodan. \p \v 40 Petrus nadenu basa sara kalua numa kama naa mai. Boe ma ana sendek luu-langgan fo hule-haradoi. Basa boe ma ana nasare mbali mamates naa neu, de ana kokolak nae, “Tabita! Mambadeik leo!” Nggengger neu ma inak naa nalaak matan. Neu ana mete-nita Petrus, boe ma ana nambadeik de nanggatuuk. \v 41 Petrus toꞌu nala liman fo tulun nambaririik kana. Boe ma Petrus nanggou ina falur ma hatahori laen nara fo fee falik inak mana nasoda falik numa mamaten mai naa neu sara. \p \v 42 Mandadik naa tutuin natanggela sudi bee neu ndule kota Yope katematuan, losa hatahori noꞌuk ka ramahere neu Lamatuak Yesus. \v 43 Petrus leo numa naa faik hida dalen bali numa hatahori esa uman. Hatahori naa nade Simon. Ndia ue-osan, soa tao nalao banda rouk. \c 10 \s1 Komedan soldadu Roma esa, nade Kornelis noke Petrus \p \v 1 Faik naa, hambu soldadu Roma esa nade Kornelis. Ana dadi komedan neu soldadu natun esa. Ara ruma dook ka mai, ruma Italia mai. Ana leo nai kota Kesarea. \v 2 Dalen hii nalan seli neu Manetualain, ma ndia uma isin nara oo leo naak boe. Tehuu hatahori Roma laen nara ta leo naak. Ana tulu-fali hatahori hata taak noꞌuk ka, ma ana soa hule-haradoi neu Manetualain. \p \v 3 Faik esa, nai rarain liꞌu telu ledo bobon, nok bali nala meꞌi ia, ana mete-nita no manggaledo ndoos Manetualain atan esa numa nusa tetuk do inggu temak mai de nanggoun nae, “Kornelis!” \p \v 4 Neu Kornelis mete-nita ata manuma nusa tetuk do inggu temak mai naa, boe ma ana namataꞌu nalan seli. De ana natane nae, “Hata ia, Papa?” \p Ata naa naselu nae, “Lamatuak namanene o huhule-haradoim mara ena, ma Ana nasaneda o dale malolem neu basa hatahorir. De Lamatuak loti-mete o. \v 5 Dadi hatematak ia fee hatahorir reni kota Yope reu, fo reu tungga roo hatahori esa nai naa mai, nade Simon Petrus. \v 6 Ana leo taak nai uma esa nai tasi tatain, no hatahori esa soa tao nalao banda rouk. Naden oo Simon boe.” \p \v 7 Neu ata numa nusa tetuk do inggu temak mai naa laꞌo ela Kornelis, boe ma ana nanggou ndia hatahori mana maue-osan dua, ma soldadun esa fo dalen oo hii nalan seli neu Lamatuak boe. \v 8 Kornelis tui basa dedeꞌak kara raa, boe ma nadenu sara reni kota Yope reu. \s1 Petrus mai tiro Kornelis \p \v 9 Neu beꞌe-mai, nai rarain ledo namatetu, Kornelis nedenun nara sangga deka Yope ena. Oras naa, Petrus hene neni Simon uman tadak lain neu fo hule-haradoi. \p \v 10 Ana bei hule-haradoi, tehuu ana oo nameda ndoe boe. Ana nahani hatahorir raole mei. Neu ana bei hule-haradoi talo naa, boe ma Manetualain fee ninitak neun nok bali ana nala meꞌi. \v 11 Ana mete-nita leo bali lalai natahuka, boe ma tema loak esa toda, doko-doko neu buꞌun haa sara. Boe ma temak naa mulai konda mai. \v 12 Nai temak naa dale, ana mete-nita banda mata-matak kara, ndia banda ei haak, banda mana manodo-manamak ma mbuik mata-matak kara. \p \v 13 Boe ma ana namanene harak esa nadenun nae, “Peꞌu! Mambadeik leo! Tunu-hala heni bandar ia fo muꞌa leo!” \p \v 14 Tehuu Petrus naselu nae, “Ta bisa, Papa! Boso talo naa! Au bei ta uꞌa ita banda leo naak kara! Ai hatahori Yahudir maluli basa bandar raa!” \p \v 15 Tehuu harak naa naselu nasafali nae, “Mete ma Manetualain kokolak ena nae, hata esa malalaok, na, o boso mae hata naa manggenggeok bali!” \v 16 Temak naa toda talo naa losa laꞌe telu, boe ma ana neni soꞌuk fali lalai neu. \p \v 17 Basa de Petrus bei duduꞌa neu mai, fo sangga bubuluk meꞌis naa sosoa-ndandaan hata. Ndaa no oras naa, Kornelis ana nunin nara losa Simon uman. Ara rambariik numa uma lelesu bafan ena. \v 18 Boe ma ara ranggou rae, “Ai sangga fuik esa fo ana leo taak nai uma ia. Naden Simon Petrus. Fama te papa malelan, do?” \p \v 19 Faik naa, Petrus bei duꞌa-duꞌa sangga bubuluk meꞌis naa sosoa-ndandaan, tehuu Manetualain Dula-dale Malalaon nafadan nae, “Peꞌu, ee! Hambu hatahorir\f + \fr 10:19 \ft Hambu susura dedeꞌa Yunani hida rae, ‘hatahori telu’ fo mai. Ma hambu susurak esa nae kada ‘hatahori dua’. Tehuu hambu susurak noꞌuk ka fo ta surak hatahori hida mai sangga Petrus.\f* rai dae, ara mai sangga o. \v 20 O konda fo tungga mua sara leo. O dalem boso babati. Leo mae hatahorir raa ta hatahori Yahudi, tehuu o boso nunute sara ma tao sara leo hatahori manggenggeok, tungga hatahori Yahudi dala-hadan. Au ia ndia adenu sara mai rala o.” \v 21 Boe ma Petrus konda fo neu natonggo no sara, de nae, “Au ia ndia ei sanggak. Ei parluu au hata?” \p \v 22 Boe ma ara raselu rae, “Hambu soldadu Romar komedan esa ndia nadenu ai ia mai. Ndia naa, komedan neu soldadu natun esa. Ndia dalen ndoos, ma hii nalan seli neu Manetualain. Hatahori Yahudi noꞌuk ka bubuluk hatahori ia dale malolen ena. Bei fo ndia afik ka Manetualain atan numa nusa tetuk do inggu temak mai, nadenu ai malanggan fo noke papa neni ndia uman mai, fo ana nau namanene papa kokolan.” \p \v 23 Petrus namanene nala naa, boe ma ana noke sara fo ara sunggu taak leꞌodaen naa nai naa. Neu beꞌe-mai boe ma ara rambadeik, de Petrus laꞌo no sara. Hambu hatahori hida ruma Lamatuak hatahorin marai Yope, reu ranonoo ro sara. \p \v 24 Leꞌodaen naa ara sunggu numa dalak, de beꞌe-mai dei de ara losa kota Kesarea. Ara losa Kornelis uman, te ana nahani memak kasa ena. Ana nakabubua nala ndia nufanelun ma tia-lai eik esan nara ruma naa ena. \v 25 Neu Petrus nae maso uma naa dale neu, Kornelis nalaik mata neu, de sendek luu-langgan neu Petrus ein fo nakaluku-nakatele neun. \v 26 Tehuu Petrus nambadedeik kana, boe ma nae, “Kaꞌa! Mambariik leo. Boso makaluku-makatele neu au. Au ia, hatahori dae-bafok biasa sama leo kaꞌa boe.” \p \v 27 Kornelis namanene nala naa, de ana nambariik. Boe ma dua sara mulai kola-kola fo maso uma dale reu. Basa boe ma Petrus mete-nita hatahori noꞌuk ka rakabua fo ara rahanin numa naa ena. \v 28 Ana mete ndule basa sara, de ana kokolak nae, “Toranoo nggara ein. Ei bubuluk memak ai hatahori Yahudi dala-hadan ena. Tungga ai dala-hadan, na, ai ta bole makabua-maesa mia hatahori laen nara. Hata-bali maso meni uman nara dale miu. Tehuu Manetualain natudu au ena nae, mete ma Ndia mesa kana kokolak ena nae, hata esa malalaok, na, au boso ae naa manggenggeok. Dadi hatematak ia au ta bole nunute neu hatahori laen bali. Tehuu au muste tao sara leo au nufanelu heli-heling. \v 29 Huu naa de, neu ei mai tungga au, au laꞌo tutik kana. Au ta aeok, nahuu Lamatuak nafada leo naak neu au ena. Tehuu soba ei mafada dei! Ei parluu au hata nai ia?” \p \v 30 Boe ma Kornelis tui basa-basan nae, “Faik haa maneuk kara, neu ledo sangga bobok ena, au hule-haradoi numa au umang ia. Nggengger neu ma, hambu touk esa nambariik numa au matang. Bualoꞌa-papaken naa nanggadilak. \v 31 Boe ma ana nanggou au nae, ‘Kornelis! Lamatuak namanene o huhule-haradoim ena. Ma Ana nasaneda o dale malolem neu basa hatahorir. \v 32 De hatematak ia, madenu hatahorir reni Yope reu, fo tungga reni hatahori esa nai naa, nade Simon Petrus mai. Ana leo taak nai uma esa nai tasi tataik, nai hatahori mana tao nalao banda rouk. Naden oo Simon boe.’ \v 33 Huu naa de au adenu memak hatahorir fo reti tungga papa. Ai moke makasi malan seli, nahuu papa mai tutik ka. Dadi hatematak ia ai makabua nai ia, fo nau nenene basa hata fo Manetualain nadenu papa nafada neu ai!” \s2 Petrus tui-bengga laꞌe-neu Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan neu hatahori ta Yahudir \p \v 34 Boe ma Petrus kokolak nae, “Hatematak ia, dei de au bubuluk ae, Manetualain naa, tebe-tebe mete basa hatahorir leo esak kara. Ana ta memete matak nae ia hatahori Yahudi, ma laen hatahori ta Yahudi.\x + \xo 10:34 \xt Tui Seluk laꞌe-neu Dala Masodak 10:17\x* \v 35 Mete ma hambu hatahori numa nusak do leo bee a mesan mai fo dalen ndoos, ma ana soa hule-haradoi neu Manetualain, boe ma tungga kada Manetualain hihii-nanaun, na, hatahori naa tao namahoko Manetualain dalen. \v 36 Ei bubuluk hata fo Manetualain nafada neu ai hatahori Israꞌel ena nae, Ndia nadenu Karistus naa ena, ndia Yesus. Basa de Yesus naa, mate fo tao mole-dame hatahori dae-bafok no Lamatuak. Ana oo ndia naena haak parenda neu basa hatahorir boe. \p \v 37 Ei oo mamanene ena hata fo ana dadi nai profensi Yudea katematuan ena boe. Tutuik naa mulai numa Yohanis nafada hatahorir nae, ara muste hahae numa sira sala-singgon nara mai. Ma ara muste hambu saranik fo dadi neu tanda nae, sira malole ro Manetualain ena. \v 38 Basa boe ma Manetualain fee Ndia Dula-dale Malalaon neu Yesus, hatahori Nasaret naa. Manetualain oo fee Ndia koasan neu Yesus boe. De Yesus maso-kalua nggorok kara fo tao tatao malole fee hatahorir. Ma Ana tulun hatahori fo nitur malangga ina-huun nakasususak kana. Ana tao talo naa, nahuu Manetualain sama-sama no Ndia nakandoo. \v 39 Air ia, ndia mete-mita no ai mata deꞌe heli-helin, hata fo Ana taok numa kota Yerusalem ma hatahori Yahudir nggoro-tadun katematuan. \p Leo mae talo naa oo, tehuu hatahori bei paku londan neu ai ngganggek losa maten boe. \v 40 Ana mate tebe-tebe, tehuu neu bei-nesan boe ma Manetualain tao nasoda falik kana numa mamaten mai. De Ana natudu aon, fo hatahorir bubuluk rae, tebe-tebe Ana nasoda fali numa mamaten mai ena. \v 41 Tehuu ta basa hatahorir mete-ritan, te kada ai mesa ngga. Neu Ana nasoda fali numa mamaten mai naa, ai soa miꞌa-minu sama-sama mian. Manetualain oo here nala ai dadi sakasii boe fo miu tui-bengga Yesus Tutui Malolen neu hatahori noꞌuk kara sudi rai bee. \p \v 42 Dadi Manetualain ndia nadenu ai fo miu mafada no manggaledon laꞌe-neu Hatahori fo Ana henggenee memak kana numa lele uluk mai naa, ndia Yesus. Ma Manetualain oo soꞌuk nala Yesus dadi neu Mana Maketu-maladi Dedeꞌak boe, fo mana naena haak nae, see ndia neu ko bisa nasoda nakandoo no Manetualain, ma see ndia taa. Yesus naa, ndia naketu-naladi dedeꞌak soa-neu hatahori fo mana matek ena ma hatahori fo bei masodak kara. \v 43 Numa lele uluk mai, Manetualain mana toꞌu dedeꞌan nara basa sara oo kokolak laꞌe-neu Yesus ia boe rae, basa hatahorir fo mana ramahere neun, neu ko Manetualain simbok kasa, ma Manetualain neu ko koka heni sira sala-singgon nara.” \s2 Hatahori ta Yahudir simbok Manetualain Dula-dale Malalaon \p \v 44 Neu Petrus bei kola-kola talo naa, te medak neu ma Manetualain Dula-dale Malalaon konda neni basa hatahorir fo mana nenene Petrus naa neu. \v 45 Numa naa oo, hambu Petrus nonoon hatahori Yahudir, fo ara sama-sama roon numa kota Yope mai naa boe reni Kornelis uman nai kota Kesarea reu. Neu ara mete-rita hatahori noꞌuk kara raa simbok Manetualain Dula-dalen, boe ma ara heran bali-bali, nahuu ara bei fo mete-rita Manetualain fee Ndia Dula-dalen neu hatahori ta Yahudi. \v 46 Ara ramanene hatahorir marai Kornelis uman naa kokolak pake dedeꞌak mata-matak kara, ma ara koa-kio Manetualain. \p Boe ma Petrus kokolak nae, \v 47 “Ei mesa ngga mete leo! Hatahori iar oo simbo rala Manetualain Dula-dalen ena, sama leo ita boe. Dadi hatematak ia, mai fo ita sarani sara leo. Ta hambu esa boe na bisa kaꞌi bali.” \v 48 Boe ma Petrus nadenu fo ara sarani Kornelis no hatahorir fo maruma naa, fo ara maso dadi reu Lamatuak Yesus hatahorin. Basa boe ma ara roke fo Petrus leo no sara faik hida bali, dei fo ara feen fali neni Yerusalem neu. \c 11 \s1 Petrus nasalaꞌe aon nahuu ana sarani hatahori ta Yahudi \p \v 1 Petrus bei ta fali, tehuu Yesus nedenun nara ma hatahori kamaherek laen nara marai Yerusalem ramanene rala ena rae, hatahori ta Yahudi simbok rala Lamatuak Tutui Malolen ena. \v 2 Dadi neu Petrus fali losa Yerusalem, hambu hatahori kamaherek hida ruma partei Yahudi mai\f + \fr 11:2 \ft Mete ma hambu hatahori ta Yahudi nau tungga Yesus, na, hatahori maruma partei anggama Yahudir ia rae sira raa, muste sunat tungga hatahori Yahudir dala-hadan, ma ara oo muste tungga basa anggama Yahudi hohoro-lalanen laen nara boe.\f* fee salak neun \v 3 rae, “Heeh! O tao talo bee naa ena? O bubuluk ita dala-hadan, do taa? O mambarani maso muni hatahori ta Yahudi uman muu! Muꞌa-minu mua sara bali! Ta bole tao talo naa, te sira raa, bei ta tungga rita ita dala-hada sunat! Ita ta tandaa takabua to sara!” \p \v 4 Boe ma Petrus tui basa hata fo ana dadi ena nae, \v 5 “Faik esa, neu au bei numa kota Yope, ndaa no au uu hule-haradoi, boe ma Lamatuak fee au ninitak sama leo meꞌis. Au mete-ita leo bali lalai natahuka, boe ma tema loak esa toda mai, neni londak neu buꞌun haa sara. Boe ma temak naa mulai konda neni au mai. \v 6 Neu au titino neni temak naa dale neu, boe ma au mete-ita banda mata-matak kara, ndia banda ei haak, banda mana manodo-manamak ma mbuik mata-matak kara. Basa bandar raa, ita hatahori Yahudir banda nelulin nara. \v 7 Boe ma au amanene harak esa nadenu nae, ‘Peꞌu! Mambadeik leo! Tunu-hala bandar ia fo muꞌa leo!’ \p \v 8 Tehuu au aselu ae, ‘Ta bisa, Papa! Boso talo naa! Au bei ta uꞌa ita banda leo naak kara! Basa bandar raa, ita hatahori Yahudir taluli sara!’ \p \v 9 Tehuu harak naa naselu nasafali nae, ‘Mete ma Manetualain kokolak ena nae, hata esa malalaok, na, o boso mae ndia manggenggeok bali!’ \p \v 10 Au mete-ita temak naa toda talo naa losa laꞌe telu, boe ma ana neni soꞌuk fali lalai neu. \p \v 11 Ndaa no faik naa, hambu hatahori telu losa uma naa. Ara ruma Kesarea mai fo sangga au. \v 12 Boe ma Manetualain Dula-dale Malalaon nafada au nae, ‘O konda fo muu laꞌo tungga hatahorir ia leo. O dalem boso babati. Leo mae sira raa, ta hatahori Yahudi, tehuu o boso nunute sara, fo tao sara leo manggenggeok.’ Neu au amanene basa talo naa, ita toranoon hatahori nee ia, ara oo laꞌok tungga sama-sama ro au meni Kesarea miu boe. Numa naa, ai basa ngga maso meni komedan soldadu Roma esa uman dale miu. \v 13 Komedan naa tui nae, fai hida maneuk kara ndia mete-nita Manetualain atan numa nusa tetuk do inggu temak mai nambariik numa ndia uman, de nae, ‘Madenu hatahorir reni Yope reu fo roke hatahori esa, nade Simon Petrus. \v 14 Dei fo hatahori naa natudu o, ma mua basa o uma isim mara, Lamatuak eno-dalan talo bee fo tao nasoi-nasoda ei, ma koka heni ei sala-singgom mara.’ \p \v 15 Huu naa de au mulai atudu Lamatuak Eno-dala Masodan neu sara. Medak neu ma, Manetualain Dula-dale Malalaon konda neu basa hatahorir raa, sama leo ita oo simbo talan ndia fai maneuk kara raa ena boe. \v 16 Au mete-ita ara oo simbo Manetualain Dula-dalen talo naa boe, ma au asaneda Lamatuak Yesus kokolan fai bakahulun nae, ‘Yohanis sarani ei pake kada oe, tehuu neu ko Manetualain nae tao ta hohoꞌan lenak neu ei, ndia Ana fee Ndia Dula-dale Malalaon neu ei.’\x + \xo 11:16 \xt Nedenuk kara Tutuin 1:5\x* \v 17 Manetualain mesa kana ndia fee Ndia Dula-dalen neu hatahori laen nara raa, tetar leo Ana fee neu ita boe. Dadi ei hihiim nau au laban Manetualain, do talo bee? De au ae kokolak hata bali?” \p \v 18 Ara ramanene Petrus nasalaꞌe aon talo naa, boe ma ara ta fee salak neun ena bali. De basa sara koa-kio Manetualain rae, “Awii! Sudi selik kana! Manetualain soi dalak ena fo hatahori laen nara oo bisa laꞌo ela sira leleo-lalaꞌo kasalan nara boe, fo Manetualain koka heni sala-singgon nara, de ara oo hambu masodak rakandoo ro Ndia boe.” \s1 Lamatuak Yesus hatahorin nara sasarak sudi bee reu. Sira noꞌuk ka rakabua numa kota Antiokia \p \v 19 Fai maneuk kara neu ara rakanisa basa Stefanus, boe ma ara mulai tao doidosok ma rakasususak Yesus hatahorin nara. Huu naa de ara ralai sasarak sudi bee reu. Ketuk ralai reni profensi Fenisia reu. Ketuk oo reni pulu Siprus reu boe, ma ketuk bali ralai dook ka losa kota Antiokia nai profensi Siria reu. Hatahori mana malaik kara iar oo tui-bengga Lamatuak Yesus Tutui Malolen nai bee a mesan boe. Tehuu ara rafada reu kada sira hatahori Yahudin nara. Ara ta rafada neu hatahori laen nara.\x + \xo 11:19 \xt Nedenuk kara Tutuin 8:1-4\x* \p \v 20 Tehuu hambu Lamatuak hatahorin nara oo ruma pulu Siprus ma kota Kerene mai boe. Ketuk laꞌo rakandoo reni kota Antiokia nai profensi Siria reu. Sira iar ndia tui-bengga Lamatuak Yesus Tutui Malolen neu hatahori ta Yahudir marai naa. \v 21 Lamatuak fee Ndia koasan neu sara, losa hatahori noꞌun seli ramahere Lamatuak Yesus. \p \v 22-24 Faik naa, Lamatuak Yesus hatahorin nara maruma Yerusalem ramanene rae, hatahori laen nara rai Antiokia oo ramahere neu Yesus ena boe. Basa boe ma ara radenu hatahori esa, nade Barnabas, fo neu tiro sara rai naa. Barnabas ia, hatahori dalen malole, ma namahere tebe-tebe neu Manetualain. Manetualain Dula-dalen oo nakalalaꞌok kana boe. \p Neu ana losa naa, ana mete-nita nae, memak tebe Manetualain naue-osa nai hatahori laen leleo-lalaꞌon nara taladan ena. Boe ma dalen namahoko. De ana fufuꞌa dalen nara, mita fo ara tungga rakandoo Lamatuak Eno-dala Masodan no tebe-tebe. No dalak naa, Lamatuak hatahorin nara tamba faik, tamba ramanoꞌu. \p \v 25 Basa boe ma Barnabas neni kota Tarsus neu fo nae neu sangga Saulus. \v 26 Neu ana natonggo noon, ana kokoe Saulus, fo ara sama-sama fali reni Antiokia reu. De dua sara leo ruma Antiokia sama-sama ro Lamatuak hatahorin nara, losa teuk esa. Tungga faik, dua sara fee nenorik laꞌe-neu Lamatuak Yesus Eno-dalan Masodan neu hatahori noꞌuk kara. (Numa kota Antiokia naa, dei de hatahori mulai roke Lamatuak Yesus hatahorin nara rae, ‘hatahori Karisten’.)\f + \fr 11:26 \ft Dedeꞌa deꞌek ‘Karisten’ naa, numa dedeꞌa deꞌek ‘Karistus’ mai. Sosoa-ndandaan nae, ‘hatahori mana tungga Karistus’. Karistus sosoa-ndandaan nae, ‘Hatahori Malalaok fo Manetualain henggenee memak kana numa lele uluk mai fo nae nadenun mai.’\f* \p \v 27 Neu dua sara bei ruma Antiokia, hatahori hida ruma Yerusalem mai. Lamatuak nasiꞌe pake hatahorir raa fo dadi reu Ndia mana toꞌu dedeꞌan. \v 28 Numa mana toꞌu dedeꞌak kara raa mai, hambu hatahori esa, nade Agabus. Manetualain Dula-dalen nafadan nae, “Neu ko hambu fai ndoe-laꞌas tahohoꞌak nai basa dae-bafok katematuan, losa buꞌun nara.” Boe ma ana neu nafada seluk hatahorir. (Ndia kokolan naa, ana mori-dadi tebe neu lelek Roma mane ina-huun keser, nade Kladius toꞌu parenda).\x + \xo 11:28 \xt Nedenuk kara Tutuin 21:10\x* \v 29 Lamatuak Yesus hatahorin nara maruma Antiokia ramanene Agabus kokolan talo naa, boe ma ara rala harak fo ara tutuꞌu doik fee sira toranoon nai Yesus dale marai profensi Yudea fo mana leo-laꞌo nai susa ma toꞌa taak dale. Esa-esak fee tungga sira nebeꞌin. \v 30 Ara tutuꞌu basa, boe ma ara here Barnabas no Saulus, fo dua sara reni doik kara raa, fo fee sara reu malangga saranik kara marai naa. De malangga saranik kara raa baꞌe fee neu hatahori mana susa ma toꞌa taak kara. \c 12 \s1 Yakobis mamaten; Petrus maso bui; ma hatahori kamaherek kara huhule-haradoin \p \v 1 Faik naa oo manek Herodes\f + \fr 12:1 \ft Manek Herodes ia, ara oo ralelan no nadek \ft \+it Herodes Agripa\+it* boe. Ndia baꞌin, ara ralelan no nadek \+it Herodes Moꞌok\+it* (ndia Herodes Ina-huuk). Ana ndia nadenu fo hala risa kakana mbimbila anak kara, neu bonggi Lamatuak Yesus numa Betlehem.\f* mulai tao nala Lamatuak Yesus hatahorin ketuk doidoso ralan seli boe. \v 2 Ana fee parenda neu hatahorir fo reu tati risa Yakobis pake tafa. Yakobis naa, Yohanis kaꞌa toun. \v 3 Neu Herodes mete-nita nae, Yakobis mamaten neni nemehokok soa-neu hatahori Yahudi malanggan nara, boe ma ana boe tao lena-lenak bali. Ndaa no fai ina-huuk fo seseik kana rae, feta Roti Ta Pake Laru Taꞌik,\f + \fr 12:3 \ft Fai malole naa deka-deka no Fai Paska.\f* boe ma ana nadenu hatahorir reu humu rala Petrus bali. \v 4 Humu ralan, boe ma ara teen neni bui dale neu. De ara fee soldadu bubuak haa fo ranea ko nggatik neu Petrus hatu-leledon. Soldadu bubuak esa, hambu hatahori haa. Herodes nau fo naketu Petrus dedeꞌan nai hatahori noꞌuk kara matan, mete ma feta naa basan ena.