\id MAT - Mutu (Saveeng-Oov) NT [tuc] -Papua New Guinea 2011 (web version -2013) \h Matayu \toc1 Varu poia to Yesu Krisi to Matayu imbooda \toc2 Matayu \toc3 Mt \mt1 Varu poia to Yesu Krisi to Matayu imbooda \mt2 Matyu—Matthew \c 1 \s1 Pitiiŋ to Yesu pughu toni \r (Lu 3:23-38) \p \v 1 Nene pitiiŋ to Yesu Krisi pughu toni. Yesu, ye siŋ to kinik David, ve David, ye siŋ to Abaraam. \rq Mbnp 22:18 \rq* \p \v 2 Yesu pughu toni to Abaraam ve inim imuul izi David, tauto izadi tovene: Abaraam natu Isak, Isak natu Yakop, ve Yakop ndinatu, nene Yuda toman nditogha ve nditazi. \rq Mbnp 21:3, 25:24+ \rq* \m \v 3 Yuda yesuru Tamar tipoop ndinatudi ru, izadi Peres ve Sera. Peres natu Ezron, ve Ezron natu Ram. \rq Mbnp 38:27+; Rut 4:18+ \rq* \m \v 4 Ram natu Aminadap, Aminadap natu Nason, ve Nason natu Salmon. \v 5 Salmon yesuru Reap tipoop Boas, ve Boas yesuru azuwa Rut tipoop Obet. Obet natu Yesi, \v 6 ve Yesi natu, nene kinik David. David ivai Uraia azuwa Batseba, ve yesuru tipoop Solomon. \rq 2Sam 12:24 \rq* \p \v 7 Solomon natu Reoboam, Reoboam natu Abia, ve Abia natu Asa. \v 8 Asa natu Yosapat, Yosapat natu Yoram, ve Yoram natu Usia, \v 9 Usia natu Yotam, Yotam natu Aas, ve Aas natu Esekia. \v 10 Esekia natu Manase. Manase natu Amon, ve Amon natu Yosia. \v 11 Yosia ndinatu, nene Yekonia toman nditazi pida. Sawa tonenen, yes Babilona tinim tireu ndug tintina tisob to yes Yuda, ve tiyou di ve tigham di tila tivot ndug todi to ineep mala kat. \rq 2King 24:14+ \rq* \p \v 12 Sawa to yes Israela tinepneep izi Babilon, Yekonia yesuru azuwa tipoop Sealtiel, ve Sealtiel yesuru azuwa tipoop Zerubabel. \v 13 Zerubabel natu Abiut, Abiut natu Eliakim, ve Eliakim natu Azor. \v 14 Azor natu Sadok, Sadok natu Akim, ve Akim natu Eliut. \v 15 Eliut natu Eleasar, Eleasar natu Matan, ve Matan natu Yakop. \v 16 Yakop natu Yosep. Yosep azuwa Maria to ipoop Yesu, ye to tiwaata tighaze Krisi\f + \fr 1:16 \ft ‘Krisi,’ nene yes Grika aliŋadi. Ve ‘Mesia,’ nene yes Israela aliŋadi. Saveeŋ waaro ru tonene, pughudi ee moghon: ‘Ŋgeu to tiliŋ ŋgoreeŋ izala pogho inim ghilalooŋ pani ighaze ye pale igham uraat tiina eta to Maaron.’ Tiwaat Yesu tighaze Mesia (o Krisi) pasa, Maaron tau ighuri inim Volaaŋa pa iit tamtoghon, ve ye igham mulin ghiit pa pataŋani to sosor toit. \f* \m ne. \p \v 17 Tovenen Abaraam natu Isak, Isak natu Yakop, ve siŋ todi tiparseŋgan di tovene itaghoni ila ila le imuul David ivot inim saaŋgul ve paaŋ (14). Ve sawa to David, le ila imuul sawa to yes Babilona tiyou yes Yuda ve tigham di tila tivot Babilon, nene siŋ to David tiparseŋgan di irau saaŋgul ve paaŋ (14) muul. Ve sawa to yes Yuda tipul Babilon ve timuul tila taudi ndug todi, le ila imuul sawa to Krisi tina ipoopa, nene siŋ to David tiparseŋgan di irau saaŋgul ve paaŋ (14). \s1 Aŋela ivot to Yosep ve ipaloti \r (Lu 2:1-7) \p \v 18 Kamos to Yesu Krisi tina ipoopa, nene vene: Tina Maria, tisia pa ŋgeu eez, iza Yosep. Eemoghon yesuru tilup di sone, ve tighilaal tighaze Maria apo. Mbeb tonene ivot ila Avuvu Patabuaŋ tapiri. \rq Lu 1:35 \rq* \m \v 19 Yosep, ye ŋgeu deŋia eez, ve lolo pa igham Maria varu ivot ighazooŋ maau. Tovenen mata iŋgal ighaze irab motin vaiuuŋ todi inim ŋgozaaŋ. \v 20 Ighamgham ŋgar sone, ve Maaron aŋela toni ivot toni ila vibiiŋ, ve isaav pani ighaze: “Yosep, yom siŋ to David, umatughez pa ugham Maria inim azuwam malep. Pasa, tamtoghon to ineep ila ye apo, nene ivot pa Avuvu Patabuaŋ tapiri. \v 21 Ye pale ipoop pain tamoot. Ve yom irau uwaat iza Yesu. \m Pasa, ye pale igham mulin tamtoghon toni pa pataŋani to sosor todi.”\f + \fr 1:21 \ft Yesu iza, pughu tovene: ‘Yoova igham mulin.’ \f* \rq Lu 1:31, 2:21; Yo 1:29; Mbaŋ 4:12 \rq* \p \v 22 Mbeb tonenen tisob titaghon saveeŋ to muuŋ Maaron ivotia ila propet toni eez avo. Saveeŋ tovene: \q1 \v 23 Aghita. Liva paghu eez to ivai sone pale apo, ve ipoop natu tamoot. \q2 Pale tiwaat iza Imanuel.\f + \fr 1:23 \ft Saveeŋ Imanuel, pughu tovene: ‘Maaron ineep toman ghiit.’ \f* \rq Is 7:14 \rq* \p \v 24 Tovenen Yosep igheen le ndugizau, ghoro imundig ve itaghon saveeŋ to aŋela to Maaron isavia pani, ve igham Maria inim azuwa. \v 25 Eemoghon igharaui maau le ye ipoop natu tamoot tonowen. Ve Yosep iwaat pain tonenen iza Yesu. \rq Lu 2:7,21 \rq* \c 2 \s1 Yes ŋgara to ndag pughu tila tighita Yesu \p \v 1 Sawa to kinik Erod ighamgham pooz pa yes Israela, Yesu tina Maria ipoopa izi ndug Betelem to ineep taan suruvu to Yudea. Muri ghoro, ndiran pida to ledi ŋgar tintina pa pitum ne, tilaagh tila tivot Yerusalem. Ndiran tonowen, ndug todi ineep mala kat ila pa ndag iza.\f + \fr 2:1 \ft Yes ŋgara tonene tiwatag Maaron kat maau. Tisuŋsuŋ pa maaron pida. \f* \m \v 2 Yes tila tivot Yerusalem, ve tighason tighaze: “Kinik to yes Yuda to tina ipoopa aazne, ineep sine? Pasa, yei nineep izi ndug tiei to ndag iza we, ve nighita pitum paghu eez to inim ghilalooŋ payei pani. Tauto ninim nighaze nighita, ve niput aghemai pani, ve nipakuri.” \rq Nam 24:17 \rq* \p \v 3 Kinik Erod ilooŋ saveeŋ tonene le ruŋa iza ve igham ŋgar naol. Ve ival tiina to Yerusalem paam, tisob ruŋadi iza, ve tigham ŋgar naol. \v 4 Tovenen Erod ipoi yes daba to watooŋrau toman ŋgara pida to tutuuŋ tinim tilup di, ve ighason di ighaze: “Laak, Mesia, pale tina ipoopa izi sine?” \p \v 5 Yes tipamuul aliŋa tighaze: “Pale ipoopa izi ndug Betelem to ineep taan suruvu to Yudea ne. Pasa muuŋ, propet eez imbood saveeŋa tovene: \q1 \v 6 Ndug Betelem to uneep taan suruvu to Yudea ne, yom ndug sorok maau. \q2 Varum pale ilib pa paanu tintina to tighamgham pooz pa Yudea. \q2 Pasa, ŋgeu tiina eez pale ivot ilat tiom. \q2 Ye pale iŋgin tamtoghon tiou Israel, ve igham pooz padi.” \rq Mika 5:2; Yo 7:42 \rq* \p \v 7 Erod isavsaav toman di le isob, ghoro ipoi yes ŋgara to ndag iza tinim inimale yoŋgaaŋ, ve ighason poian di pa sawa sine kat to tighita pitum tonowen ivot. \v 8 Ghoro imbaaŋ di tila pa ndug Betelem ighaze: “Ala akaal pain kainaŋen tonowen le ighaze aghita, ghoro amuul anim apaes payou. Leso you paam nala naghita, ve naput agheg pani, ve napaiti.” \p \v 9-10 Erod isavsaav toman di le isob, ghoro timundig ve tila. Ve pitum to muuŋ tighita izi ndug todi, nene ila imuuŋ padi, ve titaghoni tila. Yes tighita pitum tonowen muul, le lolodi poia kat. Pitum tonowen ila le ineep izala ruum to pain kainaŋen ighengheen pani ne pogho. \v 11 Tila tivot tonowe, ve tilooŋ tila ruum lolo, ve tighita pain kainaŋen yesuru tina Maria. Tiput aghedi pani ve tipakuri, ghoro tikaak pelpeel todi, ve tiwaan mbaliiŋ pida to atiadi tintina, ve tigham pani inimale pakuruuŋi. Tigham yaam gol, ve naunauŋ pida to vuzidi popoia kat.\f + \fr 2:11 \ft Mbeb to tigham pa Yesu, nene inim ghilalooŋ pani ighaze ye kinik. Ve frankinsens, nene naunauŋ to tighamgham pa watooŋrau. Nene ipatooŋ ghiit ighaze Yesu ye Maaron. Ve miir, nene mbeb to tighurghuri izala mateeŋa poghodi leso tigharaat di. Nene ipatooŋ ghiit ighaze Yesu pale imaat pait. \f* \rq Mbo 72:10+; Is 60:6 \rq* \p \v 12 Muri ghoro, Maaron ivot padi ila vibiiŋ, ve iŋgalsekin di ighaze timuul tila to kinik Erod muul malep. Tovenen titaghon ataam ite, ve timuul tila pa ndug todi. \s1 Yosep igham Yesu yesuru tina Maria, ve tighau tila pa Isip \p \v 13 Yes ŋgara to ndag iza timundig ve tila, ve mala maau, Maaron imbaaŋ aŋela toni eez ila ivot to Yosep ila vibiiŋ, ve isaav pani ighaze: “Ulooŋ. Erod pale ikaal pain kainaŋen tonene, leso irabi imaat. Tovenen yom irau umundig, ugham pain kainaŋen yesuru tina, ve aghau ala pa Isip. Ala aneep tonowe, le irau you nasaav payom muul.” \p \v 14 Tovenen Yosep imundig pa mboŋ, ve igham pain kainaŋen yesuru tina, ve tighau tila pa Isip. \v 15 Tinepneep tonowe le Erod imaat. \p Tauto saveeŋ to Maaron ivotia ila propet toni eez avo, anoŋa ivot. Saveeŋ tovene: \q2 Natug ineep izi Isip, ve napoii imuul inim. \rq Igham 4:22; Hos 11:1 \rq* \s1 Erod irab ndipain to ndug Betelem \p \v 16 Erod isaŋan yes ŋgara to ndag iza le maau, ghoro ighilaal ighaze yes titombaana. Tovenen ate malmal kat. Ye mata iŋgal saveeŋ to yes ŋgara to ndag iza tisavia pa sawa to tighita pitum ivot, tovenen imbaaŋ ndaaba toni pida tila ndug Betelem ve ndug pida to tineep tigharau. Tila tivot tonowe, ve tirab ndinatudi nditamoot tisob to ndaman todi ruŋaruŋa ve izi. \v 17 Tovenen Maaron aliŋa to muuŋ propet Yeremia ivotia, anoŋa ivot. Saveeŋ tovene: \q1 \v 18 Taŋiiz tiina pale ivot izi ndug Rama.\f + \fr 2:18 \ft Ndug Rama ineep igharau ndug Betelem. \f* \q2 Rael pale itaŋ tiina pa ndinatu. \q2 Pasa, tirab di tisob timatmaat. Eta ineep muul maau. \q2 Tovenen titoova pa tirab Rael ate, eemoghon tiraua maau. \rq Mbnp 35:19; Yer 31:15 \rq* \s1 Yosep igham Yesu yesuru tina Maria, ve timuul tila pa taan to Israel \p \v 19 Yosep yesuru Maria ve natudi Yesu tinepneep izi Isip, le Erod imaat. Ghoro aŋela eez to Maaron ila ivot to Yosep ila vibiiŋ, \v 20 ve isaav pani ighaze: “Umundig, ugham pain kainaŋen yesuru tina, ve amuul ala pa taan to Israel. Pasa, ndiran to tikaal ataam pa tirab pain kainaŋen imaat, yes tisob timatmaat wa.” \rq Igham 4:19 \rq* \p \v 21 Tovenen Yosep imundig, igham pain kainaŋen yesuru tina, ve timuul tila pa taan to Israel. \v 22 Eemoghon Yosep ilooŋ tighaze Erod natu Arkelaus igham tama ina, ve inim kinik pa taan suruvu to Yudea. Tovenen imatughez pa ila ineep izi Yudea. Ve mbeb ite, Maaron ivot toni ila vibiiŋ, ve iveivei pani ighaze tineep izi Yudea malep. Tovenen Yosep ipaghau pain kainaŋen yesuru tiina tila pa taan suruvu to Galilaia. \v 23 Tila tivot tonowe, ve tineep izi ndug Nasaret. Tauto Maaron aliŋa to yes propeta toni tivotia, anoŋa ivot. Saveeŋ tovene: \q2 Tamtoghon pale tiwaata tighaze ‘ŋgeu to Nasaret.’ \rq Lu 2:39; Yo 1:46 \rq* \c 3 \s1 Yoan ŋgeu rughuzaaŋa igharaat ataam pa Yesu Krisi \r (Mk 1:1-8; Lu 3:1-18; Yo 1:19-28) \p \v 1 Sawa to Yoan ŋgeu rughuzaaŋa ipamundigin uraat toni, ye ila ivot ndug balim to Yudea, ve ivovotia Maaron aliŋa pa tamtoghon ighaze: \v 2 “Apul ŋgar tiam samsamia, ve atoor ŋgar tiam imuul ila pa Maaron! Pasa, mala maau pale pooz to ndug sambam ivot ighazooŋ.” \rq Mt 4:17; Mbaŋ 2:38 \rq* \m \v 3 Yoan tonene, to muuŋ propet Isaia isavia saveeŋ pida iŋarua ighaze: \q2 Ŋgeu eez imboboob izi ndug balim ighaze: \q2 ‘Agharaat ataam pa Ŋgeu Tiina. \q2 Apasaluŋgan ataam to naol ne pani le deŋiadi moghon.’ \rq Is 40:3 \rq* \p \v 4 Yoan indudi pa uli to tigharaata pa kamel oro, ve ipus ŋgali pa puus to tigharaata pa ŋgai uli.\f + \fr 3:4 \ft Yoan indudi inimale muuŋ propet Ilia indudi. Ŋgar tonenen inim ghilalooŋ pani ighaze ye pale igham uraat pida inimale Ilia. \f* \m Ve ighanghan isis, ve ighunghun bagil suru. \rq 2King 1:8 \rq* \m \v 5 Ival tiina to Yerusalem, yesŋa ndug naol to Yudea toman taan suruvu to igharau ya Yordan, tiketkeet tila toni izi ya Yordan. \v 6 Yes tivovotia sosor todi ila toni, ve ye irurughuuz di tonowe. \rq Mbaŋ 22:16 \rq* \p \v 7 Ndiran tutuuŋa\f + \fr 3:7 \ft Ndiran tutuuŋa, nene Yuda pida to tizuaria di kat pa taghoniiŋ tutuuŋ tisob to Maaron ve tutuuŋ to nditimbudi paam. Tighaze le Yuda tisob tineep deŋiadi kat ila Maaron mata. Leso imbaaŋ Mesia inim, ve igham mulin di pa pataŋani todi. \f* \m ve Sadusi\f + \fr 3:7 \ft Sadusi, nene lupuuŋ eez to yes Yuda. Yes tighur ila saveeŋ muŋgina isob maau. Tighur ila buk liim to Mose imbood di ne moghon. Yes tighaze mateeŋa irau timundig muul maau. Ve tighaze aŋela eta ineep maau, ve avuvu ite paam ineep maau. Sadusi katindi tinim daba to yes Israela, ve pida tigham uraat to watooŋrau paam. Ve tamtoghon todi naol tinim mbaliiŋ tau. \f* \m katindi tila toni paam tighaze ye irughuuz di. Eemoghon Yoan ighita di, ve isaav ariaŋa padi ighaze: “Yam tonene, moot samsamia ndinatudi! Sei imbaaŋ payam to anim sualen? Vena, yam aghaze aŋguaaz taumim pa mbalmbali to Maaron to ighaze ivot ne? \rq Mt 12:34, 23:33 \rq* \m \v 8 Ighaze onoon yam apul ŋgar tiam samsamia ve atoor ŋgar tiam ila pa Maaron, ghoro apatooŋ anoŋa toni popoia pida tivot ve taghita. \rq Mt 7:16; Mbaŋ 26:20 \rq* \m \v 9 Yam aghaze Abaraam papaghu toni yam. Eemoghon anumeer mbeb tonenen malep. Pasa, you nasaav payam: Maaron, ye irau isaav pa yaam tonene, ve timundig tinim Abaraam papaghu toni. \rq Yo 8:33,39; Ro 2:28+; Ga 3:7 \rq* \m \v 10 Alooŋ. Nakavas to Maaron ineep ila ai pughudi ve isaŋan wa. Ai tisob to anoŋadi popoia maau, nene pale nakavas ighan di tizi, ve tipiyaav di tila yab ighan di. \rq Mt 7:17+; Lu 13:6+; Yo 15:2,6; Ro 11:17+ \rq* \p \v 11 Aazne, you narughuuz gham pa ya inim ghilalooŋ payam ighaze yam atoor ŋgar tiam ila pa Maaron wa. Eemoghon ŋgeu eez pale inim muri payou. Ye tapiri tiina. Ilib payou kat. You naghita taug naraua maau kat. Uraat sorok inimale badooŋ duduuŋa to aghe, nene paam, you poiag irau to nagham pani maau. Ye pale igham Avuvu Patabuaŋ payam toman yab. \rq Yo 3:5+; Mbaŋ 1:5, 19:4 \rq* \m \v 12 Mbeb to tiriiŋ wit, to ye ikisi ila nima ve isasaŋan. Pasa, ye pale iŋgabiiz tamtoghon, ve ivureer di inimale ŋgeu to ilos wit toni ve itiri iza. Leso yaghur iviviir wit uli ilale, ve wit anoŋa titaptap tizi taan. Wit anoŋa tonowen, ye pale ighur poiani ila ruum to aniiŋ. Eemoghon wit uli, ye pale ikori ila yab ighani. Yab tonowen, irau tirab matini maau. Ighanghan irau sawa isob.” \rq Mt 13:30 \rq* \s1 Yesu igham ya \r (Mk 1:9-11; Lu 3:21-22) \p \v 13 Sawa tonenen, Yesu ipul taan suruvu to Galilaia, ve ilaagh ila ivot ya Yordan, leso Yoan irughuuza. \v 14 Eemoghon Yoan iyok pani rikia maau. Isaav pani ighaze: “Yom unum tiou pasa? Yom urughuuz ghou, ghoro deŋia.” \p \v 15 Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Maau. Aazne, yom utaghon aliŋag, ghoro poia. Pasa, iit irau tataghon suvun ŋgar deŋia, ve tagham anoŋa toni ivot, ghoro poia.” Tovenen Yoan ilooŋ Yesu aliŋa, ve irughuuza. \v 16 Yesu ipul ya ve iza, ve mala maau sambam ikaak, ve ye ighita Maaron Avuvu izi inim inimale man mbaluuz, ve izala pogho. \rq Yo 1:32 \rq* \m \v 17 Ghoro saveeŋ ineep sambam, ve izi inim ighaze: “Ŋgeu tonanan, you taug Natug ee moghon. You lolog pani kat, ve igham ghou lolog poia kat.” \rq Mbo 2:7; Is 42:1; Mt 12:18, 17:5 \rq* \c 4 \s1 Sadan itoov Yesu \r (Mk 1:12-13; Lu 4:1-13) \p \v 1 Muri ghoro, Maaron Avuvu ipamundigin Yesu ve ila ivot ndug balim. Leso Ŋgeu Samia itoova. \rq Hib 2:18, 4:15 \rq* \m \v 2 Yesu ineep tonowe, ve iŋgun tau pa ghaniiŋ aniiŋ irau mboŋ tamoot ru. Sawa tonenen, ye ighan aniiŋ eta maau, le pitoola kat. \rq Igham 34:28 \rq* \m \v 3 Ghoro Ŋgeu To Watiiŋ ivot toni, ve isaav pani ighaze: “Laak, ighaze yom Maaron Natu, ghoro usaav pa yaam tonene, ve tinim am aniiŋ.” \p \v 4 Eemoghon Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Maaron aliŋa to timbooda, isaav ighaze: \q2 Aniiŋ moghon irau igham tamtoghon tineep pooi ne maau. Saveeŋ isob to ivot ila Maaron avo, tauto igham di tineep pooi.” \rq Lo 8:3; Is 55:1-2 \rq* \p \v 5 Ghoro Ŋgeu Samia ighami ve tila ndug patabuaŋ Yerusalem, ve tizala tiyoon ila Rumai Tiina pogho to ineep sala kat. \v 6 Ve isaav pani: “Ighaze onoon yom Maaron Natu, uneep sualen, ve uyatov ghom uzila. Pasa, Maaron aliŋa to timbooda, isaav ighaze: \q2 ‘Ye pale imbaaŋ aŋela toni tinim pa tiŋgin ghom. \q2 Yes pale tikis ghom ve tipalot ghom. Leso utut aghem ila yaam sob.’” \rq Mbo 91:11+ \rq* \p \v 7 Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Eemoghon Maaron aliŋa waaro ite to timbooda isaav tovene: \q2 Utoov Tiina tiom Maaron tapiri malep.” \rq Lo 6:16 \rq* \p \v 8 Tovenen Ŋgeu Samia igham Yesu muul, ve tizala lolooz tiina eez to daba izala kat, ve ipatooŋ ndug tisob to kinik to taan tiŋgin di, toman mbeb todi popoiadi ve tintina to tipakur di pani, ve isaav pani ighaze: \v 9 “Laak, ighaze yom uput aghem payou ve upakur ghou, you pale napul mbeb tonowen tisob tinim lem.” \p \v 10 Eemoghon Yesu izuruni ighaze: “Sadan, yom ughau ula! Pasa, Maaron aliŋa to timbooda, isaav tovene: \q2 ‘Uput aghem pa Tiina tiom Maaron moghon, \q2 ve umbees pa ye eŋgeni.’” \rq Lo 6:13; Mt 16:23 \rq* \p \v 11 Tovenen Ŋgeu Samia ipuli, ve aŋela pida tinim ve tiuuli. \rq Hib 1:14 \rq* \s1 Yesu ipamundigin uraat toni izi Galilaia \r (Mk 1:14-15; Lu 4:14-15) \p \v 12 Yesu ilooŋ Yoan varu tighaze Erod ighuri ilooŋ ila ruum to yabyabuuŋ, tovenen imuul ila pa taan suruvu to Galilaia. \rq Lu 3:19+ \rq* \m \v 13 Eemoghon ila ineep izi ndug toni pughu Nasaret muul maau. Ipuli, ve ila ineep izi ndug Kapernaum to ineep igharau naari to ya naliu Galilaia. Ndug tonowen ineep ila taan to yes Zebuluna ve yes Naptalia. \rq Yo 2:12 \rq* \m \v 14 Tovenen Maaron aliŋa to muuŋ propet Isaia ivotia, anoŋa ivot. Saveeŋ tovene: \q1 \v 15-16 Yam tamtoghon to aneep izi taan to yes Zebuluna ve Naptalia igharau ataam tiina to izila pa te, \q2 ve yam tamtoghon to aneep ya Yordan paŋa ite to ineep ila pa ndag iza, alooŋ saveeŋ tonene. \rq Is 8:23 \rq* \q2 Yam Galilaia to aneep toman ndug ndug to Yuda maau ne, saveeŋ tonene ilat payam. \q2 Tamtoghon to tinepneep ila ndoroom lolo, tighita ghazooŋa tiina. \q2 Ve yes to ndoroom to mateeŋ ikau di, ghazooŋa to Maaron isul di. \rq Is 9:1, 42:7; Lu 1:79 \rq* \p \v 17 Sawa tonenen, Yesu ipamundigin uraat toni to votiaaŋ varu poia. Ye isavsaav pa tamtoghon ighaze: “Apul ŋgar tiam samsamia, ve atoor ŋgar tiam ila pa Maaron! Pasa, sawa to pooz to ndug sambam ivot ighazooŋ, nene inim igharau wa!” \rq Mt 3:2 \rq* \s1 Yesu ipoi tamtoghon paaŋ tinim taghoniiŋa toni \r (Mk 1:16-20; Lu 5:1-11) \p \v 18 Sawa eez, Yesu ilaghlaagh taghon naari to ya naliu Galilaia, ve ighita ndiran ru to ghamuuŋ iigh tiwaswaas. Eez, iza Simon (to iza ite Petrus), ve ite iza Andreas. Ye Simon tazi. \v 19 Yesu ighita di, ve isaav ila padi ighaze: “Ai, yamru anim ataghon ghou. You pale napatooŋ gham pa ataam to agham tamtoghon.” \rq Mt 13:47 \rq* \m \v 20 Rikia moghon yesuru tipul malum todi tizi tineep, ve titaghon Yesu ve yesŋa tila. \rq Mt 19:27 \rq* \p \v 21 Tilaagh tila ris, ve Yesu ighita Zebedi ndinatu ru, Yakobus ve Yoan, yesŋa tamandi tinepneep izala waaŋ pogho, ve tiyaim malum todi. Yesu isaav ila padi ighaze tinim titaghoni. \v 22 Tovenen yesuru paam, rikia moghon tipul tamandi ineep toman waaŋ todi, ve tila titaghon Yesu ve yesŋa tila. \s1 Yesu igham uraat izi Galilaia ve ival tiina titaghoni \r (Lu 6:17-19) \p \v 23 Yesu ilaagh irau ndug ndug to Galilaia, ve ipatoot di pa Maaron aliŋa ilooŋ ila rumai todi. Ye ivovotia varu poia pa pooz to ndug sambam, ve ighagharaat di pa moroghooŋ naol naol. \rq Mt 9:35; Mk 1:39; Mbaŋ 10:38 \rq* \m \v 24 Yesu varu ilaan ila irau taan suruvu to Siria paam. Tovenen tamtoghon tigham moroghooŋa todi tisob tila toni. Yes to moroghooŋ naol naol toman yabyabuuŋ tiina igham di, yes to avuvu samsamiadi tizeev di, yes to borou ighamgham di titaptap tizizi, ve yes narapeŋa paam. Yesu igharaat di tisob tinidi popoia. \v 25 Tovenen ival tiina to Galilaia, ve ival tiina to taan suruvu to Dekapolis, toman yes Yerusalema, ve yes to Yudea, ve ndug pida to tineep tigharau ya Yordan paŋa ite ila pa ndag iza ne paam, tiketkeet tila toni, ve titaghoni ve yesŋa tilaghlaagh. \c 5 \s1 Yesu ivotia mos izala lolooz \p \v 1 Yesu ighita ival tiina kat titaghoni tinim, tovenen izala lolooz eez dige, ve mbole izi tonowe.\f + \fr 5:1 \ft Muuŋ, ighaze Yuda tipatoot tamtoghon pa Maaron aliŋa, nene pale mboledi izi ve tisavsaav. \f* \m Ghoro taghoniiŋa toni tila toni, \v 2 ve ye ipatoot di ighaze: \s1 Sei masin to titaghon pooz to ndug sambam ŋgara ve poia to Maaron iza todi? \r (Lu 6:20-23) \b \q1 \v 3 “Ndiran to tighilaal ila lolodi tighaze timbool pa ŋgar to Maaron, yes irau tinidi iza pa poia to Maaron to iza todi. \q2 Pasa, yes tineep ila pooz to ndug sambam lolo wa. \rq Mbo 40:17; Is 57:15; Yems 2:5 \rq* \b \q1 \v 4 Yes to lolodi ipataŋan ve titaŋ, yes paam irau tinidi iza pa poia to Maaron to iza todi. \q2 Pasa, ye pale irab atedi, ve igham di lolodi poia. \rq Is 61:2+; Yo 16:20; Syg 7:17 \rq* \b \q1 \v 5 Ve yes to atedi maate ve titatan taudi izadi, yes irau tinidi iza pa poia to Maaron to iza todi. \q2 Pasa, muri Maaron pale igham taan isob inim ledi. \rq Mbo 37:11 \rq* \b \q1 \v 6 Yes to pitool di ve murun di pa ŋgar deŋia to Maaron, yes irau tinidi iza pa poia to Maaron to iza todi. \q2 Pasa, mbeb to lolodi pani, Maaron tau pale igham padi le irau lolodi. \rq Is 55:1+; Yo 6:35 \rq* \b \q1 \v 7 Yes to lolodi isamin tamtoghon ve tiuluul di pa pataŋani todi, yes irau tinidi iza pa poia to Maaron to iza todi. \q2 Pasa, yes paam, Maaron pale lolo isamin di ve iuul di. \rq Mbo 41:1; Yems 2:13 \rq* \b \q1 \v 8 Yes to lolodi ŋgalaaŋa, yes irau tinidi iza pa poia to Maaron to iza todi. \q2 Pasa, yes pale tighita katin Maaron. \rq Mbo 24:3+; 1Yo 3:2+; Syg 22:4 \rq* \b \q1 \v 9 Yes to tighamgham uraat pa tirab matin malmal ve tilup tamtoghon tinim ee moghon, yes irau tinidi iza pa poia to Maaron to iza todi. \q2 Pasa, Maaron pale iwaat di ighaze tau ndinatu. \rq Ro 12:18; Yems 3:18 \rq* \b \q1 \v 10 Ve yes to titaghon ŋgar deŋia to Maaron, ve tamtoghon tighur pataŋani padi, yes irau tinidi iza pa poia to Maaron to iza todi. \q2 Pasa, yes tineep ila pooz to ndug sambam lolo wa. \rq Hib 12:4; 1Pe 3:14 \rq* \p \v 11 “Yam to ataghon ghou, ve tamtoghon tipiyaav saveeŋ velegiiŋa payam, ve tighur pataŋani, ve tiŋgal saveeŋ samsamia naol payam, tinimim iza pa poia to Maaron to iza tiam. \rq Mt 10:22; Yo 15:21; 1Pe 4:14 \rq* \m \v 12 Tinimim iza ve lolomim poia kat. Pasa, ŋgar to muuŋ tigham pa yes propeta to tivotia Maaron aliŋa, tauto aazne tigham payam paam. Tovenen atia tiam tiina ineep izi ndug sambam ve isasaŋan gham.” \rq 2Sto 36:16; Mbaŋ 7:52; Hib 11:32+ \rq* \s1 Iit tanimale te ve lam to taan \r (Mk 4:21, 9:50; Lu 8:16, 14:34-35) \p \v 13 Yesu isaav muul ighaze: “Yam animale te (o sol) to taan.\f + \fr 5:13 \ft Te to yes Israela, nene gorgori inimale sol to tagholi ila stoa. Yes Israela tighurghur te izala aniiŋ, leso isami rikia sob, ve ineep mala. Ve te igham aniiŋ poia pa ghanghaniiŋ. Iit Kristen to tataghon ataam to Yesu, tanimale te to taan pasa, ŋgar poia to iit taghamghami, nene iponpoon ŋgar samia, leso ivot inim tiina sob. Ve tauul tamtoghon tineep pooi. \f* \m Eemoghon ighaze te tapiri isob, ve itete muul maau, pale tagharaata vena? Maau. Te tovene, le uraat muul maau. Tovenen iit pale tipiyaava ilale, ve tamtoghon tivazagi inimale mbeb sorok. \p \v 14 Ve yam animale lam to taan. Pasa, yam apatooŋ ghazooŋa to Maaron pa tamtoghon. Iit tawatag: Ighaze ndug eta ineep izala ndug mbuŋa, nene irau iyooŋ maau. \rq 2Kor 4:6; Ep 5:8 \rq* \m \v 15 Ighaze tamtoghon titun lam, pale tipakudi pa uur? Maau. Pale tisaroni iza imonau. Leso ŋguruba igham ndug ighazooŋ pa tamtoghon tisob to tineep ila ruum lolo. \rq Lu 11:33 \rq* \m \v 16 Yam tovene paam. Ghazooŋa to Maaron to ineep tiam, aŋgooza malep. Apatooŋa ivot ighazooŋ. Leso tamtoghon tighita ŋgar popoia to yam aghamgham di, ve tipakur Tamamim Maaron to ineep izi sambam.” \rq Ep 5:8+; Pil 2:15+; 1Pe 2:12 \rq* \s1 Yesu ipaghazoŋan tutuuŋ to Maaron pughu \p \v 17 Yesu isaav muul ighaze: “Vena, yam aghaze you nanim pa nareu tutuuŋ to Mose ve saveeŋ to yes propeta? Maau. You nanim pa nagham ŋgar tovene maau. You nanim pa napaghazoŋan saveeŋ todi, ve nagham anoŋa toni ivot. \rq Lu 24:44; Ro 3:31 \rq* \m \v 18 You nasaav payam kat. Sambam ve taan pale tilaledi. Eemoghon tutuuŋ to Maaron waaro ŋgiira rita irau ilale ne maau. Maau le maau kat. Pale inepneep tovene moghon lee irau Maaron ipasob uraat toni to naol ne. \rq Lu 16:17, 21:33 \rq* \m \v 19 Tovenen ighaze tamtoghon eta mata velegin tutuuŋ waaro rita, ve isaav pa tamtoghon pida leso tigham tovene paam, nene pale tighita tighaze ye ŋgeu sorok kat izi ndug sambam. Ve tamtoghon to ighaze itaghon katin tutuuŋ tisob, ve ipatoot tamtoghon padi, nene pale tighita tighaze ye iza tiina kat izi ndug sambam. \rq Yems 2:10 \rq* \p \v 20 “You nasaav payam: Ighaze yam aneep deŋiamim ila Maaron mata maau, yam irau alooŋ ala ndug sambam maau. Yam irau aneep deŋiamim kat ila ye mata, le alib pa yes ndiran tutuuŋa ve yes ŋgara to tutuuŋ, ghoro alooŋ ala.” \rq Mt 23:3; Lu 18:14 \rq* \s1 Taghur koi pa tamtoghon malep \p \v 21 Yesu isaav padi muul ighaze: “Saveeŋ to muuŋ Maaron isavia pa nditimbuud, yam alooŋa wa. Ighaze: ‘Urab tamtoghon imaat malep. Ighaze ŋgeu eta irab tamtoghon imaat, ye irau tipayoonda pa savsaveeŋ ve tighur atia pani.’ \rq Igham 20:13; Lo 5:17 \rq* \m \v 22 Eemoghon you nasaav payam tovene: Ighaze tamtoghon eta ighur koi pa ita ite eta, nene ye paam pale tipayoonda pa savsaveeŋ, ve tighur atia pani. Ve ighaze tamtoghon eta ipiyaav saveeŋ velegiiŋa pa ita ite eta ighaze: ‘Yom dabam ŋginiŋa. Lem ŋgar maau!’ nene pale tipayoonda ila lupuuŋ to yes pooza matadi leso tighur atia pani paam. Ve ighaze ŋgeu eta mata velegin ita ite eta, ve isaav pani ighaze: ‘Yom borou kat! Uwatag Maaron rita maau!’ nene ye ipatumi. Pasa, yes to tigham ŋgar tovene, nene pale tila ndug samia, ve yab ighan di. \rq 1Yo 3:15 \rq* \s1 Rikia ve tagharaat saveeŋ toit toman tamtoghon ve Maaron paam \p \v 23 “Tovenen ighaze yom ula artaal pa ugham watooŋrau, ve matam iŋgal itam eta to ye le savsaveeŋ toman ghom, \v 24 upul watooŋrau tiom tonanan izi ineep artaal pughu, ve ula toni ve yamru agharaat lolomim muuŋ. Ghoro umuul ula ve ugham watooŋrau tiom. \rq Mk 11:25 \rq* \p \v 25 “Ve ighaze tamtoghon eta ighaze ipayoon ghom pa savsaveeŋ, yom unaama malep. Sawa to yamru alaghlaagh ala pa ndug to gharatooŋ saveeŋ, rikia moghon utoova pa ugharaat saveeŋ tomani, le lolo poia. Pa vene, ighur ghom ula to daba to gharatooŋ saveeŋ, ve daba tonowen ighur ghom ula uraata toni nima, ghoro ana ighur ghom ulooŋ ula ruum to yabyabuuŋ. \v 26 You nasaav payom kat. Yom irau uvot rikia ne maau. Pale unepneep tonowe le irau upasob atia to tighuri payom, le isob kat. \rq Mt 18:34+; Lu 12:58+ \rq* \s1 Tawaghamun vaiuuŋ malep \p \v 27 “Tutuuŋ eez to tisavia ve alooŋa wa, nene vene: ‘Ughur maat malep.’ \rq Igham 20:14; Lo 5:18 \rq* \m \v 28 Eemoghon you nasaav payam tovene: Ighaze ŋgeu eta ighita liva eta, ve lolo igham pani, nene pale Maaron ighita ŋgeu tonenen ighaze ye igham ŋgar to ghuruuŋ maat ila lolo wa. \rq 2Pe 2:14 \rq* \m \v 29 Tovenen ighaze matam dige to ineep ila pa nimam waan igheghereb ghom pa ghamuuŋ ŋgar samia, nene poia pa upeii, ve upiyaava ilale. Pa vene, igheghereb ghom, ve muri tipiyaav anoŋam dodoli ila ndug samia. \rq Mt 18:9; Mk 9:47 \rq* \m \v 30 Nimam waan tovene paam. Ighaze igheghereb ghom pa ghamuuŋ ŋgar samia, nene poia pa umbut motini, ve upiyaava ilale. Pa vene, igheghereb ghom, ve muri tipiyaav anoŋam dodoli ila ndug samia. \rq Mt 18:8; Mk 9:43 \rq* \s1 Saveeŋ to rabuuŋ motin vaiuuŋ \r (Mt 19:9; Mk 10:11-12; Lu 16:18) \p \v 31 “Tutuuŋ ite to tisavia ve alooŋa wa, nene vene: ‘Tamoot eta ighaze irab motin vaiuuŋ toni ve izurun azuwa ila, ye irau imbood azuwa le rau eta, leso ipaghazoŋan di ighaze vaiuuŋ todi isob wa.’ \rq Lo 24:1+; Mk 10:4 \rq* \m \v 32 Eemoghon you nasaav payam tovene: Ighaze tamoot eta azuwa ighur maat maau, ve ŋgeu tonenen izuruni sorok, ye ipatumi. Pa vene, inim pughu pa azuwa imalaaŋ pa tutuuŋ to vaiuuŋ. Pasa, ighaze liva tonenen ila ve ivai tamoot paghu, nene pale Maaron ighita ighaze yesuru tamoot paghu tonenen timalaaŋ pa tutuuŋ to vaiuuŋ. Eemoghon ighaze liva eta ighur maat, nene azuwa irau irab motin vaiuuŋ todi. \rq Mt 19:9; 1Kor 7:10+ \rq* \s1 Tawaat mbeb izadi pa tapariaaŋ saveeŋ toit malep \p \v 33 “Tutuuŋ ite to Maaron isavia pa nditimbuud ve yam paam alooŋa wa, nene vene: ‘Uwaat Maaron iza pa upariaaŋ saveeŋ kaarom malep. Ve ighaze umbua saveeŋ toman Maaron le iyaryaaŋ, ureua malep. Matam iŋgal saveeŋ tiom, ve utaghoni le anoŋa toni ivot.’ \rq Igham 20:7; Lo 23:22 \rq* \m \v 34-35 Eemoghon you nasaav payam tovene: Awaat mbeb eta iza pa apariaaŋ saveeŋ tiam malep. Tovenen awaat Maaron iza pa apariaaŋ saveeŋ tiam malep. Ve sambam, taan, ve Yerusalem, paam, awaat izadi pa apariaaŋ saveeŋ tiam malep. Pasa, sambam, nene Maaron ina to ghamuuŋ pooz. Ve taan, nene ndug to ye ighur aghe izala. Ve Yerusalem, nene Kinik Tiina ndug toni. \rq Mbo 48:2; Is 66:1 \rq* \m \v 36 Dabamim paam, awaata pa apariaaŋ saveeŋ tiam malep.\f + \fr 5:36 \ft Yes Yuda tiwaat dabadi leso tipariaaŋ saveeŋ todi. Nene inimale tisaav pa Maaron tovene: “Ighaze you nasavia saveeŋ kaarom, urab ghou namaat.” \f* \m Pasa, yam irau agham dabamim raua asosooŋa eta, ma moom eta iza ne maau. \v 37 Yam irau asaav moghon aghaze: ‘Vee, nene saveeŋ onoon.’ o ‘Maau, saveeŋ tovene maau.’ Nene irau. Pasa, ighaze yam awaat mbeb pida izadi pa apariaaŋ saveeŋ tiam, nene ŋgar tovene inim pa Ŋgeu Samia. \rq Yems 5:12 \rq* \s1 Tayat sosor to tamtoghon malep \r (Lu 6:29-30) \p \v 38 “Tutuuŋ ite to tisavia ve alooŋa wa, nene vene: ‘Ighaze yom uwaghamun itam ite mata, nene pale tiwaghamun yom matam paam. Ve ighaze urab itam ite le livo eta ipol, nene pale tirab ghom paam ve livom ipol, leso iyat ŋgar to ughami. \rq Igham 21:24; Lo 19:21 \rq* \m \v 39 Eemoghon you nasaav payam tovene: Ŋgar samia to tamtoghon tigham payam, yam ayati malep. Ayokia taumim moghon. Tovenen ighaze ŋgeu eta ipambar paŋam to ineep pa nimam waan, yom uyol nima malep. Utoor ghom, ve ipambar paŋam ite paam. \rq Ro 12:17,21; 1Tes 5:15 \rq* \m \v 40 Ve ighaze ŋgeu eta ipayoon ghom pa savsaveeŋ, ve ighaze igham nonogiiŋa tiom eta, yom uyou avom pani malep. Upuli ila pani, ve ugham le nonogiiŋa tiom to moŋeŋaaŋ paam. \rq 1Kor 6:7 \rq* \m \v 41 Ighaze ŋgeu eta isaav ariaŋa payom ighaze yom uuli pa badooŋ mburuguuŋ toni irau soso mala ris, yom irau umbaada ila le umalaaŋ pa soso tonowen, ve usakia laghooŋ ula ris muul. \v 42 Ve ighaze ŋgeu eta ighason ghom pa le mbeb eta, yom ugham pani. Ve ighaze ye ighason ghom ighaze uyokia mbeb tiom eta pani leso igham uraat pani, yom uŋguruuta malep. Uyokia pani moghon. \rq 1Yo 3:17 \rq* \s1 Taghur lolood pa koiaad \r (Lu 6:27-36) \p \v 43 “Tutuuŋ ite to tisavia ve alooŋa wa, nene vene: ‘Ughur lolom pa nditam, ve ughur koi pa koiam.’ \rq Wkp 19:18 \rq* \m \v 44 Eemoghon you nasaav payam tovene: Aghur lolomim pa koiamimŋa ve agham poian di. Ve ighaze ataghon ghou ve tamtoghon tighur pataŋani payam, yam aghur di tila suŋuuŋ tiam. \rq Lu 23:34; Mbaŋ 7:60; Ro 12:14,20; 1Pe 3:9 \rq* \m \v 45 Leso ataghon ŋgar to Tamamim Maaron to ineep izi sambam. Pasa, ye ipatooŋ poia toni pa tamtoghon tisob. Igham ndag toni ighaaz pa ndiran popoiadi, ve yes to samsamiadi paam. Ve igham uman izizi pa ndiran deŋiadi, ve yes to ŋgar todi deŋia maau ne paam. \rq Ep 5:1 \rq* \m \v 46 Ighaze lolomim pa yes to lolodi payam moghon, nene pale agham lemim atia poia vena? Maau. Pasa, ŋgar tovene, ndiran samsamiadi to tiyouyou takes tighamghami paam. \v 47 Ve ighaze agham toŋvetaz tiam moghon toman lolomim poia, nene pale alib pa tamtoghon pida vena? Maau. Pasa, ŋgar tovene, yes to tiwatag Maaron maau ne tighamghami paam. \v 48 Tovenen yam irau azuaria gham le ŋgar tiam isob deŋia ve poia moghon inimale Tamamim Maaron to ineep izi sambam.” \rq Yems 1:4 \rq* \c 6 \s1 Taparim tauud pa ŋgar popoia to tagham di ne malep \p \v 1 Yesu isaav padi muul ighaze: “Apatum gham. Ŋgar popoia to agham di pa Maaron, apatooŋ di ila tamtoghon matadi pa tighita gham ve tipait gham pani malep. Pasa, ighaze agham tovene, Tamamim Maaron to ineep izi sambam, irau igham lemim atia poia eta maau. \rq Mt 23:5 \rq* \p \v 2 “Tovenen ighaze yom uul yes mbolaaŋa, aliŋam iza pani malep. Pasa, nene ŋgar to yes to tiparim taudi sorok pa ghurla todi. Sa ulaaŋ to ighaze yes tigham pa tamtoghon, nene aliŋadi izaza pani ilooŋ ila rumai, ve izi maran ate paam. Leso tamtoghon tipait di. You nasaav payam kat: Atia todi, tauto tighami pataghaaŋ wa! \p \v 3-4 “Eemoghon ighaze yom uul yes mbolaaŋa, ughami inim ŋgozaaŋ. Ighaze nimam waan igham ulaaŋ eta, nimam ŋas iwatagi malep. Leso Tamam Maaron to ineep izi sambam iyat nimam. Pasa, mbeb tisob to ŋgozaaŋ ne, ye ighita di.” \rq Mt 25:37+ \rq* \s1 Ataam to suŋuuŋ \r (Lu 11:2-4) \p \v 5 Yesu isaav muul ighaze: “Sawa to aghaze asuŋ, yam ataghon ŋgar inimale yes to tiparim taudi pa ghurla todi ne malep. Pasa, yes tighaze le tiyoon ila rumai lolo, ma izi maran ate, ve tigham suŋuuŋ todi ila tamtoghon matadi. Leso tighita di ve tipait di. You nasaav payam kat: Atia todi, tauto tighami pataghaaŋ wa! \rq Mt 23:5; Lu 18:10+ \rq* \m \v 6 Eemoghon ighaze yom usuŋ, ghoro ulooŋ ula ruum tiom lolo, upoon ataam, ve usuŋ pa Tamam Maaron to tamtoghon tighita maau. Ye pale ilooŋ suŋuuŋ tiom, ve igham lem atia poia. Pasa, mbeb tisob to ŋgozaaŋ ne, ye ighita di. \p \v 7 “Ve sawa to aghaze asuŋ, ayou avomim ve ayoot suŋuuŋ tiam ila mala malep. Pasa, nene ŋgar to ndiran to tikankaan pa Maaron. Yes tigham ŋgar tighaze: Tigham suŋuuŋ mala kat, ghoro maaron todi ilooŋ di ve iuul di. \v 8 Eemoghon yam ataghon di pa ŋgar todi malep. Pasa, sawa to aghason Tamamim Maaron pa mbeb eta sone, ye iwatag mbolaaŋ tiam wa. \rq Mt 6:32 \rq* \m \v 9 Tovenen sawa to aghaze asuŋ, asaav tovene: \q2 ‘Tamamai to uneep sambam, \q2 ugham tamtoghon tipatab pa yom izam. \b \q1 \v 10 Pooz tiom inim irau ndug le isob. \q2 Ugham tamtoghon titaghon lolom izi taan, inimale titaghoni izi sambam. \rq Syg 11:15 \rq* \b \q1 \v 11 Ugham aniiŋ to aazne payei. \rq Pil 4:19; 1Tim 6:8 \rq* \b \q1 \v 12 Ureu sosor tiei, inimale yei nipul sosor to tamtoghon tigham payei.\f + \fr 6:12 \ft Matayu imbood saveeŋ tovene: “Upul bun tiei, inimale yei nipul bun to tamtoghon tighami inim tiei.” \f* \rq Mt 18:21+; Ep 4:32; Kol 3:13 \rq* \b \q1 \v 13 Upul tovaaŋ ivot payei malep. \q2 Uvool tiei, ve upoon ghei pa mbeb samsamia tisob.’\f + \fr 6:13 \ft Baibol muŋginadi pida tiseeŋ saveeŋ waaro tonene tovene: “Pasa, yom kinik to ugham pooz pa mbeb tisob. Yom ariaŋam kat, ve izam tiina pa poia tiom toman tapirim ve ŋgurubam. Ve uneep tovene le alok.” \f* \rq Lu 22:40; Yo 17:15; 2Tes 3:3; 2Pe 2:9 \rq* \p \v 14 “Alooŋ. Ighaze yam apul sosor to tamtoghon, nene pale Tamamim Maaron to ineep izi sambam, ireu sosor tiam paam. \rq Mk 11:25+ \rq* \m \v 15 Ve ighaze apul sosor to tamtoghon maau, nene pale sosor tiam paam, Tamamim Maaron irau ireua maau. \s1 Ighaze taŋgun tauud pa ghaniiŋ aniiŋ, tamtoghon tiwatag ghiit pani malep \p \v 16 “Ighaze yam aŋgun taumim pa ghaniiŋ aniiŋ itaghon suŋuuŋ ŋgara, naghomim isami ve atudtud animale yes to tiparim taudi pa ghurla todi ne malep. Yes tighamgham tovene, leso tamtoghon tighita di ve tipait di. You nasaav payam kat: Atia todi, tauto tighami wa. \rq Is 58:5+; Mt 23:5 \rq* \m \v 17 Eemoghon ighaze yom uŋgun taum pa ghaniiŋ aniiŋ itaghon suŋuuŋ ŋgara, upatooŋa ivot ighazooŋ malep. Umen naghom, ve ugharaat taum le naghom poia. \v 18 Leso tamtoghon tiwatag ŋgar to ughami ne sob. Ve Tamam Maaron to tamtoghon tighita maau, ye moghon pale ighita ghom, ve igham lem atia poia. Pasa, mbeb tisob to ŋgozaaŋ, ye ighita di. \s1 Mbeb to sambam, nene mbaliiŋ tau \r (Lu 12:21,33-34) \p \v 19 “Azuaria gham pa andou lemim mbaliiŋ izi taan malep. Pasa, mbeb to taan, up ve asiir pale tiwaghamun di, ve yubyubŋa pale tireu ruum tiam, ve tilooŋ tila ve tiyub pida. \rq Hib 13:5; Yems 5:1+ \rq* \m \v 20 Yam irau azuaria gham pa andou lemim mbaliiŋ tau to ndug sambam. Pasa, mbaliiŋ to ndug tonowen, up ve asiir irau tiwaghamun di maau, ve yubyubŋa paam irau tireu ruum ve tilooŋ tila ve tiyub di maau. \rq Mt 19:21; 1Tim 6:17+ \rq* \m \v 21 [Tovenen azuaria gham pa ndug tonowen.] Pasa, ndug to yom ughita ughaze mbaliiŋ tiom ineep pani, nene pale lolom iyaryaaŋ pani. \s1 Mataad, nene inimale yaryarooŋa to anoŋaad \r (Lu 11:34-36) \p \v 22 “Mataad, nene inimale yaryarooŋa to anoŋaad. Pasa, taghita ghazooŋa pani. Tovenen ighaze matam poia ve ughilaal ghazooŋa to Maaron, nene ipatooŋ ghom ighaze ŋgar to ghazooŋa ivon ila lolom wa. \v 23 Eemoghon ighaze matam pisi, ve ughilaal ghazooŋa to Maaron maau, nene ipatooŋ ghom ighaze ŋgar to ndoroom ivon ila lolom. Tovenen upatum ghom. Pa vene, unumeer sorok ughaze ghazooŋa to Maaron ineep ila lolom wa. Eemoghon lolom ivonvon pa ŋgar to ndoroom sone. Ndoroom tovene, nene tiina kat. Ilib pa ndoroom pida. \s1 Irau tambees pa daba ru maau \r (Lu 16:13) \p \v 24 “Ŋgeu eta irau imbees pa daba ru maau. Pale ighur lolo pa eez, ve lolo ineep toni kat. Ve ite, nene pale ighur lolo pani kat maau, ve mata izi pani. Tovenen yam irau ambees pooi pa Maaron toman mbaliiŋ to taan maau.” \rq 2Kor 6:15+; Yems 4:4 \rq* \s1 Lolood imbumbu malep. Maaron pale mata pait \r (Lu 12:22-31) \p \v 25 Yesu isaav muul ighaze: “Tovenen you nasaav payam: Lolomim imbumbu pa nepooŋ tiam to taan malep. Agham ŋgar naol pa amim aniiŋ to ghaniiŋ, ve ya to ghunuuŋ, ve nonogiiŋa to andud gham pani ne malep. Onoon, aniiŋ ve nonogiiŋa, nene iuul ghiit pa nepooŋ to taan. Eemoghon mbeb tovene irau iuul ghiit to tagham nepooŋ poia ila to Maaron ne maau. \rq Pil 4:6; 1Tim 6:6+; Hib 13:5; 1Pe 5:7 \rq* \m \v 26 Matamim izala pa man to tirovroov ila tata paroŋania we. Yes tivazog aniiŋ maau, ve titai aniiŋ anoŋa, ve tizeeva ilooŋ ila mbeez maau. Tamamim Maaron to ineep izi sambam, ye tau ipanpan di. Ve yam, Maaron ighita gham ighaze yam ghoro, mbeb tau. Alib kat pa man tisob. \rq Mt 10:29+ \rq* \m \v 27 Ve vena? Ighaze tiam eta igham ŋgar naol pa nepooŋ toni to taan, ve ikaal ataam pa iseeŋ sawa toni le mala ris, pale iraua wa? Maau. \p \v 28 “Ve pughu vena to lolomim imbumbu pa lemim nonogiiŋa? Aghita kananaŋ to tiyondyood we. Titub vena? Taudi tigham uraat, ma tigharaat ledi nonogiiŋa eta? Maau. \v 29 Eemoghon you nasaav payam kat. Muuŋ, kinik Solomon, ye iza tiina kat, ve indudi pa nonogiiŋa to popoiadi kat. Eemoghon nonogiiŋa toni eta bodeeŋa poia inimale kananaŋ tonowen ruŋgudi maau. \rq 1King 10:5,25; 2Sto 9:4 \rq* \m \v 30 Ve aghita kikiliiŋ to ruŋgudi popoia we. Nene mbeb sorok. Aazne inepneep. Ve bozo, pale tindeeba, ve tizaara ila yab ighani. Eemoghon Maaron tau ipambooda le paghuna kat. Laak, ighaze ye mata iŋgal mbeb sorok tovene, ye pale mata iŋgal gham paam, ve igham lemim nonogiiŋa. Oyai, ghurla tiam rismoghon kat! \rq Mbo 90:5+ \rq* \p \v 31 “Tovenen lolomim imbumbu ve aghaze: ‘Wai, amai ya to ghunuuŋ ve aniiŋ to ghaniiŋ sine? Ve lemai nonogiiŋa sine to nindud ghei pani?’ Agham vene malep. \v 32 Pasa, mbeb tovene, ndug ndug to tiwatag Maaron maau ne, tirabrab taudi pa ghamuuŋ di. Tamamim Maaron to ineep izi sambam, ye iwatag mbolaaŋ tiam. [Tovenen ye pale iuul gham.] \rq Mt 6:8 \rq* \m \v 33 Yam irau azuaria gham pa ataghon pooz to Maaron muuŋ, ve agham ŋgar to deŋia moghon ila mata. Ghoro ye tau mata iŋgal gham pa mbeb naol tovene paam. \rq Mbo 37:4,25 \rq* \m \v 34 Tovenen lolomim imbumbu pa pataŋani to bozo malep. Pasa, mbeb to bozo, nene mbeb to bozo. Yam agham ŋgar pa pataŋani to aazne moghon. Nene iraua. \rq Igham 16:4; Mt 6:11 \rq* \c 7 \s1 Taŋgabiiz tamtoghon taghaze yes samsamiadi rikia malep \r (Lu 6:37-42) \p \v 1 “Aŋgabiiz tamtoghon aghaze yes samsamiadi rikia malep. Pasa, ighaze yam agham tovene, nene pale Maaron iŋgabiiz gham paam ighaze yam ndiran samsamiamim. \rq Ro 2:1; 1Kor 4:5; Yems 4:11+ \rq* \m \v 2 Sa ataam to yam ataghoni pa gabizooŋ tamtoghon, nene pale Maaron itaghon ataam raraate moghon pa gabizooŋ gham paam. Ve sa ŋgar to yam agham pa tamtoghon, nene pale ŋgar ee moghon tonanan imuul pa yam taumim. \rq Mk 4:24 \rq* \m \v 3 Pughu vena to yom rikia moghon matam ila pa buzbuz to ineep ila itam ite mata? Eemoghon ai suruvu tiina to ineep ila taum matam ne, uyamaana maau? \rq Yo 8:7 \rq* \m \v 4 Ighaze ai suruvu tiina ineep ila matam, vena to yom usaav pa itam ite ughaze: ‘O, buzbuz to ineep ila matam ne, you pale nauul ghom ve natapaara izi.’ \v 5 Yom ŋgeu to kaarom! Uparim taum sorok pa ghurla tiom! Ai suruvu tiina to ineep ila taum matam, upasi izi muuŋ. Leso ughita poian buzbuz to ineep ila itam ite mata, ve utapaara izi. \p \v 6 “Apiyaav sorokin mbeb patabuaŋ ila pa ŋgavuun malep. Pasa, yes pale titoor di muul, ve tighan gham. Mbaliiŋ tau to sambam to Maaron igham payam ne, tovene paam. Apiyaav sorokini ila pa ŋgai malep. Pasa, yes pale tivazagi inimale mbeb sorok.”\f + \fr 7:6 \ft Mbeb patabuaŋ ve mbaliiŋ to Yesu isavia, nene iza to mbeb inimale saveeŋ to Maaron, ŋgar toni, varu poia, ve mbeb pida paam. Ve ŋgavuun ve ŋgai, nene iza to yes to tiveleg Maaron toman saveeŋ toni inimale mbeb sorok, ve tighur koi pani. \f* \rq Mt 10:11 \rq* \s1 Maaron pale ilooŋ suŋuuŋ toit \r (Lu 11:9-13) \p \v 7 Yesu isaav muul ighaze: “Aghason, ghoro aghami. Akaala, ghoro andeeŋa. Apit ataam, ghoro ataam ikaak payam. \rq Yo 14:13, 15:7; Yems 1:5; 1Yo 3:22, 5:14+ \rq* \m \v 8 Pasa, tamtoghon tisob to tighaghason, nene pale tighami. Ve ŋgeu eta ighaze ikaala, nene pale indeeŋa. Ve ŋgeu eta ighaze ipit ataam, nene pale ataam ikaak pani. \p \v 9 “Vena, ighaze tamtoghon tiam eta natu ighason tama pa aniiŋ, pale tama igham yaam pani? Maau. \v 10 Ma ighaze ye ighason tama pa iigh, pale tama igham moot pani? Nene paam maau. \v 11 Aghita. Yam ndiran to ghamuuŋ ŋgar samsamia naol. Eemoghon aghamgham mbeb popoiadi moghon pa ndinatumim. Ve Tamamim Maaron to ineep izi sambam, poia toni, nene ilib payam kat. Tovenen tamtoghon tisob to tighasoni pa mbeb poia eta, ye pale ilooŋ di, ve igham mbeb tonenen padi. \rq Yems 1:17 \rq* \p \v 12 “Tovenen sa ŋgar to aghaze tamtoghon tigham payam, yam irau agham ŋgar raraate tovene padi paam. Pasa, tutuuŋ to Maaron, toman saveeŋ isob to yes propeta, nene ŋgara tovene.” \rq Mt 22:40; Lu 6:31+; Ro 13:8+ \rq* \s1 Ataam to tagham nepooŋ poia ila to Maaron, nene taanda maau. Kainaŋen kat \r (Lu 13:24) \p \v 13 Yesu isaav muul ighaze: “Yam ataghon ataam avo kainaŋen, ve alooŋ ala. Pasa, ataam to tataghoni ve talaleed, nene taanda, ve rauraua, ve avo tiina. Tauto ival tiina titaghoni. \rq Yo 10:7,9 \rq* \m \v 14 Eemoghon ataam to tataghoni ve tagham nepooŋ poia ila to Maaron, nene kainaŋen ve ipataŋan pa tamtoghon titaghoni. Ve ataam avo paam, tiina maau. Ŋgupu. Tauto tamtoghon eŋaeŋa moghon tindeeŋa ve titaghoni. \rq Mbaŋ 14:22 \rq* \s1 Tapatum ghiit pa propet kaaromŋa \r (Lu 6:43-45, 13:25-27) \p \v 15 “Apatum gham pa propet kaaromŋa. Yes pale tilat tiam, ve tisavia saveeŋ ŋgoreeŋ naol payam pa tigham lolomim. Pale tiparim taudi tinimale sipsip tau to Maaron. Eemoghon ŋgar to ineep ila lolodi, nene inimale ŋgavuun sagsag. Pasa, lolodi ivon pa ŋgar samsamia naol to pale iwaghamun gham. \rq Mt 24:24; Mbaŋ 20:29; 2Pe 2:1 \rq* \m \v 16 Yam pale irau aghilaal di. Pasa, ŋgar to tighamghami, nene pale ipatooŋ di tivot tighazooŋ payam. Vena, waar mata mata irau ighur anoŋa poia eta to taidi ve taghani? Maau. \rq Ga 5:19+; Yems 3:12 \rq* \m \v 17 Ai tovene paam. Ai tisob to popoiadi, nene pale anoŋadi popoia. Eemoghon ai samsamia, nene pale anoŋadi samsamia. \v 18 Ai poia irau ighur anoŋa samia eta ne maau. Ve ai samia irau ighur anoŋa poia eta ne maau. \v 19 Ai tisob to tighurghur anoŋadi popoia maau, nene pale tiŋgor di tizi, ve tipiyaav di tizala yab ighan di. \rq Mt 3:10; Lu 3:9; Yo 15:6 \rq* \m \v 20 Tovenen ŋgar ve uraat to yes propet kaaromŋa tighamghami, nene pale ipatooŋ di tivot tighazooŋ payam. \rq Mt 12:33 \rq* \s1 Tawaat sorokin Yesu iza malep \r (Lu 13:25-27) \p \v 21 “Yes to tipoi ghou tighaze ‘Tiina, Tiina,’ nene pale irau tisob tilooŋ tila ndug sambam maau. Yes to titaghon Tamaŋ Maaron to ineep izi sambam we ŋgar toni, yes moghon to pale tilooŋ tila. \rq Ro 2:13; Yems 1:22,25 \rq* \m \v 22 Tovenen Mboŋ Muri ighaze ivot, nene pale tamtoghon katindi timundig ve tisaav payou tighaze: ‘Tiina tiei, muuŋ yei nigham uraat naol pa yom izam. Nigham avom ve nivovotia aliŋam pa tamtoghon ninimale yes propeta. Ve nindirndiir avuvu samsamiadi pa yom izam, ve nigham mbeb gharatooŋadi tintina tivot pa yom izam paam.’ \v 23 Eemoghon you pale nasaav ghazooŋa padi tovene: ‘Yam ndiran to amamalaaŋ pa tutuuŋ to Maaron. You nawatag gham rita maau. Yam asob aghau ala saguan payou!’” \rq Mt 13:41-42, 25:41 \rq* \s1 Ndiran ru tirei ruum \r (Lu 6:47-49) \p \v 24 Ghoro Yesu ipasob saveeŋ toni ighaze: “Tovenen tamtoghon tisob to tilooŋ saveeŋ tiou tonene ve titaghoni, yes tinimale ŋgeu ŋgara eez to irei ruum ariaŋa izala boŋar pogho. \v 25 Tovenen sawa to uman tiina izi, ve yawaaŋa ivot toman tapiri, ve yaghur tiina imundig ve itok ruum toni, ruum ipol maau. Pasa, boŋar ipalot ruum le iyoon tuŋia. \p \v 26 “Ve tamtoghon tisob to tiloŋlooŋ saveeŋ tiou, ve titaghoni maau, yes tinimale ŋgeu eez to le ŋgar maau, ve irei ruum toni sorok izala magargaar pogho. \v 27 Tovenen sawa to uman tiina izi, ve yawaaŋa ivot toman tapiri, ve yaghur tiina imundig ve itok ruum toni, ruum imatit ve imbiriis.” \p \v 28 Yesu ivotia mos tonenen le isob, ve ival tiina to tiloŋlooŋa ne, ruŋadi iza pa ŋgar toni. \v 29 Pasa, ye ipatoot tamtoghon pa Maaron aliŋa inimale ndiran pida to ledi ŋgar tintina pa tutuuŋ ne maau. Saveeŋ toni, toman tapiri. Ve isavsaav inimale tamtoghon to ye le iza pa uraat tovene. \rq Mk 1:22; Lu 4:32 \rq* \c 8 \s1 Yesu igharaat ŋgeu eez to kolekole (o sik lepra) ighami \r (Mk 1:40-44; Lu 5:12-16) \p \v 1 Yesu ipul lolooz tonowen, ve imuul izila. Ve ival tiina titaghoni ve yesŋa tila. \v 2 Mala maau ve ŋgeu eez to kolekole ighami, iŋarua Yesu ila, iput aghe izi Yesu nagho, ve isaav pani ighaze: “Tiina tiou, ighaze lolom pa uul ghou, yom irau ugharaat ghou tinig poia, ve ugham ghou naŋgalaaŋ ila Maaron mata.” \p \v 3 Yesu nima ila ikisi, ve isaav pani ighaze: “Poia. You pale nauul ghom. Leso uŋgalaaŋ ila Maaron mata. Yo, tinim poia lak!” Yesu isaav tovene, ve rikia moghon kolekole ighau pa ŋgeu tonenen ve tini poia. \v 4 Ghoro Yesu isaav pani muul ighaze: “Ulooŋ. Usavia mbeb tonene varu pa tamtoghon eta malep. Malmalim ula, ve upatooŋ taum pa ŋgeu eta to watooŋrau, ve ugham watooŋrau pa Maaron itaghon tutuuŋ to Mose isavia. Leso upaghazoŋan taum pa tamtoghon, ve tiwatag tighaze tinim poia ve uŋgalaaŋ ila Maaron mata wa.” \rq Wkp 14:1+; Mt 9:30; Lu 17:14 \rq* \s1 Daba eez to iŋgin ndaaba to Rom ighur ila ariaŋa \r (Lu 7:1-10) \p \v 5 Yesu ilaagh ilooŋ ila pa ndug Kapernaum, ve daba eez ilaagh iŋarua ila. Daba tonowen iŋgin ndaaba to Rom irau tamoot liim (100).\f + \fr 8:5 \ft Ndug tiina Rom, nene ndug to kinik to yes Roma ineep pani. Kinik tonowen iŋgin yes Roma moghon maau. Ye iŋgin ndug katindi. Ndug tisob to kinik tiina iŋgin di, tiwaat di tighaze ‘Roman Empire.’ \f* \m Ye ila ivot to Yesu, ve itaŋ rorani ighaze: \v 6 “Tiina, mbesooŋa tiou eez, \m moroghooŋ ighami toman yabyabuuŋ tiina le tapiri isob kat. Irau ilaagh maau. Ighengheen moghon ila ruum.” \p \v 7 Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Poia. You pale nalat ve nauuli. Leso tini poia muul.” \p \v 8 Eemoghon daba tonenen iŋgalsekini ighaze: “Tiina, you poiag irau to ulooŋ ula ruum tiou maau. Eemoghon you naghur ilat tiom tovene: Ighaze usaav moghon, nene pale mbesooŋa tiou tini poia. \v 9 Pasa, you nawatag pa taug. You paam naneep ila daba tiou sambadi, ve tighur ghou pa naŋgin yes ndaaba to tineep ila sambag. Tovenen ighaze nasaav pa ndaaba tiou eta naghaze: ‘Ula!’ nene pale ila. Ve ighaze nasaav pa ite: ‘Unum!’ nene pale inim. Ve ighaze nasaav pa mbesooŋa tiou eta naghaze: ‘Ugham uraat tonene!’ nene pale itaghon aliŋag.” \p \v 10 Yesu ilooŋ saveeŋ toni, le ruŋa iza pani. Tovenen isaav pa ival tiina to titaghoni ighaze: “You nasaav payam kat. You naghita tamtoghon eta to Israel to ghurla toni iyaryaaŋ kat inimale ŋgeu tonene ne maau. \rq Mt 15:28 \rq* \m \v 11 You nasaav payam kat: Muri, sawa to pooz to ndug sambam ivot ighazooŋ, nene pale tamtoghon katindi tinim pa ndug naol, ve tilooŋ tila Maaron ndug toni, ve mboledi izi toman Abaraam, Isak, ve Yakop pa marewaaŋ tiina to Maaron. Yes to ndag iza, ve ila imuul ndag izila. \rq Mbo 107:3; Lu 13:29 \rq* \m \v 12 Eemoghon tamtoghon katindi to Maaron ipoi di muuŋ pa tineep ila pooz toni lolo, nene pale tindiir di tila tineep ndoroom lolo, ve yabyabuuŋ tiina igham di, ve tiyakyak toman livodi kikikia, ve tinepneep.” \rq Mt 22:13, 25:30; Lu 13:28 \rq* \p \v 13 Ghoro Yesu isaav muul pa daba tonenen ighaze: “Umuul ula pa ruum tiom. Mbeb pale ivot itaghon ghurla tiom.” Sawa kat tonenen, mbesooŋa to daba tonenen tini poia. \s1 Yesu igharaat moroghooŋ to Petrus rawa liva le tini poia \r (Mk 1:29-34; Lu 4:38-39) \p \v 14 Yesu ipamundigin laghooŋ toni muul, ve ila pa Petrus ruum toni. Ilooŋ ila ruum, ve ighita Petrus rawa liva imorooŋ le tini ituntun kat ve ighengheen. \v 15 Tovenen ila ikis olman tidi nima, ve moroghooŋ toni isob. Ghoro olman tidi imundig toman tini poia, ve ila igharaat Yesu a aniiŋ. \s1 Yesu igharaat moroghooŋa katindi \r (Mk 1:32-34; Lu 4:40-41) \p \v 16 Tinepneep le rabrab izi, ghoro tamtoghon tiyou nditadi katindi to avuvu samsamiadi tizeev di ne tila to Yesu, leso iuul di. Yesu isaav moghon, ve avuvu samsamiadi tonowen tighau padi. Ve yes moroghooŋa paam, ye igharaat di tisob tinidi popoia. \v 17 Tovenen Maaron aliŋa to muuŋ propet Isaia ivotia ne, anoŋa ivot. Saveeŋ tovene: \q2 Pataŋani toit naol to igham ghiit tapiriid isob, tauto ye imbaad di tisob. Ve igharaat ghiit pa moroghooŋ toit paam. \rq Wkp 16:8-10; Is 53:4; 1Pe 2:24 \rq* \s1 Ataam to tataghon Yesu \r (Lu 9:57-62) \p \v 18 Yesu ighita ival tiina tinim tiluvuti, tovenen isaav pa taghoniiŋa toni ighaze tigham waaŋ, ve tivool tila pa ya naliu Galilaia paŋa ite. \v 19 Eemoghon ŋgeu eez to le ŋgar tiina pa tutuuŋ, ilaagh iŋarua ila, ve isaav pani ighaze: “Patoŋaaŋ, ndug sine to yom ughaze ula pani, you pale nataghon ghom ve ituru tala.” \p \v 20 Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Ŋgavuun sagsag ledi inadi ila taan saambu. Ve man to tirovroov ila tata paroŋania, ledi rumadi izala ai. Eemoghon Tamtoghon Natu, ye le ina eta to ghenooŋ maau.” \rq 2Kor 8:9 \rq* \p \v 21 Ghoro ŋgeu ite, ye taghoniiŋa toni, ana isaav pani ighaze: “Tiina, vena? Irau upul ghou namuul nala naneep toman tamaŋ? Ve nasaŋani imaat ve natavia, ghoro nalat nataghon ghom?” \p \v 22 Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Maau. Ndiran to titaghon ataam to mateeŋ, yes irau titavia mateeŋa. Eemoghon yom unum utaghon ghou.”\f + \fr 8:22 \ft Yesu saveeŋ toni, pughu tovene: Tamtoghon to tighilaal Maaron maau, yes irau tigham uraat toni maau. Tovenen poia pa tigham uraat pa mbeb to taan inimale taviooŋ mateeŋa. Ve yes to tighur ila to Krisi, ledi ghilalooŋ. Tovenen poia pa titaghoni ve tiuuli pa uraat toni. \f* \s1 Yesu isaav, ve yaghur ve dibom imaat \r (Mk 4:35-41; Lu 8:22-25) \p \v 23 Yesu isavsaav le isob, ghoro iza waaŋ. Taghoniiŋa toni tila tiza paam, ve yesŋa tivot tila. \v 24 Yesu izi igheen le lolo imaagh kat. Mala maau ve yaghur tiina kat imundig, le ipei dibom tintina. Ereman ilooŋ ila waaŋ lolo le rismoghon timarub. \v 25 Tovenen taghoniiŋa toni tila tivaaŋa, ve tisaav pani tighaze: “Tiina, umundig ve uul ghiit lak! Paam tamarub ve tala leed tonene!” \p \v 26 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Yam amatughez pasa? Ghurla tiam tiina maau!” Ghoro imundig ve isaav ariaŋa pa yaghur ve dibom inimale yanooŋ di, le taun tiina izi. \rq Mt 14:31; Mbo 89:9 \rq* \m \v 27 Taghoniiŋa toni tighita mbeb gharatooŋa tonenen, le ruŋadi iza ve ŋgar todi isob. Ve tiwasavon di tighaze: “Wai, ŋgeu tonene sei kat, to yaghur ve dibom paam tilooŋ aliŋa ve titaghoni?” \rq Mbo 89:9, 107:29 \rq* \s1 Yesu indiir avuvu samsamiadi pa ndiran ru izi ndug Gadara \r (Mk 5:1-20; Lu 8:26-39) \p \v 28 Yesu toman taghoniiŋa toni tiraav tila tilooŋ naari to yes Gadara to ineep ila ya naliu Galilaia paŋa ite. Ndug tonowen, ndiran ru tinepneep. Yesuru, avuvu samsamiadi katindi tizeev di, ve moghon moghon tinepneep ilooŋ ila yaam saambu pida to tigharaat di tinim naal pa mateeŋa. Ŋgar todi iwaghamgham kat. Ighaze tighita tamtoghon eta, nene rikia moghon timundig ve tirabi. Tovenen tamtoghon tilala ndug tonowen maau. Yesuru tighita Yesu, ve tipul inadi to yaam saambu we, ve tilaagh tiŋarua tila, \v 29 ve timboob tighaze: “Ai Maaron Natu, yom unum sualen pasa? Yei nimbaaŋ ilat payom? Sawa to ughur yabyabuuŋ payei, nene sone. Upasul pasa?” \rq Mk 1:24; Yems 2:19 \rq* \p \v 30 Ŋgai ketooŋ tiina tighanghan saguan ris pa ndug to yes tiyondyood pani. \v 31 Tovenen avuvu samsamiadi tonenen titaŋ roran Yesu tovene: “Ighaze yom undiir ghei, ghoro ughur ghei niŋarua ŋgai ketooŋ tonowen. Leso nizeev ghei nilooŋ nila lolodi.” \p \v 32 Yesu isaav padi ighaze: “Ala lak!” Tovenen avuvu samsamiadi tipul ndiran ru tonenen, ve tiŋarua ŋgai ketoŋadi tila, le tizeev di tilooŋ tila lolodi. Rikia moghon ve ŋgai tonowen tisob tilaan taghon ndariri tizila, ve tiyaat tizila ya lolo, ve tighun ya le tisob timatmaat. \p \v 33 Yes to tiŋginŋgin ŋgai, tighita mbeb tonenen, ve tighau tila pa paanu todi, ve tipaesia mbeb tisob to tivot pa ŋgai todi ve ndiran ru to muuŋ avuvu samsamiadi tizeev di. \v 34 Tovenen tamtoghon tisob to paanu tonowen tivot tila to Yesu, ve titaŋ rorani tighaze ipul ndug todi, ve ila pa ndug ite paam. \c 9 \s1 Yesu igharaat ŋgeu narape eez ve ireu sosor toni \r (Mk 2:1-12; Lu 5:17-26) \p \v 1 Yesu toman taghoniiŋa toni tiza waaŋ muul, ve tiraav tivool tila pa Kapernaum, nene ndug to Yesu inepneep pani. \v 2 Tila tilooŋ tonowe, ve mala maau, ndiran pida timbaad ŋgeu narape eez izala ndiu pogho ve tinim tighaze Yesu iuuli. Ŋgeu tonowen, aghe imaat. Irau ilaagh maau. Yesu ighita ndiran tonenen ghurla todi iyaryaaŋ kat. Tovenen isaav pa narape tonowen ighaze: “Tazig, umatughez malep. Sosor tiom, you nareua wa.” \p \v 3 Ndiran ŋgara pida to tutuuŋ tineep toman di paam. Tilooŋ Yesu saveeŋ toni tonene, ve tiwasavon di tighaze: “Wai, ŋgeu tonene iveleg Maaron. Maaron moghon, ghoro isaav tovene.” \p \v 4 Eemoghon Yesu iwatag ŋgar todi wa. Tovenen isaav padi ighaze: “Pughu vena to ŋgar samia iyaryaaŋ kat ila lolomim? \rq Yo 2:25 \rq* \m \v 5-6 Sa saveeŋ to rauraua pa you nasavia, leso yam aghur ila? Nasaav pa ŋgeu tonene naghaze: ‘Sosor tiom, you nareua wa,’ ma naghaze: ‘Yom umundig ve ulaagh’? Eemoghon you naghaze yam awatag kat tovene: Tamtoghon Natu, ye iza pa ireu sosor to tamtoghon izi taan.” Ghoro isaav pa narape tonenen ighaze: “Umundig, ugham moogh tiom, ve umuul ula pa ruum.” \rq Yo 5:8, 17:2 \rq* \m \v 7 Ye isaav tovene, ve ŋgeu tonenen imundig, ipul di, ve imuul ila pa ruum toni. \v 8 Ival tiina tighita mbeb gharatooŋa tonenen, le matughezaaŋ tiina igham di, ve tipait Maaron iza pa tapiri ve poia toni. Pasa, ye ighur tapiri iza to tamtoghon, leso tigham uraat tovene izi taan. \s1 Yesu ipoi Matayu inim taghoniiŋa toni \r (Mk 2:13-17; Lu 5:27-32) \p \v 9 Yesu ipul ndug tonowen, ve ilaagh ila ris le ighita ŋgeu eez to youŋ takes inepneep ila ina to uraat, iza Matayu. Yesu isaav pani ighaze: “Yom unum utaghon ghou.” Tovenen Matayu imundig, ve itaghon Yesu ve yesŋa tila. \p \v 10 Muri ghoro, Matayu igham ghanghaniiŋ izi ruum toni. Yesu toman taghoniiŋa toni tinim tineep toman di, ve yesŋa tilup di pa ghanghaniiŋ. Sawa tonenen, Matayu ndita katindi to youŋ takes, toman ndiran naol to ghamuuŋ sosor tinim tineep toman di paam, ve yesŋa tilup di tonowe. \v 11 Ndiran tutuuŋa pida tighita di, ve tighason taghoniiŋa to Yesu tighaze: “Wai, pughu vena to tiina tiam, yesŋa ndiran to youŋ takes, ve ndiran to ghamuuŋ sosor tilup di pa ghanghaniiŋ?” \p \v 12 Yesu ilooŋ saveeŋ todi, ve isaav padi ighaze: “Yes to tinidi popoia ne, uraata to moroghooŋ le uraat padi maau. Yes moroghooŋa moghon, ghoro ye le uraat padi. \v 13 Yam irau ala ve agham ŋgar pooi pa Maaron aliŋa tonene pughu: \q2 ‘You lolog pa watooŋrau soroksorok maau. You naghaze yam lolomim isamin tamtoghon ve auul di.’ \m Alooŋ. You tonene nanim pa poiŋ tamtoghon deŋiadi maau. Nanim pa napoi yes ndiran to ghamuuŋ sosor.” \rq Mt 12:7; Lu 19:10; 1Tim 1:5 \rq* \s1 Ghasoniiŋ pa ŋgar to ŋgunuuŋ tauud pa ghaniiŋ aniiŋ \r (Mk 2:18-20; Lu 5:33-35) \p \v 14 Sawa tonenen, taghoniiŋa pida to Yoan ŋgeu rughuzaaŋa tiŋarua Yesu tila, ve tisaav pani tighaze: “Sawa naol, yei niŋgun taumai pa ghaniiŋ aniiŋ itaghon suŋuuŋ ŋgara. Ve ndiran tutuuŋa tighamgham tovene paam. Pughu vena to taghoniiŋa tiom titaghon ŋgar tovene maau?” \rq Lu 18:12 \rq* \p \v 15 Yesu ipamuul aliŋadi tovene: “Ighaze ŋgeu eta ivai paghu, ve yesŋa ndita tilup di pa ghanghaniiŋ to vaiuuŋ toni, pale ndita lolodi ipataŋan? Maau. Pasa, itadi ite to ivai paghu, ye ineep toman di. Eemoghon muri, sawa eta pale ivot, ghoro tikis vaiuuŋ paghu tonenen, ve tighami ipul ndita. Sawa tonenen, ndita pale lolodi ipataŋan ve tiŋgun taudi pa ghaniiŋ aniiŋ.” \s1 Ataam muŋgina irau ilup toman ataam paghu to Yesu maau \r (Mk 2:21+; Lu 5:36+) \p \v 16 Yesu isaav muul ighaze: “Uli muŋgina to berekia, tamtoghon eta irau isai uli paghu suruvu izala pogho pa ipoona ne maau. Pasa, sawa to timen uli tonowen, nene pale uli paghu ighoon uli muŋgina, ve berekia le isami kat. \v 17 Vaen tovene paam. Irau tiliŋ vaen paghu izila vaen patu muŋgina to tigharaata pa mekmek uli ne maau. Pasa, vaen paghu pale isar ve igham patu muŋgina diŋia ve berekia. Ghoro vaen imaliŋ, ve patu paam isami. Tovenen vaen paghu izila patudi papaghu, ghoro poia. Leso vaen toman patudi tineep pooi.” \rq Hib 8:13 \rq* \s1 Yesu igharaat liva eez, ve ipamundigin liva kainaŋen eez pa mateeŋ \r (Mk 5:22-43; Lu 8:41-56) \p \v 18 Yesu isavsaav toman taghoniiŋa to Yoan tonenen, ve mala maau, daba eez ilaagh iŋarua ila, iput aghe izi Yesu aghe pughu, ve itaŋ rorani ighaze: “Tiina tiou, natug liva, ŋgaramus imaat. Eemoghon ighaze yom unum ruum tiou ve ughur nimam izala pogho, ye pale imundig muul.” \v 19 Tovenen Yesu imundig, ve yesŋa taghoniiŋa toni titaghon ŋgeu tonowen ve tila. \p \v 20-21 Tilaghlaagh tila, ve liva eez ilaagh itaghon di paam tila. Ye, moroghooŋ to ndiliva ighami irau ndaman saaŋgul ve ru wa. Tovenen mata iŋgal ighaze: “You nakis nonogiiŋa toni rita, ghoro moroghooŋ tiou tonene isob, ve tinig poia.” Tauto itaghon Yesu, ve indirndiir ila ila le ikis nonogiiŋa toni dige. \p \v 22 Yesu indaleel le ighita liva tonowen, ghoro isaav pani ighaze: “Livug, umatughez malep. Lolom poia. Pasa, ghurla tiom, tauto iuul ghom ve tinim poia wa.” Sawa kat tonenen, moroghooŋ to liva tonenen isob, ve tini poia. \p \v 23 Ghoro tisakia laghooŋ todi muul, ve tila tivot ruum to daba tonenen. Tilooŋ tila, ve Yesu ighita tamtoghon pida tivib mbouŋ to taŋizŋiiz ila sab. Ve ival tiina tighamgham oroor, ve tiloŋlooŋ ve tivotvot pa ruum. \v 24 Tovenen Yesu isaav padi ighaze: “Yam asob aghau avot ala pumuri. Liva kainaŋen imaat maau. Ye igheen.” Yes tilooŋ saveeŋ toni tonene, ve tiŋiŋ pani. \rq Yo 11:11 \rq* \m \v 25 Yesu izurun di tisob tivot tila pumuri, ghoro ilooŋ ila to liva kainaŋen, ikis nima, ve rikia moghon mata iyaryaar ve imundig. \rq Yo 11:43+ \rq* \m \v 26 Muri, mbeb tonenen varu ilaan irau taan suruvu tonenen. \s1 Yesu igharaat matadi pisi ru ve ŋgeu eez to avo maau \p \v 27 Yesu ipul ndug tonowen, ve isakia laghooŋ toni muul ila, ve ndiran ru to matadi pisi, titaghoni tinim, ve timboboob tighaze: “Oo, David Natu, lolom ghora, isamin ghei, ve uul ghei lak!” \rq Mt 20:29+ \rq* \m \v 28 Yesu ilooŋ ila ruum to ye inepneep pani, ve matadi pisi ru tonowen tila toni, ve ye ighason di ighaze: “Vena? Yamru aghur inim tiou aghaze you irau nagharaat matamim?” \p Yesuru tipamuul aliŋa tighaze: “Vee. Tiina, yeru nighur ilat tiom.” \p \v 29 Tovenen Yesu nima ila matadi, ve isaav padi ighaze: “Mbeb pale ivot pa yamru itaghon ghurla tiam.” \v 30 Yesu isavia saveeŋ tonene, ve rikia moghon matadi pakia ve tighita ndug. Ghoro iŋgalsekin di ariaŋa ighaze: “Alooŋ. Asavia mbeb tonene varu pa tamtoghon eta malep.” \p \v 31 Eemoghon maau. Yesuru tipuli ve tila, ve tipaesia mbeb tonenen varu le irau taan suruvu tonowen isob. \p \v 32 Ndiran ru tonenen tipul Yesu ve tila, ve mala maau ve tamtoghon pida tigham ŋgeu ite paam ila to Yesu. Ye, avuvu samia ighami le avo ivool. \v 33 Yesu indiir avuvu samia tonowen ighau pani, ghoro ŋgeu tonenen avo ikaak ve isaav. Ival tiina to tineep ve tighita mbeb gharatooŋa tonenen, ruŋadi iza pani le ŋgar todi isob. Ve tisaav tighaze: “Wai, to muuŋ ve inim, iit Israela taghita mbeb eta tovene ivot izi ndug toit maau.” \v 34 Eemoghon ndiran tutuuŋa pida tisaav tighaze: “Nowe, daba to avuvu samsamiadi ipaloti. Tauto ye le tapiri pa indiir di tighau.” \s1 Uraata to Maaron naol maau \p \v 35 Yesu ilaghlaagh irau ndug tintina ve ndug geegeu, ve ivovotia varu poia pa pooz to ndug sambam. Ye ipatoot di pa Maaron aliŋa ilooŋ ila rumai todi, ve igharaat di pa moroghooŋ naol naol paam le tisob tinidi popoia. \v 36 Ye ighita ival tiina le lolo isamin di. Pasa, pataŋani naol titatan di le tapiridi isob, ve tiwaghamgham tinimale sipsip to ledi ŋginiiŋ maau. \rq Nam 27:17; 1Pe 2:25 \rq* \m \v 37 Tovenen isaav pa taghoniiŋa toni ighaze: “Aniiŋ katindi timatu ila uum wa. Eemoghon uraata to youŋ aniiŋ, yes ival maau. Eŋaeŋa moghon. \rq Lu 10:2; Yo 4:35 \rq* \m \v 38 Tovenen aghason Tiina to iŋgin uraat to taitaiŋ ila suŋuuŋ tiam. Leso imbaaŋ uraata pida paam tila pa uraat to gogaaŋ aniiŋ toni.” \c 10 \s1 Yesu ighur tamtoghon saaŋgul ve ru tinim taghoniiŋa toni \r (Mk 3:13-19; Lu 6:12-16) \p \v 1 Muri ghoro, Yesu ipoi taghoniiŋa toni saaŋgul ve ru tinim, ve irei tapiri irau di, leso tigharaat moroghooŋ naol naol. Ve ighur avuvu samsamiadi tisob tineep ila sambadi, leso tindiir di tighau. \v 2 Mbaŋooŋa toni saaŋgul ve ru tonowen, izadi tovene: Simon (ye ŋgeu to imuuŋ padi. Tiwaat iza ite tighaze Petrus) yesuru tazi Andreas, Zebedi ndinatu ru, Yakobus yesuru tazi Yoan, \v 3 Pilip yesuru Patoromai, Tomas yesuru Matayu to ŋgeu to youŋ takes, Yakobus ite to Alpai natu ne yesuru Tadeus, \v 4 Simon ite to iyoon toman yes Selot,\f + \fr 10:4 \ft Selot, nene lupuuŋ eez to yes Yuda to tighaze tizurun gavman to Rom tighau. \f* \m ve Yudas Iskariot to muri ighur Yesu ila koia nimadi. \s1 Yesu ipatoot taghoniiŋa toni pa ataam to laghooŋ todi \r (Mk 6:7-13; Lu 9:1-5) \p \v 5 Sawa to Yesu imbaaŋ taghoniiŋa toni saaŋgul ve ru pa uraat, ipatoot di pa ataam to laghooŋ todi ighaze: \p “Yam ala pa taan to yes to Yuda maau ne malep, ve alooŋ ala ndug eta to yes Samaria paam malep. \rq Yo 4:9; Mbaŋ 13:46 \rq* \m \v 6 Ala to yes Israela moghon. Pasa, yes tineep tinimale sipsip to tiyel pa ataam to Maaron ve tisagsag. \rq Mt 15:24 \rq* \m \v 7 Sawa to yam ala, avotia varu poia padi tovene aghaze: ‘Sawa to pooz to ndug sambam ivot ighazooŋ, nene inim igharau wa.’ \v 8 Agharaat moroghooŋa, ve apamundigin mateeŋa. Yes to kolekole igham di, agharaat di tinidi popoia muul. Ve andiir avuvu samsamiadi tighau pa tamtoghon. Tapiri to you nareii payam, yam agholi maau. You nagham payam sorok. Yam tovene paam. Sa ulaaŋ to ighaze agham pa tamtoghon, apoi pa atia malep. Agham padi sorok. \rq Mbaŋ 20:33+ \rq* \m \v 9 Sawa to ala, alaagh toman mbeb naol malep. Tovenen yaam eta ineep ila lugluug tiam malep. \v 10 Ve agham pelpeel, nonogiiŋa to aghemim, ve titi malep. Nonogiiŋa tiam paam, agham ruŋaruŋa malep. Ee moghon to ineep ila tinimim, nene iraua. Pasa, ighaze ŋgeu eta igham uraat, ve tamtoghon tiuuli pa aniiŋ ve mbeb pida, nene deŋia. \rq Lu 10:7; 1Kor 9:7+; 1Tim 5:18 \rq* \p \v 11 “Ighaze ala avot ndug tiina ma kainaŋen eta, ghoro aghason di pa tamtoghon todi eta to ŋgar toni poia irau igham uraata to Maaron tineep tomani. Aneep toman ŋgeu tonenen le apul ndug tonowen. \v 12 Ighaze yam alooŋ ala ruum eta, ghoro agham saveeŋ palotiiŋ pa ruum tonenen tamtoghona aghaze: ‘Maaron iŋgin gham aneep pooi toman lolomim luuma.’ \v 13 Ighaze ŋgar todi poia, ve tigham gham toman lolodi poia, nene pale luuma to Maaron to asavia ne ineep todi. Ve ighaze ŋgar todi poia maau, ve tizurun gham toman mos to Maaron, nene pale palotiiŋ tiam imuul pa taumim. \v 14 Ighaze tamtoghon eta lolo pa igham gham maau, ve ilooŋ saveeŋ tiam maau, yam atut aghemim ve ghavuur to ndug todi izi, ghoro apul di ve ala.\f + \fr 10:14 \ft Yes Yuda tighita tighaze yes to Yuda maau ne tiŋgalaaŋ ila Maaron mata maau. Ve taan todi paam iŋgalaaŋ maau. Tovenen ighaze Yuda eta ila ineep izi ndug to yes to Yuda maau ne, ve imuul ila pa Israel, ye itut aghe, leso ghavuur to ndug tonowen izi, ghoro ilooŋ ila taan to Israel. Pa vene, muun to yes to Yuda maau ne, ighami isami ila Maaron mata. Tovenen saveeŋ to Yesu tonene, ŋgara tovene. Ighaze tamtoghon tizurun uraata toni, nene sosor todi tonenen igham di tasami ila Maaron mata tinimale yes to tiwatag Maaron maau. \f* \rq Mbaŋ 13:51, 18:6 \rq* \m \v 15 You nasaav payam kat: Sawa to Mboŋ Muri ve Maaron ighaze iŋgabiiz tamtoghon ve ighur atia padi, pataŋani tiina kat pale iŋarua ndug tonowen tamtoghona le ilib pa pataŋani to muuŋ ivot pa ndug Sodom ve Gomora. \s1 Muri tamtoghon pale tighur pataŋani pa taghoniiŋa to Yesu \r (Mt 24:9-14; Mk 13:9-13; Lu 21:12-19) \p \v 16 “Alooŋ. Aazne, you nambaaŋ gham ala animale sipsip to tineep ila ŋgavuun sagsag lolodi. Tovenen sawa isob, yam irau agham ŋgar pooi animale moot. Ve ŋgar samia eta ineep tiam malep. Ataghon ŋgar to deŋia moghon ila Maaron mata animale man mbaluuz. \rq Lu 10:3; Ro 16:19 \rq* \m \v 17 Apatum gham pa tamtoghon. Pasa, yes Yuda pale tipayoon gham pa savsaveeŋ ila daba todi matadi, ve tilos gham ilooŋ ila rumai todi. \rq Mbaŋ 4:1+, 5:17+, 22:30+ \rq* \m \v 18 Ve ndug ndug to tighur koi payou, pale tiweu gham ala, ve tipayoon gham pa savsaveeŋ ila yes pooza to taan ve kinik matadi paam. Pasa, yam ataghon ghou. Mbeb to ivot payam pa sawa tonenen, nene pale inim ataam payam pa avotia varug ve apariaaŋ saveeŋ tiou ila yes pooza tonowen matadi, ve ival tiina to Yuda maau ne matadi paam. \rq Mbaŋ 16:19+, 25:23+ \rq* \m \v 19 Ighaze tikis gham ve tighur gham ila yes daba nimadi pa savsaveeŋ, yam lolomim imbumbu ve akaal ŋgar ve savsaveeŋ pa asavia padi malep. Pasa, sawa to tipayoon gham pa savsaveeŋ, Maaron tau pale ipatoooŋ gham pa sa saveeŋ to ye ighaze yam asavia. \v 20 Tovenen yam pale asaav itaghon taumim ŋgar tiam maau. Tamamim Maaron Avuvu pale ivotia aliŋa ila yam avomim. \rq Igham 4:12; Lu 12:11-12 \rq* \p \v 21 “Ighaze sawa tonenen ivot, tamtoghon pale tighur toŋvetaz todi ila yes daba nimadi, leso tirab di timaat. Ve ndolman pale tigham ŋgar raraate moghon pa ndinatudi. Ve ndipain pale tighur koi pa nditamandi ve nditinandi paam, ve tighur di tila yes daba nimadi, leso tirab di timaat. \v 22 Ival tisob pale tighur koi payam pasa, yam avotia you izag ve ataghon ghou. Eemoghon tamtoghon to ighaze iyoon ariaŋa, ve ikis ghurla toni tuŋia le sawa toni isob, nene pale Maaron igham mulini ve ineep pooi. \rq Syg 2:10 \rq* \m \v 23 Ighaze yam aneep izi ndug eta, ve yes tighur pataŋani payam, apul di ve aghau ala pa ndug ite. You nasaav payam kat: Uraat tiam to votiaaŋ mos irau ndug ndug to Israel, yam pale apasobi sone, ve Tamtoghon Natu imuul inim.\f + \fr 10:23 \ft Saveeŋ tonene, pughu ighazooŋ kat maau. Ndiran ŋgara pida tighaze Yesu isavia mulaaŋ toni. Ve pida tighaze ye isavia sawa to ye imuul izala pa Tama Maaron. Ve pida tighaze isavia sawa to yes Roma tila ve tireu Yerusalem. Tighaze pataŋani to ivot pa sawa tonenen, nene inimale Yesu inim ve ighur pataŋani iŋarua yes Yuda pa sosor todi to tighur ila toni maau. \f* \p \v 24 “Ŋgeu paghu eta irau ilib pa patoŋaaŋ toni ne maau. Ve mbesooŋa tovene paam. Irau ilib pa tiina toni ne maau. \rq Lu 6:40; Yo 13:16, 15:20 \rq* \m \v 25 Ighaze taghoniiŋa eta imbaad pataŋani inimale patoŋaaŋ toni, nene poia. Ve ighaze mbesooŋa eta imbaad pataŋani inimale tiina toni, nene poia paam. Aghita. You ruum tau. Eemoghon tiwaghamun izag tighaze you Belsebul.\f + \fr 10:25 \ft Yes Yuda tiwaat daba to avuvu samsamiadi iza Belsebul. Leso tipamayaŋini. Iza tonowen pughu tovene: ‘Daba to raaŋ,’ o ‘Daba to tae.’ \f* \m Ighaze venen, yam to aneep ila lupuuŋ tiou, pale tiwaghamun izamim kat.” \rq Mt 9:34, 12:24 \rq* \s1 Tamatughez pa Maaron moghon \r (Lu 12:2-7) \p \v 26 Yesu isaav muul ighaze: “Tovenen yam amatughez pa tamtoghon malep. Pasa, mbeb eta irau iyooŋ maau. Mbeb tisob to ndunuŋadi, nene pale tipool di, leso tineep ghazooŋa. Ve ŋgar to ŋgozaaŋ, nene pale ivot ighazooŋ ve ival tiina tiwatagi \v 27 Tovenen saveeŋ to you nasavia payam ila ndoroom lolo inim ŋgozaaŋ, yam avotia pa ndag. Ve saveeŋ to tikamuun payam pani, yam ayoon izala ruum tiam poghodi ve atemtem pani, leso ival tiina tilooŋa.\f + \fr 10:27 \ft Ighaze yes Yuda tighaze ival tiina tilooŋ saveeŋ eta, nene pale tiyoon ila ruum todi poghodi ve tisavia toman aliŋadi tiina inimale iit tamboob ila maran. \f* \m \v 28 Yes to tighaze tirab gham amaat, yam amatughez padi malep. Onoon, yes irau tiwaghamun anoŋamim ve tirab gham amaat. Eemoghon irau tigham mbeb eta pa anunumim maau. Tovenen yam amatughez pa Maaron moghon. Pasa, ye irau iwaghamun tamtoghon anoŋadi toman anunudi paam ila ndug samia. \rq Yems 4:12 \rq* \p \v 29 “Aghita. Man niuruŋgu, nene man sorok. Irau taghol ru pa yaam kaviaaŋa ee moghon. Eemoghon Tamamim Maaron irau lolo imaagh pa eta maau. Ighaze ye iyok maau, nene niuruŋgu eta irau imaat ve itap izi taan ne maau. \v 30-31 Ve yam, Maaron ighita gham ighaze yam alib kat pa man niuruŋgu to katindi ne. Ve ye iwatag katin gham. Dabamim raua paam, ye inin di tisob. Tovenen yam amatughez malep. Ye pale mata iŋgal gham. \rq Mt 6:26 \rq* \s1 Tapesamun Yesu iza malep \r (Lu 12:8-9) \p \v 32 “Ival tisob to tisaav ghazooŋa ila tamtoghon matadi tighaze yes tinim leg ve titaghon ghou, nene pale you paam nasaav ghazooŋa ila Tamaŋ to ineep izi sambam we mata naghaze yes tinim leg wa. \v 33 Eemoghon ighaze ŋgeu eta ipesam pa tau ila tamtoghon matadi ighaze ye tamtoghon tiou maau, nene pale you paam nasaav ila Tamaŋ to ineep izi sambam we mata naghaze ŋgeu tonenen, ye tamtoghon tiou maau. \rq Mk 8:38; Lu 9:26; 2Tim 2:12 \rq* \s1 Yesu pale inim pughu pa tamtoghon tivalag di \r (Lu 12:51-53, 14:26-27) \p \v 34 “Vena, yam aghaze you nanim pa napasob malmal tisob to taan, ve nalup tamtoghon tinim ee moghon? Maau. You pale nanim pughu pa tamtoghon tivalag di, ve tineep saguan saguan pa taudi, inimale buza imbut motin mbeb inim suruvu ru. \q1 \v 35 You nanim pa nagham tamtoghon ndinatudi nditamoot toman nditamandi tineep saguan saguan pa taudi. \q2 Ve ndinatudi liva toman nditinandi, ve ndiliva toman ndirawadi liva tovene paam. Pale tineep saguan saguan pa taudi. \q2 \v 36 Ve yes to tilup di ila ruum ee moghon, pale tiwaghurun koi pa taudi. \rq Mika 7:6 \rq* \s1 Ataam to tataghon Yesu \p \v 37 “Ighaze tamtoghon eta lolo pa tama ma tina ilib payou, nene ye poia irau to inim leg maau. Ve ighaze ŋgeu eta lolo pa ndinatu ilib payou, nene ye paam poia irau to inim leg maau. \v 38 Ve ighaze ŋgeu eta imbaad ai pambarooŋ\f + \fr 10:38 \ft Ai pambarooŋ toit, nene sa pataŋani to tambaada pasa, tazuaria ghiit pa taghoniiŋ Krisi aliŋa. \f* \m toni ve itaghon ghou maau, nene ye poia irau to inim leg maau. \rq Mt 16:24+; Mk 8:34+; Yo 12:25 \rq* \m \v 39 Ighaze tamtoghon eta izuaria tau pa ghamuuŋ nepooŋ poia to taan moghon, ye pale ilale. Ve ighaze tamtoghon eta ipul tau payou, ye pale igham nepooŋ poia ila to Maaron.” \s1 Ighaze tauul Krisi tamtoghon toni, ye pale igham atia poia pait \r (Mk 9:40-42) \p \v 40 Yesu isaav padi muul tovene: “Ighaze tamtoghon eta igham gham toman lolo poia, nene ye igham ghou paam. Ve ighaze tamtoghon eta igham ghou, ye igham Tamaŋ to imbaaŋ ghou nanim ne paam. \rq Lu 10:16; Yo 13:20 \rq* \m \v 41 Tovenen ighaze ŋgeu eta, ye propet, ve tamtoghon eta ighami toman lolo poia, ye pale igham le atia poia raraate inimale propet tonenen. Ve ighaze ŋgeu eta itaghon ŋgar deŋia, ve tamtoghon eta ighami toman lolo poia, ye pale igham le atia poia raraate inimale Maaron ighamgham pa ndiran deŋiadi. \v 42 Onoon kat, you nasaav payam: Ndipain to tinim leg ve titaghon ghou, ighaze tamtoghon eta igham ya yauŋa rita pa todi eta, nene irau Maaron lolo imaagh pani maau. Muri, ye pale igham atia poia pani.” \rq Mt 25:40; Hib 6:10 \rq* \c 11 \s1 Yoan imbaaŋ taghoniiŋa toni pida tila to Yesu \r (Lu 7:18-35) \p \v 1 Yesu ipatoot taghoniiŋa toni saaŋgul ve ru le isob, ghoro ipul ndug tonowen, ve ila pa ndug tintina pida to taan tonowen, leso ivotia Maaron aliŋa padi, ve ipatoot di pani. \p \v 2 Sawa tonenen, Yoan ŋgeu rughuzaaŋa inepneep ila ruum to yabyabuuŋ lolo, ve ilooŋ Krisi varu pa uraat naol to ye ighamgham di. Tovenen imbaaŋ taghoniiŋa toni pida tila to Yesu, leso tighasoni pa uraat toni. \v 3 Yes tila tivot toni, ve tighasoni tighaze: “Vena, Ulaaŋa to pale Maaron imbaaŋa inim, yom taum tonene, ma nisaŋan ŋgeu ite paam?” \rq Mal 3:1 \rq* \p \v 4 Yesu ipamuul ghasoniiŋ todi ighaze: “Saveeŋ to yam alooŋa ve uraat to aghita ne, amuul ala to Yoan, ve apaesia pani. \v 5 Asaav pani tovene: Matadi pisi tighita ndug, ve narapeŋa timundig tilaagh. Yes to kolekole igham di, tinidi popoia ve tiŋgalaaŋ ila Maaron mata. Taliŋadi pamu tilooŋ saveeŋ, mateeŋa timundig, ve yes mbolaaŋa tiloŋlooŋ varu poia. \rq Is 29:18, 35:5+, 61:1 \rq* \m \v 6 Ve tamtoghon to ighaze ighita uraat tiou ve irere ghou maau, nene pale tini iza pa poia to Maaron to pale iza toni.” \rq Mt 13:57, 26:31 \rq* \s1 Yesu ipait Yoan \p \v 7-8 Yoan taghoniiŋa toni tonenen tipul Yesu ve tila, ghoro Yesu isavia Yoan pa ival tiina to yesŋa tinepneep. Ighaze: “Laak, sawa to ala ndug balim, yam aghaze aghita sa? Vivib to yaghur iviviira ve sikia ila inim? Ma ala aghaze aghita tamtoghon eta to indudi pa nonogiiŋa poia? Maau. Pasa, ndiran to tindud di pa nonogiiŋa to bodeeŋadi popoia, yes tineep izi ndug tovene maau. Yes tinepneep ila ruum tintina to yes kinik. \rq Mt 3:5; 6:29 \rq* \m \v 9 Tovenen yam ala aghaze aghita sa mbeb tonowe? Yam ala pa aghita propet to Maaron, ne? Ve nene onoon. Yoan, ye propet eez. Eemoghon you nasaav payam: Yoan, ye propet moghon maau. Ye igham uraat pida paam to ilib pa yes propeta. \rq Lu 1:76 \rq* \m \v 10 Ye ŋgeu to muuŋ timbood saveeŋ iŋarua tighaze: \q2 ‘Ulooŋ. You pale nambaaŋ mbesooŋa tiou eez imuuŋ payom. \q2 Ye pale ivotia aliŋag pa tamtoghon, ve igharaat ataam payom.’ \rq Mal 3:1; Mk 1:2 \rq* \p \v 11 “You nasaav payam kat: Tamtoghon tisob to nditinandi tipoop di izi taan ne, eta iza ilib pa Yoan maau. Eemoghon ighaze ŋgeu sorok eta ineep ila pooz to ndug sambam lolo ve ighita anoŋa toni, nene pale ighita katin poia to Maaron le ilib pa Yoan. \v 12 Sawa to Yoan ipamundigin uraat toni le inim aazne, pooz to ndug sambam ivot ighazooŋ toman tapiri tiina. Tovenen ndiran ariaŋadi tizuaria di tighaze le tilooŋ tila pooz to ndug sambam lolo. Eemoghon tamtoghon pida tizuaria di tighaze tigham malmal pani ve titatani. \rq Lu 16:16 \rq* \m \v 13 Tutuuŋ to Mose toman saveeŋ isob to yes propeta, nene ipatooŋ tamtoghon pa Maaron ŋgar toni le inim imuul sawa to Yoan. Ghoro pooz to ndug sambam ivot ighazooŋ kat. \rq Ro 10:4; Hib 8:13 \rq* \m \v 14 Ighaze lolomim pa loŋaaŋ saveeŋ todi, nene pale aghilaal aghaze saveeŋ to muuŋ tisavia tighaze muri pale propet Ilia imuul inim, nene iza to Yoan. \rq Mal 4:5; Mt 17:10+; Mk 9:11+ \rq* \m \v 15 Tamtoghon to ighaze le taliŋa, ye irau ilooŋ saveeŋ tiou tonene, ve igham ŋgar pani pooi.” \p \v 16 Yesu isavia saveeŋ palelaaŋ tonene padi paam ighaze: “Tamtoghon to aazne, gabuadi vena? Pale nasavia di iza to sa? Yes tinimale ndipain geegeu to tirou taghon maran ate, ve timboboob ila pa nditadi pida tighaze: \q1 \v 17 ‘Yei nipambar ambam payam, eemoghon ator maau. \q2 Ve nimbou taŋizŋiiz, eemoghon lolomim isami ve ataŋ maau.’ \p \v 18 “Pasa, sawa to Yoan inim ivot ve igham uraat toni, ye iŋgungun tau pa ghaniiŋ aniiŋ ve ghunuuŋ vaen. Eemoghon tamtoghon lolodi pani maau, ve tighaze avuvu samia izeeva. \v 19 Ve sawa to Tamtoghon Natu inim ve igham uraat toni, ye ighanghan ve ighunghun. Eemoghon ye paam, tamtoghon lolodi pani maau, ve tighaze: ‘Aghita. Nowe ŋgeu to ila toman yes ndiran to ghamuuŋ sosor ve yes to tiyouyou takes, ve yesŋa tiluplup di pa ghaniiŋ ve ghunuuŋ.’ Eemoghon uraat to aazne ivotvot itaghon ŋgar to Maaron, nene ipatooŋa ighaze ŋgar toni deŋia moghon.” \rq Lu 5:29+, 15:1+ \rq* \s1 Yesu iyaan ndug pida to titoor ŋgar todi maau \r (Lu 10:13-15) \p \v 20 Yesu igham mbeb gharatooŋadi naol izi ndug pida wa. Eemoghon yes titoor ŋgar todi ila pa Maaron maau. Tovenen ye imundig ve iyaan di ighaze: \v 21 “Oyai, yam tamtoghon to Korazin ve Betsaida, akaria taumim wa! Pasa, you nagham mbeb gharatooŋadi tintina naol tivot izi ndug tiam. Eemoghon yam atoor ŋgar tiam ila pa Maaron sone. Inimale ndug Tiro ve Sidon to tikankaan pa Maaron, tighita mbeb tovene, tone lolodi ipataŋan pa sosor todi, ve tindud di pa nonogiiŋa to moŋiiŋ, ve mboledi izala avab, ve titoor ŋgar todi alok wa. \rq Yona 3:6 \rq* \m \v 22 Tovenen you nasaav payam. Sawa to Mboŋ Muri ve Maaron ighaze iŋgabiiz tamtoghon ve ighur atia padi, ye pale ighur atia rauraua pa tamtoghon to ndug ru tonowen. Eemoghon yam, pale aghita atia tiina kat pa sosor tiam. \p \v 23 “Ve yam ndiran to ndug Kapernaum paam, yam agham ŋgar aghaze Maaron pale ipakur gham, ve igham gham azala pa ndug sambam? Maau kat! Yam pale azila ndug samia to mateeŋa. Pasa, yam akaria ghitooŋ mbeb gharatooŋadi wa. Inimale muuŋ, tamtoghon to ndug Sodom tighita mbeb tovene, tone titoor ŋgar todi, ve tilaledi maau, ve aazne ndug todi inepneep. \v 24 Tovenen you nasaav payam. Sawa to Mboŋ Muri, ve Maaron ighaze iŋgabiiz tamtoghon ve ighur atia padi, ye pale ighur atia rauraua pa tamtoghon to ndug Sodom. Eemoghon yam, pale agham atia tiina kat pa sosor tiam!” \rq Mt 10:15 \rq* \s1 Yesu ipakur Tama Maaron \r (Lu 10:21-22) \p \v 25 Sawa tonenen, Yesu isuŋ ighaze: “O Tamaŋ, yom Tiina to uŋgin sambam ve taan. You napait ghom toman lolog poia. Pasa, yes to ledi ŋgar tintina ve tighazooŋ pa mbeb naol, yom uŋgooz uraat tiou tonene pughu padi. Ve upaghazoŋani pa yes to tigham ŋgar pa izadi maau ve tinumeer ghom inimale ndipain geegeu tinumeer nditamandi ve nditinandi. \rq 1Kor 1:26+ \rq* \m \v 26 Oo Tamaŋ, yom utaghon taum lolom ve poia tiom, tauto ugham tovene.” \p \v 27 Ghoro Yesu isaav muul ighaze: “Tamaŋ Maaron ighur mbeb tisob tinim nimag wa. Ve ye moghon to iwatag katin tau Natu. Tamtoghon ite paam maau. Ve Tama Maaron tovene paam. Tamtoghon eta iwatagi kat maau. Natu moghon, ve yes to Natu ipaghazoŋan di pani, yes moghon to tiwatagi.” \rq Mt 28:18; Yo 3:35, 17:2 \rq* \s1 Yesu ipoi ghiit ighaze tala toni. Leso igham ghiit ateed izi \p \v 28 Ghoro Yesu isaav muul ighaze: “Yam ndiran to arab taumim pa uraat le tapirimim isob, ve yam to ambaad pataŋani naol, yam asob anim tiou. Leso nagham gham atemim izi, ve tapirimim ivot muul. \rq Yer 31:25; Mt 12:20 \rq* \m \v 29 Yam anim toman ghou, ve agham ŋgar inim tiou. Pasa, you ŋgeu luuma ve natatan taug izag. You pale napalot gham ve nagham pooz payam, ve itiŋa talaagh raraate, tanimale bapolo ru to tikap di pa ai. Leso nagham gham atemim izi, ve tapirimim ivot muul. \v 30 Ighaze yam anim toman ghou ve itiŋa talaagh raraate, nene pale ipataŋan payam maau. Ve uraat to you naghaze naghuri iza tiam, nene pale ayamaana iraurau payam.” \rq 1Yo 5:3 \rq* \c 12 \s1 Tamtoghon Natu iŋgin umbom patabuaŋ to Maaron \r (Mk 2:23-28; Lu 6:1-5) \p \v 1 Muri ghoro, umbom patabuaŋ eez, Yesu toman taghoniiŋa toni tilaghlaagh ila uum to wit lolodi, ve taghoniiŋa toni pitool di. Tovenen tiŋgoor wit anoŋa pida ve tighan. \v 2 Ndiran tutuuŋa pida to tineep tigharau di, tighita di, ve tisaav pa Yesu tighaze: “Ai, ughita! Aazne, nene sawa to uraat maau. Nene umbom patabuaŋ to Maaron! Ŋgar to taghoniiŋa tiom tighami ne, iyel pa tutuuŋ to umbom patabuaŋ.” \rq Igham 20:10, 34:21 \rq* \p \v 3-4 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Kamos to isavia sawa to kinik David yesŋa ndita pida pitool di, yam awaata, ma maau? Sawa tonenen, David ilooŋ ila mbeez (o haus sel) patabuaŋ to Maaron, ve igham mberet patabuaŋ to tighuri ila Maaron nagho. Mberet tonowen tutuuŋa tovene: Ival tiina irau tighan maau. Yes ndiran to watooŋrau moghon, ghoro tighani. Eemoghon David igham mberet tonenen ve ighani, ve irei pida pa tamtoghon toni, ve tighan paam. \rq 1Sam 21:1+ \rq* \m \v 5 Ve tutuuŋ to Mose to isavia uraat to yes ndiran to watooŋrau ne paam, yam awaata, ma maau? Umbom patabuaŋ to naol ne, yes atedi izi maau. Tighamgham uraat ila Rumai Tiina lolo inimale tighamgham pa sawa pida. Tovenen yes paam timalaaŋ pa tutuuŋ to umbom patabuaŋ. Eemoghon ledi sosor eta ila Maaron mata pa ŋgar tonenen maau. \rq Nam 28:9+ \rq* \m \v 6 Ve you nasaav payam kat: Mbeb to aazne ivot ne, nene mbeb tiina. Ilib kat pa Rumai Tiina to Maaron. \p \v 7 “Maaron saveeŋ toni waaro eez isaav tovene: ‘You lolog pa watooŋrau tiam maau. You naghaze lolomim isamin tamtoghon ve auul di.’ Inimale yam aghazooŋ pa saveeŋ tonene pughu, tone irau aŋgal sorokin saveeŋ payei maau. Yei nigham sosor eta maau. \rq Hos 6:6; Mt 9:13 \rq* \m \v 8 Pasa, Tamtoghon Natu, ye Tiina to iŋgin umbom patabuaŋ to Maaron.” \rq Kol 2:16-17 \rq* \s1 Yesu igharaat ŋgeu eez to nima imaat \r (Mk 3:1-6; Lu 6:6-11) \p \v 9 Yesu ipul uum to wit tonowen, ve ilaagh ila ivot paanu, ve ilooŋ ila rumai todi. \v 10 Ŋgeu eez inepneep toman di. Nima eez imaat. Tamtoghon pida to tineep toman di, tighaze tiwat Yesu, leso imalaaŋ pa tutuuŋ, ve inim le pughu pa tipayoonda pa savsaveeŋ. Tovenen tighasoni tighaze: “Laak, ighaze tagharaat yes moroghooŋa ila sawa to umbom patabuaŋ, pale deŋia pa tutuuŋ to Maaron, ma maau?” \rq Lu 14:3 \rq* \p \v 11 Yesu ipamuul ghasoniiŋ todi ighaze: “Vena, ighaze tiam eta sipsip toni itap izila taan saambu ila sawa to umbom patabuaŋ, pale ipuli ineep? Maau. Ye pale rikia moghon ila ve ighami iza. \rq Lu 14:5 \rq* \m \v 12 Ve iit tamtoghon talib kat pa sipsip. Tovenen ighaze tauul tamtoghon ve tagham poian di ila sawa to umbom patabuaŋ, nene deŋia pa tutuuŋ to Maaron.” \v 13 Ghoro isaav pa ŋgeu to nima imaat ne ighaze: “Upaat nimam.” Tovenen ŋgeu tonenen ipaat nima, le poia muul inimale nima ite. \v 14 Tauto ndiran tutuuŋa to tineep toman di, timundig tivot tila pumuri, ve tilup di, ve tikaal ataam pa tirab Yesu imaat. \rq Yo 5:16 \rq* \s1 Yesu, ye mbesooŋa to Maaron \p \v 15 Yesu, iwatag ndiran tutuuŋa tonowen ŋgar todi wa. Tovenen ipul ndug tonowen ve ila. Ve ival tiina titaghoni ve yesŋa tila. Yesu igharaat moroghooŋa todi le tisob tinidi popoia. \v 16 Eemoghon iŋgalsekin di ariaŋa ighaze tivotia varu ivot ighazooŋ malep. \v 17 Tovenen Maaron aliŋa to muuŋ propet Isaia ivotia, anoŋa ivot. Saveeŋ tovene: \q1 \v 18 “Aghita mbesooŋa tiou tonene. You taug nasia, ve naghuri pa uraat tiou. \q2 You lolog pani, ve igham ghou lolog poia kat. \q2 You pale nagham Avuvug pani, \q2 ve ye pale ivotia ŋgar deŋia pa ndug ndug to Yuda maau ne. \rq Is 42:1+; Mt 3:17 \rq* \q2 \v 19 Ye ŋgeu luuma. \q2 Irau imboob aliŋa tiina, ve yesŋa tamtoghon tiwazoran di pa savsaveeŋ ne maau. \q2 Ve irau aliŋa iza ila maran maau. \q2 \v 20 Vivib to tituti le igharau ighaze imot, ye irau iŋgoora maau. \q2 Ve lam to iyaryaar pooi maau, nene ye irau ivibi imaat maau.\f + \fr 12:20 \ft Saveeŋ tonene, pughu tovene: Yes to pataŋani itatan di le tapiridi isob, ve ghurla todi ighaze imaat, Yesu irau ighur pataŋani ite paam izala poghodi maau. \f* \q2 Ve ye pale ighamgham tovene le irau ŋgar deŋia to Maaron ilib pa ŋgar samsamia tisob. \q2 \v 21 Tovenen varu pale ilaan irau taan isob, ve ndug ndug to Yuda maau ne tighur matadi pani, ve tisaŋan sawa to ye igham mulin di ve tineep pooi.” \rq Ro 15:12 \rq* \s1 Yesu koia tighaze ye igham uraat toman Sadan tapiri \r (Mk 3:20-30; Lu 11:14-23) \p \v 22 Muri ghoro, tigham ŋgeu eez ila to Yesu. Ŋgeu tonowen, avuvu samia izeeva, ve ighami mata ipis ve avo ivool. Yesu igharaata le avo ikaak ve isavsaav, ve mata poia ve ighita ndug. \v 23 Ival tiina tighita mbeb gharatooŋa tonenen, le tisob ruŋadi iza ve ŋgar todi isob. Tovenen tisaav tighaze: “Wai, ŋgeu tonene avaat David Natu tou?”\f + \fr 12:23 \ft Yes Yuda tiwaat Yesu tighaze ye David Natu pasa, matadi iŋgal tighaze ye Mesia. Yes tighur ila tighaze Mesia pale ivot ila to David siŋ toni, ve igham mulin di pa koiadi inimale timbudi David. \f* \p \v 24 Eemoghon ndiran tutuuŋa pida tilooŋ saveeŋ tonene, ve tisaav tighaze: “Nowe Belsebul, daba to avuvu samsamiadi, ipaloti. Tauto ye le tapiri pa indiir avuvu samsamiadi tighau.” \p \v 25 Eemoghon Yesu iwatag ŋgar todi wa. Tovenen isaav padi ighaze: “Ighaze kinik eta toman tamtoghon toni tiwaghurun koi pa taudi ve tivalag di tineep ledi ledi, nene pale ndug todi isami kat, ve tamtoghon tineep pani muul maau. Ve ndug eta, ma ruum eta, tovene paam. Ighaze tamtoghona tiwaghurun koi pa taudi ve tivalag di tineep ledi ledi, nene irau tiyoon ariaŋa maau. \v 26 Tovenen ighaze Sadan ighur koi pa tau ndita ve indiir di, nene pale pooz toni iyaryaaŋ vena? Maau. \v 27 Laak, yam aghaze you nandirndiir avuvu samsamiadi pa Belsebul tapiri. Ighaze venen, vena pa nditamim to tindirndiir avuvu samsamiadi? Sei ipalot di pa ŋgar todi tonowen? Ŋgar to yes tighami, nene ipatooŋ gham ighaze ŋgar tiam deŋia maau. \v 28 Eemoghon ighaze Maaron Avuvu ipalot ghou ve nandiir avuvu samsamiadi pa tamtoghon, nene yam irau awatagh aghaze pooz to Maaron inim peria tiam wa. \rq Mbaŋ 10:38 \rq* \p \v 29 “Vena, tamtoghon eta irau ilooŋ ila ruum to ŋgeu ariaŋa eta, ve iyou mbeb toni sorok? Maau. Ye irau itatan ŋgeu ariaŋa tonenen tapiri, ve ikaui pa ravraav le isob, ghoro iyou mbeb tisob to tineep ila ruum toni lolo. \rq Kol 2:15; 1Yo 3:8, 4:4 \rq* \p \v 30 “Ighaze tamtoghon eta ilup toman ghou maau, ye inim you koiag. Ve ighaze tamtoghon eta iuul ghou pa lupuuŋ tamtoghon maau, nene pale ireu di timbiriis tila saguan payou. \rq Mk 9:40; Lu 9:50 \rq* \p \v 31 “Tovenen you nasaav payam: Sosor isob to tamtoghon, ve saveeŋ samsamia naol to tipiyaava pa Maaron, nene Maaron irau ireua padi. Eemoghon ighaze tamtoghon eta isavia saveeŋ samia iŋarua Avuvu Patabuaŋ ve iveleg uraat toni, sosor tovene, Maaron irau ireua maau. \rq 1Tim 1:13; Hib 6:4+, 10:26+ \rq* \m \v 32 Tovenen ighaze ŋgeu eta isavia saveeŋ samia iŋarua Tamtoghon Natu, nene Maaron irau ireu sosor toni. Eemoghon ighaze ŋgeu eta isavia saveeŋ samia iŋarua Avuvu Patabuaŋ toman uraat toni, nene sosor tovene, Maaron irau ireua maau. To aazne, ve sawa to Mboŋ Muri paam, ye irau ireua maau.” \s1 Taghilaal ai ila anoŋadi \r (Lu 6:43-45) \p \v 33 Yesu isaav muul ighaze: “Andeeb ai pughu ve agharaata iŋgalaaŋ. Leso itub poia, ve ighur anoŋa popoia. Ighaze andeeba maau ve awaghamuni, nene pale ai tonenen toman anoŋa isami. Pasa, ai anoŋa to ipatooŋ ai: Ai poia, ma samia?” \v 34 Yam tonene moot samia ndinatu! Saveeŋ poia eta irau ivot ila avomim ne maau. Pasa, lolomim ivon pa ŋgar samsamia naol. Ve ŋgar to lolood ivon pani, tauto ivotvot ila avood. \rq Mt 3:7, 15:18 \rq* \m \v 35 Ndiran popoiadi tipavonin lolodi pa ŋgar popoia. Tauto tigham ŋgar popoia tivotvot. Ve ndiran samsamiadi tipavonin lolodi pa ŋgar samsamia. Tauto tigham ŋgar samsamia tivotvot. \p \v 36 “You nasaav payam kat. Sawa to Mboŋ Muri, Maaron pale iŋgabiiz tamtoghon, ve ighason di pa saveeŋ soroksorok tisob to tisavia di. \v 37 Tovenen taum saveeŋ tiom pale inim pughu payom. Ighaze saveeŋ tiom poia, nene pale Maaron ighita ghom ighaze yom deŋiam ila mata. Ve ighaze saveeŋ tiom poia maau, nene pale ye ighita ghom ighaze yom ŋgeu samia, ve ighur atia payom.” \rq Yems 3:2 \rq* \s1 Yesu inim ghilalooŋ pa tamtoghon itaghon ŋgar tau muuŋ Yona ighami \r (Mk 8:11-12; Lu 11:29-32) \p \v 38 Yesu isavia saveeŋ tonene le isob, ghoro ndiran tutuuŋa ve ŋgara pida to tutuuŋ tisaav pani tighaze: “Patoŋaaŋ, yei nighaze yom ugham mbeb gharatooŋa eta inim ghilalooŋ payei ve nighita. Leso niwatag nighaze Maaron ineep toman ghom pa uraat tiom.” \p \v 39 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Oyais, yam ndiran to aazne, yam samsamiamim kat! Yam apul murimim pa Maaron animale liva to ipul azuwa, ve igham tamoot paghu. Yam azuaria gham aghaze le aghita mbeb gharatooŋa eta inim ghilalooŋ payam, ghoro aghur ila. Ve mbeb ee moghon, to pale Maaron ipatooŋa inim ghilalooŋ payam. Ite paam maau. Nene mbeb inimale muuŋ ivot pa propet Yona. \v 40 Ye ineep ila iigh tiina apo irau mboŋ tol. Ŋgar raraate pale ivot pa Tamtoghon Natu paam. Pasa, ye pale igheen ila naal lolo irau mboŋ tol. \rq Yona 1:17 \rq* \p \v 41 “Muuŋ, yes Ninivea\f + \fr 12:41 \ft Ninive, nene ndug tiina to yes Asiria. Yes Ninivea tiwatag Maaron maau. Ve ival tiina irau ndug ndug timatughez padi pasa, ndaaba todi tighurghur pataŋani tintina pa tamtoghon. Eemoghon sawa to propet Yona ila ivotia Maaron aliŋa padi, yes titoor ŋgar todi ila pa Maaron. \f* \m tilooŋ saveeŋ to Yona ivotia, ve rikia moghon tighilaal ve titoor ŋgar todi ila pa Maaron. Ve aazne, mbeb to ilib pa ŋgar to muuŋ Yona ighami, ivotvot ila lolomim. [Eemoghon yam aghilaala maau]. Tovenen sawa to Mboŋ Muri, ve Maaron ighaze iŋgabiiz tamtoghon ve ighur atia padi, nene pale yes Ninivea timundig toman yam ndiran to aazne, ve tivotia sosor tiam ivot ighazooŋ. \rq Yona 3:5 \rq* \p \v 42 “Ve garawaat tidi (o kwin) to muuŋ igham pooz pa taan suruvu to ineep mala kat ila pa daudau pughu, tovene paam. Ye ilaagh mala kat inim ighaze ilooŋ ŋgar popoiadi to kinik Solomon. Ve aazne, mbeb to ilib kat pa Solomon, ivotvot ila lolomim. [Eemoghon yam aghilaala maau.] Tovenen sawa to Mboŋ Muri, ve Maaron ighaze iŋgabiiz tamtoghon ve ighur atia padi, liva tonowen pale imundig toman yam ndiran to aazne, ve ivotia sosor tiam ivot ighazooŋ.” \rq 1King 10:1+ \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to avuvu samia to ighau ila ve imuul inim \r (Lu 11:24-26) \p \v 43 Yesu isaav padi muul tovene: “Ighaze avuvu samia ipul tamtoghon eta, ve ighau ila, nene pale iwalaghlaagh ila ndug balim to le ya maau ne, ve ikaal le ina. Leso ineep pani ve ate izi. \v 44 Ighaze ikaal le maau, pale isaav pa tau ighaze: ‘You pale namuul nala, ve naŋgig inag muŋgina to napuli ve nanim ne!’ Tovenen ye pale imuul ila. Ighaze ila ivot ve ighita ina muŋgina ŋginiŋa, ve tizaara ve tipambooda le poia kat, \v 45 nene pale ila iyou ndita liim ve ru paam to tilib pani pa ghamuuŋ ŋgar samsamia ne, ve yesŋa timuul tinim tizeev tamtoghon tonenen, ve tineep le tineep kat. Irau tipuli muul maau. Tovenen ye pale isami kat. Muuŋ, nepooŋ toni poia ris. Ve aazne, isami le isami kat. Ŋgar raraate moghon pale ivot pa tamtoghon samsamiadi to aazne.” \rq Hib 6:4+; 2Pe 2:20+ \rq* \s1 Yesu tina ve nditazi \r (Mk 3:31-35; Lu 8:19-21) \p \v 46 Yesu isavsaav, ve tina toman nditazi tinim tivot. Yes tiyoon pumuri, ve timbaaŋ pa Yesu tighaze tighita ve tisavsaav tomani. \v 47 Tovenen ŋgeu eez ila ipaes pani ighaze: “Ou, tinam ve nditazim tinim tiyondyood pumuri we. Tighaze tisavsaav toman ghom.” \p \v 48 Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Tinaŋ sei, ve nditazig sei masin?” \v 49 Ghoro ipatooŋ ila pa taghoniiŋa toni, ve isaav pa ŋgeu tonowen ighaze: “Nene you nditinaŋ ve nditazig. \v 50 Pasa, sei to ighaze itaghon Tamaŋ to ineep izi sambam we ŋgar toni, nene inim you tazig, livug, ve tinaŋ.” \rq Yo 15:14+; Ro 8:29; Hib 2:11+ \rq* \c 13 \s1 Saveeŋ palelaaŋ to suruvuuŋ uuv \r (Mk 4:1-20; Lu 8:4-8) \p \v 1 Ndag ee moghon tonenen, Yesu ipul ruum, ve ivot gha izila pa ya naliu Galilaia, ve mbole izi naari. \v 2 Ve ival tiina kat tila tiluvuti tighaze tilooŋ saveeŋ toni. Tovenen ye iza waaŋ eez, ve tipanduura ivot ila ris, ghoro mbole izi ve ivotia Maaron aliŋa padi. Ival tiina tonowen tiyondyood izi naari, ve tighurghur taliŋadi pa saveeŋ toni. \v 3 Yesu ipatoot di pa mbeb naol ila saveeŋ palelaaŋ. Ye isaav padi ighaze: \p “Alooŋ. Sawa eez, ŋgeu eez igham wit uve, ve ila uum toni ighaze isuruuv di. \v 4 Sawa to ye isusuruuv uuv tonowen, pida titaptap tizi ataam. Tovenen man tiroov tila, ve tighan suvun di. \v 5 Ve pida titaptap tizi ndug to boŋar tiina ineep izila sila, ve taan ris moghon ineep izala pogho. Tauto titub rikia tiza. \v 6 Eemoghon sawa to ndag ighaaz ve taan ituntun, wit tonowen rauadi timalai ve timatmaat. Pasa, wariadi tizila kat maau. \v 7 Ve uuv pida titaptap ila waar mata mata lolodi. Tovenen waar tonowen titub toman wit tiza, ve tiwakaun di le timatmaat. \v 8 Eemoghon uuv pida titap tizala taan poia. Tovenen titub pooi tiza, ve anoŋadi katindi. Pida anoŋadi irau tamoot liim (100), pida anoŋadi irau tamoot tol (60), ve pida anoŋadi irau tamoot ee saaŋgul (30).” \p \v 9 Yesu isavia saveeŋ palelaaŋ tonene le isob, ve ipariaaŋa ighaze: “Tamtoghon to ighaze le taliŋa, ye irau ilooŋ saveeŋ tonene ve igham ŋgar pani pooi.” \s1 Pughu to Yesu isavsaav ila saveeŋ palelaaŋ \r (Mk 4:10-12; Lu 8:9-10) \p \v 10 Muri ghoro, taghoniiŋa toni tila toni, ve tighasoni tighaze: “Pughu vena to yom usavsaav pa tamtoghon ila saveeŋ palelaaŋ moghon?” \p \v 11 Yesu ipamuul ghasoniiŋ todi ighaze: “Pooz to ndug sambam, nene ŋgara yoŋgaaŋ. Eemoghon yam, Maaron igham poian gham, ve ipaghazoŋan gham pa ŋgar tonenen. Ve tamtoghon pida, ye igham tovene padi maau. \rq 1Yo 2:27 \rq* \m \v 12 Pasa, tamtoghon to ighaze iwatag Maaron aliŋa ve itaghoni, nene pale Maaron iuuli ve iseeŋ ŋgar toni pa ŋgar pida muul. Leso tamtoghon tonenen iraua kat pa ŋgar. Eemoghon ighaze tamtoghon eta iwatag Maaron aliŋa rita, ve itaghoni maau, nene pale Maaron ipas ŋgar toni ris moghon tonenen ighau pani, ve ye ineep sorok. \rq Mt 25:29; Mk 4:25; Lu 19:26 \rq* \m \v 13 Pughu to nasavsaav padi ila saveeŋ palelaaŋ, nene tovene: \q2 ‘Matadi tighitghita mbeb, eemoghon tighilaal pughu maau. \q2 Ve taliŋadi tiloŋlooŋ saveeŋ, eemoghon tigham ŋgar pani maau.’ \rq Lo 29:4 \rq* \p \v 14 “Ŋgar to tighami, nene deŋia kat pa Maaron aliŋa to muuŋ propet Isaia ivotia. Isaav tovene: \q2 ‘Yam pale alooŋ saveeŋ. \q2 Eemoghon ŋgar tiam irau ivot pani maau. \q2 Ve matamim aghita mbeb. \q2 Eemoghon irau aghilaal pughu maau. \rq Is 6:9+; Yo 12:39+ \rq* \q2 \v 15 Pasa, ndiran tonene, ŋgar todi iyaryaaŋ kat. Lolodi pa tighilaal mbeb eta maau. \q2 Tinidi imum pa loŋaaŋ saveeŋ. \q2 Ve tiponpoon matadi, leso tighilaal mbeb to ivotvot ne pughu sob. \q2 Ve inimale lolodi pa tigham ŋgar, tone tighilaal mbeb to matadi tighita ve taliŋadi tilooŋa ne, ve tighazooŋ pa pughu, ve titoor ŋgar todi. Leso nauul di ve nareu sosor todi.’” \p \v 16 Ghoro Yesu isaav padi muul ighaze: “Tovenen yam tonene, tinimim iza pa poia to Maaron to iza tiam. Pasa, mbeb to matamim aghita, ve taliŋamim alooŋa, yam aghazooŋ pa pughu. \rq Lu 10:23+ \rq* \m \v 17 You nasaav payam kat. Muuŋ, propeta naol toman ndiran deŋiadi katindi tighaze le tighita mbeb to aazne yam aghita di ne. Eemoghon tighita di maau. Ve tighaze le tilooŋ saveeŋ to yam aloŋlooŋa ne. Eemoghon tilooŋa maau.” \s1 Saveeŋ palelaaŋ to suruvuuŋ uuv pughu \r (Mk 4:13-20; Lu 8:11-15) \p \v 18 Yesu isaav padi muul ighaze: “Alooŋ. Saveeŋ palelaaŋ to suruvuuŋ wit uve, nene pughu tovene: \v 19 Uuv pida to titaptap tizi ataam, nene iza to tamtoghon to tilooŋ saveeŋ pa pooz to ndug sambam, eemoghon ŋgar todi ighazooŋ pani maau. Tovenen Ŋgeu Samia ila ve isad saveeŋ tonowen ighau pa lolodi. \v 20 Ve uuv pida to titaptap izi ndug to boŋar tiina ineep izila sila ve taan ris moghon ineep izala pogho, nene iza to tamtoghon to tilooŋ Maaron aliŋa, ve rikia moghon tighami toman lolodi poia. \v 21 Eemoghon saveeŋ tonowen ineep tuŋia ila lolodi maau. Yes tinimale aniiŋ to wariadi izila kat taan lolo maau. Tovenen tiyoon tuŋia ris, ve ighaze tamtoghon tigham samin di, ma pataŋani ite paam ivot padi pasa, yes titaghon Maaron aliŋa, nene rikia moghon titap ve tighur muridi pa Maaron. \v 22 Ve uuv pida to titaptap ila waar mata mata lolodi, nene iza to tamtoghon to tilooŋ saveeŋ to Maaron. Eemoghon pataŋani naol to taan, toman mbaliiŋ ve mbeb popoiadi naol to taan to tamtoghon lolodi igham pani, nene ighamun ŋgar todi. Tovenen saveeŋ to ineep ila lolodi ne, ighur anoŋa eta ivot maau. \rq 1Tim 6:9-10,17; 2Tim 4:10; Yems 1:27, 4:4 \rq* \m \v 23 Ve uuv pida to ŋgeu tonenen isuruuv di ila taan poia, nene iza to yes to tilooŋ saveeŋ to Maaron ve tighazooŋ pani. Tovenen ghurla todi ighur anoŋa popoia katindi. Pida, anoŋadi tivot irau tamoot liim (100), pida anoŋadi irau tamoot tol (60), ve pida anoŋadi irau tamoot ee saaŋgul (30).” \rq Ga 5:22-23; Yems 1:25 \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to wit olia to titub ila uum \p \v 24 Yesu isavia saveeŋ palelaaŋ ite padi ighaze: “Pooz to ndug sambam, nene inimale ŋgeu eez to isuruuv wit uvedi popoia ila uum toni. \v 25 Eemoghon sawa to ival tiina tigheen le lolodi imaagh, ŋgeu tonenen koia ila isuruuv wit olia uvedi ilooŋ ila wit lolodi, ghoro ighau ila. Wit olia tonowen, ghitooŋa raraate inimale wit tau. Eemoghon nene kikiliiŋ samia. \v 26 Sawa to wit titub tiza ve tighur anoŋadi, ghoro tighilaal wit olia tonenen. \v 27 Tovenen yes mbesooŋa to uum tau tila toni, ve tipaes pani tighaze: ‘Wai, tiina, ŋgaramus nighilaal wit olia to titub toman wit tiom! Pughu vena to titub tonowe? Pasa, yom usuruuv wit uvedi popoia moghon.’ \p \v 28 “Ye ipamuul aliŋadi ighaze: ‘Koiag eta avaat igham ŋgar tonene.’ \p Tovenen mbesooŋa toni tighasoni muul tighaze: ‘Vena, pale nila nikurub wit olia tonowen, ve nisuruuv di tilaledi?’ \p \v 29 “Eemoghon ye isaav padi ighaze: ‘Agham vene malep. Pale akurub wit anoŋa popoia pida toman di. \v 30 Apul di tineep toman wit tau, le sawa to ndebooŋ wit, ghoro nasaav pa uraata tiou, ve tila tikurub wit olia tonowen, ve tiyou di tila tilup di, leso tisuruuv di tila yab. Ghoro tindou poian wit tau anoŋadi, ve tighur di tilooŋ tila mbeez tiou.’” \rq Mt 3:12 \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to mastet uve \r (Mk 4:30-32; Lu 13:18-19) \p \v 31 Yesu isavia saveeŋ palelaaŋ ite padi ighaze: “Pooz to ndug sambam, nene inimale mastet uve to ŋgeu eez ighami, ve ila ipiyaava ila uum toni. \v 32 Mastet uve, nene kainaŋen kat.\f + \fr 13:32 \ft Mastet uve, nene gegegeu kat tinimale ndog atulu ma mbuas uve. \f* \m Mbeb tisob uvedi tintina tilib pani. Eemoghon sawa to itub iza, nene tiina inimale ai le ilib pa ndoor tisob to uum. Tovenen man to tirovroov ila tata paroŋania, tila tirei rumadi izala boga.” \rq Mt 24:14 \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to yis \r (Lu 13:20-21) \p \v 33 Yesu isavia saveeŋ palelaaŋ ite padi ighaze: “Pooz to ndug sambam, nene inimale yis ris to liva eez imbuula toman palawa tiina. Yis rismoghon tonenen indil irau palawa tonowen lolo, le ighami isar.” \p \v 34 Ŋgar naol tonenen, Yesu isavia di pa ival tiina ila saveeŋ palelaaŋ moghon. Ye isavia saveeŋ eta ighazooŋ padi maau. Sawa isob, isavsaav ila saveeŋ palelaaŋ moghon. \v 35 Tovenen Maaron aliŋa to propet eez ivotia, anoŋa ivot. Isaav tovene: \q2 Avog pale ikaak, ve nasavia saveeŋ palelaaŋ. \q2 Ŋgar pida to tiyooŋ indeeŋ sawa to Maaron ighur sambam ve taan, ve inim imuul aazne, you pale nasavia di tivot tighazooŋ. \rq Mbo 78:2 \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to wit olia pughu \p \v 36 Yesu ipul ival tiina, ve ilooŋ ila ruum, ghoro taghoniiŋa toni tila toni, ve tighasoni tighaze: “Saveeŋ palelaaŋ to wit olia to yom usavia, irau upaghazoŋan ghei pa pughu?” \p \v 37 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Ŋgeu to isuruuv wit uvedi popoia, nene Tamtoghon Natu. \v 38 Ve uum toni, nene iza to tamtoghon to taan. Uuv popoia, nene iza to yes to titaghon pooz to ndug sambam. Ve wit olia, nene iza to yes to titaghon ŋgar to Ŋgeu Samia. \rq 1Yo 3:10 \rq* \m \v 39 Uum tau koia to isuruuv wit olia uvedi, nene Ŋgeu Samia. Sawa to ndebooŋ wit, nene taan sawa. Ve yes uraata to tila tindou wit anoŋa, nene yes aŋela. \v 40 Taan sawa ighaze ivot, nene pale ŋgar raraate moghon ivot pa ndiran samsamiadi inimale yes uraata tigham pa wit olia tonowen. Pale tiyou di tila tilup di, ve yab ighan di. \v 41 Pasa, Tamtoghon Natu pale imbaaŋ aŋela toni tila tiyou tamtoghon tisob to tinim watiiŋ pa nditadi, toman tamtoghon tisob to timamalaaŋ pa tutuuŋ to Maaron, ve tigham di tila saguan pa yes to titaghon pooz toni. \rq Mt 24:31 \rq* \m \v 42 Ghoro tisuruuv di tizala yab tiina ighan di. Yes pale tinepneep tonowe, ve tiyakyak toman livodi kikikia. \rq Mt 8:12; Syg 20:15 \rq* \m \v 43 Eemoghon ndiran to tineep deŋiadi ila Maaron mata, yes pale tineep pooi izi ndug to Tamandi Maaron, ve ŋgurubadi tintiina tinimale ndag. Ŋgeu to ighaze le taliŋa, ye irau ilooŋ saveeŋ tonene ve igham ŋgar pani pooi.” \rq Dan 12:3; 1Kor 15:40+; Pil 3:21 \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to ŋgeu to ighita mbaliiŋ tau \p \v 44 Yesu isaav muul ighaze: “Pooz to ndug sambam, nene inimale ŋgeu eez to ilaagh ila le ighita mbaliiŋ tau to tiŋgooza ilooŋ ila taan lolo. Ye ighita mbaliiŋ tonowen, ve isakia ŋgozaaŋi muul. Ghoro ila toman tini iza, ve igholia mbeb toni tisob, ve igham yaama, ve ighol motin taan tonowen. Leso mbaliiŋ tonenen inim le kat.” \rq Pil 3:8 \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to ŋgool atulu \p \v 45 Yesu isaav muul ighaze: “Pooz to ndug sambam, nene inimale ŋgeu to raukoliiŋ to ilaghlaagh ve ikalkaal ŋgool atuludi popoia.\f + \fr 13:45 \ft Yes Israela tighita tighaze ŋgool atuludi nene mbaliiŋ tau kat. Ilib pa mbaliiŋ to naol. \f* \m \v 46 Ye ighita ŋgool atulu eez to poia kat ve atia tiina. Tovenen ila igholia mbeb toni tisob, ve igham yaama, ve ighol ŋgool atulu ee moghon tonowen.” \s1 Saveeŋ palelaaŋ to malum \p \v 47 Yesu isaav muul ighaze: “Pooz to ndug sambam, nene inimale malum to tiweua ila te, ve iigh naol naol tiŋgudi. \v 48 Sawa to iigh ipel malum kat, yes uraata tiweu malum ilooŋ ila naari, mboledi izi, ve tipit iigh popoiadi ila malum, ve tinonog di tila nakaral pida. Eemoghon iigh samsamiadi, tisuruuv di tila saguan. \v 49 Taan sawa ighaze ivot, nene pale ŋgar raraate moghon ivot. Yes aŋela pale tipul ndug sambam, ve tizi tinim, ve tipas tamtoghon samsamiadi tighau pa ndiran deŋiadi lolodi, \v 50 ve tisuruuv di tila yab tiina ighan di. Yes pale tineep tonowe, ve tiyakyak toman livodi kikikia.” \rq Mt 13:42 \rq* \p \v 51 Yesu isavia saveeŋ tonene le isob, ghoro ighason taghoniiŋa toni ighaze: “Vena, saveeŋ isob tonene, pughu ighazooŋ payam, ma maau?” \p Yes tipamuul aliŋa tighaze: “Vee, yei nighazooŋ pani wa.” \p \v 52 Yesu isaav padi muul ighaze: “Tovenen yes ŋgara to tutuuŋ to tipatoot di pa pooz to ndug sambam le tighazooŋ pani, nene yes tisob tinimale ruum tau to ipaspas mbaliiŋ papaghu ve muŋginadi pa katkaat toni.” \s1 Tamtoghon to Nasaret matadi velegin Yesu \r (Mk 6:1-6; Lu 4:16-30) \p \v 53-54 Yesu isavia saveeŋ palelaaŋ naol tonene le isob, ghoro imundig, ipul ndug tonowen, ve imuul ila pa ndug toni pughu. Ye ipatoot di pa Maaron aliŋa ilooŋ ila rumai todi, le ruŋadi iza pa ŋgar toni, ve tisaav tighaze: “Wai, ŋgeu tonene igham ŋgar tiina tonene sine? Ve igham tapiri to ghamuuŋ mbeb gharatooŋadi tintina tovene izi sine? \rq Yo 7:15 \rq* \m \v 55 Vena, ye to ndug ite, to takankaan pani ne? Tama, ye ŋgeu sorok to reiŋ ruum moghon. Tina Maria. Ve nditazi, nene Yakobus, Yosep, Simon, ve Yudas. \rq Yo 6:42 \rq* \m \v 56 Ve ndilivu to tinepneep toman ghiit ne. Ŋgeu tonene igham ŋgar tiina ve tapiri izi sine?” \v 57 Tovenen matadi velegini, ve lolodi pa tighur ila toni maau. \p Tauto Yesu isaav padi tovene: “Ighaze tamtoghon eta inim propet to Maaron, nene pale tau ndug toni pughu ve yes to tineep tomani ila ruum toni ne, matadi velegini. Eemoghon ighaze ye ila ndug ite, nene pale titandag pani ve tiit varu.” \rq Yo 4:44 \rq* \p \v 58 Tovenen Yesu igham mbeb gharatooŋadi tintina naol izi tonowe maau. Pasa, yes tighur ila toni maau. \c 14 \s1 Mateeŋ to Yoan ŋgeu rughuzaaŋa \r (Mk 6:14-29; Lu 3:19-20, 9:7-9) \p \v 1 Sawa tonenen, Erod, daba to iŋgin taan suruvu to Galilaia, ilooŋ Yesu varu pa uraat to ighamghami, le igham ŋgar naol. \v 2 Tovenen isaav pa uraata toni pida ighaze: “Nowe avaat Yoan ŋgeu rughuzaaŋa. Ye imaat ve Maaron ipamundigini pa mateeŋ. Tauto tapiri tiina ineep toni, ve ighamgham mbeb gharatooŋadi.” \p \v 3-4 Erod isaav tovene pasa, mata iŋgal ŋgar to igham pa Yoan. Ŋgar tovene: Muuŋ, Erod isad togha Pilip azuwa Erodias ve ivaii. Sawa tonenen, Yoan ilala toni, ve inoknok saveeŋ pani ighaze: “Ŋgar to yom ugham pa liva tonanan, nene deŋia pa Maaron tutuuŋ toni maau.” Tauto Erod imbaaŋ tamtoghon pida tila tikis Yoan, tikaui pa ravraav, ve tighuri ilooŋ ila ruum to yabyabuuŋ. \rq Wkp 20:21 \rq* \m \v 5 Erod ighaze irab Yoan imaat. Eemoghon imatughez pa ival tiina pasa, yes tighur ila tighaze Yoan, ye propet to Maaron. \rq Mt 21:26 \rq* \p \v 6 Tinepneep le indeeŋ sawa to Erod tina ipoopa, ghoro Erod yesŋa ndita pida tilup di pa ghanghaniiŋ. Sawa tonenen, azuwa Erodias natu liva ilooŋ ila, ve itor ila matadi le isad Erod ate. \v 7 Tovenen Erod imundig ve ipiyaav aliŋa pani ighaze: “Onoon sala! Sa mbeb to yom ughason ghou pani, you pale nagham payom!” Ghoro ipariaaŋ saveeŋ mbuaaŋ toni tonowen le iyaryaaŋ kat. \p \v 8 Liva paghu tina igharaat saveeŋ pani wa. Tauto isaav pa Erod ighaze: “You naghaze yom umbut motin Yoan ŋgeu rughuzaaŋa lua, ughur daba ila oon lolo, ve ughami inim tiou to sualen.” \p \v 9-10 Kinik Erod ilooŋ saveeŋ tonene, le lolo ipataŋan. Eemoghon irau itoor aliŋa muul maau. Pasa, imbua saveeŋ iyaryaaŋ pani ila ndita to yesŋa tilup di pa ghanghaniiŋ ne matadi wa. Tovenen imbaaŋ ndaaba toni eez ila ruum to yabyabuuŋ, ve imbut motin Yoan lua. \v 11 Ghoro ighur daba ila oon lolo, ve ighami inim, ve izuzuuna ila to liva paghu. Ghoro ye ana isakia ila to tina Erodias. \p \v 12 Yes taghoniiŋa to Yoan tilooŋ mbeb tonenen varu. Tovenen tila tigham Yoan paatu, ve tila titavia. Ghoro tila tipaes pa Yesu. \s1 Yesu ipan tamtoghon ndiŋndiŋ liim (5000) \r (2King 4:42-44; Mk 6:30-44; Lu 9:10-17; Yo 6:1-14) \p \v 13 Yesu ilooŋ mateeŋ to Yoan varu, ve ipul Nasaret, ve iza waaŋ, ve iraav ila le ilooŋ izi ndug balim eez. Leso eŋgeni ineep. Eemoghon ival tiina tilooŋ varu, ve tipul ndug todi todi, ve tilaagh taan titaghoni tila. \v 14 Tovenen sawa to Yesu ilooŋ taan ve iyaat izi pa waaŋ, ye ighita ival tiina kat tilup di ve tinepneep. Ye ighita di le lolo isamin di, ve igharaat moroghooŋa todi. \rq Mt 9:36 \rq* \p \v 15 Tinepneep le rabrab izi, ghoro taghoniiŋa toni tila tisaav pani tighaze: “Ou, taneep izi ndug balim ve mboŋ izi wa. Usaav pa ival tiina tonene tila pa ndug pida to tineep tataŋgan. Leso tighol adi aniiŋ.” \p \v 16 Eemoghon Yesu isaav padi ighaze: “Yes ledi pughu eta to tipul ghiit ve tighau tila ne maau. Yam taumim agham aniiŋ padi ve tighan.” \p \v 17 Yes tipamuul aliŋa tighaze: “Wai, iit aad aniiŋ naol maau. Ughita. Nene mberet liim, ve iigh ru moghon.” \p \v 18 Yesu isaav pa taghoniiŋa toni muul ighaze: “Agham mberet toman iigh tonanan inim.” \v 19 Ghoro isaav pa ival tiina mboledi izi kikiliiŋ pogho, ve igham mberet liim toman iigh ru tonowen, ikis di, mata izala pa sambam, ve ipait Maaron pa aniiŋ tonenen. Isuŋ le isob, ghoro iteev mberet toman iigh, ve ighuri ila taghoniiŋa toni nimadi, ve anadi tila tireii pa ival tiina. \rq Mt 26:26 \rq* \m \v 20 Tisob tighan le apodi isuŋ. Ve avodi alulu to izi ne, taghoniiŋa toni tiŋgoog di, ve tinonog di tila nakaral saaŋgul ve ru le tivon. \v 21 Yes to tighan aniiŋ tonenen, yes nditamoot moghon irau ndiŋndiŋ liim (5000) ma venen. Ve ndiliva toman ndinatudi, tinin di maau. \s1 Yesu ilaagh izala ya pogho \r (Mk 6:45-52; Yo 6:15-21) \p \v 22 Tighan le isob, ghoro Yesu ipasul taghoniiŋa toni ighaze tiza waaŋ, ve timuuŋ tivool tila pa ya naliu Galilaia paŋa ite. Ve ye ineep, leso ighur ival tiina tonowen timuul tila pa ndug todi todi. \v 23 Ye ighur di tila, ve izala pa lolooz eez, leso ineep tonowe ve isuŋ. Eŋgeni inepneep tonowe le mboŋ izi. \v 24 Waaŋ to taghoniiŋa toni ighaughau pooi ila le tivot bodbodaaŋ to ya naliu. Tigharau taan sone. Pasa, tisoop yaghur toman dibom. \p \v 25 Yesu inepneep le igharau ighaze ndugitun, ghoro izila naari, ve ilaagh izala ya pogho iŋarua di ila. \v 26 Taghoniiŋa toni matadi ila le tighita Yesu ilaghlaagh izala ya pogho iŋarua di inim. Tighita le todi ilale kat. Ve tisaav tighaze: “Wai, nowe mariaam eta to inim ne!” Tovenen matughezaaŋ tiina igham di, ve tisaŋeeŋ. \rq Lu 24:37 \rq* \p \v 27 Eemoghon Yesu rikia moghon ve isaav padi ighaze: “Ai, amatughez malep! Atemim izi. Nene you!” \p \v 28 Tovenen Petrus imundig ve isaav ila pa Yesu ighaze: “Tiina, ighaze yom taum tonanan, ghoro usaav ve nalaagh izala ya pogho ve nalat.” \p \v 29 Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Poia, unum lak!” Tovenen Petrus izi pa waaŋ, ve ilaagh izala ya pogho, ve iŋarua Yesu ila. \v 30 Eemoghon ighita yaghur toman dibom tintina, le imatughez ve ighaze indal izila. Tovenen imboob aliŋa tiina ighaze: “Tiina, uul ghou lak!” \v 31 Rikia moghon Yesu nima ila ikis Petrus, ve isaav pani ighaze: “Yom tonene, ghurla tiom rismoghon kat. Lolom ru pasa?” \rq Mt 8:26 \rq* \m \v 32 Ghoro yesuru tila tiza waaŋ. Sawa tonenen, yaghur ve dibom imaat. \v 33 Tovenen nditadi to tineep waaŋ pogho, tiput aghedi pa Yesu ve tipaiti tighaze: “Onoon kat, yom Maaron Natu!” \rq Mt 16:16 \rq* \s1 Yesu igharaat moroghooŋa katindi izi ndug Genesaret \r (Mk 6:53-56) \p \v 34 Yesu toman taghoniiŋa toni tivool tila ya naliu paŋa ite, ve tilooŋ naari to ndug Genesaret. \v 35 Nditamoot to ndug tonowen tighita Yesu ve tighilaala. Tovenen timbaaŋ ila pa ndug tisob to tineep tigharau, tighaze tiyou moroghooŋa todi, ve tigham di tinim. \v 36 Tovenen yes tinim toman moroghooŋa todi, ve titaŋ roran Yesu tighaze tikis nonogiiŋa toni dige rita, ghoro poia. Ve ival tisob to tikis nonogiiŋa toni, ye igham di tinidi popoia. \c 15 \s1 Tutuuŋ to Maaron ilib pa tutuuŋ to Yuda nditimbudi \r (Mk 7:1-13) \p \v 1 Sawa tonenen, ndiran tutuuŋa pida toman ndiran ŋgara pida to tutuuŋ tipul Yerusalem, ve tila tivot to Yesu, ve tighasoni tighaze: \v 2 “Muuŋ ve inim aazne, iit Yuda tambees pa Maaron itaghon tutuuŋ to nditimbuud titaghoni. Pughu vena to taghoniiŋa tiom timalaaŋ pa tutuuŋ tonowen? Ughita. Yes timen nimadi maau, ve rikia moghon tigham aniiŋ ve tighan.” \rq Lu 11:38 \rq* \p \v 3 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Ve yam paam, pughu vena to apariaaŋ katin tutuuŋ to nditimbumim, ve amamalaaŋ pa Maaron tutuuŋ toni? \v 4 Aghita. Maaron ighur tutuuŋ tovene: \q2 ‘Matam loŋloŋaiŋa pa tamam ve tinam, ve utandag padi.’ \q2 Ve ‘ighaze tamtoghon eta ipiyaav saveeŋ samia pa tama ma tina, ye irau imaat.’ \rq Igham 20:12; 21:17 \rq* \p \v 5-6 “Eemoghon yam asavsaav tovene: ‘Ighaze tamtoghon eta le mbeb to iuul tama ma tina pani, eemoghon igham padi maau, ve isaav padi ighaze: ‘O, mbeb tonene, you irau nagham payam maau. Pasa, nawaat Maaron iza pani wa.’ Ighaze tamtoghon eta igham tovene, ve muri itoor ŋgar toni, ve ighaze igham mbeb tonenen pa tama ma tina pa ipakur di, nene yam aŋgalsekini aghaze ye igham tovene malep. Tovenen tutuuŋ to nditimbumim tigham payam ve aazne ataghoni, nene igham gham atatan Maaron saveeŋ toni izi inim mbeb sorok. \v 7 Yam ndiran kaaromŋa. Aparim taumim sorok pa ghurla tiam! Muuŋ, propet Isaia ivotia Maaron aliŋa waaro eez to deŋia kat pa ŋgar to yam aghamghami. Isaav tovene: \q2 \v 8 ‘Ndiran tonene tipapait ghou sorok pa avodi uli moghon. \q2 Eemoghon lolodi, nene ineep mala kat payou. \q2 \v 9 Saveeŋ ve tutuuŋ katindi to tipatoot tamtoghon pani, nene itaghon ŋgar tiou maau. Itaghon ŋgar to tamtoghon moghon. \q2 Tauto suŋuuŋ ve mbesooŋ todi to tighamgham payou ne, inim mbeb sorok, ve le anoŋa maau.’” \rq Is 29:13; Kol 2:20+; Tit 1:14 \rq* \s1 Ŋgar to igham tamtoghon tasami ila Maaron mata \r (Mk 7:14-23) \p \v 10 Yesu isavsaav toman di le isob, ghoro ipoi ival tiina tinim toni, ve isaav padi ighaze: “Alooŋ saveeŋ tonene, ve agham ŋgar pani pooi. \v 11 Mbeb to tilooŋ tila tamtoghon avodi ve tizila apodi, eta irau igham di tisami ila Maaron mata ne maau. Ŋgar samsamia to tineep ila tamtoghon lolodi, ve tisavia di tivot ila avodi, tauto igham di tasami ila Maaron mata.” \rq Mt 12:34; 1Tim 4:4 \rq* \p \v 12 Yesu isavia saveeŋ tonene le isob, ghoro taghoniiŋa toni tila tipaes pani tighaze: “Yom uwatag maau? Ndiran tutuuŋa tilooŋ saveeŋ tiom tonanan le irau lolodi maau.” \p \v 13-14 Eemoghon Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Matamim ila padi malep. Mbeb tisob to Tamaŋ to ineep izi sambam we ivazog di maau, nene pale tikurub di toman wariadi, ve tisuruuv di tilaledi. Ndiran tonowen, yes tinimale tamtoghon matadi pisi to tighaze tipatooŋ ataam pa nditadi pida to matadi pisi paam. Eemoghon ighaze ŋgeu eta to mata pisi iweu ita ite tau mata pisi paam, ve ipatooŋ ataam pani, nene pale yesuru ve titap tizila saambu.” \rq Mt 23:16,24; Lu 6:39; Ro 2:19 \rq* \p \v 15 Petrus ilooŋ saveeŋ tonene, ve ighason Yesu ighaze: “Irau upaghazoŋan saveeŋ palelaaŋ tiom tonene pughu payei?” \p \v 16 Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Wai, yam paam lemim ŋgar maau? \v 17 Aghilaal sone? Mbeb tisob to tilooŋ tila tamtoghon avodi, nene tizila apodi moghon, ve mala maau timbebeghazi ilale. \v 18 Eemoghon saveeŋ to tisavia ivot ila avodi, nene ipatooŋ ŋgar samia to ineep ila lolodi. Ŋgar todi tonowen to igham di tasami ila Maaron mata. \p \v 19 Pasa, ŋgar samsamia to tineep ila tamtoghon lolodi, tauto tipamundigin di ve tigham ŋgar samsamia naol inimale: tirab tamtoghon imaat, tiwaghamun vaiuuŋ, tighur maat, tiyub, tipariaaŋ saveeŋ kaarom pa Maaron iza, ve tipiyaav saveeŋ samia pa nditadi ve Maaron paam. \rq Mbnp 8:21; Mt 12:34 \rq* \m \v 20 Ŋgar samsamia tovene to tigham tamtoghon tisami ila Maaron mata. Tauto ighaze tamtoghon eta imen nima maau, ve igham aniiŋ ve ighan, nene irau ighami isami ila Maaron mata maau.” \s1 Kanaan tidi eez ighur ila to Yesu ariaŋa \r (Mk 7:24-30) \p \v 21 Yesu ipamundigin laghooŋ toni muul, ve ipul ndug tonowen, ve ilaagh ila ivot taan suruvu to ndug tintina ru, Tiro ve Sidon, tineep ila. \v 22 Mala maau ve Kanaan tidi eez to ndug tonowen iŋarua Yesu ila, ve itaŋ rorani toman aliŋa tiina ighaze: “Tiina, yom David Natu. Lolom ghora, isamin ghou ve uul ghou! Pasa, avuvu samia izeev natug liva le isami kat.” \p \v 23 Eemoghon Yesu ipamuul aliŋa rita maau. Neneeŋa moghon. Liva tonowen inoknok ghasoniiŋi. Tovenen taghoniiŋa toni tila tisaav pani tighaze: “Liva to ipoipoi ve itataghon ghiit ne, uzuruni ila!” \p \v 24 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Tamaŋ Maaron imbaaŋ ghou nanim pa tamtoghon toni to Israel moghon. Pasa, yes tinimale sipsip to tighau pa ŋginiiŋ todi, ve tila tisagsag ila su lolo.” \rq Mt 10:6 \rq* \p \v 25 Ye isavsaav padi le isob, ghoro liva tonenen iŋarua ila igharaui, iput aghe izi Yesu nagho, ve isaav pani muul ighaze: “Tiina, uul ghou lak!” \p \v 26 Yesu isaav pani tovene: “Ighaze tasad aniiŋ to ndipain, ve tapiyaava rikia moghon ila ŋgavuun tighani, nene deŋia maau.”\f + \fr 15:26 \ft Yes Yuda tighita tighaze ŋgavuun, nene mbeb to iŋgalaaŋ ila Maaron mata maau. Ve tipaleel saveeŋ pa yes to Yuda maau ne, tighaze yes ŋgavuun. Saveeŋ to Yesu tonene, pughu tovene: Ye pale igham uraat ila yes Yuda lolodi le isob, ghoro pooz to Maaron ila irau ndug ndug to Yuda maau ne paam. \f* \p \v 27 Liva tonenen ipamuul aliŋa ighaze: “Tiina, aliŋam poia. Eemoghon ŋgavuun paam tisasaŋan. Ighaze tamtoghon tighanghan, ve aniiŋ ŋgiira ŋgiira itaptap izi taan, nene inim ŋgavuun todi adi pa tighan.” \p \v 28 Yesu ilooŋ saveeŋ tonene, ve isaav pani muul ighaze: “Wai liva, ghurla tiom tiina kat! Tovenen mbeb to yom lolom pani, nene pale ivot payom.” Sawa kat tonenen, avuvu samia ighau pa liva tonenen natu liva, ve tini poia. \rq Mt 8:10,13 \rq* \s1 Yesu igharaat moroghooŋa katindi \p \v 29 Yesu ipul ndug tonowen, ve ila ivot ya naliu Galilaia muul. Ghoro ipiyal taghon naari, ve ilaagh izala pa lolooz eez, ve mbole izi tonowe. \rq Mk 7:31 \rq* \m \v 30 Mala maau ve ival tiina kat tiyou moroghooŋa todi katindi ve tila toni. Pida narape, pida matadi pisi, pida avodi maau, ve moroghooŋa pida paam. Nditadi tighur di tizi Yesu aghe pughu, ve ye igharaat di tisob tinidi popoia. \rq Is 35:5-6 \rq* \m \v 31 Ival tiina tighita mbeb gharatooŋa tonowen le ruŋadi iza pani. Pasa, tighita yes to avodi maau ne, tisavsaav. Ve yes narapeŋa tinidi popoia muul ve tilaghlaagh. Ve yes to matadi pisi ne, matadi popoia ve tighita ndug. Tovenen tipait Maaron to Israel pa tapiri ve poia toni. \rq Mk \rq* \s1 Yesu ipan tamtoghon ndiŋndiŋ paaŋ (4000) \r (Mk 8:1-10) \p \v 32 Yesu toman ival tiina tonenen tinepneep, ve ipoi taghoniiŋa toni tinim, ve isaav padi ighaze: “You lolog isamin ival tiina tonene. Pasa, itiŋa takaria nepooŋ ve mboŋ inim tol wa. Ve adi aniiŋ eta to tighan maau. You lolog pa naghur di tila toman pitool maau. Pale tapiridi isob, ve matadi ililiit izi ataam luvuŋa.” \rq Mt 14:14 \rq* \p \v 33 Taghoniiŋa toni tisaav pani tighaze: “Wai, iit taneep izi ndug balim. Pale tagham aniiŋ sine to irau ival tiina tonene?” \p \v 34 Tovenen Yesu ighason di ighaze: “Mberet tiam piiz inepneep?” \p Yes tipamuul ghasoniiŋ toni tighaze: “Liim ve ru. Ve iigh geegeu pida paam.” \p \v 35 Ghoro Yesu isaav pa ival tiina mboledi izi taan, \v 36 ve igham mberet liim ve ru toman iigh pida tonowen, ve ipait Maaron pani. Isuŋ le isob, ghoro iteeva, ve ireii ila to taghoniiŋa toni, ve anadi tighami tila, ve tireii pa ival tiina. \v 37 Yes tisob tighan le apodi isuŋ. Ve avodi muri to izi, taghoniiŋa toni tiŋgoog di, ve tinonog di tila nakaral tintina liim ve ru le tivon. \v 38 Ival tiina to tighan aniiŋ tonenen, nditamoot moghon irau ndiŋndiŋ paaŋ (4000) ma venen. Ve ndiliva toman ndinatudi, tinin di maau. \p \v 39 Tighan le isob, ve Yesu ighur di timuul tila pa ndug todi todi. Ghoro yesŋa taghoniiŋa toni tipul lolooz, ve tizila muul pa naari, ve tiza waaŋ todi, ve tiraav tivool tila pa taan suruvu to Magadan. \c 16 \s1 Ndiran tutuuŋa tighaze Yesu igham mbeb gharatooŋa eta inim ghilalooŋ padi \r (Mk 8:11-13; Lu 11:16,29, 12:54-56) \p \v 1 Yesu toman taghoniiŋa toni tineep tonowe, ve ndiran tutuuŋa toman Sadusi pida tiŋarua tila tighaze titoova. Tovenen tighasoni tighaze ye igham mbeb gharatooŋa eta inim ghilalooŋ padi. Leso tighur ila tighaze Maaron to sambam ineep tomani pa uraat toni. \rq Mt 12:38 \rq* \p \v 2 Yesu ipamuul aliŋadi tovene: “Ighaze rabrab izi, ve yam aghita yaghur tae kaviaaŋa, nene pale asaav aghaze: ‘O, nene pale ndug poia.’ \v 3 Ve ighaze ndugizau, ve aghita yaghur tae asosooŋa, nene pale asaav aghaze: ‘O, aazne, pale ndug isami ve uman.’ Pughu vena to yam irau aŋgabiiz ndug, eemoghon mbeb naol to aazne tivotvot ve tinim ghilalooŋ payam ne, yam aghilaal pughudi maau? \v 4 Oyais, yam ndiran to aazne, yam samsamiamim kat! Yam apul murimim pa Maaron animale liva to ipul azuwa, ve igham tamoot paghu. Yam azuaria gham aghaze le aghita mbeb gharatooŋa eta inim ghilalooŋ payam, ghoro aghur ila. Ve mbeb ee moghon kat to pale Maaron ipatooŋa inim ghilalooŋ payam. Ite paam maau. Nene mbeb inimale muuŋ ivot pa sawa to propet Yona.” Yesu isavia saveeŋ tonene le isob, ghoro ipul di tineep, ve ila. \rq Yona 2:1; Mt 12:39+ \rq* \s1 Yis to ndiran tutuuŋa ve yes Sadusi \r (Mk 8:14-21) \p \v 5 Sawa to Yesu toman taghoniiŋa toni tivool tila pa ya naliu paŋa ite, taghoniiŋa toni lolodi imaagh, ve tigham adi taman maau. \v 6 Yesu mata iŋgal ŋgar samsamia to ndiran tutuuŋa ve yes Sadusi, tovenen iveivei pa taghoniiŋa toni ighaze: “Matamim imosmoos, ve apatum gham pa yis to ndiran tutuuŋa ve yes Sadusi.” \rq Lu 12:1; 1Kor 5:6+; 1Pe 2:1 \rq* \p \v 7 Eemoghon taghoniiŋa toni tighilaal saveeŋ toni pughu maau. Tovenen tiwasavon di tighaze: “Ye avaat isaav pait pasa, lolood imaagh ve tagham aad mberet maau.” \p \v 8 Yesu iwatag ŋgar todi wa. Tovenen isaav padi muul ighaze: “Oyai, ghurla tiam rismoghon kat! Yam awayoun avomim pa mberet pasa? \v 9 Aghilaal ghou sone? Mbeb gharatooŋadi naol to you nagham di ne, lolomim imaagh padi wa? Sawa to napan tamtoghon ndiŋndiŋ liim (5000) pa mberet liim moghon, yam aŋgoog aniiŋ pida pida irau nakaral piiz? \rq Mt 14:17+ \rq* \m \v 10 Ve sawa to napan tamtoghon ndiŋndiŋ paaŋ (4000) pa mberet liim ve ru, yam aŋgoog aniiŋ pida pida irau nakaral tintina piiz? \rq Mt 15:34 \rq* \m \v 11 Pughu vena to yam aghilaal saveeŋ tiou pughu maau. You nasaav pa mberet maau. You nasaav payam naghaze: ‘Matamim imosmoos, ve apatum gham pa yis to ndiran tutuuŋa ve yes Sadusi.’” \p \v 12 Ghoro ŋgar todi ivot, ve tighilaal tighaze Yesu isavia yis to mberet maau. Ye isaav pa ŋgar samsamia pida to ndiran tutuuŋa ve Sadusi tivovotia pa tamtoghon. \s1 Petrus ivotia Yesu ighaze ye Mesia \r (Mk 8:27-30; Lu 9:18-21) \p \v 13 Yesu toman taghoniiŋa toni tilaagh tila tivot taan suruvu to ndug Sisarea Pilipai ineep ila. Ghoro ighason di ighaze: “Laak, tamtoghon tigham ŋgar pa Tamtoghon Natu tighaze ye sei?” \p \v 14 Yes tipamuul ghasoniiŋ toni tighaze: “Ndiran pida tighaze yom Yoan ŋgeu rughuzaaŋa, pida tighaze yom propet Ilia, pida tighaze yom propet Yeremia, ve pida tighaze yom propet ite paam.” \rq Mt 14:1+ \rq* \p \v 15 Yesu ighason di muul ighaze: “Ve yam taumim, aghaze you sei?” \p \v 16 Simon Petrus ipamuul aliŋa ighaze: “Yom Mesia,\f + \fr 16:16 \ft ‘Mesia,’ nene saveeŋ Hibru. Grika tiwaat Mesia ila aliŋadi tighaze ‘Kristos.’ Ila saveeŋ English tighaze ‘Kraist.’ Saveeŋ tol tonene, pughudi ee moghon. Pughudi tovene: ‘Ŋgeu to tiliŋ ŋgoreeŋ izala pogho inim ghilalooŋ pani ighaze ye pale igham uraat tiina eta to Maaron.’ Uraat tovene: Ye pale inim kinik, ma propet, ma ŋgeu to watooŋrau.’ Petrus iwaat Yesu ighaze Mesia (o Krisi) pasa, ye ighur ila ighaze Maaron tau ighur Yesu pa ghamuuŋ mulin tamtoghon toni pa pataŋani to sosor todi. \f* \m ve yom Maaron mata yaryaara tau Natu.” \rq Yo 6:69 \rq* \p \v 17 Yesu ipamuul Petrus aliŋa ighaze: “Simon, Yona natu, tinim iza pa poia to Maaron to iza tiom! Pasa, saveeŋ to ŋgaramus usavia, tamtoghon eta to taan ipaghazoŋan ghom pani maau. Tamaŋ to ineep izi sambam ipaghazoŋan ghom pani, tauto usavia ivot. \rq Ga 1:15 \rq* \m \v 18 You nasaav payom: Yom izam Petrus. You pale napayoon lupuuŋ tiou iyoon izala boŋar ariaŋa tonene.\f + \fr 16:18 \ft Grik aliŋadi, tiwaat boŋar tighaze ‘petras.’ Saveeŋ waaro tonene igharau pa Petrus iza. \f* \m Leso iyoon ariaŋa, ve mateeŋ tapiri irau itatani maau. \rq Yo 1:42; Ep 2:20; Syg 21:14 \rq* \m \v 19 You pale naghur ghom pa uŋgin ataam to ndug sambam. Leso unum ataam pa tamtoghon tilooŋ tila lupuuŋ tiou ve titaghon pooz to ndug sambam. Ighaze yom uŋgalsek pa ŋgar eta izi taan, nene pale ŋgalsekiiŋ raraate tovene ivot izi ndug sambam. Ve ighaze uyok pa ŋgar eta izi taan, nene pale yokiiŋ raraate tovene ivot izi ndug sambam paam.” \rq Mt 18:18; Yo 20:23 \rq* \m \v 20 Yesu isavsaav pa Petrus le isob, ghoro iŋgalsekin taghoniiŋa toni ariaŋa ighaze tivotia varu pa tamtoghon eta tighaze ye Mesia malep. \rq Mt 17:9 \rq* \s1 Yesu isavia mateeŋ ve mundigiiŋ toni \r (Mk 8:31-33; Lu 9:22) \p \v 21 Sawa tonenen ve ila, Yesu isavsaav ghazooŋa pa taghoniiŋa toni ighaze ye pale ila pa Yerusalem, ve yes pooza, toman yes daba to watooŋrau, ve yes ŋgara to tutuuŋ tighur pataŋani naol pani toman yabyabuuŋ tiina, ve tirabi imaat itaghon Tama Maaron ŋgar toni. Eemoghon mboŋ inim tol, Maaron pale ipamundigini pa mateeŋ. \p \v 22 Petrus ilooŋ saveeŋ tonene, ve igham Yesu ila dige, ve iyaana ighaze: “Tiina, vana maau. Ŋgar tovene irau ivot payom maau. Maau le maau kat!” \p \v 23 Eemoghon Yesu itoora, ve isaav pa Petrus ighaze: “Sadan, ughau ula pa murig! Upoon ghou pa ataam to Maaron ighuri payou ne malep. Ŋgar tiom itaghon Maaron ŋgar toni maau. Yom utaghon ŋgar to tamtoghon moghon.” \rq Mt 4:10 \rq* \s1 Ataam to tataghon Yesu \r (Mk 8:34-38; Lu 9:23-27) \p \v 24 Ghoro Yesu isaav pa taghoniiŋa toni: “Ighaze tamtoghon eta lolo pa inim leg ve itaghon ataam tiou, ye irau itatan tau, imbaad ai pambarooŋ toni, ve inim itaghon ghou. \rq Mt 10:38; Lu 14:27 \rq* \m \v 25 Pasa, tamtoghon to ighaze ikaal ataam pa tau leso ineep poia izi taan, ye pale ilale. Ve ighaze tamtoghon eta lolo ee moghon, ve ipul tau payou, nene pale igham nepooŋ poia ila to Maaron. \rq Lu 17:33; Yo 12:25; Syg 12:11 \rq* \m \v 26 Ighaze tamtoghon eta igham mbeb popoiadi tisob to taan, eemoghon tau anunu ilale, nene pale mbeb naol tonowen tiuuli vena? Maau. Pale tamtoghon tonenen igham sa mbeb ve irabolin anunu pani? Maau kat. \p \v 27 Sawa to Tamtoghon Natu imuul inim toman aŋela toni, ve ipatooŋ Tama Maaron ŋguruba ve tapiri ivot ighazooŋ, ye pale ighur atia pa tamtoghon tisob itaghon ŋgar todi to muuŋ tighami izi taan. \rq Mt 25:31; Ro 2:6; 2Kor 5:10; Syg 22:12 \rq* \p \v 28 You nasaav payam kat: Tamtoghon pida to itiŋa tayondyood ne, pale timaat sone ve tighita Tamtoghon Natu inim, ve ipatooŋ pooz toni ivot ighazooŋ.” \c 17 \s1 Yesu ipatooŋ ŋguruba ivot ighazooŋ \r (Mk 9:2-13; Lu 9:28-36) \p \v 1 Mboŋ liim ve eez inim ila, ghoro Yesu igham Petrus, Yakobus, ve tazi Yoan, ve yes paaŋ moghon tizala lolooz eez to daba izala kat. Leso eŋgendi tineep. \v 2 Tinepneep tonowe, ve Yesu nagho itoora ila yes tol matadi, le isul toman ŋguruba tiina kat inimale ndag mata. Ve nonogiiŋa toni paam, ipisosooŋ kat ve isul. \rq Igham 34:29+; Yo 1:14; 2Pe 1:16+ \rq* \m \v 3 Mala maau ve taghoniiŋa toni tol tonowen tighita Mose yesuru propet Ilia tivot ve tisavsaav toman Yesu. \v 4 Tovenen Petrus imundig ve isaav ila pa Yesu ighaze: “Tiina, taneep sualen le poiawaat kat. Ighaze lolom tovene, ghoro narei mbeez tol to sualen. Eez payom, eez pa Mose, ve eez pa Ilia.” \p \v 5 Petrus isavsaav sone, ve yaghur tae to milmilia kat izi inim ikau di. Ghoro tilooŋ Maaron aliŋa ivot ila yaghur tae tonowen lolo ighaze: “Nanan you taug natug ee moghon to lolog pani, ve igham ghou lolog poia kat. Alooŋ aliŋa ve ataghoni.” \rq Igham 40:34+; Mbo 2:7; Mt 3:17 \rq* \p \v 6 Taghoniiŋa toni tilooŋ saveeŋ tonene le matughezaaŋ tiina igham di. Tovenen tiput aghedi izi taan, ve tipoon matadi. \v 7 Eemoghon Yesu ila ikis di, ve isaav padi ighaze: “Amatughez malep. Amundig.” \v 8 Ghoro matadi iza, ve tighita tamtoghon eta muul maau. Yesu eŋgeni to ineep toman di. \p \v 9 Yes tipul lolooz, ve sawa to tilaghlaagh tizila, Yesu iŋgalsekin di ariaŋa ighaze: “Mbeb gharatooŋa to ŋgaramus aghita, avotia pa tamtoghon rikia malep. Ineep tiam moghon, le sawa to Tamtoghon Natu imundig pa mateeŋ, ghoro avotia.” \rq Mt 16:20 \rq* \s1 Taghoniiŋa to Yesu tighasoni pa mulaaŋ to propet Ilia \r (Mk 9:11-13) \p \v 10 Ghoro taghoniiŋa toni tonenen tighason Yesu tighaze: “Pughu vena to yes ŋgara to tutuuŋ tighaze propet Ilia pale imuul inim muuŋ, ghoro Mesia tau inim?” \rq Mal 4:5 \rq* \p \v 11 Yesu ipamuul ghasoniiŋ todi ighaze: “Saveeŋ todi tonenen, deŋia. Ilia pale inim muuŋ, ve igharaat mulin mbeb tisob to tisami. \v 12 Ve you nasaav payam: Ilia, ye inim wa. Eemoghon tamtoghon tighilaala maau. Tauto tighur pataŋani naol pani itaghon taudi lolodi. Ve Tamtoghon Natu tovene paam. Mala maau pale ana imbaad pataŋani, ve iyamaan yabyabuuŋ tiina ila tamtoghon nimadi.” \rq Mt 11:14, 14:10 \rq* \p \v 13 Yesu isaav tovene, ghoro ŋgar todi ivot ve tighilaal tighaze ye isavia saveeŋ tonene iza to Yoan ŋgeu rughuzaaŋa. \rq Lu 1:17 \rq* \s1 Yesu indiir avuvu samia pa pain kainaŋen eez \r (Mk 9:14-29; Lu 9:37-42) \p \v 14 Yesu toman taghoniiŋa toni tol tonenen timuul tila tivot to ival tiina, ghoro ŋgeu eez iŋarua Yesu ila, iput aghe pani, \v 15 ve isaav pani ighaze: “Tiina, lolom isamin natug ve uuli lak! Pasa, ighaze borou imundig pani, nene iwaghamuni le isami kat. Sawa pida to imundig pani, ye itap izala yab, ve sawa pida itap izila ya lolo. \v 16 Tovenen you naghami ila to taghoniiŋa tiom naghaze tiuuli, leso tini poia. Eemoghon titoova, le tiraua maau.” \p \v 17 Yesu isaav padi inim yasilooŋ ighaze: “Oyai, yam tamtoghon to aazne, aghur ila maau, ve ŋgar tiam iwaghamgham kat. Itiŋa takaria nepooŋ wa. Tovenen naghaze pa ŋgar tiam ivot, ve aghilaal ris. Eemoghon maau. Moghon moghon, yam aghamgham pataŋani payou. Pale ŋeez o ateg izi? Poia, agham pain kainaŋen tonanan inim.” \v 18 Tovenen tighami ila toni, ve ye iyaan avuvu samia tonowen, ve indiira ighau pani. Sawa kat tonenen, pain kainaŋen tini poia. \p \v 19 Muri ghoro, taghoniiŋa to Yesu tila toni, ve yes moghon tineep ve tighasoni tighaze: “Pughu vena to yei irau nindiir avuvu samia tonowen maau?” \p \v 20-21 Yesu ipamuul ghasoniiŋ todi ighaze: “Pasa, ghurla tiam tiina maau. You nasaav payam kat. Ighaze ghurla tiam ŋgiira rismoghon inimale mastet uve,\f + \fr 17:20-21 \ft Mastet, nene mbeb to itub iza inimale ndoor was ma venen. Uve, nene gegegeu kat tinimale ndog atulu, ma mbuas uvedi. \f* \m nene irau mbeb eta ila murimim maau. Yam pale irau asaav pa lolooz tonene tovene: ‘Upul inam, ve ula nowe.’ Ve lolooz tonene pale ilooŋ aliŋamim, ve ipul ina ve ila.”\f + \fr 17:20-21 \ft Ndiran ŋgara pida tighaze saveeŋ pida ineep ila saveeŋ waaro tonene paam. Saveeŋ tovene: “Eemoghon avuvu samsamiadi tovene, ataam ee moghon to tandiir di, nene vene: Taŋgun tauud pa ghaniiŋ aniiŋ, ve tasuŋ Maaron ariaŋa. Ataam ite paam maau.” \f* \rq Mk 11:23; Lu 17:6 \rq* \s1 Yesu iyol aliŋa muul pa mateeŋ ve mundigiiŋ toni \r (Mk 9:30-32; Lu 9:43-45) \p \v 22 Yesu toman taghoniiŋa toni tila tilup di izi Galilaia, ve ye isaav padi ighaze: “Mala maau pale tighur Tamtoghon Natu ila koia nimadi itaghon Maaron ŋgar toni, \v 23 leso tirabi imaat. Eemoghon mboŋ inim tol, Maaron pale ipamundigini pa mateeŋ.” Taghoniiŋa toni tilooŋ saveeŋ tonene, le lolodi ipataŋan kat. \s1 Yesu ipiyaav takes pa Rumai Tiina \p \v 24 Yesu toman taghoniiŋa toni tilaghlaagh tila le tivot ndug Kapernaum. Tinepneep tonowe, ve ndiran pida to youŋ takes pa Rumai Tiina tiŋarua Petrus tila, ve tighasoni tighaze: “Vena, patoŋaaŋ tiam ipipiyaav takes pa Rumai Tiina, ma maau?” \rq Igham 30:13 \rq* \p \v 25 Petrus ipamuul aliŋadi ighaze: “Vee, ye ipipiyaav paam.” Muri ghoro, imuul ila pa ruum, ve Yesu rikia moghon isoop ghasoniiŋi ighaze: “Simon, yom ugham ŋgar vena? Sa ndiran to tipipiyaav takes ila pa yes kinik to taan? Taudi ndinatudi, ma ndiran pida?” \p \v 26 Petrus isaav pani ighaze: “Ndiran pida.” \p Yesu isaav pani muul: “Ighaze venen, kinik tau ndinatu, ledi pughu eta pa tipiyaav takes maau. \v 27 Eemoghon tawaghamun ndiran tonowen lolodi malep. Tapiyaav lak. Tovenen ula upiyaav yaav tiom ila ya naliu. Iigh to ughoona muuŋ, nene pale yaam silva eez ineep ila avo. Ughami ula, ve upiyaava inim ituru ndamood.” \c 18 \s1 Sei to iza tiina kat \r (Mk 9:33-37; Lu 9:46-48) \p \v 1 Sawa tonenen, taghoniiŋa to Yesu tila toni, ve tighasoni tighaze: “Yes to titaghon pooz to ndug sambam, sei to iza tiina kat?” \rq Lu 22:24 \rq* \p \v 2 Yesu ipoi pain kainaŋen eez inim, ipayoonda iyoon ila lolodi, ve isaav padi ighaze: \v 3 “You nasaav payam kat. Ighaze atoor ŋgar tiam inim ndipain geegeu ŋgar todi maau, yam pale irau ataghon pooz to Maaron ve alooŋ ala ndug sambam ne maau. \rq Mt 19:14; Mk 10:15; Lu 18:17 \rq* \m \v 4 Pasa, sei to ighaze itatan tau iza inimale pain kainaŋen tonene, nene ye iza tiina kat ilib pa tamtoghon tisob to titaghon pooz to ndug sambam. \v 5 Ighaze tamtoghon eta mata iŋgal ghou, ve igham pain kainaŋen eta tovene ve iuuli pa you izag, nene ye igham ghou paam.” \rq Mt 10:40; Lu 10:16; Yo 13:20 \rq* \s1 Tagham nditaad titap pa ghurla todi malep \r (Mk 9:42-48; Lu 17:1-2) \p \v 6 Yesu isaav muul ighaze: “Ndipain to tighur inim tiou ne, ighaze tamtoghon eta iwat todi eta, ve ighami itap pa ghurla toni, nene ye ikaria tau wa. Tamtoghon tovene, poia pa timbit yaam tiina ila lua, ve tipandalini izila mazovan bibiliiŋa lolo ve ilale. \m \v 7 Tamtoghon to taan to tinim watiiŋ pa nditadi, yes tikaria taudi wa. Onoon, tovaaŋ naol pale tivot, ve tipamundigin tamtoghon pa tigham ŋgar samsamia, ve tigham di titap pa ghurla todi. Eemoghon tamtoghon to ighaze inim watiiŋ pa ita ite, ve ighami itap pa ghurla toni, nene ye ikaria tau wa. \p \v 8 “Ighaze nimam ma aghem eta igheghereb ghom pa ghamuuŋ sosor, nene poia pa umbut motini ve upiyaava ilale. Onoon, yom pale unum narape. Eemoghon muri, yom pale ulooŋ ula ndug sambam, ve uneep matam iyaryaar. Ve ighaze nimam ru ve aghem ru tineep, nene pale unoknok ghamuuŋ sosor, ve sawa to Mboŋ Muri, ghoro tipiyaav ghom uzila yab to ighanghan irau sawa isob. \rq Mt 5:29+ \rq* \m \v 9 Ve matam tovene paam. Ighaze matam dige eta igheghereb ghom pa ghamuuŋ sosor, nene poia pa upeii ve upiyaava ilale. Onoon, yom pale matam atulu ee moghon. Eemoghon muri, yom pale ulooŋ ula ndug sambam, ve uneep matam iyaryaar. Ve ighaze matam rugharu tineep, nene pale unoknok ghamuuŋ sosor, ve sawa to Mboŋ Muri, ghoro tipiyaav ghom uzila ndug samia to yab ighanghan pani.” \p \v 10-11 Yesu isaav muul ighaze: “Matamim iŋgal pooi. Ndipain geegeu tovene, matamim velegin eta malep! Pasa, you nasaav payam kat: Yes aŋela todi tinepneep ila Tamaŋ Maaron nagho izi sambam irau sawa isob.”\f + \fr 18:10-11 \ft Ndiran ŋgara pida tighaze saveeŋ pida ineep ila saveeŋ waaro tonene paam. Saveeŋ tovene: “Tamtoghon Natu, ye inim pa ikaal yes to tisosor pa Maaron ataam toni, ve igham mulin di.” \f* \rq Hib 1:14 \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to sipsip to ilale \r (Lu 15:3-7) \p \v 12 Yesu isaav muul ighaze: “Laak, yam agham ŋgar vena? Ighaze ŋgeu eta, ye le sipsip tamoot liim (100), ve todi eta ipas ila lolodi, ve ila isagsag, nene pale igham vena? Ye pale ipul sipsip toni tamoot paaŋ saaŋgul liim ve paaŋ (99) tonenen tineep lolooz dige, ve ila ikaal ye to ilale. \v 13 Ve you nasaav payam. Ye pale ikalkaala le ighaze indeeŋa, nene pale lolo poia kat pa sipsip ee moghon tonenen, le ilib pa sipsip toni pida to tilaledi maau ne. \v 14 Ve Tamamim Maaron to ineep izi sambam, ŋgar toni raraate. Ye lolo pa pain tiou eta ilale malep.” \s1 Ataam to gharatooŋ saveeŋ to toŋvetaz to Krisi \r (Lu 17:3-4) \p \v 15 Yesu isaav muul tovene: “Ighaze toŋvetaz tiom eta igham sosor payom, ula toni, ve yamru moghon aneep, ve upaes pani pa sosor toni, leso ighilaala. Ighaze ye ilooŋ aliŋam, nene poia. Pasa, yom ugham mulin toŋvetaz tiom ve yamru alup gham muul. \rq Ga 6:1; Yems 5:19+ \rq* \m \v 16 Eemoghon ighaze ye ilooŋ ghom maau, ghoro ula ugham tamtoghon eta ma ruta, ve yamŋa ala atoov saveeŋ pani muul. Leso sa saveeŋ to ighaze ye isavia, yes tilooŋa paam. Ve ighaze muri, yam apaesia aliŋa pa tamtoghon pida, yes pale tighur ila saveeŋ tiam. Pasa, yam ndiran ru ma tol to apariaaŋ saveeŋ tonenen. \rq Lo 19:15; Yo 8:17 \rq* \m \v 17 Ve ighaze ye ilooŋ gham maau, ghoro apaesia saveeŋ toni ila lupuuŋ to Maaron lolo. Leso yes paam anadi tilooŋa ve titiir saveeŋ toni. Ve ighaze tamtoghon tonenen iyasiil pa lupuuŋ to Maaron paam, ghoro apuli, ve ineep inimale yes ndiran to youŋ takes ve yes to tiwatag Maaron maau. \rq 1Tim 5:19+; Ro 16:17; 1Kor 5:13 \rq* \p \v 18 “You nasaav payam kat: Ighaze yam aŋgalsek pa ŋgar eta izi taan, nene pale ŋgalsekiiŋ raraate tovene ivot izi sambam. Ve ighaze ayok pa ŋgar eta izi taan, nene pale yokiiŋ raraate tovene ivot izi sambam paam. \rq Mt 16:19; Yo 20:23 \rq* \p \v 19 “Ve you nasaav payam muul tovene: Ighaze tamtoghon tiam ruta ma tolta tilup lolodi, ve tighason Tamaŋ Maaron to ineep izi sambam we pa mbeb eta, ye pale ilooŋ suŋuuŋ todi, ve igham anoŋa ivot. \rq Mk 11:24; Yo 15:7 \rq* \m \v 20 Pasa ighaze tamtoghon ruta, ma tolta tilup di ila you izag, you pale naneep toman di.” \rq Mt 28:20; Yo 14:23 \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to mbesooŋa to lolo isamin ita ite maau \p \v 21 Ghoro Petrus ila igharau Yesu ve ighasoni ighaze: “Tiina, ighaze toŋvetaz tiou eta inoknok ghamuuŋ sosor payou, pale napul sosor toni irau pa piiz? Pa liim ve ru, pale iraua?” \p \v 22 Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Liim ve ru, nene iraua maau. Unini malep. Ighaze yom upul sosor toni irau pa tamoot tol saaŋgul liim ve ru (77), nene paam iraua maau.\f + \fr 18:22 \ft Saveeŋ to Matayu imbooda, ighazooŋ kat maau. Ndiran ŋgara pida tighaze ye imbood tovene: “Ve ighaze yom upul sosor toni irau pa 490 (70 taims 7), nene paam iraua maau.” \f* \m \v 23 Pasa, pooz to ndug sambam, nene inimale kinik eez. Ye ighaze iŋgabiiz yes mbesooŋa to tiŋgin yaam toni. Leso iwatag: Yes tiŋgin poian yaam toni, ma maau? \v 24 Ye ipamundigin uraat to gabizooŋ di, ve tigham mbesooŋa toni eez ila ivot toni. Ŋgeu tonowen, bun toni tiina le tiina kat. Tanini, pale taza pani maau.\f + \fr 18:24 \ft Matayu imbood saveeŋ tovene: Bun to mbesooŋa tonene, nene irau ‘talent’ 10,000. Talent, nene yaam todi eez iza. Talent 10,000, nene yaam tiina kat, irau Kina milion milion. Tovenen mbesooŋa tonene bun toni, tiina le tiina kat. \f* \p \v 25 Mbesooŋa tonenen, ye le yaam irau to iyat bun toni maau. Tovenen kinik isaav ariaŋa ighaze tigholia ŋgeu tonenen toman azuwa, ndinatu, ve mbeb toni tisob. Leso tigham yaama, ve tiyat bun toni pida. \v 26 Mbesooŋa tonenen ilooŋ saveeŋ to kinik, ve iput aghe izi nagho, ve itaŋ rorani ighaze: ‘Aa kinik tiou, utatan atem, ve ughur soso mala ris payou. Leso nayat bun tiou isob ilat tiom.’ \v 27 Tovenen kinik lolo isamini, ve ipul bun toni toman sosor toni, ve ipuli ila. \p \v 28 “Mbesooŋa tonenen ivot ila pumuri, ve indeeŋ ita ite eez to mbesooŋa to kinik paam. Ita ite tonowen, ye igham bun tiina ris ila toni inimale denari\f + \fr 18:28 \ft Sawa to Yesu ineep izi taan, ighaze tamtoghon eta igham uraat irau ndag eez, nene tigham le atia irau denari eez. Tovenen bun to mbesooŋa tonene ighami, nene tiina ris, eemoghon tiina kat maau. \f* \m tamoot liim (100). Ye iza to ita ite tonenen, ve nima ila igigin lua, ve isaav pani ighaze: ‘Ai, yom irau uyat bun tiom rikia moghon!’ \p \v 29 Tovenen ita ite tonenen iput aghe izi nagho, ve itaŋ rorani ighaze: ‘Aa ŋgeu tiou, utatan atem ve ughur soso mala ris payou. Leso nayat bun tiou ilat tiom.’ \v 30 Eemoghon ye ilooŋa maau. Ŋgar toni iyaryaaŋ kat. Tovenen isaav ve tipiyaav ita ite tonenen ilooŋ ila ruum to yabyabuuŋ lolo. Leso ineep tonowe le irau iyat suvun bun toni. \p \v 31 “Eemoghon mbesooŋa pida to kinik tighita ŋgar to ye ighami, le irau lolodi maau. Igham di lolodi ipataŋan kat. Tovenen tila to tiina todi, ve tipaes pani. \v 32 Kinik ilooŋ saveeŋ todi, ve rikia moghon ipoi ŋgeu tonowen inim, ve isaav pani ighaze: ‘Yom tonene, mbesooŋa samia kat! Yom utaŋ roran ghou, tauto lolog isamin ghom, ve napul bun tiom isob. \v 33 Ŋgar to nagham payom, yom paam irau utaghon ŋgar raraate moghon, ve lolom isamin itam ite. Pughu vena to ugham tovene maau?’ \rq Ep 4:32; Kol 3:13 \rq* \m \v 34 Tovenen kinik ate yabyab kat, ve ana ighur mbesooŋa tonenen ila uraata toni pida nimadi, leso tighur yabyabuuŋ tiina pani, le irau iyat suvun bun toni.” \rq Mt 5:25+ \rq* \p \v 35 Ghoro Yesu ipasob saveeŋ toni tovene: “Ighaze toŋvetaz tiam eta igham sosor payam, yam lolomim isamini, ve apul sosor toni le apuli kat. Ighaze agham tovene maau, nene pale Tamaŋ Maaron to ineep izi sambam igham ŋgar raraate moghon payam inimale kinik tonowen igham pa mbesooŋa toni.” \rq Mt 6:15; Mk 11:25; Yems 2:13 \rq* \c 19 \s1 Saveeŋ to rabuuŋ motin vaiuuŋ \r (Mk 10:1-12) \p \v 1 Yesu isavia saveeŋ tonenen le isob, ghoro ipul Galilaia, ve ilaagh ila le ivot taan suruvu to Yudea to ineep ila pa ya Yordan dige ite. \v 2 Ve ival tiina kat tikeet taghoni ve yesŋa tila. Tinepneep tonowe, ve ye igharaat moroghooŋa todi le tinidi popoia. \p \v 3 Ndiran tutuuŋa pida tila tivot toni tighaze titoova. Tovenen tighasoni tighaze: “Vena? Ighaze tamoot eta irab motin vaiuuŋ toni pa pughu eta, ve izurun azuwa, nene deŋia pa tutuuŋ toit, ma maau?” \rq Mt 16:1 \rq* \p \v 4 Yesu ipamuul ghasoniiŋ todi ighaze: “Yam awaat saveeŋ to Maaron, ma maau? Pasa, saveeŋ toni isaav tovene: Muuŋ kat, sawa to Maaron ighur sambam ve taan, ye ighur tamtoghon. Ighur tamoot ve liva. \rq Mbnp 1:27, 5:2 \rq* \m \v 5 Ve Maaron isaav ighaze: ‘Pughu tonene to tamoot eta ighaze ivai, ye pale ipul tama ve tina, ve yesuru azuwa tilup di tinim ee moghon.’ \rq Mbnp 2:24; Ep 5:31 \rq* \m \v 6 Muuŋ, yesuru tineep ledi ledi. Ve sawa to tivai, tinim tamtoghon ee moghon. Tovenen yesuru irau tineep ledi ledi muul maau. Pasa, tilup di tinim ee moghon wa. Ve yes to Maaron tau ilup di tinim ee moghon, tamtoghon eta irau ivalag di muul maau.” \p \v 7 Tovenen ndiran tutuuŋa tonowen tighasoni muul: “Ighaze venen, pughu vena to Mose imbood tutuuŋ pait tovene: ‘Ŋgeu eta ighaze irab motin vaiuuŋ toni, ye irau imbood liva le rau eta inim paesiiŋ, leso ipaghazoŋan di ighaze vaiuuŋ todi isob wa. Ghoro izuruni ila.’” \rq Lo 24:1+; Mt 5:31 \rq* \p \v 8 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Saveeŋ tiam onoon. Ve Mose iyok payam ighaze yam irau arab motin vaiuuŋ tiam ve azurun ndizwamim tila pasa, ŋgar samia iyaryaaŋ kat ila lolomim. Eemoghon muuŋ kat, sawa to Maaron ighur nditamoot ve ndiliva, ŋgar tovene ineep maau. \v 9 Tovenen you nasaav payam: Tamoot eta irau irab motin vaiuuŋ toni sorok ne maau. Pughu ee moghon kat tovene: Ighaze tamoot eta azuwa ighur maat, nene tamoot tonenen irau irab motin vaiuuŋ todi. Eemoghon ighaze ye irab motin vaiuuŋ todi pa pughu ite paam ve ivai liva paghu, nene ye imalaaŋ pa tutuuŋ to vaiuuŋ.” \rq Mt 5:32; 1Kor 7:10+ \rq* \p \v 10 Taghoniiŋa toni tilooŋ saveeŋ tonene, ve tisaav pani tighaze: “Wai, ighaze Maaron ighur tutuuŋ ariaŋa tovene pa yes vaivaiŋa, poia pa tavai sob!” \rq 1Kor 7:1-17 \rq* \p \v 11 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Saveeŋ tiam poia. Eemoghon tamtoghon tisob irau titaghoni maau. Yes to Maaron ighur di pa nepooŋ tovene, yes moghon to irau titaghoni. \v 12 Tamtoghon to tivai maau, nene yes ledi pughu naol. Tamtoghon pida, nditinandi tipoop di toman pataŋani pida to tinidi. Tauto igham di irau tivai maau. Ve pida, tamtoghon tipaal tinidi leso tigham ŋgar pa vaiuuŋ sob.\f + \fr 19:12 \ft Muuŋ, ighaze tamoot eta igham uraat ila kinik ruum toni lolo, sawa naol, tipaal lambe, leso imogheer pa kinik azuwa ve ndinatu liva sob. \f* \m Ve tamtoghon pida tigham ŋgar tiina pa pooz to ndug sambam, tauto lolodi pa vaiuuŋ maau. Tovenen sei to ighita ighaze ye irau itaghon saveeŋ tonene, ghoro poia pa itaghoni.” \rq 1Kor 7:25+ \rq* \s1 Yesu ipalot ndipain geegeu \r (Mk 10:13-16; Lu 18:15-17) \p \v 13 Tamtoghon pida tigham ndinatudi geegeu tila to Yesu, leso ighur nima izala poghodi, ve isuŋ Maaron pa ipalot di. Eemoghon taghoniiŋa toni tighita di, ve tiyaan di. \v 14 Tovenen Yesu isaav pa taghoniiŋa toni ighaze: “Ai, yam apoon ataam pa ndipain malep! Apul di tinim tiou. Pasa, pooz to Maaron toman ndug toni, nene to yes to ŋgar todi inimale ndipain tonene.”\f + \fr 19:14 \ft Ndipain geegeu tigham ŋgar pa izadi maau. Ve tinumeer nditamandi ve nditinandi, ve tineep ila sambadi. Iit paam irau tatatan izaad, ve tanumeer Maaron ve taneep ila ye samba. Leso tataghon pooz toni, ve muri talooŋ tala ndug sambam. \f* \rq Mt 18:2+ \rq* \m \v 15 Yesu ighur nima izala ndipain tonenen poghodi ve ighur poia to Maaron iza todi, ghoro ipul ndug tonowen, ve ila. \s1 Mbaliiŋ tau eez isavsaav toman Yesu \r (Mk 10:17-31; Lu 18:18-30) \p \v 16 Yesu ilaghlaagh ila, ve ŋgeu eez ilaagh iŋarua ila, ve ighasoni ighaze: “Patoŋaaŋ, pale nagham sa ŋgar poia, leso nagham nepooŋ poia ila to Maaron, ve naneep matag iyaryaar le alok?” \rq Mbaŋ 16:30 \rq* \p \v 17 Yesu ipamuul ghasoniiŋ toni ighaze: “Pughu vena to yom ughason ghou tovene? Maaron moghon to poia. Ighaze lolom pa ulooŋ ula ndug toni ve uneep matam iyaryaar, matam kisin tutuuŋ toni tisob, ve utaghon katin di.” \rq Wkp 18:5; Lu 10:28; Ro 10:5 \rq* \p \v 18 Tovenen ŋgeu tonowen ighason Yesu muul ighaze: “Sa tutuuŋ?” \p Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Tutuuŋ tovene: ‘Urab tamtoghon imaat malep, ughur maat malep, uyub malep, ve upariaaŋ saveeŋ kaarom malep. \rq Igham 20:12+ \rq* \m \v 19 Matam loŋloŋaiŋa pa tamam, ve tinam ve utandag padi. Ve lolom pa tamtoghon ve ugham poian di inimale lolom pa taum.’” \rq Wkp 19:18; Ga 5:14; Yems 2:8 \rq* \p \v 20 Ŋgeu paghu tonenen ilooŋ saveeŋ tonene, ve isaav pa Yesu muul ighaze: “Wai, Patoŋaaŋ, you nataghon tutuuŋ tonenen tisob. Sa ŋgar muul to you nambool pani?” \p \v 21 Tovenen Yesu isaav pani muul tovene: “Ighaze lolom pa ŋgar tiom ve gabuam isob deŋia moghon ila Maaron mata, ghoro ula ugholia mbeb tiom tisob, ve urei yaama pa yes mbolaaŋa, leso ugham lem mbaliiŋ tau izi ndug sambam. Le isob, ghoro unum utaghon ghou.” \rq Lu 12:33; Mbaŋ 2:45; 1Tim 6:17+ \rq* \p \v 22 Ŋgeu paghu tonenen ilooŋ saveeŋ tonene, ve imundig, ipul Yesu ve ila toman lolo ipataŋan. Pasa, ye mbaliiŋ tau kat. \p \v 23 Ghoro Yesu isaav pa taghoniiŋa toni ighaze: “You nasaav payam kat: Yes mbaliiŋ taudi, ipataŋan padi kat pa titaghon pooz to Maaron, ve tilooŋ tila ndug sambam. \rq Mt 13:22; 1Tim 6:9+; Yems 5:1+ \rq* \m \v 24 You nasaav payam muul. Ighaze kamel eta itoova pa izeev tau ilooŋ ila sarum saambu, pale iraua wa? Maau. Yes mbaliiŋ taudi tovene paam. Ighaze taudi titoova pa titaghon pooz to Maaron ve tilooŋ tila ndug sambam, nene pale tiraua maau.” \p \v 25 Taghoniiŋa toni tilooŋ saveeŋ tonene, le ruŋadi iza pani ve ŋgar todi isob. Tovenen tighasoni tighaze: “Wai, ighaze venen, sei to pale Maaron igham mulini ve ineep pooi?” \p \v 26 Yesu mata ila padi, ve isaav padi tovene: “Ighaze tamtoghon taudi titoova, nene pale tiraua maau. Eemoghon Maaron, mbeb eta ila muri maau.” \rq Mbnp 18:14 \rq* \p \v 27 Yesu isaav tovene, ve Petrus ipamuul aliŋa ighaze: “Ughita. Yei tonene, nipul mbeb tiei tisob tizi tineep, ve ninim nitaghon ghom. Sa anoŋa to pale ivot payei?” \p \v 28 Yesu isaav padi muul ighaze: “You nasaav payam kat. Sawa to Maaron igharaat mbeb tisob tinim papaghu, ve Tamtoghon Natu ineep ila ina to ghamuuŋ pooz toman ŋguruba ve tapiri tiina, yam to ataghon ghou, pale aneep ila inamim to ghamuuŋ pooz irau saaŋgul ve ru, ve aŋgin rumai saaŋgul ve ru to yes Israela. \rq Lu 22:30; 1Kor 6:2; Syg 3:21 \rq* \m \v 29 Ve tamtoghon tisob to tigham ŋgar pa you izag, ve tipul ruum todi, toŋvetaz todi, nditamandi ve nditinandi, ndinatudi, ma uum todi, nene pale poia tiina to Maaron iza todi, le iyat mulin mbeb tisob to tipul di, irau tamoot liim (100). Ve yes pale tineep matadi iyaryaar le alok. \rq Hib 10:34 \rq* \m \v 30 Eemoghon tamtoghon katindi to aazne timuŋmuuŋ, nene pale tizi tineep muri kat. Ve yes to aazne tineep muri kat, nene pale anadi tila timuuŋ.” \rq Mt 20:16; Lu 13:30 \rq* \c 20 \s1 Saveeŋ palelaaŋ to uum vaen tau to igham poian yes uraata toni \p \v 1 Yesu iseeŋ saveeŋ toni muul, ve isavia saveeŋ palelaaŋ tonene ighaze: “Pooz to ndug sambam, nene inimale taan tau eez. Mboŋmaagh kat, ve ye imundig ila ikaal tamtoghon pida pa tigham uraat pa uum vaen toni. \v 2 Ye ighita tamtoghon pida, ve imbua saveeŋ toman di tovene: Ighaze tigham uraat pa mboŋmaagh ila le rabrab izi, nene pale ighol di pa yaam denari eez.\f + \fr 20:2 \ft Ighaze ŋgeu eta igham uraat pa ndag eez, atia to moghon moghon tighamgham pani, nene yaam denari eez. \f* \m Igharaat saveeŋ toman di le isob, ve tila pa uraat. \v 3 Ye inepneep le ndag iza inim ris, ghoro ila iŋgig maran muul, ve ighita tamtoghon pida tiyondyood sorok. \v 4 Tovenen isaav padi ighaze: ‘Ai, ighaze lemim uraat maau, ghoro ala agham uraat pa uum vaen tiou. You pale nagham lemim atia irau uraat to aghami.’ \v 5 Tovenen yes paam tila tigham uraat. \p “Ndag iza inim bobodaaŋ, ghoro ye ila iŋgig maran muul, ve imbaaŋ tamtoghon pida paam tila pa uraat. Ve ineep le ndag ivool, ghoro igham ŋgar raraate moghon. \v 6 Rabrab izi, ve imuul ila maran, ve ighita tamtoghon pida tiyondyood sone. Tovenen ighason di ighaze: ‘Pughu vena to yam ayondyood sorok mboŋmaagh le inim rabrab izi? Lemim uraat maau?’ \p \v 7 “Yes tipamuul aliŋa tighaze: ‘Vee, eta igham ghei pa uraat maau.’ \p “Tovenen ye isaav padi ighaze: ‘O ighaze venen, ghoro ala agham uraat pa uum vaen tiou.’ \p \v 8 “Mboŋ izi ve uraat isob, ghoro uum vaen tau ipoi mbesooŋa toni to iŋgin yes uraata inim, ve isaav pani ighaze: ‘Upoi yes uraata tonowen tinim, ve urei atia todi irau di. Upamuuŋ yes to tinim muri kat, ve ureii ila ila le upasobi ila to yes to tinim mboŋmaagh kat.’ \rq Wkp 19:13; Lo 24:15 \rq* \m \v 9 Tovenen mbesooŋa tonowen ila iyou yes uraata tinim, ve ighol di pa uraat todi. Yes to tinim muri kat ve tigham uraat rismoghon, ye igham ledi yaam denari eez le irau di. \v 10 Tovenen yes to timuuŋ tinim pa mboŋmaagh, tinumeer tighaze atia todi pale iza ilib pa nditadi pida atia todi. Eemoghon maau. Yes paam tigham yaam denari eŋaeŋa irau di pa uraat todi, raraate inimale nditadi pida. \v 11 Tovenen sawa to tigham atia todi, lolodi ŋukia ve tiŋooŋ pa uum vaen tau tighaze: \v 12 ‘Wai, yes to tinim muri kat, tigham uraat rismoghon. Ve yei ghoro, ndag ighaaz matin ghei, ve nigham uraat pataŋani kat to mboŋmaagh kat lee inim rabrab izi. Pughu vena to yom ughol di raraate inimale yei?’ \p \v 13 “Tovenen uum vaen tau isaav pa todi eez ighaze: ‘Ŋgeu tiou, you nagham sosor eta payom maau. Atia to muuŋ ituru tambua saveeŋ pani ve uyok pani, tauto nagham payom. \v 14 Ugham atia tiom ve ula. Ve ulooŋ. Ighaze you lolog naghaze nagham poian yes to tinim muri kat, ve nagham ledi atia raraate inimale nagham payom, nene you mbeb tiou. \v 15 Sa ŋgar to naghaze nagham pa mbeb tiou, nene ineep to you taug. Ma vena? Yom ughita nagham poian tamtoghon, tauto uŋooŋ ne?’” \p \v 16 Ghoro Yesu ipasob saveeŋ toni ighaze: “Tovenen yes to timuuŋ, nene pale tizi tineep muri kat. Ve yes to tineep muri kat, nene pale tila timuuŋ.” \s1 Yesu isaav muul pa mateeŋ ve mundigiiŋ toni \r (Mk 10:32-34; Lu 18:31-34) \p \v 17 Yesu toman taghoniiŋa toni ve tamtoghon pida paam tilaagh taghon ataam to izala pa Yerusalem. Yesu igham taghoniiŋa toni saaŋgul ve ru tila saguan, ghoro isaav padi ighaze: \v 18 “Alooŋ. Iit taghaze tala pa Yerusalem tonene. Tala tavot, pale tighur Tamtoghon Natu ila daba to watooŋrau toman yes ŋgara to tutuuŋ nimadi itaghon Maaron ŋgar toni. Ve yes pale tipayoonda pa savsaveeŋ, ve tighur atia pani tighaze ye pale imaat. \v 19 Ghoro tighuri ila ndiran to Yuda maau ne nimadi. Leso anadi tipamogherani, ve tilosi pa waar mata mata, ve tirabi izala ai pambarooŋ ve imaat. Eemoghon mboŋ inim tol, Tama Maaron pale ipamundigini pa mateeŋ.” \s1 Yakobus ve Yoan tighaze tinim tintina \r (Mk 10:35-45) \p \v 20 Yesu isavia mateeŋ toni le isob, ghoro Zebedi azuwa toman ndinatu ru tila toni, ve tinandi iput aghe izi Yesu nagho ighaze ighasoni pa mbeb eez. \v 21 Tovenen Yesu ighasoni ighaze: “Yom lolom pa sa mbeb?” \p Ye ipamuul aliŋa ighaze: “You naghaze muri, sawa to yom upatooŋ pooz tiom ivot ighazooŋ ve uneep izi ndug tiom, ghoro ughur ndinatug ru tonene tineep ila digem. Eez ineep ila pa nimam waan, ve ite ineep ila pa nimam ŋas.” \rq Mt 19:28; Lu 22:30 \rq* \p \v 22 Yesu isaav pani ighaze: “Mbeb to aghason ghou pani, yam awatag pataŋani toni maau. Aghita. Rubruub\f + \fr 20:22 \ft Rubruub to Yesu isavia, nene iza to yabyabuuŋ to ye pale imbaada, leso ireu sosor to tamtoghon ve itatan mbalmbali to Maaron. \f* \m to you pale naghun ila, yamru irau aghun ila paam?” \rq Mt 26:39+; Yo 18:11 \rq* \p \v 23 Yakobus ve Yoan tipamuul aliŋa tighaze: “Vee, yeru irau nighun ila.” \p Tovenen Yesu isaav padi muul ighaze: “Onoon, rubruub tiou, yamru pale aghun ila paam. Eemoghon mbeb to aghason ghou pani, you naŋgini maau. Nene ineep to Tamaŋ Maaron. Sei to pale ineep ila pa nimag waan, ve sei ineep ila pa nimag ŋas, nene ye tau ighur di pataghaaŋ wa.” \p \v 24 Nditadi saaŋgul tilooŋ Yakobus yesuru Yoan saveeŋ todi le irau lolodi maau. \v 25 Tovenen Yesu ipoi di tinim, ve isaav padi ighaze: “Ŋgar to ndug ndug to Yuda maau ne, yam awatagi wa. Yes daba to tiŋgin di, tipapait taudi izadi, ve titatan yes to tineep ila sambadi. Ve tamtoghon todi pida to izadi tintina, yes titaghon ŋgar raraate moghon. Sawa naol tipatooŋ tapiridi pa yes to tineep ila sambadi, ve titatan di. \rq Lu 22:25+ \rq* \m \v 26 Eemoghon ŋgar tovene ineep tiam malep. Ighaze tiam eta lolo pa iza inim tiina ila lolomim, ye irau itatan tau iza izi, ve inim mbesooŋa payam. \rq Mt 23:11; 1Pe 5:3 \rq* \m \v 27 Ve ighaze tiam eta lolo pa imuuŋ pa yam asob, ye irau itatan tau iza izi kat le inim mbesooŋa sorok payam. \v 28 Leso itaghon Tamtoghon Natu ŋgar toni. Aghita. Ye inim pa tamtoghon timbees pani maau. Ye inim inimale mbesooŋa pa iuul tamtoghon, ve ipul tau imaat pa ival tiina. Leso ighol atia to sosor todi, ve ipas di tivot pa samia tapiri.” \rq Pil 2:7; 1Tim 2:6 \rq* \s1 Yesu igharaat matadi pisi ru igharau Yeriko \r (Mk 10:46-52; Lu 18:35-43) \p \v 29 Yesu toman taghoniiŋa toni tipul ndug Yeriko, ve ival tiina kat titaghon di ve yesŋa tila. \v 30 Tilaagh tila le tivot to ndiran ru to matadi pisi. Mboledi izi ataam dige ve tinepneep. Yesuru tilooŋ tighaze Yesu inim le ighaze isalib padi. Tovenen timboob aliŋadi tiina tighaze: “Aa Tiina tiei, David Natu, lolom isamin ghei, ve uul ghei lak!” \p \v 31 Ival tiina tilooŋ di, ve tiyaan di tighaze neneeŋadi. Eemoghon maau. Yesuru titaŋ roran Yesu muul toman aliŋadi tiina kat tighaze: “Wais tiina tiei, David Natu, lolom, ghora, isamin ghei, ve uul ghei lak!” \p \v 32 Tovenen Yesu aghe tuŋia, ve ipoi di tinim, ve ighason di ighaze: “Yamru aghaze nagham vena payam?” \p \v 33 Yesuru tipamuul aliŋa tighaze: “Tiina tiei, yeru nighaze yom ugharaat matamai. Leso nighita ndug.” \v 34 Yesu ighita di le lolo isamin di. Tovenen nima ila ikis matadi, ve rikia moghon matadi poia ve tighita ndug. Ghoro yesuru paam titaghon Yesu ve yesŋa tila. \c 21 \s1 Yesu izala pa Yerusalem \r (Mk 11:1-11; Lu 19:28-40; Yo 12:12-19) \p \v 1 Yesu toman taghoniiŋa toni tilaagh tila le tigharau Yerusalem, ve tivot ndug Betpage to ineep ila lolooz Oliv dige. Ghoro, Yesu imbaaŋ taghoniiŋa toni ru ighaze: \v 2 “Yamru amuuŋ azala ndug tonowen. Ala avot, pale aghita esele eez to timbiti iyondyood, ve natu iyondyood tomani. Apool di, ve agham di tizi tinim payou. \v 3 Ighaze tamtoghon eta ighason gham pa ŋgar to aghami, ghoro asaav pani aghaze: ‘Tiina tiei le uraat padi.’ Ye pale rikia moghon iyokia di payam.” \p \v 4 Tauto Maaron aliŋa to muuŋ propet toni eez ivotia ne anoŋa ivot. Saveeŋ tonenen isaav ighaze: \q1 \v 5 “Asaav pa tamtoghon to Zion\f + \fr 21:5 \ft Zion (o Sion, o Zaion), nene Yerusalem iza ite. Zion, nene ndug mbuŋa eez to Yerusalem to tirei Rumai Tiina to Maaron izala. \f* \m aghaze: \q2 ‘Aghita kinik tiam to ilat. \q2 Ye ŋgeu luuma, ve itatan tau iza. Tauto mbole izala esele ve ilat. \q2 Mbole izala esele paghu eez ve ilat.’” \rq Is 62:11; Sek 9:9 \rq* \p \v 6 Tovenen taghoniiŋa toni ru tonowen timuuŋ tila, ve titaghon saveeŋ to Yesu isavia padi. \v 7 Yesuru tigham esele tonowen toman natu, ve timuul tizila to Yesu. Tila tivot toni, ghoro tiduduum nonogiiŋa todi to moŋeŋaaŋ tizi, tizavar di tizala esele natu tonenen pogho, ve Yesu izala mbole izi. \v 8 Ghoro ival tiina to tilaagh toman di, tizavar nonogiiŋa todi to moŋeŋaaŋ taghon ataam pa tipakuri. Ve tamtoghon pida tila timbut mbeb tinimale napatolo mbila, ve tigham di tinim tisuruuv di taghon ataam paam. \v 9 Ve tamtoghon pida timuuŋ pa Yesu, ve pida tilaagh muri, ve tipaiti toman aliŋadi tiina tighaze: \q2 “Hosana!\f + \fr 21:9 \ft Hosana, nene saveeŋ waaro eez to yes Israela. Pughu tovene: ‘ugham mulin ghei’ o ‘uul ghei.’ Ighaze tipakur ŋgeu tiina eta, nene titem pa saveeŋ tonene tighaze “Hosana, hosana!” \f* \m Tapakur David Natu. \q2 Ŋgeu tonene inim pa Ŋgeu Tiina iza. Poia to Maaron pale iza toni ve ipaloti. \q2 Hosana! Tapait Maaron to ineep sala le sala kat ne iza!” \rq Mbo 118:26 \rq* \p \v 10 Yesu ilooŋ ila Yerusalem, ve yes Yerusalema tisob tisaŋeeŋ ve tiwaghasonin di tighaze: “Sa ŋgeu tonowen?” \v 11 Ve ival tiina to tilaagh toman Yesu, tipamuul aliŋadi tighaze: “Nene Yesu, propet to ndug Nasaret to ineep izi Galilaia.” \s1 Yesu izurun tamtoghon to raukoliiŋ tighau pa Rumai Tiina \r (Mk 11:15-19; Lu 19:45-48; Yo 2:13-22) \p \v 12 Yesu ilooŋ ila sirsiir to Rumai Tiina lolo, ve ighita tamtoghon tirauraukol izi tonowe. Tovenen izurun di tisob tighau tivot tila pumuri. Ye ipakud toŋ to yes ndiran to paraboliiŋ yaam, toman watiiŋ to yes to tirauraukol pa man mbaluuz, le mbeb todi isob imaliŋ izila taan. \v 13 Ve isaav padi ighaze: “Maaron aliŋa to timbooda, isaav tovene: ‘Pale tiwaat rumai tiou tighaze nene suŋuuŋ ina.’ Eemoghon yam aghami inim ndug to yubyubŋa tiyoŋyooŋ ila.” \rq Is 56:7; Yer 7:11 \rq* \p \v 14 Yesu inepneep izi Rumai Tiina nagho, ve matadi pisi ve narapeŋa pida tila toni, ve ye igharaat di le tinidi popoia. \v 15 Tovenen ndipain to tineep Rumai Tiina nagho ne paam, timboboob inimale pakuruuŋi tighaze: “Hosana! Tapakur David Natu!” \p Yes daba to watooŋrau ve yes ŋgara to tutuuŋ tighita mbeb gharatooŋadi to Yesu ighamgham di, ve tilooŋ saveeŋ to ndipain tonowen, le irau lolodi maau. \v 16 Tovenen tisaav pa Yesu tighaze: “Ai, saveeŋ to titem pani we, yom ulooŋa, ma maau?” \p Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Vee, you nalooŋa wa. Vena, yam awaat saveeŋ to Maaron rita, ma maau? Pasa, saveeŋ toni waaro eez isaav ighaze: \q2 ‘Maaron, yom ughur ndipain geegeu pa tipait yom izam! Yes to ndolman ris, ve yes to tighunghun tuz ne paam!’” \rq Mbo 8:2 \rq* \m \v 17 Yesu isavsaav padi le isob, ghoro ipul di tineep, ve ilaagh ivot pa ndug tiina Yerusalem, ve imuul ila pa ndug Betania. Mboŋ izi ve ineep tonowe. \s1 Yesu isaav, ve ai fik igorgor \r (Mk 11:12-14,20-24) \p \v 18 Mboŋ ndugizau, ghoro Yesu ighaze imuul ila pa ndug tiina Yerusalem. Ilaghlaagh ila, ve iyamaan tau pitoola. \v 19 Mata ila le ighita ai fik eez iyoon ila ataam dige. Tovenen ilaagh ŋarua ila ighaze igham anoŋa pida ve ighan. Eemoghon ila le ighita ai tonowen le anoŋa eta maau. Raua moghon. Tovenen isaav pa ai tonenen ighaze: “Aazne ve ila, yom pale ughur anoŋam eta muul maau.” Ye isavia saveeŋ tonene, ve rikia moghon ai tonowen raua imalai, ve igorgor. \rq Lu 13:6+ \rq* \m \v 20 Taghoniiŋa toni tighita mbeb gharatooŋa tonenen, le ruŋadi iza pani ve ŋgar todi isob. Ve tisaav tighaze: “Wai, vena to ai tonene rikia moghon raua imalai ve igorgor?” \p \v 21 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “You nasaav payam kat: Ighaze lolomim ru maau, ve aghur ila ariaŋa, yam paam irau agham mbeb inimale you nagham pa ai tonene. Ve tonene moghon maau. Yam pale irau agham mbeb tintina pida paam. Ighaze yam asaav pa lolooz tonene aghaze ‘Umundig, ve upiyaav taum ula te,’ nene pale mbeb tonenen ivot itaghon aliŋamim. \rq Mt 17:20 \rq* \m \v 22 Onoon kat, ighaze yam aghur ila to Maaron toman lolomim ee moghon, ve aghasoni pa mbeb eta, ye pale igham mbeb tonenen ivot payam.” \rq Mt 7:7+, 18:19; Yo 14:13+ \rq* \s1 Yes daba tighason Yesu pa sei to ighuri pa uraat toni \r (Mk 11:27-33; Lu 20:1-8) \p \v 23 Yesu ilooŋ ila sirsiir to Rumai Tiina lolo muul, ve ipatoot tamtoghon pa Maaron aliŋa. Tovenen yes daba to watooŋrau toman pooza pida tilup di, ve tila tivot toni, ve tighasoni tighaze: “Laak, uraat to ughamghami ne, yom izam pani vena? Ve sei kat to ighur ghom pa uraat tonene?” \rq Yo 2:18; Mbaŋ 4:7 \rq* \p \v 24 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Ghasoniiŋ tiam poia. Eemoghon you leg ghasoniiŋ eez payam paam. Ighaze apamuul ghasoniiŋ tiou, nene pale you napamuul tiam paam, ve navotia pughu to you izag pa uraat tiou. \v 25 Yo, asaav payou. Yoan to muuŋ irurughuuz tamtoghon, uraat toni pughu vena? Ye itaghon ŋgar to ndug sambam pa uraat toni, ma itaghon ŋgar to tamtoghon?” \p Yes tipamuul aliŋa rikia maau. Tiwasavon di tighaze: “Wai, pale tasaav vena? Ighaze tasaav taghaze: ‘Yoan itaghon ŋgar to ndug sambam,’ ye pale isaav pait: ‘Ighaze venen, pughu vena to yam aghur ila saveeŋ toni maau?’ \v 26 Ve ighaze tasaav taghaze: ‘Yoan itaghon ŋgar to tamtoghon,’ iit tamatughez pa ival tiina tonene. Pasa, tisob tighur ila tighaze Yoan, ye propet tau to Maaron. Ighaze tareu lolodi, pale tigham ŋgar eta.” \p \v 27 Tovenen tipamuul ghasoniiŋ to Yesu tighaze: “Ii, yei nikankaan pani.” \p Tauto Yesu ana isaav padi: “Ighaze venen, you paam, irau napamuul ghasoniiŋ tiam, ve navotia pughu to izag pa uraat tiou tonene maau.” \s1 Saveeŋ palelaaŋ to ŋgeu eez toman ndinatu ru \p \v 28 Yesu isaav muul pa yes daba to watooŋrau toman pooza tonenen ighaze: “Laak, yam agham ŋgar vena? Sawa eez, ŋgeu eez toman ndinatu ru tinepneep. Ye ila to natu olman, ve isaav pani ighaze: ‘Natug, you naghaze aazne yom ula ugham uraat ila vaen tiou lolo.’ \v 29 Natu olman tonowen iyasiil pani ighaze: ‘Ah, tinig imum.’ Eemoghon muri ghoro, ye itoor ŋgar toni, ve ila igham uraat tonenen. \p \v 30 Tamandi ila to natu muria paam, ve isavia saveeŋ raraate moghon pani. Ve natu tonowen iyok sorok ve isaav ighaze: ‘Tamaŋ, nene poia. You pale nataghon aliŋam.’ Eemoghon ye ila igham uraat maau. \v 31 Laak, ndinatu ru tonenen, sine to itaghon tama ŋgar toni?” \p Yes tipamuul aliŋa tighaze: “Natu olman.” \p Tovenen Yesu isaav padi muul ighaze: “You nasaav payam kat. Ndiran samsamiadi to youŋ takes toman ndiliva to ataam, tauto timuŋmuuŋ payam ve tilooŋ tila Maaron pooz toni lolo. \v 32 Pasa, sawa to Yoan inim ve ipatoot gham pa ataam to deŋia ila Maaron mata, yam aghur ila saveeŋ toni maau. Eemoghon ndiran samsamiadi to youŋ takes, toman ndiliva to ataam, yes tighur ila saveeŋ toni, ve rikia moghon tipul ŋgar todi samsamia, ve titoor ŋgar todi ila pa Maaron. Ve yam aghita ŋgar to tighami, eemoghon atoor ŋgar tiam ve aghur ila Yoan saveeŋ toni maau.” \rq Lu 7:29+ \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to uraata samsamiadi to tiŋgin uum vaen \r (Mk 12:1-12; Lu 20:9-19) \p \v 33 Yesu isaav padi muul ighaze: “Aghur taliŋamim ve alooŋ saveeŋ palelaaŋ ite tonene. Sawa eez, taan tau eez igharaat taan toni, ve ivazog vaen ila.\f + \fr 21:33 \ft Yes Israela tinimale ai vaen to Maaron, ma uum vaen toni. Pasa, muuŋ ye igham nditimbudi tila tivot taan to yes Kanaana, ve igham taan tonowen padi. Leso tineep tonowe, ve tigham ŋgar popoia tivotvot, inimale ai vaen ighur anoŋa popoia ivotvot. Eemoghon sawa naol, yes Israela titaghon ŋgar poia maau. Ve sawa to Maaron imbaaŋ uraata toni padi pa tipasaluŋgan di, yes Israela tilooŋ di maau, ve tiwaghamun di. \f* \m Ghoro ikau sirsiir iluvuti, ve itai saambu eez inim ndug to pisooŋ vaen. Ve irei mbeez aghe mala, leso yes uraata tineep izala sala, ve matadi izila pa uum vaen ve tiŋgini. Ye igharaat mbeb naol tonenen le isob, ghoro ipul uum vaen toni ila uraata pida nimadi. Leso tigham uraat pani, ve sawa to youŋ vaen anoŋa, ghoro tivalagi, ve pida inim vaen tau a, ve pida inim yes adi. Ye igharaat saveeŋ toman di le isob, ghoro imundig, ipul ndug toni, ve ila ineep mala izi ndug ite. \rq Mbo 80:8+; Is 5:1+ \rq* \p \v 34 “Inepneep izi tonowe le sawa to youŋ vaen anoŋa ivot, ghoro imbaaŋ mbesooŋa toni pida tila to yes uraata tonowen. Leso tiŋgig di, ve tigham vaen anoŋa to tighuri pa uum tau. \v 35 Eemoghon sawa to mbesooŋa toni tila peria todi, yes uraata tonowen tikis di. Mbesooŋa eez, tirabi le nagho isami. Ve ite, tirabi imaat. Ve ite inim tol, nene tirabi pa yaam. \v 36 Tovenen uum tau imbaaŋ mbesooŋa toni pida muul tila. Yes ival ris. Tilib pa nditadi to ye imbaaŋ di muuŋ. Eemoghon yes paam, uraata tonenen tigham ŋgar raraate padi. \p \v 37 “Muri ghoro, uum tau imbaaŋ tau natu ana ila todi. Pasa, igham ŋgar ighaze tau natu ila, ghoro tiroron pani ve tilooŋ aliŋa. \v 38 Eemoghon sawa to yes uraata tonenen tighita natu ilaghlaagh saguan iŋarua di inim, tiwasavon di tighaze: ‘Ou, aghita. Nowe tiina toit natu, tauto ilaagh inim we. Muri, ye pale igham uum tonene toman mbeb tisob to tama. Tala tarabi imaat. Leso tagham mbeb naol tonene tinim leed.’ \v 39 Tovenen tila tikisi, ve tiweua ivot ila saguan pa uum vaen, ve tirabi imaat.” \rq Hib 13:12 \rq* \p \v 40 Yesu isavia saveeŋ tonene le isob, ghoro ighason di ighaze: “Yam agham ŋgar vena? Ighaze uum vaen tau ila ivot to yes uraata tonowen, nene pale igham vena padi?” \p \v 41 Yes tipamuul aliŋa tighaze: “Ye pale irab ndiran samsamiadi tonowen tisob timatmaat. Ve mateeŋ todi pale poia maau. Toman yabyabuuŋ tiina. Ghoro ighur uum vaen toni ila tamtoghon pida nimadi. Leso tiŋgin poiani, ve sawa to youŋ vaen anoŋa, ghoro tighur pida ila pani.” \rq Mbaŋ 13:46, 28:28 \rq* \p \v 42 Ghoro Yesu isaav padi muul ighaze: “Maaron aliŋa waaro eez to timbooda, yam awaata rita, ma maau? Saveeŋ tonowen isaav ighaze: \q2 ‘Yaam to yes to reiŋ ruum matadi velegini ve tipiyaava ilale, tauto inim pughu pa ruum ve ipaloti. Leso ruum iyoon ariaŋa izala pogho. \q2 Maaron tau igham mbeb tonene ivot. Ve yei nighita inimale mbeb gharatooŋa eez ila matamai.’” \rq Mbo 118:22+ \rq* \p \v 43-44 Ghoro Yesu iseeŋ saveeŋ toni muul tovene: “Ighaze tamtoghon eta itap ve irab tau izala yaam tonowen, nene pale irab mbirisan tau le mazuvu mazuvu. Ve ighaze yaam tonenen itap izala tamtoghon eta pogho, nene pale imbiriis le ŋeneŋ ŋeneŋia. Tovenen you nasaav payam kat: Maaron pale ipas pooz to ndug sambam payam, ve ighuri ila tamtoghon pida nimadi. Leso tigham uraata le anoŋa ivot.” \rq Is 8:14+; Ro 9:33; 1Pe 2:4,7+ \rq* \p \v 45 Yes daba to watooŋrau toman ndiran tutuuŋa tilooŋ saveeŋ palelaaŋ tonene, ve tighilaal tighaze Yesu isavia saveeŋ tonene iŋarua di. \v 46 Tovenen tighaze tikisi pataghaaŋ. Eemoghon timatughez pa ival tiina. Pasa, yes tighita Yesu tighaze ye propet to Maaron. \c 22 \s1 Poiŋ to Maaron to inim pait ne, tayasiil pani malep \r (Lu 14:15-24) \p \v 1 Yesu isavia saveeŋ palelaaŋ ite paam padi ighaze: \v 2 “Pooz to ndug sambam, nene inimale kinik eez to ighaze igham ghanghaniiŋ tiina pa vaiuuŋ to natu. \v 3 Tovenen isavtaran tamtoghon katindi ighaze tinim tighita vaiuuŋ to pale ivot. Ye itar tau pa mbeb naol le isob, ghoro imbaaŋ mbesooŋa toni pida tila pa youŋ yes to poiŋ toni igham di. Eemoghon tila le ndiran tonowen lolodi pa tila maau. \p \v 4 “Tovenen kinik imbaaŋ mbesooŋa toni pida paam, ve isaav padi ighaze: ‘Ndiran to nasavtaran di pa tinim, yam ala ve asavia aliŋag padi aghaze: Aniiŋ to ghanghaniiŋ, you nagharaata isob wa. Ve narab makau tubudi pida paam. Tovenen natar taug pa mbeb tisob, ve nasaŋan di moghon. Rikia tinim pa ghanghaniiŋ to vaiuuŋ tonene.’ [Tovenen yes mbesooŋa tila ve tipaesia kinik aliŋa pa ndiran tonowen.] \v 5 Eemoghon yes matadi velegin poiŋ to kinik inimale mbeb sorok, ve timundig tiwaghaughau pa uraat todi todi. Eez ila igham uraat pa uum toni, ite ila pa uraat toni to raukoliiŋ. \v 6 Ve pida tikis yes mbesooŋa to kinik, ve tipamayaŋin di, ve tirab di timatmaat. \p \v 7 “Ŋgar to tighami, nene ipas kinik ate, le ate yabyab kat. Tovenen imbaaŋ ndaaba toni tila, ve tirab yes to tirab mbesooŋa toni ne, le tisob timatmaat, ve titun ndug todi paam. \v 8 Muri ghoro, ye ipoi mbesooŋa toni pida tinim, ve isaav padi ighaze: ‘Wais, ghanghaniiŋ to natug vaiuuŋ toni, natar taug pani wa. Eemoghon ndiran to papazogi nasavtaran di pa tinim, yes popoiadi irau to tinim pa ghanghaniiŋ tonene maau. \rq Mbaŋ 13:46 \rq* \m \v 9 Tovenen yam amuul ala, ve ayoon irau ataam volaŋadi to naol ne. Ve sei masin to ighaze aghita di, ghoro apoi di tisob tinim pa ghanghaniiŋ to vaiuuŋ tonene.’ \p \v 10 “Tovenen yes mbesooŋa tonenen tila tirau ataam to naol, ve tiyou tamtoghon tisob to tindeeŋ di ne tinim, le ruum to vaiuuŋ lolo ivon kat. Tigham ndiran popoiadi, ve yes to ghamuuŋ ŋgar samsamia paam. \p \v 11 “Ghoro kinik ilooŋ ila ruum to vaiuuŋ ighaze ighita yes to tinim pa ghanghaniiŋ. Mata ila le ighita ŋgeu eez inepneep. Ye ighur nonogiiŋa poia to vaiuuŋ maau, ve inim sorok. \rq Syg 3:4+, 19:8 \rq* \m \v 12 Tovenen kinik ighasoni ighaze: ‘Ŋgeu tiou, pughu vena to undud ghom pa nonogiiŋa poia to vaiuuŋ maau, ve ulooŋ unum sualen? [Matam velegin ghou?]’ Ŋgeu tonowen, le saveeŋ maau. \v 13 Tovenen kinik isaav pa uraata toni pida ighaze: ‘Akau aghe ve nima, ve apiyaava ivot ila ndoroom tiina to potla we. Yes to tineep izi ndug tonowen, yabyabuuŋ tiina igham di, ve tiyakyak toman livodi kikikia.’” \rq Mt 8:12 \rq* \p \v 14 Ghoro Yesu ipasob saveeŋ toni ighaze: “Poiŋ to Maaron ila pa ival tiina. Eemoghon tamtoghon eŋaeŋa moghon, to ye igham di tinim le.” \s1 Ghasoniiŋ to piyavooŋ takes ila pa kinik tiina to Rom \r (Mk 12:13-17; Lu 20:20-26) \p \v 15 Muri ghoro, ndiran tutuuŋa pida tila tilup di, ve tikaal ataam pa Yesu. Tighaze titombaana pa savsaveeŋ, ve ighaze ipiyaav aliŋa sosori eta, ghoro inim pughu pa tipayoonda pa savsaveeŋ. \v 16 Tovenen timbaaŋ taghoniiŋa todi pida toman tamtoghon pida to Erod tila to Yesu ve tigham saveeŋ ŋgoreeŋ pani tighaze: “Patoŋaaŋ, yei niwatag: Yom ŋgeu to saveeŋ onoon moghon. Ighaze upatooŋ tamtoghon pa ataam to Maaron, saveeŋ tiom isob nene onoon moghon. Ve ighaze tamtoghon izadi tintina, ma ledi izadi maau, yom ugham ŋgar pa mbeb tovene maau. Usasavia ŋgar raraate moghon pa tamtoghon tisob, ve usavsaav ghazooŋa ila matadi. \v 17 Tovenen usaav ghazooŋa payei. Ugham ŋgar vena? Ighaze iit Yuda tapiyaav takes ila pa kinik tiina to Rom, pale deŋia pa tutuuŋ toit, ma maau?” \p \v 18 Eemoghon Yesu iwatag ŋgar todi samia tonenen wa. Tovenen isaav padi ighaze: “Yam ndiran to kaarom. Aparim taumim sorok pa ghurla tiam! Pughu vena to aghaze atoov ghou? \v 19 Yaam to tapiyaava pa takes ne, apatooŋ eta ve naghita.” Tovenen tigham yaam denari eez ila toni, \v 20 ve ighason di ighaze: “Laak, sei anunu ve iza tonene?” \p \v 21 Yes tipamuul ghasoniiŋ toni tighaze: “Nanan kinik tiina to Rom.” \p Yesu isaav padi muul ighaze: “Tau tonene. Ighaze mbeb to kinik tiina to Rom, ghoro aghami imuul ila to tau. Ve mbeb to Maaron, yam apamuula ila to Maaron.”\f + \fr 22:21 \ft Yesu saveeŋ toni, pughu tovene. Yaam denari, nene kinik to Rom anunu ineep ila. Tovenen ighaze yes Yuda tipiyaav yaam tonowen ila pani, nene deŋia. Eemoghon iit tamtoghon tagham Maaron nagho. Tovenen iit irau taghur tauud tanim Maaron le. \f* \rq Mbnp 1:27; Ro 13:7 \rq* \p \v 22 Yes tilooŋ saveeŋ toni tonene le ruŋadi iza pani. Tovenen tipul Yesu, ve tighau. \s1 Ghasoniiŋ pa mundigiiŋ to yes mateeŋa \r (Mk 12:18-27; Lu 20:27-40) \p \v 23 Yes Sadusi tisavsaav tighaze mateeŋa irau timundig maau. Ndag ee moghon tonenen, Sadusi pida tila to Yesu, \v 24 ve tighasoni tighaze: “Patoŋaaŋ, muuŋ Mose isaav tovene: ‘Ighaze ŋgeu eta ivai, ve yesuru azuwa ledi natudi eta maau ve tamoot imaat, nene tazi irau ivai naar toni. Leso liva ipoop, ve natudi tonenen igham tama olman to imaat ne ina, ve iyoon pa mbeb toni.’ \rq Lo 25:5 \rq* \m \v 25 Laak, sawa eez, toŋvetaz liim ve ru tineep toman ghei. Ŋgeu aidaba ivai, eemoghon le natu maau ve imaat. Tovenen tazi to itaghoni, ye igham naar tonowen ve ivaii. \v 26 Eemoghon tazi tonowen paam, le natu maau, ve imaat. Ŋgar raraate ivot pa nditazidi ila ila le tisob timaat. \v 27 Muri ghoro, naar tonenen paam, ana imaat. \v 28 Laak, sawa to Maaron ipamundigin yes mateeŋa, nene pale liva tonowen inim sei kat azuwa? Pasa, yes liim ve ru, to tisob tivaii.” \p \v 29 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Oyai, yam tonene awatag Maaron tapiri ve saveeŋ toni rita maau. Tauto ŋgar tiam iwaghamgham. \v 30 Sawa to Mboŋ Muri ve Maaron ighaze ipamundigin yes mateeŋa, nene pale tamtoghon tivai muul maau. Nepooŋ todi pale inimale yes aŋela to tineep izi sambam. \p \v 31-32 “Yo, you naghaze naghason gham pa mundigiiŋ to yes mateeŋa. Vena, Maaron aliŋa waaro eez isaav payam ighaze: \q2 ‘You Maaron to Abaraam, Maaron to Isak, ve Maaron to Yakop.’ \rq Igham 3:6 \rq* \p “Yam awaat saveeŋ tonenen, ma maau? Maaron, ye Maaron to yes mateeŋa maau. Ye Maaron to yes to tineep matadi iyaryaar.”\f + \fr 22:31-32 \ft Yesu saveeŋ toni pughu tovene: Abaraam, Isak, ve Yakop timaat, ve ndaman 400 ma venen inim ila, ghoro Maaron isavia saveeŋ tonene pa Mose. Tovenen Abaraam, Isak, ve Yakop timaat muuŋ wa. Eemoghon Maaron isavia di inimale yes tineep matadi iyaryaar. \f* \rq Mbaŋ 7:32; Hib 11:16 \rq* \p \v 33 Ival tiina tilooŋ saveeŋ toni tonene, le ruŋadi iza pani, ve ŋgar todi isob. \s1 Tutuuŋ sine to tiina kat ilib pa tutuuŋ tisob? \r (Mk 12:28-34; Lu 10:25-28) \p \v 34 Ndiran tutuuŋa tilooŋ tighaze Yesu igham yes Sadusi tiwaghamgham pa savsaveeŋ, tovenen tilup di ve tila to Yesu, \v 35 ve tamtoghon todi eez to le ŋgar tiina pa tutuuŋ, ana itoov ghasoniiŋ Yesu ighaze: \v 36 “Patoŋaaŋ, tutuuŋ sine to tiina kat ilib pa tutuuŋ tisob?” \p \v 37 Yesu ipamuul ghasoniiŋ toni ighaze: \q2 “Lolom pa Tiina tiom Maaron. Ughur lolom toman ŋgar tiom ve tapirim isob ila pani. \rq Lo 6:5 \rq* \p \v 38 “Tutuuŋ tonene to tiina kat ilib pa tutuuŋ tisob. \v 39 Ve tutuuŋ tiina ite to inim ru pani, nene ŋgara igharau ris. \q2 ‘Lolom pa tamtoghon ve ugham poian di, inimale lolom pa taum.’ \rq Wkp 19:18; Mt 19:19 \rq* \m \v 40 “Saveeŋ to Mose ve yes propeta, nene isob ineep ila tutuuŋ ru tonene lolodi.” \rq Mt 7:12; Ro 13:10; Ga 5:14 \rq* \s1 Ighaze Mesia ivot ila siŋ to kinik David, pale iza irau ilib pa David vena? \r (Mk 12:35-37; Lu 20:41-44) \p \v 41 Ndiran tutuuŋa tonenen tilup di ve tinepneep, ve Yesu ana ighason di ighaze: \v 42 “Laak, yam agham ŋgar vena pa Mesia? Pale ivot ila siŋ to sei?” Yes tipamuul aliŋa tighaze: “Ye pale ivot ila siŋ to kinik David.” \rq Yo 7:42 \rq* \p \v 43 Tovenen Yesu ighason di muul: “Ighaze venen, pughu vena to Maaron Avuvu ipamundigin David, ve ye iwaat Mesia ighaze ‘Tiina toni’? \rq Mbaŋ 2:30+ \rq* \m \v 44 Pasa, muuŋ David isaav ighaze: \q2 ‘Maaron isaav pa Tiina tiou ighaze: “Unum mbolem izi ila pa nimag waan, le irau natatan koiamŋa, ve tapiridi isob kat, ve uvazag di ila aghem samba.” ’ \rq Mbo 110:1; 1Kor 15:25; Hib 1:13 \rq* \p \v 45 “Ighaze David tau iwaat Mesia ighaze ‘tiina toni,’ pale Mesia ivot ila siŋ to David vena?”\f + \fr 22:45 \ft Saveeŋ to Yesu tonene, pughu tovene: Ighaze Mesia ivot ila siŋ to David itaghon ataam to iit tamtoghon to taan tavotvot pani, nene irau David ipoii ighaze ‘Tiina toni’ ne maau. Pasa, David ivot muuŋ. Eemoghon Mesia ivot itaghon ataam tovene maau. Ye Maaron tau Natu to ineep sambam ve izi inim. Pughu tonene to David ipoii ighaze ‘Tiina toni.’ \f* \p \v 46 Yes tilooŋ saveeŋ toni tonene, le neneeŋadi. Ŋgeu eta irau ipamuul Yesu saveeŋ toni maau. Tovenen sawa tonenen ve ila, tamtoghon eta ighasoni pa saveeŋ eta muul maau. Pasa, timatughez pani. \c 23 \s1 Yesu iveivei pa tamtoghon pa ŋgar pakuruuŋ to ndiran tutuuŋa ve yes ŋgara to tutuuŋ \r (Mk 12:38-39; Lu 11:43,46, 20:45-46) \p \v 1 Muri ghoro, Yesu isaav pa ival tiina toman taghoniiŋa toni ighaze: \v 2 “Ndiran tutuuŋa ve yes ŋgara to tutuuŋ tikis saveeŋ to Mose, ve tigham Mose ina pa anadi tipatoot tamtoghon pa Maaron aliŋa. \v 3 Tovenen saveeŋ isob to tipatoot gham pani, matamim kisini ve ataghoni. Eemoghon ŋgar to tighamghami ne, yam ataghoni malep. Pasa, saveeŋ naol to tipatoot tamtoghon pani, taudi titaghoni maau. \rq Mal 2:7+ \rq* \m \v 4 Yes tiseeŋ Maaron tutuuŋ toni pa tutuuŋ katindi itaghon taudi ŋgar todi, ve avodi iyaryaaŋ pa tamtoghon leso titaghon di. Tauto tigham pataŋani naol pa tamtoghon tinimale ai posaaŋ tintina to ipataŋan kat pa badooŋ di. Eemoghon lolodi pa tiuul di rita pa badooŋ di maau. \rq Mt 11:28; Mbaŋ 15:10 \rq* \m \v 5 Ŋgar tisob to tighamgham di ne, tigham di pasa, tighaze tamtoghon tighita di ve tipait izadi. Aghita. Mbeb todi to saveeŋ pida to Maaron ineep ilooŋ ila ve tipoos di ila ndamodi ve nimadi, nene tintina kat. Tilib pa tamtoghon pida todi. Ve nonogiiŋa to tindud di pani ne, tovene paam. Mburudi mamala. Leso tamtoghon tighita ve tipait di.\f + \fr 23:5 \ft Yes Yuda tipospoos Maaron aliŋa waaro pida ila nimadi ve ndamodi, ve tindud di pa nonogiiŋa to mburudi mamala pasa, tighaze ŋgar tonenen pale iuul di, leso matadi iŋgal Maaron irau sawa isob. Ughita Igham 13:9; Nam 15:37+; Lo 6:8, 11:18, 22:12. \f* \m \v 6 Ighaze tila pa ghanghaniiŋ, ma tilooŋ tila rumai, yes tighaze le tineep ila watiiŋ popoiadi to tighur di pa yes to izadi tintina. \rq Lu 14:7 \rq* \m \v 7 Ve ighaze tilaagh ila maran ate, yes tighaze le tamtoghon tighita di ve tisavia saveeŋ popoia padi inimale pakuruuŋ di, ve tipoi di tighaze ‘Rabi’ (o ‘Patoŋaaŋ’). \p \v 8 “Eemoghon yam to ataghon ghou ne, tamtoghon tipoi gham tighaze ‘Patoŋaaŋ’ malep. Pasa, patoŋaaŋ tiam ee moghon kat, nene you. Tovenen yam awaghiton gham aghaze yam raratemim moghon. Pasa, yam asob anim toŋvetaz. \v 9 Ve apait tamtoghon eta to taan ve apoii aghaze ‘tamamim’ malep. Pasa, Tamamim ee moghon, nene Maaron to ineep izi sambam. \v 10 Ve tipoi gham tighaze ‘daba tiei’ malep. Pasa, daba tiam ee moghon, nene Mesia. \v 11 Tovenen ighaze tamtoghon eta ighaze iza inim tiina kat ila lolomim, ye irau itatan tau iza, ve inim mbesooŋa payam. \rq Mt 20:26; Lu 22:26; Pil 2:5+ \rq* \m \v 12 Pasa, tamtoghon to ighaze ipait tau iza, nene pale titatan iza izi. Ve ighaze tamtoghon eta itatan tau iza, nene pale tipait iza inim tiina.” \rq Lu 14:11, 18:14; 1Pe 5:6; Yems 4:10 \rq* \s1 Yesu iyaan ndiran tutuuŋa ve yes ŋgara to tutuuŋ \r (Lu 11:39-46) \p \v 13-14 Yesu isaav muul ighaze: “Yam ndiran tutuuŋa ve yam ŋgara to tutuuŋ, akaria gham wa! Yam ndiran to aparim taumim sorok pa ghurla tiam. Yam taumim ataghon pooz to ndug sambam maau. Ve yes to tizuaria di tighaze titaghon pooz to Maaron ve tilooŋ tila ndug sambam, yam aŋgalsekin di, ve aponpoon ataam padi.