\id MRK - Taupota (Mark) [tpa] -Papua New Guinea (DBL 2017) \h Mark \toc1 Yesu Keriso Tuyeghana Ahiꞌahina Mark Vivireina i Girugirumiya \toc2 Mark \toc3 Mark \mt1 Yesu Keriso Tuyeghana Ahiꞌahina Mark Vivireina i Girugirumiya \is1 Babani Vikarenana \ip Weꞌi yana aunaona Yesu i vobagibagi ma i hanahanapu aubaina hi amgiruma. Rava we bukana taugirumiya wavana egha ita riweta, ma ekalesiya aunaona babadahi ahi vihanahanapu yana Mark i girumi. Ma Yesu a tauvotagho vinevinehi maghauhi 12 auhinenihi yana egha Mark, ma tauvihanahanapu maghamaghauhi hi vitumaghanei da tauna yana Peter maiteni au Rome hi maꞌae, ma Yesu a bagibagi po a vihanahanapu maghamaghauhi auwarina i dedei. Anima we dededehi yana Mark i giruma hopunehi po tauvitumaghana au Rome ita vohaguhi, po Yesu aiyaꞌi ma aiwaꞌi i dewadewai au nuwanuwahi ita raughadaghadari. \ip We amgirumana auhinenina i riweta da babani wainaona yana Yesu Keriso tuyeghana ahiꞌahina, tauna Maimaituwa Natuna. We bukana auhinenina ta inana yana Yesu kajijira auwarina po ginauri maghamaghuhi i dewadewahi. Wate ta inanai maranai rava i hanahanapuhi, ma aruwa apoꞌapoehi rava auwarihi i raukaiwenihi, ma rava doridoriꞌahi i yawahanihi ma ahi dewaboꞌa i nuwanuwaꞌaharehi. Mark Yesu a bagibagi aubaina i amgiruma duma, ma egha a vihanahanapu. Ma ei hanahanaputa da me Yesu au korosi i hiraghenei da rava atapuhi hita yawahana, ma wate hiraghe auwarina menanaꞌarena Maimaituwa i vovaimahirinanei. \c 1 \s1 John Taubabataito* Yesu a Tayaha i Ghadari \r (Matthew 3:1-12; Luke 3:1-18; John 1:19-28) \p \v 1 Weꞌi yana Maimaituwa Natuna Yesu Keriso* tuyeghana ahiꞌahina anivikarenana. \p \v 2 Peroveta Isaiah ana au buka i amgiruma ma i riwa ipa, \b \q1 “Ma rautanighana, aꞌu tauvituyetuyegha apo a ai pariꞌahareiyaꞌi, \q2 po am tayaha ina ghadari.\x + \xo 1:2 \xt Malachi 3:1\x* \p \v 3 Tauna yana pona au dobu kwakwava ei ghoreghore ipa, \q1 ‘Tayaha ona ghadari Bada aubaina, \q2 ana aninae ona raidumarui.’” \x + \xo 1:3 \xt Isaiah 40:3\x* \p \v 4 We au marana John i neꞌi po au dobu kwakwava rava i babataitohi, ma Maimaituwa tuyeghana i rauguguyei rava auwarihi ma ipa, “Ona amꞌohe* ma Maimaituwa ina nuwaꞌaharemi. Anima a babataitomi po ina vihegha da taumi ami dewaboꞌa auwarina o amꞌohe.” \v 5 Ma rava atapuhi au Judea ma au Jerusalem ma auririvahi taumaꞌae, hi neꞌi po John hi rautanighanei, ma ahi dewaboꞌa au habuhabuna hi viheghei, ma Jordan au wairana i babataitohi. \p \v 6 Ma John ana gara yana me peroveta ahi gara hi oteꞌoteniya camel bo ghamoghamo opinei hi hirahiramiya i oteni, ma a dagiroro ghamoghamo opina ausiporina i raukwaviviroi, ma ana yam i aniꞌanihi yana kapau ma taꞌwaya. \v 7 Ma i rauguguya rava auwarihi ipa, “Muriꞌuwei rava e neneꞌi yana i ghe vavahagha ma apoma taꞌu. Taꞌu yana egha emoꞌemosiꞌu po a kururu ma a aehuma a ohei.\f + \fr 1:7 \ft Mai Judea* ahi au mumuga we bagibagi yana taupaura yababa* bo rava yabayababa egha maihahi apo hina dewai.\f* \v 8 Taꞌu wairei a babataitomi* ma tauna yana Aruwa Vivireinei ina babataitomi.” \s1 John, Yesu i Babataitoi* \r (Matthew 3:13-17; Luke 3:21-22) \p \v 9 Na au marana Yesu Nazareth meyagaina Galilee autupona i hopu aharei ma i neꞌi John auwarina, John, Yesu i babataitoi Jordan au wairana. \v 10 Ma maranai wairei i hurahura gheꞌetaꞌi yana mara i wanakaiweni, ma Aruwa me gabubu i ghaꞌiraꞌi po Yesu autepana i rauwei. \v 11 Ma pona marei i riwa hopuꞌi ipa, “Tam yana natuꞌu aꞌu rauhoghara babana tam aꞌu anikaoha.” \s1 Taumodurere,* Yesu i Raudadani \r (Matthew 4:1-11; Luke 4:1-13) \p \v 12 Na aumurina yaghiyaghinaꞌava Maimaituwa Aruwana Yesu i himira naiyei au dobu kwakwava. \v 13 Maratom 40 Yesu au dobu kwakwava i maꞌae ma Taumodurere* i raudadani po apoꞌapoe ita dewai. Tauna yana ghamoghamo hiyohiyohi maitehi hi maꞌae na au dobuna, ma Maimaituwa ana aneya* hi inaꞌinana vaitetei. \s1 Yesu, Tauvikaimo Wahepari i Ghorehi po hi Votaghoi \r (Matthew 4:12-22; Luke 4:14-15, 5:1-11) \p \v 14 Muriyai po Guyauna Herod, John Taubabataito* au deri i tereruiyei,\x + \xo 1:14 \xt Mark 6:14-29\x* yana Yesu i nae Galilee autupona, po Maimaituwa tuyeghana ahiꞌahina rava auwarihi i rauguguyei. \v 15 I ririwehi ipa, “Maimaituwa a hipohipo i teretereiya i raimoinai! Maimaituwa a vitaniwaga vouna ana rava auwarihi* i vighereghere. Ami dewaboꞌei ona amꞌohe* ma tuyeghana ahiꞌahina ona vitumaghanei.” \p \v 16 Maratom emosi Yesu Galilee hagahagana ririvanei i nene, po tauvikaimo ruwagha i inanahi, Simon ma a tevera Andrew maiteni au hagahaga hi rauhagihagida. \v 17 Ma auwarihi i riwa ipa, “Taumi ona neꞌi ma ona votaghoꞌu. Po marina me oi kaimonei, nanaꞌarena a vihanahanapumi po rava ona taravainihi po hina vitumaghaneꞌu.” \v 18 Mara emosi ahi hagida hi voterei ma hi vimuritaghoi. \p \v 19 Wate mara haburuna gerahei hi veraunae yana Zebedee natunatuna, James ma John i inanahi au wam, ahi hagida wanawana rorona hi hemohemohi. \v 20 Me marana i inanahi yana i raughorehi ipa, “Ona votaghoꞌu.” Yamna aubaina amahi ma a taubagibagi au wam hi voterehi ma tauna hi votaghoi. \s1 Yesu, Aruwa Apoꞌapoena* Rava Auwarina i Raukaiweni \r (Luke 4:31-37) \p \v 21 Yesu, a tauvotagho maitehi hi gheꞌeta dobu ana wava Caponiam auwarina, ma maranai viyagohina maratomna* i gheꞌeta yana Yesu i nae, po aniviꞌemosi numana* auhinenina vihanahanapu i taraiwawari. \v 22 A vihanahanapu yana vibadana maiteni, ma egha me raugagayo\f + \fr 1:22 \ft Warihagha Maimaituwa raugagayo Moses i verei po rava mai Israel hita viponavowei.\f* tauvihanahanapuweina, aubaina rava hi amhuna duma a vihanahanapu auwarina. \p \v 23 Ma maranai aniviꞌemosi numana auhinenina i hanahanapu, yana rava aruwa apoꞌapoena* i taniwageiya i otu \v 24 ma i riwa ipa, “Tam auwariꞌai aiwa u ghohei, Yesu rava Nazarethei? U ne wehidana po ma viꞌapoꞌapoeniꞌai? A hanapuwem tam aiyaꞌi! Tam yana Maimaituwa a Vinevine! Vivireina.” \v 25 Ma Yesu i eni\f + \fr 1:25 \ft i rahai\f* ma ipa, “Ma genuwana, ma na ravana ma hopu aharei!” \v 26 Anima aruwa apoꞌapoena* ravana i guhui yamoyamonei, ma a otuna i hopu aharei. \p \v 27 Ma rava atapuhi ahi amhuna i raꞌata, ma hi deedei hipa, “We yana aiwaꞌi? Weꞌi yana vihanahanapu vouna vibadana maiteni. We ravana yana vibadana auwarina, emoꞌemosina po aruwa apoꞌapoehi ina riwehi ma hina viponavowei.” \v 28 Ma yaghiyaghinaꞌava Yesu tuyeghana hi nohai yabayababai,\f + \fr 1:28 \ft i dabarara\f* po Galilee hinenina i vihowai. \s1 Yesu, Rava Maghamaghauhi i Viyawahanihi \r (Matthew 8:14-17; Luke 4:38-41) \p \v 29 Nahidana ma aniviꞌemosi numana* hi neꞌaharei po hi nae Simon ma Andrew ahi au numa, James ma John maitehi. \v 30 Simon pohiyana wavinena boyaboya i vaini po i enoꞌeno ma aubaina Yesu hi pariverei. \v 31 Po i rui auwarina ma au nimana i vowa ma i vovai mahirini. Anima mara emosi boyaboya i hopu aharei ma i vomahiri yana ahi yam i dewai. \p \v 32 Ma aubigai madegha i yoriyori yana rava ahi rava doridoriꞌahi, po aruwa apoꞌapoehi hi taniwagehi hi nehima Yesu auwarina.\f + \fr 1:32 \ft Maranai madegha i yori yana viyagohina marana i kwaha. Mai Judea ahi viyagohina marana e amtaraiwawara maratom nima emosi ma nimagigi emosi (6th) aubigaina ma maratom nima emosi ma nimagigi ruwagha (7th) aubigaina.\f* \v 33 Meyagaina ghaeghaenana ravahi hi ne po numa mataꞌetana hi vihowai. \v 34 Ma Yesu rava maghamaghauhi, ahi doriꞌa tapuna ma tapuna i viyawahanihi. Ma aruwa apoꞌapoehi rava auwarihi i raukaiwenihi, ma aruwa apoꞌapoehi egha ita viꞌaninehi po hita vibabani, babana hi hanapuwei da tauna ayaꞌi.\f + \fr 1:34 \ft Yesu i haramanei inapa aruwa apoꞌapoehi ina viꞌaninehi po hinapa tauna Maimaituwa a Vinevine* yana apo rava hina hegari po ghaviya ina vibadei me Maimaituwa a Vinevine hi paꞌipaꞌiniya nanaꞌarena. Ona inana \xt John 6:15\f* \s1 Yesu au Galilee i Rauguguya \r (Luke 4:42-44) \p \v 35 Hubahubanai boiboghi yohora i waguwaguvarei ma Yesu i eno vomahiri, po numa i hopu aharei ma i nae au dobu kwakwava raupari aubaina. \v 36 Ma muriyai Simon ana rava maitehi hi veraveraubaihei. \v 37 Ma maranai hi tuhaghai yana hi riwei hipa, “Rava maghamaghauhi he baibaihem!” \p \v 38 Ma Yesu i pariverehi ipa, “Tana nae we au meyagaihi aughereghereta po Maimaituwa tuyeghana auwarihi a rauguguyei. Babana yamna aubaina a neꞌi.” \v 39 Yamna aubaina Galilee i kwaviviroi ma Maimaituwa tuyeghana i rauguguyei, aniviꞌemosi au numahi ma aruwa apoꞌapoehi i raukaiwenihi rava auwarihi. \s1 Yesu, Rava Opina Waikamakamana* i Viyawahani \r (Matthew 8:1-4; Luke 5:12-16) \p \v 40 Maratom emosi rava opina waikamakamana* i neꞌi, yana Yesu aunaona i raudune ma ipa, “Inapa ma ghohei yana ma dewaꞌu po a raughadaghadariꞌu.” \f + \fr 1:40 \ft Mai Judea ahi au raugagayo,* rava opina waikamakamana tauna yana miramirana ma taumaiꞌuputa. Egha hita viꞌaninei po rava waikamakamana hina vodadani. Rava egha hita viꞌaninehi po Maimaituwa a au Numa hina vohepahepa bo au meyagai hina maꞌae. Hinapa rava doridoriꞌana ina yawahana, yana i raughadaghadarameei ma Maimaituwa ina vainameei ma wate rava maitehi hina maꞌe gogona ma ina vohepahepa Maimaituwa a au Numa.\f* \p \v 41 Anima Yesu we ravana nuwanuwana i boyai, ma i voꞌayaya po i vodadani ma i riwei ipa, “Ee, a ghohei. Po tam ma raughadaghadarim!” \v 42 Po mara emosi ravana kamakamana i yababa ma opina i raughadaghadari. \v 43 Anima i vighaꞌena dumei ipa, \v 44 “Marina ma nae, ma egha aiya mai heghei da taꞌu a viyawahanim. Dumaruwei ma nae gudutaupuyoweina* auwarina po ma viheghanamem, ma ina raudadanim po rava hina inanam da tam u yawahana, ma gudu* ma amverenei Moses a raugagayo* i ririweiya nanaꞌarena.” \p \v 45 Ma we ravana egha ita viponavowa ma i nae, yana tuyeghana i nohai po na dobuna atapunana i vihowai. Yamna aubaina po Yesu egha emoꞌemosina, habuhabunei ita nae au meyagai, ma au dobu kwakwava i maꞌae ma dobu atapuna ravahi hi nene auwarina. \c 2 \s1 Yesu, Rava Opina Hirahiraghena i Viyawahani \r (Matthew 9:1-8; Luke 5:17-26) \p \v 1 Maratom egha ita magha ma Yesu a tauvotagho maitehi hi wanavirahi au Caponiam. Ma rava maghamaghauhi hi nonori da i wanavirameeiyaꞌi au meyagai, \v 2 po rava hi neneꞌi yana numa hinenina po mataꞌeta maiteni hi vihowai ma i rauguguya auwarihi. \v 3 Ma rava wahepari turahi opina hirahiraghena hi pawe neiyaꞌi auwarina. \v 4 Ma rava maghamaghauhi hi rautomenihi, po egha emoꞌemosina Yesu auwarina hita gheꞌeta. Aubaina numa upunei hi amghaena autepana, ma gavogavo hi dewai Yesu autepana ma aunaona hi tere ghaꞌirei. \v 5 Anima yamna aubaina ahi vitumaghana* i inanai ma ravana opina hirahiraghena i riwei ipa, “Natuꞌu, am dewaboꞌa a nuwaꞌaharei.” \p \v 6 Nahidana mai Judea* ahi raugagayo tauvihanahanapuweina hi maꞌamaꞌae, yana au nuwanuwahi hi ampiri we nanaꞌarena hipa, \v 7 “Aiwa aubaina we ravana nanaꞌarena ei babani? Ei jibogha! Maimaituwa tauꞌavana dewaboꞌa taunuwaꞌahareina!” \p \v 8 Mara emosi Yesu aruwanei me hi vinuwanuwatuhunei i hanapuwei po i riwehi ipa, “Aiwa aubaina po we nanaꞌarena oi nuwanuwatuhu? \v 9 Metauna i teꞌateꞌa? Ravana opina hirahiraghena ata riwei da, ‘Am dewaboꞌa a nuwaꞌaharei,’ bo ata ripa, ‘Ma vomahiri po am aniꞌeno maꞌavarai ma ma nae’? \v 10 A viheghemi po ona inanai, da taꞌu yana Rava Natuna taniwaga auwariꞌu e maꞌamaꞌae, po dewaboꞌa a nuwaꞌaharei.” Anima ravana opina hirahiraghena i riwei ipa, \v 11 “Tam ma vomahiri po am aniꞌeno maꞌavarai, ma ma nae am au numa!” \p \v 12 Anima atapuhi hi iyaꞌiyauwei, ma mara emosi i vomahiri po a aniꞌeno i rauꞌavarai ma i neꞌaharehi. Atapuhi ahi amhuna i kwaha ma Maimaituwa hi vohepahepai, ma hipa, “Egha meyanai ginauri we nanaꞌarena ata inaꞌinanaiya i tupuwa!” \s1 Yesu, Levi i Vinei \r (Matthew 9:9-13; Luke 5:27-32) \p \v 13 Yesu, Caponiam meyagaina i vomahiri ahare po i naeme Galilee au gerahana. Ma rava maghamaghauhi hi neꞌi auwarina ma i vikare po i hanahanapuhi. \v 14 Maranai i naenae yana rava wavana Levi, Alphaeus natuna i inanai a au anibagibagi takisi i tamatama. Yesu i riwei ipa, “Ma votaghoꞌu.” Egha baine i vomahiri po i votaghoi. \p \v 15 Maranai Yesu, Levi ana au numa i amꞌam, ma takisi tautama\f + \fr 2:15 \ft tax collectors\f* maghamaghauhi ma taudewaboꞌa hi muritaghoi, ma wate Yesu a tauvotagho maitehi hi am gogona.