\x + \xo 12:4 \xt Kalua numa Masir mai 12:1-27\x* \v 5 Dadi neu ara bei oka Petrus numa bui dale, Lamatuak Yesus hatahorin nara hule-haradoi ta ramaketu, roke fo Lamatuak loti-mete Petrus. \s1 Lamatuak kalua heni Petrus numa bui dale mai \p \v 6 Neu beꞌe-main, manek Herodes nau naketu Petrus dedeꞌan nai rea matan. Leꞌodaen naa ara paꞌa Petrus pake rante besi dua neu soldadu dua liman nara beke serik numa bui dale. Boe ma ana sunggu nai soldadu kaduak kara taladan. Hambu soldadu laen nara fo ranea rai uma lelesu bafan. \p \v 7 Medak neu ma, Manetualain atan numa nusa tetuk do inggu temak mai nambariik numa naa, de kama naa nasaꞌa manggaledo ndoos. Boe ma ata naa fafae nabeꞌe Petrus nae, “Peꞌu, ee! Mambadeik lai-lai!” Hatematak naa, rante besi naa mboꞌi henin numa Petrus liman mai. \v 8 Boe ma ata naa nadenun nae, “Olu o badum neu! Ma olu o tabu eim neu!” Petrus papake basa, boe ma ata naa nadenu seluk kana bali nae, “Olu o badu deam neu, fo mai tungga au leo!” \p \v 9 Petrus tungga ata naa, de ara kalua numa bui dale mai. Tehuu Petrus nae hetu ko ndia kada nala meꞌi naa. Naa te memak dadi tebe leo naak. \v 10 Neu ara laꞌo seli mamana neneak kaesan ma kaduan, boe ma ara losa lelesu besik. Lelesu naa soi aon, boe ma dua sara kalua, de ara tungga dala mana neni kota neu. Medak neu ma, Manetualain atan naa, laꞌo ela Petrus mesa kana numa naa. \p \v 11 Ata naa mopon, boe ma Petrus nameda nasafali de nae, “Memak tebe, ee! Hatematek ia au bei fo bubuluk. Lamatuak naa, tebe-tebe Ana nadenu atan mai ena fo nakamboꞌik au numa Herodes liman mai. Lamatuak tao talo naa, fo hatahori Yahudir duduꞌa-aꞌafi kaboo mburun nara ta laꞌe au.” \p \v 12 Basa boe ma Petrus neni mama Maria uman neu. Ndia naa, Yohanis inan. Yohanis naa naden laen, ndia Markus. Numa naa, hatahori noꞌuk ka rakabua hule-haradoi, roke fo Lamatuak tulu-fali Petrus numa dedeꞌan mai. \v 13 Losa uma naa, boe ma Petrus dedelu mbaꞌa lelesun, ma nanggou numa lelesu naa mai, boe ma ina mana malalau uma-loo esa, nade Rode, neu titino see ndia mana maik naa. \v 14 Ana namanene Petrus haran, boe ma nalelan neuk ka. Ana namahoko nalan seli, de nalaik uma dale neu, boe ma nafada hatahorir nae, “Petrus nambariik nai dea naa!” Tehuu ana panggananaa, de ana lilii soi lelesu fee Petrus. \p \v 15 Boe ma ara raselu rae, “Ta dadi leo naak! Boso makoa-kandiaok talo naa!” \p Tehuu inak naa naherek enan nae, “Taa! Naa tebe-tebe Petrus haran! Ana nai dea naa!” \p Te ara ta mbali sana, de rae, “Fama te, naa kada ata numa nusa tetuk do inggu temak mai nanea Petrus.” \p \v 16 Ara bei ratola-helak, tehuu Petrus nanggou nakandoo, losa ara reu soi lelesu. Ara soi heni lelesu, boe ma ara panggananaa, nahuu Petrus ndian ena. \v 17 Petrus batak liman mita fo ara nenee. Basa boe ma ana tui sara talo bee de losa Manetualain kalua heni ndia, numa bui dale mai ena. De nadenu sara nae, “Ei miu tui basa mandadik kara iar, neu Yakobis no nedenuk laen nara, ee.” Basa boe ma Petrus kalua neni mamanak laen neu. \p \v 18 Beꞌe-mai huhua anan, neu soldadu mana manear mete neu te Petrus ta sana ena, boe ma ara pangganaa, ma ramataꞌu ralan seli, nahuu ara ta bubuluk hata dadi neu sira bali. \v 19 Neu Herodes bubuluk mandadik naa, boe ma ana parenda sara reu sangga Petrus. Tehuu ara ta ratonggo sana. Boe ma Herodes fee parenda fo parisa soldadur mana maneak kara raa. Ara parisa basa, boe ma ana fee hala risa basa soldadu mana manear raa. \p Basa boe ma Herodes laꞌo ela Yudea, de neu leo numa Kesarea. \s1 Manek Herodes Agripa mamaten \p \v 20 Lelek naa, hatahorir ruma kota dua, nade Tirus ma Sidon mai, ara rasiꞌe hasa nanaꞌak numa manek Herodes nusan mai. Tehuu numa dook ka mai, manek naa namusuk no sara ena. Boe ma ara rala harak fo sangga dalak reu mole-dame roon. De ara here hatahori bubuak esa fo reu ratonggo ro Herodes. Ara losa Kesarea, ara ratia-lai ro Herodes hatahori uma dalen esa, nade Blastus. Hatahori naa malangga mana koladu esa nai manek uma manen. Ara rala harak ro Blastus fo ana dadi neu sira mana kokoen fo nasosoi dalak fee sara, mita fo bisa ratonggo ro Herodes. \p \v 21 Boe ma Herodes nakaheik simbok kasa, de ara henggenee faik esa fo ara ratonggo. Faik naa, ara tao tatao moꞌok. Herodes pake ndia bua-loꞌa manen, basa boe ma nanggatuuk neu kadera man-parendan. Boe ma ana mulai kokolak noo sara. \v 22 Hatahorir ramanene haran, boe ma ara mulai koa rakadedemak kana rae, “Nenene haran naa! Ia ta hatahori dae-bafok haran! Ia dewa haran!” \v 23 Medak neu ma, Manetualain atan esa numa nusa tetuk do inggu temak mai haitua fee Herodes hedis esa, nahuu ana simbo hatahori kokoa-kikion neu ndia, ma ana seti nakaheok heni Manetualain. Boe ma sikalatik kara raꞌa heni Herodes ao-mbaan losa ana mate ndua hadak. \p \v 24 No basa dedeꞌak fo mandadik kara raa, boe tao tamba natanggenggela Manetualain Hara Lii Malolen, ma hatahori fo mana tungga Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan oo tamba ramanoꞌu boe. \p \v 25 Neu Barnabas no Saulus reni tutulu-fafalik numa hatahori Antiokiar mai feen neni Yerusalem neu naa basa ena, boe ma ara fali reni Antiokia reu. Ara roo hatahori taꞌe anak esa sama-sama no sara. Ndia naden Yohanis. Ara oo roken rae, Markus boe. \c 13 \s1 Hatahori Antiokiar radenu Barnabas no Saulus \p \v 1 Numa kota Antiokia, hatahori noꞌuk ka ramahere neu Yesus ena. Hambu hatahori hida fo Manetualain pake sara dadi neu Ndia mana toꞌu dedeꞌan, ma hambu hida bali fo Ana pake sara fo ranori hatahorir. Sira raa, ndia: \q2 Barnabas, \q2 Simeon, fo hatahorir rasiꞌe roken rae ‘Tou Nggeok’,\f + \fr 13:1 \ft a: Susura dedeꞌa Yunani nae, \ft \+it ‘Niger’\+it*, sosoa-ndandaan nae, ‘nggeok’, do ‘makiuk’.\f* \q2 Lukius, numa kota Kerene mai, \q2 Menahem, fo ara rakaboin numa kadiꞌi anan mai sama-sama no manek Herodes,\f + \fr 13:1 \ft b: Manek Herodes ia, ara oo ralelan no nadek \ft \+it Herodes Antipas\+it* boe. Ndia naa, ndia hala nisa Yohanis Mana Saranik. Ndia aman, ara ralelan no nadek \+it Herodes Moꞌok\+it* (ndia Herodes Ina-huuk). Ana ndia nadenu fo hala risa kakana mbimbila anak kara, neu bonggi Lamatuak Yesus numa Betlehem. Manek Herodes fo mana hala nisa Yakobis, ma mana matek huu sikalatik kara raꞌan naa, ara ralelan no nadek \+it Herodes Agripa\+it*.\f* \q2 ma Saulus. \p \v 2 Faik esa, ara puasa ma rakabua fo rakaluku-rakatele neu Manetualain. Boe ma Manetualain Dula-dale Malalaon nafada sara nae, “Here mala Barnabas no Saulus. Te Au ue-osang noꞌuk ka. De ara muste tao ue-osa fo Au ae baꞌe fee sara.” \p \v 3 Neu ara puasa ma hule-haradoi basa, boe ma ara ndae liman nara reu Barnabas no Saulus fo tabis asa. Basa boe ma ara radenu dua sara reu rakalalaꞌok Lamatuak ue-osan. \s1 Barnabas ma Saulus reni pulu Siprus reu \p \v 4-5 Neu Manetualain Dula-dale Malalaon fee parenda neu Barnabas no Saulus fo dua sara laꞌo ndule basa mamanak kara, makasososan ara reni kota esa nai tasi tatain reu, nade Seleukia. Yohanis (hatahori naa ndia ara roken oo rae, Markus boe), ana oo tungga sama-sama no sara boe. Ara losa naa, ara saꞌe ofak fo reni pulu Siprus reu, de ara konda numa kota esa, nade Salamis. Numa naa, ara rasiꞌe maso reni hatahori Yahudir uma huhule-haradoin reu fo ara fee nenorik laꞌe-neu Manetualain Dedeꞌa-kokolan neu hatahorir. \p \v 6-8 Boe ma ara laꞌo tuli-tuli numa nggorok esa mai neni nggorok esa neu, de ara losa kota esa nai pulu naa suꞌun seri, nade Pafos. Nggubenor leo nai kota naa. Ndia naden Sergius Paulus. Ndia naa, hatahori malelak. Neu ana namanene nae, Barnabas asa mai nai ndia kotan naa ena, boe ma ana nadenu hatahorir fo reu roke sara, te dalen hii nalan seli nau nenene nenori-nefadak numa Lamatuak mai ena. \p Tehuu numa naa oo, hambu hatahori Yahudi esa boe, nade Bar Yesus (naden laen tungga dedeꞌa Yunani rae, ‘Elimas’). Hatahori ia, mana teka-dokik. Ana nasiꞌe pepeko-leleko hatahorir nae, ndia oo Manetualain mana toꞌu dedeꞌan boe. Ana natia-laik malole no nggubenor naa. Neu Barnabas asa mai, boe ma ana dudunggu nggubenor fo boso simbok kasa. Ana soba-soba nakabubusak nggubenor naa fo hae namahere neu Yesus. \p \v 9 Tehuu Manetualain Dula-dale Malalaon fee koasa neu Saulus (fo ara oo roken rae, Paulus boe), boe ma nakabubula matak fo mete nakateteek mana teka-dokik naa. Boe ma nae, \v 10 “Heeh! Elimas! Nitu anan o! Mana pepeko-lelekok! Losa faik hida bali fo o bei nau kedi-ira hatahori? O laban basa hata fo neulauk. No dalak naa, ai bubuluk o tungga nitur malangga ina-huun. O boso bei tao talo naa bali! O boso soba-soba kena Lamatuak dala ndoon bali! \v 11 Heeh! O nenene, ee! Neu ko Lamatuak huku-doki o. O matam neu ko poke fo o ta bisa mete-mita hata esa boe na losa faik hida dalen.” \p Paulus kokolak basa talo naa, boe ma hatahori naa matan poke tutik ka leo. De ana laꞌok nafaroroe, fo sangga hatahorir toꞌu ndia liman, mita fo rakalalaꞌok kana. \p \v 12 Neu nggubenor mete-nita no mata heli-helin talo naa, ma ana namanene Barnabas asa fee nenorik laꞌe-neu Yesus, ana heran bali-bali, basa boe ma ana namahere neu Yesus. \s1 Ara reni Tutui Malole neni kota Antiokia esa neu bali nai profensi Pisidia \p \v 13 Paulus asa saꞌe ofak numa kota Pafos nai pulu Siprus mai, reni kota esa nai profensi Pamfilia, nade Perga reu. Ara konda ofak numa naa, boe ma Yohanis Markus laꞌo ela sara de ana fali neni Yerusalem neu. \v 14 Ara laꞌok tungga mada lai ruma Perga mai reni kota Antiokia nai profensi Pisidia reu. \p De ara laꞌok losa kota naa. Neu hatahori Yahudir fai hahae tao ue-osan, boe ma ara tungga reu hule-haradoi numa hatahori Yahudir uma huhule-haradoin. \v 15 Faik naa, ara lees numa baꞌi Musa susuran, ma numa Manetualain mana toꞌu dedeꞌan laen nara susuran mai. Boe ma uma huhule-haradoik naa malanggan nara roke Paulus asa rae, “Ama nggara ein. Mete ma ei mae helu hata neu ai, na, ai hule no hada-horomatak fo kokolak tao matea basa ai manai iar dalen.” \s2 Paulus mulai kokolak neu hatahori Yahudir marai Antiokia \p \v 16 Boe ma Paulus nambariik neu mata. Ana botik liman fo noke sara nenee. De ana mulai kokolak nae, “Toranoo Israꞌel nggara ein. Ma basa ina-ama lalaꞌen fo mana maso anggama Yahudi, nahuu ei dalem mara oo hii ralan seli neu hatahori Israꞌel asa Manetualain boe. Au oke ei pasa ndiꞌi doom mara fo nenene au! \p \v 17 Manetualain here nala ita hatahori Israꞌel bei-baꞌin nara numa lele uluk mai ena. Neu ara reu leo numa dae Masir, fo ta sira nusa heli-helin, Manetualain fee sara leo no mole-damek, losa tititi-nonosin nara tamba ramanoꞌu. Basa boe ma Manetualain pake Ndia koasa moꞌon fo Ana noo sara kalua numa Masir mai.\x + \xo 13:17 \xt Kalua numa Masir mai 1:7; 12:51\x* \v 18 Basa naa, ara leo lali-lali numa mamana nees, losa teuk haa hulu dalen. Leo mae ara langga batu rakandoo, tehuu Manetualain nakalalaꞌok kasa no kada dale narun fo ta namanasa sara.\x + \xo 13:18 \xt Susura Rerekek 14:34; Tui Seluk laꞌe-neu Dala Masodak 1:31\x* \v 19 Basa boe ma Manetualain nakalulutu hatahori nusak hitu nai dae Kanaꞌan. De Ana babaꞌe daen nara neu ita bei-baꞌin nara fo dadi neu sira dae pusakan.\x + \xo 13:19 \xt Tui Seluk laꞌe-neu Dala Masodak 7:1; Yosua 14:1\x* \v 20 Ara leo-laꞌo talo naa losa teuk natun haa lima hulu (450). \p Basa boe ma Manetualain soꞌuk fee sara mana maketu-maladi dedeꞌak kara, fo rakalalaꞌok kasa, losa Manetualain soꞌuk nala Ndia mana toꞌu dedeꞌan esa, nade Semuel.\x + \xo 13:20 \xt Mana Maketu-maladi Dedeꞌak kara 2:16; 1 Semuel 3:20\x* \v 21 Neu Semuel dadi neu Manetualain mana toꞌu dedeꞌan, ita bei-baꞌin nara hihiik ka hambu manek esa dei. De Manetualain soꞌuk nala Kis anan, nade Saul, numa leo Benyamin mai. Saul toꞌu parenda losa teuk haa hulu.\x + \xo 13:21 \xt 1 Semuel 8:5; 10:21\x* \v 22 Basa boe ma Manetualain hai henin. De Manetualain soꞌuk nala Isai anan, nade Dauk dadi neu mane beuk nggatin. Manetualain bubuluk Dauk dalen nae, ‘Isai anan, Dauk ia, ndaa Au daleng. Neu ko ana tao natetu basa Au hihii-nanaung lalaꞌen.’\x + \xo 13:22 \xt 1 Semuel 13:14; 16:12; Sosoda Kokoa-kikiok kara 89:20\x* \v 23 Lelek naa, Manetualain helu-bartaa nae nadenu Dauk tititi-nonosin esa, fo tao nasoi-nasoda hatahori Israꞌel asa numa sala-singgon nara mai. Au nau afada basa toranook kara ae, Dauk tititi-nonosin fo Manetualain helu-bartaak naa, ndia Yesus.” \s2 Paulus nae Yesus naa, Hatahori fo Manetualain helu-bartaa fo nae nadenun mai \p \v 24 Paulus tuti kokolan nae, “Neu Lamatuak Yesus bei ta mulai ue-osan, hambu hatahori esa, nade Yohanis, neu nafada hatahori Israꞌel asa nae, ara muste hahae numa sala-singgon nara mai, fo fali tungga Lamatuak. Basa naa, ara muste sarani fo dadi neu tanda nae, sira malole ro Lamatuak ena.\x + \xo 13:24 \xt Markus 1:4; Lukas 3:3\x* \v 25 Tehuu neu Yohanis ue-osan sangga basan ena, ana nafada hatahorir nae, ‘Ei boso duꞌa mae, au ia, Hatahori fo Manetualain helu-bartaa numa lele uluk mai ena fo nae nadenun mai. Masaneda matalolole! Ei muste mahani Hatahori esa fo neu ko nae mai. Ndia ta neni babanggak lena heni au, losa au dadi uu kada ana neondan oo au ta andaa boe.’\f + \fr 13:25 \ft Susura dedeꞌa Yunani huuk surak nae, ‘akaluku fo sefi ndia tali sopatun oo au ta andaa boe.’ Sosoa-ndandaan nae, nekesasamak kana no Lamatuak Yesus, Yohanis nameda aon kada hatahori kadiꞌik. Lees nai Mateos 3:11, Markus 1:7, Lukas 3:16, Yohanis 1:20, 27.\f* \p \v 26 Toranoo nggara ein! Ei fo memak baꞌi Abraham tititi-nonosin, ma ei laen nara fo dalem mara hii malan seli neu Manetualain. Nenene neu au dei! Manetualain nafada dedeꞌak ia neu ita ena, fo ita bisa bubuluk tala Ndia eno-dala masodan. Ana tao nasoi-nasoda ita numa ita sala-singgon nara mai. \v 27 Numa lele uluk mai, Manetualain pake Ndia mana toꞌu dedeꞌan nara fo ara surak rafada hatahorir laꞌe-neu Hatahori fo Manetualain helu-bartaa nae nadenun mai naa. Boe ma ita malangga anggaman nara, ma hatahori laen nara marai Yerusalem, ara lees laꞌi-laꞌik ka ena hata fo mana toꞌu dedeꞌak kara surak ena. Tungga fai hahae tao ue-osa, ara maso reni uma huhule-haradoik dale reu, fo ara lees laꞌe-neu Hatahori naa nai Manetualain Susura Malalaon dale. \p Tehuu ara ta ralela rae, Hatahori fo Manetualain helu-bartaa nae nadenun mai naa ena, ndia Yesus. Basa boe ma ara sangga dalak fo hukun mates neun. Naa te dalak ia oo ndaa no hata fo Manetualain mana toꞌu dedeꞌan nara surak ena boe. \v 28 Ara sangga-sangga dedeꞌak ro Yesus fo rae ike ratudan, tehuu ara ta hambu Ndia salan hata faa boe na. Leo mae talo naa, tehuu ara reu roke nggubenor Pilatus fo tao risan.\x + \xo 13:28 \xt Mateos 27:22-23; Markus 15:13-14; Lukas 23:21-23; Yohanis 19:15\x* \v 29 Nggubenor naa nakaheik, boe ma ara paku londa Yesus neu ai ngganggek lain, losa Ana mate. Tehuu basa iar oo ndaa no hata fo Manetualain mana toꞌu dedeꞌan nara surak ena boe. Basa boe ma ara rakonda ao-mbaa mamaten numa ai ngganggek lain mai, de ara koꞌo renin reu taon neu rates dale.\x + \xo 13:29 \xt Mateos 27:57-61; Markus 15:42-47; Lukas 23:50-56; Yohanis 19:38-42\x* \v 30 Tehuu Manetualain pake Ndia koasan, fo nasoda falik Yesus numa mamaten mai. \p \v 31 Neu Yesus nasoda fali numa mamaten mai ena, Ana natudu aon laꞌe noꞌuk ka neu hatahorir. Sira raa, ndia mana sama-sama ro Yesus ruma profensi Galilea mai fo reni Yerusalem reu. Ma sira raa ndia hatematak ia dadi reu sakasii fee hatahori Israꞌel asa.”\x + \xo 13:31 \xt Nedenuk kara Tutuin 1:3\x* \s2 Paulus natudu nae, Lamatuak pake Ndia mana toꞌu dedeꞌan nara ena, fo rafada memak laꞌe-neu Yesus \p \v 32-33 Paulus tuti kokolan nae, “Talo ia! Ai dua ngga, ndia au ua Barnabas ia, numa dae dook ka mai ena fo mafada ei, mita fo ei bubuluk mae, hata fo Lamatuak helu-bartaa neu ita bei-baꞌin nara ena, hatematak ia basa sara mori-dadi ena. Manetualain tao nasoda falik Yesus numa mamaten mai ena. Nai susura \it Sosoda Kokoa-kikiok kara\it* nomer kaduan, Manetualain pake hatahori ena fo surak laꞌe-neu Yesus, Hatahori fo Ana helu-bartaa nae nadenun mai naa nae, \q1 ‘O ia, Au Anang. \q2 Faik ia, Au soꞌuk ala O fo toꞌu parenda.’\x + \xo 13:32-33 \xt Sosoda Kokoa-kikiok kara 2:7\x* \p \v 34 Numa lele uluk mai Manetualain helu-bartaa ena nae, neu ko Ana nae tao nasoda falik Hatahori fo Ana helu-bartaa nae nadenun mai naa ena, de Hatahori naa ta mate bali. Huu naa de Manetualain pake mana toꞌu dedeꞌan ena fo surak nae, \q1 ‘Numa lele uluk mai Au ndara fangga hehelu-bartaak ena ua mane Dauk fo ae feen babaꞌe-babatik. \q2 Dadi hatematak ia Au oo nau ndara fangga hehelu-bartaak naa bali ua o boe, nahuu o dadi muu mane Dauk tititi-nonosin.’\x + \xo 13:34 \xt Yesaya 55:3\x* \p \v 35 Hambu \it Sosoda Kokoa-kikiok kara laen\it* rae, \q1 ‘Lamatuak ta ela O Hatahori Malalaon ao-mbaa mamaten, \q2 fo dadi noe nakalulutu nai Ndia raten dale.’\x + \xo 13:35 \xt Sosoda Kokoa-kikiok kara 16:10\x* \p \v 36-37 Ndondoon talo ia: \it Sosoda Kokoa-kikiok kara\it* iar ta dudu neu kada Dauk mesa kana! Ita bubuluk talo naa, nahuu mane Dauk tao hata fo neulauk noꞌuk ka ena soa-neu ndia hatahori nusan, basa boe ma ana mate. De ratoin, boe ma ao-mbaa mamaten noe heni basan ena. Dadi ita bubuluk tae, \it Sosoda Kokoa-kikiok kara\it* raa ta dudu neu Dauk, tehuu dudu neu Hatahori laen. Hatahori fo Ana dudu nalak naa, neu ko mete ma Hatahori naa maten ena, na, Manetualain tao nasoda falik kana numa mamaten mai. Huu naa de ao-mbaa mamaten ta noe nakalulutu faa boe na. \p \v 38-39 Dadi toranoo nggara ein, nenene matalolole! Hatahori naa, ndia Yesus! De mete ma ita tamahere neun, dei fo Ana nau lemba-nasaa sala-singgok kara, fo mete ma tungga ndoon, na, ita mesa ngga ndia muste lemba-tasaa. No dalak naa, Manetualain koka heni ita sala-singgon nara. Tehuu ita bubuluk ena tae, leo mae ita tao tungga basa baꞌi Musa hada hohoro-lalanen lalaꞌen oo, naa mesa kana bei ta bisa tao ita ndaa nai Manetualain matan. \v 40-41 Huu naa de ei muste duꞌa matalolole. Boso losak, hata fo Manetualain mana toꞌu dedeꞌan lele uluk kara rafada ena, tuda laꞌe ei. Ara surak ena rae, \q1 ‘Besa-besa ei hatahori mana makatitiik kara fo soa mete hatahori no kada pui a! \q2 Huu Au, Manetualain, tao sudi hata fo hatahorir heran bali-bali; \q3 tehuu neu ko ei simbo mala ei babaꞌem, fo ei mate ndua hadak. \q1 Au tao dalak esa neu ei bei masodak, \q2 tehuu ei ta nau simbok. \q1 Leo mae hatahorir rafada ena oo, \q2 ei ta nau malela boe. \q1 Malole lenak ei duꞌa matalolole dedeꞌak kara iar, mita fo ei oo heran boe.’\x + \xo 13:40-41 \xt Habakuk 1:5\x* \p Dadi toranoo nggara ein. Duꞌa matalolole hata fo au afada bebeik kara ena. Boso nggari heni hata fo ei mamanene malan bebeik kara ia ena, sama leo hatahori mana makatitiik kara tatao-nonoꞌin. Au kokolang baꞌu kada naa. Makasi noꞌuk ka.” \p \v 42 Paulus no Barnabas kokolak basa, boe ma ara rambariik fo rae laꞌo ela uma huhule-haradoik naa. Tehuu hatahorir maruma naa roke fo ara fali mai seluk nai menggu mana maik, fo ara kokolak no lutun lenak bali, hata fo ara kokolak bebeik kara raa ena. \v 43 Neu ara kalua numa uma huhule-haradoik naa dale mai, hambu hatahori noꞌuk ka ruma naa mai, reu laꞌo tungga Paulus no Barnabas. Basa boe ma dua sara fee nenori-nefadak neu sara rae, “Ita bubuluk tae, Manetualain dalen malolen seli neu ita. Huu naa de ei oo muste toꞌu mahere tebe-tebe neu Ndia boe.” \s1 Hatahori Yahudi malanggan nara timba heni Paulus asa \p \v 44 Neu menggu mana maik, ndaa no hatahori Yahudir fai hahae tao ue-osan, ela kada baꞌuk ka fo basa hatahorir marai kota naa mai fo rae nenene Lamatuak Dedeꞌa-kokolan. \v 45 Tehuu neu hatahori Yahudi malanggan nara mete-rita hatahori noꞌuk ka nau mai fo nenene Paulus asa, boe ma dalen nara mana kikitok kara. Neu Paulus bei kola-kola, ara rasimbo bafak no huu-suꞌun taa roon, ma ara kokolak rakatutudak Paulus asa. \p \v 46 Tehuu Paulus asa ta rakadedeak, ma ara kokolak ta no bii-bambik bali. Ara rae, “Memak Manetualain soi dalak nakahuluk fee ita hatahori Yahudir, ma Ana fee Hara Lii Malolen neu ita ena. De naa memak nandaa! Tehuu ei ta nau simbok. Dadi no ei here talo naa, ei matudu mae, ei ta mandaa hambu masodak seku neu mia Manetualain. Dadi hatematak ia, ai mae meni Hara Lii Malole naa neni hatahori nusa-nusak laen nara reu, nahuu ei timba henin ena. \v 47 Huu Manetualain nadenu ai, sama leo Yesaya surak ena nae, \q1 ‘Au soꞌuk ala ei ena, fo dadi sama leo lantera fo neni manggaledok \q2 fee hatahori nusa-nusak laen nara, fo hatahori ta Yahudir, \q3 naa fo ei tao manggaledo dalak fo mana neni Au mai naa, \q2 ma naa fo Au akamboꞌik kasa numa sira sala-singgon nara mai. \q2 Ei oo muste matudu dalak naa nai dae-bafok ia numa suꞌun seri mai neni suꞌun seri neu boe.’ ”\x + \xo 13:47 \xt Yesaya 42:6; 49:6\x* \p \v 48 Neu hatahori laen fo hatahori ta Yahudir ramanene talo naa, boe ma ara ramahoko ralan seli. De ara koa-kio neu Manetualain rae, “Koa-kio Lamatuak! Lamatuak Hara Lii Malolen naa neulaun seli!” Ma nai naa, hambu hatahorir fo Manetualain henggenee memak kasa numa lele uluk mai ena, fo bisa rasoda seku neu ro Ndia. Boe ma basa sara ramahere neu Lamatuak Yesus. \p \v 49 Manetualain Dedeꞌa-kokolan, ara tui-benggan numa bafak mai neni bafak neu, de natanggela ndule basa nusak naa. \p \v 50 Numa kota naa, hambu hatahori moꞌo-inahuuk kara, inak ma touk. Hambu ketuk fo dalen nara hii ralan seli neu Lamatuak. Tehuu hatahori Yahudi malanggan nara mai fo dudunggu hatahori moꞌo-inahuuk kara raa, losa ara husi kalua heni Paulus no Barnabas numa sira nusan mai. \v 51 Ara kalua numa kota naa mai, boe ma dua sara tao tungga hadak esa ndia nggafu heni afu numa ein nara mai, fo dadi tanda nae, hatahorir marai kota naa ta nau nenene neu dua sara. Basa boe ma ara laꞌo rasadea ela kota naa. De ara reni kota laen esa reu, nade Ikonium.\x + \xo 13:51 \xt Mateos 10:14; Markus 6:11; Lukas 9:5; 10:11\x* \p \v 52 Tehuu hatahorir fo mana ramahere neu Lamatuak Yesus nai Antiokia ena, dalen nara ramahoko, nahuu Manetualain Dula-dale Malalaon tao natea dalen nara. \c 14 \s1 Paulus no Barnabas ruma kota Ikonium \p \v 1 Paulus no Barnabas losa kota Ikonium, boe ma ara maso reni hatahori Yahudi uma huhule-haradoin reu. Numa naa, ara kokolak no loa-narun laꞌe-neu Manetualain Hara Lii Malolen, losa hatahori Yahudi noꞌuk ka ma hatahori nusa-nusak laen noꞌuk ka oo ramahere neu Lamatuak Yesus boe. \v 2 Tehuu numa naa, hambu hatahori Yahudi hida nemeheheren neu anggama Yahudi matea ndoos, de ara ta nau simbok Paulus asa kokolan. Boe ma ara dudunggu hatahori laen nara fo ara mburuk ralan seli neu hatahorir fo mana ramahere neu Yesus. \v 3 Tehuu Paulus asa ta ramataꞌu. Ara tui-bengga rakandoo Lamatuak Yesus Tutui Malolen neu see a mesan. Ara rafada rae, Lamatuak Yesus dalen neni soik soa-neu basa hatahorir. Ana oo fee koasa boe fo ara bisa tao tanda heran mata-matak kara, mita fo hatahori noꞌuk ka bubuluk rae, Lamatuak pake sara. \p Lelek naa, Paulus asa leo dook ka numa kota naa. \v 4 Boe ma hatahorir maruma kota naa rabaꞌe dadi reu bubuak dua. Bubuak esa tungga hatahori fo nemeheheren neu anggama Yahudi matea ndoos; ma esa bali na, ara tungga rahere rook Lamatuak nedenun nara. Hatahori bubuak kaduak kara raa rareresi rakandoo. \p \v 5 Boe ma hambu hatahori Yahudi hida fo nemeheheren neu anggama Yahudi matea ndoos rala harak ro hatahori laen nara ma sira malanggan nara boe, fo rakasususak Lamatuak nedenun nara. Ara oo rae toko Paulus asa renik batu boe. \v 6 Tehuu hambu hatahori nafada Paulus asa nae, hambu hatahori bubuak esa rae tao manggarauk neu sara. Boe ma ara ralai reu sangga sodak numa profensi Litonia, nai kota Listra, kota Derbe ma nggoro matia-taik kara marai naa. \v 7 Numa naa ara oo tui-bengga Lamatuak Yesus Tutui Malolen boe. \s1 Paulus asa ruma kota Listra ma Derbe \p \v 8 Paulus no Barnabas losa kota Listra, boe ma ratonggo ro touk esa. Ndia ein dua sara kekok mulai numa inan bonggi henin mai. De ana bei ta laꞌok nita. \v 9 Hatahori naa nanggatuuk fo nenene Paulus tutuin. Basa boe ma Paulus mete nakateteek kana, ma duꞌa nae, “Hatahori ia nemeheheren bisa tao nahai hedin!” \v 10 De Paulus nanggoun nae, “Kaꞌa! Mambariik leo!” Hatahori naa namanene nala naa, boe ma ana fotar nambadeik memak, de ana mulai laꞌo-laꞌo. \p \v 11 Neu hatahorir mete-rita Paulus tao talo naa, boe ma basa sara nado bafan nara bese mboo. De ara kokolak pake sira dedeꞌa Likonian rae, “Ei nenene dei! Hatahori dua iar, dewar ndia konda mai nai dae-inak pake hatahori dae-bafok ao-inan!” \v 12 Hatahorir raa kokolak talo naa, nahuu ara rae fama te Barnabas naa, sama leo sira dewan esa, nade Seus. Ma Paulus fo soa kokolak, ara rae fama te ndia naa, dewa Hermes.