\f + \fr 23:13-14 \ft Ndiran ŋgara pida tighaze saveeŋ waaro ite ineep ila saveeŋ tonene paam itaghon saveeŋ to Mk 12:40, ve Lu 20:47. Saveeŋ tovene: “Yes tiwatombanon yes ndinaara, ve tigham ruum todi toman mbeb tisob to tineep ilooŋ ila tinim ledi. Ve tiyotyoot suŋuuŋ todi le mala kat. Leso tamtoghon tighita di tighaze yes ndiran patabuaŋa. Tovenen atia to iza todi, nene pale tiina le tiina kat.” \f* \p \v 15 “Yam ndiran tutuuŋa ve yam ŋgara to tutuuŋ, akaria gham wa! Yam ndiran to aparim taumim sorok pa ghurla tiam! Pasa, yam alaghlaagh taan, ve aravraav irau ndug tisob, leso ayou lemim tamtoghon ve titaghon gham pa ŋgar tiam. Ve ighaze agham ŋgeu ee moghon kat, nene aghita aghaze uraat tiam ighur anoŋa wa. Eemoghon yes to agham di tinim lemim, yam ayes di pa ŋgar tiam samsamia, le tilib payam kat. Tovenen muri, yamŋa pale asob ala ndug samia. \p \v 16 “Akaria gham wa! Yam matamim pisi. Eemoghon aghaze apatooŋ tamtoghon pa ataam to Maaron. Yam aghamun tamtoghon ŋgar todi. Pasa, asavsaav padi tovene: ‘Ighaze tamtoghon eta iwaat Rumai Tiina iza pa ipariaaŋ saveeŋ toni, nene saveeŋ tonenen inim yaghur sorok. Iyaryaaŋ maau. Ve ighaze iwaat yaam gol to ineep ila Rumai Tiina lolo ne iza, nene pale saveeŋ toni iyaryaaŋ kat. Irau itoor aliŋa muul maau.’ \rq Mt 15:14 \rq* \m \v 17 Yam matamim pisi, ve lemim ŋgar maau kat! Sa mbeb to mbeb tiina kat ila Maaron mata? Rumai toni, ma yaam gol to ineep ila rumai lolo? Yaam gol, nene mbeb tiina maau. Rumai to Maaron to igham yaam tonowen inim mbeb patabuaŋ ila Maaron mata. \v 18 Ve yam asavsaav paam tovene: Ighaze tamtoghon eta iwaat artaal iza pa ipariaaŋ saveeŋ toni, nene pale saveeŋ toni tonenen inim yaghur sorok. Iyaryaaŋ maau. Eemoghon ighaze ye iwaat mbeb to igham pa watooŋrau ne iza, nene pale saveeŋ toni iyaryaaŋ kat. Irau itoor aliŋa muul maau. \v 19 Yam matamim pisi! Sa mbeb to tiina kat ila Maaron mata? Mbeb to tamtoghon tigham pa watooŋrau, ma artaal? Mbeb to tamtoghon tigham pa watooŋrau, nene mbeb tiina maau. Artaal, tauto igham mbeb tonowen inim mbeb patabuaŋ to Maaron. \v 20 Tovenen ighaze tamtoghon eta iwaat artaal iza pa ipariaaŋ saveeŋ toni, nene ilup artaal toman mbeb tisob to tineep izala. \v 21 Ve ighaze tamtoghon eta iwaat Rumai Tiina iza pa ipariaaŋ saveeŋ toni, nene inimale ye iwaat Maaron iza paam. Pasa, Rumai Tiina, nene Maaron ina to nepooŋ. \v 22 Ve ighaze tamtoghon eta iwaat ndug sambam pa ipariaaŋ saveeŋ toni, nene inimale ye iwaat Maaron ina to ghamuuŋ pooz, ve Maaron iza paam. Pasa, Maaron inepneep ila ina tonowen. \rq Is 66:1; Mt 5:34 \rq* \p \v 23 “Yam ndiran tutuuŋa ve yam ŋgara to tutuuŋ, akaria gham wa! Yam ndiran to aparim taumim sorok pa ghurla tiam! Pasa, mbeb tiam soroksorok inimale ndoor, nene matamim iŋgalŋgal pa valagiiŋ di tinim ndouŋ saaŋgul, ve aghamgham ndouŋ eŋaeŋa pa Maaron. Nene poia. Ŋgar tiam tonanan, apuli malep. Eemoghon tutuuŋ to tintina kat ila Maaron mata, yam lolomim imaghmaagh padi! Tutuuŋ tovene: ‘Uŋgabiiz poian saveeŋ to tamtoghon ve ugharaata le deŋia,’ ‘lolom isamin tamtoghon ve uul di,’ ve ‘usavia saveeŋ onoon moghon ve utaghon saveeŋ mbuaaŋ tiom.’ Tutuuŋ tovene, yam ataghon di paam, ghoro poia. \v 24 Yam matamim pisi! Eemoghon aghaze apatooŋ tamtoghon pa ataam to Maaron. Yam animale tamtoghon to mboromroom itap izila rubruub toni lolo ve itapaara ilale. Eemoghon kamel to mbeb tiina kat, ye ighita maau, ve itoona moghon.\f + \fr 23:24 \ft Saveeŋ to Yesu tonene, pughu tovene: Tutuuŋ pida to Maaron ighita di ighaze nene tiina maau, nene ndiran tutuuŋa tighita di tinimale mbeb tiina, ve tizuaria di pa taghoniiŋ di. Eemoghon sosor todi tintina to igham di tisami kat ila Maaron mata, nene tighilaal di maau. \f* \rq Wkp 27:30; Mika 6:8 \rq* \p \v 25 “Yam ŋgara to tutuuŋ ve yam ndiran tutuuŋa, akaria gham wa! Yam ndiran to aparim taumim sorok pa ghurla tiam! Yam animale tamtoghon to imen rubruub dige le iŋgalaaŋ kat. Eemoghon lolo, muun inepneep sone. Onoon, ŋgar to yam aghamghami, nene poia ila tamtoghon matadi. Eemoghon lolomim, nene ivon pa ŋgar to yubuuŋ, ve matamim mbeb, ve aghamgham ŋgar pa taumim moghon. \rq Mk 7:4 \rq* \m \v 26 Yam ndiran tutuuŋa, matamim pisi! Yam irau agharaat lolomim le iŋgalaaŋ muuŋ. Leso ŋgar to aghamghami ila tamtoghon matadi ne iŋgalaaŋ paam. \rq Mt 15:20; Tit 1:15 \rq* \p \v 27 “Yam ŋgara to tutuuŋ ve yam ndiran tutuuŋa, akaria gham wa! Yam ndiran to aparim taumim sorok pa ghurla tiam! Yam animale naal poghodi to tamtoghon tigharaat di le paghunadi kat. Eemoghon lolodi, nene tivon pa mateeŋa tuadi ve mbeb mbuzadi naol. \rq Mbaŋ 23:3 \rq* \m \v 28 Yam animale mbeb tonowen. Pasa, ŋgar to yam aghami ila tamtoghon matadi, nene tamtoghon tighita ve tighaze pa yam ndiran deŋiamim ila Maaron mata. Eemoghon lolomim ivon pa kaarom toman ŋgar naol to tiyel pa Maaron tutuuŋ toni. \rq Lu 16:15 \rq* \s1 Atia to pale iza to ndiran tutuuŋa ve yes ŋgara to tutuuŋ \r (Lu 11:47-51) \p \v 29 “Yam ŋgara to tutuuŋ ve yam ndiran tutuuŋa, akaria gham wa! Yam ndiran to aparim taumim sorok pa ghurla tiam! Agham ŋgar imuul ila pa yes propeta ve ndiran deŋiadi to muuŋ nditimbumim tighur koi padi ve tirab di timaat. Ndiran tonowen, to aazne yam agharaat naal todi poghodi, ve apambood di le paghunadi kat pa apakur di. \v 30 Ve asavsaav tovene: ‘Inimale yei nineep pa sawa tonowen, tone ŋgar samia to nditimbumai tigham pa yes propeta, yei irau nitaghoni maau.’ \v 31 Tovenen yam avotia taumim. Ndiran to muuŋ tirabrab yes propeta timatmaat ne, papaghu todi to yam! \v 32 Poia. Apasob uraat to nditimbumim tonenen le isob kat! \rq Mbaŋ 7:52 \rq* \p \v 33 “Yam moot! Yam moot samsamia ndinatudi! Pale apaghau taumim pa Maaron mbalmbali toni vena? Maau. Ye pale ighur atia payam, ve ipiyaav gham azila ndug samia. \rq Mt 3:7 \rq* \m \v 34 Tovenen you nasaav payam kat tovene: You pale nambaaŋ yes propeta, toman ndiran to ledi ŋgar popoia, ve ndiran ŋgara to tutuuŋ tilat tiam. Tamtoghon todi pida, yam pale arab di timatmaat. Ve pida, arab di tizala ai pambarooŋ. Ve pida, alos di ila rumai tiam lolodi, ve aghur pataŋani naol padi, ve anaan di taghon ndug ndug gha tila. \rq Mbaŋ 5:40, 22:19; 2Kor 11:24; Hib 11:36+ \rq* \m \v 35 Tovenen atia to pale iza tiam, nene tiina le tiina kat. Pasa, ndiran deŋiadi tisob to tamtoghon tirab sorokin di, siŋ todi atia pale iza tiam. Muuŋ, Abel, ye le sosor eta maau, ve togha Kain irab sorokini imaat. Sawa tonenen, ve inim sawa to arab Barakia natu Sakaria imaat izi bodbodaaŋ pa artaal ve Rumai Tiina. Ndiran deŋiadi tisob tonowen siŋ todi atia pale iza tiam. \rq Mbnp 4:8; Hib 11:4 \rq* \m \v 36 You nasaav payam kat: Ŋgar samsamia tisob tonenen atia pale iza to yam ndiran to aazne.” \s1 Yesu lolo ipataŋan pa Yerusalem \r (Lu 13:34-35) \p \v 37 Ghoro Yesu isaav muul toman lolo ipataŋan ighaze: “Aa Yerusalem, Yerusalem, yom ndug to urabrab propet to Maaron timaat. Ve yes uraata to ye imbaaŋ di tilat payom, yom urabrab di pa yaam ve timatmaat. Sawa naol, you naghaze nalup tamtoghon tiom tinim tiou. Leso napakud di inimale tatareek ipakud ndinatu pa bage. Eemoghon yam lolomim pa ŋgar tovene maau. \rq Mbaŋ 7:59 \rq* \m \v 38 Tovenen Maaron pale ipul rumai tiom ineep sorok, ve le tamtoghona maau. \rq Yer 12:7; Mt 24:15 \rq* \m \v 39 Ve you nasaav payom: Yom pale ughita ghou muul maau le irau ŋgar to tamtoghon tiom ivot, ve tisaav tighaze: \q2 ‘Poia to Maaron iza to ŋgeu tonene ve ipaloti. \q2 Pasa, ye igham Maaron nagho ve inim.’” \rq Mbo 118:26 \rq* \c 24 \s1 Yesu isaav pa rewaaŋ Rumai Tiina to Maaron \r (Mk 13:1-2; Lu 21:5-6) \p \v 1 Yesu ipul Rumai Tiina, ve ivot ila pumuri, ghoro taghoniiŋa toni tila toni, ve tipatooŋ ila pa Rumai Tiina toman ruum pida to tiyoon tigharau. \v 2 Eemoghon Yesu isaav padi ighaze: “Yam aghita Rumai Tiina toman ruum pida to tiyondyood we? You nasaav payam kat. Muri pale tireu mbirisan di tisob tizi. Irau tipul yaam eta ineep izala yaam ite pogho muul maau.” \rq Lu 19:44 \rq* \s1 Pataŋani naol pale tivot muuŋ, ghoro tireu Rumai Tiina izi \r (Mk 13:3-13; Lu 21:7-19) \p \v 3 Yes tilaagh tizala lolooz Oliv, ghoro Yesu mbole izi tonowe. Yesŋa taghoniiŋa toni moghon tinepneep, ve tisaav pani tighaze: “Usaav ghazooŋa payei. Saveeŋ to usavia pa rewaaŋ Rumai Tiina, ŋeez o mbeb tonenen ivot? Ve ighaze mulaaŋ tiom toman taan sawa igharau, pale sa mbeb inim ghilalooŋ pani?” \p \v 4 Yesu isaav padi ighaze: “Apatum gham! Pa vene, tamtoghon eta iweu gham ve apul ataam tiou. \rq Mbaŋ 20:30+; Ep 4:14; 2Tes 2:1+; 1Yo 4:1 \rq* \m \v 5 Pasa, muri, tamtoghon naol pale tinim, ve tiwaat sorokin you izag, ve tighaze: ‘You tonene, Mesia.’ Ve tamtoghon katindi pale tighur ila kaarom todi tonowen, ve tipul ataam tiou. \rq Mbaŋ 5:36+; 1Yo 2:18 \rq* \m \v 6 Yam pale alooŋ malmal tintina varudi. Ve alooŋ saveeŋ yaghur tighaze malmal tintina pale tivot. Eemoghon asaŋeeŋ malep. Pasa, mbeb tovene pale tivot itaghon Maaron ŋgar toni. Eemoghon taan sawa, nene sone. \v 7 Tovenen ndug tintina pida pale tigham malmal pa ndug pida paam. Ve kinik pida pale tigham malmal pa kinik to ndug pida. Pitool pale ivot izi ndug pida, ve yoŋgyoog itok taan. \rq Syg 6:3+ \rq* \m \v 8 Pataŋani naol tonowen, nene tinimale yabyabuuŋ to ndiliva tiyamaana muuŋ, ghoro tipoop.\f + \fr 24:8 \ft Yes Yuda tighur ila tighaze: Pataŋani naol pale tivot muuŋ itaghon Maaron ŋgar toni, ghoro Mesia inim ve igham nepooŋ poia ivot. \f* \s1 Tamtoghon pale tighur pataŋani pa yes to titaghon Yesu \p \v 9 “Sawa tonenen ighaze ivot, nene pale tamtoghon tikis gham, ve tighur pataŋani naol payam, ve tirab tamtoghon tiam pida timatmaat. Ve ndug tisob pale tighur koi payam. Pasa, yam avotia you izag, ve ataghon ghou. \rq Mt 10:22; Yo 15:18 \rq* \m \v 10 Tovenen sawa tonenen, tamtoghon katindi to tighur inim tiou, pale tighur muridi payou, ve tiwaghurun koi pa taudi, ve tiwaghurun di tila yes daba nimadi, leso tighur yabyabuuŋ padi. \v 11 Ve propet kaaromŋa naol pale timundig, ve titoom tighaze yes tivotia Maaron aliŋa, ve tiweu ival tiina ve tipul ataam to Maaron. \rq 1Tim 4:1+; 2Pe 2:1; 1Yo 4:1 \rq* \m \v 12 Ŋgar samia pale ivot inim tiina. Tovenen tamtoghon naol pale tighur muridi pa Maaron. Ve ŋgar to taghur lolood pa Maaron ve tamtoghon, nene pale izi izi le isob. \rq 2Tim 3:1+; Syg 2:4 \rq* \m \v 13 Eemoghon tamtoghon to ighaze iyoon ariaŋa, ve ikis ghurla toni tuŋia le irau sawa toni isob, nene pale Maaron igham mulini ve ineep pooi. \rq Syg 2:10 \rq* \m \v 14 Varu poia to isavia pooz to ndug sambam, pale tivotia irau taan isob. Leso tamtoghon to ndug ndug tilooŋa, ve tighur ila saveeŋ tiou. Ghoro taan sawa ivot.” \rq Mk 13:10 \rq* \s1 Pataŋani tiina kat pale ivot pa Yerusalem \r (Mk 13:14-23; Lu 21:20-24) \p \v 15 Yesu isaav muul ighaze: “Muri, yam pale aghita tamtoghon tipayoon mbeb samia kat ilooŋ ila Rumai Patabuaŋ to Maaron pa tiwaghamuni. Ghoro tipul ndug tonowen ineeple. Saveeŋa, propet Daniel ivotia muuŋ wa. (Yom sei to uwaat saveeŋ tonene, ugham ŋgar pani pooi.) \rq Dan 9:27, 11:31, 12:11 \rq* \m \v 16 Ighaze mbeb tonenen ivot, tamtoghon to tineep izi taan suruvu to Yudea, yes irau rikia moghon ve tighau tizala pa lolooz. \v 17 Tovenen ighaze ŋgeu eta ineep ila ndug to nepooŋ to ruum pogho we,\f + \fr 24:17 \ft Yes Yuda, ruum todi poghodi babaŋadi. Tovenen titirourou tonowe inimale iit tarourou ila patar. \f* \m nene irau imuul izila ruum lolo ve igham mbeb toni eta ne maau. Izi ve ighau malmali ila. \v 18 Ve ighaze tamtoghon eta ighamgham uraat ila uum, ve pataŋani tonenen ivot, nene ye paam. Irau imuul ila igham nonogiiŋa to moŋeŋaaŋ maau. Ighau malmali ila. \v 19 Sawa tonenen ighaze ivot, ndiliva to apodi ve yes payamyamŋa, tikaria taudi wa. Pasa, tipataŋan pa ghaoŋ. \v 20 Tovenen yam asuŋ Maaron. Leso ighur sawa to pataŋani tonenen ila sawa to ndug yauŋa, ma umbom patabuaŋ sob, ve ighur soso payam pa aghau. \v 21 Pasa, pataŋani to sawa tonenen pale tiina le tiina kat. Sawa to Maaron ighur sambam ve taan, le inim aazne, pataŋani tovene ivot pa eta sone. Ve muri paam, irau ivot muul maau. \rq Dan 12:1; Yoel 2:2 \rq* \m \v 22 Ighaze Maaron iŋgoor sawa to pataŋani tonenen tuku maau, nene irau tamtoghon eta ineep maau. Tisob tilaledi. Eemoghon ye igham ŋgar pa yes to ye tau isia di tinim le. Tovenen ye pale iŋgoor sawa inim tuku. \p \v 23 “Sawa tonenen, ighaze tamtoghon eta isaav payam ighaze: ‘Aghita. Mesia tau tonene!’ ma isaav ighaze: ‘Ye ineep nowe!’, yam aghur ila saveeŋ toni malep. \rq 2Tes 2:1+ \rq* \m \v 24 Pasa, ndiran kaaromŋa katindi pale timundig, ve pida titoom tighaze yes Mesia. Ve pida pale titoom tighaze yes propeta to tivotia Maaron aliŋa. Ve yes pale tigham mbeb gharatooŋadi toman ghilalooŋ tintina pida tivot paam. Leso tiweu tamtoghon ve tipul ataam to Maaron. Yes to Maaron isia di tinim le ne paam. Ndiran kaaromŋa tonowen pale titoova pa tiweu di, leso tipul ataam to Maaron. \rq Lo 13:1+; Syg 13:13+ \rq* \m \v 25 Alooŋ. Mbeb naol tonenen tivot sone, ve you nasavia di payam pataghaaŋ. Tovenen apatum gham. \v 26 Ighaze tisaav payam tighaze: ‘Alooŋ. Mesia ila ineep izi ndug balim!’ yam ala todi malep. Ve ighaze tisaav tighaze: ‘Ye ineep ila ruum tonowen lolo!’ yam aghur ila saveeŋ todi malep. \rq Lu 17:23+ \rq* \m \v 27 Pasa, sawa to Tamtoghon Natu imuul inim ve ipatooŋ tapiri ivot ighazooŋ, tamtoghon tisob pale tighita. Ye pale izi inimale ndug milia, ve lalaav waro ilaan ila tata paroŋania dige to ndag iza, ve ivool ila pa dige to ndag izila. \p \v 28 “Ndug to uri igheen pani, nene irau iyooŋ maau.\f + \fr 24:28 \ft Saveeŋ to Yesu tonenen, pughu tovene: Mulaaŋ toni pale ivot ighazooŋ ila tamtoghon matadi. \f* \m Pasa, man kool pale tiroov tila, ve tilup di tonowe ve tighani. \rq Lu 17:37 \rq* \s1 Mulaaŋ to Tamtoghon Natu \r (Mk 13:24-27; Lu 21:25-28) \p \v 29 “Ighaze pataŋani to sawa tonenen tivotaar le isob, nene pale ndag ighaaz muul maau, ve ndug ndoroom. Ve kaiyo paam pale ighaaz muul maau. Pitum to sambam paroŋania pale tipul inadi, ve titaptap tizi. Ve Maaron pale iwatokin mbeb pida to sambam paroŋania to tapiridi tintina ne le tirur. \rq Ezek 32:7; Yoel 2:10,31; 2Pe 3:10 \rq* \m \v 30 Ghoro mbeb eez pale ivot ila sambam paroŋania inim ghilalooŋ pa Tamtoghon Natu mulaaŋ toni. Ve tamtoghon tisob to taan pale matadi izala, ve tighita Tamtoghon Natu ineep ila yaghur tae to sambam pogho, ve izi inim toman tapiri ve ŋguruba tiina kat. Tovenen yes pale timatughez ve titaŋ tiina. \rq Dan 7:13; Syg 1:7 \rq* \m \v 31 Ghoro tavuur to Maaron itaŋ tiina, ve Tamtoghon Natu imbaaŋ aŋela toni tila tirau taan dige paaŋ. Leso tiyou yes to ye isia di tinim le, ve tigham di tila toni. Pale tila pa rag pughu, daudau pughu, yavaar pughu, ve kagu pughu.” \rq Is 27:13; 1Kor 15:52; 1Tes 4:16 \rq* \s1 Saveeŋ palelaaŋ to ai fik \r (Mk 13:28-31; Lu 21:29-33) \p \v 32 Ghoro Yesu isaav padi muul ighaze: “Agham ŋgar pa ai fik. Ighaze boga mbiti, ve sududu papaghu tipeet tiza, ghoro aghilaal aghaze sawa to ndag ighaze ivot. \v 33 Mbeb to you nasavia di payam ne, ŋgara raraate moghon. Ighaze aghita mbeb naol tonene tivotvot, ghoro awatag aghaze sawa to Tamtoghon Natu mulaaŋ toni, nene inim igharau wa, inimale tamtoghon to iyoon ila ataam avo. \v 34 You nasaav payam kat: Yes to sawa tonene pale timaat sone, ve tighita mbeb tonowen tisob tivotaar. \rq Mt 16:28 \rq* \m \v 35 Sambam ve taan pale tilaledi. Eemoghon saveeŋ tiou waaro eta irau ilale ne maau. \rq Mt 5:18 \rq* \s1 Sawa kat to Tamtoghon Natu mulaaŋ toni, tamtoghon eta iwatagi maau \r (Mk 13:32-37; Lu 17:26-36) \p \v 36 “Sawa kat to Tamtoghon Natu mulaaŋ toni, tamtoghon eta iwatagi maau, aŋela to tineep sambam we tiwatagi maau, ve Natu paam, iwatagi maau. Tama Maaron moghon, to iwatagi. \rq Mbaŋ 1:7; 1Tes 5:1+ \rq* \m \v 37-39 Sawa to Tamtoghon Natu mulaaŋ toni ighaze inim igharau, nene pale tamtoghon titaghon ŋgar to muuŋ titaghoni ila sawa to Noa. Sawa tonenen, tamtoghon lolodi imaagh pa taudi kat. Pataŋani to ighaze ivot, yes tighilaala maau. Tovenen tighanghan, tighunghun, ve tiwavaivai ila ila le sawa kat to Noa ilooŋ ila waaŋ lolo. Ghoro Maaron igham ya ivon toman yawaaŋa, le itatab taan, ve irab tamtoghon tisob tilaledi. Sawa to Tamtoghon Natu mulaaŋ toni, nene pale ŋgar raraate moghon ivot. \rq Mbnp 7:21+; Lu 12:40; 1Pe 3:20 \rq* \m \v 40 Sawa tonenen, ighaze tamtoghon ru tighamgham uraat ila uum, pale tigham eez, ve tipul eez ineep. \v 41 Ve ighaze ndiliva ru tilup di pa uraat to gharatooŋ aniiŋ, nene pale tigham eez, ve tipul eez ineep. \v 42 Tovenen apamaat ariaŋa! Pasa, sawa kat to Tiina tiam mulaaŋ toni, yam awatagi maau. \rq Mt 25:13 \rq* \m \v 43 Agham ŋgar pooi. Ighaze ruum tau iwatag sawa kat to yubyub eta ighaze inim, ye irau igheen maau. Pale ipamaat ariaŋa, ve iŋgin ruum toni pooi. Pa vene, yubyub tonenen ireu ruum toni, ve ilooŋ ila iyub mbeb toni. \rq 1Tes 5:2+ \rq* \m \v 44 Yam tovene paam. Agharaat gham pataghaaŋ, ve asasaŋan. Pasa, Tamtoghon Natu pale inim pa sawa eta to yam awatagi maau, ve ikarmotin gham.” \s1 Saveeŋ palelaaŋ to mbesooŋa poia ve mbesooŋa samia \r (Lu 12:41-48) \p \v 45 Yesu isaav muul: “Ighaze mbesooŋa eta ŋgar toni poia, ve tini imbees pa uraat to tighuri ila nima, nene pale tiina toni ighuri inim daba. Leso iŋgin ruum toni toman mbesooŋa toni pida, ve igham adi aniiŋ ila sawa to tiina toni ighuri. \rq 1Kor 4:2 \rq* \m \v 46 Mbesooŋa to ighaze tiina toni ila ndug ite, ve imuul inim le ighita mbesooŋa tonenen igham katin uraat toni, nene pale tini iza pa poia to pale iza toni. \v 47 You nasaav payam kat: Tiina toni pale ighuri inim daba, ve iŋgin mbeb toni tisob. \rq Mt 25:21+ \rq* \p \v 48 “Eemoghon ighaze ye mbesooŋa samia, ve lolo ighur ighaze: ‘Ah, tiina tiou irau rikia imuul inim sone.’ \v 49 Tovenen imundig ve irab sorokin ndita pida, ve ila toman yes ndiran to ghunuuŋ, ve yesŋa tighanghan ve tighunghun. Mbesooŋa tonenen, ye irau ipatumi. \v 50-51 Pasa, tiina toni pale imuul inim pa sawa eta to ye iwatagi maau, ve ikarmotini. Ghoro ilos matini le uli imotmot, ve ipiyaava izila ndug samia. Leso ineep tonowe toman yes to tiparim taudi sorok pa ghurla todi, ve yabyabuuŋ tiina igham di, ve tiyakyak toman livodi kikikia, ve tinepneep.” \rq Mt 8:12 \rq* \c 25 \s1 Saveeŋ palelaaŋ to ndiliva papaghu saaŋgul \p \v 1 Yesu isavia saveeŋ palelaaŋ tonene padi ighaze: “Sawa to Tamtoghon Natu imuul inim ve ipatooŋ pooz to ndug sambam ivot ighazooŋ, nene pale ŋgara inimale ndiliva papaghu saaŋgul to tisaŋan ŋgeu eez to ighaze ivai. Tovenen tigham lam todi, ve tila tisaŋani izi ataam luvuŋa. Leso tighur yesuru azuwa tila ruum todi. \rq Lu 12:35 \rq* \m \v 2-4 Ndiliva tonowen, liim ledi ŋgar maau, ve liim ledi ŋgar. Yes to ledi ŋgar maau, tigham lam todi ve tila, eemoghon tikis ŋgoreeŋ\f + \fr 25:2-4 \ft Yes Israela tiyesyes ŋgoreeŋ to oliv ila lam todi. \f* \m pida pa lam todi maau. Ve yes to ledi ŋgar, titartar pooi pa taudi. Pasa, tipavonin lam todi, ve tikis ŋgoreeŋ alulu pida ineep ila apatu le irau di. \v 5 Ŋgeu to ivai, ila ivot todi rikia maau. Tovenen ndiliva saaŋgul tonenen matadi ighengheen, ve tizi tigheen le lolodi imaagh. \p \v 6 “Tighengheen le mboŋ anoŋa, ghoro tilooŋ bobaaŋ tighaze: ‘Ou, vaiuuŋ paghu, to inim wa! Amundig anim aghita!’ \v 7 Tovenen ndiliva tonenen ruŋadi iza ve timundig. Ve tipuleel lam todi iza ighan tiina. \v 8 Ghoro yes ndiliva to ledi ŋgar maau, anadi timundig, ve tisaav pa nditadi to ledi ŋgar tighaze: ‘Ai, auul ghei pa ŋgoreeŋ rita lak! Pasa, lam tiei ighaze imaat tonene.’ \p \v 9 “Eemoghon yes to ledi ŋgar, tipamuul aliŋadi tighaze: ‘M-m, irau niuul gham maau. Ŋgoreeŋ tonene irau ghiit maau. Nene irau yei liim moghon. Yam ala to yes to tirauraukol pa ŋgoreeŋ, ve aghol lemim.’ \v 10 Tovenen ndiliva to ledi ŋgar maau, timundig ve tila pa tighol ledi ŋgoreeŋ. Mala maau ve vaiuuŋ paghu inim ivot. Tovenen yes ndiliva liim to ledi ŋgar ve titartar pa taudi, titaghoni ve yesŋa tila. Tila peria ruum, ve tilooŋ tila pa ghanghaniiŋ to vaiuuŋ, ghoro tipoon ataam ila ivool. \p \v 11 “Muri ghoro, ndiliva liim to ledi ŋgar maau, anadi tinim tipit ataam, ve tisaav tighaze: ‘Tiina, Tiina, ukaak ataam payei lak!’ \p \v 12 “Eemoghon ŋgeu tonenen ipamuul aliŋadi ighaze: ‘Yam sei masin? You nasaav payam kat: You nawatag gham maau.’” \rq Mt 7:23; Lu 13:25 \rq* \p \v 13 Yesu isavia saveeŋ palelaaŋ tonene le isob, ghoro isaav padi muul ighaze: “Tovenen yam apamaat ariaŋa. Pasa, sawa kat to Tiina tiam mulaaŋ toni, yam awatagi maau.” \rq Mt 24:42 \rq* \s1 Mbeb to Maaron ighuri inim nimaad, iit irau taŋgin poiani ve tagham uraata \r (Lu 19:11-27) \p \v 14 Yesu isaav muul ighaze: “Pooz to ndug sambam, nene inimale ŋgeu eez to ighaze imundig ve ila pa ndug mala. Tovenen ipoi mbesooŋa toni tinim, ve ighur mbeb toni ila nimadi. Leso tiŋgini ve tigham uraata. \v 15 Yaam to ighuri ila nimadi, ye itaghon gabizooŋ toni pa ŋgar ve uraat todi todi. Ye ighur yaam ndiŋndiŋ liim (5000) ila to mbesooŋa eez. Ve ndiŋndiŋ ru (2000) ila to mbesooŋa ite. Ve ndiŋndiŋ eez (1000) ila to mbesooŋa toni ite inim tol.\f + \fr 25:15 \ft Matayu imbood saveeŋ tovene: Ŋgeu tonene igham mbesooŋa toni ledi yaam irau ‘talent’ liim, ‘talent’ ru, ve ‘talent’ eez. Talent, nene yaam tiina le tiina kat, irau wan milion Kina ma venen. \f* \m Ghoro ipul di, ve ila. \rq Ro 12:6+; Ep 4:7-11 \rq* \p \v 16 “Mbesooŋa to igham yaam ndiŋndiŋ liim (5000), rikia moghon ipamundigin uraat pa yaam tonowen. Ye iraukol pani ve igham ndiŋndiŋ liim muul izala pogho, le inim ndiŋndiŋ saaŋgul (10,000). \v 17 Mbesooŋa to igham yaam ndiŋndiŋ ru (2000), tovene paam. Igham yaam ndiŋndiŋ ru muul izala pogho, le inim ndiŋndiŋ paaŋ (4000). \v 18 Eemoghon mbesooŋa to igham ndiŋndiŋ ee (1000), ye ila itai saambu, ve iŋgooz yaam to tiina toni izila. \p \v 19 “Tinepneep le mala ris, ghoro tiina todi imuul ila, ve ipoi di tinim, leso tisavia sa uraat to tigham pa yaam toni, ve ye iwatag: Yaam to ireii padi, tigham uraat pani le anoŋa piiz ivot wa. \v 20 Mbesooŋa to igham yaam ndiŋndiŋ liim (5000), ikis ndiŋndiŋ saaŋgul (10,000), ve ila ighuri ila to tiina toni, ve ipaes pani ighaze: ‘Tiina tiou, ughita. Yaam tiom ndiŋndiŋ liim (5000) to ughuri inim nimag, tauto nagham uraata, ve nagham ndiŋndiŋ liim muul izala pogho.’ \p \v 21 “Tiina toni isaav pani ighaze: ‘Iya! Yom mbesooŋa poiawaat! Pasa, yom utaghon ŋgar tiou ve uŋgin poian mbeb kainaŋen to napuli ilat nimam, ve ugham uraata. Tovenen you pale naghur ghom pa uŋgin uraat tintina pida. Unum uneep toman ghou ve itiŋa tiniid iza.’ \rq Mt 24:45+; Lu 16:10; 1Kor 4:2 \rq* \p \v 22 “Ghoro mbesooŋa to igham yaam ndiŋndiŋ ru (2000), ana ila ivot toni, ve ipaes pani ighaze: ‘Tiina tiou, ughita. Yaam tiom ndiŋndiŋ ru to ughuri inim nimag, tauto nagham uraata, ve nagham ndiŋndiŋ ru muul izala pogho.’ \p \v 23 “Tiina toni isaav pani ighaze: ‘Iya! Yom mbesooŋa poiawaat! Pasa, yom uŋgin poian mbeb kainaŋen to naghuri ilat nimam, ve ugham uraata. Tovenen you pale naghur ghom pa uŋgin uraat tintina pida. Unum uneep toman ghou ve itiŋa tiniid iza.’ \p \v 24 “Muri ghoro, mbesooŋa to igham yaam ndiŋndiŋ ee (1000), ana ila ivot toni, ve ipaes pani ighaze: ‘Tiina, you nawatag ghom wa. Yom ughamgham ariaŋa pa tamtoghon. Irau lolom isamin di rita maau. Ve unepneep ila ndiran pida nimadi. Taum uvazog aniiŋ maau. Eemoghon sawa to ndouŋ aniiŋ, yom uyouyou sorokini inim am! \v 25 Tauto namatughez payom, ve nala naŋgooz yaam tiom izila taan. Yaam tiom tonene. Ugham mbeb tiom.’ \p \v 26 “Tiina toni ilooŋ saveeŋ tonene, ve isaav pani ighaze: ‘Yom mbesooŋa samia eez, ve mindam malaii kat! Yom ughaze you nanepneep ila ndiran pida nimadi. Ve ughaze taug navazog aniiŋ maau. Eemoghon sawa to ndouŋ aniiŋ, you nayouyou sorokini inim ag. \v 27 Ighaze venen, pughu vena to ughur yaam tiou tonene ilooŋ ila ruum to yaam maau? Inimale ugham tovene, tone sawa to namuul nanim navot, nagham yaam tiou anoŋa toman avua izala pogho.’ \v 28 Ghoro tiina toni isaav pa mbesooŋa toni pida to tineep tigharau ighaze: ‘Yaam ndiŋndiŋ eez to ŋgeu tonene ikisi, asadi ila nima, ve aghami ila to ita ite to ikis yaam ndiŋndiŋ saaŋgul (10,000)! \v 29 Pasa, tamtoghon tisob to ledi mbeb ve tigham uraata, nene pale tigham ledi pida muul izala pogho le tiraua kat. Eemoghon ighaze tamtoghon eta le mbeb ŋgiira moghon, ve igham uraata maau, nene pale tigham mulin mbeb tonenen, ve ye ineep sorok. \rq Mt 13:12; Mk 4:25; Lu 8:18 \rq* \m \v 30 Yo, mbesooŋa samia tonene, ye irau mbeb eta maau. Aghami ivot ila pumuri, ve apiyaava ila ndoroom tiina lolo to potla we. Yes to tineep tonowe, yabyabuuŋ tiina igham di, ve tiyakyak toman livodi kikikia ve tinepneep.’” \rq Mt 8:12 \rq* \s1 Tamtoghon Natu pale iŋgabiiz tamtoghon ve ighur atia padi \p \v 31 Yesu isaav muul ighaze: “Muri, Tamtoghon Natu pale imuul inim toman aŋela tisob, ve ipatooŋ pooz toni ivot ighazooŋ toman tapiri ve ŋguruba tiina. Sawa tonenen ighaze ivot, ye pale ineep ila ina to ghamuuŋ pooz toman ŋguruba tiina, ve iŋgabiiz tamtoghon. Pasa, ye kinik. \rq Mt 16:27, 19:28; Syg 20:11+ \rq* \m \v 32 Ghoro aŋela tiyou tamtoghon tisob to ndug ndug tila tiyoon ila mata, ve ivureer di tinim rouŋ ru, inimale ŋginiiŋ ŋgaia ivureer ŋgai toni. Sipsip tila saguan, ve mekmek tila saguan. \rq Ezek 34:17; 2Kor 5:10 \rq* \m \v 33 Ye pale ighur sipsip tila tineep ila pa nima waan, ve mekmek tineep ila pa nima ŋas. \p \v 34 “Ghoro kinik isaav pa yes to tineep ila pa nima waan ighaze: ‘Yam ndiran to poia to Tamaŋ Maaron ineep toman gham, anim alooŋ ala ndug toni, ve agham nepooŋ poia to izamim pani. Muuŋ kat, sawa to ye ighur sambam ve taan sone, ye igharaat ndug tonene payam wa. \rq Ep 1:4 \rq* \m \v 35 Pasa, sawa to pitool ghou, yam agham ag aniiŋ. Ve murun ghou, yam agham ag ya, ve naghun. Ve naneep nanim loom, yam agham ghou nalat ruum tiam ve aŋgin ghou. \v 36 Ve you nambool pa nonogiiŋa, yam agham leg nonogiiŋa. Ve namorooŋ, yam anim aŋgin ghou. Ve sawa to tighur ghou nalooŋ nala ruum to yabyabuuŋ, yam anim aŋgig ghou.’ \rq Hib 10:34, 13:3 \rq* \p \v 37 “Ghoro yes ndiran deŋiadi tonowen pale tighasoni tighaze: ‘Wai Tiina, yei nighita ghom ve nigham ŋgar tovene payom ŋeez? Yom ughaze sawa to pitool ghom, yei nigham am aniiŋ. Ve murun ghom, yei nigham am ya, ve ughun. \v 38 Ve uneep unum loom, yei nigham ghom unum uneep ruum tiei ve niŋgin ghom. Ve umbool pa nonogiiŋa, yei nigham lem nonogiiŋa. \v 39 Ve sawa to nighita yom umorooŋ, ma tighur ghom ulooŋ ula ruum to yabyabuuŋ lolo, yei nilat niŋgig ghom. Yei nigham tovene payom ŋeez?’ \p \v 40 “Ve kinik pale ipamuul aliŋadi ighaze: ‘You nasaav payam kat tovene: Sa ŋgar poia to muuŋ yam agham pa nditazig, you naghita naghaze yam agham payou paam. Yes to izadi maau kat ne paam. Ighaze muuŋ auul todi eta, you naghita naghaze yam agham ŋgar tonenen payou paam.’ \rq Mt 10:42; Mk 9:41; Hib 6:10 \rq* \p \v 41 “Isavsaav padi le isob, ghoro itoora mata ila pa yes to tiyondyood ila pa nima ŋas, ve isaav padi ighaze: ‘Yam ndiran samsamiamim kat. Tamaŋ Maaron mbalmbali toni pale iza tiam. Aghau payou, ve azila yab. Yab tonowen, tigharaata pa Sadan toman aŋela toni, ve ighanghan irau sawa isob. Irau imaat maau. \rq Mt 7:23; Syg 20:10 \rq* \m \v 42 Pasa, sawa to pitool ghou, yam agham ag aniiŋ maau. Ve murun ghou, yam agham ag ya maau. \v 43 Ve naneep nanim loom, yam agham ghou nalat ruum tiam maau. Ve nambool pa nonogiiŋa, yam agham leg nonogiiŋa maau. Ve sawa to namorooŋ, ma naneep ila ruum to yabyabuuŋ lolo, yam anim aŋgin ghou maau.’ \p \v 44 “Ghoro yes anadi tipamuul aliŋa tighaze: ‘Wai Tiina, yom ughaze sawa to pitool ghom, murun ghom, uneep unum loom, umbool pa nonogiiŋa, umorooŋ, ma uneep ila ruum to yabyabuuŋ lolo, yei niuul ghom maau. Yei nigham tovene payom ŋeez?’ \p \v 45 “Ve kinik pale ipamuul aliŋadi ighaze: ‘You nasaav payam kat: Ighaze muuŋ, tamtoghon tiou eta to le iza maau kat inepneep, ve yam auuli maau, ve apul murimim pani, nene you naghita naghaze yam agham ŋgar tonenen payou paam.’” \p \v 46 Ghoro Yesu ipasob saveeŋ toni ighaze: “Ndiran samsamia tovene, Maaron pale indiir di tighau tila, leso tigham atia todi. Atia todi tonowen, irau isob maau. Pale iseŋseeŋga gha ila. Eemoghon yes ndiran deŋiadi, ye pale igham di tila tineep matadi iyaryaar le alok.” \rq Yo 5:29; Ro 2:7+; Syg 20:15 \rq* \c 26 \s1 Yes daba tikaal ataam pa tirab Yesu imaat \r (Mk 14:1-2; Lu 22:1-2; Yo 11:45-53) \p \v 1 Yesu isavia saveeŋ naol tonenen le isob, ghoro isaav pa taghoniiŋa toni muul ighaze: \v 2 “Yam awatag: Mboŋ ru isob, ghoro taza pa sawa to lupuuŋ tiina to Pasova. Ve Tamtoghon Natu, pale tighami ve tighuri ila koia nimadi itaghon Maaron ŋgar toni, leso tirabi izala ai pambarooŋ.” \rq Igham 12:1+; Mt 20:18 \rq* \p \v 3-4 Sawa tonenen, yes daba to watooŋrau toman pooza pida tilup di ila ruum to Kaiapas lolo, ve tiwasavon di pa ataam to tikis Yesu inimale yoŋgaaŋ, leso tirabi imaat. Kaiapas, ye daba to imuuŋ pa yes to watooŋrau. \rq Mbo 2:1-3 \rq* \m \v 5 Yes tisaav tighaze: “Iit irau takisi pa sawa to lupuuŋ tiina tonene maau. Pa vene, tareu ival tiina lolodi, ve tipamundigin malmal.” \s1 Liva eez iliŋ ŋgoreeŋ to vuzi poia ne izala Yesu daba \r (Mk 14:3-9; Yo 12:1-8) \p \v 6-7 Ŋgeu eez to ndug Betania, iza Simon. Ye, muuŋ kolekole ighami. Yesu toman taghoniiŋa toni tila ruum toni, ve yesŋa tilup di pa ghanghaniiŋ, ve liva eez igham apatu paghuna eez to ŋgoreeŋ ineep ila, ve inim iliŋi izala Yesu daba. Ŋgoreeŋ tonowen, vuzi poia ve atia tiina kat. \rq Lu 7:37+ \rq* \m \v 8 Taghoniiŋa toni tighita ŋgar to liva tonowen ighami, le irau lolodi maau. Tovenen tiyou avodi pani tighaze: “Wai, ye iwaghamun ŋgoreeŋ tonowen pasa? \v 9 Mbeb tonowen, atia tiina kat. Inimale tagholia, tone tagham yaam tiina kat, leso tauul yes mbolaaŋa pani.” \p \v 10 Yesu iwatag ŋgar todi wa. Tovenen isaav padi ighaze: “Ayou avomim pa liva tonene pasa? Ŋgar to igham payou ne, nene paghuna. \v 11 Yes mbolaaŋa pale yamŋa anepneep irau sawa isob. Eemoghon you, mala maau pale napul gham, ve irau naneep toman gham muul maau. \v 12 Ŋgoreeŋ to liva tonene iliŋi izala poghog, nene inimale igharaat ghou pataghaaŋ pa mateeŋ tiou. \v 13 Tovenen you nasaav payam kat: Muri, tamtoghon pale tila tivotia varu poia irau taan isob. Ve ndug sine to tivotia varu poia padi, nene pale tisavia ŋgar to liva tonene igham payou. Leso tamtoghon matadi kisini.” \s1 Yudas isaav ighaze ye pale ighur Yesu ila koia nimadi \r (Mk 14:10-11; Lu 22:3-6) \p \v 14 Taghoniiŋa to Yesu saaŋgul ve ru, todi eez, iza Yudas Iskariot. Sawa tonenen, ye ila to yes daba to watooŋrau, \v 15 ve ighason di ighaze: “Laak, ighaze you naghur Yesu ilat nimamim, pale agham leg sa?” Tovenen tigham le yaam silva irau tamoot ee saaŋgul (30). \v 16 Tauto sawa tonenen ve ila, Yudas isasaŋan. Ighaze sawa poia eta ivot, ghoro ighur Yesu ila nimadi. \s1 Taghoniiŋa to Yesu tila tigharaat aniiŋ to Pasova \r (Mk 14:12-16; Lu 22:7-13) \p \v 17 Tinepneep, le ndag to tipamundigin lupuuŋ tiina to ghaniiŋ mberet to le yis maau ne ivot. Tovenen taghoniiŋa to Yesu tila toni, ve tighasoni tighaze: “Yom ughaze nigharaat aniiŋ to Pasova payom izi sine?” \rq Igham 12:3-10, 12:18-27 \rq* \p \v 18 Yesu isaav padi ighaze: “Yam alooŋ ala Yerusalem, ghoro aghita ŋgeu eez inepneep. Asaav pani aghaze: ‘Patoŋaaŋ toit isaav ighaze: Sawa tiou inim igharau wa. Ve naghaze yeiŋa taghoniiŋa tiou nilup ghei ila ruum tiom lolo pa ghanghaniiŋ to Pasova.’” \p \v 19 Tovenen taghoniiŋa toni titaghon aliŋa, ve tila tigharaat aniiŋ to Pasova tonowe. \s1 Yesu toman taghoniiŋa toni tighan aniiŋ to Pasova \r (Mk 14:17-21; Lu 22:14-23; Yo 13:21-30) \p \v 20 Rabrab izi, ve Yesu toman taghoniiŋa toni saaŋgul ve ru tilup di, ve mboledi izi pa ghanghaniiŋ to Pasova. \v 21 Yes tighanghan, ve Yesu isaav padi ighaze: “You nasaav payam kat. Yam tonene, tiam eta pale ighur ghou nala koiagŋa nimadi.” \p \v 22 Taghoniiŋa toni tilooŋ saveeŋ tonene, le lolodi ipataŋan kat. Tovenen yes eŋaeŋa tisaav pani tighaze: “Wai, Tiina, pale nagham ŋgar tovene payom wa? You irau nagham tovene maau.” \p \v 23 Yesu ipamuul aliŋadi ighaze: “Ŋgeu to yeru nizeev mberet izila rubruub ee moghon, nene ye to pale ighur ghou nala koiagŋa nimadi. \rq Mbo 41:9 \rq* \m \v 24 Tovenen Tamtoghon Natu pale ila ve tirabi imaat itaghon saveeŋ to timbooda pani pataghaaŋ wa. Ve ŋgeu to pale ighuri ila koia nimadi, ye ikaria tau wa! Inimale tina ipoopa maau, tone poia!” \p \v 25 Ghoro Yudas, ŋgeu to ighaze ighur Yesu ila koia nimadi, ana ighason Yesu ighaze: “Patoŋaaŋ, saveeŋ to usavia ne, iŋarua ghou, ma?” \p Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Saveeŋ tauto usavia wa.” \s1 Yesu irei mberet ve vaen pa taghoniiŋa toni \r (Mk 14:22-26; Lu 22:17-20; 1Kor 11:23-25) \p \v 26 Yes tighanghan, ve Yesu igham mberet ve ipait Maaron pani. Ghoro iteeva, ve ireii irau taghoniiŋa toni, ve isaav padi ighaze: “Aghami ve aghan. Nene you mindag.” \v 27 Ghoro igham rubruub vaen, ipait Maaron pani, ve izuzuuna ila todi. Ve isaav padi ighaze: “Yam asob aghami ve aghun ila. \v 28 Nene siŋ tiou to pale imaliŋ pa tamtoghon katindi. Leso ireu sosor todi, ve ipariaaŋ saveeŋ mbuaaŋ to ataam paghu to pale Maaron yesŋa tamtoghon tilup di tinim ee moghon. \rq Igham 24:8; 1Kor 10:16; Hib 9:28 \rq* \m \v 29 You nasaav payam kat: You pale naghun vaen muul maau, le irau sawa paghu ivot, ve itiŋa talup ghiit muul izi sambam, ghoro itiŋa taghun.” \rq Syg 21:5 \rq* \p \v 30 Tighanghan le isob, ve timbou mbouŋ eez pa tipait Maaron,\f + \fr 26:30 \ft Sawa to ghanghaniiŋ to Pasova isob, yes Yuda timbou Mbouŋ 115 ila Mbouŋ 118. \f* \m ghoro tipul ruum, tivot tila pumuri, ve tizala pa lolooz Oliv. \rq Mbo 118:29 \rq* \s1 Yesu isaav ighaze Petrus pale ipesamun iza \r (Mk 14:27-31; Lu 22:31-34; Yo 13:36-38) \p \v 31 Yesu toman taghoniiŋa toni tila tivot lolooz Oliv, ghoro ye isaav padi ighaze: “Mboŋ aazne, yam asob pale atap pa ghurla tiam, ve apul murimim payou. Pasa, Maaron aliŋa to timbooda, isaav ighaze: \q2 ‘You pale narab ŋginiiŋa to sipsip, ve sipsip tiwaghaughau.’ \rq Sek 13:7; Yo 16:32 \rq* \p \v 32 “Eemoghon muri, sawa to Tamaŋ Maaron ipamundigin ghou pa mateeŋ, you pale namuuŋ nala nasaŋan gham izi Galilaia.” \rq Mt 28:7,16 \rq* \p \v 33 Petrus ilooŋ saveeŋ tonene, ve isaav ariaŋa pa Yesu ighaze: “Nene yes pida. Ve you irau natap, ve napul murig payom ne maau. Maau le maau kat!” \p \v 34 Yesu isaav pani ighaze: “Nes Petrus, you nasaav payom kat. Mboŋ aazne, yom pale upesamun izag pae tol le isob, ghoro tatareek itaŋ.” \rq Mt 26:69+ \rq* \p \v 35 Tovenen Petrus isaav pani muul ighaze: “Sei isaav! Ighaze tirab ghou namaat toman ghom, nene poia. Tirab ghou lak! Eemoghon irau napesamun izam maau.” Ve taghoniiŋa toni tisob tisavia saveeŋ raraate moghon. \s1 Yesu isuŋ izi Getsemane \r (Mk 14:32-42; Lu 22:39-46) \p \v 36 Ghoro Yesu igham taghoniiŋa toni, ve yesŋa tilaagh tila tivot ndug eez, iza Getsemane. Tila tivot tonowe, ve ye isaav padi ighaze: “Mbolemim izi sualen, ve you nala nasuŋ tonowe.” \v 37 Ghoro igham Petrus, ve Zebedi ndinatu ru, ve yesŋa tila saguan ris. Sawa tonenen, Yesu lolo ipataŋan le ipataŋan kat, ve igham ŋgar naol pa pataŋani to pale ivot pani. \v 38 Tovenen isaav padi ighaze: “Oyai, lolog ipataŋan kat le rismoghon tone namaat. Yam aneep sualen ve apamaat toman ghou.” \p \v 39 Ghoro ilaagh ila ris, iput aghe ve ighur nagho izila pa taan, ve isuŋ ighaze: “O Tamaŋ, ighaze yom irau upaghau rubruub tonene payou, ghoro ugham tovene. Eemoghon utaghon ŋgar tiou malep. Utaghon taum lolom.” \rq Mt 6:10; Hib 5:7+ \rq* \p \v 40 Isuŋ le isob, ghoro imuul ila to taghoniiŋa toni tol tonenen, ve ighita di tigheen. Tovenen isaav pa Petrus ighaze: “Vena, yam irau apamaat ris toman ghou maau? \v 41 Yam apamaat ariaŋa, ve asuŋ pa Maaron. Pa vene, tovaaŋ ivot payam ve atap. Onoon, lolood taghaze le tataghon Maaron ŋgar toni. Eemoghon ŋgar to uliid iyaryaaŋ ila lolood. Tauto igham ghiit tapiriid iraua maau.” \rq Mt 6:13; Ro 7:18; Ga 5:17 \rq* \p \v 42 Yesu isavsaav padi le isob, ghoro ipul di, ve ila isuŋ muul inim pae ru ighaze: “Tamaŋ, ighaze yom irau upaghau rubruub tonene payou maau, nene poia. You pale naghami ve naghun ila. Utaghon taum lolom.” \v 43 Ye isuŋ le isob, ghoro imuul ila to taghoniiŋa toni, ve ighita di tighengheen sone. Pasa, matadi ighengheen kat. \p \v 44 Tovenen ipul di, ve ila isuŋ muul inim pae tol. Ve itaghon suŋuuŋ raraate moghon. \rq 2Kor 12:8 \rq* \m \v 45 Ye isuŋ le isob, ghoro imuul ila to taghoniiŋa toni, ve isaav padi ighaze: “Wai, atemim izi ve aghengheen sone? Amundig lak! Pasa, sawa to tighur Tamtoghon Natu ila ndiran samsamia nimadi, tauto ivot wa. \v 46 Amundig ve tala. Aghita. Ŋgeu to ighaze ighur ghou nala koiagŋa nimadi, tauto inim peria wa.” \rq Yo 14:31 \rq* \s1 Tikis Yesu \r (Mk 14:43-50; Lu 22:47-53; Yo 18:3-12) \p \v 47 Yesu isavsaav sone, ve Yudas ighereb ival tiina kat a tinim peria. (Yudas, ye taghoniiŋa saaŋgul ve ru, todi eez.) Ival tiina tonowen, yes daba to watooŋrau toman pooza pida to yes Yuda timbaaŋ di tinim. Yes tikis buza ve ndaab le irau di. \v 48 Yudas igharaat saveeŋ padi pataghaaŋ ighaze: “Tala peria, ve ighaze aghita nasavag ŋgeu eta ve nayaŋin pani, nene ye tau. Akisi. You pale nagham ŋgar tovene inim ghilalooŋ payam, leso aghilaal ŋgeu tonowen.” \p \v 49 Tovenen sawa to tinim tivot todi, Yudas iŋarua Yesu ila, ve isaav pani ighaze: “Patoŋaaŋ, mboŋ poia!” Ghoro isavagi, ve iyaŋin pani. \p \v 50 Yesu isaav pani ighaze: “Ŋgeu tiou, uraat to unum pani, ughami lak.” Ye isavia saveeŋ tonene le isob, ghoro ival tiina tonenen tikisi. \v 51 Tovenen yes to tineep toman Yesu, tamtoghon todi eez ipas buza toni iza, ve isap motin ŋgeu eez taliŋa. Ŋgeu tonowen, ye mbesooŋa to daba to imuuŋ pa yes to watooŋrau. \v 52 Eemoghon Yesu isaav pa ŋgeu to imbut tamtoghon tonenen ighaze: “Ai, atem izi, ve uzeev buza tiom imuul ila ina. Pasa, tamtoghon tisob to tiparab pa buza, nene pale buza ighan di timaat. \rq Mbnp 9:6; Syg 13:10 \rq* \m \v 53 Yom ugham ŋgar vena? Ughaze you irau napoi Tamaŋ Maaron pa iuul ghou maau? Ighaze you nasaav pani, ye pale rikia moghon imbaaŋ aŋela ndiŋndiŋ ndiŋndiŋ ilib pa 72,000 tizi tinim tiuul ghou. \v 54 Eemoghon ighaze you nagham tovene, pale Maaron aliŋa to timbooda pataghaaŋ ne anoŋa ivot vena?” \p \v 55 Ghoro Yesu isaav pa ival tiina tonenen ighaze: “Pughu vena to alaagh toman buza ve ndaab, ve anim aghaze akis ghou? You ŋgeu to ghamuuŋ malmal? Sawa naol, you napatoot gham pa Maaron aliŋa izi Rumai Tiina nagho. Yam akis ghou pataghaaŋ tonowe maau? \rq Lu 19:47, 21:37 \rq* \m \v 56 Poia. Akis ghou lak. Mbeb tisob to tivot ne, titaghon Maaron aliŋa to muuŋ yes propeta tivotia ve timbooda pataghaaŋ, leso anoŋa ivot.” Yesu isavia saveeŋ tonene, ve taghoniiŋa toni tisob tipuli, ve tighau. \rq Mbo 88:8; Mt 26:31 \rq* \s1 Tipayoon Yesu pa savsaveeŋ ila daba to yes Yuda matadi \r (Mk 14:53-65; Lu 22:54-55,63-71; Yo 18:13-14,19-24) \p \v 57 Ndiran to tikis Yesu, tighami tila, ve tighuri ilooŋ ila ruum to Kaiapas. Kaiapas, ye daba to imuuŋ pa yes to watooŋrau. Yes ŋgara to tutuuŋ toman pooza pida to yes Yuda tilup di tonowe, ve tisasaŋan. \v 58 Petrus ipaspasi pooi, ve itaghon Yesu ila. Eemoghon ilaagh muri kat padi, pasa imatughez. Ye ilaagh riŋa riŋa tovene le ila peria sirsiir to ruum tonenen. Ghoro ilooŋ ila sirsiir lolo, ve mbole izi toman uraata pida to daba to watooŋrau, ighaze ighita sa ŋgar to pale ivot pa Yesu. \v 59 Yes daba to watooŋrau toman tamtoghon tisob to lupuuŋ tiina to tiŋgin yes Yuda, titoova pa tikaal tamtoghon pida, leso tipariaaŋ saveeŋ kaarom tighaze yes tighita Yesu igham sosor, ve inim pughu pa tirabi imaat. \v 60 Eemoghon ŋgar todi ighur maau. Onoon, tamtoghon katindi tipariaaŋ saveeŋ kaarom tighaze yes tighita Yesu igham sosor. Eemoghon saveeŋ todi raraate maau. Tisavia saveeŋ mata naol. Ghoro ndiran ru timundig, ve tisaav tighaze: \rq Igham 20:16; Lo 19:15 \rq* \m \v 61 “Yei nilooŋ ŋgeu tonene isaav ighaze: ‘You irau nareu Rumai Tiina to Maaron izi, ve napayoonda muul pa mboŋ tol moghon.’” \rq Yo 2:19+; Mbaŋ 6:14 \rq* \p \v 62 Tovenen daba to watooŋrau imundig iyoon, ve isaav pa Yesu ighaze: “Ulooŋ wa? Yes tipariaaŋ saveeŋ tighaze tilooŋ ghom usavia saveeŋ tovene. Vena, irau upamuul saveeŋ todi, ma maau?” \v 63 Eemoghon Yesu isavia saveeŋ eta maau. Neneeŋa moghon. \p Tovenen daba to watooŋrau isaav pani muul ighaze: “You nasaav payom ila Maaron mata yaryaara iza: Yom irau usaav ghazooŋa payei. Yom Mesia ve Maaron Natu?” \rq Is 53:7; Mt 27:12 \rq* \p \v 64 Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Saveeŋ tauto usavia ne. Ve you nasaav ghazooŋa payam tovene: Muri, yam pale aghita: \q2 Tamtoghon Natu ineep ila ina to ghamuuŋ pooz to ineep ila Maaron ariaŋa nima waan. Ve ye pale ineep ila yaghur tae to sambam, ve imuul izi inim.” \rq Mbo 110:1; Dan 7:13; Mt 24:30 \rq* \p \v 65 Daba to watooŋrau ilooŋ saveeŋ tonene le irau lolo maau kat. Tovenen ireep nonogiiŋa toni, ve isaav ighaze: “Isob wa! Takaal tamtoghon ite paam pa ipariaaŋ saveeŋ muul pasa? Aazne, yam taumim alooŋ katin saveeŋ ila ye tau avo wa. Ye isavia saveeŋ velegiiŋ pa Maaron. \rq Mbaŋ 14:14; Mt 9:3; Yo 10:33 \rq* \m \v 66 Laak, yam agham ŋgar vena pani?” \p Yes tipamuul aliŋa tighaze: “Ye isosor wa. Tamtoghon tovene irau ineep maau. Ye imaat!” \rq Wkp 24:16; Yo 19:7 \rq* \p \v 67-68 Ghoro tamtoghon todi pida timundig ve tivurag nagho, tirabi, tipambari, ve tipamogherani tighaze: “Yom Mesia ve propet ne? Yo, usaav payei: Sei to irab ghom ne?” \rq Is 50:6, 53:5 \rq* \s1 Petrus ipesamun Yesu iza \r (Mk 14:66-72; Lu 22:56-62; Yo 18:15-18,25-27) \p \v 69 Sawa to yes daba tilooŋ saveeŋ to Yesu, Petrus mbole izi pumuri ila sirsiir lolo. Liva paghu eez to imbesmbees pa daba to watooŋrau ila toni, ve isaav pani ighaze: “Ai, yom tonene ulaghlaagh toman Yesu to Galilaia paam.” \p \v 70 Eemoghon Petrus ipesam pa tau ila yes tonowen matadi ighaze: “Wai, saveeŋ to yom usavia ne, you nawatagi maau.” \v 71 Ghoro ipul ina tonowen, ve induur ivot igharau sirsiir avo. Mala maau ve liva mbesooŋa ite, ana inim le ighita Petrus, ve isaav pa tamtoghon pida to tiyoon tigharaui ne, ighaze: “Ai aghita! Ŋgeu tonene, ye ilaghlaagh toman Yesu to Nasaret.” \p \v 72 Eemoghon Petrus ipesam pa tau muul, ve ipariaaŋ saveeŋ toni ighaze: “Ee-e, onoon sambam, ŋgeu tonowen, you nawatagi maau.” \p \v 73 Tinepneep ris, ghoro tamtoghon pida to tiyoon tigharau Petrus, tiŋarua tila, ve tisaav pani tighaze: “Onoon kat, yom tonene, todi eez paam. Yei nighilaal ghom pa aliŋam. Yom to Galilaia.” \v 74 Tovenen Petrus imundig ve isaav ariaŋa kat ighaze: “Onoon sambam, ŋgeu tonowen, you nawatagi rita maau kat. Ighaze natoom, Maaron tau pale iwaghamun ghou!” Sawa kat tonenen, tatareek itaŋ. \v 75 Tovenen Petrus mata iŋgal Yesu aliŋa to ighaze: “Mboŋ aazne, yom pale upesamun izag pae tol. Le isob, ghoro tatareek itaŋ.” Tovenen ivot ila pumuri, ve lolo isami kat pa tau, ve itaŋ tiina. \rq Mt 26:34 \rq* \c 27 \s1 Tighur Yesu ila to Piladus \r (Mk 15:1; Lu 23:1-2; Yo 18:28-32) \p \v 1 Mboŋmaagh kat, yes daba to watooŋrau toman pooza tisob to yes Yuda tilup di, ve tiwasavon di pa sa ataam to pale tirab Yesu imaat. \v 2 Tovenen tikau nima, ve tighami tila tighuri ila to Piladus. Piladus, ye gavana to Rom to iŋgin taan suruvu to Yudea. \s1 Yudas iliis lua ve imaat \r (Mbaŋ 1:18-19) \p \v 3 Yudas, ŋgeu to ighur Yesu ila koia nimadi, ilooŋ tighaze yes daba timbua saveeŋ tighaze tirab Yesu imaat. Tovenen lolo ipataŋan kat, ve igham yaam silva tamoot ee saaŋgul (30) to tigham pani ne, ve ila ighaze ipamuula. Ye ila ivot to yes daba to watooŋrau ve yes pooza, ve isaav padi ighaze: \v 4 “Nes, yaam tiam tonene. You nagham sosor tiina kat. Pasa, ŋgeu to le sosor eta maau, tauto naghur sorokini ilat nimamim, ve aazne pale arabi imaat.” \p Yes tipamuul aliŋa tighaze: “Ah, nene mbeb to taum. Yei lemai saveeŋ eta pani maau.” \p \v 5 Tovenen Yudas isuruuv yaam tonowen izi Rumai Tiina nagho, ghoro ivot ila pumuri, ve iliis lua ve imaat. \v 6 Yes daba to watooŋrau tiyou yaam tonenen, ve tisaav tighaze: “Yaam tonene, nene siŋ to tamtoghon atia. Ighaze taghuri ila pelpeel to Rumai Tiina, nene pale deŋia pa tutuuŋ maau.” \v 7 Tovenen tiwasavon di pani ila le timbua saveeŋ tighaze tigham yaam tonenen, ve tighol taan pida to tiwaata tighaze ‘taan to gharatooŋ uur.’ Ve tighuri inim ndug pa loomba titavia mateeŋa todi. \v 8 Tauto tiwaat taan tonowen iza ‘Taan to siŋ.’ Iza tonenen inepneep ve inim aazne. \p \v 9-10 Tovenen Maaron aliŋa to muuŋ propet Yeremia ivotia ne anoŋa ivot. Saveeŋ tonenen isaav ighaze: \q2 “Yes Israela tighur yaam silva tamoot ee saaŋgul (30) inim tamtoghon tonene atia. Yaam tonowen, tighami ve tighol taan pida to gharatooŋ uur pani itaghon saveeŋ to Maaron isavia payou.” \rq Sek 11:12+ \rq* \s1 Tipayoon Yesu pa savsaveeŋ ila Piladus mata \r (Mk 15:2-5; Lu 23:3-5; Yo 18:33-38) \p \v 11 Yes Yuda tigham Yesu ila, ve tipayoonda ila Piladus to gavana to Yudea ne mata, ghoro Piladus ighasoni ighaze: “Vena, yom kinik to yes Yuda?” \p Yesu ipamuul aliŋa ighaze: “Nanan taum saveeŋ tiom.”\f + \fr 27:11 \ft Saveeŋ to Yesu tonene, ŋgara tovene: You kinik. Eemoghon you kinik inimale yom ugham ŋgar pani ne maau. Ughita Varu Poia To Yoan 18:36-37. \f* \p \v 12 Ghoro yes daba to watooŋrau toman yes pooza timundig, ve tiŋgal saveeŋ naol pa Yesu. Eemoghon ye ipamuul saveeŋ todi eta maau. Neneeŋa moghon. \rq Is 53:7 \rq* \p \v 13 Tovenen Piladus isaav pani muul ighaze: “Yom ulooŋ di, ma maau? Yes tiŋgal saveeŋ naol payom.” \v 14 Eemoghon Yesu ipamuul Piladus aliŋa maau. Saveeŋ naol to tiŋgali pani, ye ipamuul eta maau. Neneeŋa moghon. Tovenen Piladus igham ŋgar naol. \s1 Piladus iyok ighaze tirab Yesu izala ai pambarooŋ \r (Mk 15:6-15; Lu 23:13-25; Yo 18:39–19:16) \p \v 15 Ndaman to naol ne, lupuuŋ tiina to Pasova ighaze ivot, gavana to Yudea ighamgham tovene: Yes to tineep ila ruum to yabyabuuŋ lolo, ighaze ival tiina lolodi pa todi eta ivot, nene pale ipuli ivot. \v 16 Sawa tonenen, ŋgeu eez inepneep ila ruum to yabyabuuŋ lolo, iza Barabas. Varu ilaan irau ndug tisob. \v 17 Tovenen ival tiina tila tilup di ila Piladus nagho, ve ye ighason di ighaze: “Yam aghaze napul sei ilat? Barabas, ma Yesu to tiwaata tighaze ye Mesia ne?” \v 18 Piladus isaav tovene pasa, ye iwatag: Daba to yes Yuda tigham Yesu inim, ve tighuri ila nima pasa, tighita tamtoghon katindi tipait Yesu pa uraat toni ve titaghoni. Tauto ireu yes daba tonowen lolodi ve tighur koi pani. \rq Yo 12:19 \rq* \p \v 19 Piladus inepneep ila ina to gharatooŋ saveeŋ, ve azuwa aliŋa ila pani ighaze: “Ŋgeu deŋia tonanan, ugham mbeb eta pani malep. Pasa mboŋ, you naghita vibiiŋ eez to iŋarua, le igham ghou namatughez, ve lolog ipataŋan kat.” \p \v 20 Eemoghon yes daba to watooŋrau toman yes pooza tipazaagh ival tiina, ve tighason Piladus tighaze ipul Barabas ivot ila, ve irab Yesu imaat. \v 21 Tovenen Piladus ighason di muul ighaze: “Ndiran ru to tinepneep ne, sei kat to yam aghaze napuli ivot ilat?” \p Yes tipamuul aliŋa tighaze: “Barabas!” \p \v 22 Tovenen Piladus ighason di muul: “Ighaze venen, pale nagham vena pa Yesu to tiwaata tighaze Mesia?” \p Yes tisob tilup avodi tighaze: “Urabi izala ai pambarooŋ!” \p \v 23 Tovenen Piladus ighason di muul ighaze: “Pasa? Ye igham sa sosor?” \p Eemoghon avodi iyaryaaŋ pa bobaaŋ tighaze: “Urabi izala ai pambarooŋ!” \p \v 24 Piladus ighilaal ighaze yes irau tilooŋ aliŋa maau. Ve imatughez ighaze mala maau pale malmal tiina imundig. Tovenen igham ya, ve imen nima ila ival tiina matadi. Ghoro isaav padi ighaze: “Aghita. Ŋgeu tonene, ighaze siŋ toni imaliŋ ve imaat, nene yam to anim pughu pa mateeŋ toni. You maau.” \rq Lo 21:6+; Mt 27:4 \rq* \p \v 25 Ival tiina tipamuul aliŋa tighaze: “Poia. Siŋ toni atia iza tiei toman ndinatumai lak!” \rq Mt 23:35; Mbaŋ 5:28 \rq* \p \v 26 Tovenen Piladus ipul Barabas ivot ila todi. Ve isaav ve tilos Yesu.\f + \fr 27:26 \ft Ravraav to yes Roma tilos tamtoghon pani, poia maau. Timbit mbeb matadi ila, leso iwaghamun tamtoghon kat \f* \m Ghoro ighuri ila ndaaba toni nimadi. Leso tighami tila, ve tirabi izala ai pambarooŋ. \s1 Yes ndaaba tipamogheran Yesu ve tilosi \r (Mk 15:16-20; Yo 19:2-3) \p \v 27 Yes ndaaba tonenen tigham Yesu ve tilooŋ tila gavana ruum toni lolo, ghoro tipoi nditadi tisob tinim tilup di, ve tiyoon luvutin Yesu, ve tipamogherani inimale ye kinik. \v 28 Tiduduum nonogiiŋa toni izi, ve tindudi pa uli kaviaaŋa eez, \v 29 ghoro tigham waar mata mata, titalia, ve tighuri izala Yesu daba inimale moghar ndamooda. Ghoro tighur toon ila Yesu nima waan inimale titi to kinik, ve tiput aghedi pani, ve tipamogherani tighaze: “Iya, aa kinik to yes Yuda, yei nipakur ghom!” \v 30 Ve tivuragi, ve tigham toon ve tiloslos daba pani. \rq Is 50:6 \rq* \m \v 31 Tipamogherani le isob, ghoro tiduduum uli kaviaaŋa tonenen izi pani, ve tindudi pa tau nonogiiŋa toni muul, ve tighami tila, leso tirabi izala ai pambarooŋ. \s1 Tirab Yesu izala ai pambarooŋ \r (Mk 15:21-32; Lu 23:26-43; Yo 19:17-27) \p \v 32 Yes tipul ndug tiina Yerusalem, ve tilaagh taghon ataam tila, le tivot to ŋgeu eez to ndug Sairini, iza Simon. Yes ndaaba tighita, ve tisasaara inim, ve tighur ai pambarooŋ to Yesu izala avara, ve ana imbaada, \v 33 ve tila tivot ndug eez, iza ‘Golgata.’ (‘Golgata’ pughu tovene: ‘Ndug to ghitooŋa inimale tamtoghon daba rubruuba.’) \v 34 Yes ndaaba tighaze tigham Yesu a vaen to titoora toman marasin papaii, leso iuuli pa yabyabuuŋ toni. Ye itoova, eemoghon lolo pa ighuni maau. \rq Mbo 69:21 \rq* \p \v 35 Yes tirab Yesu izala ai pambarooŋ, ghoro tigham nonogiiŋa toni toman mbeb toni pida, tighaze tireii irau di. Tovenen tigham mogheraaŋ eez, leso ipatooŋ sei to pale igham sa mbeb. \rq Mbo 22:18 \rq* \m \v 36 Tirei mbeb toni le isob, ghoro mboledi izi tonowe, ve matadi pani. \v 37 Tigham ndiu suruvu to timbood mateeŋ toni pughu ila, ve tirabi izala ai pambarooŋ toni daba. Paesiiŋ tonowen isaav tovene: “Nene Yesu, kinik to yes Yuda.” \v 38 Sawa to tirab Yesu izala ai pambarooŋ, tirab tamtoghon ru paam. Eez, tipayoonda imonau ila pa Yesu nima waan, ve ite ila pa nima ŋas. Yesuru ndiran to didiaaŋ ve ghamuuŋ malmal.\f + \fr 27:38 \ft Yes Roma tirab tamtoghon ila ai pambarooŋ pa sosor soroksorok maau. Yes to samsamiadi kat, ve yes to tigham malmal pa tizurun gavman to Rom tighau, yes moghon to Roma tirab di ila ai pambarooŋ. \f* \rq Is 53:12 \rq* \p \v 39 Sawa to Yesu imonau ila ai pambarooŋ, ival tiina tilala tinimnim. Matadi izaza pani, ve dabadi katia pani inimale velegiiŋi, ve tipiyaav saveeŋ velegiiŋ pani tighaze: \rq Mbo 22:7 \rq* \m \v 40 “Aa, ughita wa! Yom to ughaze ureu Rumai Tiina izi, ve mboŋ inim tol, ghoro upayoonda muul. Poia. Uul taum lak! Ighaze onoon yom Maaron Natu, ghoro uzi pa ai pambarooŋ tiom tonanan.” \rq Mt 26:61; Yo 2:19; Mbaŋ 6:14 \rq* \m \v 41 Yes daba to watooŋrau toman ŋgara to tutuuŋ ve pooza pida tivelegi paam tighaze: \v 42 “Ye iuluul tamtoghon naol. Irau iuul tau maau? Ve ighaze ye kinik to iit Israela. Poia. Ighaze ipul ai pambarooŋ toni, ve izi inim taan, ghoro taghur ila toni. \rq Yo 1:49, 12:13 \rq* \m \v 43 Ye inumeer Maaron, ve ighaze ye Maaron Natu. Poia. Ighaze Maaron lolo pani, ghoro iuuli to aazne!” \rq Mbo 22:8 \rq* \m \v 44 Ve ndiran samsamiadi ru to tirab di tizala ai pambarooŋ igharau Yesu, yesuru paam tipiyaav saveeŋ velegiiŋ raraate moghon pani. \s1 Yesu imaat \r (Mk 15:33-41; Lu 23:44-49; Yo 19:28-30) \p \v 45 Ndag anunu iza inim bobodaaŋ, ghoro ndoroom tiina ivot irau taan isob, ve inepneep tovene le ndag ivool (3 kilok). \v 46 Ghoro Yesu imboob aliŋa tiina ighaze: “Eli, Eli, lema sabaktani?” Saveeŋ tonene pughu tovene: \q2 “Maaron tiou, Maaron tiou, pughu vena to upul murim payou?” \rq Mbo 22:1 \rq* \p \v 47 Tamtoghon pida to tiyondyood tigharau Yesu, tilooŋ sapirin saveeŋ toni, ve tisaav tighaze: “Alooŋ. Ipoi propet Ilia.”\f + \fr 27:47 \ft Yes Israela tiwaat propet Ilia iza tighaze ‘Eliyahu.’ Tauto sawa to Yesu ipoi Maaron ighaze: “Eli, Eli,” tamtoghon tighaze pa ye ipoi Ilia. \f* \v 48 Tovenen tamtoghon todi eez rikia moghon ilaan ila igham momosan, ve izeeva izila uur eez to vaen ineep ila. Ghoro ikaui ila ai mala, ve izuzuuna izala to Yesu, leso iyavoona. \rq Mbo 69:21 \rq* \m \v 49 Tamtoghon todi pida tisaav pani tighaze: “Uneep o, ve taghita. Pale Ilia inim ve igham mulini pa pataŋani toni, ma maau?” \p \v 50 Yesu imboob muul toman aliŋa tiina, ghoro ipul avuvu ila, ve imaat. \rq Yo 10:17-18 \rq* \p \v 51 Sawa kat tonenen, uli tiina to imonau ila Rumai Tiina lolo ve iponpoon ndug to patabuaŋ kat ne, imarepreep to sala we, ve malmali izila sila, le inim ru. Ve yoŋgyoog tiina itok taan, le taan irur ve yaam tintina tivavaal. \rq Igham 26:31+; Hib 6:19+, 10:19+ \rq* \m \v 52 Ve tamtoghon patabuaŋa katindi to Maaron to timaat muuŋ ne, naal todi tikaak, ve Maaron ipamundigin di pa mateeŋ. \v 53 Yes tipul naal todi todi, ve tinepneep le sawa to Maaron ipamundigin Yesu pa mateeŋ, ghoro tilooŋ tila ndug patabuaŋ Yerusalem, ve tamtoghon katindi tighita di. \p \v 54 Yes ndaaba to tiŋgin Yesu, yesŋa daba todi tighita yoŋgyoog tonowen ve mbeb pida to tivot pa sawa tonenen, le matughezaaŋ tiina kat igham di. Ve tisaav tighaze: “Onoon kat, ŋgeu tonene, ye Maaron Natu.” \p \v 55 Ndiliva katindi to timbesmbees pa Yesu, yesŋa Yesu tilaagh Galilaia ve tinim. Yes paam tiyondyood saguan, ve timarar mbeb to ivotvot pa Yesu \v 56 Ndiliva tonowen, tol to tiyoon toman di, nene Maria to ndug Magdala, ve Maria ite to Yakobus yesuru Yosep tinandi, ve Zebedi azuwa to Yakobus yesuru Yoan tinandi. \s1 Tighur Yesu paatu ila naal lolo \r (Mk 15:42-47; Lu 23:50-56; Yo 19:38-42) \p \v 57-58 Rabrab izi, ghoro mbaliiŋ tau eez ila ivot, iza Yosep. Ye to ndug Arimatea, ve ye taghoniiŋa eez to Yesu paam. Ye ila to Piladus, ve ighasoni ighaze iyokia Yesu paatu pani. Tovenen Piladus isaav pa ndaaba pida, ve tila tigham Yesu paatu, ve tighuri ila Yosep nima. \v 59 Yosep toman ndiran pida tigham Yesu paatu, tinduni pa uli pisosooŋa to ŋgalaaŋa kat. \v 60 Ghoro tighami tila, ve tighuri ilooŋ ila yaam saambu paghu eez to tigharaata pataghaaŋ inim naal pa mateeŋa. Yaam saambu tonowen, to Yosep. Ghoro tipatambulin yaam tiina eez ila ipoon saambu tonenen avo. Tipasob uraat tonenen le isob, ghoro tipul ndug tonowen, ve timuul tila. \rq Is 53:9 \rq* \m \v 61 Sawa to tigham uraat tonenen, Maria to Magdala yesuru Maria ite, mboledi izi saguan ris, ve matadi ilala padi. \s1 Yes ndaaba matadi pa naal to Yesu \p \v 62 Sawa to titartar taudi pa umbom patabuaŋ isob, ve ndugizau, ghoro yes daba to watooŋrau toman ndiran tutuuŋa pida tila to Piladus, ve tisaav pani tighaze: \v 63 “Tiina tiei, yei matamai iŋgal saveeŋ waaro eez to avo kaarom tonowen isavia. Sawa to ineep mata iyaryaar, ye isaav ighaze: ‘You pale namaat. Ve mboŋ inim tol, ghoro namundig muul.’ \v 64 Tovenen yei nighaze yom ughur ndaaba tiom pida tila tiŋgin saambu to paatu igheen ila ne, le irau mboŋ tol tonene isob. Pa vene, taghoniiŋa toni tila tiyub paatu, ve tiŋgooza ila pa ndug ite, ve titombaan tamtoghon tighaze ye imundig muul pa mateeŋ. Ghoro kaarom todi tonenen ilib pa saveeŋ kaarom naol to ye isasavia di muuŋ ne, ve ighamun ŋgar to tamtoghon, le tiwaghamgham kat.” \p \v 65 Piladus iyok pa ŋgar todi ighaze: “Poia. Ndaaba pida tinepneep. Yamŋa ala, ve agham sa ŋgar to aghaze aghami, leso apoon saambu tonowen le tuŋia kat.” \v 66 Tovenen tipul Piladus, ve yesŋa ndaaba tonowen tila pa tiŋgin Yesu paatu. Yes tiwakaun yaam tiina to ipoon naal avo ne pa ravraav le tuŋia kat. Leso tamtoghon eta ilooŋ ila sob. Ghoro tighur ndaaba pida pa tiŋgini. \c 28 \s1 Yesu imundig pa mateeŋ \r (Mk 16:1-10; Lu 24:1-12; Yo 20:1-10) \p \v 1 Umbom patabuaŋ isob, ve ndag to ivot muuŋ pa wik tonenen, mboŋmaagh kat, ve Maria to Magdala yesuru Maria ite tila tighaze tiŋgig naal to Yesu. \v 2 Mala maau, ve aŋela eez to Ŋgeu Tiina ipul sambam ve izi inim, ve yoŋgyoog tiina kat itok taan. Aŋela tonowen ipatambulin yaam tiina to ipoon naal avo ighau ila pa dige, ve mbole izala pogho. \v 3 Ye tini milmilia, ve nonogiiŋa toni pisosooŋa kat. \v 4 Ndaaba to tiŋgin ndug tonowen, tighita aŋela tonenen, le ruŋadi iza ve matughezaaŋ tiina igham di, ve titaptap tizi tigheen tinimale mateeŋa. \p \v 5 Ghoro aŋela isaav pa ndiliva ru tonowen ighaze: “Yamru amatughez malep! You nawatag: Yam aghaze aghita Yesu to tirabi izala ai pambarooŋ ne paatu, tauto anim. \v 6 Eemoghon ye ineep sualen muul maau. Pasa, Maaron ipamundigini pa mateeŋ wa, itaghon saveeŋ to muuŋ ye tau isavia. Anim aghita ndug to paatu igheen pani. \rq Mt 12:40, 16:21 \rq* \m \v 7 Aghita le isob, ghoro rikia moghon alaan ala apaesia mbeb tonene varu pa taghoniiŋa toni aghaze: ‘Maaron ipamundigini pa mateeŋ wa! Ye pale imuuŋ ila Galilaia. Ataghoni ala, ghoro aghita izi tonowe.’ Saveeŋ, tauto napaesia payam ve alooŋa wa.” \rq Mt 26:32 \rq* \p \v 8 Tovenen rikia moghon ve ndiliva ru tonenen tipul naal, ve tilaan tila tighaze tipaesia mbeb tonenen varu pa taghoniiŋa toni. Tilandaad toman tinidi iza, ve lolodi poia le poia kat. Eemoghon matughezaaŋ igham di paam. \v 9 Mala maau ve Yesu tau ivot todi, ve isaav padi ighaze: “Yamru, mboŋmaagh poia!” Yesuru tiŋarua tila, ve tiput aghedi pani, tisavag aghe, ve tipaiti. \v 10 Ghoro Yesu isaav padi muul ighaze: “Yamru amatughez malep! Ala ve asaav pa nditazig\f + \fr 28:10 \ft Nditazi to Yesu isavia di, nene taghoniiŋa toni. \f* \m tila Galilaia. Tila tivot tonowe, ghoro tighita ghou.” \rq Hib 2:11 \rq* \s1 Paesiiŋ to yes ndaaba \p \v 11 Tovenen ndiliva ru tonenen tipul naal, ve titaghon ataam tila. Ve yes ndaaba to tiŋgin Yesu naal toni, tamtoghon todi pida tilooŋ tila Yerusalem paam, ve tipaes pa yes daba to watooŋrau pa mbeb naol to tivot padi. \v 12 Tovenen yes daba to watooŋrau toman yes pooza tilup di, ve tikaal ataam pa saveeŋ to ndaaba tonowen. Tisavsaav ila ila le tiza pa ŋgar eez. Tighaze tigham ndaaba tonenen ledi yaam tiina, leso tipoon avodi. Ve tiŋgalsekin di ariaŋa tighaze: \v 13 “Apaesia saveeŋ tonene pa tamtoghon eta malep. Asaav moghon tovene: ‘Mboŋ, yei nigheenmaat. Tovenen taghoniiŋa to ŋgeu tonowen tinim tiyub paatu, ve tighami tila.’ \rq Mt 27:64 \rq* \m \v 14 Ighaze gavana toit ilooŋ mbeb tonene varu, yei pale nigharaat saveeŋ pani. Leso lemim savsaveeŋ sob.” \v 15 Tovenen ndaaba tigham yaam tonowen ve tila, ve titaghon saveeŋ isob to yes daba tisavia padi. Tauto kamos tonenen ilaan irau yes Yuda itaghoni taghoni ve inim aazne. \s1 Yesu ivot to taghoniiŋa toni \p \v 16 Taghoniiŋa saaŋgul ve eez to Yesu tila tivot Galilaia, ve tilup di izi lolooz eez, titaghon saveeŋ to Yesu isavia padi. \rq Mt 26:32 \rq* \m \v 17 Tighita Yesu izi tonowe, ve tiput aghedi pani ve tipakuri. Eemoghon tamtoghon todi pida lolodi ru. \s1 Yesu ighur uraat pa taghoniiŋa toni \r (Mk 16:15; Lu 24:44-49; Mbaŋ 1:6-8) \p \v 18 Tovenen Yesu iŋarua di ila, ve isaav padi ighaze: “Tamaŋ Maaron ighur mbeb to sambam ve taan tisob tineep ila you sambag wa, ve you izag pa naŋgin di. \rq Dan 7:13-14; Yo 13:3; Ep 1:20+ \rq* \m \v 19-20 Tovenen yam ala arau ndug tisob, ve agham tamtoghon tinim taghoniiŋa tiou. Arughuuz di ila Maaron iza, Tama, Natu ve Avuvu Patabuaŋ. Ve tutuuŋ tisob to nasavia di payam, yam apatoot di padi. Leso matadi kisin di ve titaghon di. Ve alooŋ. You pale naneep toman gham irau sawa isob, le ila taan sawa.” \rq Yo 14:23; Mbaŋ 1:8 \rq*