\f + \fr 2:15 \ft Moses Maimaituwa a raugagayo* i girumi, ma raugagayo tauvihanahanapuweina we raugagayona hi viponavowana vaimahiꞌeni. Ma wate mai Judea* ahi dewa ghehauhi hi viꞌateꞌate dumahi. Hipa, “Aiyavo ravahi raugagayo egha hitai ateꞌatei yana rava apoꞌapoehi.” \f* \v 16 Ma Pharisee* ghehauhi yana raugagayo tauvihanahanapuweina, hi inanai ma i amꞌam takisi tautama po taudewaboꞌa maitehi, ma a tauvotagho auwarihi hi raubayada hipa, “Aiwa aubaina takisi tautama ma taudewaboꞌa maitehi e amꞌam?” \p \v 17 Anima Yesu we i nonori yana i riwehi ipa, “Rava ahiꞌahihi yana egha tauviyawahana hita ghoheghohei, ma rava doridoriꞌahi yana tauviyawahana hi ghoheghohei. Taꞌu egha rava dumadumaruhi ghorenahi aubaina ata neꞌi ma taꞌu yana taudewaboꞌa aubaihi a neꞌi.” \s1 Raubayada Huji Aubaina \r (Matthew 9:14-17; Luke 5:33-39) \p \v 18 Maratom emosi yana John Taubabataito* a tauvimuritagho ma Pharisees* hi hujihuji. Ma rava ghehauhi hi ne po Yesu hi raubayadei hipa, “John a tauvimuritagho ma Pharisees ahi tauvimuritagho he hujihuji. Ma aiwa aubaina po tam am tauvotagho egha hita hujihuji?” \p \v 19 Ma Yesu i riwehi ipa, “Maranai rava tautavinevou awana maiteni he maꞌamaꞌae, yana ana rava egha hita hujihuji babana tauna maitehi he maꞌamaꞌae.\x + \xo 2:19 \xt Hosea 2:19-20; Ephesians 5:25-27; Revelation 21:1-4\x* \v 20 Ma mara e neneꞌi yana tautavinevou orotona apo auwarihi ma hina vaina aharei, Yesu hina vihiragheni ma na au marana apoma hina huji.” \p \v 21 Wate i riwehi ipa, “Egha meyanai gara vouna hina vaini po gara ꞌwadubona wanawana hogirana auwarina hina popoi, babana apo ina roroi raꞌaraꞌahi.\f + \fr 2:21 \ft Gara vouna ma ꞌwadubona hirahiramaratuna maranai hina oghai yana apo vouna ina amtaina ma ꞌwadubona ina wanaroroi.\f* \v 22 Nanaꞌarena wate apo egha meyanai wine* vouna hina vaini po huma ꞌwadubona, auwarina hina terei babana, i ꞌwadubo apo egha ina amriyana. Babana wine vouna viboyana apo ina dewai po ina wanaroroi, yamna anona yana ruwaghahina wine ma anihumana apo hina apoꞌapoe, egha po wine vouna yana huma vouna auwarina hina terei babana ina amriyana yana apegha ina wanaroroi.” \s1 Viyagohina Marana Badana \r (Matthew 12:1-8; Luke 6:1-5) \p \v 23 Viyagohina au maratomna Yesu a tauvotagho maitehi payawa vaovaona hineninei hi neneꞌi, ma payawa anona hi tamihi po hi amꞌam. \v 24 Ma Pharisees* hi inanahi yana hi riwehi hipa, “Ma inanai! Ata raugagayo* yana havena po viyagohina au maratomna* we nanaꞌarena hita dewai!” \p \v 25 Ma i paribeehi ipa, “O hiyavi bo eꞌegha? Da David ana rava maitehi am hi voiyehi ma egha ahi yam,\x + \xo 2:25 \xt 1 Samuel 21:1-6\x* \v 26 Ma David, Maimaituwa a au Numa i rui, Abiathar na haugana, yana tauna Gudutaupuyoweina Gheghetehaharana, ma na payawana Maimaituwa auwarina hi amverenei, yana wairaugagayona po gudutaupuyoweina* ꞌava ahi yam, ma David ana rava maitehi i verehi po hi ani.” \v 27 Autepana i riwehi ipa, “Aniviyagohina maratomna yana Maimaituwa i terei po rava ina haguhi, ma egha itapa rava viyagohina maratomna hina hagui. \v 28 Taꞌu Rava Natuna vibadana auwariꞌu po ana riwa auwarihi da viyagohina maratomna ai badei.” \c 3 \s1 Yesu, Rava Nimana Wanawana Ruꞌumana i Viyawahani \r (Matthew 12:9-14; Luke 6:6-11) \p \v 1 Mara emosi Yesu i wanavirameei po i rui aniviꞌemosi numana* auhinenina, ma nahidana rava nimana wanawana ruꞌumana i inanai i tughutughura. \v 2 Ma rava ghehauhi hi ghohei da Yesu hina viwavui, yamna aubaina hi inaꞌinana vaimaiha, mepa da viyagohina au maratomna we ravana ina viyawahani. \v 3 Ma ravana nimana wanawana ruꞌumana i riwei ipa, “Ma neꞌi po rava aunaohi ma mahiri.” \v 4 Anima rava i raubayadehi ipa, “Metauna raugagayona* i ahi, viyagohina au maratomna: ahi ta dewai bo apoꞌapoe ta dewai, ta viyawahana bo ta vihiraghena?” Egha hita paribeei ma atapuhi hi genuwana. \v 5 Anima amona i ghaighai ma i inana viravira babana nuwanuwahi i toghara, ma i vinuwaboya ma i riwa nae ravana nimana wanawana ruꞌumana auwarina ipa, “Nimam ma rodomi.” Ma nimana i rodomi yana i yawahana. \v 6 Anima Pharisees* yaghiyaghinaꞌava hi nae, po guyau Herod ana boru\f + \fr 3:6 \ft Guyau Herod ana boru yana (Herodians) Rome* a gabemani i vohagui ma ahi dobu ravahi hi benabenamei ma marina Pharisees* maitehi hi viꞌemosi ma ipa Yesu hina vihiragheni. We ravahi yana egha meyanai hitai turana.\f* marina maitehi hi viꞌemosi po Yesu vihiraghenana hi viꞌogatarei. \p \v 7-8 Yesu ma a tauvotagho maitehi hi nae hagahaga au gerahana, ma rava maghamaghauhi Yesu aiwa i dewadewaiya tuyeghana hi nonori po hi neꞌi auwarina. Ahi anineꞌi yana Galilee, Judea, Jerusalem, Idumea ma Jordan tupohi, anima Tyre ma Sidon meyagaihi auririvahi. \v 9-10 Rava maghamaghauhi i viyawahanihi ma ghehauhi doridoriꞌahi yana yohora hi amdudugheꞌi hipa hita vodadani. Aubaina po a tauvotagho i riwehi po aubaina wam hi nonoghei, babana rava hi magha duma hi garigaribewani. \v 11 Mepa nanaꞌarena rava aruwa apoꞌapoehi hi tanitaniwagehi Yesu hi inanai, yana aunaona hi peꞌu ma hi ghoreghore hipa, “Tam yana Maimaituwa Natuna!” \v 12 Ma aruwahi i vighaꞌehi da havena rava hita riwehi da tauna aiyaꞌi. \s1 Yesu, Tauvotagho Vinevinehi* 12 i Vinehi \r (Matthew 10:1-4; Luke 6:12-16) \p \v 13 Yesu i ghae oya autepana ma rava i rauhogharehi, i ghorehi po hi neꞌi auwarina. \v 14 Ma maghauhi 12 i vinehi ma wava i verehi, tauvotagho vinevinehi.* Ma weꞌi aubaina i vinehi da tauna maitehi ma muriyai ita himira hopunehi rauguguya aubaina, \v 15 ma vitaniwaga i verehi po aruwa apoꞌapoehi hina raukaiwenihi. \v 16 Tauhi 12 ahi wava yana we nanaꞌarena: \li1 Simon (yana Yesu i viwavai po Peter\f + \fr 3:16 \ft ‘Peter’ anona ‘ghaꞌima’.\f*), \li1 \v 17 Zebedee natunatuna James ma a tevera John i ghorehi po Boanerges (Boanerges anona yana ‘waiparara natunatuna’), \li1 \v 18 Andrew, \li1 Philip, \li1 Bartholomew, \li1 Matthew,\f + \fr 3:18 \ft Matthew ana wava ghehauna yana Levi.\f* \li1 ma Thomas, \li1 James yana Alphaeus natuna, \li1 ma Thaddaeus, \li1 ma Simon yana Zealot\f + \fr 3:18 \fq Zealot \ft anona yana ‘rava boruhi Rome* babadahi tauvighaviyehi’.\f* \li1 \v 19 ma Judas Iscariot yana Yesu tauvibenabenameina. \s1 Rava Hipa Aruwa Apoꞌapoena* Yesu ei Taniwagei \r (Matthew 12:22-32; Luke 11:14-23, 12:10) \p \v 20 Yesu, a tauvotagho maitehi hi naeme au numa, ma wate rava hi riyaneꞌi yana numa hi vihowai po egha emoꞌemosina hita am. \v 21 A ghughuni hi nonori aiwa i tuputupuwa ma hipa, “Unuꞌununa i neyabayababa!” Aubaina hi neꞌi po hita taravaini po hita paꞌini. \p \v 22 Mai Judea* ahi raugagayo tauvihanahanapuweina Jerusalemei hi ghaꞌiraꞌi po Yesu hi deedei hipa, “Beelzebub yana aruwa apoꞌapoehi ahi bada, Yesu ei taniwagei! Aruwa apoꞌapoehi ahi bada a kajijirei we aruwahi e raukaiwenihi.” \p \v 23 Aubaina Yesu i ghorehi po hi neꞌi ma ampariruveruvei i vibabani auwarihi ipa, “Apo menanaꞌarena ma Taumodurere* ina vireta hopunenameei? \v 24 Inapa dobu ina viꞌam kahakaha ma hinai tona vivira, yana na dobuna apo egha ina mahiri. \v 25 Ma dam ina viꞌamkahakaha ma hinai tona vivira, yana apo na damna egha ina maꞌae. \v 26 Yamna aubaina inapa Taumodurere ana dobu hinai amkahakaha ma hinai tona vivira, yana apegha hina mahiri apo hina peꞌu babana ahi mara i kwaha. \v 27 Apegha meyanai rava kajikajijirana ana numa hina ruini po a purapura hina danenenei. Da aunaona hina raghiraghihi ma muriyai a purapura hina danenenei. \v 28 Taꞌu riwa moinana a ririwemi, rava ahi dewa ma ahi babani, apoꞌapoehi atapuna apo Maimaituwa ina nuwaꞌaharei.* \v 29 Ma aiya ravana Aruwa Vivireina ei jiboghi yana Maimaituwa apegha ina nuwaꞌaharei, babana naꞌi yana dewaboꞌa maꞌemaꞌe vavahaghana i dewai.” \f + \fr 3:29 \fk 3:28-30 \ft Yesu wehidana aiwa e ririweiya yana we ravahi nuwanuwahi i toghara po egha hitai nuwanuwatuhu da hina wanatavirahi. Rava Aruwa Vivireina hei jiboghiya anona yana hipa Yesu tauna egha Maimaituwa a Vinevine,* ma aruwa apoꞌapoena* itai bagibagi. Ma Aruwa Vivireina ei hegheta da tauna yana Maimaituwa a Vinevine. \f* \v 30 Yesu i riwehi babana tauna Aruwa Vivireinei aruwa apoꞌapoehi i raukaiwenihi ma hi riwei hipa, “Aruwa apoꞌapoena* tauna ita ruini.” \s1 Yesu a Ghughuni Moinana \r (Matthew 12:46-50; Luke 8:19-21) \p \v 31 Anima Yesu ayona ma varevarehina hi gheꞌeta po numa au mataꞌetana, hi mahimahiri ma ana riwa hi himiri. \v 32 Rava maghamaghauhi hi tughura kwaviviroi ma hi maꞌamaꞌae ma hi riwei hipa, “Ayom, varevarehim ma novunovum yana au dowa hi ghoheghohei po hina inanam.” \p \v 33 Yesu i paribeehi ipa, “Aiya ayoꞌuna ma varehiꞌuna?” \v 34 Anima i inana viravira po rava auririvana hi tughutughura i inanahi ma ipa, “Ona inanai! We ravahi yana ayoꞌu ma varevarehiꞌu! \v 35 Aiya ravana Maimaituwa a rauhoghara e dewadewai yana tauna varehiꞌu, novuꞌu ma ayoꞌu.” \c 4 \s1 Dowa Wahepari Ampariruvaruvana* \r (Matthew 13:1-9; Luke 8:4-8) \p \v 1 Yesu vihanahanapu i vikarenameei, Galilee hagahagana\f + \fr 4:1 \ft topana \f* auririvana. Ma rava maghamaghauhi hi garibewani, aubaina po au wam\f + \fr 4:1 \ft waga \f* i geru ma i verauhopu au bogei. Ma rava atapuhi yana au geraha. \v 2 Ampariruveruvei\f + \fr 4:2 \ft awanaꞌina\f* i babani, ma ginauri maghamaghauna i vihanahanapuhi ipa, \v 3 “We ona nonori, tauraupehi i hopu vao aubaina, \v 4 po ana pehi i vihuruhi, ma ghehauhi yana tayaha auririvana hi peꞌu, po kiu hi anihi. \v 5 Ma ghehauhi yana dowa waighaꞌighaꞌimana auwarina hi peꞌu nahidana yana egha dowa ghaeghaena, po pehina egha davona ma hi raupiharehi, \v 6 ma egha dedehi hita ghaꞌira dowa auhinenina, po maranai madegha i gheꞌeta yana i boyahi po hi poꞌi. \v 7 Ghehauhi yana raꞌwau au toyana hi peꞌu po hi raupiharehi, ma yamhi yana yavana i viꞌapoꞌapoenihi, po egha hita rauꞌano. \v 8 Ma ghehauhi yana dowa ahiꞌahina auwarina hi peꞌu, po hi ghe vaimaiha, ma ghehauhi anohi 30,\f + \fr 4:8 \ft maghahauhi \f* ma ghehauhi 60,\f + \fr 4:8 \ft hi veraumagha \f* ma ghehauhi 100.” \f + \fr 4:8 \ft maghamaghau dumahi \f* \v 9 Ma i riwehi ipa, “Inapa waitanighami yana aiwa a ririweiya ona nonori.” \s1 Yesu Ampariruvaruva Anona i Babaniei \r (Matthew 13:10-17; Luke 8:9-10) \p \v 10 Mara ghehauna, Yesu a tauvotagho ma rava ghehauhi, ampariruvaruva* aubaina hi raubayadei. \v 11 Ma i amparibeeyana ipa, “Taumi ravamina a viꞌaninemi po Maimaituwa a vitaniwaga vouna, tuyeghana govagovaghana ai heghemi. Ma tauhi taumae uputa\f + \fr 4:11 \ft egha tauvitumaghana\f* auwarihi yana apegha ina raughadari, ma ampariruveruvei auwarihi a vibabani. \v 12 A dewai po peroveta wadubona, aiwa i ririweiya ina raimoinai, \q1 ‘He inaꞌinana ma egha hita inaꞌinana tuhagha, \q1 ma he rautanighana ma nuwanuwahi \q1 egha ita wanawanaghadari, \q2 yamna aubaina apegha hina wanatavirahi \q1 ma ahi dewaboꞌa ata nuwaꞌaharei.’” \x + \xo 4:12 \xt Isaiah 6:9-10\x* \s1 Dowa Wahepari Anona \r (Matthew 13:18-23; Luke 8:11-15) \p \v 13 Yesu i raubayadehi ipa, “We ampariruvaruvana* auwarimi i raughadaghadari bo eꞌegha? Ma apo menanaꞌarena ampariruvaruva* ghehauhi auwarimi ina raughadari? \v 14 Tauraupehi yana me Maimaituwa riwana rava auwarihi e rairahahi. \v 15 Rava ghehauhi auwarihi yana me pehi tayaha auririvana e peꞌupeꞌu, ma me marana tuyegha hi nonori, yana mara emosi Taumodurere\f + \fr 4:15 \ft Tauraudadana\f** i vaina aharei. \v 16 Ma rava ghehauhi yana me dowa waighaꞌighaꞌimana, a kaohahi tuyegha hi nonori, \v 17 ma egha hita vomomota,\f + \fr 4:17 \ft vojijina\f* babana dedehi egha ita amtonana dowa auhinenina. Po maranai tuyegha ahiꞌahina hi vaini, ma piripiri ma amparihopuhopu hei aronihi, yana egha davona ma he vootere. \v 18 Ma rava ghehauhi yana me au raꞌwau. We ravahi yana tuyegha hi nonori, \v 19 ma we dobuna a yawahana hi vinuwaboyana dumei, ma a viguyau ma ginauri maghamagha rauhogharahi, tuyeghana ahiꞌahinana hi yavanihi po egha anohi. \v 20 Ma dowa ahiꞌahina yana me rava tuyegha hi nonori, po hi vomomohi ma hi rauꞌano, po ghehauhi yana 30, ma ghehauhi yana 60, ma ghehauhi yana 100.” \s1 Rampa Aniterenana \r (Luke 8:16-18) \p \v 21 Yesu auwarihi ipa, “Rava egha meyanai rampa\f + \fr 4:21 \ft odam \f* gaebei hina vitaradaꞌwai bo aniꞌeno augabaꞌurina hina terei. Eghapo, ana au animaꞌae hina terei. \v 22 Purapura govagovaghahi apo hina vogheꞌetehi, ma humahumahi apo hina kaiwenihi. \v 23 Inapa waitanighami yana ona rautanighana.” \v 24 Ma i riwehi ipa, “Aiwa o nonoriya yana ona viꞌateꞌatei. Ma