\f + \fr 14:12 \ft Tungga sira nemeheren, Hermes naa, mana neni hara heheluk neu dewar.\f* \v 13 Nai kota lelesun dea, hambu uma sosonggok esa soa-neu sira dewa Seus. Seus mana songgon mete-nita Paulus asa, boe ma neni bunggar ma leꞌa neni sapi mane moꞌok hida mai fo nae songgo-tanggu neu sara. Boe ma hatahori noꞌuk ka tungga mana songgo naa fo reu songgo-tanggu neu Lamatuak Yesus nedenun nara. \p \v 14 Tehuu neu ara bubuluk rae, hatahorir raa nau songgo-tanggu neu sara, boe ma Paulus no Barnabas ta rakaheik. De ara ralaik reni hatahori noꞌuk kara raa matan reu, boe ma ara sii sida sira mesa kasa badun nara, fo tao tanda rae sira ta rakaheik neu hata fo hatahorir raa sangga taok. Basa boe ma dua sara rakau rae, \v 15 “Awii! Tao hata de ei tao talo ia? Ei boso duꞌa mae air ia dewa. Air ia, hatahori dae-bafok biasa sama leo ei boe. Ai ia mai fo mafada ei tutui malole esa. Ei muste masadea laꞌo ela ei dewam mara fo ta raena sosoak hata-hata. Ei muste fali mai tungga Manetualain, fo mana masodak tebe-tebe. Ana ndia nakadadadik lalai no dae-inak ia, no basa oe-isin lalaꞌen.\x + \xo 14:15 \xt Kalua numa Masir mai 20:11; Sosoda Kokoa-kikiok kara 146:6\x* \v 16 Numa lele uluk mai, hatahori nusa-nusak kara leo-laꞌo tungga kada sira hihii-nanau heli-helin. Manetualain oo ela sara talo naa boe. \v 17 Tehuu Lamatuak ta lilii tao tanda mata-matak kara, mita fo basa hatahori nusa-nusak kara bubuluk rae, Lamatuak naa, malole. Ana ndia nakonda udan fee ita. Ana ndia fee ita osi-lutun nara rabuna-boa no neulauk. Ana ndia fee ita nanaꞌa-nininuk, ma tao namahoko ita dalen nara.” \p \v 18 Leo mae Paulus no Barnabas kaꞌi sara ena fo boso tao talo naa, tehuu hatahorir raa rasuu ralan seli fo nau reni sosonggok naa fee neu sara. \p \v 19 Faik naa, hambu hatahori Yahudi hida fo ruma kota Antiokia ma kota Ikonium mai reni kota Listra reu. Ara dudunggu hatahori noꞌuk kara raa fo tungga laban Lamatuak Yesus nedenun nara. Boe ma ara toko Paulus pake batu. Ara rae fama te maten ena, de leꞌa renin fo reu nggarin neni kota deak neu. \p \v 20 Tehuu Yesus hatahori kamaheren nara rambariik eko-feo Paulus, boe ma ana nambadeik. Basa boe ma ana maso fali neni kota dale neu. Neu beꞌe-main, boe ma ana no Barnabas laꞌok sama-sama reni kota laen reu, nade Derbe. \s1 Paulus no Barnabas fali reni saranik kara marai kota Antiokia nai profensi Siria reu \p \v 21 Numa Derbe, Paulus no Barnabas tui-bengga Lamatuak Yesus Tutui Malolen. De hatahori noꞌuk ka ramahere neu Yesus. Basa boe ma dua sara fali reni Listra reu. Numa naa mai, ara fali reni Ikonium reu. Numa Ikonium mai, ara laꞌo rakandoo reni Antiokia nai profensi Pisidia reu. \v 22 Numa naa, ara kokolak ro hatahori mana tungga Yesus fo ratetea dalen nara. Ara fee nesenedak rae, “Toranoo nggara ein! Mete ma ita maso dadi teu Manetualain hatahorin, na, boso duꞌa mae ita ta hambu susa-sonak bali. Leo mae talo bee oo, ita muste hambu susa-sonak boe. Tehuu ita muste takatataka, fo tungga takandoo neu Yesus.” Dua sara ranori talo naa neu Yesus hatahorin nara marai kota naa. \p \v 23 Basa boe ma Paulus no Barnabas mulai sangga hatahorir fo soꞌuk kasa dadi reu malangga\f + \fr 14:23 \ft Malangga saranik nai lalanek ia, nai dedeꞌa Yunani nae, \ft \+it presbuteros\+it*.\f* nai saranik kara esa-esak. Ara hule-haradoi ma puasa fo sangga bubuluk Lamatuak hihii-nanaun. Basa boe ma ara ndae liman nara ma hule-haradoi, fo soꞌuk hatahori fo Lamatuak dudu nalak naa ena, fo dadi neu saranik kara malanggan. \p \v 24 Basa boe ma Paulus no Barnabas laꞌo ela profensi Pisidia fo laꞌo rakandoo reni profensi Pamfilia reu. \v 25 Ara losa kota esa, nade Perga. Ara tui-bengga Lamatuak Tutui Malolen numa naa. Basa boe ma ara laꞌo rakandoo, de ta dook ka bali, na, ara losa kota Atalia. \v 26 Numa naa, ara saꞌe ofak de fali reni kota Antiokia nai profensi Siria reu. Fai maneuk kara raa, Lamatuak Yesus hatahorin nara marai Antiokia naa ndia radenu ma loo lima sara reu Lamatuak fo Ana nanea natalolole sara. De hatematak ia Paulus asa rae fali fo tui saranik kara marai Antiokia rae, sira tao rabasa sira ue-osan ena. \p \v 27 Losa Antiokia, boe ma Paulus asa rakabubua rala Lamatuak hatahorin nara maruma naa. Boe ma ara tui no loa-narun basa hata fo Lamatuak tao neu sara ena. Rae, Lamatuak soi dalak ena fo hatahori ta Yahudir oo ramahere neu Yesus boe. \v 28 Basa boe ma Paulus no Barnabas leo dook ka ro Lamatuak Yesus hatahori kamaheren nara ruma naa. \c 15 \s1 Lasi-lasi Karisten nara rakabua ruma Yerusalem \p \v 1 Faik naa, hatahori Yahudi Karisten hida ruma dae dook ka nai profensi Yudea mai reni Antiokia reu. Losa naa, boe ma ranori Lamatuak Yesus hatahorin nara rae, “Ei mamahere neu Lamatuak Yesus ena. Naa oo malole boe. Tehuu naa bei ta dai. Mete ma ei nau tebe-tebe masoi-masoda, na, ei oo muste sunat boe, tungga ai dala-hadan, fo Lamatuak mesa kana feen nesik baꞌi Musa ena.”\x + \xo 15:1 \xt Malangga Anggamar Hohoro-lalanen 12:3\x* \p \v 2 Tehuu Paulus no Barnabas laban tingga-tingga neu hatahorir raa kokolan nara. Ara rareresi mate-mate. Boe ma Paulus asa rae, “Ei sala! Hatahori nusa-nusak laen ta Yahudi, fo mana ramahere neu Yesus, ta parluu tungga hatahori Yahudir dala-hadan sunat!” Huu ara rareresi talo naa, de ara rala harak fo radenu Paulus no Barnabas, ma nonoon laen hida ruma Antiokia mai, fo reni dedeꞌak sunat ia neni Lamatuak nedenun nara, ma lasi-lasi Karisten laen marai Yerusalem reu. \p \v 3 Huu naa de hatahori Karisten nara marai Antiokia radenu Paulus asa reni Yerusalem reu. Ara laꞌok tungga dala madak, resik profensi Fenisia ma profensi Samaria. Neu ara bei laꞌok numa dalak naa, ara tuli-tuli hatahori kamaherek kara uman. De ara tui no lutu-lelon rae, “Hatahori fo ta Yahudir oo fali mai fo ramahere neu Lamatuak ena boe!” Basa hatahorir ramanene rala naa, boe ma ramahoko. \p \v 4 Ara losa Yerusalem, basa Yesus hatahorin nara simbok kasa no malole. Lamatuak nadenun nara ma lasi-lasi Karisten nara oo simbok kasa boe. Basa boe ma Paulus asa tui basa hata fo Lamatuak tao neu sara ena, losa hatahori laen noꞌuk ka oo tungga Lamatuak Yesus ena boe. Ma ara oo tui sira nereresin laꞌe-neu sunat boe. \v 5 Hatahorir raa fo mana ramanene Paulus asa tutuin, hambu hatahori Karisten Yahudi hida numa partei Farisi mai. Ara rambariik, de kokolak rahere haran rae, “Nenene matalolole, ee! Mete ma hambu hatahori ta Yahudi see a mesan, fo nae tungga Yesus, na, ara muste tungga ita dala-hadan sunat, ma ita hadan hohoro-lalanen laen, fo Manetualain mesa kana nakonda nesik baꞌi Musa ena.” \p \v 6 Boe ma basa saranik kara rala harak fo Lamatuak nedenun nara, ma lasi-lasi Karisten nara rakabua fo timba-tai dedeꞌak naa. \v 7 De ara ratuka duduꞌak no loa-narun. Mateꞌen, boe ma Petrus nambariik de kokolak nae, “Toranoo nggara ein! Ei mesa ngga bubuluk mae, fai bakahulun Manetualain dudu nala au numa ei taladam mara mai ena, fo au uu tui-bengga Yesus Tutui Malolen neu hatahori ta Yahudir. Manetualain oo nau fo ara ramahere neu Yesus boe.\x + \xo 15:7 \xt Nedenuk kara Tutuin 10:1-43\x* \v 8 Manetualain nalela ita hatahori dae-bafok esa-esak dalen. Ma Ana ndia fee Ndia Dula-dale Malalaon neu sara, sama leo Ana fee neu ita ena. No dalak naa, ita bubuluk tae, Manetualain oo simbok kasa boe.\x + \xo 15:8 \xt Nedenuk kara Tutuin 2:4; 10:44\x* \v 9 Manetualain ta memete matak sira ro ita. Ana ta bibingga sira numa ita mai. Ana tao nalalao dalen nara ena, nahuu ara oo ramahere neu Yesus ena boe, sama leo Ana oo tao nalalao ita dalen boe. \p \v 10-11 De, talo bee? Mete ma Lamatuak simbok kasa ena, na, tao hata de ita bei nau fua tamba bali, fo tao tamabera sara tenik dala-hadak sunat ia bali? Naa te, mete ma ita tae kokolak tungga ndoon, na, ita to ita bei-baꞌin nara, ta lemba tabeꞌi basa ita anggaman hohoro-lalanen! Dadi ita boso takasesetik kasa talo naa! Au ae atane talo ia: Lamatuak tao nasoi-nasoda ita, nahuu ita tungga anggama hohoro-lalanen, do? Taa, hetu! Ana tao nasoi-nasoda ita, nahuu Lamatuak Yesus sue-lai ma natudu dale susuen neu ita. De, boso lilii-ndondou! Manetualain oo sue-lai ma natudu dale susuen neu hatahori laen leo naak boe.” \p \v 12 Ara ramanene rala naa, boe ma ta hambu hatahori tamba seluk duduꞌak bali. \p Basa boe ma Paulus no Barnabas tui bali, tao hata de Lamatuak pake sira ena. Ara tui tanda heran nara, ma hata ta hohoꞌak, fo Manetualain taon numa hatahori ta Yahudir taladan nara ena. \v 13 Ara tui basa, boe ma hatahori esa, nade Yakobis, nambariik de kokolak nae, “Toranoo nggara ein! Ei nenene au dei! \v 14 Kaꞌa Peꞌu\f + \fr 15:14 \ft Susura dedeꞌa Yunani surak nae, ‘Simeon’. Simeon ma Simon naa, sama. Simeon/Simon naa, ndia Petrus naden laen.\f* bei fo tui basa neu ita nae, Manetualain here nala hatahori ta Yahudir ena, fo fee sara maso dadi reu Lamatuak Yesus nufanelun nara. \v 15 Naa ndaa no Manetualain mana toꞌu dedeꞌan nara rafada memak kana numa lele uluk mai ena. Ara surak ena rae: \q1 \v 16 ‘Ndaa no fain, Au fali mai. \q2 Huu Au ae ambadedei falik mane Dauk parendan. \q1 Ndia tititi-nonosin mana nakalulutuk naa ena, \q2 Au ae ambededeik seluk kana, ma tao atean bali. \q1 \v 17-18 No tao talo naa, hatahori nusa-nusak laen nara oo mai sangga fo ratonggo ro Au boe. \q2 Au oo here ala sara ena, fo dadi neu Au hatahoring boe. \q2 Te Manetualain kokolak talo naa numa lele uluk mai ena na!’\x + \xo 15:17-18 \xt Amos 9:11-12\x* \p \v 19-20 De numa au, Yakobis mai, talo ia: mete ma numa hatahori nusa-nusak laen mai nae maso dadi Manetualain hatahorin, na, ita hatahori Yahudir boso tao takasususak kasa. Ita boso tao tamabera sara, ma boso tadenu sara fo tungga ita dala-hadan sunat. Dadi ita muste surak susurak esa, fo haitua fee sara tae, ara hae tungga basa ita hada Yahudi hohoro-lalanen lalaꞌen. Ita oo fee nesenedak neu sara tae, ara boso laꞌok sala ro hatahori fo ta sira sao toun do sira sao inan boe. Ara boso raꞌa mbaa sosonggok. Ara ta bole raꞌa banda daan. Ma ara ta bole raꞌa mbaa banda mana matek neni hese nisak fo daan ta kalua heni sana.\x + \xo 15:19-20 \xt Kalua numa Masir mai 34:15-17; Malangga Anggamar Hohoro-lalanen 17:10-16; 18:6-23\x* \v 21 Mete ma ita fee hohoro-lalanek talo ia, na, ia ta mata beuk. Hatahori noꞌuk ka bubuluk ena, ita hatahori Yahudir dala-hadan memak talo naa ena. Huu hohoro-lalanek kara ruma baꞌi Musa mai naa, ita lees asa rai basa uma huhule-haradoik kara nai bee a mesan tungga-tungga fai hahae tao ue-osa. Dadi hatahori nusa-nusak laen noꞌuk ka bubuluk ena. Au kokolang baꞌu kada naa. Makasi!” \s1 Susurak soa-neu hatahori nusa-nusak ta Yahudi fo kamaherek kara \p \v 22 Basa boe ma Lamatuak nedenun ma lasi-lasik laen nara rala harak ro basa hatahori saranik marai Yerusalem fo rae redenu hatahori fo reu rafada sira nekeketun neu hatahori saranik nai bee a mesan. De ara sangga hatahori fo saranik kara fee hada-horomatak neun, fo mana nandaa no ues naa. Boe ma ara here rala hatahori dua. Esa nade Silas, ma esa bali nade Yudas (ara oo roken rae, Barsabas boe). Basa boe ma ara radenu dua sara reu sama-sama ro Paulus ma Barnabas. \v 23 Ara reni susurak fo fee hatahori nusa-nusak laen marai kota Antiokia, nai profensi Siria, losa dae dook manai profensi Kilikia. Susurak naa liin talo ia: \q1 “Hara haitua neulauk numa ai, Lamatuak Yesus nedenun nara ma lasi-lasi Karisten laen nara marai ia, nai kota Yerusalem mai. Ai surak susurak ia fee ei, fo ai sue sama leo ai toranoo heli-helin. \q1 \v 24 Ai surak susurak ia, nahuu ai mamanene mae, hambu hatahori hida ruma Yerusalem ia mai fo reu ratonggo ro ei numa naa ena. Ara fee nenorik sadi ndaa, losa rakasususak ma tao panggananaa ei. Sadi ei bubuluk leo, ai ta madenu mita hatahorir raa. \v 25 Neu ai mamanene ena mae, hambu hatahorir fo rakasususak ei talo naa, ai makabubua nai ia fo timba-tai dedeꞌak naa. Ai mala harak ena, ma maketu basa dedeꞌak naa ena. Dadi hatematak ia ai here mala hatahorir fo reti rafada ei, ai nekeketun. Ara reti sama-sama ro Barnabas ma Paulus, fo ai suek kara. \v 26 Ita hatahori kaduan nara ia, ara lemba-rasaa doidosok, losa ela baꞌuk ka mate sara. Ara hambu doidosok talo naa, nahuu ara tungga ita Lamatuan Yesus Karistus. \v 27 Dadi ai madenu Yudas no Silas, mita fo ara reti rafada ei susurak ia isin. \q1 \v 28 Manetualain Dula-dale Malalaon nafada ai ena, ma ai basa ngga makaheik talo naa mae, ei hae tungga basa ai dala-hada Yahudin nara, haꞌi netuduk leo dala-hada sunat. Dala-hadak kara raa tao ramabera hie-hie a mesan neu ei. Tehuu hambu dedeꞌak esa do dua, fo memak ei muste masanedak kasa: \q2 \v 29 Boso laꞌok sala mia hatahori fo ta o sao toum do ta o sao inam. \q2 Boso miꞌa mbaa sosonggok \q2 Boso miꞌa banda daan \q2 Ma boso miꞌa mbaa banda mates neni hese nisak, losa daan ta kalua heni sana. \q1 Mete ma ei manea mala ei aom numa basa dedeꞌak kara raa mai, na, ei ta tao nunute ei toranoo Karisten Yahudir. No dalak naa, ei bisa dadi bua-aok malole esa mia sara. Ai susuram ia, baꞌuk kada naa. Soda-molek.” \p \v 30 Ara simbo rala susurak naa, boe ma Paulus asa rateꞌa, de ara laꞌo reni kota Antiokia reu. Losa naa, ara rakabubua rala basa hatahori saranik kara, de ara fee susurak naa neu sara. \v 31 Neu ara lees basa susurak naa isin, boe ma basa sara ramahoko, nahuu susurak naa isin tao natea dalen nara ena. \p \v 32 Yudas no Silas oo dadi reu Lamatuak mana toꞌu dedeꞌan boe. Dua sara tui noꞌuk ka neu hatahori kamaherek kara maruma kota naa. Ara fee nenori-nefadak ma ratetea hatahorir raa dalen. \v 33 Neu dua sara leo doo-doo numa naa ena, boe ma hatahori saranik kara maruma Antiokia rakamboꞌik kasa fali reni hatahori mana madenu sara raa reu. Ara mboꞌi dua sara fali ro sodak. \v 34 [Tehuu Silas nau leo nakandoo nai kada Antiokia.]\f + \fr 15:34 \ft Susura dedeꞌa Yunani ketuk ta surak lalanek ka-34 ia.\f* \p \v 35 Paulus no Barnabas leo doo-doo numa naa. Ara oo tulu-fali hatahori laen fo mana fee nenorik laꞌe-neu Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan boe. \s1 Paulus no Barnabas rabinggak \p \v 36 Neu Paulus no Barnabas leo doo-doo numa Antiokia, boe ma Paulus kokolak neu Barnabas nae, “Kaꞌa! Mai fo ita fali teni basa mamanak kara fo fai maneuk kara ita tuli tita sara naa teu. Ita teu tiro-dangga soba ita hatahori kamaheren nara masodan. Ara talo bee ena, ee? Te hatahori iar bei ta dook ka ramahere neu Lamatuak Yesus. Fai maneuk kara ita mulai tanori sara ena. Dadi mai fo ita teu tiro-dangga sara.” \v 37 Barnabas namanene Paulus noke talo naa, boe ma ana nakahuꞌu a. \p Barnabas nau fo Yohanis tungga no sara. (Ara oo roke Yohanis ia rae, Markus boe). \v 38 Tehuu Paulus ta nau. Huu fai maneuk kara Markus nalai laꞌo ela sara ruma profensi Pamfilia.\x + \xo 15:38 \xt Nedenuk kara Tutuin 13:13\x* \v 39 Paulus no Barnabas rasimbo bafak rala noꞌun seli talo naa, losa dua sara rabinggak. Boe ma Barnabas noke no Markus, fo dua sara saꞌe ofak losa pulu Siprus. \p \v 40 Tehuu Paulus noke no Silas. Neu ara rae laꞌo, hatahori kamaherek kara maruma Antiokia naa hule-haradoi neu Lamatuak fo nanea sara, ma Ana oo natudu dale susuen neu sara boe. Ara hule-haradoi basa, boe ma dua sara laꞌo. \v 41 Ara reu laꞌo ndule profensi Siria ma profensi Kilikia. Nai mamanak bee a mesan ara ratetea hatahori kamaherek kara dalen. \c 16 \s1 Timotius neu nakabua no Paulus ma Silas \p \v 1 Basa boe ma Paulus asa laꞌo rakandoo fo rakahuluk reni kota Derbe reu. Numa naa mai, ara laꞌo rakandoo reni kota Listra reu. Numa kota naa, ara ratonggo ro hatahori taꞌe anak esa, nade Timotius. Aman hatahori Yunani. Tehuu inan hatahori Yahudi fo namahere neu Yesus ena. Timotius oo dadi neu Yesus hatahorin ena boe. \v 2 Basa hatahori kamaherek kara marai kota Listra ma kota Ikonium bubuluk rae, Timotius naa, hatahori neulauk. \v 3 Paulus nau fo Timotius tungga sara. Tehuu hambu hatahori Yahudir ruma naa, fo bubuluk rae, Timotius aman hatahori Yunani, de ana bei ta sunat tungga dala-hada Yahudi. Huu naa de Paulus ator fo ara sunat Timotius.\f + \fr 16:3 \ft Paulus bubuluk nae, hatahori see bei ta sunat, na, ana ta bole maso neni hatahori Yahudir uma huhule-haradoin neu. Mete ma Timotius nau sou Paulus fo tui-bengga Yesus Tutui Malolen neu hatahori Yahudir, na, ana muste sunat dei. No dalak naa, ana bisa maso kalua no mudak neni hatahori Yahudir taladan neu.\f* \p \v 4 Basa boe ma ara laꞌo numa mamanak esa mai reni mamanak esa reu fo rafada nekeketuk naa, fo Lamatuak Yesus nedenun ma lasi-lasi Karisten nara raketu ralan numa Yerusalem ena. \v 5 No dalak naa, ara tao tamba ratea hatahori kamaherek kara dalen. Tungga faik hatahori beuk fo kamaherek kara tamba ramanoꞌu. \s1 Paulus hambu nonokek neni Makedonia neu \p \v 6 Basa boe ma Paulus asa laꞌo rakandoo reni profensi Frigia ma profensi Galatia reu, nahuu Manetualain Dula-dale Malalaon kaꞌi sara fo ara boso reu tui-bengga Lamatuak Tutui Malolen nai profensi Asia. \v 7 Neu ara losa nusak esa natoo no profensi Misia, boe ma ara rae soba maso reni profensi Bitinia reu. Tehuu Yesus Dula-dalen kaꞌi sara, fo boso naa reu.\f + \fr 16:7 \ft Hatematak ia profensir fo fai bakahulun ara rae, Frigia, Galatia, Asia, Misia ma Bitinia, basa sara rai negara Turki.\f* \v 8 Basa boe ma ara laꞌo resik profensi Misia, de ara konda losa kota Troas nai tasi tatain. \p \v 9 Leꞌodaen naa, Manetualain fee ninitak neu Paulus sama leo nai meꞌis dale. Ana mete-nita hatahori esa nambariik numa tasi serik, numa profensi esa, nade Makedonia. Hatahori naa bolu noke tutulu-fafalik nae, “Papa! Ia mai fo tulu-fali ai dei!” \v 10 Paulus mete-nita talo naa, boe ma ai\f + \fr 16:10 \ft Nai tutuik ia dale, mulai pake dedeꞌa deꞌek ‘ai’ nai ia, nahuu Lukas neu nakabua no Paulus asa nai ia ena. Lukas ndia surak buku ia.\f* maketu fo ai meni Makedonia miu. Ai duꞌa mae, memak naa Manetualain ndia nadenu fo ai miu mafada Ndia Eno-dala Masodan neu hatahorir marai tasi serik. Huu naa de Ana kaꞌi ai fo ta bole meni mamanak laen miu. \s1 Mama Lidia namahere neu Lamatuak Yesus numa kota Felipi \p \v 11 Basa boe ma numa kota Troas mai ai saꞌe ofak meni pulu kadiꞌik esa miu, nade Samotrake. Neu beꞌe-main, ai saꞌe ofak makandoo losa kota esa, nade Neapolis. Boe ma ai konda numa naa. \v 12 Numa naa mai, ai laꞌo tungga mada lai meni kota moꞌok esa miu, nade Felipi. (Felipi naa, kota kaneas nai profensi Makedonia; man-parenda Roma oo toꞌu koasa nai naa boe.) Ai leo faik hida numa naa. \p \v 13 Ndaa no hatahori Yahudi fai hahae tao ue-osan, ai miu sangga hatahori Yahudir mamana huhule-haradoin. Tungga ai nekendandaan, na, mamana huhule-haradoik naa nai lee tatain. Dadi ai laꞌo kalua mala faa numa kota mai, losa ai hambu lee esa. Numa naa, ai matonggo mia inak hida.\f + \fr 16:13 \ft Tungga hohoro-lalanek, muste hambu hatahori touk Yahudi 10, dei fo bisa tao uma huhule-haradoik. Ara ta reke inak kara. Huu hambu inak hida hule-haradoi numa lee Gangites tatain, de ita bubuluk nai kota Felipi hatahori tou Yahudi kada baꞌu anak ka.\f* De ai manggatuuk kola-kola mia sara. \v 14 Numa basa inak kara raa mai, hambu esa, nade Lidia. Ana numa kota esa dook ka nai profensi Asia mai, nade Tiatira. Inak ia naseꞌo tema mbila maranggeo mabelin seli neu hatahori moꞌo-inahuuk kara. Ana manggate hule-haradoi neu Manetualain. Dadi neu ana namanene Paulus kokolan, ana simbok memak kana. \p \v 15 Basa boe ma ai sarani memak mama Lidia no basa uma isin nara. Sarani basa, boe ma ana noke ai nae, “Ama nggara ein. Mete ma ei duꞌa mae, au ia amahere tebe-tebe neu Lamatuak Yesus ena, na, ei mai sunggu taak nai ai uman dei.” Ana kokoe nakandoo, de losa mateꞌen ai tungga. \s1 Ara sese Paulus no Silas reni bui dale reu numa kota Felipi \p \v 16 Faik esa, neu ai bei laꞌo meni mamana huhule-haradoik miu, boe ma ai matonggo mia ana fetok esa numa dalak. Ndia naa, hatahori ata-daton. Ana pake nitu koasan, losa ana bisa nafada hatahori ua-nalen. Ana oo bisa bubuluk mandadik esa huu-suꞌun numa bee mai. De hatahori noꞌuk ka soa feen doik fo roke tulun tiro sira ua-nalen. Tehuu doik kara raa, ana fetok naa lamatuan nara ndia hambu basa sara, losa ara ramasuꞌi. \v 17 Faik naa, neu ai bei laꞌo numa dalak, ana fetok naa kada tungga nakandoo no ai. Boe ma ana eki nae, “Hatahori iar, Manetualain mana Demak Mateꞌen neondan nara. Ara mai fo nau ratudu dalak rae, tao talo bee fo hatahori bisa hambu masoi-masodak, ma rakamboꞌik numa sala-singgon nara mai!” \p \v 18 Ana fetok naa tao talo naa losa faik hida dalen. Leo-leo kada naa boe ma Paulus mbera namanene ana fetok naa eꞌekin. Boe ma ana hekor mbali ana fetok naa, de mete nakateteek kana, boe ma ana parenda nitu naa nae, “Heeh! O nitu manggarauk! No Lamatuak Yesus koasan, au parenda o, kalua numa ana fetok ia mai, hatematak ia boe!” Paulus kokolak basa talo naa, boe ma nitu naa kalua tutik ka. \p \v 19 Neu ana fetok naa lamatuan nara bubuluk rae, sira ata-daton mopo koasan ena, boe ma ramanasa, nahuu ara ta hambu doik bali. Boe ma ara toꞌu rala Paulus no Silas, de leꞌa ro sara reni pasar reu, nai mamanak fo ara rasiꞌe paken fo raole dedeꞌak. \v 20 Numa naa, ara eki rahere rae, “Hatahori iar mai fo rakalulutu ita kotan. Naa te sira ta hatahori ruma ia mai. Sira ia, hatahori Yahudir ruma dae dook mai fo soa kada tao mue-anggik nai ia! \v 21 Ara oo ranori hatahorir boe rae, ita boso tao matak neu man-parenda Roma hohoro-lalanen nara, fo tungga kada sira hohoro-lalanen.” \p \v 22 Hatahori noꞌuk ka ramanene rala naa, boe ma ara ramue-anggik, de ara reu popoko Paulus no Silas. Boe ma mana maketu-maladi dedeꞌak kara maruma naa radenu hatahorir reu sii heni dua sara bualoꞌa-papaken, basa boe ma ara filo sara. \v 23 Ara filo rakamiminak Paulus no Silas, basa boe ma ara tee sara reni bui dale reu. Ara radenu komedan mana manea numa naa, fo nanea natalolole hatahori kaduak kara raa. Boso losak ara ralai. \v 24 Komedan mana manea namanene nala naa, boe ma ana sese sara reni kama esa dale reu, nai bui naa taladan. Boe ma ana kabi ein nara pake langge ai. \p \v 25 Nai rarain neu leꞌodae fai baꞌe dua, boe ma Paulus no Silas hule-haradoi ma soda fo koa-kio neu Manetualain. Hatahori bui laen nara maruma naar ramanene sira sosodan naa. \v 26 Nggengger neu ma dae nanggenggo moꞌon seli, losa uma bui naa katematuan oo nanggenggo boe. Ma lelesun neni soik loak. Boe ma basa hatahori buir rante besin nara oo mboꞌi heni sara boe. \p \v 27 Faik naa, komedan mana manea bui oo nggengger de nambadeik, boe ma ana mete neu bui naa lelesun basa sara neni soik loak boe. Ana mete-nita naa, boe ma nae fama te basa hatahori buir ralai ena. De ana lesu nala felan, fo nae hala aon. \v 28 Tehuu Paulus eki nahere haran ma kaꞌin nae, “Papa, ee! Boso hala aom! Ai basa ngga bei ndia ia!” \p \v 29 Komedan mana manea bui namanene harak naa, boe ma ana namataꞌu nalan seli, ma namananauk kana. Basa boe ma ana nadenu fo ara reni feen aꞌi mbele, de ana nalaik maso neni bui naa dale neu, ma ao-inan dere bebe-bebe. Ana neu de sendek luu-langgan neu Paulus ma Silas ein nara. \p \v 30 Boe ma ana noo sara kalua numa bui dale mai, de natane nae, “Ama nggara ein. Au ia, susa alan seli. Au muste tao hata fo au bisa akamboꞌik numa susar ia mai?” \p \v 31 Paulus asa raselu rae, “Dalan talo ia: o mamahere neu Lamatuak Yesus, fo neu ko Ana tao nasoi-nasoda o. Leo naak oo basa o uma isim mara boe.” \v 32 Boe ma Paulus no Silas kokolak ro komedan bui naa, ma basa uma isin nara. Ara rafada Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan neu sara. \v 33 Leꞌodae fai baꞌe dua lenak, boe ma komedan bui naa noke no Paulus ma Silas fo reu tao ralao dua sara hinan, huu ara hambu fifilok ndia afik ka naa. Basa boe ma Paulus asa sarani komedan naa no basa uma isin nara. \v 34 Basa de komedan naa noo sara reni ndia uman reu, fo fee sara raꞌa-rinu. Ana no basa nufanelun nara ramahoko ralan seli, nahuu ara ramahere neu Manetualain ena. \p \v 35 Neu bei huhua anan, boe ma mana maketu-maladi dedeꞌak kara haitua hara heheluk neni komedan bui naa neu, fo radenun nakamboꞌik Paulus asa numa bui dale mai. \p \v 36 Komedan bui namanene nala naa, boe ma ana nafada hara heheluk naa neu Paulus nae, “Papa nggara ein. Hatahori moꞌo-inahuuk kara raketu ena fo rakamboꞌik ei. Dadi papa sara fali no sodak leo.” \p \v 37 Paulus namanene nala naa, boe ma ana ta nau simbok no malole. De ana nafada nasafali neu mana manear fo mana reni hara heheluk bebeik kara naa nae, “Boso tao talo naa! Te air ia, hatahori Romar. De ai moke mahere ai haak! Man-parendar muste maole ai dedeꞌam ia, tungga hohoro-lalanek. Tungga ndoon, na, muste nenggetuuk parisa dei, basa dei fo hukun hatahori. Tehuu ara ta tao talo naa. Ara ta ranggatuuk parisa dei, do, sangga bubuluk ai salan hata, tehuu ara filo rakamiminak ai numa hatahori noꞌuk ka matan. Ta hambu huun hata esa boe na, tehuu ara tee ai meni bui dale miu. Ia manggaledo ndoos ena, ara lena-langga man-parenda Roma hohoro-lalanen. Basa boe ma hatematak ia, ara nau kalua heni ai no neneek numa bui dale mai, mita fo hatahorir ta bubuluk rae, ai salan hata? Ta bisa talo naa! Madenu malanggan nara raa mesa kasa mai fo rakamboꞌik ai. Talo naa dei, dei fo ai simbok.” \p \v 38 Neu mana manear raa reu tui falik Paulus kokolan naa, malanggan nara bubuluk rala rae, dua sara hatahori Romar, de raena haak. Boe ma ara ramataꞌu ralan seli. \v 39 De hatahori moꞌo-inahuuk kara reni bui mai, fo rataa sira salan nara, ma roke ambon neu Paulus no Silas. Basa boe ma ara kalua heni dua sara ruma bui dale mai, de ara roke fo ara laꞌo ela kota naa. \v 40 Ara kalua numa bui dale mai, boe ma Paulus asa reni mama Lidia uman reu. Numa naa, ara rakabua ro hatahori kamaherek kara. Ara ranori sara ma tao ratea dalen nara seluk laꞌe esa bali. Basa boe ma ara laꞌo ela kota naa. \c 17 \s1 Paulus asa reni kota Tesalonika reu \p \v 1 Basa boe ma Paulus no Silas asa laꞌok rakandoo. Ara laꞌo resik kota esa, nade Amfipolis. Boe ma reni kota laen reu, nade Apolonia. Numa naa mai, ara laꞌo rakandoo losa kota Tesalonika. Nai kota naa, hambu uma huhule-haradoik Yahudi esa. \p \v 2 Mete ma ara losa mamanak esa fo hambu uma huhule-haradoik nai naa, ndaa no fai hahae tao ue-osa, na, Paulus nasiꞌe maso fo tungga hule-haradoi no hatahorir. Numa Tesalonika, ana oo maso neni sira uma huhule-haradoin neu boe. Boe ma ana natuka duduꞌak no sira marai naa, pake Manetualain Dedeꞌa-kokolan. Ana tungga hule-haradoi no sara talo naa, tungga fai hahae tao ue-osa losa menggu telu tungga-tungga. \v 3 Ana nafada sara nae, “Mete ma ita parisa tatalole nai Manetualain Susura Malalaon naa, na, ita bubuluk tae, ara rafada memak kana numa lele uluk mai ena rae, Hatahori fo Manetualain helu-bartaa nae nadenun mai naa ena, neu ko Ana hambu susa-sonak noꞌuk ka. Mateꞌen te Ana mate. Tehuu basa naa, Manetualain pake Ndia koasan fo tao nasoda falik kana numa mamaten mai. Hatematak ia ita bubuluk ena tae, Hatahori fo Manetualain helu-bartaak naa, ndia Yesus!” \p \v 4 Ara ramanene rala naa, boe ma hambu hatahori Yahudir fo mana simbok Paulus kokolan, reu rakabua ro Paulus asa. Numa hatahorir mana simbok kara raa, hambu hatahori Yunani noꞌuk ka oo hii ralan seli neu Lamatuak ena, ma hambu inak hida fo leleꞌa-nonoren moꞌok ka rai kota naa boe. \p \v 5 Tehuu hatahori Yahudi malanggan nara maruma naa rasakele ma dalen nara mbiri. De ara dudunggu mana loro-kook kara fo ara tao mue-anggik. Neu hatahorir rakabua noꞌuk ka ena, boe ma ara mulai tao mue-anggik numa kota naa. Ara sangga Paulus no Silas fo rae leꞌa ro sara reni hatahori noꞌuk mana tao mue-anggik kara raa reu. Basa boe ma reu nggafu fee Yason uman, nahuu Paulus no Silas leo taak numa naa. \v 6-7 Tehuu ara ta hambu Paulus asa ruma naa. Basa boe ma ara leꞌa ro Yason ma hatahori kamaherek laen nara hida reni mamana neole dedeꞌak reu. Ara rakasasaꞌek salak neu Yason asa rae, “Hatematak ia hambu hatahorir mai nai ita kotan ena. Hatahorir raa reni bee a reu, na, ara tao mue-anggik nai naa! Hatematak ia ara mai fo bonggar rakalulutu ita hohoro-lalanen nai ia, de ara nggatin no sira hohoro-lalanen nara! Yason ia, ana simbo nala hatahorir ia fo leo taak nai ndia uman! Basa sara laban ita hohoro-lalanen, nahuu ara ta nau manaku neu mane ina-huuk, keser. Ara kada nau manaku neu sira malangga ina-huun esa, nade Yesus.” \p \v 8 Hatahori moꞌo-inahuuk kara ma hatahorir maruma naa ramanene rala naa, boe ma duduꞌan nara mulai tasibu-ribu. \v 9 Boe ma hatahori moꞌo-inahuuk kara maruma kota naa radenu Yason no hatahori kamaherek kara fo bae doik dadi tanda nemeheherek rae, sira ta tao mue-anggik bali, ma ara tao hehelu-bartaak fo sira ta bole ralai. Ara bae basa doik, boe ma hatahorir raa mboꞌi Yason asa reu. \s1 Paulus asa reni kota Berea reu \p \v 10 Leꞌodaen naa, hatahori kamaherek kara maruma kota Tesalonika duduꞌa rae, malole lenak sira radenu Paulus no Silas reni mamanak laen reu. Boe ma ara radenu dua sara reni kota esa reu, nade Berea. Losa naa, ara maso reni hatahori Yahudi uma huhule-haradoin dale reu. \v 11 Tehuu hatahori Yahudir maruma Berea naa, ta sama leo hatahorir marai Tesalonika. Hatahori iar, ara hii ralan seli nenene ma ara nau simbok Paulus asa kokolan. Sira maruma Berea naa, nenene ratalolole Paulus asa ma ara ranori tebe-tebe Manetualain Susura Malalaon. Ara nau sangga bubuluk Paulus asa kokolan naa tebe do taa. De hatu-leledon ara parisa no lutu-lelon Manetualain Susura Malalaon. \v 12 Huu naa de hatahori Yahudi noꞌuk ka maruma naa ramahere neu Yesus. Leo naak oo hatahori Yunanir boe. Sira mana ramahere neu Lamatuak Yesus naa, leleꞌa-nonoren nara moꞌok ka. Hambu inak ma touk boe. \p \v 13 Tehuu neu hatahori Yahudir maruma Tesalonika mai, ramanene rae, Paulus asa fee nenorik laꞌe-neu Manetualain Dedeꞌa-kokolan nai Berea, boe ma ara tungga reu, de dudunggu hatahorir fo tao mue-anggik numa naa bali. \v 14 Huu naa de hatahori kamaherek kara marai Berea roke lai-lai roo Paulus neni tasi tatain neu. Tehuu Timotius no Silas leo rakandoo numa Berea. \v 15 Hatahorir raa ro Paulus losa kota esa, nade Atena. Basa boe ma ara laꞌo elan numa naa, de fali reni Berea reu. Ara reni hara heheluk numa Paulus mai nae, Silas no Timotius reu lai-lai fo rakabua ro ndia. \s1 Paulus numa kota moꞌok Atena \p \v 16 Neu Paulus nahani neu Silas no Timotius fo reni Atena mai, dalen sona, nahuu ana mete-nita nai kota naa, hambu mamana sosonggok sudi nai bee. \p \v 17 Tehuu numa naa, hambu hatahori Yahudi hida ma hatahori ta Yahudi hida bali fo soa hule-haradoi neu Manetualain. Paulus maso neni sira uma huhule-haradoin neu, fo ana natuka duduꞌak no sara. Tungga faik, ana oo neni pasar neu boe, fo kola-kola no sudi see mana maik nai naa. \v 18 Boe ma ana nakaseseluk dedeꞌak no meser hida numa bua-aok dua mai nai kota naa, ndia Epikorus bua-aon ma Stoa bua-aon.\f + \fr 17:18 \ft Hatahori numa Epikorus bua-aon ia mai, ara tungga meser esa, nade Epikorus. Ana fee nenorik nae, nenenin lenak mateꞌen ndia masodak fo malole, ndia kada nemeda nemehokok. Hae tao matak neu dedeꞌak laen. Ma hatahori numa Stoa bua-aon mai, ara tungga meser laen esa, nade Seno. Ana fee nenorik nae, hatahori muste bubuluk nanea natalolole ndia aon, boe ma koladu ndia duduꞌan, losa ana ta bisa nameda hedis hata-hata bali.\f* Tehuu neu ana kokolak laꞌe-neu Yesus nae, Ndia naa, nasoda fali numa mamaten mai ena, boe ma hambu numa sira mai ketuk rasapura amben, ma rae, “Phueh! Memak hatahori mana ombo koson baꞌin!” Ketuk oo rakatitiik boe rae, “Hatahori ia nae nakasesetik ai fo songgo-tanggu neu sira dewa feꞌen nara!” \p \v 19-21 Hatahori Atena, ma hatahori deak mana leo numa kota naa, mete ma ara ramanene sadi ka hata fo beuk, haꞌi netuduk leo nenori beuk, do, duduꞌa beuk, na, sira hatahori malelan nara rasiꞌe ranggatuuk rakabua nai lete anak esa, nade Areopagus fo ratuka duduꞌak no loa-narun. Hambu numa sira mai roke roo Paulus neni naa neu, boe ma ara roken rae, “Soba mafada ai nenori beuk naa dei! Te o kokolak dedeꞌa beuk fo tao mala ai pangganaa faa. Dadi ai moke fo o kokolak tamba faa bali, mita fo ai bisa malela.” \p \v 22-23 Basa boe ma Paulus nambariik de kokolak nae, “Basa hatahori Atena rein! Au laꞌo ndule basa ei kotam ia ena, de au mete-ita ae, memak ei manggate makalalaꞌok anggama. Au mete-ita ei mamana sosonggom mara sudi rai bee. Tehuu au mete-ita batu sosonggok esa neni surak nae, ‘Sosonggok ia soa-neu dewa fo ita ta talela sana.’ Sosoa-ndandaan nae, ei songgo-tanggu neu Manetualain ena, tehuu ei bei ta malela Ndia. Ndia ia, ndia au tui-benggan neu ei. \p \v 24 Ndia ia, ndia nakadadadik lalai no dae-inak, no basa oe-isin lalaꞌen. Ndia oo naena haak fo parenda basa hata fo marai lalai ma dae-inak boe. Dadi Ana ta leo nai uma sosonggok fo hatahori dae-bafok taok. \v 25 Ana ndia fee ani hahaek, ma fee masodak neu ita hatahori dae-bafok. Kekeꞌun, Ana ndia fee basa hata fo ita toꞌak. Tehuu Ndia mesa kana ta toꞌa hata esa boe na. Dadi hatahori dae-bafok ta bisa tulun Ndia.\x + \xo 17:25 \xt 1 Mane-manek kara 8:27; Yesaya 42:5; Nedenuk kara Tutuin 7:49\x* \v 26 Numa kada hatahori esa mai, Ana nakadadadik basa hatahori nusa-nusak nai dae-inak katematuan. Ana baꞌe fee hatahori nusa-nusak kara esa-esak nonook dae oen. Ma Ana ndia koladu fo hatahori nusa-nusak kara mori-dadi, ma ara rakalulutu, esa-esak no ndia fai henggeneen. \p \v 27 Ana tao talo naa, nahuu Ana nau ita hatahori dae-bafok sanggan fo talela Ndia no neulauk. Hatahori dae-bafok memak sangga-sangga, fama ko ara bisa ratonggo roon. Naa te Ana ta nai dook ka numa ita mai. \v 28 Hambu hatahori kokolak rita rae, \q1 ‘Ita hahaen, huun memak numa Ndia mai. \q2 Ita masodan, okan memak numa Ndia mai.’ \p Hambu ei mana tao binim mara oo kokolak rita ena boe rae, \q1 ‘Ita tasoda, nahuu ndia. \q2 Huu naa de ita dadi teu ndia tititi-nonosin.’ \p \v 29 Naa memak tebe. Ita basa ngga ia, Manetualain tititi-nonosin. De boso duꞌa mae, Manetualain sama leo patong sosonggok fo hatahori dae-bafok bisa dokin numa lilo mbilas, do lilo fulak, do batu mai tungga sira mesa kasa duduꞌan. \v 30 Lele uluk, memak hatahori dae-bafok bei ta nalela dedeꞌak ia. Huu naa de Manetualain ela sara leo-laꞌo tungga sira nggoa beben naa. Tehuu hatematak ia Ana ta nau ita leo-laꞌo talo naa bali. Huu naa de Ana parenda nae, ita muste mbia-sokolaa heni sosonggok kara raa, boe ma teu tungga Ndia leo. \v 31 Ndia oo henggenee faik esa ena, fo Ana huku-doki basa dae-bafok ia oe-isin lalaꞌen, nahuu sala-singgon nara. Ma Ana henggenee memak Hatahori esa dadi neu Ndia Mana Maketu-maladi Dedeꞌan. Neu ko Hatahori naa naketu huku-dokik tungga ndoon. Hatematak ia manggaledok ena, Mana Maketu-maladi Dedeak naa, ndia see. Hatahori naa, ndia Ana mate ena, tehuu Manetualain tao nasoda falik kana numa mamaten mai ena.” \p \v 32 Tehuu neu hatahorir fo mana rakabua ruma naa ramanene Paulus nae, “hambu Hatahori nasoda fali numa mamaten mai”, boe ma ara hika rakatitiik kana. Tehuu hambu hatahori hida oo tao matak neun boe. Ara rafada Paulus rae, “Ai bei hii nenene papa kokolak laꞌe-neu dedeꞌak naa bali. Tehuu laꞌe esa bali dei.” \v 33 Basa boe ma Paulus laꞌo ela mamanak naa. \v 34 Tehuu hambu ketuk reu rakabua roon, nahuu ara ramahere neu Lamatuak Yesus ena. Numa sira mai, hambu esa uen soa naole dedeꞌak nai Areopagus, nade Dionisius. Ma inak esa, nade Damaris. Ma hatahori laen hida bali fo tungga sama-sama ro sara. \c 18 \s1 Paulus nalela aok no kaꞌa inak Priskila ma kaꞌa Akila numa kota Korentus \p \v 1-3 Lelek naa, hambu mane ina-huuk man-parenda Roma, nade Klaudius. Ana namanasa hatahori Yahudir, de ana husi kalua heni sara ruma kota Roma mai, nai profensi Italia. Boe ma ara sasarak sudi bee reu. Hambu hatahori Yahudi esa, nade Akila, no saon nade Priskila. Dua sara tungga ralai kalua numa profensi Italia mai, reni kota esa reu, nade Korentus. Akila ia nusa huun ndia profensi Pontus. Ndia ue-osan, ndia soa tao sudi hata numa banda rouk mai. \p Faik naa, Paulus oo laꞌo ela kota Atena, de ana neni kota Korentus neu boe. Numa naa, Paulus nalela aok no Akila ma Priskila, te ndia oo soa tao sudi hata numa banda rouk mai boe. Ara leo sama-sama, ma ara raue-osa sama-sama. \p \v 4 Mete ma losa hatahori Yahudir fai hahae tao ue-osan ena, na, Paulus maso neni sira uma huhule-haradoin dale neu. Numa naa, ana soba fufudi hatahori Yahudir, ma hatahori laen nara fo ramahere neu Lamatuak Yesus. \p \v 5 Tehuu neu Silas no Timotius ruma profensi Makedonia mai, boe ma Paulus hahae tao ues banda rouk. Hatu-leledok ana ta nala neun nafada hatahori Yahudir nae, “Hatahori fo ita basa ngga tahanin numa lele uluk fo Manetualain helu-bartaa nae nadenun mai naa ena, Ana mai ena. Ndia Yesus!” \p \v 6 Tehuu hambu hatahori Yahudir fo laban rakandoo neu Paulus, ma ara kada kokolak rakatutudak kana. Boe ma Paulus nggafu heni afu numa bualoꞌa-papaken mai, fo dadi tanda nae, ndia ta nau tao matak neu sara ena bali, nahuu ara ta nau simbok Hara Lii Malole fo ndia tui-bengga neu sara. Boe ma ana kokolak nae, “Eir ia, sudi selik kana! Ei tao mambake ei ndiꞌi doom mara! Tehuu elan numa naa leo! Neu ko ei mesa ngga ndia lemba-masaa ei sala-singgom. Au ta aena neselu-netaak ua ei bali. Mulai hatematak ia, au ta koladu hata-hata bali ua ei hatahori Yahudir. Au nau uu anori hatahori nusa-nusak laen nara fo hatahori ta Yahudir.” \p \v 7 Hambu uma esa nai uma huhule-haradoik naa boboan. Tenu uma naa naden, Titius Yustus. Ndia hatahori ta Yahudi, tehuu ndia dalen hii nalan seli neu Manetualain. De neu Paulus nasadea laꞌo ela hatahori Yahudir, boe ma ana maso neni ama Titius uman dale neu. \p \v 8 Ta dook ka boe ma malangga uma huhule-haradoik naa namahere neu Lamatuak Yesus. Ndia naden Krispus. Basa ndia uma isin nara oo ramahere sama-sama ro hatahori Korentus laen nara, fo mana ramanene Paulus kokolan boe. Basa boe ma Paulus ator fo sarani basa sara. \p \v 9 Leꞌodaek esa, nok bali nai meꞌis dale, Paulus namanene Manetualain kokolak nae, “Paulus! O hae mamataꞌu, ma o dalem hae monda-maꞌa neu ue-osa ia, te o neselu-netaam bei ta basa sana. O muste fee nenorik makandoo neu hatahori iar muni Au Tutui Maloleng. \v 10 Masaneda, ee! Ta kada o mesa ngga maue-osa. Huu Au sama-sama ua o. Leo mae hatahorir rae rakasususak o, tehuu Au ambariik ahere ua o. Ma Au loti-mete o hatu-leledon. Boso lilii-ndondou, nai kota ia Au hatahoring noꞌuk ka.” \p \v 11 Paulus namanene nala naa, boe ma ana leo nala dook ka numa kota Korentus. Ana fee nenorik laꞌe-neu Lamatuak Eno-dala Masodan numa naa, losa teuk esa seserik. \p \v 12 Lelek naa, ara soꞌuk hatahori esa, fo dadi neu nggubenor numa profensi Akaya. Naden Galio.\f + \fr 18:12 \ft Tungga susurak nai batu esa, ara soꞌu rala Galio dadi neu nggubenor numa Akaya naa, neu bulak Juli, teuk ka-51.\f* Hambu hatahori Yahudi hida oo rala harak fo leꞌa roo Paulus neni nggubenor neu numa mamana neole dedeꞌak. \v 13 De ara kalaak laꞌe-neu Paulus rae, “Hatahori ia fufudi nala hatahori noꞌuk ka ena, fo ara tungga anggama beuk. Naa te man-parenda Roma ta manaku anggama naa!” \p \v 14 Tehuu neu Paulus nae buka bafan fo nasalaꞌe aon, boe ma nggubenor nggero tutik ndia kokolan. Ana kaꞌi-ore memak hatahorir fo mana kalaak Paulus naa nae, “Heeh! Ei hatahori Yahudir, pasa ndiꞌi doom mara, ee! Mete ma ei mae meni dedeꞌak hatahori tao manggarauk, do, hatahori esa nakanisa esa, na, au muste nenene ei dedeꞌam. \v 15 Tehuu dedeꞌak fo ei menik ia, ei dedeꞌa uma dalem! Ei mareresi laꞌe-neu kada anggama Yahudi hohoro-lalanen, no ndia dedeꞌa-kokolan ma ndia naden nara. Dedeꞌak naa, man-parenda manai ia ta koladu naa!”\f + \fr 18:15 \ft Hatahori Yahudir soa radedeꞌa laꞌe-neu tutui tititi-nonosik.\f* \p \v 16 Basa boe ma nggubenor naa husi kalua heni sara ruma mamana neole dedeꞌak naa mai. \v 17 Boe ma hatahori Yunanir maruma naa humu rala hatahori esa, nade Sostenes. Hatahori naa, hatahori Yahudi uma huhule-haradoin malanggan. De ara leꞌa renin fo popokon numa nggubenor matan. Tehuu nggubenor ta mbali sara. \s1 Numa Korentus mai, Paulus neu seluk bali neni kota Antiokia nai profensi Siria neu \p \v 18-19 Basa boe ma Paulus leo nakandoo numa kota Korentus. Tehuu doo-doo boe ma ana nateꞌa laꞌo ela hatahori kamaherek kara maruma naa. Basa de ana no Priskila ma Akila reni kota esa neu, nade Kengkrea fo rahani ofak. Numa naa, Paulus keu namboli langgan fo dadi neu tanda nae, hata fo fai bakahulun ana helu-bartaa neu Lamatuak ena, hatematak ia ana tao nabasan ena.\f + \fr 18:18-19 \ft Mete ma hambu hatahori Yahudi fo nau soꞌuk helu-bartaak no Manetualain, na, ana muste puasa. Mete ma ana tao nabasa helu-bartaak naa ena, na, ana keu namboli langgan. Mete nai \ft \+it Susura Rerekek\+it* 6:18.\f* Basa boe ma ara saꞌe ofak reni kota Epesus reu. Ara losa naa, de ara konda numa ofak naa mai. Boe ma Paulus laꞌo ela nonoo kaduan nara raa, de ana maso neni hatahori Yahudi uma huhule-haradoin dale neu. Numa naa ana natuka duduꞌak no hatahori Yahudir. \v 20 Ara kola-kola talo naa, boe ma hatahori Yahudir roke fo Paulus leo nala dook ka faa no sara. Tehuu ana timba heni nonoken nara no naꞌu-naꞌun. \v 21 Boe ma ana nateꞌa nae, “Toranoo susue nggara ein! Ei boso haꞌi dalek, ee! Mete ma Lamatuak buka dalak, na, dei fo au fali mai tiro-dangga ei bali.” Ana kokolak basa talo naa, boe ma ana laꞌo ela Epesus.\f + \fr 18:21 \ft Hambu hatahori malelak surak nae, tao hata de Paulus nau laꞌo ela sara, nahuu ana hii nalan seli tungga Paska nai Yerusalem. Mete ma ana lali fai, na, neu ko fai rii moꞌok losa, de ndia nanaen ta dadi ena.\f* \p \v 22 Ana saꞌe ofak de nakandoo losa kota Kesarea. Ana konda numa naa. Boe ma ana ndaꞌe neni Yerusalem neu, fo fee hara masodak neu hatahori kamaherek kara maruma naa. Basa de ana fali neni kota Antiokia neu. \v 23 Ana leo doo-doo faa numa naa, boe ma ana laꞌo, de neu laꞌo ndule basa profensi Galatia ma profensi Frigia. Numa naa, ana tao natea hatahori kamaherek kara dalen. \s1 Apolos numa kota Epesus ma kota Korentus \p \v 24 Faik naa, hatahori Yahudi esa numa kota Aleksandria manai profensi Masir mai. Naden Apolos. Hatahori naa mana kokolak nalela dedeꞌak. Ana oo bubuluk losa lutu-lelon Manetulain Susuran isin boe. Ana dei fo losa nai kota Epesus. \v 25 Ana namanene nita tutuik laꞌe-neu Yesus, boe ma ana hii tui seluk kana neu hatahori laen. Ana tui no dere-dere hiek ma hata fo ana kokolak naa, memak tetebes. Tehuu ana bei ta nalela basa dedeꞌak kara. Ana bubuluk kada Yohanis sarani hatahorir, mete ma ara hahae numa sira sala-singgon mai ena. \v 26 Laꞌe esa, ana kokolak ta pake bii-bambik numa hatahori Yahudi uma huhule-haradoin dale. Priskila no Akila oo ramanene neun numa naa boe. Ara hule-haradoi basa, boe ma Priskila no Akila roke roon neni sira uman neu. Numa naa, ara rafadan laꞌe-neu basa Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan lalaꞌen, losa dedeꞌa lutu-lutuk kara boe. \p \v 27 Basa boe ma Apolos naketu fo nae neni profensi Akaya neu. Hatahori kamaherek kara maruma Epesus basa sara dalek esa ro ndia hihiin. Basa de ara tao susurak esa fee sira toranoo hatahori kamaheren nara marai Akaya, roke fo ara simbok Apolos no malole. Ana toꞌu nala susurak naa, boe ma ana laꞌo leo. Losa Akaya, boe ma ana tulu-fali tebe-tebe hatahori kamaherek kara maruma naa. \v 28 Ana oo nakaseseluk dedeꞌak no hatahori Yahudir numa naa, nai hatahori noꞌuk matan, tehuu ara ta senggi sana boe. Ana soa pake Manetualain Susura Malalaon fo nanori sara nae, “Hatahori fo Manetualain helu-bartaa nae nadenun mai naa ena, fo ita tahanin do basa ia ena, ndia Yesus!” \c 19 \s1 Paulus fali neni kota Epesus neu \p \v 1 Neu Apolos bei numa Korentus manai profensi Akaya, Paulus laꞌo ndule nggorok kara marai letek. Basa boe ma ana losa kota Epesus. Numa naa, ana natonggo no hatahori hida fo ramahere neu Lamatuak Yesus ena. \p \v 2 Boe ma ana natane sara nae, “Toranoo susue nggara ein. Fai maneuk kara, neu ei mamahere Lamatuak Yesus, ei oo simbo mala Manetualain Dula-dale Malalaon boe, do taa?” \p Ara raselu rae, “Taa. Ai bei ta mamanene mita mae, hambu Manetualain Dula-dalen fo leo naak.” \p \v 3 Boe ma Paulus natane seluk nae, “Mete ma leo naa, na, ara sarani ei pake saranik bee?” \p Ara raselu rae, “Ara sarani ai tungga Yohanis dalan.” \p \v 4 Boe ma Paulus nafada nae, “Nenene dei! Yohanis sarani hatahorir fo dadi neu tanda nae, ara hahae numa sala-singgon nara mai ena. Tehuu masaneda talo ia! Tungga faik, ndia mesa kana ndia nanori hatahori Israꞌel asa nae, ara muste ramahere neu Yesus, Hatahori fo Manetualain nae nadenun mai naa.”