ona rautanighana vaimaiha ma auwarimi ina raughadari, ma nuwahuyahuya yagana ina veremi. \v 25 Aiyavo auwarihi, yana apo ina raipotoi ma aiyavo auwarihi eꞌegha, ma haburuna auwarihi e maꞌamaꞌae yana apo ina voꞌaharei.” \s1 Pehi Raharahana Ampariruvaruvana \p \v 26 Yesu ipa, “Maimaituwa a vitaniwaga vouna ana rava auwarihi,* yana me rava pehi au dowa e rairahahi. \v 27 Marana waguvarai po maratomai, ana eno po a vomahiri auwarina, we pehina i rahai po i ghaeghae, yana egha ita haramanei da me i wawaranei. \v 28 Dowa tauꞌavana i dewai po i rahai ma i ghae, po i raꞌata ma i rauꞌano. \v 29 Ma maranai yam i magura, yana tauraupehi rauyam ei kareni.” \s1 Gaga Pehina Ampariruvaruvana* \r (Matthew 13:31-32; Luke 13:18-19) \p \v 30 Anima ipa, “Apo aiwa ampariruvaruvana* ta vibagibagi po Maimaituwa a vitaniwaga vouna ana rava auwarihi* ta dedei? \v 31 Maimaituwa a vitaniwaga vouna ana rava auwarihi yana me gaga porana vomuhomuhona. \v 32 Ma maranai i raꞌata yana eyagi maghamaghauhi au vaovao i ghe aharehi, ma ragharaghana hi raꞌata po auwarihi kiu he raunoghi.” \p \v 33 Yesu ani ampariruvaruva* maghamaghauhi we nanaꞌarena, i vibabaniyei rava auwarihi, ma i naiyei po au ruvahi ma hi noonora tuhaghai. \v 34 Mara maghamaghauna ampariruvaruva* auwarina i babani, ma maranai a tauvotagho tauhiꞌava auwarihi yana, aiwa atapuna au habuhabuna i vogheꞌetei. \s1 Yesu Hauga Apoꞌapoe i Raidaumori \r (Matthew 8:23-27; Luke 8:22-25) \p \v 35 Na maratomna emosina aubigaina, yana Yesu a tauvotagho i riwehi ipa, “Ta amkuka damana hagahaga autupo ghehauna.” \v 36 Tauna yana au wam, aubaina a tauvotagho hi geru, ma patara\f + \fr 4:36 \ft rava maghamaghauhi\f* ghaeghaena au geraha hi voterehi, ma hi vomahiri po hi damana autupo gheha wam ghehauhi maitehi. \v 37 Ma hive ghaeghaena i vikare, po togowa wam hadana i raviravi, ma waira i rautaghona auhinenina. \v 38 Ma Yesu yana wam aumurina i viꞌunutana ma i enoꞌeno. Ma a tauvotagho hi raidagui ma hipa, “Tauvihanahanapu egha uta weno, we apo ta hiraghe weꞌi?” \p \v 39 I vomahiri yana hive i eni ma i riwei ipa, “Ma genuwana!” Ma togowa auwarina i riwei ipa, “Rauwa ma voterei!” Anima hive rauwa i voterei ma daumora ghaeghaena i eno. \v 40 Ma i riwehi ipa, “Aiwa o rovorovoei? Egha ami vitumaghana?” \p \v 41 Hi rovo duma ma hi raubayadanameehi hipa, “We ravana aiyaꞌi? Ma i manini ohoota da hive ma togowa hi viponavowei!” \c 5 \s1 Yesu, Rava Aruwa Apoꞌapoehi hi Taniwageiya i Viyawahani \r (Matthew 8:28-34; Luke 8:26-39) \p \v 1 Yesu a tauvotagho maitehi hi amkuka damana, Galilee hagahagana autupo ghehauna, mai Gerasa ahi au meyagai. \v 2 Me marana Yesu wamei i hauhopu, yana rava kokowagei i verautomeni, we ravana yana aruwa apoꞌapoena* i taniwagei. \v 3-5 We ravana yana kokowaga* gubahi\f + \fr 5:3-5 \ft duyuwa\f* auhinenina i maꞌamaꞌae, ma egha emoꞌemosina po aiya seiniyei ina raghiraghihi. Mara i magha duma aena po nimana seiniyei hi panihi, ma i rautuinihi ma i raumutuhi, egha aiya a kajijira emoꞌemosina po ita vomomohi. Maratomai po waguvarai i ghae ma i hopu, au tetete po au kokowaga, ma i otuꞌotu nae. Ma ghaꞌimei i hapihapimei. \v 6 Maranai Yesu auheiya i inanai, yana i ruba po au aena i raupari. \v 7 Ma ponana ghaeghaena ma i otu ipa, “Yesu Maimaituwa Gheghetehaharana Natuna, aiwa auwariꞌu ma dewai? Maimaituwa wavanei ai bagham po egha ma kovokovoghiꞌu!” \v 8 We nanaꞌarena i vibagha babana Yesu i riwei ipa, “Aruwa apoꞌapoena, we ravana ma hopu aharei!” \p \v 9 Anima Yesu i raubayadei ipa, “Wavam aiyaꞌi?” \p “Wavaꞌu yana Boru, Taumodurere* a tauvighaviya maghamaghauꞌai babana a magha duma.” \v 10 Ma Yesu i haighirighiriyei da havena, ita himirihi po we dobuna hita hopu aharei. \p \v 11 Nahidana yana poro maghamaghauhi, tetete auririvana hi yabayaba nae. \v 12 Ma aruwa apoꞌapoehi Yesu hi vibaghai hipa, “Ma pariꞌahareiꞌai poro auwarihi ma ma viꞌanineꞌai po a ruinihi.” \v 13 Ma Yesu i viꞌanina po aruwa apoꞌapoehi hi hopuhopuꞌi yana poro hi ruinihi. Ma maghamaghauhina hi ghohorihi yana gubara hi ghaꞌirini po au boga hi yori, ma hi magha duma 2,000 nanaꞌarena. \p \v 14 Ravahi poro taupaꞌinihi hi nae po meyagai ghaeghaehi auwarihi rava hi riwehi, po rava maghamaghauhi hi riyaneꞌi po aiwa i tuputupuwa hi inanai. \v 15 Maranai hi ne po hita inana yana we ravana aruwa apoꞌapoehi hi taniwageiya, yana i vigara ma unuꞌununa i dumaru ma i tughutughura, ma tauhi yana hi rovo. \v 16 Tauhi aiyavo aiwa hi inanai ma i tuputupuwa yana rava hi riwehi. \v 17 Anima ravahi, Yesu hi vibagha dumai da ahi dobu ina hopu aharei. \p \v 18 Me haugana Yesu ipa, au wam ina geru yana ravana, aruwa apoꞌapoehi hi taniwageiya i vibaghai po maiteni hita nae. \v 19 Ma egha ita viꞌaninei, ma i riwei ipa, “Ma naeme po am au meyagai po am ghughuni auwarihi, Bada auwarim ginauri ani amhuna ghaeghaehi, ma a rauꞌiviꞌahiꞌahi auwarim i dewadewaiya ma vituyetuyeghei.” \v 20 Yamna aubaina po ravana i naeme au Decapolis\f + \fr 5:20 \ft ‘Decapolis’ anona yana ‘meyagai ghaeghaehi nima ruwagha (10)’ yana Greek ponahiyei.\f*, ma Yesu aiwa auwarina i dewadewaiya i vituyetuyeghei. Ma taurautanighana atapuhi yana hi amhuna duma.\f + \fr 5:20 \ft Aunaona Maimaituwa raugagayo* Moses i verei ipa, “Poro yana egha ghamoghamo raughadaghadarana.” Yamna aubaina mai Judea* egha poro hita voodadani bo hita aniꞌani. We dededena i tupuwa dobu autupona, mepa egha mai Judea hita maꞌemaꞌeyana. Babana ta hanapuwei da nahidana poro hi magha duma. We ei hegheta da Yesu oroto i riwei po aiwa Maimaituwa auwarina i dewadewaiya a ghughuni ita pariverehi. Maranai Yesu mai Judea aupouhi yana rava i ghaꞌehi da havena rava hita viheghehi da tauna i viyawahanihi.\f* \s1 Yesu, Jairus Natuna Guguhinina ma Wavine Doridoriꞌana i Viyawahanihi \r (Matthew 9:18-26; Luke 8:40-56) \p \v 21 Yesu wamei i damaname hagahaga autupo ghehauna. Maranai yohora tauna hagahaga auririvana, yana rava maghamaghauhi hi ne po hi gari kwaviviroi. \v 22 Ma aniviꞌemosi numana* taupaꞌinina ana wava Jairus, maranai Yesu i inanai yana i ne po au aena i peꞌu ma i vibaghai. \v 23 Ma ipa, “Natuꞌu guguhinina haburunaꞌava ina hiraghe.” Ma i haighirighiriyei ipa, “Tana nae po ma votepani ma ina yawahana.” \v 24 Egha baine Yesu maiteni hi nae, ma rava maghamaghauhi hi muritaghoi ma hi amdududu. \p \v 25 Ma nahidana wavine ghehauna, a borima 12 tara i maemae aharei. \v 26 Ma ana mane atapuhi tauviyawahana auwarihi, i vihuru gaewei ma egha hagu ita nehaghai, ma apoma a doriꞌana i raꞌaraꞌata duma. \v 27-28 Maranai wavinena Yesu tuyeghana i nonori yana a nuwatuhu\f + \fr 5:27-28 \ft ana nota\f* ipa, “Inapa ana gara ipirinaꞌava a vodadani yana apo a yawahana.” Yamna aubaina murinei i nae, po rava maghamaghauhi aupouhi i vohonagha yana ana gara i vodadani. \p \v 29 Anima egha davona ma tara ruba i voterei ma mayana i vaini yana i yawahana. \v 30 Ma Yesu mara emosi, i haramanei da boyaboya i hopu aharei, po aubaina rava maghamaghauhi auwarihi i wanatavirai ma i raubayada ipa, “Aiya aꞌu gara i vodadani?” \p \v 31 Ma a tauvotagho hi riwei hipa, “U inanai po rava hi gari kwavivirom ma hei amdududu, ma e raubayada upa, ‘Aiya i vodadaniꞌu?’” \p \v 32 Ma Yesu yana yohora i inaꞌinana baibaiha po tauvodadanina ita inanai. \v 33 Ma wavinena mayana i vaini da auwarina aiwa i tupuwa, yamna aubaina a rovona ma a tatavana i neꞌi po au aena i peꞌu, ma riwa moinana i vogheꞌetei. \v 34 Ma Yesu i riwei ipa, “Natuꞌu, am vitumaghana* i viyawahanim, a nuwahubam ma nae, ma am piripiri atapuna i kwaha.” \p \v 35 Ma Yesu yohora i babani, ma tauvituyetuyegha Jairus a numei hi ne po hipa, “Natum ana mara i kwaha, ma tauvihanahanapu egha ma raiweno highirighiriyei.” \p \v 36 Yesu i nonorihi ma egha ita weno ma Jairus i riwei ipa, “Egha ma rovo ma ma vitumaghana.” \v 37 Anima Yesu, Peter ma James varehina John maitehi i taravainihi, ma rava ghehauhi i vighaꞌehi po egha maitehi hita nae. \v 38 Jairus ana au numa hi raugheꞌeta, yana Yesu rava i inanahi hi toutou ma hi rauhiyava ma ponahi dobu i howai. \v 39 Ma i rui numa auhinenina ma i riwehi ipa, “We aiwa o toutouwei? We teverana yana egha ita hiraghe ma e enoꞌeno ohota.” \p \v 40 Hi parihibehibei ma hi vinamei. Aubaina po i himira hopunehi, ma teverana amana ma ayona ma a tauvotagho tonugha, maitehi hi rui mepa teverana i enoꞌenoyana. \v 41 Anima au nimana i vowa ma ipa, “Talitha koum.” (Anona yana “Tevera, a ririwem we marina ma vomahiri.”) \p \v 42 Ma mara emosi i vomahiri po i nae. Teverana a borima yana 12. Maranai we i tupuwa yana ahi amhuna i kwaha. \v 43 Yesu raugagayo* kajikajijirana i terei ipa, “Egha rava ghehauhi ona ririwehi, ma yam ona verei po ina am.” \c 6 \s1 Mai Nazareth Yesu hi Geduꞌaiyei \r (Matthew 13:53-58; Luke 4:16-30) \p \v 1 Yesu ma a tauvotagho we dobuna Caponiam hi voterei, ma hi naeme a au meyagai au Nazareth mepa i raꞌaraꞌatayana. \v 2 Viyagohina au maratomna yana aniviꞌemosi au numana i vikare po i hanahanapu, ma rava maghamaghauhi hi rautanighana ma hi amhuna. Ma hi raubayadanameehi hipa, “Mepa we dewahi i vainihi?” ma “We nuwahuyahuyana aiya i verei?” ma “Menanaꞌarena po we dewahi anivinuwanaina e vogheꞌetehi?” \v 3 Wate hipa, “We tauna yana tauraunuma ohota, Mary natuna ma James, Joseph, Judas ma Simon tuwahi magurina. Ma novunovuna we hei maꞌeyana.” Yamna aubaina po hi geduꞌaiyei. \p \v 4 Ma Yesu auwarihi ipa, “Peroveta au dobu gheha hi viꞌateꞌatehi ma a au meyagai, a ghughuni ma ana dam yana eꞌegha.” \v 5 Yamna aubaina dewa anivinuwanaina egha ita vogheꞌetei, ma rava doridoriꞌahi vohiyavahiꞌava i vodadanihi ma hi yawahana. \v 6 Ma egha hitai tumaghana aubaina i amhuna. Ma meyagai ghehauhiyei i nae ma i hanahanapu nae. \s1 Yesu, a Tauvotagho* 12 i Himirihi \r (Matthew 10:5-15; Luke 9:1-6) \p \v 7 Yesu, a tauvotagho 12 ruwaruwagheiꞌava i himirihi, po meyagai tapuna ma tapuna auwarihi. Ma manini i verehi po aruwa apoꞌapoehi hina raukaiwenihi. \v 8 Ma babani ghaeghaena i terei auwarihi ipa, “Egha purapura aiwa ami kadau auwarina ona vowai, aita ami jighonaꞌava,\f + \fr 6:8 \ft gaiwara\f* egha yam bo autu ma egha mane autuna. \v 9 Aehuma ona oteni ma egha kwama viruwaina ona vaivaini.” \v 10 Ma i riwehi ipa, “Me au numana ona rui, yana nahidana ona maꞌae da na meyagaina ona hopu aharei. \v 11 Ma inapa metauna au meyagaina rava egha hina vokaokaohemi bo hina rautanighanemi, yana ona neneꞌaharei ma aeyapayapami vunavunana ona raihoruhorui. Po naꞌi yana virovorovo matakirahana.” \f + \fr 6:11 \ft Maranai mai Judea* au dobu gheha hi kadakadau po he nenememeꞌi au Israel, yana aehi vunavunahi he raihoruhoruhi ahi au parata, po tauhi yana hi wanaghadarameehi. Mepapo Yesu ana tauvotagho we dewana hi dewai, yana rava na au meyagaina apo hina nuwa hanapu, “We ravahi he ririwa da taiꞌwai rava apoꞌapoeꞌai, egha me rava mai Judea.” Acts 13:50-51\f* \p \v 12 Anima hi hopu po hi rauguguyanai rava auwarihi ma hipa, “Ami dewaboꞌa ona voterehi ma ona wanatavirami Maimaituwa auwarina.” \v 13 Ma aruwa apoꞌapoehi maghamaghauhi hi raukaiwenihi, ma rava maghamaghauhi olive oyohinei hi viꞌoyohihi\f + \fr 6:13 \ft mutui, ghohoi\f* ma hi viyawahanihi.\x + \xo 6:13 \xt James 5:14\x* \s1 Guyauna Herod i Pamina Yesu yana John Taubabataito* \r (Matthew 14:1-12; Luke 9:7-9) \p \v 14 Dobu maghamaghauhi ma rava atapuhi, yana Yesu wavana hi hanapuwei ma hi babaniyei.\f + \fr 6:14 \ft hi dedei \f* Ma rava ghehauhi hipa, “John Taubabataito* i hiraghe ma i yawahaname,\f + \fr 6:14 \ft vomahirime\f* yamna aubaina we dewahi anivinuwanaina e vogheꞌetehi.” \v 15 Ghehauhi hipa, “Weꞌi yana Elijah.” Ghehauhi hipa, “Weꞌi yana peroveta ghehauna me warihagha.” \v 16 Wate maranai guyauna Herod\f + \fr 6:16 \ft Guyauna Herod yana Herod Antipas, Galilee tautaniwageina.\f* we tuyeghana i nonori yana ipa, “Weꞌi yana John Taubabataito,* a riwa po uwana hi tarautuini ma i yawahaname.” \x + \xo 6:16 \xt 2 Kings 2:1-15; Malachi 4:5-6\x* \p \v 17-18 John Taubabataito* uwana borina dededena yana we nanaꞌarena. Muriyai po Yesu a bagibagi ita vikareni, Herodias yana Philip awana, ma Herod yana varehina Philip ma i vomahiri po i haroi. Aubaina John Taubabataito i ririwei ipa, “I viraugagayo duma, havena po varehim awana uta ravaghi.” Ma Herod tauꞌavana i viꞌautana po hi pani ma au deri hi gudutomeni. \v 19 Ma Herodias yana John rauꞌamo ghaighaiyana dumei, aubaina i ghohei po ita vihiragheni. Ma egha emoꞌemosina \v 20 babana Herod i haramanei, po John yana rava vivireina ma i dumaru Maimaituwa au matana, aubaina po i rovowei ma i tere vaimahiꞌeni. Ma i ghohei po ponana ina nonori ma wate kamnana i raiꞌapoꞌapoeni. \v 21 Ma Herodias a gavogavo i viꞌaroni, Herod a haugaghuni kaohana auwarina. Toreha i dewai yana dobu babadahi, ghaviya tanitaniwagahi ma rava ghaeghaehi mai Galilee i ghorehi po hi riyaneꞌi. \v 22 Maranai Herodias natuna guguhinina i rui po i harahara, yana Herod ma a taꞌomana i rauvainihi. Aubaina guyauna, guguhinina i riwei ipa, “Aiwa u ghohei? Am rauhoghara aiwaꞌi yana apo a verem.” \p \v 23 Ma i parivainuwaghani ma i vigwara ipa, “Aiwa u ghoheghoheiya apo a verem, inapa aꞌu anivitaniwaga tupona ghehauna, yana apo emoꞌemosiꞌu.” \v 24 Mara emosi, guguhinina i hopu po ayona i raubayadei ipa, “Aiwa a vibaghei?” \p Ma ayona ipa, “John Taubabataito* unuꞌununa.” \v 25 Po yaghiyaghinaꞌava i wanavirai po guyauna i raihunahunai ipa, “We marina yaghiyaghinaꞌava John Taubabataito,* unuꞌununa ona raugaebai po ona vereꞌu.” \v 26 Guyauna yana i vinuwaboya duma, ma egha emoꞌemosina po ita geduꞌai, babana a taꞌomana au matahi ma i vigwara. \v 27 Aubaina po tauvighaviya i raihunai ipa, “John unuꞌununa ona neiyaꞌi.” Ma i nae au deri po John uwana i tarautuini, \v 28 ma au gaeba i terei, po i neiyaꞌi, ma guguhinina i verei po ayona i vere damanei. \p \v 29 Maranai John a tauvimuritagho tuyeghana hi nonori, yana hi nae po tupuwana hi vaini ma hi naiyei, po kokowaga* me duyuwa\f + \fr 6:29 \ft guba\f* auhinenina hi terei. \s1 Yesu, Rava Maghamaghau Dumahi (5,000) i Ghamohi \r (Matthew 14:13-21; Luke 9:10-17; John 6:1-14) \p \v 30 Yesu a tauvotagho vinevinehi* hi wanavirameehi auwarina po aiwa hi dewadewaiya, ma me hi hanahanapunei atapuna hi vipariverenei. \v 31 Ma na au marana, yana rava hi magha duma hi neneꞌi ma hi naenae, ma egha Yesu a tauvotagho maitehi gavogavo hita verehi po hita am. Ma i riwehi ipa, “Na ravahi ona voterehi ma ona neꞌi, ma tana nae au dobu kwakwava po ta viyagohina.” \v 32 Po tauhiꞌava au wam hi geru ma hi amkuka nae au dobu kwakwava. \v 33 Ma rava maghamagha hi inanahi, ma hi inana tuhaghahi, aubaina meyagai maghamaghauna ravahi, gerahei hi votaghonae po hi ai gheꞌeta na au dobuna, ma muriyai Yesu a tauvotagho maitehi hi ghota. \v 34 Maranai Yesu wamei i hauhopu yana rava maghamaghauhi i inanahi, aniꞌinanahi me ghamoghamo (sheep) egha ahi tauvipaꞌipaꞌi maiteni. Yamna aubaina i nuwadubuwehi, ma i vikare po Maimaituwa a vitaniwaga vouna* tuyeghana ana rava auwarihi atapuna i vihanahanapuhi.\x + \xo 6:34 \xt Ezekiel 34:11-15; Jeremiah 23:5-6; Numbers 27:1\x* \v 35 Maranai au i biga, yana a tauvotagho hi neꞌi po hi riwei hipa, “We au dobuna egha rava hita maꞌamaꞌae, ma aita madegha e yoriyori. \v 36 Rava ma pariꞌaharehi po hina nae, meyagai aughereghereta\f + \fr 6:36 \ft auririvata\f* auwarina po ahi yam hina gimara.” \p \v 37 Ma i paribeehi ipa, “Taumi yam ona verehi po hina am.” \p Ma tauhi auwarina hipa, “Tam u ghoheꞌai po denarii 200 a gimarei po we patarana ghaeghaena a hewahi, ma auwariꞌai egha emoꞌemosina!” \f + \fr 6:37 \ft Greek \fk 200 denarii \ft Denarius emosi yana maratom emosi maihana.\f* \p \v 38 Po i raubayadehi ipa, “Habe ona baiha, payawa habiꞌagha auwarimi?” \p Maranai hi tuhaghai\f + \fr 6:38 \ft nehaghai\f* yana hipa, “Auwariꞌai yana payawa nima emosi ma iyana ruwagha.” \p \v 39 Anima Yesu a tauvotagho i riwehi ipa, “Rava atapuhi ona riwehi po au gidagida hina tughura.” \v 40 Aubaina hi tughura, boru ghehauhi 50 ma ghehauhi 100.\x + \xo 6:40 \xt Exodus 18:21\x* \v 41 Anima Yesu payawa 5 ma iyana ruwagha i vaini, ma au mara i watata\f + \fr 6:41 \ft tahepai\f* ma Maimaituwa i tarahiyauwei, ma payawa i tomutomui\f + \fr 6:41 \ft i kabakabari\f* iyana maiteni. Ma a tauvotagho i vereverehi ma rava auwarihi hi raughutei. \v 42 Ma atapuhi hi am po hi amhiyauwa duma, \v 43 anima a tauvotagho payawa ma iyana amtereterenana hi tuꞌwaruhi, yana poha 12 hi vihowahi. \v 44 Rava, tauꞌam yana hi magha duma (5,000) nanaꞌarena. \s1 Yesu Hagahaga\f + \fr 6:45 \ft waira\f* Tepanei i Nae \r (Matthew 14:22-33; John 6:15-21) \p \v 45 Yaghiyaghinaꞌava Yesu a tauvotagho i himirihi, po au wam hi geru ma hi aitayaha, hagahaga autupo ghehauna, dobu ana wava Betsaida, ma wate tauna patarahi i himirihi. \v 46 Maranai i pariꞌaharehi nuwa ahiꞌahiyei, yana tauna au oya i amghaena raupari aubaina. \v 47 Ma na waguvaraina, yana Yesu a tauvotagho wamei, hagahaga ausiporina, ma tauꞌavana yana au hayahaya. \v 48 Ma i inanahi hi voevoe ma hi reta, togowa ma hive hi veraveraumatamatani. Ma naꞌi yana waguvarai, ma maratomtom augheregherena, ma hagahaga tepanei i neneꞌi po ipa ita verauvirehi.\f + \fr 6:48 \ft tehaharihi\f* \v 49 Ma hi inanai yana hi pamina konagha po hi otu\f + \fr 6:49 \ft garara\f* boꞌaboꞌa. \v 50 Maranai atapuhi hi inanai yana hi rovo duma. Ma yaghiyaghinaꞌava, Yesu ponana i terei ma ipa, “Ona nuwamotu! We yana taꞌu. Egha ona rovo!” \v 51-52 Anima au wam maitehi i geru, ma hivena i daumori.\f + \fr 6:51-52 \ft i voterei\f* Ma a tauvotagho hi amhuna duma, babana egha aiwa hita inana tuhaghai marana payawa i dewai po i maghamagha. Babana nuwanuwahi yana i toghara duma. \s1 Yesu, Rava Doridoriꞌahi Maghamaghahi, au Gennesaret i Viyawahanihi \r (Matthew 14:34-36) \p \v 53 Hagahaga hi damani po hi nae au Gennesaret, po hi ghota ma ahi wam hi yoghoni. \v 54 Po ahi wam hi tere aharei, ma rava mara emosi Yesu hi inana tuhaghai. \v 55 Ma dobuna ghaeghaenana hi naeni, ma rava doridoriꞌahi hi hihiva naiyehi, mepa hi nonori po Yesu i nene\f + \fr 6:55 \ft maꞌemaꞌe\f* yana. \v 56 Yesu a aninae atapuna auwarina, meyagai ghaeghaehi ma muhomuhohi po vaovao au numahi, rava ahi rava doridoriꞌahi na dobuna auwarina, hi naiyehi po au habuhabuna hi terehi, ma hi vibagha hipa, “Ma viꞌanina po am gara ipirinaꞌava hina vodadani.” Ma aiyavo doridoriꞌahi ma hi vodadani yana atapuhi hi yawahana, Yesu a kajijirei.\f + \fr 6:56 \ft vuhigha, manini\f* \c 7 \s1 Vihanahanapu Mai Judea* Ghooghahiyei \r (Matthew 15:1-9) \p \v 1-4 Pharisees* ma mai Judea* ghehauhi raugagayo* maghamaghauhi ghooghahiyei hi votaghoiya.\f + \fr 7:1-4 \ft hi vomomohi\f* Yana ahi keyaka po ahi gaeba ma waira anihighuhi he rauꞌogha vaimaiha ma he dewadewa vaimaiha. Maranai maketiyei hina neꞌi yana nimahi hina oghai ma muriyai hina am. Mara maghamaghauna ghooghahi ahi raugagayo hi votaghoiya yana hina ogha da hina am. \p Mara emosi raugagayo tauvihanahanapuweina ma Pharisees ghehauhi Jerusalemei hi ghaꞌiraꞌi, po Yesu hi gari kwaviviroi ma hi rautanighanei. Ma hi iyaꞌiyau ma a tauvotagho egha nimahi hita ogha ma hi amꞌam. \v 5 Yamna aubaina Yesu hi riwei hipa, “Aiwa aubaina po a tauvotagho a nima mirahi ma he amꞌam? Aiwa aubaina raugagayo ghooghataiyei egha hita votaghoi?” \p \v 6 I paribeehi ipa, “Taumi yana rava waimorumorumi, o dewamemi po ahi ota dewadewai ma tamoghi eꞌegha! Taumi aubaimi peroveta Isaiah i amgiruma we nanaꞌarena: \q1 ‘Maimaituwa ipa, “We ravahi yana gamohiyei\f + \fr 7:6 \ft ipirihiyei\f* hei ateꞌateꞌu \q2 ma ahi nuwatuhu yana autapuna\f + \fr 7:6 \ft auheiya\f* \q1 \v 7 Tauhi ahi raugagayo hei hanahanapuwei ma hipa Maimaituwa a raugagayo, \q2 Yamna aubaina ahi viꞌateꞌate auwariꞌu yana egha anona.’” \x + \xo 7:7 \xt Isaiah 29:13\x* \p \v 8 Anima Yesu ipa, “Taumi yana Maimaituwa a raugagayo o voterei ma ghooghami ahi raugagayo oi hanahanapuwei ma o votaghoi.” \v 9 Wate i riwehi ipa, “Taumi aiwa o dewadewaiya o notai da i ahi duma! Ma Maimaituwa a raugagayo o tereriyei ma ghooghami ahi vihanahanapu o votaghoi. \v 10 Aniꞌinana emosi yana we nanaꞌarena. Moses Maimaituwa a raugagayo auwarina i amgiruma, ipa, ‘Amam ma ayom ma viꞌateꞌatehi’ \x + \xo 7:10 \xt Exodus 20:16\x* ma inapa ‘Aiya amana ma ayona ina eni boꞌahi yana hina raihiragheni.’ \x + \xo 7:10 \xt Exodus 21:17\x* \v 11 Ma taumi oi hanahanapu, yana rava amana ma ayona purapura ina vohaguhi ma ina riwa inapa, ‘Apo ata vohagumi ma boiboghi Maimaituwa auwarina a parivainuwaghana aubaina apegha a vohagumi.’ \v 12 Inapa we nanaꞌarena oi babani da ota dumaru, ma naꞌi yana eꞌegha, oi ghaꞌei da amana ma ayona egha ina vohaguhi. \v 13 Maranai we nanaꞌarena ona dewai, yana ghooghami ahi vihanahanapu o votaghoi ma Maimaituwa a raugagayo o raugahi. Marina a ririwemi, da menanaꞌarena Maimaituwa a raugagayo o raugahinei yana a tayaha i magha duma.” \s1 Aiwa Rava e Dewai po e Miramira Maimaituwa au Matana \r (Matthew 15:10-20) \p \v 14 Yesu rava i ghoremehi po hi neꞌi auwarina ma i riwehi ipa, “Atapumi ai babani ona nonori ma anona au nuwanuwami ina raughadaghadari. \v 15-16 Rava yam e aniꞌaniya apegha ina dewai, po ina mira Maimaituwa au matana. Ma aiwa au nuwanuwana e maꞌamaꞌae ma gamonei e hopuhopuꞌi, yana e dewai po e miramira Maimaituwa au matana.” \p \v 17 Anima rava i voterehi ma i rui au numa ma a tauvotagho hi raubayadei hipa, “We marina aiwa u ampariruveruveiya yana anona aiwaꞌi?” \p \v 18-19 I paribeehi ipa, “Taumi maitemi! Auwarimi aꞌu babani anona egha ita raughadaghadari? O hanapuwei da maranai rava yam e aniꞌani, yana egha ita ruirui au nuwanuwana, ma e naenae au amoꞌamona ma e puwapuwana aharenei. Yamna apo egha ina dewai po Maimaituwa au matana ina mira.” Maranai Yesu we i yatoni,\f + \fr 7:18-19 \ft i riwei, i hiyavi\f* yana i vihegha da yam atapuhi, yana ahiꞌahihi Maimaituwa au matana. \p \v 20 Anima wate ipa, “Rava nuwanuwanei aiwa e hopuhopuꞌi yana tauna e dewai po e miramira, Maimaituwa au matana. \v 21 We dewahi yana nuwanuwana hineninei e neneꞌi yana nuwatuhu apoꞌapoehi, yana rava egha hita tavine ma hei awaꞌawana,\f + \fr 7:21 \ft viꞌaita yabayababa\f* danene, vihiraghena, viꞌawa danene,\f + \fr 7:21 \ft ma turam awana u haroi\f* \v 22 amboho, viꞌamparipari, vimorumoru,\f + \fr 7:22 \ft terevaidegha\f* dewa waitepahinihinimayana, unura, viꞌaraꞌutu, nuwaghaeghae,\f + \fr 7:22 \ft kawayagara\f* ma dewa yabayababa. \v 23 We dewaboꞌahi atapuhi rava nuwanuwanei e hopuhopuꞌi, ma e dewai po e miramira Maimaituwa au matana.” \s1 Wavine Taumae Uputa Yesu i Vitumaghanei \r (Matthew 15:21-28) \p \v 24 Anima Yesu na dobuna i neꞌaharei ma i nae Tyre meyagaina auririvana po au numa i rui. Egha ita ghohei po rava hina hanapuwei ma wate egha emoꞌemosina po ita raugovagha. \v 25-26 Wavine emosi i nonori yana tauna nahidana aubaina i nae auwarina. Ma we wavinena yana egha Judeyei, au Phoenicia hi ghuni Syria dobuna autupona. Ma aruwa apoꞌapoena* natuna wavinena haburuna i taniwagei, aubaina i neꞌi yana Yesu aunaona i raupari, ma i vibaghai po aruwa apoꞌapoena natuna auwarina ita raukaiweni. \p \v 27 Ma i hanapuwei da na wavinena yana egha Judeyei, ma i neꞌi auwarina aubaina i riwei ipa, “Egha ita ahi po rowarowa ahi yam ouꞌou auwarihi ta aharei, yamna aubaina rowarowa ta ai ghamohi po aunaona hina amhiyauwa.” \f + \fr 7:27 \ft ‘Rowarowa’ anona ‘mai Judea’ ma ‘ouꞌou’ anona yana ‘taumae uputa’ bo ‘egha mai Judea’. Mai Judea* hi notameehi yana tauhi hi ahi vavahagha apoma taumae uputa aubaina hipa tauhi ouꞌou.\f* \p \v 28 Ma wavinena ipa, “Bada, u riwa vaimaiha ma mara gheha aniꞌam patana auwarina, ma yam vunavunahi he horuhoru yana ouꞌou he aniꞌanihi, yamna aubaina i ahi po ma vohaguꞌu.” \p \v 29 Anima Yesu ipa, “Moina! U riwa vaimaiha, am vitumaghana* aubaina aruwa apoꞌapoena natum auwarina a raukaiweni. Anima ma naeme am au numa.” \p \v 30 Anima i naeme a au numa po natuna ita inanai yana i enoꞌeno a au aniꞌeno. Ma aruwa apoꞌapoena i hopu aharei. \s1 Yesu, Rava Tanighana Pupuna ma Gumgum i Viyawahani \p \v 31 Yesu, Tyre tupona i neꞌaharei po Sidon meyagaina siporinei i nae. Anima Decapolis\f + \fr 7:31 \ft ‘Decapolis’ anona yana ‘meyagai ghaeghaehi 10’ yana Greek ponahiyei.\f* meyagaina hineninei i neꞌi po Galilee au hagahagana i hopu. \v 32 Ma nahidana rava ghehauhi, oroto tanighana pupuna ma egha itai babani vaimaiha, hi neiyaꞌi ma hi vibaghai da ita vodadani ma ita yawahana. \v 33 Aubaina po orotona i taravaini, ma rava hi neꞌaharehi po ahi ruwaghaꞌava ma nimagigina au tanighana i terei ma nimagigina i hovai ma menana i vodadani. \v 34 Ma i rauꞌiyau gheꞌeta au mara, ma i yavutu aharena ma ipa, “Efata!” \f + \fr 7:34 \ft ‘Efata’ yana Aramaic ponahiyei.