\x + \xo 19:4 \xt Mateos 3:11; Markus 1:4, 7-8; Lukas 3:4; 16; Yohanis 1:26-27\x* \p \v 5 Ara ramanene rala naa, boe ma ara roke fo ana sarani sara, fo ara maso dadi reu Lamatuak Yesus nufanelun nara. \v 6 Neu Paulus ndae liman neu sara ma ana hule-haradoi, boe ma Manetualain Dula-dale Malalaon konda neu sara. De ara mulai kokolak pake dedeꞌak mata-matak kara fo ara bei ta bubuluk rita sara. Ma Lamatuak pake sara fo ara bisa rafada hata fo neu ko ana mori-dadi. \v 7 Sira basa sara hatahori salahunu dua. \s1 Lamatuak pake Paulus numa Epesus \p \v 8 Neu Paulus leo numa kota Epesus, ana nasiꞌe maso neni hatahori Yahudir uma huhule-haradoin neu fo fee nenorik no lutu-lelon laꞌe-neu Manetulain parenda-koasan. Ana oo kokolak ta no bii-bambik boe. Ana tao talo naa, losa bulak telu. \v 9 Tehuu hambu hatahori fo ta nau simbok ndia nenorin, de ara laban ana. Ara oo dudunggu hatahorir marai naa boe, fo ara boso tungga Yesus Eno-dala Masodan. Huu naa de Paulus no hatahori kamaherek kara rakadedeak laꞌo ela uma huhule-haradoik naa. De ara reu rakabua ruma uma sakola esa. Tenu umak naa, hatahori esa, nade Tiranus. \v 10 Paulus nanori sara talo naa, losa teuk dua; losa hatahorir maruma profensi Asia katematuan ramanene rala Lamatuak Yesus Tutui Malolen ena. Mana mamanenek kara raa, hatahori Yahudi ma hatahori ta Yahudi boe. \s1 Sakewa anan nara \p \v 11 Lelek naa, Lamatuak fee koasa neu Paulus fo ana tao tanda heran ta hohoꞌak mata-matak kara. \v 12 Haꞌi netuduk leo, mete ma hatahorir pindan rala Paulus tema paꞌa langgan, do, kalikeen, fo ara tao buas naa neu hatahori kamahedik, na, hatahorir raa hedin mopon tutik ka. Losa nitu manggarauk kara oo kalua laꞌo ela hatahorir boe. \p \v 13-14 Numa naa, hambu hatahori Yahudir malangga anggaman esa, no ana toun hitu. Malangga anggama naa, nade Sakewa. Anan nara rasiꞌe sudi bee reu fo husi kalua heni nitu numa hatahori mai. Ara oo soba-soba husi nitu pake Yesus naden boe rae, “O malela Yesus fo Paulus nafadak naa, do? Hatematak ia au parenda o, pake Yesus naden, fo kalua numa hatahori ia mai leo!” Ma hambu hatahori Yahudi malelak laen hida oo, soba tao talo naa boe. \p \v 15 Laꞌe esa, neu Sakewa anan nara parenda talo naa, boe ma hambu nitu manggarauk esa fo naselu nae, “Au alela Yesus. Au oo alela Paulus boe. Tehuu eir ia, see?” \v 16 Boe ma hatahori fo nitu saꞌek naa namanasa nalan seli. De ana fifiti, heheta-tatabu ma poko-femba sara. Ana tao nakahina sara, ma sii heni badun nara, losa ara ralai ralenggu-pikok no makahola ndoos ruma uma naa mai. \p \v 17 Basa boe ma dedeꞌak naa natanggela numa bafak mai neni bafak neu, losa basa hatahorir marai kota Epesus bubuluk; hatahori Yahudir, ma hatahori ta Yahudir oo bubuluk boe. Kekeꞌun, see a mesan fo namanene dedeꞌak naa, ara dadi ramataꞌu ma heran. Boe ma ara koa-kio Lamatuak Yesus, nahuu Ana fee koasa moꞌok neu Paulus ena. \v 18 Basa de, hatahori kamahere beuk kara raa reni sira toranoon fo kamaherek kara ena mai, fo buka dalen nara ma mboꞌa sira sala-singgon. \v 19 Numa sira iar mai, hambu ketuk fo rasiꞌe pake malela makiuk kara. Basa de ara raduduru rala sira buku malela makiun nara, fo ara hotu heni sara. Mete ma reke bukur raa belin nara, na, baꞌu leo doi fulak 50.000.\f + \fr 19:19 \ft Ara hotu sira bukun nara raa, fo dadi neu tanda nae, sira ta tungga bukur raa isin nara ena. Doi fulak esa, na, baꞌu leo tukan nggadin faik esa. De bukur fo ara hotuk kara raa, belin seli.\f* \p \v 20 Basa boe ma hatahorir tui-bengga Manetualain Hara Lii Malolen tungga hatu-leledon neni sudi bee neu. De hatahori kamaherek kara tamba ramanoꞌu. Te Lamatuak Dedeꞌa-kokolan naa, maso losa nai hatahorir dale kuru-eron ma leleꞌa-nonoren moꞌon seli. \s1 Hatahorir tao nehuu-netofak numa kota Epesus \p \v 21 Basa boe ma, Paulus naketu fo fali neni Yerusalem neu. Tehuu ndia dalen hii nalan seli fo nakahuluk neni profensi Makedonia ma profensi Akaya neu, dei fo ana nau laꞌo nakandoo neni Yerusalem neu. Ana duꞌa memak ena nae, “Malole lenak, au uu tiro-dangga hatahori kamaherek kara marai mamanak kara ia dei. Leo mae talo bee oo au muste losa nai kota Roma boe.” \v 22 Basa boe ma ana nadenu nonoo laꞌo ein dua, ndia Timotius ma Erastus, fo rakahuluk reni Makedonia reu. Tehuu ndia mesa kana leo doo-doo bali numa profensi Asia. \p \v 23 Lelek naa, hambu dedeꞌa moꞌok esa mori-dadi numa kota Epesus laꞌe-neu Yesus Eno-dala Masodan. \v 24 Dedeꞌak naa oka-huun talo ia: Numa naa, hambu tou mana tutu lilo fulak esa, nade Demetrius. Ana nasiꞌe tao uma sosonggok kadiꞌi anak kara, fo seꞌo neu hatahori Epesus fo ara songgo dewi esa, nade Artemis. Huu ndia bua seseꞌon laku noꞌuk ka, de ana pake ana mana maue-osa noꞌuk ka. Huu naa de doik maso leo oe faa ia, neni touk ia neu. \v 25 Laꞌe esa, Demetrius nakabua nala ndia tukan nara ma tukan laen nara, de ana kokolak no sara nae, “Ama nggara ma basa toranoo nggara ein! Ei bubuluk ena mae, ita leleo-lalaꞌon dadi neulauk talo ia, nahuu doik noꞌuk ka faa leo oe numa ita bua seseꞌon ia mai. \v 26 Tehuu hatematak ia, ita mete-tita no ita mata deꞌe heli-helin nara, ma tamanene no ita ndiꞌi doo heli-helin nara ena, naa numa Paulus kokolan unda-poden mai. Huu ndia leꞌa-nore hatahori noꞌuk ka nae, buas sara fo ita taok kara ia, ta raena sosoak hata-hata. Ana nae, patong fo ita dokik ia, kada dewa-dewi kekedik ka mesan. \p Ta kada hatahorir marai kota Epesus ramanene neun, tehuu hatahorir marai profensi Asia katematuan oo ramanene ena boe. \v 27 De nenene matalolole, ee! Neu ko ita iar tae dadi teu hata bali, mete ma hatahori noꞌuk ka kada tungga rakandoo ro Paulus asa? Hatahori ta nau hasa hata fo ita tao talak kara iar ena. Masaneda, ee! Hatematak ia, hatahori noꞌuk ka rakaluku-rakatele neu ita dewin fo manaꞌa hiek, Artemis. Nai profensi Asia katematuan, losa dae-bafok buꞌun nara oo, hatahorir soa mai fo koa-kio neun nai ndia uma sosonggo ina-huun, fo nai ita kotan Epesus ia boe. Dadi boso losak hatahori ta nau tao matak neun ena, ma ara ta nau ia mai ena bali!” \p \v 28 Ara ramanene rala naa, boe ma ramanasa tutik ka. De ara eki rae, “Sodak Artemis! Artemis fo manaꞌa hiek! Ai hatahori Epesus asa koa-kio neu Artemis!” \v 29 Ara ramanene hatahorir kada eꞌekik talo naa, boe ma ara mulai ralai ruma bee a mesan mai, fo reu rakabubua numa naa, losa kota naa sofen seꞌe-seꞌe no hatahorir. Tehuu basa sara panggananaa. Boe ma hatahorir basa sara mulai tao mue-anggik, tungga-tungga dalak, losa nai kota dae moo loan.\f + \fr 19:29 \ft Kota Epesus dae moo loan naa, ara paken fo 1) tao kota nekebuan, 2) rakaminak sandiwara, ma 3) rakaminak tao barakai aok. Hatahori 26.000 bisa rakabua nai dale. Mamanan nai letek Pion ein. Ana baꞌuk ka sama no stadion kosi bola esa tembo lelek ia.\f* Ara humu rala hatahori dua, de leꞌa reni sara naa reu. Sira dua sara naden, Gayus ma Aristarkus. Hatahorir humu rala sara, nahuu dua sara iar, Paulus ana nunin nara ruma Makedonia mai. \v 30 Paulus namanene nala naa, boe ma ana nae maso neni hatahori mana mue-anggik kara talada heon neu, tehuu hatahori kamaherek kara maruma naa ta rakamboꞌik kana neu. \v 31 Hambu hatahori moꞌo-inahuuk hida ruma profensi Asia mai fo ralela Paulus no malole. Ara radenu hatahori fo neu nafadan nae, Paulus ta bole maso neni dae moo loak naa, nai hatahori noꞌuk fo mana mamue-anggik kara raa neu. \p \v 32 Boe ma numa dae moo loak naa, hatahori mulai sangga dedeꞌak naa huun. Hambu ketuk fo eki pepekok rae, “Talo ia!” Ketuk laen eki rae, “Talo naa!” Naa te sira noꞌuk ka oo ta bubuluk dedeꞌak naa nenggetuu-nemberiin talo bee boe. Sira raa, tungga kada makaseek. \v 33 Numa naa oo, hambu hatahori Yahudir fo ara mulai ramataꞌu boe, nahuu ara duꞌa rae, boso losak hatahori noꞌuk kara neu ko rakasasaꞌek salak neu hatahori Yahudir ndia dadi reu mana makabubusak numa dedeꞌak ia mai. Huu naa de ara fee sira hatahorin esa mata neu fo dadi neu sira mana toꞌu dedeꞌan. Hatahori naa, nade Aleksander. Ara roken fo ana nasalaꞌe sara nae, dedeꞌak naa ta sira hatahori Yahudir unda-poden. Basa boe ma Aleksander batak liman fo ara boso ramue. Boe ma ana mulai kokolak fo nasalaꞌe hatahori Yahudir. \v 34 Tehuu neu ara bubuluk rae, mete ma ndia naa, hatahori Yahudi, boe ma ara eki tamba rahere bali rae, “Sodak Artemis! Artemis fo manaꞌa hiek! Ita hatahori Epesus koa-kio neu Artemis!” Ara eki-eki talo naa, doon liꞌu dua. \p \v 35-36 Basa boe ma malangga man-parenda numa kota Epesus mai nambariik, de ana kokolak tao makasufu hatahorir raa dalen. Ana kokolak nae, “Kaꞌa-fadir marai kota Epesus! Basa hatahorir bubuluk ena rae, ita dewin Artemis mata-ao huun moꞌu numa lalai mai, fo neni ita ia mai. Dadi ita hatahori Epesus ia, ndia takaboi tatalololen. Ta hambu hatahori fo bisa haꞌi heni ita haak nenean, nahuu naa dadi tutuik numa mata mai ena, fo basa hatahorir bubuluk memak kana ena. Dadi tao hata de ei eki talo ia? Ela fo hatahori ombo koson tungga sira hihiin, tehuu ei hae mamue-anggik sadi ndaa talo ia! \v 37 Ei leꞌa meni hatahori kaduak kara ia reni ia mai, nok bali ara tao manggarauk. Naa te ara ta ramanaꞌo hata esa boe na numa Artemis uma sosonggo ina-huun mai. Ara oo ta kokolak rakatutudak ita dewin nade malolen boe. De ei mae ndae salak hata neu sara? \v 38 Masaneda matalolole, ee! Ita taena mamana neole dedeꞌak. Hatahori mana maole dedeꞌak oo nahani boe. De mete ma Demetrius asa nau tao dedeꞌak, na, ara muste tungga ndia hohoro-lalanen, fo reni dedeꞌak naa neni mamana neole dedeꞌak neu. \v 39 Mete ma hambu dedeꞌak laen fo rae rakalalaꞌok kana, naa fo ara reu raole ro lasi-lasi hadak kara. \v 40 Boso losak man-parenda Roma nau ndae salak neu ita, nahuu mue-anggik ia. Mete ma ara rae sangga bubuluk dedeꞌak ia nenggetuu-nemberiin, na, soba, ita taselu tae leo bee? Te dedeꞌak ia huu-suꞌun taa, na!” \v 41 Malanggan naa kokolak basa talo naa, boe ma nadenu fo basa hatahorir raa rasida. De ara rasida memak. \c 20 \s1 Paulus asa fali reni profensi Makedonia reu \p \v 1 Neu hatahorir hahae tao mue-anggik ena bali, kota Epesus naa lende fali leo biasa. Basa de Paulus nakabua nala hatahori kamaherek kara maruma naa, fo natetea dalen nara. Basa naa, boe ma ana nateꞌa fo ana laꞌo neni profensi Makedonia neu. \v 2 Numa naa, ana laꞌo ndule basa nggorok kara, fo natetea hatahori kamaherek kara dalen. Ana tao talo naa, losa ana maso neni nusa Yunani neu. \v 3 Ana leo numa naa losa bulak telu. Basa boe ma, ana nahehere fo nae saꞌe ofak neni profensi Siria neu, tehuu ana namanene nae, hatahori Yahudir rala harak, fo rae tao risan. Ana namanene nala naa, boe ma ana ta nau saꞌe ofak nakandoo neni profensi Siria neu. Dadi ana laꞌo fali nesik kada profensi Makedonia. \p \v 4 Hambu hatahori bubua anak esa tungga Paulus. Ndia Timotius; papa Pirus anan Sopater numa kota Berea mai; hatahori dua ruma kota Tesalonika mai, nade Aristarkus ma Sekundus; hatahori esa numa kota Derbe mai, nade Gayus; ma hatahori dua ruma profensi Asia mai, ndia Tikikus ma Trofimus. \p \v 5-6 Basa boe ma au (ndia Lukas fo mana surak susurak ia), atonggo ua seluk Paulus numa kota Felipi nai profensi Makedonia. Boe ma Paulus ana nunin nara laꞌo rakahuluk, fo ara reu rahani ai nai kota Troas, nai tasi serik. Neu hatahori Yahudi fai ina-huun Paska\f + \fr 20:5-6 \ft Susurak Yunani surak nae, ‘fair malole Roti Ta Pake Laru Taꞌik’, sosoa-ndandaan nae, ‘fair ina-huuk sadia feta Paska’.\f* nara seli ena, ai dua ngga saꞌe ofak meni kota Troas miu. Faik naa, ai faik lima numa ofa lai. Neu ai losa numa Troas, ai konda numa ofak mai. Boe ma ai matonggo seluk mia nonoo laen nara, de ai leo numa naa doon menggu esa. \s1 Taꞌe anak Yutikus tuda numa dinela lain mai numa kota Troas \p \v 7 Faik naa, laꞌe-ndaa fai Menggu. Paulus naketu ena nae, “Toranoo nggara ein. Beꞌe-mai au ae laꞌo akandoo.” De basa ai hatahori kamaherek lalaꞌen makabua fo mae miꞌa-minu sama-sama. Huu Paulus nae laꞌo ena, de ana kokolak no ai losa leꞌodae fai baꞌe dua. \v 8 Ai makabua numa uma esa tadak katelun lain. Leꞌodaen naa ara dede lambu noꞌun seli. \p \v 9 Faik naa, hambu taꞌe anak esa nade Yutikus,\f + \fr 20:9 \ft Tungga susura dedeꞌa Yunani, \ft \+it ‘Eutikus’\+it*, ita lees tae, ‘Yutikus’.\f* nanggatuuk numa dinela lain. Ana oo tungga nenene Paulus boe. Tehuu doo-doo boe ma matan namabera de ana sunggu seli. Nggengger neu ma ana tuda numa dinela naa mai. De maten tutik ka. \v 10 Basa boe ma Paulus konda, de holu nala taꞌe anak naa. Ana kokolak nae, “Boso mamataꞌu. Ana ta mate.” \v 11-12 Ai basa ngga mamahoko, nahuu taꞌe anak naa nasoda fali numa mamaten mai. Basa boe ma ara roo falik kana neni uman neu. De ai basa ngga hene fali meni uma tadak lain miu, boe ma manggatuuk miꞌa-minu sama-sama. Basa de Paulus tuti kokolan losa beꞌe-mai huhuan. Neu ledo tiik ka, boe ma ai mateꞌa fo mae laꞌo. \s1 Numa kota Troas mai meni kota Miletus miu \p \v 13 Basa boe ma ai mala harak fo ai mabaꞌe dalak losa ai matonggo seluk nai kota esa, nade Asos. Boe ma ai saꞌe ofak fo meni Asos miu. Tehuu Paulus kada laꞌo eik neni naa neu. \p \v 14 Neu ai matonggo mia Paulus numa Asos, boe ma ana hene ofak lain mai, de ai makandoo meni kota Metilene miu. \v 15 Numa Metilene mai, ai saꞌe ofak makandoo. Neu beꞌe-main, ai deka mia pulu esa, nade Kios. Neu bei-nesan, ai matalangga ofak neni pulu Samos neu. Neu esan, boe ma ai losa kota Miletus. \v 16 Tehuu Paulus hii nalan seli ena fo losa lai-lai nai Yerusalem, fo ana bisa tungga fai ina-huuk Pentakosta nai naa. Boe ma ana ta nau nggari heni ledo-fai fo ndaꞌe neni kota Epesus neu, nahuu ana ta naena fai lelak ena bali. \s1 Paulus kola-kola no lasi-lasi Karisten nara ruma kota Epesus \p \v 17 Dadi numa Miletus, Paulus helu harak neu lasi-lasi Karisten nara marai Epesus fo ara mai ratonggo roon. \v 18 Neu ara losa, boe ma Paulus nafada sara nae, “Basa toranoo nggara ein. Ei basa ngga bubuluk au leleo-lalaꞌon ena, mulai numa fai makasososan au tabu eing neu profensi Asia losa hatematak ia. \v 19 Ei oo bubuluk au tao ue-osa fafandek lima-eing nai ei taladam mara, tehuu au ta akadedemak ita au aong. Nai au ue-osang ia, au luu-oeng tuda noꞌuk ka, boe ma lemba-asaa ala susa-sonak ta baꞌu anak. Au oo hambu doidosok noꞌuk ka boe, numa hatahori Yahudir nanae manggaraun mai. \v 20 Neu au anori ei, au kalua heni basa hata fo au bubuluk neulauk, fo au fee sara reu ei. Au oo anori ei ta no bii-bambik boe. Au oo uni uma esa-esak uu fo fee nesenedak neu hatahorin nara laꞌe-neu Lamatuak hihii-nanaun boe. \v 21 Au oo afada neu hatahori Yahudir, ma hatahori ta Yahudir boe ae, ara muste hahae numa sira sala-singgon mai, fo fali tungga Manetualain. Ma ara oo muste ramahere neu Lamatuak Yesus, fo mana naena haak parenda ita boe. \p \v 22 Au ae afada talo ia: hatematak ia au ae uni Yerusalem uu, nahuu Manetualain Dula-dalen nuni neni au fo uni naa uu. Au tungga a mesan, leo mae au ta bubuluk hata dadi neu au nai naa. \v 23 Tehuu numa kota esa mai neni kota esa neu, Manetualain Dula-dale Malalaon nafada nakahuluk au ena nae, neu ko au maso bui ma lemba-asaa ala doidosok noꞌun seli nai naa. \v 24 Au bubuluk tebe talo naa ena, nahuu Lamatuak Yesus ndia fua-ndae ue-osa ia neu au arung lain, fo au uu tui-bengga Hara Lii Malole ae, Manetualain sue-lai ita, ma Ana oo natudu Ndia dale susuen naa neu ita boe. Mete ma au ta tungga Ndia hihii-nanaun fo tao abasa Ndia ue-osan ia, na, au ameda au masodang ia ta naena sosoak hata-hata.\x + \xo 20:24 \xt 2 Timotius 4:7\x* \p \v 25 Hatematak ia au bubuluk ae, ei ta mete-mita au ena bali. Eir ia ndia au fee nenorik doon seli ena laꞌe-neu dalan talo bee fo maso dadi miu Lamatuak nufanelun nara. \v 26-28 Huu naa de nenene matalolole. Au tao akababasak au ue-osang soa-neu ei ena. De hatematak ia ei mesa ngga ndia muste tao ue-osa ia nakandoo. Mete ma hambu hatahori numa ei mai, fo ta maso dadi neu Lamatuak nufanelun, na, ei ndia maselu-mataa! Au salang ta naa. Masaneda matalolole, ee! Au afada memak basa Lamatuak hihii-nanaun nara neu ei ena. Ta hambu hata esa boe na fo au afunin neu ei. Dadi ei muste manea matalolole ei mesa ngga leleo-lalaꞌom, ma lopo-linu matalolole basa hatahorir fo Manetualain Dula-dale Malalaon nadenu ei manea. Boso lilii-ndondou te Lamatuak Yesus maten ena fo bae ketu hatahorir raa nenik Ndia daa heli-helin. Ana oo henggenee nala ei boe, fo ei loti-mete sara sama leo mana lolo lopo-linu ndia bibi lombon nara. \p \v 29 Dadi hatematak ia au laꞌo ela ei. Tehuu masanedak, ee! Neu ko hambu hatahori mai fo ranori sadi ndaa nai ei taladam mara. Ara mai sama leo busa kakikik kara, fo maso reni bibi lombo lalaen neu. \v 30 Hambu hatahori mana masapepekok leo naak numa dea mai. Tehuu masanedak, te hambu ketuk oo toda numa ei taladam mara mai boe. Ara fee nenori pepeko-lelekok neu ei. Ara nau fo hatahori tungga kada sira. Huu naa de ara soba-soba leꞌa hatahorir fo boso tungga Yesus bali. \v 31 Dadi ei muste manea matalolole ei aom. Boso lilii-ndondou, te au leo sama-sama ua ei doon teuk telu ena. Au oo fee nenori-nefadak soa-neu ei hatu-leledon, ma ta ameda au mamanggung boe. Au luu-oeng tuda noꞌuk ka ena, nahuu ei. \p \v 32 Hatematak ia ita tae tabinggak ena. Dadi au loo lima ei basa ngga meni Manetualain neu, fo Ana lopo-linu ei. Ma ei muste toꞌu mahere tebe-tebe basa hata fo au afada neu ei ena numa makasososan mai laꞌe-neu Manetualain dale susuen. Manetualain naena koasa fo fee bebeꞌi-barakaik neu ei. Ndia oo helu-bartaa ena fo fee babaꞌe-babatik neu Ndia hatahorin nara boe. Dadi mete ma ei tungga makandoo neu Ndia no dale lolo-laok, na, ei oo hambu Ndia babaꞌe-babatin boe. \p \v 33 Neu au tao ue-osang numa ei taladam mara, au ta dale hedi haꞌi ei hata-hetom esa boe na. Au ta soba oke ei bua lilo mbilam, do lilo fulak, do bualoꞌa-papakek, do sudi hata a mesan. \v 34 Ei oo bubuluk boe, neu au leo ua ei, au tao ues fafandek lima-eing mita fo au bisa asoda. Ta soa-neu kada au mesa ngga, tehuu au oo tao ue-osa fo fee neu sira mana tungga au, soda-ladan nara boe. \v 35 Dadi no basa dalak kara iar, au atudu dalak ena fo ei oo tungga tulu-fali neu hatahori kasian fo ta mana hambu daik kara boe. Masaneda matalolole Lamatuak Yesus kokolan nae, ‘Malole lenak ita fee lena heni ita simbo.’ ” \p \v 36 Paulus kokolak basa talo naa, boe ma ana sendek luu-langgan, de hule-haradoi sama-sama no sara, ma noke-hule fo Lamatuak nanea sira basa sara. \v 37-38 Boe ma basa sara dalen nara sona, nahuu Paulus kokolak ena nae, neu ko ara ta ratonggo ro ndia ena bali. Dadi neu ara rae rabinggak ena, boe ma ara holu rala Paulus de ara idun, ma ara buꞌi rasakekedun. Basa boe ma ara rafuli ai\f + \fr 20:37-38 \ft “Ai” nai ia naa, ndia Lukas, mana surak susurak ia, Paulus ma sira nonoon.\f* meni ofak miu. \c 21 \s1 Paulus asa fali reni Yerusalem reu \p \v 1 Ai mateꞌa basa mia lasi-lasi Karisten nara maruma Epesus mai no dale sonak, boe ma ai saꞌe ofak, de makandoo meni pulu Kos miu. Neu beꞌe-main, boe ma ai losa pulu Rodos. Numa naa mai, ai saꞌe ofak makandoo meni kota namo-seseek Patara miu. \v 2 Ai konda numa ofak mai numa naa. Basa boe ma ai saꞌe lali ofak laen, fo mana neni profensi Fenisia neu deka no Siria. Ai saꞌe ofak naa, boe ma leꞌa naka tutik ka. \v 3 Ta dook ka boe ma ai mete-mita pulu Siprus nai ai boboa kiin, tehuu ai laꞌo selin, de makandoo losa ai toko naka neu numa kota Tirus, nai profensi Siria. Numa naa, ara rae rakonda ofak fufuan numa ofak naa mai. \p \v 4 Huu ara bei rakonda ofak fufuan, boe ma ai konda fo miu sangga hatahori kamaherek kara. Ai matonggo mia sara, boe ma ai leo mia sara doon menggu esa. Hatahori maruma naa, ara hambu netuduk numa Manetualain Dula-dalen mai fo kaꞌi Paulus rae, ana hae neni Yerusalem neu bali. \v 5 Tehuu basa menggu esa boe ma ai fali meni ofak miu. Basa hatahori kamaherek kara, inak ma touk, moꞌo-kadiꞌik, lasi-murik, ara rafuli ai losa nembe. Numa naa ai basa ngga sendek ai luu-langgan fo hule-haradoi sama-sama. \v 6 Basa boe ma ai mateꞌa, de ai hene ofak lain miu ma ara fali reu sara. \p \v 7 Ai saꞌe ofak numa Tirus mai, de ai tuli mesik kota Ptolemais. Numa naa ai konda numa ofak mai, de ai miu sangga matonggo mia hatahori kamaherek kara. Ai matonggo mia sara, de ai leo mia sara faik esa. \v 8 Neu beꞌe-main, ai makandoo numa naa mai, de ai losa kota Kesarea. Numa naa, ai leo taak numa Felipus uman. Ndia naa, ndia makasososan neni Lamatuak Tutui Malolen numa naa. Ndia ia oo hatahori esa numa hatahori kahituk kara mai boe, fo ara tengga rala sara baꞌe nanaꞌak soa-neu ina falur maruma Yerusalem.\x + \xo 21:8 \xt Nedenuk kara Tutuin 6:5; 8:5\x* \v 9 Felipus ana feton haa. Manetualain pake sara dadi neu mana toꞌu dedeꞌak fo rafada Ndia hara hehelun. \p \v 10 Neu ai leo mia sara fai hida dalen ena, boe ma hatahori esa, nade Agabus, numa profensi Yudea mai. Lamatuak paken dadi neu mana toꞌu dedeꞌak fo nafada Ndia hara hehelun.\x + \xo 21:10 \xt Nedenuk kara Tutuin 11:28\x* \v 11 Ana nakandoo neni ai mai. Boe ma ana haꞌi nala Paulus kalikeen, de ana futu ndia lima-ei heli-helin pake kalikeek naa. De ana kokolak nae, “Manetualain Dula-dale Malalaon nae leo ia: ‘Kalikeek ia tenu enan, neu ko hatahori Yahudir futu-paꞌa rarabin leo iak nai Yerusalem. Basa, na, ara loo liman neni hatahori ta Yahudir neu.’ ” \p \v 12 Ai mamanene hatahori naa kokolak talo naa, boe ma ai basa ngga moke Paulus no neketakak, fo ana boso neni Yerusalem neu bali. Ai fo ndia dadi miu ana nunin ma hatahori kamaherek kara maruma mamanak naa mai, moke talo naa. \v 13 Tehuu ana naselu nae, “Taa! Tao hata de ei buꞌi talo naa? Ei tao mala au daleng dadi namabera. Talo ia! Hambu hatahori fo memak ta hii au, nahuu au tungga Lamatuak Yesus. Tehuu leo mae ara futu-paꞌa rarabi au, do hala risa au, do tao talo bee oo, au ahani a simbok ena boe.” \p \v 14 Neu ai bubuluk mae, Paulus ta nau namanene neu ai, boe ma ai mboꞌin talo naa de mae, “Neu! Ela kada Lamatuak hihii-nanaun ndia dadi.” \s1 Paulus asa losa Yerusalem \p \v 15 Ai leo basa faik hida dalen numa Kesarea ena, boe ma ai mafafaꞌu ai bua-baꞌum mara, de ai meni Yerusalem miu. \v 16 Hambu hatahori kamaherek hida ruma Kesarea mai oo, tungga sama-sama ro ai boe. Ara ro ai losa uma esa, de ai sunggu taak numa naa. Tenu umak, nade Manason. Ana numa pulu Siprus mai. Ma ana oo tungga Lamatuak Yesus dook ka ena boe. \v 17 Neu ai losa Yerusalem, basa toranoo hatahori kamaherek kara soru ai no dale nemehokok. \s1 Paulus asa reu tiro Yakobis \p \v 18 Neu beꞌe-main, ai basa ngga miu matonggo mia Yakobis. Basa lasi-lasi Karisten nara oo rakabua ruma naa boe. \v 19 Ai mafee hada-horomatak esa no esa, boe ma Paulus tui loa-narun laꞌe-neu basa hata fo Lamatuak taon nai bee a mesan soa-neu hatahori ta Yahudir. Nae, Lamatuak Yesus soi dalak ena fo ara ramahere neu Ndia. Ana oo tui talo bee de Lamatuak pake ndia, ma basa ndia nonoon nai ue-osa ia dale ena boe. \v 20 Ara ramanene rala Paulus tutuin naa, boe ma basa sara koa-kio Manetualain. \p Basa boe ma ara rafada Paulus rae, “Kaꞌa Pau! Sadi kada kaꞌa bubuluk, hambu hatahori Yahudi rifu-rifuk kara oo ramahere neu Lamatuak Yesus ena boe. Ara oo bei toꞌu rahere hohoro-lalanek kara fo baꞌi Musa nakondan fee ita. \v 21 Tehuu hambu hatahori fo neni dedeꞌa anik nai ia nae, kaꞌa soa nanori hatahori Yahudir nai mamanak laen nara mae, ara ta parluu tungga baꞌi Musa anggaman hohoro-lalanen nara bali. Ara oo tui boe rae, kaꞌa kaꞌi sara ena, fo hae sunat ana toun nara tungga dala-hadak. Ma kaꞌa oo kaꞌi fo hatahori saranik kara hae tungga ita hatahori Yahudir dala-hadan laen nara bali boe. \v 22 Masaneda, ee! Hatahori Yahudir neu ko ramanene rala rae, kaꞌa Pau nai ia ena. Ma hatahori mana mamanene dedeꞌa anik kara raa ena, neu ko ramanasa. De ita tae sangga dala sasain talo bee dei? \p \v 23 Dadi ai fee hahambuk talo ia: Hambu hatahori haa numa ai mai, fo rahelu-bartaak ro Lamatuak ena. Hatematak ia, ara rae keu ramboli heni langgan nara, fo tao tanda rae, sira tao rakababasak sira hehelu-bartaan ena. \v 24 Mete ma bisa, na, kaꞌa Pau maso sama-sama mua sara meni Manetualain Uma Huhule-haradoi Ina-huun dale miu. Kaꞌa oo tungga mua sara fo tao tungga dala-hadak tao nelao aok naa boe. Kaꞌa oo muste tanggon sira doi babaen, tao tungga dala-hadak naa boe. Mete ma kaꞌa tao talo naa, na, neu ko hatahorir bubuluk rae, kaꞌa bei toꞌu nahere anggama Yahudi hohoro-lalanen, fo baꞌi Musa nakondan fee ita. Ma ara oo neu ko bubuluk tutuik naa boe fo rae, kaꞌa kaꞌi hatahorir fo ara boso tungga hatahori Yahudi dala-hadan naa, basa naar ombo koson!\x + \xo 21:24 \xt Susura Rerekek 6:13-21\x* \p \v 25 Tehuu soa-neu hatahori ta Yahudi fo namahere neu Lamatuak Yesus ena, ita haitua susurak fee sara ena. Ita tafada ita nekeketun fai maneuk kara naa ena tae, sira ta parluu tungga basa ita hatahori Yahudi hohoro-lalanen lalaꞌen. Hata fo ara muste rasanedak fo tao tunggan, ndia: Boso laꞌok sala mia ta ei sao toum do ta sao inam. Boso mabali mia bua sosonggok, ma boso miꞌa hata fo tao nunute toranoo Yahudir. Ndia: boso miꞌa mbaa sosonggok; boso miꞌa mbaa daa; ma boso miꞌa mbaa banda neni hese nisak fo daan ta kalua heni sana.”\x + \xo 21:25 \xt Nedenuk kara Tutuin 15:29\x* \p \v 26 Basa boe ma Paulus simbok no malole sira hahambun. De neu beꞌe-main, ana no hatahori kahaak kara raa sama-sama reni Uma Huhule-haradoi Ina-huuk reu, de ara tao ralao aon nara tungga anggama Yahudi hohoro-lalanen. Basa naa, Paulus nafada malangga anggama manai naa nae, bei faik hida bali, dei fo ara tao ratetu sira hehelu-bartaan. Mete ma faik naa basan ena, na, sira esa-esak muste neni ndia fefeen neu Lamatuak. \s1 Ara humu rala Paulus numa Uma Huhule-haradoi Ina-huuk dale \p \v 27-29 Neu sangga basa fai kahituk kara fo ara rahelu-bartaak tao rakababasak dala-hadak naa, hambu hatahori Yahudi hida ruma profensi Asia mai, mete-rita Paulus neni kota Yerusalem neu sama-sama no nonoon esa, nade Trofimus. Trofimus ia, numa kota Epesus mai, ma ndia hatahori ta Yahudi. De neu ara mete-rita Paulus maso neni Uma Huhule-haradoi Ina-huuk dale neu, ara rae hetu ko, ana oo noo nonoon Trofimus neni naa neu boe. Naa te hatahori ta Yahudi ta bole maso neni naa neu. Boe ma ara haꞌi rala ia dadi neu huun, fo tao dedeꞌak. De ara dudunggu hatahori numa naa, fo humu Paulus. Ma ara eki rafada neu hatahorir maruma naa rae, “Wee! Hatahori Israꞌel asa ein, ee! Mai fo tulun ai dei. Ndia ia, hatahori fo soa fee nenorik sudi nai bee nae, nggari heni ita dala-hada Yahudin leo. Ana oo kokolak ta neulauk laꞌe-neu Manetualain Uma Huhule-haradoi Ina-huun ia boe. Hatematak ia bali, ana maso fo nae tao nanggenggeo Lamatuak mamana malalaon ia!”\x + \xo 21:27-29 \xt Nedenuk kara Tutuin 20:4\x* \p \v 30 Ara ramanene talo naa, boe ma kota Yerusalem esa isin nara ramanasa ralan seli. Boe ma hatahori noꞌuk ka ralai rakarumbu reni Uma Huhule-haradoi Ina-huuk reu. De ara humu rala Paulus, boe ma ara leꞌa rorosok kana kalua numa Uma Huhule-haradoik naa dale mai. Basa boe ma ara kena risa basa lelesur.\f + \fr 21:30 \ft Hambu hatahori malelak kara surak rae, ta bole nekenisa hatahori nai Manetualain Uma Huhule-haradoi Ina-huun dale. Mete ma hambu hatahori see a mesan ndia maso neni dale neu fo ana toꞌu neu mei tunu-hotuk susura ain, tungga anggama Yahudi hohoro-lalanen, na, hatahori ta bole tao hata-hata neun. Huu naa de hatahori Yahudir ta nau Paulus maso fali neni Uma Huhule-haradoi Ina-huuk bebelan neu. Dadi ara kena uma mbaꞌan lelesun nara.\f* \p \v 31 Neu ara ramue fo rae hala risan, boe ma soldadu Roma komedan numa naa, nenene nemue-anggik naa. \v 32 Boe ma ana nanggou memak ndia soldadun ma komedan nara fo ara maso reni hatahori noꞌuk ka fo mana ramue-anggik kara reu. Neu ara mete-rita soldadu no komedan ina-huuk mai, boe ma ara raloe popoko Paulus. \v 33 Basa boe ma komedan naa humu nala Paulus, ma nadenu sara fo futun pake rante besi dua. Ara futu basan, boe ma ana natane hatahorir raa nae, “Hatahori ia, see? Ana tao sala hata?” \p \v 34 Tehuu ara ta raselu tungga kada hara esak ka. Hambu ketuk rae, “Ana tao talo ia ena.” Tehuu ketuk rae, “Ana tao talo naa ena.” De komedan naa langgan nabako. Ana ta bubuluk dedeꞌak naa huu-suꞌun, nahuu hatahori noꞌuk kara eki rame-rame. Huu naa de ana nadenu fo ara roo Paulus neni kota batu dale neu. \v 35-36 Soldadur leꞌa reni Paulus, tehuu hatahorir raa tungga sama-sama, ma ara tamba ramanasa de ara tao lelik bali. Neu ara rae hene heda-huuk, hatahorir raa nggefu mata reu. Losa soldadur muste ndoro reni Paulus, mita fo hatahorir raa boso ruꞌi rakalulutun. Boe ma ara eki tingga-tingga rae, “Tao misan! Tao misan!” \s1 Paulus nasalaꞌe aon numa hatahori noꞌuk ka matan \p \v 37 Neu ara rae maso reni kota batu naa dale reu, boe ma Paulus noke komedan naa pake dedeꞌa Yunani nae, “Papa! Au bisa kokolak faa dei, do?” \p Komedan namanene Paulus kokolak talo naa, boe ma ana nggengger, de natane nae, “O mala dedeꞌa Yunani boe de? Talo bee de o bisa kokolak dedeꞌa Yunani? \v 38 Mete ma talo naa, na, au akandandaa sala ena. Au duꞌa ae, o ia, ndia hatahori Masir fo fai maneuk kara ana dudunggu hatahorir fo ara tao nehuuk naa. Boe ma ana noo hatahori rifun haa mana toꞌu tandek fo reni mamana nees reu. Tehuu o ia, ta ndia hatahori naa, hetu?” \p \v 39 Boe ma Paulus naselu nae, “Taa, Papa! Au ia, hatahori Yahudi. Au inang bonggi au numa kota Tarsus, nai profensi Kilikia. Au hule papa fee au lelak, fo au bisa kokolak ua hatahori noꞌuk kara iar.” \p \v 40 Komedan naa nakaheik. Boe ma Paulus nambariik neu heda-huuk lain, de ana batak liman, hule fo ara nenee, fo ana nae kokolak. Basa boe ma ana mulai kokolak pake sira dedeꞌa Aram. (Te numa naa, hatahori Ibranir kokolak pake dedeꞌa Aram).\f + \fr 21:40 \ft Dedeꞌa deꞌek ‘hatahori Ibrani’ ma ‘Hatahori Yahudi’ naa, nadek dua fee hatahori nusak esa.\f* \c 22 \s2 Paulus nasalaꞌe aon \p \v 1 Boe ma Paulus mulai kokolak nae, “Papa sara ma basa toranoo nggara ein! Au hule ei nenene au, te au ae asalaꞌe au aong.” \p \v 2 Faik naa, hatahori noꞌuk kara ramanene Paulus kokolak pake sira dedeꞌa heli-helin. Boe ma ara benggenee neuk ka, fo rae ramanene ratalolole Paulus kokolan naa. Boe ma ana tutin nae, \v 3 “Sadi ei basa ngga bubuluk mae, au ia hatahori Yahudi. Au inang bonggi au numa kota Tarsus, nai profensi Kilikia. Tehuu au amoꞌo numa Yerusalem ia. Mana manori au, ndia meser ina-huuk manai ia, nade Gamaliel. Ana nanori au basa baꞌi Musa hohoro-lalanen, losa lutu-lelon. Au oo manggate tungga Manetualain, sama leo ei basa ngga ia boe.\x + \xo 22:3 \xt Nedenuk kara Tutuin 5:34-39\x* \v 4 Fai maneuk kara au ta hahae uu husi fo humu ma akasususak hatahorir raa fo mana tungga Yesus Eno-dala Masodan. Au leꞌa uni sara, touk ma inak, reni Yerusalem ia mai, boe ma tee sara reni bui dale reu. Faik naa oo hambu ketuk mate sara boe. \v 5 Ita malangga anggama malangga ina-huun, no malangga laen mana maole dedeꞌa anggama basa sara bubuluk rae, hata fo au kokolak ia memak tebe talo naa! Au ta ombo koson. Te sira ndia fee au susura koasa, fo uu humu ala hatahorir fo mana tungga Yesus losa kota Damsik. Numa naa, au ae humu sara, de ae leꞌa uni sara reni Yerusalem mai. Au nanaeng, na, mita fo hatahori mana maketu-maladi dedeꞌa anggama, ndia neu ko fee huku-dokik neu sara.”\x + \xo 22:5 \xt Nedenuk kara Tutuin 8:3; 26:9-11\x* \s2 Paulus tui hata fo ana mete-nitan ma natonggo noon \r (Nedenuk kara Tutuin 9:1-19; 26:12-18) \p \v 6 Basa boe ma Paulus tuti kokolan nae, “De au laꞌo uni Damsik uu, fo ae sangga sara rai naa. Fama te ledo namatetu, ai sangga mae losa kota ena. Medak neu ma, manggaledok esa nanggadilak numa lalai mai, saꞌan tetar au. \v 7 De au lenggu uu daer, boe ma au amanene harak esa kokolak nae, ‘Hee, Saulus! Tao hata de o tao doidoso Au talo ia, ee?’ \v 8 Memak au amanene harak naa, tehuu au ta mete-ita hatahori. Boe ma au atane ae, ‘Papa fo mana kokolak ia, see?’ \p Basa boe ma harak naa naselu nae, ‘Au ia Yesus, hatahori Nasaret, fo o tao Au doidoso!’ \v 9 Hatahorir fo mana laꞌo sama-sama ro au, mete-rita manggaledok naa, tehuu ta ramanene harak naa. \p \v 10 Boe ma au aselu ae, ‘Mete ma talo naa, na, hatematak ia au muste tao hata?’ \p Harak naa nafada nae, ‘Mambadeik leo, fo maso muni kota dale muu. Nai naa, dei fo Au afada basa hata fo o muste taok.’ \p \v 11 Au amanene basa talo naa, boe ma ambadeik. Tehuu au ta mete-ita hata esa boe na ena, nahuu manggaledok naa saꞌan naꞌanda. De au nonoong nggara toꞌu rala au fo ara roo au maso uni kota Damsik uu. \p \v 12 Numa naa, hambu hatahori esa, nade Ananias. Hatahori ia dale ndoos, ma ana toꞌu nahere baꞌi Musa hohoro-lalanen nara. Basa hatahori Yahudir fo mana leo ruma kota naa hiin, ma ara oo fee hada-horomatak neun boe. \v 13 Ana mai sangga au, boe ma ana kokolak nae, ‘Kaꞌa Saulus! Malaak o matam fo mete-mita leo. Kaꞌa matan hai ena.’ Ana kokolak basa talo naa, boe ma au botik au matang, de au bisa mete-itan. \v 14 Basa boe ma ana nafada au nae, ‘Manetualain, fo ita bei-baꞌin nara hule-haradoi neuk naa, hatematak ia Ana here nala kaꞌa ena. Kaꞌa uen, ndia bubuluk no neulauk Ndia hihii-nanaun. Ma malela neu Yesus fo numa fai bakahulun mai, ita seseik kana tae, “Hatahori Malalaok”. Hatematak ia Lamatuak soi dalak ena fo kaꞌa mamanene aom numa Yesus mai. \v 15 Ndia mesa kana ndia here nala kaꞌa ena, fo laꞌo muu tui-bengga Ndia Tutui Malolen neu hatahorir sudi nai bee. Kaꞌa muste mafada basa hata fo kaꞌa mete-mita no mata heli-helim, ma basa hata fo kaꞌa mamanene numa Ndia mai. \v 16 Kaꞌa hae mahani doo-doo bali. Muu fo moke sara sarani kaꞌa leo! Fo dadi neu tanda nae, kaꞌa noke fo Lamatuak Yesus koka heni basa kaꞌa sala-singgom ena.’ ” \s2 Manetualain nadenu Paulus neni Hara Lii Malole fee hatahori nusa-nusak ta Yahudi \p \v 17 Basa de Paulus tuti kokolan nae, “Basa boe ma au fali uni Yerusalem uu. Faik esa, au uu hule-haradoi numa Uma Huhule-haradoi Ina-huuk. Neu au mulai hule-haradoi, Lamatuak fee ninitak neu au, nok bali meꞌis. \v 18 Au mete-ita Yesus. Boe ma Ana parenda au nae, ‘Hatematak ia o muste laꞌo ela kota Yerusalem ia leo! Hatahorir marai iar, ta nau simbok hata fo o fee nenorik laꞌe-neu Au.’ \p \v 19 Tehuu au ta simbok parenda naa, nahuu fai bakahulun, malangga anggamar memak hii au. De au aselu ae, ‘Talo ia, Lamatuak! Sira basa sara bubuluk rae, fai maneuk kara, au ndia maso-kalua uma huhule-haradoik sudi nai bee, fo humu ma popoko basa hatahorir fo mana ramahere neu Lamatuak. \v 20 Ara oo bubuluk boe, neu ara toko risa Lamatuak nedenun, Stefanus, au numa naa, ma au oo akaheik boe. Neu ara raduduru batur fo toko neun, au ndia ator asa, ma anea sira badun.’\x + \xo 22:20 \xt Nedenuk kara Tutuin 7:58\x* \p \v 21 Leo mae au fee nesenedak talo naa, tehuu Yesus parenda seluk bali nae, ‘Boso bei maeok mata-matak kara bali! O laꞌo ela Yerusalem hatematak ia fo muu leo! Au ae adenu o muni dook ka muu, fo manori hatahori ta Yahudir.’ ” \p \v 22 Neu hatahori noꞌuk kara raa ramanene Paulus kokolak nae, Lamatuak nadenu ndia neni hatahori nusa-nusak laen neu ena, boe ma ara ta nau ramanene neu sana bali. Basa sara ramanasa, de ara eki rame-rame rae, “Boso mamanene hatahori ia bali! Hala misan leo! Ana ta nandaa nasoda ena.” \s1 Soldadur ro Paulus neni kota batu dale neu \p \v 23 Ara eki talo naa, boe ma ara olu heni badun nara, ma ara raꞌu afu, de sonun lain neu, nahuu ramanasa ralan seli ena. \v 24 Neu komedan soldadu mete-nita nae, hatahorir raa tao nemuek talo naa ena bali, boe ma ana nadenu ndia soldadun nara fo leꞌa reni Paulus maso neni kota batu dale neu. Basa boe ma komedan nadenu sara filon, mita fo ana mboꞌa nae, ndia tao sala hata, de hatahori Yahudir rae hala risan. \v 25 Neu ara futu-paꞌa Paulus fo rae filon, boe ma ana natane nasafali soldadu naa nae, “Tungga man-parenda Roma hohoro-lalanen, bee ndia ndaa? Mete ma hatahori esa naena haak rau-inggu Roma, boe ma ana hambu dedeꞌak, na, ei muste taon talo bee? Ei popoko makahuluk kana, do, ei parisa makahuluk kana?” \p \v 26 Soldadu naa namanene nala naa, boe ma ana lai-laik neu sangga ndia komedan. De ana nafadan nae, “Papa! Hatahori ia, naena haak rau-inggu Roma. Dadi papa nae tao hata neun?” \p \v 27 Komedan namanene nala naa, boe ma mesa kana neu natane Paulus nae, “Rae, o maena haak rau-inggu Roma? Tebe, do?” \p Boe ma Paulus naselu nae, “Memak tebe! Au toꞌu haak naa.” \p \v 28 Basa boe ma komedan naa nae, “Au oo leo naak boe. Au bae ta baꞌu anak, dei de au hambu haak naa.” \p Tehuu Paulus naselu nae, “Soa-neu au, na, au ta bae hata-hata. Mulai numa inang bonggi au mai, au toꞌu haak naa ena. Au amang oo toꞌu haak naa boe.” \p \v 29 Neu ara ramanene rae, Paulus toꞌu haak rau-inggu Roma, boe ma soldadur raa rakadedeak, ma ara ta rambarani filon ma parisan ena. Komedan naa dadi namataꞌu, nahuu ana futu-paꞌa Paulus ena, ma ana bubuluk nae, ndia nggani seli hohoro-lalanek ena. \s1 Paulus numa mamana neole dedeꞌa anggama Yahudi \p \v 30 Neu beꞌe-main, komedan naa bei nau sangga bubuluk no tetuk dedeꞌak naa oka-huun talo bee. De ana nadenu ndia soldadun nara fo reu roke malangga anggama Yahudi malanggan nara ro basa hatahori moꞌo-inahuuk fo mana rasiꞌe raole dedeꞌa anggama Yahudi fo ara rakabua. Boe ma ana nadenu fo ara reu buka heni Paulus rante besin, fo roon neu nasare basa hatahorir raa. \c 23 \p \v 1 Losa naa, de ara radenu Paulus fo nasalaꞌe aon. Boe ma ana mete namumula basa hatahorir raa, de mulai kokolak nae, “Toranoo nggara ein! Au ambariik nai ia no dale ndoos. Manetualain bubuluk nae, mulai numa au kadiꞌi anang mai losa faik ia, au daleng lolo-laok.” \p \v 2 Ananias\f + \fr 23:2 \ft Ananias ia, ndia oo malangga anggama Yahudir malangga ina-huun boe, tehuu ta ndia Ananias fo fai bakahulun ana huku-doki Lamatuak Yesus. Dua sara naden sama.\f* fo malangga anggama Yahudir malangga ina-huun namanene Paulus kokolak talo naa, boe ma ana namanasa nalan seli. De ana fee parenda neu hatahorir fo mana rambariik deka Paulus nae, “Famba bafan!” \p \v 3 Boe ma Paulus bala Ananias nae, “Neu ko Manetualain famba balas o. Memak o hatahori dae-bafok rupak leo dii bei fo dama basa dean, tehuu ana dae edo nabolo dalen ena. O manggatuuk mai ia fo tao aom nok bali malalaok ia. Basa boe ma o mae huku-doki au tungga ita dala-hada hohoro-lalanen. Tehuu o mesa ngga ndia lena-langga hohoro-lalanek naa neu o madenu hatahorir raa famba au.”\x + \xo 23:3 \xt Mateos 23:27-28\x* \p \v 4 Hatahori maruma naa ramanene Paulus kokolak talo naa, boe ma ara kaꞌi-oren rae, “Weeh! O ta mandaa kokolak talo naa, neu ita malangga anggaman nara malangga ina-huun ia!” \p \v 5 Boe ma Paulus naselu nae, “Tebe, do? Mete ma talo naa, na, au oke ambon, te au ta bubuluk ae, ndia naa, ita malangga anggaman nara malangga ina-huun. Memak Manetualain pake hatahori ena, fo surak nae, ‘Ei ta bole kokolak manggararauk neu ei malanggam mara.’ ”\x + \xo 23:5 \xt Kalua numa Masir mai 22:28\x* \p \v 6-8 Neu Paulus mete-nita hatahori mana maole dedeꞌa anggama naa, ana bubuluk nae, sira numa partei dua mai. Ketuk tungga partei Saduki, fo ara ramahere rae, hatahori mates ta bisa nasoda fali numa mamaten mai bali. Ara oo ramahere rae, ta hambu Manetualain atan nai nusa tetuk do inggu temak boe. Ma dula-dalek oo ta boe. Ketuk bali tungga partei Farisi, fo ramahere rae, neu ko Manetualain bisa tao nasoda falik hatahori mates sara. Ara oo ramahere boe rae, hambu dula-dalek ma hambu Manetualain atan nara nai nusa tetuk do inggu temak. \p Boe ma Paulus kokolak no nahere haran nae, “Toranoo nggara ein! Sadi ei basa ngga bubuluk mae, au ia, hatahori Farisi. Au amang ma au baꞌing nggara oo hatahori Farisir boe. Hatematak ia ei mae huku-doki au, nahuu au amahere ae, Manetualain bisa tao nasoda falik hatahori mates.”\x + \xo 23:6-8 \xt Nedenuk kara Tutuin 26:5; Felipi 3:5; Mateos 22:23; Markus 12:18; Lukas 20:27\x* \p Neu Paulus kokolak talo naa, boe ma hatahori Farisir ro hatahori Sadukir raa mulai rareresi, losa dalen nara esa ta natoꞌu no esa ena. De hea baꞌe sara reu dua. \v 9 Hatahorir raa rareresi losa dadi mue-anggik. Basa boe ma meser hida ruma partei Farisi mai rambariik fo rasalaꞌe Paulus rae, “Hatahori ia ta sala! See bubuluk, fama te hambu dula-dalek, do, Manetualain atan esa numa nusa tetuk do inggu temak mai kokolak noon!” \p \v 10 Meser raa kokolak talo naa ena, tehuu sira nereresin tamba namoꞌo bali, losa komedan naa mulai namataꞌu. Ana duꞌa nae, boso losak ara poko-femba rame-rame rakamate Paulus. De ana nadenu soldadun nara konda fo leꞌa reni Paulus maso neni kota batu dale neu. \p \v 11 Neu leꞌodae, boe ma Lamatuak Yesus mai natudu aon neu Paulus. Ana tao natea Paulus dalen nae, “Pau! O boso mamataꞌu, ee! Hatematak ia o kokolak laꞌe-neu Au nai Yerusalem ia ena. Masaneda matalolole! O muste kokolak talo naa nai Roma boe.” \s1 Hatahorir rala harak fo rae tao risa Paulus \p \v 12-13 Neu beꞌe-mai huhuan, hambu hatahori Yahudi haa hulu lenak rala harak fo rae tao risa Paulus. Ara sumba-soo rae, “Ai ta nau miꞌa-minu, mete ma ai bei ta hala misa Paulus.” \p \v 14 Ara sumba-soo basa, boe ma ara reu rafada malangga anggama Yahudi malanggan nara ro lasi-lasi hadak Yahudir rae, “Papa nggara ein! Ai sumba-soo ena mae, ai ta nau miꞌa-minu, mete ma ai bei ta hala misa Paulus. \v 15 Ai hihiin talo ia: papa sara muste miu masare komedan, fo hulen ana no Paulus neni mamana neole dedeꞌa anggama neu. Tao nok bali papa sara rae parisa seluk ndia dedeꞌan. Dei fo ai tepa sara rai dalak, fo hala misa Paulus.” \p \v 16 Tehuu Paulus dadi toun esa namanene ara rala harak talo naa, boe ma ana nalaik neni kota batu dale neu fo nafada Paulus. \v 17 Paulus namanene basa dadin naa tutuin, boe ma ana noke nala soldadu pangga moꞌok esa, de nae, “Ia, au anang. O muan lai-laik neni o komedan neu. Fo ana nau nafada dedeꞌak esa.” \p \v 18 Boe ma soldadu pangga moꞌok naa no kanak naa neni ndia komedan neu. Ana tui nae, “Papa! Paulus fo ita okak naa, noke au fo au ua kanak ia neni papa mai. Ana nau nafada dedeꞌak esa fo nenenin seli.” \p \v 19 Basa boe ma komedan leꞌa neni kanak naa neni mamanak esa neu, de kada dua sara mesa kasa. De ana natane nae, “O nau mafada hata neu au?” \p \v 20 Boe ma kanak naa nafada nae, “Hambu hatahori hida rala harak ena fo rae hala risa toꞌo Pau. Ara rae mai roke papa, fo beꞌe-mai, na, papa no toꞌo Pau neni mamana neole dedeꞌa anggama neu. Ara tao nok bali ara nau parisa no lutu-lelon au toꞌong dedeꞌan. \v 21 Tehuu papa boso tungga sira hihiin. Te neu ko hambu hatahori haa hulu lenak rae tepa papa sara nai dalak, fo rae hala risa toꞌo Pau. Huu basa sara sumba-soo basa ena rae, ara ta nau raꞌa-rinu, mete ma ara bei ta hala risa toꞌo Pau. Hatematak ia basa sara maherek kara ena. Ara rahani kada papa nahara nae leo bee.” \p \v 22 Komedan naa namanene kanak naa tutuin, boe ma ana nafada neun nae, “O boso mafada esa boe na mae, o mai mafada au dedeꞌak ia.” Ana kokolak basa, boe ma nadenu kanak naa fali leo. \s1 Ara roo Paulus neni nggubenor Feliks nai kota Kesarea neu \p \v 23 Basa boe ma komedan naa noke soldadu pangga moꞌok dua. Ana fee parenda neu sara nae, “Sadia mala soldadu anak natun dua; ma soldadu mana saꞌe ndara hitu hulu; ma soldadu mana toꞌu tee natun dua. Ei laꞌo memak liꞌu