\f* Na babanina anona yana ipa, “Ma wanakaiwenim!” \v 35 Ma mara emosi ravana tanighana i wanakaiweni, ma menana i vidagudagu po i vibabani vaimaiha. \p \v 36 Anima Yesu i raugagayowehi da egha rava ghehauhi hinai heghehi. Ma maranai i ghaꞌehi yana apoma i raimaruhi aharei ma rava maghamaghauhi, hi ririwehi da menanaꞌarena we ravana i viyawahani. \v 37 Ma maranai rava we babanina hi nonori yana hi amhuna duma ma hi riwa hipa, “We ravana ginauri maghamaghauna ahiꞌahihi e dewadewahi. Rava tanighahi puupuhi i viyawahanihi po he rautanighana ma gumgum hei babani.” \c 8 \s1 Yesu, Rava Maghamaghau Dumahi (4,000) i Ghamohi \r (Matthew 15:32-39) \p \v 1 Na au marana, yana rava maghamaghauhi hi amtuborume. Ma Yesu maitehi hi maꞌae, ma i hanahanapu ma hi rautanighanei po ahi yam i kwaha. Yamna aubaina Yesu a tauvotagho i ghorehi po hi neꞌi auwarina, ma i riwehi ipa, \v 2 “We ravahi maghamaghauhina yana a nuwadubuwehi babana maitehi maratom tonugha ta maꞌae, ma egha ahi yam. \v 3 Inapa a am hiraghehi a himirihi ahi au numa, yana apo tayaha ausiporina hina raumoyaghahu. Ma wate ghehauhi yana uwamei hi neꞌi.” \p \v 4 A tauvotagho hi paribeei hipa, “Egha aiya wehidana ita maꞌamaꞌae, aubaina apo mepa payawa tana vaini po we ravahi ta hewahi?” \p \v 5 Anima Yesu i raubayadehi ipa, “Ma payawa habiꞌagha auwarimi?” \p Ma hipa, “Payawa 7.” \p \v 6 Anima Yesu patarana ghaeghaenana i riwehi po au dowa hi tughura. Ma na payawahi i vainihi po Maimaituwa i amamari ma i vokabakabari, ma a tauvotagho i verehi po hi raughutei rava boruhi auwarihi. \v 7 Wate auwarihi yana iyana muhomuhohi, po i viꞌamamara iyana aubaina ma a tauvotagho i riwehi po boruna auwarihi hi raughutehi. \v 8 Rava atapuhi hi amꞌam yana hi amhiyauwa duma. Anima yam am tereterenahi a tauvotagho poha 7 hi vihowai. \v 9 Na au marana yana rava maghauhi 4,000 nanaꞌarena. Ma aumurina yana Yesu i himirihi po hi vineyana ahi au numa. \v 10 Anima Yesu a tauvotagho maitehi hi geru au wam po hi damana au Dalmanutha. \s1 Pharisees* Yesu hi Vibaghai da Matakiraha ita Dewai \r (Matthew 15:39–16:4) \p \v 11 Ma Pharisee ghehauhi hi neꞌi, po Yesu maiteni vipariꞌwayaꞌwaya hi vikareni. Hi ghohei po hita raudadani, aubaina hi vibaghai po matakiraha ita dewai, po hita inanai da moina tauna Maimaituwei i neꞌi.\x + \xo 8:11 \xt Deuteronomy 13:1-5, 18:18-22; Judges 6:17-22; 1 Samuel 2:34; 2 Kings 20:8-11\x* \v 12 Yesu aruwanei i yavutu aharena ma ipa, “Ahuu! Aiwa aubaina po we hapana o maꞌamaꞌae, oi baghaꞌu po matakiraha a dewai po ona inanai? Moinana a ririwemi da apo egha we hapana matakiraha awa a voghetei po ona inanai.” \v 13 Anima i voterehi ma au wam i geru, po i damaname hagahaga autupo ghehauna. \s1 Yesu, a Tauvotagho* i Riwehi da Pharisees* ma Herod ahi Vihanahanapu hina Inana Vaimahiꞌeni \r (Matthew 16:5-12) \p \v 14 Ma Yesu a tauvotagho payawa nuwanuwahi i vuru, ma emosiꞌava hi vaini ma au wam hi geru. \v 15 Ma Yesu babani kajikajijirana i verehi ipa, “Ona inana vaimaiha, po Pharisees* ma Herod, ahi anihahana egha inai apoꞌapoenimi.” \f + \fr 8:15 \ft Mai Judea* ahi vinuwa notanota yana anihahana ampariruvaruvana ginauri apoꞌapoena e dabadabarara rava aupouhi me anihahana payawa auhinenina e dabadabarara. Yesu wehidana ei babaniyei yana Pharisees* ma Herod, Yesu egha hitai tumaghanei egha ina vaivainimi.\f* \v 16 Po tauhiꞌava hi taratarapiri hipa, “Egha payawa tata vaini, yamna aubaina anihahana e dedei.” \p \v 17 Ma Yesu ahi nota i hanapuwei po i raubayadehi ipa, “Aiwa oi nuwaboyei opa egha payawa ota vaini? Yohora oi nuwanaina? Nuwanuwami i pupu ma egha ita raughadari! \v 18 Waimatami ma egha ota inana tuhagha. Waitanighami ma egha ota rautanighana vaimaiha. \v 19 O nota tuhaghai bo eꞌegha, payawa 5 a vokahakahaiya rava maghauhi 5,000 auwarihi. Yana poha habiꞌagha, hi amteretereiya o vihowai?” \p Ma hi paribeei hipa, “12.” \p \v 20 “Ma wate payawa 7 a vokahakahaiya rava 4,000 aubaihi, yana hi amteretereiya poha habiꞌagha o vihowai?” \p Ma hi paribeei hipa, “7.” \p \v 21 Ma i riwehi ipa, “Aiwa atapuna yana o inanai pahi ma o nonori ma yohora po oi nuwanaina?” \s1 Yesu, Matakeke i Viyawahani \p \v 22 Anima hi neꞌi Betsaida au meyagaina ma nahidana rava turahi matakeke hi neiyaꞌi Yesu auwarina, ma hi vibaghai po ita vodadani ma ita ahi. \v 23 Po Yesu matakeke i raunimani, ma ahi ruwagha meyagai hi hopu aharei. Anima au matana i hova ma nimana au matana i terei ma i raubayadei ipa, “Aiwa e inaꞌinanai?” \p \v 24 Ma orotona i tahepai ma ipa, “Rava a inanahi me eyagi ma he naenae.” \p \v 25 Anima Yesu nimana au matana i teremeei, ma matana i wanaghadari po ginauri atapuhi, i inana vaimahiꞌenihi. \p \v 26 Ma Yesu ipa, “Egha ma naenaeme au meyagaina, ma dumaruwei ma nae am au numa.” \s1 Peter i Riwa da Yesu Keriso yana Maimaituwa a Vinevine Waiyawahanana* \r (Matthew 16:13-20; Luke 9:18-21) \p \v 27 Anima Yesu a tauvotagho maitehi hi veraunae Siseria Philippi, meyagaihi augheregherena. Maranai tauhi au tayaha yana a tauvotagho i raubayadehi ipa, “Rava he ririwa da taꞌu aiyaꞌi?” \p \v 28 Ma hi paribeei hipa, “Rava ghehauhi he ririwa da tam John Taubabataito,* ma ghehauhi he ririwa da tam Elijah ma ghehauhi he ririwa da tam peroveta ghehauna i vomahirime.” \p \v 29 Anima i raubayadehi ipa, “Ma taumi, me o ririwanei opa taꞌu aiyaꞌi?” \p Ma Peter ipa, “Tam yana Keriso, Maimaituwa a Vinevine Waiyawahanana.”* \p \v 30 Anima i vighaꞌehi po egha aiya hina ririwei da tauna Keriso, Maimaituwa a Vinevine Waiyawahanana. \s1 Yesu, a Tauvotagho* i Riwehi da apo hina Vihiragheni ma ina Vomahirime \r (Matthew 16:21-23; Luke 9:22) \p \v 31 Anima Yesu i vikare po a tauvotagho i hanahanapuhi da apo aiwa auwarina ina tupuwa. Ipa, “Taꞌu, Rava Natuna, viuva ghaeghaena apo a viꞌaroni, mai Judea* ahi babada, gudutaupuyoweina* ghaeghaehi, ma raugagayo tauvihanahanapuweina apo hina geduꞌaiyeꞌu. Aꞌu ghaviya apo hina vihiragheniꞌu po maratom tonugha aumurina ma apo hiragheei a vomahirime.” \p \v 32 Weꞌi yana au habuhabuna Yesu i babaniyei, aubaina Peter i taravaini po auririva ma i vighaꞌei ipa, “Egha we nanaꞌarena am viuva ma am hiraghe mai babaniyei.” \p \v 33 Ma Yesu i ruhaghavirei po a tauvotagho i inanahi, ma Peter i eni, ipa, “Taumodurere* ma neꞌahareꞌu! Aiwa ei babaniyei yana egha Maimaituwa a rauhoghara ma dobu ravahi ahi vinuwanuwatuhuwei tam ei babani.” \s1 Yesu Votaghona Anona \r (Matthew 16:24-28; Luke 9:23-27) \p \v 34 Yesu, a tauvotagho ma rava atapuhi i ghorehi po hi neꞌi augheregherena ma i riwehi ipa, “Aiya ravana votaghoꞌu ina ghohei yana ina boviyanamei, ma a korosi inaꞌavarai ma ina votaghoꞌu.\f + \fr 8:34 \ft We ampariruvaruvana anona yana Yesu a tauvotagho, apo viuva ma vihinimaya hina viꞌaroni babana hi votaghoi. Egha ita ririwa da a tauvotagho hina hiraghe au korosi me tauna.\f* \v 35 Rava aiya a yawahana ina nuwanei yana apo ina vineboꞌai, ma rava aiya a yawahana ina vineboꞌai tuyeghaꞌu ahiꞌahina ma votaghoꞌu aubaina, yana apo yawahana maꞌemaꞌe vavahaghana ina vaini. \v 36 Inapa rava ginauri atapuna au dobu ina vaini, ma egha yawahana maꞌemaꞌe vavahaghana ina vaini, yana we ginaurihi egha ana ahi aiwa tauna auwarina. \v 37 Inapa rava a yawahana maꞌemaꞌe vavahaghana ina vineboꞌai, yana apo egha aiwaꞌiyei ina vimaiha ma ina vainameei. \v 38 Rava we au dobuna he maꞌamaꞌae, yana aꞌu dewa hi geduꞌaiyei ma he dewadewaboꞌa. Ma inapa rava aiya i geduꞌaiyeꞌu ma i rovo po riwaꞌu we ravahi aunaohi egha ita vituyetuyeghei yana, Taꞌu Rava Natuna, apo a geduꞌaiyei. We apo ina tupuwa maranai aꞌu nememeꞌi amaꞌu a viguyauwei ma a aneya* vivireihi maitehi.” \c 9 \p \v 1 “A ririwana dumemi, ghehaumi we o mahimahiri yana apo yohora ona maꞌamaꞌae ma Maimaituwa a vitaniwaga vouna* ma a kajijira ana rava auwarihi e neneꞌi ona inanai.” \s1 Yesu Inanana i Wanavirai \r (Matthew 17:1-13; Luke 9:28-36) \p \v 2 Maratom 6 aumurina, yana Yesu, Peter, James ma John tauꞌavahi i rautayahahi ma oya davodavona hi ghaini, ma au matahi inanana i wanavirai. \v 3 Ana gara wakekena i vimataꞌam. Apo egha rava ghehauna gara ina oghai, po ina wakeke we au dobuna nanaꞌarena. \v 4 Anima peroveta Elijah ma Moses hi raugheꞌetehi po Yesu maiteni hi babani. \p \v 5-6 Aubaina po Peter ana rava ruwagha maitehi hi rovo duma, ma egha hita haramanei po aiwa hina yatoni yamna aubaina Peter ipa, “Tauvihanahanapu, i ahi po tauta wehidana. Ma kape tonugha a vowahi, emosi yana aubaim, emosi Moses aubaina ma emosi yana Elijah aubaina.” \p \v 7 Nahidana hapau i hopuꞌi po atapuhi i puruyaghohihi, ma Maimaituwa hapauna auhinenina i vibabani ipa, “Weꞌi yana natuꞌu aꞌu rauhoghara. Ona viponavowei!” \v 8 Anima hipa hina rauꞌiyaume yana egha aiya hita inanai ma Yesu tauꞌavana. \p \v 9 Yesu ma a tauvotagho tonugha maitehi oya hi ghaꞌighaꞌirini, ma i vighaꞌehi da au oya aiwa hi inaꞌinanaiya havena da aiya hina riwei. Da Tauna Rava Natuna apo ina hiraghe ma ina vomahirime, ma aumurina yana rava hina pariverehi. \p \v 10 Po Yesu aiwa i ririweiya hi nuwadaꞌwai ma tauhiꞌava aupouhi hi babani yana hipa, “Aiwa anona ma Yesu hiraghei vomahirina ei babaniyei?” \p \v 11 Ma hi raubayadei hipa, “Aiwa aubaina raugagayo tauvihanahanapuweina he ririwa da Elijah apo ina ai nememeꞌi?” \f + \fr 9:11 \ft Mai Judea* ahi vitumaghana yana Elijah ina ai nememeꞌi au dobu ma muriyai Maimaituwa a Vinevine* ina neꞌi. Ma egha hita vitumaghana da Elijah apo viuva ina viꞌaroni maranai ina nememeꞌi. Ma boiboghi i ne po hi vihiragheni. (Ona inana au \xt Malachi 3:1, 4:5-6; Mark 6:17-28\ft ).\f* \p \v 12 Ma Yesu ipa, “Yamna moina, Elijah apo ina nememeꞌi po ginauri atapuna ina nonoghei. Ma we ona notai da Maimaituwa tuyeghana i riwa da Taꞌu Rava Natuna apo viuva a viꞌaroni ma hina geduꞌaiyeꞌu.\x + \xo 9:12 \xt Isaiah 52:13–53:12; Psalm 22\x* \v 13 Riwa moina a ririwemi, Elijah boiboghi i neꞌi ma rava aiwa hi ghoheghoheiya auwarina hi dewai. Me peroveta i amgirumanei, nanaꞌarena i tupuwa.” \f + \fr 9:13 \ft Yesu wehidana i babani John Taubabataito* aubaina yana tauna me Elijah. (Ona inana au \xt Matthew 11:13-14, 17:10-13\ft )\f* \s1 Yesu, Tevera Orotona Auwarina Aruwa Apoꞌapoena* i Raukaiweni \r (Matthew 17:14-21; Luke 9:37-43) \p \v 14 Yesu, a tauvotagho maitehi oyei hi wanavirahi, po hi hopume ahi rava auwarihi, ma rava maghamaghauhi ma raugagayo tauvihanahanapuweina hi inanai yana a tauvotagho hi gari kwavivirohi, ma maitehi hi gamo gahigahi. \v 15 Maranai Yesu, rava hi inanai yana hi hauhepahi, ma hi ruba po hi vokaokaohei. \p \v 16 Ma i raubayadehi ipa, “Aiwa oi gamo gahigahiyei?” \p \v 17 Ma oroto na au boruna ipa, “Tauvihanahanapu, aruwa apoꞌapoena* natuꞌu i ruini ma i dewai po egha itai babani, aubaina po a neiyaꞌi. \v 18 Maranai e verauhurui yana e dubari, po gamonei puropuro e hopuhopu, ma ivona e utaꞌuta ghirighiriyei ma e doodora. Ma am tauvotagho a vibaghahi po aruwana apoꞌapoena, hita raukaiweni ma egha emoꞌemosina hita dewai.” \p \v 19 Ma Yesu i paribeehi ipa, “Ahuu, mara aiwa ona vitumaghana! Maiteꞌu ta maꞌe duma! Ma mara habiꞌagha a viꞌatataiyemi? Teverana ona neiyaꞌi auwariꞌu!” \p \v 20 Po teverana hi neiyai Yesu auwarina. Ma me haugana aruwa apoꞌapoena Yesu i inanai, yana i dewai po opina i dodora ma i guhui yamoyamonei\f + \fr 9:20 \ft poro bo kiu doriꞌana\f* po au dowa i peꞌu, ma i vitovitovira po i nae ma puropuro gamonei i hopuhopu. \v 21 Yamna aubaina Yesu, teverana amana i raubayadei ipa, “Mara aiwa doriꞌana i vikareni?” \p Ma ipa, “Haburuna ma i vikareni. \v 22 Aruwa apoꞌapoena mara maghamaghauna ei peꞌuni eyagi araꞌaratana auwarina bo au waira, ipa ina vihiragheni. Ma inapa emoꞌemosim yana auwarina aiwa ma dewai ai bagham, po ma raunuwa apoꞌapoeꞌai ma vohaguꞌai.” \p \v 23 Ma Yesu i ipa, “Ma menanaꞌarena ma upa, ‘Emoꞌemosina yana aiwa auwarina ma dewai?’ Rava aiya ina vitumaghana* yana Maimaituwa auwarina ginauri atapuna yana emoꞌemosina!” \p \v 24 Mara emosi teverana amana ponana i raꞌata ma ipa, “A vitumaghana. Ma aꞌu vitumaghana egha ita raꞌata, yamna aubaina ma vohaguꞌu po ina raꞌata!” \v 25 Yesu auwarina patara ghaeghaena hi neneꞌi, yamna aubaina po aruwa apoꞌapoena i autani ipa, “Tam aruwa apoꞌapoena rava e dewahi po hei vigumgum ma tanighahi he pupupu, a autanim po na teverana ma hopu aharei ma egha meyanai ma ruinameei!” \v 26 Aruwana i otu, ma teverana i dewai po i dodora ma i guhui yamoyamonei, ma i hopu aharei. Anima teverana i aniꞌinana me rava hirahiraghena, aubaina rava atapuhi hipa, “Aeta i hiraghe.” \p \v 27 Ma Yesu au nimana i vowa ma i vovaimahirini po i tumahiri. \p \v 28 Ma muriyai, yana Yesu au numa i rui ma a tauvotagho tauhiꞌava ma hi riwei hipa, “Me nanaꞌarena po taiꞌwai egha aruwana apoꞌapoenana ata himira hopunei?” \p \v 29 Ma i riwehi ipa, “Aruwa apoꞌapoehi me we tauna yana apegha ta himira yababai, da raupariꞌavei.” \s1 Yesu a Hiraghe i Babaniyanameei \r (Matthew 17:22-23; Luke 9:43-45) \p \v 30 Yesu, a tauvotagho maitehi na dobuna hi voterei, ma Galilee hineninei hi nae. Ma Yesu egha ita ghoheghohei da aiya ina hanapuwei da tauhi me autupona, \v 31 babana a tauvotagho i hanahanapuhi. Ma i ririwehi ipa, “Taꞌu, Rava Natuna, aꞌu ghaviya apo hina amvereneꞌu, po rava ghehauhi hina vihiragheniꞌu, ma maratom tonugha aumurina ma apo a vomahirime.” \v 32 We nanaꞌarena auwarihi i vibabani, ma egha hita hanapuwei, ma hi rovo po egha hita raubayadei. \s1 Yesu, a Tauvotagho Vibada aubaina hi Vitarapiri \r (Matthew 18:1-5; Luke 9:46-48) \p \v 33 Anima Yesu ma a tauvotagho maitehi au Caponiam hi raugheꞌeta po au numa hi rui, ma i raubayadehi ipa, “We au tayaha aiwa oi tarapiriyei?” \p \v 34 Ma hi vogenuwana babana au tayaha yana tauhiꞌava hi tarapiri vivira, da aupouhi yana aiya apo ina vibada. \p \v 35 I tughura ma a tauvotagho vinevinehi* 12, i ghorehi po hi neꞌi auwarina ma ipa, “Aiya vibada ina ghohei yana ina tereghaꞌiranamei, ma ina vitaubagibagi ana rava auwarihi.” \p \v 36 Ma tevera i vaini po ausiporihi i vimahirini. Ma i tarahaghavui ma i riwehi ipa, \v 37 “Aiya wavaꞌuwei tevera ina vokaokaohei, yana taꞌu e vokaokaoheꞌu, ma aiyaꞌi e vokaokaoheꞌu, yana egha tauꞌavaꞌu ma tauhimiriꞌu maiteni e vokaokaohei.” \s1 Aiya Egha itai Ghaviyeta yana Turata \r (Luke 9:49-50) \p \v 38 John, Yesu i riwei ipa, “Tauvihanahanapu, taiꞌwai rava ghehauna a inanai ma wavammei aruwa apoꞌapoehi i raukaiwenihi. Ma a vighaꞌei po egha ina dewameei, babana tauna yana egha turata.” \p \v 39 Ma Yesu ipa, “Egha onai ghaꞌei. Egha emoꞌemosina po rava wavaꞌuwei dewa anivinuwanaina, ina dewai ma aumurina wavaꞌu inai apoꞌapoeni. \v 40 Aiya egha itai ghaviyeta yana turata. \v 41 Moina a riwa duma, inapa rava aiya waira ina veremi babana taumi tauvotaghoꞌu, yana ana maiha apegha ina vineboꞌai, ma apo ina vaini.” \s1 Raudadana Babanina \r (Matthew 18:6-9; Luke 17:1-2) \p \v 42 Inapa tevera ei tumaghaneꞌu ma aiya ravana aena ina taini po apoꞌapoe ina dewai, yana Maimaituwa apo kovogha ghaeghae dumana ina verei. Ma inapa au uwana ghaꞌima ghaeghaena hina raghihi ma au boga hina dubari, yana i ahi ma na kovoghana egha ita raꞌata vaimaiha. \v 43-44 Ma ona inana vaimaiha po egha ona dewadewaboꞌa. Inapa nimam ina dewam po apoꞌapoe ma dewai, yana ma tarautuina aharei. I ahi po nimam emosiꞌava ma yawahana Maimaituwa auwarina ma nehaghai, ma apoma nimam ruwagha ma ma nae au gehena, mepa eyagi hauga davodavona e araꞌaratayana. \v 45-46 Ma inapa aem ina dewam po apoꞌapoe u dewai, yana ma tarautuina aharei. I ahi po aem emosiꞌava ma yawahana Maimaituwa auwarina, ma nehaghai ma apoma aem ruwagha ma au gehena hina dubara hopunem. \v 47 Inapa matam ina dewam po apoꞌapoe u dewai, yana ma vahiꞌaharei. I ahi po matam emosi ma Maimaituwa a anivitaniwaga vouna auwarina ma rui, ma apoma matam ruwagha ma au gehena hina dubarim. \v 48 Na au dobuna, yana ‘motamota rava he aniꞌanihi ma egha hita hirahiraghe, ma eyagi hauga davodavona e araꞌarata, ma egha ita bohoboho.’ \f + \fr 9:48 \xt Isaiah 66:24 \ft Weꞌi yana ampariruvaruva, hi vaini Hinom ghwaghwana yana Jerusalem augheregherena, mepa megu he apui po hauga davodavona e araꞌarahi ma egha ita bohoboho.\f* \p \v 49 Ma aꞌu tauvotagho atapuhi yana apo raudadana hina viꞌaroni, mayana vainana yana me eyagi araꞌaratana. \p \v 50 Niha yana ginauri ahiꞌahina, ma inapa a viniha ina yababa, yana apo egha emoꞌemosina ta dewai po ina vinihame. Egha nanaꞌarena ona dewadewa, ma ona viniha ma ami rava maitehi a nuwahubami ona maꞌae. \c 10 \s1 Yesu Tavine ma Viꞌaharena i Vihanahanapuwei \r (Matthew 19:1-12; Luke 16:18) \p \v 1 Yesu na dobuna i votere aharei, ma i nae au Judea po Jordan wairana i damani au maramatanei. Ma rava boruhi hi nememe auwarina po i hanahanapuhi, me mara maghamaghauna i dewadewaiya nanaꞌarena. \p \v 2 Ma Pharisee ghehauhi hi neꞌi po hi ghohei, da Yesu hita raudadani po hi raubayadei hipa, “Ata raugagayo* i viꞌanina da oroto awana ina aharei?” \p \v 3 Ma i paribeehi ipa, “Ma Moses raugagayo i amvereneiya, me i riwanei?” \p \v 4 Ma hipa, “Moses i viꞌanina po oroto awana raimoina pepana, ina girumi po ina verei ma muriyai ina aharei.” \x + \xo 10:4 \xt Deuteronomy 24:1-4; Matthew 5:31\x* \p \v 5 Anima Yesu i paribeehi ipa, “Moses na raugagayona aubaimi i girumi babana nuwanuwami hi toghara. \v 6 Ma au karena Maimaituwa rava ‘orotona ma wavinena i dewahi.’ \x + \xo 10:6 \xt Genesis 1:27, 5:2\x* \v 7-8 Ma ‘Weꞌi aubaina, oroto ayona ma amana ina votere aharehi, ma awana maiteni hina ampopo, ma hina dewamehi po tauhi viyowa emosi.’ \x + \xo 10:7-8 \xt Genesis 2:24\x* \v 9 Au karena we nanaꞌarena Maimaituwa i dewai aubaina po aiwa i emosiyeiya, yana egha rava ina viyamonehi.” \p \v 10 Ma hi naeme au numa, yana a tauvotagho we aubaina hi raubayadei. \v 11 Ma i paribeehi ipa, “Inapa oroto awana ina aharei ma wavine tapuna ina ravaghi, yana tavine raugagayona i raugahi. \v 12 Tayahana emosina, inapa wavine awana ina aharei ma oroto tapuna ina ravaghi, yana tavine raugagayona i raugahi.” \s1 Yesu ma Rowarowa Muhomuhohi \r (Matthew 19:13-15; Luke 18:15-17) \p \v 13 Rava ghehauhi rowarowa hi nehimaꞌi Yesu auwarina po ita votepanihi, ma a tauvotagho hi ghahiyawa. \v 14 Ma Yesu i inanahi yana amona i ghaighai ma a tauvotagho i riwehi ipa, “Rowarowa ona voterehi po auwariꞌu hina neꞌi, ma egha onai ghaꞌehi, babana Maimaituwa a vitaniwaga vouna yana rava aiyavo me we tauhi rowarowahi nanaꞌarena aubaihi. \v 15 A ririwemi, rava aiya Maimaituwa a vitaniwaga vouna* egha ina vaini me we teverana nanaꞌarena, yana apo egha emoꞌemosina po ina ruini.” \v 16 Anima rowarowa i vainihi po au yapana i terehi, ma i votepanihi ma Maimaituwa i vibaghai po i viꞌahiꞌahinihi. \s1 Oroto Mahumahurana Yawahana Maꞌemaꞌe Vavahaghana aubaina Yesu i Raubayadei \r (Matthew 19:16-30; Luke 18:18-30) \p \v 17 Anima, na au marana Yesu i vomahiri po i naenae, ma rava ghehauna i ruba po aunaona i raudune ma i raubayadei ipa, “Tauvihanahanapu ahiꞌahina, aiwa a dewai po yawahana maꞌemaꞌe vavahaghana ana vaini?” \p \v 18 Ma Yesu i riwei ipa, “Aiwa aubaina u riweꞌu da taꞌu ata ahi? Egha aiya ita ahi da Maimaituwa tauꞌavana. \v 19 Tam yana Maimaituwa a raugagayo* u haramanei. ‘Egha ma vihiraghena, egha ma viꞌawadanene, egha ma danene, egha ma terevaidegha, egha vimorumoruwei rava ahi purapura ma vaini, ma amam ma ayom ma viꞌateꞌatehi.’” \x + \xo 10:19 \xt Exodus 20:12-16; Deuteronomy 5:16-20\x* \p \v 20 Ma i paribeei ipa, “Tauvihanahanapu, haburuꞌumai po amadoꞌi yana we raugagayohi a voteꞌeteꞌehi.” \p \v 21 Ma Yesu rauhogharei i inanai ma ipa, “Dewa emosiꞌava u vineboꞌai. Ma nae po am mahura atapuna ma gimarehi, ma aiwa u vaivainiya ma naiyei po yamoyamona ma verehi, ma am maiha yana apo au mara. Yamna ma dewai ma aumurina, ma neꞌi po ma votaghoꞌu.” \p \v 22 Tauna yana i mahura duma aubaina po maranai we babanina i nonori, yana naona i hariri ma a nuwaboyana i nae. \p \v 23 Yesu i inana viravira ma a tauvotagho auwarihi i vibabani ipa, “Tauhi aiyavo mahumahurahi yana i piripiri duma auwarihi, po Maimaituwa hina viꞌaninei po ahi yawahana ina vitaniwagei.” \p \v 24 A tauvotagho yana hi amhuna duma a babani auwarina.\f + \fr 10:24 \ft Yesu a tauvotagho hi amhuna duma babana mahura, yana mai Judea* hei vitumaghanei da Maimaituwa a viꞌahiꞌahina e raimoinei rava auwarihi. (\xt Psalm 128; Proverbs 10:22\ft )\f* Ma Yesu ipa, “Natunatuꞌu, Maimaituwa a vitaniwaga vouna ruinana yana i piripiri duma. \v 25 I piripiri po camel ighoma au gavogavona ina rui, ma i piripiri duma po rava mahumahurana Maimaituwa ita viꞌaninei po a yawahana ita vitaniwagei.” \p \v 26 Ahi amhuna i kwaha ma hi raubayadanameehi hipa, “Inapa we nanaꞌarena yana apo aiya yawahana maꞌemaꞌe vavahaghana ina vaini? Bo menanaꞌarena?” \p \v 27 Yesu i inanahi ma ipa, “Egha emoꞌemosina po rava hina viyawahanameehi, ma Maimaituwa apo ina dewai, babana ginauri atapuna Maimaituwa auwarina yana emoꞌemosina.” \p \v 28 Anima Peter i riwei ipa, “Ma inanai, we taiꞌwai menanaꞌarena. Boiboghi aꞌi ginauri atapuhi a voterehi ma a votaghom.” \p \v 29 Yesu ipa, “A ririwana dumemi, inapa aubaiꞌu ma tuyegha ahiꞌahina vidabararana aubaina, ma rava ana numa, varevarehina, novunovuna, ayona, amana, natunatuna ma ana dobu ina neꞌaharei, \v 30 yana we marina Maimaituwa apo ginauri autepana maghamaghau dumahi ina raipotoi. Ma aiwa i voterehi apo ina vainihi, ana numa, varevarehina, novunovuna, ayoyona, natunatuna ma ana dobu. Wate rava apo piripiri davodavona hina verei. Ma mara muriyai apo yawahana maꞌemaꞌe vavahaghana ina vaini. \v 31 Rava maghamaghauhi marina he tayatayaha yana apo hina vimuri, ma marina maghamaghauhi heimurihi apo hina tayaha.” \s1 Yesu Mara Vitonuina a Hiraghe i Vibabaniyei \r (Matthew 20:17-19; Luke 18:31-34) \p \v 32 Yesu, a tauvotagho maitehi hi naena au Jerusalem, ma Yesu i aitayaha ma a tauvotagho ahi nuwatuhu i magha, ma tauvimuritagho ghehauhi yana hi rovo. Anima Yesu, a tauvotagho 12, i vainameehi po auririva, ma apo auwarina aiwa ina wawara i riwehi, \v 33 ipa, “Ona inanai we ta ghaeghae au Jerusalem, yana apo Taꞌu Rava Natuna hina amvereneꞌu gudutaupuyoweina* ghaeghaehi ma raugagayo tauvihanahanapuweina auwarihi po hina viꞌanineꞌu da a hiraghe. Apoma rava egha mai Judea auwarihi hina amvereneꞌu. \v 34 Po tauhi hina vijiboghiꞌu, hina hovaꞌu, hina kwapuꞌu ma hina vihiragheniꞌu. Ma maratom tonugha aumurina apo a vomahirime.” \s1 James ma John ahi Vibagha \r (Matthew 20:20-28) \p \v 35 Anima Zebedee natunatuna James ma John hi neꞌi Yesu auwarina ma hipa, “Tauvihanahanapu, a ghohei po aꞌi vibagha aiwa auwarim yana ma dewai.” \p \v 36 Ma i raubayadehi ipa, “Aiwa o ghoheꞌu po aubaimi a dewai?” \p \v 37 Ma hi paribeei hipa, “Ma viꞌanina po au ahoꞌohohim ma au ahokeham a tughura am viguyau au marana.” \p \v 38 Yesu i riwehi ipa, “Egha ota hanapuwei aiwa oi gigimanei. Taumi anina po vinuwaviuva keyakana ana umaumaiya ona umai, bo ona babataito* me taꞌu ana babataito nanaꞌarena?” \f + \fr 10:38 \ft Keyaka umana ma babataito yana e tereterenaiyei Yesu a hiraghe auwarina yana piripiri ma viuva apo inai aroniya. \f* \p \v 39 Ma hi paribeei hipa, “Auwariꞌai yana anina.” \p Ma i riwehi ipa, “Na keyakana ana umaumaiya apo ona umai, ma me ana babataitonei nanaꞌarena ona babataito. \p \v 40 Ma au ahoꞌohohiꞌu bo au ahokehaꞌu tughurana, yana egha taꞌu ghariꞌuwei po a veremi, Maimaituwa we gabuhi yana tauhi aiyavo, i vinevinehi apo ina verehi.” \p \v 41 Maranai a tauvotagho ghehauhi 10 hi nonori aiwa James ma John hi dewadewaiya yana amohi i ghaighai. \v 42 Ma Yesu i ghorehi po auwarina hi viꞌemosi ma i riwehi ipa, “O hanapuwei, tauhi aiyavo vitaniwaga hi vaini ma rava egha mai Judea hei badehi, yana ahi kajijira i raghonihi, ma tautayahehi yana ahi taniwaga i vibagibagi po he rauꞌiviꞌapoꞌapoehi.” \v 43 Ma taumi auwarimi yana egha nanaꞌarena, inapa aiya i ghohei po wavana ina raꞌata yana ina vitaupaura aupoumi. \v 44-45 Ma aiya ina ghohei po ina tayaha, yana atapumi aubaimi ina vitaupaura. Babana Rava Natuna egha ita neꞌi po hina paurei ma tauna ina vitaupaura, ma a yawahana ina amverenei po rava maghamaghauhi ina gimarahi.” \f + \fr 10:44-45 \ft Yesu piripiri i viꞌaroni ma i hiraghe rava atapuhi epahiꞌahi po \xt Isaiah 53\ft i ririweiya ita raimoinei.\f* \s1 Yesu, Bartimaes Matana i Viyawahani \r (Matthew 20:29-34; Luke 18:35-43) \p \v 46 Anima maranai Yesu a tauvotagho maitehi hi gheꞌeta au Jericho. Po maranai hi hopuhopu aharei yana rava boruhi maitehi hi nae. Ma rava emosi wavana Bartimaes, yana Timeas natuna matana keekena tayaha auririvana i tughura ma mane i gigimana. \v 47 Ma maranai i nonori da rava hi ririwa hipa, “Yesu Nazarethei e veraverauvira” yana i vighore ipa, “Yesu, David a umavou, ma raunuwa apoꞌapoeꞌu!” \f + \fr 10:47 \ft Maranai matakeke i vighore ipa, “Yesu, David a umavou” rava hi hanapuwei da weꞌi yana tauviyawahana ana wava ghehauna. Mai Judea* hi paꞌipaꞌi po Maimaituwa a Vinevine* ana rava ina viyawahanihi ma ina vitaniwagehi me guyauna David rorova ghooghahi i taniwagei. (\xt Psalm 89:3-37; Isaiah 29:18-19, 35:5-6; Jeremiah 23:5-6; Ezekiel 34:23-24\ft ).\f* \p \v 48 Ma rava boruhi hi eni ma hi riwei hipa, “Ma genuwana!” Ma apoma ponana i raꞌata ma i ghoreghore duma ipa, “Yesu, David a umavou, ma raunuwa apoꞌapoeꞌu!” \p \v 49 Yamna aubaina Yesu i tumahiri ma i riwehi ipa, “Ona ghoreiya wehidana.” \p Eghabaine ravana matana keekena hi ghoreiyaꞌi po hi riwei hipa, “Nuwanuwam ina ahi ma ma vomahiri! E ghoreghorem ma ne auwarina.” \p \v 50 Ravana kaoha i dewai po ana anirauhawawara i ahare naiyei ma i vihauhepa, ma i nae Yesu auwarina. \p \v 51 Ma Yesu i raubayadei ipa, “Aiwa u ghoheꞌu po aubaim a dewai?” \p Ravana matana keekena i paribeei ipa, “Tauvihanahanapu, a ghohei po a inana.” \p \v 52 Yesu i riwei ipa, “Anima ma nae, am vitumaghana* i viyawahanim.” Ma mara emosi matana i wanakaiweni, po i inana ma Yesu tayahei i vimuritaghonaiyei. \c 11 \s1 Yesu i Rui au Jerusalem \r (Matthew 21:1-11; Luke 19:28-40; John 12:12-19) \p \v 1 Yesu a tauvotagho maitehi muriya po hita gheꞌeta au Jerusalem, yana hi ai gheꞌeta au Betage ma Bethany, Oya Olive augheregherena. Anima a tauvotagho ruwagha \v 2 i riwehi, ma i pariꞌaharehi ipa, “Ona nae meyagai aunaomi ona ghegheꞌetaiyana, apo donki yaubona hi raghihi po e maꞌamaꞌae, egha aiya ghehauna ita geru dadani, ona ohei po ona neiyaꞌi wehidana.\f + \fr 11:2 \ft Mai Judea ahi nota yana rava yamoyamona ahi bagibagi donki e dewadewai. Donkina geruna yana ei atataiyeta da Yesu i neneꞌi a nuwahubana me nuwahopuhopu guyau.\f* \v 3 Ma aiyaꞌi ina raubayademi inapa, ‘Aiwa aubaina we o dewadewai?’ yana ona riwei, ‘Onapa Bada i rauhogharei ma apo mara tuponaꞌava, ma ina himirameeiyaꞌi.’” \p \v 4 Aubaina ahi ruwagha hi nae po donkina yaubona au tayaha rava hi raghihi numa au mataꞌetana po i mahimahiri hi nehaghai, yana hi oheꞌohei, \v 5 ma nahidana rava hi mahimahiri yana hi raubayadehi hipa, “Aiwa aubaina donkina yaubona o oheꞌohei?” \p \v 6 Po a tauvotagho ruwagha hi paribeehi, Yesu me i ririwanehi nanaꞌarena, anima ravahi hi viꞌaninehi po hi naiyei. \v 7 Maranai donkina hi neiya auwarina, yana ahi anirauhawawara au uputuwana hi taꞌuri ma autepana Yesu i tughura.\x + \xo 11:7 \xt 2 Kings 9:12-13\x* \p \v 8 Ma rava maghamaghauhi ahi anirauhawawara au tayaha hi taꞌuri ma ghehauhi ghihi au ꞌwapu hi tarai ma au tayaha hi taꞌuri.\f + \fr 11:8 \xt John 12:13\ft , auwarina yana rava ghihi ruguruguhi au tayaha hi taꞌuri ma Yesu hi viꞌateꞌatei ma hi vokaokaohei me guyau.\f* \v 9 Ma rava aiyavo hi tayatayaha po waimurihi hi otuꞌotu ma hipa, “Maimaituwa ta votaraghaiyei! Maimaituwa ina viꞌahiꞌahini, tauna Bada wavanei e neneꞌi! \q1 Votaraghae!\f + \fr 11:9 \ft ‘Hosana’ Aramaic ponahiyei aunaona yana ‘ma viyawahaniꞌai’ ma marina yana ‘votaraghae’ ma ‘vokaokaoha’. Ma egana 9–10 auwarina rava \xt Psalm 118\ft hei babaniyei, yana votaraghae ana psalm. Marina tauhi yana Yesu he vokaokaohei guyau nanaꞌarena.\f* \q2 Waiꞌahiꞌahinana tauna auwarina Bada wavanei e neneꞌi. \v 10 Waiꞌahiꞌahinana amata David a umavou e neneꞌi ma a vitaniwaga vouna ta kaohei! \q2 Votaraghae Maimaituwa auwarina!” \p \v 11 Anima Yesu i gheꞌeta au Jerusalem po i rui Maimaituwa a au Numa. Ma ginauri atapuhi i inana naiyehi, ma aita au i biga aubaina po a tauvotagho 12 maitehi hi nae au Bethany. \s1 Yesu Kaiyaha i Parikubai \r (Matthew 21:18-19) \p \v 12 Maratom au ghehauna, maranai Yesu a tauvotagho maitehi Bethaniyei hi nenememeꞌi, yana am i voiyei. \v 13 Ma kaiyaha rauruguna auheiya i inanai, aubaina i nae po anona ita baihei, ma maranai i nae auwarina yana egha anona ma rugunaꞌava, babana egha ana hauga rauꞌano. \v 14 Anima Yesu kaiyahana i riwei ipa, “Egha meyanai aiya anom ina ameei!” \f + \fr 11:14 \ft Maranai kaiyaha e raurugu yana e rauꞌano. Ma we au marana yana egha rauꞌano ana mara, ma i raurugu yana ita rauꞌano ma eꞌegha. Kaiyaha yana mara atapuna Israel he ampariruvaruvai (\xt Micah 7:1-6\ft ). We ampariruvaruvana yana eyagi ruguruguna ma egha anona yana mai Israel egha anohi. Moses a raugagayo hei hanahanapuwei ma rava au matahi he rautaghoi ma auhinenihi yana egha anohi.\f* Anima a tauvotagho aiwa i yatoyatoniya hi nonori. \s1 Yesu, Tauviꞌuneꞌune Maimaituwa a Numei i Vireta Hopunehi \r (Matthew 21:12-17; Luke 19:45-48; John 2:13-22) \p \v 15 Maranai Yesu a tauvotagho maitehi hi raugheꞌeta au Jerusalem, yana Yesu i rui Maimaituwa ana Numa* au ganahobena ma tauviꞌuneꞌune i vireta hopunehi ma mane tauvivereverena\f + \fr 11:15 \ft Dobu gheha manehi mai Judea ahi mane maitenahi hi vereverenei.\f* ahi pata ma gabubu taugimareina ahi anitughura i buinihi. \v 16 Ma i vighaꞌa po egha anivigimagimara hinaꞌavara ma hina vitupatuni Maimaituwa ana Numa ganahobenei. \v 17 Maranai i hanahanapuhi yana ipa, “Maimaituwa ponana hi girugirumiya ipa, ‘Rava hina riwa da aꞌu numa yana dobu atapuna ravahi ahi pari numana.’ \x + \xo 11:17 \xt Isaiah 56:7\x* \q1 Ma taumi o dewai po me rava danedanenehi, ahi numa.” \x + \xo 11:17 \xt Jeremiah 7:11-15\x* \p \v 18 Gudutaupuyoweina* ghaeghaehi ma raugagayo tauvihanahanapuweina we hi nonori yana hi vikare po tayaha hi baibaiha vihiraghenana aubaina ma hi rovowei, babana rava boruhi a vihanahanapu auwarina hi amhuna. \p \v 19 Maranai au i pompom yana a tauvotagho maitehi Jerusalem hi neꞌaharei. \s1 Kaiyahana i Poꞌi \r (Matthew 21:20-22) \p \v 20 Maratomtom ghehauna Yesu a tauvotagho maitehi hi neꞌi po hita verauvira ma kaiyahana hi inanai yana i poꞌi. \v 21 Ma Peter nuwanei i ghae po Yesu i riwei ipa, “Tauvihanahanapu ma inanai! Kaiyahana u parikubaiya i poꞌi.” \p \v 22 Yesu i paribeehi ipa, “Maimaituwa ona vitumaghanei. \v 23 Taꞌu yana riwa vaimaiha a ririwemi, rava aiya we oyana ina riwei inapa, ‘Ma nae po ma aharemem au boga’ ma egha ina raunuwa ruwaruwagha, ma ina vitumaghana* yana aiwa i ririweiya, apo ina wawara ma aubaina apo ina dewai. \v 24 Yamna aubaina po a ririwemi. Maranai ginauri aiwa o raupari ma oi bagheiya, ona vitumaghana da boiboghi o vaini, yana apo aiwa oi bagheiya ina veremi. \v 25-26 Maranai e raupari ma rava ghehauna i dewaboꞌa auwarim, yana ma ai nuwaꞌaharei, ma Amam au mara nanaꞌarena apo am dewaboꞌa ina nuwaꞌaharei.” \s1 Mai Judea* ahi Babada Yesu a Vaivai hi Vitaravirevirei \r (Matthew 21:23-27; Luke 20:1-8) \p \v 27 Yesu, a tauvotagho maitehi hi gheꞌetame au Jerusalem, ma Yesu i naenae Maimaituwa ana Numa* au ganahobe, ma gudutaupuyoweina* ghaeghaehi, raugagayo tauvihanahanapuweina ma ahi babada hi neꞌi auwarina, \v 28 po a vaivai hi vitaravirevirei hipa, “Aiya wavanei we dewahi e dewadewai? Bo aiya vaivaina i verem?” \p \v 29 Ma Yesu i pariverehi ipa, “Aꞌu raubayada emosi a vitaravireviremi, po ona vimaihei ma apo a riwemi, aiwa vaivainei we ginaurihi a dewadewahi. \v 30 Ona riweꞌu John aiya i riwei po i ambabataito: Maimaituwa bo rava?” \p \v 31 Tauhiꞌava hi vikare po hi taratarapiri vivira hipa, “Me ta riwanei, inapa ta paribeei tanapa Maimaituwa, yana apo inapa, ‘aiwa aubaina John egha ota vitumaghanei?’ \v 32 Wate apo egha tana riwa da rava hi riwei.” Babana rava yana John hi vitumaghanei, da tauna peroveta, po patarahi hi rovowehi.\x + \xo 11:32 \xt Luke 20:6\x* \v 33 Po ahi paribeeyana Yesu auwarina yana hipa, “Egha ata hanapuwei.” \p Ma Yesu i riwehi ipa, “Taꞌu nanaꞌarena apegha a riwemi, da aiwa vaivainei we ginaurihi a dewadewahi.” \c 12 \s1 Wine* Taupaꞌinihi Ampariruvaruvana \r (Matthew 21:33-46; Luke 20:9-19) \p \v 1 Anima Yesu ampariruveruvei auwarihi i vibabani ipa, “Rava emosi, wine a epaꞌepana\f + \fr 12:1 \ft Wine a epaꞌepana yana Israel ampariruvaruvana. Ona inana \xt Isaiah 5:1-7\ft .\f* i vaghoi ma i gari kwaviviroi. Ma anibuyona i dewai ma oyagha numana i vowai. Anima tauvipaꞌipaꞌi i vainihi po vaovaona hita vobagibagiyei, ma tauna i neꞌaharehi au dobu gheha.\f + \fr 12:1 \ft Wine a epaꞌepana yana dowa tupona auwarina ghoroghorova ghehauna me moduwei ana wava ‘wine’ ma anona wavana yana ‘greipi’. Anibuyona (wine press) yana ghaꞌima ghaeghaena wai nibona auwarina greipi he pohai ma aehiyei he haumutui po mahina au huma he tereterei. Ma i vitovira po ani uma ma wavana yana wine. Mai Judea* maratom maghamaghauna he umaumai.\f* \v 2 Maranai raupupu ana mara i gheꞌeta yana taniwagana a hewari i himiri, a tauvipaꞌipaꞌi auwarihi po ana ghuta ita vaini. \v 3 Ma a tauvipaꞌipaꞌi hi vomahiri yana hi vojijini po hi kwapui ma a nima kwakwavina hi himirameei. \v 4 Wate taniwagana a hewari ghehauna i himirameei auwarihi, yana wate hi vomahirime po unuꞌununa hi ravi, ma dewa waitepahinihinimayana auwarina hi dewai. \v 5 Wate taniwagana a hewari ghehauna i himiri, ma we tauna yana hi vihiragheni, ma maghamaghauhi ghehauhi, yana dewana emosina auwarihi hi dewai, hi kwapuhi ma ghehauhi hi vihiraghenihi. \p \v 6 Ma marina yana rava emosiꞌava yagana, naꞌi yana tauna natu ohohina a rauhoghara, i himiri a tauvipaꞌipaꞌi auwarihi. Ma ipa, ‘A vimoina da apo natuꞌu hina viꞌateꞌatei.’ \p \v 7 Ma a tauvipaꞌipaꞌi hi viꞌogatara vivira hipa, ‘Weꞌi yana taniwaga natuna, ona neꞌi po ta vihiragheni ma a buderi ina vigharitaiyei!’ \v 8 Yamna aubaina hi vunui po hi vihiragheni ma hi ahare hopunei, epaꞌepana auꞌupuna. \p \v 9 Ma apo aiwa epaꞌepana taniwagana ina dewai? Apo ina neꞌi yana a tauvipaꞌipaꞌihi ina vihiraghenihi, ma epaꞌepana a tauvipaꞌipaꞌi ghehauhi ina verehi.\x + \xo 12:9 \xt Luke 13:34-35\x* \v 10 Egha Maimaituwa riwana girugirumana ota hiyavi: ‘Oghorana tauraunuma hi gedugeduꞌaiyeiya i vitovira po i viꞌoghora hoghona.\f + \fr 12:10 \ft Ma mai Judea hauga davodavona ghaꞌima he bori po numa anivowana. Ghaꞌima ghaeghaehi he borihi po au awahuhu hei mahirini numa aniraidumaruna ma hoghona. Yesu yana oghora hoghona au numa taparoro, ta hiyavi \xt Ephesians 2:19-21\ft auwarina.\f* \v 11 Bada we i dewadewaiya, yana au matata i ahi vavahagha!’” \f + \fr 12:11 \ft We babanina ta hiyavi \xt Psalm 118:22-23\ft auwarina.\f* \p \v 12 Anima mai Judea* ahi babada tayaha hi baibaiha po Yesu hita pani, babana hi haramanei da we ampariruvaruvana yana tauhi i babaniyehi, ma patara hi rovowehi, aubaina hi voterei ma hi nae. \s1 Caesar Auwarina apo Takisi ta Vimaihei? \r (Matthew 22:15-22; Luke 20:20-26) \p \v 13 Ma muriyai mai Judea ahi babada, Pharisee* ma Herodian ghehauhi hi himirihi po vitaravirevirei Yesu hita ꞌwaroi. \v 14 Yana hi neꞌi Yesu auwarina ma hi riwa hipa, “Tauvihanahanapu, a haramanem tam ririwa vaimahim. Rava wavahi ghaeghaehi egha uta genowehi ma rava atapuhi emosina e rauwarowarorohi, ma Maimaituwa ana dewa moinana ei hanahanapuwei. Anina da takisi ta vimaihei mai Rome ahi guyau Caesar\f + \fr 12:14 \ft Caesar yana rava mai Rome ahi guyau.\f* auwarina? Ta vimaiha bo havena?” \f + \fr 12:14 \ft Rome babadahi Judea hi paꞌipaꞌini Caesar aurabena. Yesu itapa anina yana mai Judea egha hita kaoha, wate itapa havena yana Rome babadahi apo egha hita kaoha. \f* \p \v 15 Ma Yesu ahi moru i inana tuhaghai po i paribeehi ipa, “Aiwa aubaina o raudadana po ona ꞌwaroꞌu, manena\f + \fr 12:15 \ft Denarius yana mai Rome ahi mane.\f* ona neiyaꞌi po a inanai.” \v 16 Anima manena hi neiyaꞌi ma i raubayadehi ipa, “Ma we aiya tepana ma wavana?” \p Ma hi riwehi hipa, “Caesar.” \p \v 17 Anima Yesu i riwehi ipa, “Caesar gharinei yana Caesar ona verei ma Maimaituwa gharinei yana Maimaituwa ona verei.” Ma hi amhunei. \s1 Sadducees Ghehauhi Hiraghe Aumurina Vomahirina Aubaina Yesu hi Vitaravirevirei \r (Matthew 22:23-33; Luke 20:27-40) \p \v 18 Sadducees\f + \fr 12:18 \ft Sadducees yana hi magha mahumahurahi ma babada ghaeghaehi. Tauhi yana hiraghe aumurina a vomahirime egha hitai vitumaghanei. Tauhi aruwa bo aneya* egha hitai vitumaghanehi. Tauhi yana Moses buka maghauna 5 i girugirumiya hi rauhogharei (Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, Deuteronomy) ma egha buka ghehauhi.