sio leꞌodaen ia, meni kota Kesarea miu. \v 24 Ei oo sadia ndara esa fee Paulus boe. Ei muste mian no matalolole losa nggubenor Feliks.” \p \v 25 Basa boe ma ana surak susurak fee nggubenor Feliks nae: \q2 \v 26 “Papa nggubenor Feliks, fo au fee hada-horomatak. Hara masodak numa au mai, Klaudius Lisias. \q2 \v 27 Hatahori fo au haituan neti hatematak ia, nade Paulus. Hatahori Yahudir toꞌu ralan, de ela baꞌuk ka ara hala risan ena. Faik naa, au soldadun nara leꞌa kalua henin numa hatahori Yahudir liman mai. Basa boe ma au bubuluk ae, ana toꞌu haak rau-inggu Roma. \v 28 Au nau bubuluk, tao hata de hatahori Yahudir rae hala risan. Huu naa de au uan neni hatahori Yahudir mamana neole dedeꞌa anggaman neu. \v 29 Tehuu ara ta hambu ana sala hata-hata. Memak ana ta tao manggarauk hata esa boe na. De hatahori ia ta bisa maso bui, ma ana oo ta nandaa hambu hukun mates boe. Naa te hatahorir maruma mamana neole dedeꞌa anggama naa rahuur, nahuu sira anggaman nenorin esa ta natoꞌu no esa. De au ua falik hatahori ia neni kota batu dale neu. \v 30 Tehuu neu beꞌe-main, au amanene ae, hambu hatahori Yahudir rala harak ena fo rae hala henin. Dadi au ndia fee parenda tutik ka fo roo hatahori ia neni papa neti. Au oo afada hatahori Yahudir fo mana radedeꞌa laban hatahori ia boe, fo ara mai rasare neu papa. Naa fo papa mesa kana ndia namanene ara nau rakasasaꞌek salak hata neun. \q2 Au susurang baꞌu kada naa. Makasi!” \p \v 31 Basa boe ma basa soldadur raa rahehere fo rakalalaꞌok sira komedan parendan leo. Leꞌodaen naa oo, ara roo Paulus losa kota esa, nade Antipatris boe. \v 32 Neu beꞌe-main, soldadu mana saꞌe ndarar roo Paulus losa kota Kesarea. Tehuu soldadu laen nara fali reni Yerusalem reu. \v 33 Neu ara losa Kesarea, boe ma ara reni susurak naa neni nggubenor neu. Ma ara loo lima Paulus neu nggubenor. \v 34 Nggubenor lees basa susurak naa, boe ma natane Paulus nae, “O ia, hatahori beek?” \p Boe ma Paulus naselu nae, “Au ia, hatahori numa profensi Kilikia mai, papa.” \p \v 35 Nggubenor namanene Paulus kokolak talo naa, boe ma ana bubuluk nae, Paulus memak toꞌu haak rau-inggu Roma. De ana kokolak nae, “Au ndia toꞌu parenda nai ia. Dadi au mesa ngga ndia neu ko aole o dedeꞌam. Tehuu ita muste tahani hatahorir fo mana rae radedeꞌa roo o naa, mai losa ia, dei fo au parisa o dedeꞌam.” Basa boe ma ana nadenu soldadur oka Paulus nai sira mamanan, nai uma bubua mana eko-feo nggubenor uma manen, fo bakahulun manek Herodes nambaririik kana. \c 24 \s1 Hatahori Yahudir mai radedeꞌa sara Paulus numa Kesarea \p \v 1 Basa faik lima boe ma hatahori Yahudir fo mana rae radedeꞌa ro Paulus mai losa kota Kesarea. Nai hatahori mana mai kara raa hambu Ananias, ndia malangga anggama Yahudi malangga ina-huun. Malanggan laen nara oo tungga boe. Ara oo mai ro hatahori laen esa boe, nade Tertulus. Ndia naa, mana kokolak nalela dedeꞌak. Huu naa de ara paken fo ana dadi neu sira mana mambarii dedeꞌan, fo sara Paulus. \v 2-3 Neu basa hatahorir rakabua numa uma neole dedeꞌak ena, boe ma nggubenor nadenu roo Paulus maso neni dale neu. Boe ma Tertulus nambariik, fo nae kokolak nakatutudak Paulus. Ana fee hada-horomatak neu nggubenor, basa boe ma ana mulai kokolak nae, \p “Papa nggubenor fo au fee hada-horomatak! Doo basa ia, mulai numa papa toꞌu parenda nai ia, papa bubuluk nakahuluk ena hata fo neulauk fee ai. Ma papa oo tao neulauk matak noꞌuk ka ena, losa ai hatahori Yahudir bisa leo-laꞌo no mole-damek, nemehokok ma lino-lendek. Dadi ai nau pake fai lelak ia fo moke makasi noꞌun seli neu papa nggubenor. Te see bali ndia bisa tao neulauk basa naar sudi nai bee sama leo papa. \v 4 Au hae amanaru au kokolang, au kokolak tungga isi kekeꞌun leo. De au hule papa mamanene matalolole basa hata fo au nau afada laꞌe-neu Paulus ia. \p \v 5 Talo ia, papa. Soa-neu ai hatahori Yahudir, Paulus ia, nok bali hedis esa fo laꞌo ela mamanak esa lali neni mamanak esa neu. Ana hii laba ai anggaman, ma ana soa nakalulutu ai dala-hadan nai bee a mesan. Nai bee a mesan ana neu, na, ana tao hatahori Yahudir radedeꞌa esa no esa. Ndia ia, malanggan esa mana soa natanggela harak numa partei anggama fo mana tungga hatahori esa numa Nasaret mai, fo ai makaseseik kana mae, ‘partei Nasrani.’ Tehuu hata fo ara fee nenorik kara raa, nasala moꞌok no ai anggaman nenorin. \v 6 Hatahori ia soba nae tao nanggenggeo ai Uma Huhule-haradoi Ina-huu Malalaon ena, no dalak ana nuni hatahori dinitiur reni dale reu. Huu naa de ai humu malan. [Tungga ai hihiim, ai nau huku-dokin tungga ai hohoro-lalane heli-helin. \v 7 Tehuu komedan Lisias mai leꞌa nalan numa ai liman mai. \v 8 Basa boe ma ana parenda nae, mete ma see nae nadedeꞌa sara Paulus, na, ana muste mai nasare neu papa nai Kesarea. Ana kokolak talo naa, mita fo nggubenor ndia naole matan dedeꞌak ia].\f + \fr 24:8 \ft Dedeꞌa deꞌek manai kurun dale ia, ta neni surak nai Susura Malalaok dedeꞌa Yunani lasin lenak kara.\f* Dadi hatematak ia ai meni ia mai, fo papa parisa dedeꞌak ia. Dei fo papa mesa kana bubuluk mae, basa hata fo ai kokolak ia, memak tebe. \p Baꞌu kada naa. Makasi, papa.” \p \v 9 Tertulus kokolak basa talo naa, boe ma hatahori Yahudi laen nara rakaheik tungga ndia kokolan rae, “Tebe, papa! Memak talo naa.” \s1 Paulus nasalaꞌe aon numa Feliks matan \p \v 10 Basa boe ma nggubenor dudu liman neu Paulus, de ana mulai kokolak nae, “Hatematak ia au fee lelak neu o fo masalaꞌe aom.” \p Boe ma Paulus nambariik, de ana mulai kokolak nae, “Papa nggubenor! Papa parenda nai ai profensin doo basa ia ena. Dadi papa bubuluk no tebe ai hatahori Yahudi nenggetuu-nemberiin nai ia ena. Huu naa de au ta amataꞌu asalaꞌe au aong nai papa matan. \v 11 Nai rarain fai salahunu dua maneuk kara ia, au uni Yerusalem uu fo hule-haradoi nai Uma Huhule-haradoi Ina-huuk. Papa bisa matane a leo neu hatahorir fo mana tungga hule-haradoi faik naa. \v 12 Numa Uma Huhule-haradoi Ina-huuk naa, au ta asimbo bafak ua hatahori esa boe na. Ma numa uma huhule-haradoik laen nara, au ta akabubua hatahorir fo fee sara tao mue-anggik. Leo naak oo numa Yerusalem boe, au ta tao nemuek hata esa boe na. \p \v 13 Tehuu hatematak ia hatahori iar rae rakatutudak au. Hata fo ara kokolak bebeik kara ia oo, ta naena bukti hata-hata boe. \v 14 Talo ia, papa nggubenor. Au muste manaku neu papa dedeꞌak esa. Au tungga partei beuk esa fo hatahorir seseik naden rae, ‘Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan’. Au hule-haradoi neu Manetualain, sama leo au bei-baꞌing nggara hule-haradoi neun. Au oo tungga basa baꞌi Musa hohoro-lalanen nara boe, ma amahere tebe-tebe neu hata fo Manetualain mana toꞌu dedeꞌan lele uluk kara surak ela fee ai ena. \v 15 Au oo amahena neu Manetulain sama leo hatahori iar boe, fo hatematak ia rambariik rai ia fo ara sara au. Ai mamahere mae, neu ko Manetualain tao nasoda falik hatahori mates: leo mae hatahori neulauk, do hatahori manggarauk oo, sama a mesan boe. \v 16 Huu naa de au soa aote tebe-tebe, mita fo au bisa leo-laꞌo no dale ndoos nai Manetualain ma hatahori dae-bafok matan. No dalak naa, ta hambu hatahori fo bisa tao natuda au. \p \v 17 Au tao ue-osa teuk hida dalen numa dae Israꞌel dea, dei de au fali uni Yerusalem uu. Neu au mai, au uni doik fo hatahorir rakabubua rala, fo tulu-fali ai hatahori mana toꞌa taan nara. Basa boe ma au oo uni Uma Huhule-haradoi Ina-huuk uu boe, fo nau hule-haradoi, ma nau fee tunu-hotuk mata-matak kara neu Manetualain numa naa. \v 18 Neu au tao alao aong numa Uma Huhule-haradoi Ina-huuk tungga ai hadan hohoro-lalanen, boe ma ara mai fo rae humu au. Tehuu faik naa, ta hambu hatahori noꞌuk ruma naa, ma ta hambu mana tao mue-anggik hata esa boe na!\x + \xo 24:18 \xt Nedenuk kara Tutuin 21:17-28\x* \v 19 Maruma naa, kada hatahori Yahudi hida fo ruma profensi Asia mai, fo nau hule-haradoi numa naa boe. Dadi mete ma memak sira raena dedeꞌak ro au, na, muste sira ndia radedeꞌa ro au nai ia. Ta ndia papa sara iar! \v 20 Tehuu hatahorir raa ta mai. De papa matane sudik hatahori iar, au salang hata? Fai maneuk kara, neu ara parisa au numa mamana neole dedeꞌa anggama, ara ta hambu au salang esa boe na. Papa matane neu sara leo! \v 21 Fama te kada matak esak ka ndia tao sara ramue-anggik, ma ara mbera mete au matang. Neu au kokolak amabera au harang ae, ‘Ei nau huku-doki au, nahuu au amahere ae, Manetualain bisa tao nasoda falik hatahori mates!’ ”\x + \xo 24:21 \xt Nedenuk kara Tutuin 23:6\x* \p \v 22 Paulus kokolak talo naa, tehuu nggubenor Feliks oo bubuluk noꞌuk ka laꞌe-neu ‘Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan’ ena boe, de ana nateꞌe nekebuak nae, “Talo ia! Au nau oke komedan Lisias, fo amanene ndia tutuin dei. Mete ma au kokolak basa uan ena, na, dei fo au bisa aketu-aladi dedeꞌak ia.” \v 23 Basa boe ma ana nadenu soldadu pangga moꞌok esa fo neu oka Paulus. Tehuu ana parenda fo mboꞌi fee lelak faa neu Paulus, ma boso kaꞌi nonoon nara fo mai raono-lalaun. \s1 Paulus kokolak no Feliks ma saon Drusila \p \v 24 Nggubenor Feliks saon, hatahori Yahudi, nade Drusila. Seli faik hida, boe ma ana sangga fai lelak, fo ndia no saon rae kola-kola ro Paulus. De ana nadenu roo Paulus neu nasare sira dua sara. Boe ma Paulus nafada neu sara, dalan talo bee fo hatahorir bisa ramahere neu Yesus Karistus, ndia Hatahori fo Manetualain helu-bartaa memak kana numa lele uluk mai ena. \v 25 Ana oo nafada dalak talo bee fo hatahori bisa leo-laꞌo no ndoos, ma talo bee fo hatahori bisa nanea aon fo boso tao sala. Ana oo nafada boe nae, neu ko Manetualain nae huku-doki basa hatahorir. \p Neu Feliks namanene talo naa, boe ma ana namataꞌu nalan seli. De ana nafada neu Paulus, “Paulus. Dai ena. Losa kada ia leo! Ela hambu lelak, dei fo au anggou o bali.” \v 26 Faik naa, Feliks sangga dalak mita fo Paulus kosu doik neu ndia, fo ana nakamboꞌik kana. De ana kada noke Paulus nakandoo fo kola-kola noon. \p \v 27 Tehuu tungga dalak laen, nggubenor Feliks oo haꞌi hatahori Yahudi malanggan nara dalen boe. Huu naa de ana ta naketu-naladi lai-laik Paulus dedeꞌan. Ana ela dedeꞌak naa ende losa teuk dua dook. Basa boe ma hambu nggubenor beuk mai nggati Feliks. Ndia naden Parkius Festus. Tehuu ara oo bei oka raherek Paulus boe. \c 25 \s1 Nggubenor Festus parisa Paulus dedeꞌan \p \v 1 Lelek naa nggubenor beuk, Festus, lali neni Kesarea neu fo mulai nakalalaꞌok parenda. Ana leo kada faik telu numa naa, basa boe ma ana laꞌo nakandoo neni Yerusalem neu. \v 2 Numa naa, malangga anggama Yahudir malanggan nara ro ma malangga laen nara mai ratonggo fo ralela aok ro nggubenor beuk. Ara oo raseseik Paulus dedeꞌan numa sira kokolan dale boe. \v 3 Ara oo hule boe, mete ma bisa, na, nggubenor nadenu ndia hatahorin nara fo roo falik Paulus neni Yerusalem mai. Naa te ara rala harak ena fo rae hala risa Paulus nai dalak. \p \v 4 Tehuu nggubenor naselu nae, “Ama nggara ein. Talo ia. Elan numa naa fo ara okan nai Kesarea dei. Te au oo ae fali lai-laik naa uu boe. \v 5 Dadi mete ma hambu see numa ei mai ndia hambu koasa fo naole dedeak ia, na, ara bole laꞌok sama-sama ro au meni Kesarea miu. Mete ma memak hatahori ia tao salak hata-hata, na, ei bole madedeꞌa mian nai kada naa.” \p \v 6-7 Basa boe ma Festus leo doon fama te faik salahunu numa Yerusalem, dei de ana fali neni Kesarea neu. Faik naa, hambu hatahori Yahudi hida fo tungga roon losa naa. Neu beꞌe-main, boe ma nggubenor buka dedeꞌak naa. Ana nadenu sara roo Paulus maso mai nasare neun. \p Neu Paulus maso numa naa, boe ma hatahori Yahudir raa rambariik eko ralan, boe ma ara mulai ndae salak mata-matak kara neun. Tehuu ara ta bisa ratudu bukti esa boe na. \p \v 8 Basa boe ma Paulus nasalaꞌe aon nae, “Papa nggubenor. Au ta tao ita manggarauk hata esa boe na. Au oo ta tao dedeꞌak kara fo laban ai anggama Yahudin hohoro-lalanen boe. Au ta tao anggenggeo Manetulain Uma Huhule-haradoi Ina-huun nai Yerusalem. Ma au oo ta tao hata-hata fo laban man-parenda Roma hohoro-lalanen boe.” \p \v 9 Tehuu nggubenor nae sorodododo hatahori Yahudir fo haꞌi dalen. Huu naa de ana natane Paulus nae, “O duꞌa talo bee? O makaheik do taa, mete ma au aole o dedeꞌam ia nai Yerusalem?” \p \v 10 Paulus namanene nggubenor natane talo naa, boe ma ana naselu nae, “Papa nggubenor. Au ia rau-inggu Roma. De hatematak ia, au ambariik nai papa nggubenor numa man-parenda Roma mai matan fo mana naena haak naole au dedeꞌang tungga sira hohoro-lalanen. Dadi au ta nau uni Yerusalem uu, fo neketu au dedeꞌang nai naa. Papa bubuluk ena mae, au ta tao salak hata esa boe na, fo laban hatahori Yahudi iar. \v 11 Dadi mete ma memak au tao salak hata-hata, fo nandaa no hukun mates, na, au simbok. Tehuu mete ma hata fo ara kokolak naa, ta tetebes tungga Roma hohoro-lalanen, na, ta hambu esa fo bisa loo lima au uni hatahori iar uu. Ara kada sangga dalak, fo rae hala risa au no hie-hie a. De hatematak ia, tungga au haak, au oke akahehenek dedeꞌak ia neni mane ina-huuk keser nai mamanak mateꞌen neu, nai kota Roma. Naa fo mesa kana ndia naketu matan dedeꞌak ia!” \p \v 12 Nggubenor namanene Paulus noke talo naa, boe ma ana nakokola aok no ndia nonoon nara fo mana tungga raole dedeꞌak naa. Basa boe ma ana nafada Paulus nae, “Huu o moke makahehenek dedeꞌak ia neni keser neu, de o muste muni Roma muu.” Nggubenor kokolak basa talo naa, boe ma ana nateꞌe nekebuak naa. \s1 Festus noke tia-tamba duduꞌak numa manek Agripa mai laꞌe-neu Paulus \p \v 13 Basa boe ma hatahori Yahudir manen, nade Agripa,\f + \fr 25:13 \ft Manek Agripa ia, ndia manek Herodes Agripa II. Aman ndia manek Herodes Agripa I, fo ndia hala nisa Yakobis, ma ana mate de sikalatik kara raꞌan, nahuu ana soꞌuk aon sama leo dewa.\f* no ndia fadi inan, nade Bernike reni Kesarea reu. Dua sara rae reu fee hada-horomatak neu nggubenor beuk. \v 14 Ara leo taak ro nggubenor Festus faik hida dalen. Laꞌe esa, Festus tui Paulus dedeꞌan neu dua sara. Ana nae, “Papa manek! Nai Kesarea ia, ai oka hatahori esa, nade Paulus. Fai bakahulun nggubenor raak ta hambu lelak naketu-naladi ndia dedeꞌan. \v 15 Bei lai-laik ia, neu au numa Yerusalem, malangga anggama Yahudir malanggan nara ma lasi-lasi hadak kara, mai tui Paulus salan. Basa boe ma ara roke au fo hukun ana. \v 16 Tehuu au afada sara ae, ‘Tungga man-parenda Roma hohoro-lalanen, au muste parisa akahuluk dedeꞌak naa, dei fo fee hukun nekeketun. Hatahori mana madedeꞌak kara muste rasasare matak dei. Au nau amanene sudik ei fee salak hata neun. Ma ana oo muste hambu lelak fo nasalaꞌe aon. Dei fo au bisa aketu-aladi dedeꞌak naa, ma fee huku-dokik hata neun.’ \v 17 Basa boe ma neu au fali uni Kesarea mai, hambu hatahori Yahudi hida fo tungga ia mai. Neu beꞌe-main, boe ma au buka tutik dedeꞌak naa. Au adenu sara roo Paulus mai nasare au, mita fo au bisa amanene dedeꞌak ia nenggetuu-nemberiin. \v 18 Boe ma hatahori Yahudir rambariik, fo mulai hingga Paulus salan nara. Tehuu hata fo ara hinggak kara reu au naa, beran ta sama leo au duꞌak ena. \v 19 Sira hahambun ta sama laꞌe-neu kada sira anggama heli-helin. Ma ara rareresi laban neu Paulus laꞌe-neu Hatahori esa, nade Yesus. Tungga hatahori Yahudir raa, na, Yesus naa maten ena. Tehuu Paulus nahere tingga-tingga nae, Yesus naa, nasoda fali numa mamaten mai ena. \v 20 Ara rareresi talo naa, tehuu au hatahori beuk, de au ta bubuluk nau aketu-aladi dedeꞌa anggama ia talo bee. Huu naa de au atane Paulus ae, ‘Talo bee, leo au parisa o dedeꞌam ia nai kada Yerusalem a leo?’ \v 21 Tehuu ana ta nakaheik. De ana noke nakahehenek dedeꞌan nakandoo neni keser neu, nai mamanak mateꞌen. Huu naa de au oka aheren, losa au hambu lelak fo haituan neni Roma neu.” \p \v 22 Mane Agripa namanene Festus tutuin talo naa, boe ma ana nae, “Mete ma bisa, na, au nau amanene matang numa hatahori naa mesa kana mai.” \p Boe ma Festus naselu nae, “Bisa! Dei fo au aole fo beꞌe-mai papa bisa mamanene matam numa hatahori naa mai.” \s1 Manek Agripa nau namanene Paulus kokolan \p \v 23 Neu beꞌe-main, nggubenor Festus naole fo manek Agripa bisa namanene Paulus kokolan. Ana oo naole fo hatahori noꞌuk ka bisa ramanene Paulus boe. Sira: soldadur komedan nara, ma hatahori moꞌo-inahuuk kara ruma kota Kesarea mai. Basa boe ma manek Agripa no Bernike maso dale mai, ara rabua bua-loꞌa manek kara. Basa hatahorir maruma naa fee hada-horomatak neu dua sara. Neu basa sara rakabua ena, boe ma nggubenor nadenu roo Paulus maso neni dale neu. \p \v 24 Boe ma ara roo Paulus maso dale neu. De nggubenor mulai kokolak nae, “Manek Agripa, papa sara, ma basa fuik kara fo au fee hada-horomatak. Hatahori ia, naden Paulus. Hambu malangga hatahori Yahudi hida fo tao dedeꞌak roon. Basa boe ma ketuk reni au mai, mae numa Yerusalem, do mae nai ia, fo rakatakak au rae, hatahori ia ta nandaa nasoda ena. \v 25 Huu naa de au parisan, tehuu au ta hambu ndia salan fo nandaa no hukun mates. Tehuu mesa kana noke aon nakahehenek ndia dedeꞌan neni mamanak mateꞌen neu, huu naa de nau ta nau, au muste haituan neni Roma neu. \v 26-27 Mete ma au haituan neu, neu ko au muste fee susura nekelalaꞌok esa. Tehuu hatematak ia, au muste surak hata fee mane ina-huuk? Huu naa de au akabua basa papa sara, fo tamanene neun. Ita tamanene talan ena, na, au amahena papa manek Agripa bisa tia-tamba duduꞌak neu au, mita fo au bisa surak hata fo ndaa no duduꞌa-aꞌafi neulauk fee neu mane ina-huuk. Au ameda ta malole, mete ma haitua dedeꞌak ia neni keser neu, tehuu ta afada hatahori ia salan hata. \p Au kokolang baꞌu kada naa. Makasi.” \c 26 \s2 Paulus nasalaꞌe aon numa manek Agripa matan \p \v 1 Basa boe ma manek Agripa nadenu Paulus nae, “Hatematak ia o bisa masalaꞌe o aom. Ai basa ngga mahani a ena fo mamanene neu o.” \p Paulus batak liman, de ana kokolak nae, \p \v 2 “Papa manek Agripa fo au fee hada-horomatak. Au ameda aua, nahuu papa fee lelak neu au, fo bole tui fee papa sara basa hata fo hatahori Yahudi nakasasaꞌek salak neu au. \v 3 Au bubuluk ae, papa nalela no neulauk, ita hatahori Yahudir dala-hadan, ma laꞌe-neu ita masodan do mamaten. Dadi au oke papa mamanene matalolole neu au. \p \v 4 Mulai numa kadiꞌi anang mai, ara ranori au ena fo leo-laꞌo tungga ita hatahori Yahudir dala-hadan. Makasososan au hambu nenorik numa au nggorong; basa boe ma au uu fo sakola tamba numa Yerusalem bali. Hatahori Yahudir marai Yerusalem mara bubuluk au leleo-lalaꞌong, ma ara ralela tebe-tebe au. \v 5 Mete ma malangga anggamar nau, na, ara bisa tui rae, sira ralela au numa fai bakahulun mai ena. Te au ia oo, maso partei anggama Farisi ena boe. Basa hatahorir bubuluk rae, ai hatahori Farisi iar ndia toꞌu mahere hatahori Yahudi anggaman hohoro-lalanen basa-basan.\x + \xo 26:5 \xt Nedenuk kara Tutuin 23:6; Felipi 3:5\x* \v 6-8 Au, ma hatahori Israꞌel numa leo kasalahunu duak kara mai, rahani taa-taa fo Manetualain tao natetu Ndia hehelu-bartaan. Hehelu-bartaak naa, Ana nafadan neu ita bei-baꞌin numa lele uluk mai ena. Dadi losa hatematak ia, ita basa ngga hule-haradoi hatu-leledon, mita fo Manetualain hehelu-bartaan naa, dadi leo. Hehelu-bartaak naa isin nae, neu ko Ana tao nasoda falik hatahori fo mana matek kara ena. \p Papa manek Agripa, fo au fee hada-horomatak. Huu au amahere ae, neu ko Manetualain tao nasoda falik hatahori mates, huu naa de ara radedeꞌa ro au. Au nau atane: tao hata de hambu ketuk numa ei mai fo ta nau mamahere mae, Manetualain bisa tao nasoda falik hatahori mana matek ena? Ana bisa! \p \v 9 Bakahulun memak au tao hata a mesan, fo laban ahere neu basa hatahori fo mana tungga Yesus, hatahori Nasaret. \v 10-11 Faik naa, malangga anggama Yahudir malanggan nara fee koasa neu au, fo au uu tao akasususak Yesus hatahorin nara sudi rai bee. Au humu ala sara, basa naa au leꞌa uni sara reni Yerusalem mai, fo tee sara reni bui dale reu. Au oo tungga aketu-aladi fo fee hukun mates sira hida boe. Au oo maso uni uma huhule-haradoik kara dale uu, fo tao doidoso hatahorin nara boe. Boe ma au akasetik kasa fo laka ta ralela Yesus. Laꞌe noꞌuk ka, au uu husi fo humu sara no dale nasak. Sadi au amanene hatahorir fo mana ramahere neu Yesus naa rai bee a mesan, leo mae losa nai nusa deak oo, au uu husi fo humu sara boe!”\x + \xo 26:10-11 \xt Nedenuk kara Tutuin 8:3; 22:4-5\x* \s2 Paulus tui seluk hata fo ana mete-nitan ma natonggo noon \r (Nedenuk kara Tutuin 9:1-19; 22:6-16) \p \v 12 Paulus tuti kokolan nae, “Laꞌe esa, malangga anggama Yahudir malanggan nara fee susura koasa neu au fo au uu husi fo humu Yesus hatahorin nara marai kota Damsik. De au uu. \v 13 Papa manek Agripa! Neu ai bei laꞌo numa dalak, nai rarain ledo namatetu, nggengger neu ma, hambu manggaledok esa numa lalai mai, saꞌan naꞌanda nalan seli, laꞌe au ma au nonoong nggara. \v 14 Ai basa ngga lenggu miu daer, nahuu manggaledok naa saꞌan naꞌanda. Basa boe ma au amanene harak esa kokolak no au, pake dedeꞌa Aram\f + \fr 26:14 \ft Nai susura dedeꞌa Yunani neni surak nae, ‘hatahori Ibrani dedeꞌan’. Sira dedeꞌa tungga fain, ndia dedeꞌa Aram. Hambu surak lololek boe nae, ‘susa mete ma o paso kosa naa taa-taa’. Ara rasiꞌe pake kosa fo foo neu sapi. Sapi ta mana tungga mana lolo hihiin, kosi kosa naa, na, nameda nambeta. Lololek naa sosoa-ndandaan nae, ‘susa mete ma o soa laban taa-taa neu Au hihiing.’\f* nae, ‘Wee, Saulus! Tao hata de o soa tao doidoso Au taa-taa? Susa laꞌe esak kana mete ma o soa kada laban taa-taa Au hihii-nanaung.’ \v 15 Au amanene harak naa, tehuu au ta mete-ita hatahorin. De au atane ae, ‘Papa mana kokolak ia, see, ee?’ \p Boe ma harak naa naselu mai au nae, ‘Au ia, Yesus, fo o soa tao doidoson taa-taa. \v 16 Saulus! Mambadeik leo! Au atudu aong neu o ia, fo o dadi muu Au hatahori nemehehereng. O muste muu mafada basa hatahorir, hata fo o mete-mitan numa au mai faik ia ena. Dei fo Au atudu seluk o bali dedeꞌa beuk kara, fo o bisa muu mafada neu basa hatahorir. \v 17 Neu ko o hambu susa-sonak mata-matak. Tehuu Au anea o numa hatahorir fo mana rae tao rakasususak o, leo mae hatahori Yahudir, do hatahori nusak laen nara. Tebe! Au adenu o muni hatahori ta Yahudir muu. \v 18 O muu tao malaak matan nara, mita fo ara bubuluk, ma ara leo-laꞌo rai manggaledok dale. Basa boe ma ara laꞌo ela sira leleo-lalaꞌo kilu-kain nara. Ma o muste matudu sara eno-dala masoda ndoos boe. O makamboꞌik kasa numa nitur malangga ina-huun koasan mai, basa naa mua sara reni Manetualain reu. No dalak naa, Manetualain koka heni basa sala-singgon nara lalaꞌen. Ara oo dadi reu Manetualain hatahorin boe, sama-sama ro hatahori laen fo Manetualain here nala sara ena, nahuu ara ramahere neu Au. Baꞌu kada naa fo Au afada neu o, Saulus!’ ” \s2 Paulus nafada ndia ue-osan \p \v 19 Paulus tuti kokolan nae, “Dadi papa manek. Au akalalaꞌok au ue-osang fo au simbo matang numa nusa tetuk do inggu temak mai ena. Losa hatematek ia, au bei aue-osa akandoo, ta akadedeak faa boe na. \v 20 Makasososan au afada Yesus Eno-dala Masodan neu hatahori Yahudir marai Damsik. Basa boe ma au mai afada hatahori Yahudir marai Yerusalem, ma marai basa profensi Yudea. Basa boe ma au laꞌo ndule basa hatahori ta Yahudir nusan nara. Au kokolak no manggaledok neu basa sara, fo ara laꞌo ela sira leleo-lalaꞌo kasalan, ma ara loo lima aon nara reu Manetualain. Sira oo muste tao hata fo neulauk nai sira masodan dale soa-neu hatahori laen boe, fo dadi neu tanda nae, sira dadi reu hatahori beuk kara nai Lamatuak dale ena.\x + \xo 26:20 \xt Nedenuk kara Tutuin 9:20, 28-29\x* \v 21 Huu au tao ue-osa talo naa, boe ma hatahori Yahudir humu rala au numa Uma Huhule-haradoi Ina-huuk, numa Yerusalem. Ara oo rae hala risa au boe. \v 22 Tehuu Manetulain tulu-fali au. Huu naa de au bei asoda losa hatematak ia. De au bisa ambariik nai ia, fo tui-bengga fee basa hatahorir, moꞌo-kadiꞌik, laꞌe-neu Yesus Eno-dala Masodan. Hata fo au afadak ia, basan nandaa no hata fo baꞌi Musa ma Manetualain mana toꞌu dedeꞌan lele uluk kara fee nenorik ena. \v 23 Ara fee nenorik laꞌe-neu Karistus, ndia Hatahori fo Manetualain helu-bartaa ena nae nadenun mai. Rae, ana muste lemba-nasaa doidosok, basa, na, Ana mate, tehuu basa boe ma Ana dadi neu hatahori makasososak fo Manetualain tao nasoda falik kana numa mamaten mai. Dei fo Ana ndia fee manggaledok neu hatahori Yahudir ma hatahori nusa-nusak laen marai dae-inak.”\x + \xo 26:23 \xt Yesaya 42:6; 49:6; 1 Korentus 15:20\x* \p \v 24 Paulus bei kola-kola fo nafada ndia ue-osan, tehuu Festus nasambori kokolan no namabera haran nae, “Weeh, Paulus! Fama te o mamulu ia ena. O malela mala noꞌun seli, de tao mala o utem kokohii.” \p \v 25 Tehuu Paulus naselu nae, “Papa nggubenor fo au fee hada-horomatak. Au ta amulu. Basa hata fo au afadak kara ia memak tebe. Au ta ade bafa-maang. \v 26 Papa manek Agripa mesa kana bubuluk no tebe hata fo au kokolak ia. Huu naa de au ambarani kokolak no ledo-ledo. Au amahere ae, papa manek namanene basa dedeꞌak kara ia ena, nahuu hata fo mandadik kara raa ena, ta dadi numa mamana nees. Rae, Yesus fo mana matek nasoda fali numa mamaten mai ena. Basa hatahorir oo bubuluk dedeꞌak naa ena boe. \v 27 Numa lele uluk mai, Manetualain mana toꞌu dedeꞌan nara rafada memak dedeꞌak ia ena. Au ambarani ambedak ae, papa manek oo namahere mana toꞌu dedeꞌak kara raa kokolan boe, hetu?” \p \v 28 Manek Agripa nggado tutik Paulus kokolan nae, “Wee! Paulus! Doo-doo bali te o tao mala au dadi uu hatahori Karisten ena!” \p \v 29 Tehuu Paulus naselu neu manek nae, “Talo ia, papa. Au hule-haradoi neu Manetualain, mita fo lai-lai, do dook, ta kada papa manek mesa kana, tehuu basa hatahorir fo faik ia ramanene au kokolang ia, ara bisa dadi sama leo au, ndia Yesus hatahorin! Tehuu sadi papa sara boso dadi hatahori neni okak sama leo au ia.” \p \v 30 Paulus kokolak basa talo naa, boe ma manek Agripa no ndia fadin Bernike, nggubenor Festus, ma basa malangga ina-huun nara rambedeik fo fali reu sara. \p \v 31 Neu ara laꞌo dea reu, hatahorir raa rakokola aok rae, “Hatahori ia ta tao hata esa boe na, fo nandaa no hukun mates, do teen neni bui dale neu!” \p \v 32 Basa boe ma manek Agripa nafada nggubenor Festus nae, “Kasian, ee! Hatahori ia noke nakahehenek dedeꞌan neni mamana mateꞌen nai Roma neu ena. Mete ma taa, na, dedeꞌak ia bisa basan ena, ma bisa nekemboꞌik ndia leo.” \c 27 \s1 Ara roo Paulus neni Roma neu \p \v 1 Basa boe ma nggubenor Festus naketu fo haitua Paulus neu nasare mane ina-huuk nai Roma, fo naketu Paulus dedeꞌan nai naa. Boe ma ana loo lima Paulus no hatahori bui laen hida bali reni komedan soldadu esa neu, nade Yulius, fo noo sara reni profensi Italia reu. Yulius naa, komedan esa numa soldadu mana manea keser mai. \v 2 Faik naa, au (ndia Lukas) tungga ua Paulus neu. Bei hambu seluk toranook esa bali, hatahori Makedonia numa kota Tesalonika mai, nade Aristarkus, ana oo tungga neu boe. Ai basa ngga saꞌe ofak esa numa kota Adramitium mai. Tungga nanaen, ofak naa neu ko tuli-tuli mamanak noꞌuk ka nai profensi Asia. \p \v 3 Ai saꞌe ofak laꞌo ela Kesarea, de neu beꞌe-main, ai losa kota Sidon. Komedan Yulius tao Paulus no malole, ma nafada Paulus fo ana bole neu tiro-dangga nonoon nara nai mada lai. Nai ndia duduꞌan, mita fo ara bisa fee Paulus sudi hata fo ana parluu nai tasi lai. \p \v 4 Basa boe ma ai basa ngga hene fali ofak lain miu fo mulai laꞌo. Tehuu ani soru nakarumbu nalan seli, losa ofak naa sangga nae ta laꞌo matak. Boe ma ara pale ofak fo laꞌo tungga pulu Siprus no Siria kabin, mita fo ai bambi numa ani soru mai. \v 5 Numa naa mai, ai fee ofak tepa nesik tasi mana nai profensi Kilikia ma profensi Pamfilia matan. De ai losa kota Mira, nai nusak Likia. Losa naa, ai basa ngga konda laꞌo ela ofak naa. \v 6 Numa Mira, komedan Yulius sangga ofak laen fo mana nae neni Italia neu. De ana hambu ofak esa, manuma kota Aleksandria mai, fo nae neni Italia neu. Boe ma ana nadenu ai basa ngga fo saꞌe meni ofak naa lain miu. \p \v 7 Ai saꞌe ofak faik hida dalen ena, tehuu ofak naa sangga nae ta laꞌo matak, nahuu ani soru nakarumbu nalan seli. De ai sota-mate dei de sangga deka kota Knidus. Tehuu anin bei nakarumbu nakandoo, de ai tepa meni pulu Kereta miu, mita fo ai bambi numa anin naa mai. Basa naa, dei de ai seli nggorosoon esa, nade Solmone. \v 8 Ai sota-bengge dei de seli heni nggorosoon naa, loro-loro pulu Kereta tasin tatain, de ai losa mamanak esa, nade Namo Malole. Mamanak naa deka no kota Lasea. \p \v 9 Numa naa, ofa isir hahae aon nara faa, nahuu ai numa ofa lai doon seli ena, tehuu ta bei losa Italia. Faik naa, hatahori Yahudir fai ina-huun Hambu Ambon neu Kilu-salak oo seli ena boe.\f + \fr 27:9 \ft Neu teu ka-59, hatahori Yahudir fai ina-huun Hambu Ambon neu Kilu-salak, tuda laꞌe bula kasalahunun fai kaliman (5 Oktober). Faik naa, anin mulai numa muri-kii mai ena.\f* Ndia sosoa-ndandaan nae, fai ani makarumbuk ma rii mambombonuk mulai ena. Basa boe ma ofa isir mulai ratatane aok rae, takandoo do bosok. Paulus namanene nala naa, boe ma ana mulai kokolak \v 10 nae, “Basa toranoo nggara ein. Au oke kokolak faa. Au duꞌa ae, mete ma ita takandoo, na, neu ko ita bisa hambu susa noꞌuk ka. Bisa-bisa ofak ia molo, de mopo bua-loꞌar, ma ita basa ngga oo bisa mate boe.” \v 11 Tehuu komedan soldadu naa ta nau nenene neu Paulus. Ana namahere lenak neu mana toꞌu uli, ma ofak tenu enan. Sira nanaen rae kalua laꞌo ela mamanak naa. \v 12 Huu Namo Malole naa ta linok, mete ma ofak muste see nai naa laꞌe fai tasi narii. Dadi sira noꞌuk ka nau ai makandoo fo meni kota Feniks miu. Ara ramahena mete ma bisa, na, ai basa ngga leo taak miu naa nai tasi bei namue ia. Kota Feniks naa, pulu Kereta namo-sesee malolen lenak, nahuu ana nai makabambik de ani muri-konas ma muri-kiis ta laꞌe sana, de ta hambu rii moꞌok. \s2 Ani berak numa tasi lai \p \v 13 Neu ani konas mulai fino-fino, ara beꞌek ka rae hambu anin naa ena fo ara bisa reni Feniks reu. Ara rae, “Ia anin malole. Mai fo ita saꞌe ofak leo!” De ara leꞌa naka ma ara leꞌa laa neu, boe ma ai saꞌe ofak loro-loro tasi tatain. \v 14-15 Ai bei ta mala dook ka, tehuu ani makarumbuk nggengger neuk ka ana mai. (Fo hatahori rae ‘ani dulu-kiis kadi’). Anin naa lemba neni ofak boꞌu-boꞌu ma laa-laa tasi taladan neu. Ofa isir ta bisa pale rala ofak no tetun, de ara mboꞌi ofak boꞌu-boꞌu ma laa-laa tungga kada anin hihiin. \p \v 16 Ai boꞌu-boꞌu ma laa-laa tungga kada rii talo naa, losa deka mia pulu anak esa, nade Kauda. Faik naa, ofak bei hela sakoci esa, talin neni paꞌak nai ofak ikon. De ai sota-mate leꞌa sakoci neni ofak lain neu. \v 17 Neu sakoci losa ofak lain ena, boe ma ara mulai fefeo tali ndule ofak naa aon fo ranea, boso losak ofak papan nara ratanggaa heni sara, boe ma molo. Ara oo ramataꞌu boe, boso losak rii tufa ofak fo ana hara neni meti sarakaek Sirtis nai Afrika naa neu. De ara rakonda naka mana laa-laak neni tasi dale neu, fo fee ofak nalaik koe-koe. \p \v 18 Ani makarumbuk naa rurua-mbembesi ai ofan kii-konak. De neu beꞌe-main, ofa isir mulai nggari heni ofak fufuan nara reni tasi dale reu. \v 19 Neu beꞌe-main bali, ani makarumbuk naa bei berak ka. De ara tamba ramataꞌu bali. Huu naa de ara boe nggari seluk ofak fufuan nara reni tasi dale reu, mita fo ofak nambadaku. Ofak buan nara oo, ofa isir nggari heni sara renik lima heli-helin nara boe. \v 20 Hatu-leledon, ani berak naa ta nakamate faa boe na losa faik hida dalen, sosoꞌa nggeok katen seli losa ai ta mete-mita ledo no nduuk kara. Ketu heni ai basa ngga nemehehenan ena, ma mameda mae, ai ta bisa masoda ena bali. \p \v 21 Basa faik hida ia dalen ena, ai ta miꞌa hata esa boe na. Boe ma Paulus noke nala basa sara, de ana kokolak nae, “Basa toranoo nggara ein! Soba leo ei tungga au kokolang fo ita ta laꞌo ela Namo Malole ena dei, na, hatematak ia ita ta hambu susa baꞌu basa ia, ma ta runggi hata-hata. \v 22 Tehuu hatematak ia, au oke neu ei basa ngga fo matetea ei dalem leo. Neu ko ita ofan ia nakalutu henin. Tehuu boso mamataꞌu, te ta hambu hatahori esa mate boe na. \v 23 Au nau fo ei basa ngga bubuluk mae, au ia Manetualain hatahorin, ma Ana fee au aue-osa soa-neu Ndia. Leꞌodaek ka, Ana nadenu Ndia atan esa numa nusa tetuk do inggu temak mai, de nambariik neu au boboang. Boe ma ata naa nafada au nae, \v 24 ‘Paulus! O hae mamataꞌu hata esa boe na. Neu ko o muste muu masare keser nai Roma fo naole o dedeꞌam. Huu Manetualain dale susuen neu o, de Ana oo tao nasoi-nasoda basa hatahorir marai ofak ia lain boe.’ \v 25 De basa toranoo nggara ein. Ei dalem mara boso monda-maꞌa. Au amahere tebe-tebe neu Manetualain ae, hata fo Ana nafada neu au ndia leꞌodaek ka naa, neu ko ana dadi natetu talo naa. \v 26 Tehuu ofak ia neu ko ana hara nai pulu esa.” \s2 Ofak deka-deka mada lai \p \v 27 Faik naa, rii-anin toko nakamiminak ai, de ai boꞌu-boꞌu ma laa-laa faik salahunu haa ena numa tasi Adria. Tehuu nai rarain fatilada, ofa isir rameda nok bali ai deka-deka mada lai ia ena. \v 28 Basa boe ma ara rakonda dodouk fo ara sangga bubuluk tasi oe deman. De ara uku hambu tasi oe deman reꞌa 20. Boe ma ofak mata neu faa bali, de ara rakonda seluk dodouk, de hambu tasi oe deman reꞌa 15.\f + \fr 27:28 \ft Reꞌa 20, ndia meter 37. Reꞌa 15, ndia meter 27.\f* \v 29 Basa sara ramataꞌu boso losak ofak naa hara nala harik lain. De ara rakonda naka haa marai ofak ikon. Boe ma ai basa ngga mamahena fo fai manggaledo lai-lai. \v 30 Tehuu ofa isir rala harak fo rae ralai laꞌo ela ofak naa no neneek. De ara rakonda sakoci fo tao leo bali ara reu rakonda nakar marai ofak langgan. \p \v 31 Tehuu Paulus nafada ofa isir duduꞌa-aꞌafi manggaraun neu komedan no soldadur nae, “Mete ma ofa isir raa ta rahani kada ofak lain, na, neu ko ei basa ngga mate.” \p \v 32 Soldadur ramanene Paulus kokolak talo naa, boe ma ara tete ketu sakoci naa talin, fo elan ana boꞌu-boꞌu ma laa-laa. De ofa isir raa ta bisa ralai ena. \p \v 33 Neu fai sangga manggaledo, boe ma Paulus kokoe hatahorir raa fo basa sara raꞌa-rinu. Ana nae, “Menggu dua ia ena, ita kada nggua-nggua fo kada haradoi, ma ta isi ita poꞌon tenik hata esa boe na. \v 34 Dadi au hule mita fo ita taꞌa tala faa dei, fo ita bisa hambu falik ita barakain. Au amahere ae, neu ko ita esa ta hambu sosoek boe na. Au henggenee ae, ita basa ngga tasoda!” \p \v 35 Paulus kokolak basa talo naa, boe ma ana haꞌi roti. De ana hule-haradoi noke makasi neu Manetualain numa basa sara matan. Basa boe ma, ana haꞌi nala biak esa de naꞌa. \v 36-37 Ara mete-rita talo naa, boe ma dalen nara ratea rasafali. De ara oo raꞌa-rinu sama-sama boe. Basa ai manuma ofak naa lain, hatahori 276. Ai basa ngga miꞌa-minu. \v 38 Ai miꞌa-minu makabete mala, boe ma ara mulai nggari heni karo hade-nggandum mara reni tasi dale reu, fo soba tao ramadaku ofak naa. \s2 Ofak hara \p \v 39 Neu dulu silu ena, ofa isir mete-rita mada lai. Tehuu ara ta bubuluk pulu bee naa. Ara oo mete-rita tasi bafak esa fo tatain masarakaek. De ramahena, mete ma bisa, na, ara nau fee ofak naa nesik kada unuk kara huun fo neni tasi tataik naa neu. \v 40 Basa boe ma ara tete ketu nakar raa talin nara, de laꞌo ela sara reu tasi dale. Boe ma ara ratanggodo uli neni tasi dale neu, mita fo ara bisa rauli rala ofak naa. Basa de ara leꞌa laa anak manai mata neu, mita fo anin fuu ofak neni tasi tatain neu. \v 41 Tehuu ofak naa saꞌe nala unu sarakaek, dadi ana hara neu naa, de ana ta nakaundak nala ena. Boe ma rii mambombonuk tufa nakalutu ofak ikon. \p \v 42 Neu soldadur mete-rita mandadik naa, boe ma ara duꞌa rae hala risa basa hatahori buir raa. Te ara ramataꞌu, boso losak hatahori bui raa nane reni mada lai reu, fo ara nggefu laꞌo. \v 43 Tehuu komedan Yulius kaꞌi soldadun nara, nahuu ana nae tao Paulus hambu masodak. De ana fee parenda fo basa hatahori mana nane malelak kara boke reni tasi dale reu, fo nane reni mada lai reu. \v 44 Boe ma hatahori fo ta mana nane malelak kara, ana fee sara toꞌu papak do hata a mesan, fo rii tufa sara reni mada lai reu. Dadi ai basa ngga losa mada lai no sodak. \c 28 \s2 Numa Pulu Malta \p \v 1 Neu ai basa ngga losa mada lai no sodak ena, dei de ai bubuluk mae, naa pulu Malta. \v 2 Nusak naa hatahorin nara simbok ai no malole. Faik naa udan mai ma anin makasufun seli, de ara ranaꞌa aꞌi mata moꞌok numa tasi tataik naa, boe ma roke ai miu dara aꞌi. \v 3 Paulus oo ana tungga neu hehere air fo nanaꞌa neu aꞌi boe. Tehuu neu ana ndae air raa reu aꞌi lain, nggengger neu ma mengge karasok esa kalua dea mai, nahuu ana ta nakataka aꞌi katobin. Boe ma mengge naa kiki nakadite neu Paulus liman. \p \v 4 Neu hatahori Maltar raa mete-rita mengge karasok naa doko-doko nakadite numa Paulus liman, boe ma esa kokolak no esa nae, “Hatahori ia, fama te hatahori kanisak. Leo mae ana hambu nekemboꞌik numa tasi manggaraun mai, tehuu naa memak ndia ua-nalen. Huu naa de ana ta bisa nasoda ena! See ndia tao manggarauk, na, ana muste lemba-nasaa nala ndia buna-boan.” \v 5-6 Hatahorir raa duꞌa rae, doo-doo faa te neu ko Paulus liman mbae, ma nggengger neu te maten. \p Tehuu Paulus birus heni mengge naa neni aꞌi dale neu. Ma ana ta nameda hedis faa boe na. De hatahorir raa rahani doo-doo faa, tehuu Paulus ta hata-hata. Boe ma ara duꞌa rae, “Fama te hatahori ia, dewa, ou!” \p \v 7 Ta dook ka numa mamanak naa mai, hambu nggubenor uman nara, ma dae loak. Nggubenor naa, nade Publius. Ana mai soru ai numa tasi tataik, de ana noke ai miu leo nai ndia uman. Numa naa, ana naono-lalau ai doon faik telu. \p \v 8 Faik naa, nggubenor ama bonggin hambu hedi sumaik, ma ana sali omba-lelan taa. Boe ma Paulus neu tiron numa kaman dale. Basa de Paulus ndae liman neu hatahori kamahedik naa, fo ana hule-haradoi feen. De ana hai neuk ka. \v 9 Neu ara mete-rita nggubenor aman hai, boe ma hatahori kamahedik laen reni Paulus reu. Ara hule Paulus fo tulu-fali sara, de ana tao nahai sara. \v 10 Basa boe ma hatahorir raa ratudu sira makasin no reni fee mudak ai buas noꞌun seli. \s2 Paulus asa saꞌe ofak laꞌo ela Malta reni Italia reu \p \v 11 Ai leo numa Malta bulak telu, losa fai rii ma ani makarumbuk hahae. Faik naa, hambu ofak esa numa kota Aleksandria mai fo ana see ena neu bei fai rii numa pulu naa. Ofak naa nade, Ana Duak,\f + \fr 28:11 \ft Tungga hatahori manai naa anggaman, kakana ana duak kara raa naden ndia Kastot no Poluks. Dua sara raa, dewa fo hatahori ofak kara songgon.\f* nahuu hambu patong dewa ana duak nai ofak naa langgan. Basa boe ma ai saꞌe ofak naa fo makandoo meni Roma miu. De ai mae hene ofak lain miu, boe ma hatahori Maltar ara reni fee ai lepa-nggees ma hata fo ai parluu nai ofa lai. \p \v 12 Ai ofam laꞌok koe-koe, basa de losa kota Sirakusa, nai pulu Sisilia. Ai nafu numa naa, doon faik telu. \v 13 Numa naa mai, ai loro-loro Sisilia tasi tatain, de ai losa kota Regium. Neu beꞌe-main, ani konas nakarumbu, de ai ofam laꞌok lai-lai hiek. Neu bei-nesan, ai losa kota esa namo seseen, nade Putioli. \v 14 Ai konda laꞌo ela ofak naa, numa naa. Basa boe ma ai miu sangga Yesus hatahorin maruma naa. Neu ai matonggo mia sara, boe ma ara roke fo ai miu leo mia sara. De ai leo taak numa naa, menggu esa. Basa boe ma ai laꞌo eik makandoo meni Roma miu. \p \v 15 Neu Yesus hatahorin nara marai Roma ramanene rae, ai mae meni naa miu, boe ma ara mai soru ai numa dalak. Ketuk ratonggo ro ai numa Pasar Apius; ketuk bali ratonggo ro ai numa mamanak esa, nade Uma Hahae Teluk.\f + \fr 28:15 \ft Pasar Apius doon numa Roma mai, nai rarain kilo meter 70. Uma Hahae Teluk doon kilo meter 53.\f* Neu Paulus mete-nita sara, boe ma ana noke makasi noꞌun seli neu Manetualain, ma dalen dadi natea. \s1 Paulus numa Roma \p \v 16 Losa Roma, [soldadur tao hatahori buir maso reni bui dale reu].\f + \fr 28:16 \ft a: Hambu susura Yunani lasik ketuk ta pake dedeꞌa deꞌek kara marai kurun dale.\f* Tehuu Paulus taa. Ara ratanggodon, fo ana bole seba uma esa. Numa naa, ana leo no soldadu esa fo ana nanea naheren. Sira dua sara liman beke serik neni paꞌa nekebuak kara pake rante besi.\x + \xo 28:16 \xt Nedenuk kara Tutuin 28:20\x* \p \v 17 Basa faik telu, boe ma Paulus noke lasi-lasi Yahudir maruma naa, fo mai ratonggo roon. Neu ara rakabua ena, boe ma ana nafada sara nae, “Basa toranoo nggara ein! Au nai ia, nahuu hatahori Yahudi malanggan nara humu rala au numa Yerusalem. De ara loo lima au uni man-parenda Roma neu. Naa te au ta tao salak hata esa boe na! Au ta tao hata esa boe na, fo laban ita hatahori nusa heli-helin. Ma au oo ta laban ita hada hohoro-lalanen boe fo ita simbon numa ita bei-baꞌin nara mai ena. \v 18 Man-parenda parisa au dedeꞌang numa naa ena. Tehuu ara ta hambu au salang esa boe na, fo ndaa no hukun mates. Huu naa de ara rae rakamboꞌik au ena. \v 19 Tehuu hatahori Yahudi malanggan nara ta simbo man-parenda nekeketun, fo rae rakamboꞌik au, huu naa de nau ta nau, au muste akahehenek dedeꞌak neni mamanak mateꞌen mai. Au tao talo naa, tehuu au ta aena duduꞌak fo ae kalaak au hatahori nusa heli-heling.\x + \xo 28:19 \xt Nedenuk kara Tutuin 25:11\x* \v 20 Dedeꞌak naa ndia tao, de au akabubua toranook kara nai ia. Mita fo ita bisa kola-kola laꞌe-neu hata fo hatahori Yahudir rahani a neun: ndia, ita basa ngga tamahena neu Manek fo Manetualain nae nadenun mai, fo tao nasoi-nasoda ita hatahori Israꞌel naa. Dedeꞌak ia ndia tao, losa ara paꞌa au pake rante besi ia.” \p \v 21 Basa boe ma ara raselu rae, “Losa hatematak ia, ai bei ta simbo susurak esa boe na numa Yudea mai, fo rafada toranook dedeꞌan ia. Leo naak oo, toranook kara maruma naa mai ta kokolak hata esa boe na laꞌe-neu toranook Pau boe. \v 22 Tehuu ai hii mamanene hata fo toranook namahere, nahuu ai mamanene sudi nai bee rae, hatahorir ta simbok hata fo hatahori partei Karisten nara fee nenorik. Tehuu ndia ndondoon talo bee, ai bei ta bubuluk. De toranoo tulun kokolak kana fee ai dei.” \p \v 23 Basa boe ma ara rala harak sama-sama de here rala faik esa, fo rae ratonggo seluk bali. Losa ndia fain, boe ma hatahori noꞌun seli mai de rakabua numa Paulus uman. Boe ma ana mulai tui fee sara laꞌe-neu Manetualain parenda-koasan. Basa boe ma ana pake lalanek noꞌuk ka numa baꞌi Musa susuran nara mai, ma numa Manetualain mana toꞌu dedeꞌan laen nara susuran mai, fo nae leꞌa-nore sara ramahere neu Yesus. Ana kokolak numa huhua anan mai losa ledo bobok. \p \v 24 Neu ara ramanene basa Paulus kokolan, boe ma ketuk ramahere, tehuu laen ta ramahere. \v 25 Sira esa nareresi no esa losa ketuk rae fali reu sara. Tehuu Paulus kokolak nae, “Memak ei nereresim ia, ndaa no hata fo lele uluk Manetualain Dula-dale Malalaon nafada baꞌi Yesaya \v 26 nae, \q1 ‘O muu mafada hatahori nusak Yahudi ia mae, \q2 “Neu ko ei mamanene taa-taa Au kokolang, \q3 tehuu ta malela faa boe na! \q2 Ei mete-mita taa-taa hata fo Au taok, \q3 tehuu ei ta tao matak hata-hata.” \q1 \v 27 Huu hatahori nusak ia dalen nara ratea ralan seli ena. \q2 Ndiꞌi doon nara ta nau ramanene ena! \q3 Ma sira matan nara rapopoke risak kasa ena! \q1 Ela sara ruma naa fo hae ramanene bali; \q2 Ma ela sara ruma naa fo matan nara hae mete-rita bali. \q3 Ma ela sara ruma naa fo dalen nara makiuk seku neu. \q1 Losa ara ta bubuluk dalak fali neni Au mai bali. \q2 De talo bee fo Au bisa tao alole sara bali?’ ”\x + \xo 28:27 \xt Yesaya 6:9-10\x* \p \v 28 Basa boe ma Paulus nateꞌe kokolan nae, “Dadi talo ia, toranoo nggara ein! Ei muste bubuluk mae, hatematak ia Manetualain oo sadia tao nasoi-nasoda hatahori nusa-nusak ta Yahudir boe, nahuu ara oo nau nenene neun boe.” \v 29 [Paulus nafada basa talo naa, boe ma hatahorir raa fali reu sara. Tehuu sira duduꞌan nara ta ratoꞌu, nahuu esa nareresi no esa.]\f + \fr 28:29 \ft Lalanek ia ta hambu sana nai susura Yunani raak hida dale.\f* \p \v 30 Paulus leo numa ndia uma seseban, losa teuk dua. Ana simbok no nemehokok basa hatahorir fo mana mai sangga ratonggo roon. \p \v 31 No dalak naa, ana hambu ombak fo ana tui sara Manetualain parenda-koasan, ma nanori sara Lamatuak Yesus Eno-dala Masodan. Ana nambarani kokolak no ledo-ledo, ma ta hambu kai-baak hata esa boe na. \p Papa Teofilus fo dale malole. Au tutuing losa kada ia ena. \q3 Makasi. \q3 Numa au mai, Lukas.