\f* hi riwa da hiraghe aumurina egha vomahirime, yana tauhi hi neꞌi po Yesu hi vitaravirevirei hipa, \v 19 “Tauvihanahanapu, Moses raugagayo* i girumi ma i riwa, da rava ina hiraghe ma awana egha natuna, yana varehina hiwapena ina ravaghi po varehinana hirahiraghena aubaina rowarowa ina ghunihi.\x + \xo 12:19 \xt Deuteronomy 25:5-6\x* \v 20 Aubaina po mara emosi rava varevarehina maitehi maghauhi 7, tutuwogana i ravaghi po egha natunatuna ma i hiraghe. \v 21 Ma viruwaina hiwapena i ravaghi, po nanaꞌarena egha natuna ma i hiraghe. Wate varehina vitonuina auwarina dewana emosina i wawara. \v 22 Anima atapuhina maghauhi 7 wavinena hi ravaghi, ma egha hita vinatuna ma hi hiraghe, ma aumurina yana wavinena i hiraghe. \v 23 Maranai hiraghe aumurina atapuhi hina vomahirime, yana we wavinena apo aiya ina viꞌawanei?” \p \v 24 Yesu i riwehi ipa, “O verauboꞌa duma! Ma o haramanei aiwa aubaina? Babana aiwa Moses i girugirumiya ma Maimaituwa a kajijira egha ota haramanei. \v 25 Maranai rava hirahiraghehi hina vomahirime, yana tauhi apo me aneya* au mara ma apegha hina tavine. \v 26 Ma hirahiraghehi ahi vomahirime aubaina: ma egha meyanai Moses a au buka ota hiyavi, eyagi haburuna i araꞌarahi ma egha ita araigavuꞌarei riwana? Nahidana giruma i riwa da Maimaituwa Moses i riwei ipa, ‘Taꞌu yana Abraham a Maimaituwa, Isaac a Maimaituwa ma Jacob a Maimaituwa.’ \x + \xo 12:26 \xt Exodus 3:6\x* \v 27 We babanihi auwarihiyei ta haramanei da Maimaituwa rava hirahiraghehi ma yawayawahanihi atapuhi e inainanahi yana yawayawahanihi. Taumi yana o verauboꞌa duma!” \s1 Metauna Raugagayona* i Gheduma \r (Matthew 22:34-40; Luke 10:25-28) \p \v 28 Raugagayo tauvihanahanapuweina i neꞌi ma hi pariꞌwayaꞌwaya i nonori. Ma i inana tuhaghai da Sadducees ahi raubayada Yesu i vimaihana vaimahiꞌeni, aubaina i ne po i raubayadei ipa, “Metauna raugagayona i gheduma ma apoma we maghamaghauhina?” \p \v 29 Ma Yesu i paribeehi ipa, “‘Mai Israel ona nonori! Me raugagayona i gheduma yana wetaauna. Bada ata Maimaituwa yana tauꞌavana Bada. \v 30 Bada am Maimaituwa ma rauhogharei nuwanuwam taputapunei ma aruwamei am nuwatuhuwei ma am kajijira taputapunei.’ \x + \xo 12:30 \xt Deuteronomy 6:4-5\x* \v 31 Ma viruwaina gheghedumana yana wetaauna. ‘Turam ma rauhogharei me tam u rauhogharanamem nanaꞌarena.’ Egha raugagayo* ghehauhi hita gheduma ma apoma we ruwaghahina.” \x + \xo 12:31 \xt Leviticus 19:18\x* \p \v 32 Tauvihanahanapuna Yesu i riwei, “Moina! Tauvihanahanapu, i ahi duma, riwa moinana maranai u riwa da Bada tauꞌavana yana Maimaituwa ma egha maimaituwa ghehauna tauna nanaꞌarena.\x + \xo 12:32 \xt Deuteronomy 4:35\x* \v 33 Ma Maimaituwa ta rauhogharei nuwanuwata taputapunei ma aruwataiyei ma ata nuwatuhuwei ma ata kajijira taputapunei, ma turata tana rauhogharei me ta rauhogharanameta nanaꞌarena. We raugagayohi ruwaghahi viponavowanahi i gheduma, ma apoma ghamoghamo au gahana apuꞌapunana, ma puyo* ghehauhi he amverenehi Maimaituwa auwarina.” \p \v 34 Maranai Yesu i inanai da nuwahuyehuyei i paribeei yana i riwei ipa, “Maimaituwa a vitaniwaga vouna ana rava auwarihi,* ruinana tam auwarim yana egha ita davo.” Ma yamna aumurina egha aiya tepana ita tora po ita raubayadei. \s1 Yesu, Rava i Raubayadehi David Natuna aubaina \r (Matthew 22:41–23:36; Luke 20:41-47) \p \v 35 Maranai Yesu, Maimaituwa ana Numa* au ganahobena i hanahanapu yana i riwehi ipa, “Raugagayo tauvihanahanapuweina hi riwa da Maimaituwa a Vinevine Waiyawahanana* yana David natuna. Naꞌi moina ma we ona vinuwanuwatuhuwei: \v 36 David Aruwa Vivireina a raitayatayahei i riwa ipa, ‘Maimaituwa aꞌu Bada auwarina ipa, ‘Au ahoꞌohohiꞌu\f + \fr 12:36 \ft “Auꞌavaraꞌohohiꞌu” anona yana ‘Animaꞌae gheghetehaharana.’ \f* ma tughutughura ma i nanapo am ghaviya a tereghaꞌirei po aem aurabena a terei.” \x + \xo 12:36 \xt Psalm 110:1\x* \v 37 Ma we a au babanihi David tauꞌavana Maimaituwa a Vinevine i ghorei da ana ‘Bada.’ Ma apo menanaꞌarena ma Maimaituwa a Vinevine hina ghorei da David a umavou?” Ma patara ghaeghaena yana a kaohahi Yesu hi rautanighanei. \p \v 38 Maranai Yesu i hanahanapu ipa, “Raugagayo tauvihanahanapuweina ona inana vaimahiꞌeni. Hi ghohe po gara davodavohi hina oteni ma rava naohiyei hina naenae, ma hinai ateꞌatehi ma hina vokaokaohei maranai he mahimahiri nae au maketi, \v 39 ma hi ghohe po anitughura ahiꞌahina aniviꞌemosi au numahi ma au toreha he vinevinemeehi po rava ghaeghaehi ahi anitughura auwarina he tughutughura. \v 40 Ma moruwei hiwahiwape ahi numa he haroharohi, anima he raupari davodavoei po rava hina hunehi. Ma ahi bigo yana apo ina raꞌata duma!” \s1 Hiwape ana Puyo* \r (Luke 21:1-4) \p \v 41 Yesu puyo* aniterenana auririvana i tughura Maimaituwa ana au Numa ma i iyaꞌiyau ma rava mane hi ampohei. Rava mahumahurahi maghamaghauhi mane maghamaghauhi hi ampohei, \v 42 ma hiwape waiyamoyamonana i ne po mane muhomuhona ruwagha i raupohai. \p \v 43 Aubaina a tauvotagho i ghorehi po hi neꞌi auwarina ma i riwa ipa, “Moina a ririwemi, we hiwapena waiyamoyamonana ana puyo i raupohaiya yana i raꞌata duma, ma apoma rava ghehauhi. \v 44 Babana ghehauhi yana ahi mahura auwarina hi teretereriyeiya hi amverenei, ma we hiwapena a viyamoyamonei gharinei atapuna, ma a yawahana atapuna i amverenei.” \c 13 \s1 Yesu i Riwa da Muriyai Maimaituwa ana Numa* hina Goruhi \r (Matthew 24:1-2; Luke 21:5-6) \p \v 1 Yesu maranai Maimaituwa ana Numa* i vomahiri aharei, ma a tauvotagho emosi i ripa, “Tauvihanahanapu, ma inanai! We ghaꞌimahi hi ahi ghagha ma ghaeghaehiyei we numahi waiguyaunana hi vowai.” \p \v 2 Ma Yesu i paribeei ipa, “U inanai we numahi ghaeghaehina! Apo egha ghaꞌima emosi ana au gabu ina maꞌae, atapuna apo rava hina goruhi.” \s1 Piripiri Ghaeghaehi apo Rava hina Viꞌaroni, Tauvitumaghana hina Vojijina \r (Matthew 24:3-14; Luke 21:7-19) \p \v 3 Maranai Yesu i tughutughura Oya Olive autepana, Maimaituwa ana Numa* ma autupo ghehauna, ma Peter, James, John ma Andrew, hi vaini po auririva ma hi raubayadei hipa, \v 4 “Ma riweꞌai, meyanai we ginaurihi apo hina tupuwa, ma apo matakiraha aiwa a inanai da eighereghere po ina tupuwa?” \p \v 5 Ma Yesu i riwehi ipa, “Ona inana vaimaiha po egha aiya ina rautayahaboꞌami. \v 6 Rava magha apo wavaꞌuwei hina neꞌi ma hinapa, ‘Taꞌu yana tauna!’ Ma rava magha apo hina rautayahaboꞌahi. \v 7 Egha nuwanuwami ina araꞌarayaguri maranai ghaviya tuyeghana o nonori po aughereghere bo auheiya. We dewahi yana apo hina tupuwa, ma yamna egha mara damona ita gheꞌeta. \v 8 Dobu hina vitona vivira ma dam hina vitona vivira. Ma dobu ghehauhi apo yoyo ina ravihi ma wate gomara ina raꞌata. We dewahi yana me wavina duwaduwamana ana voavoa viuvana ei kare, ma muriyai apoꞌapoe dumana ina neꞌi. \p \v 9 Taumi ona paꞌinameemi, apo ami ghaviya hina panimi ma hina amverenemi ani viꞌemosi numana babadahi auwarihi. Ma hina kwapumi aniviꞌemosi au numahi, ma oi tumaghaneꞌu aubaina dobu babadahi aunaohi ona mahiri ma hina hetaremi anima tuyegha ahiꞌahina ona rauguguyei auwarihi. \v 10 Ma muriyai da damona ina neꞌi, yana aꞌu tauvotagho tuyeghaꞌu ahiꞌahina rava atapuhi auwarihi hina rauguguyei. \v 11 Ma maranai hina panimi yana rauhetara auwarina egha onai nuwaboya da apo me ona vibabaninei. Na au marana aiwa i raugheꞌetei yana ona yatoni, babana aiwa e yatoyatoniya yana Aruwa Vivireinei ma egha taumiei. \v 12 Rava varevarehihi hina amverenehi babada auwarihi po hina vihiraghenihi, ma ama apo natunatuhi auwarihi nanaꞌarena hina dewai, ma natunatu apo taughunihi hina vighaviyehi ma hina vihiraghenihi. \v 13 Ma o votaghoꞌu aubaina apo rava atapuhi hina geduꞌaiemi, ma rava aiya ina maꞌe momota po au damona yana apo ina yawahana.” \s1 Piripiri Apoꞌapoe Dumana \r (Matthew 24:15-28; Luke 21:20-24) \p \v 14 Yesu i ripa, “Ginauri apoꞌapoe dumana apo ona inanai ina raugheꞌetei au dobu mepa egha ita rauinanaiyana.\f + \fr 13:14 \xt Daniel 9:27\ft ; \xt 2 Thessalonians 2:4\ft ; Au \xt Matthew 24:15\ft Yesu i riwa apo ona inana Maimaituwa a au Numa. \f* (Tauhiyava we bukana o hiyahiyavi ona vinuwanuwatuhuwana vaimahiꞌeni.) Anima au Judea taumaꞌae yana hina virovoiyana au oya. \v 15 Rava aiya numa autepana egha ana hauga ina aharei, po ina hopu au numa ma ina rui po a nimapota aiwa ina vaini. \v 16 Rava aiya au ꞌwapu, yana egha ana hauga ina aharei po ina wanavirai a au numa, po anirauhawawara ina vaini. \v 17 No haugahi yana apo hina apoꞌapoe duma waivine duwaduwamahi, ma waighughuhi auwarihi! \v 18 Ona raupari po ami rovo egha hauga apoꞌapoe ina wawara na au marana! \v 19 Babana no haugahi yana apo hina apoꞌapoe duma, egha hauga ghehauna meyanai dobu we nanaꞌarena ita hanapuwei. Maranai au karena Maimaituwa dobu i viwawari ma i ne po we amadoꞌi. Wate apo eghaiwa ghehauna we nanaꞌarena ina tupuwame. \v 20 Ma Bada we marana piripirina ina raitupoi, ma itapa eꞌegha, apo egha aiya ita maꞌamaꞌae. Ma ana rava aubaihi we marana i raitupoi. \p \v 21 Anima na au marana aiya ina riwa inapa, ‘Ona inana, Keriso, Maimaituwa a Vinevine Waiyawahanana* wehidana!’ bo, ‘Ona inanai tauna nohidana!’ yana egha onai tumaghanei. \v 22 Babana keriso waimorumoruhi, ma peroveta waimorumoruhi apo hina vomahiri. Apo matakiraha po ani amhuna hina vogheꞌetehi, po Maimaituwa ana rava vinevinehi hina rautayahaboꞌahi yamna inapa emoꞌemosina. \v 23 Yamna aubaina ona inana vaimaiha! Muriyai po we dewahi hina tupuwa yana a ririwemi.” \s1 Rava Natuna a Nememeei \r (Matthew 24:29-31; Luke 21:25-28) \p \v 24-25 Anima Yesu ipa, “Piripiri apoꞌapoe dumahi aumurina \q1 ‘ginauri atapuhi kajikajijirahi au mara hina viguhuguhu. \q2 Madegha apo ina waguvarei ma nawaravi egha ina raraname,\f + \fr 13:24-25 \ft Isaiah 13:10 \f* \q1 ma kipora aidamoei hina peꞌu.’ \f + \fr 13:24-25 \ft Isaiah 34:4 \f* \p \v 26 Na au marana rava atapuhi hina inaꞌinana, ma Taꞌu Rava Natuna au hapau kajijira ma borumana maitehi ana neꞌi.\f + \fr 13:26 \ft Daniel 7:13 \f* \v 27 Anima a aneya* ina himirihi dobu tupo wahepari po ana rava vinevinehi ina boinihimaꞌi dobu au mutuna po au mutuna.” \s1 Eyagi Kaiyaha Ampariruvaruvana \r (Matthew 24:32-35; Luke 21:29-33) \p \v 28 “Vihanahanapu kaiyaha auwarina tana vaini. Maranai raghana e raunabinabi po ruguruguna e tereterei, yana ta hanapuwei da raupupu ana mara e tutugheregherei. \v 29 Nanaꞌarena ona inanai ma we ginaurihi hina tuputupuwa, yana ona haramanei da Taꞌu Rava Natuna aꞌu nememeei ana mara i vighereghere we au mataꞌeta. \v 30 Moina a ririwana dumemi, we hapana o mahimahiri apo yohora ona maꞌamaꞌae ma we dewahi ataphi apo hina wawara. \v 31 Mara ma dobu hina hamowa, ma ponaꞌu apo egha meyanai ina hamowa.” \s1 Yesu a Wanavira Aubaina ta Vononogha \r (Matthew 24:36-44) \p \v 32 “Egha aiya ita hanapuwei da metauna maratomna, bo mara aiwa apo ina neꞌi, aneya* au mara ma Natuna egha hita haramanei, ma Amana tauꞌavana. \v 33 Onai raurauꞌona, ma onai mayavaivaina, babana egha ota haramanei mara aiwaꞌi apo na marana ina neꞌi. \v 34 Aniꞌinana me rava ana numa i neꞌaharei ma a hewahewari i autanihi, po yamoha a bagibagi ina dewadewai, ma mataꞌeta taupaꞌinina i riwei po inai raurauꞌona. \v 35 Yamna aubaina onai raurauꞌona babana egha ota hanapuwei da numa taniwagana mara aiwa ina wanavirai. Mepapo aubigai bo waguvara aupouna, bo kamkam ina toutou au maratomtom bo madegha e gheꞌegheꞌeta. \v 36 Ona vononogha inapa ina raighohoghorimi, yana egha ina nehaghami da taumi o enoꞌeno. \v 37 Aiwa a ririwemi yana rava atapuhi auwarihi nanaꞌarena, onai raurauꞌona.” \c 14 \s1 Judea Babadahi Yesu Vihiraghenana hi Ogatarei \r (Matthew 26:1-5; Luke 22:1-2; John 11:45-53) \p \v 1 Ma marina yana maratom ruwagha aumurina da Verauvira* ma Payawa Egha Hahanana a Toreha.* Gudutaupuyoweina* ghaeghaehi ma raugagayo tauvihanahanapuweina, yana tayaha hi baibaiha po Yesu govagovaghanei hita pani ma hita vihiragheni \v 2 ma hipa, “Egha toreha auhinenina ta dewadewai apo rava ata ghaviya hina vomahiri.” \s1 Wavine, Yesu Oyohiyei i Viꞌoyohi \r (Matthew 26:6-13; John 12:1-8) \p \v 3 Yesu yana au Bethany Simon a au numa, we ravana aunaona opina i paga ma i yawahana. Maranai Yesu i amꞌam ana au numa, ma wavine i neꞌi po oyohi jimujimumuna maihana ghaeghaena ana wava nard. We oyohina botorana auhinenina alabastei\f + \fr 14:3 \ft Alabasta yana ghaꞌima hegohegoyana.\f* hi dewai, ma uwanaꞌava i gahi po Yesu au unuꞌununa i hiwaghi. \v 4 Ma rava ghehauhi nahidana amohi i ghaighai po hi taraviravira hipa, “Aiwa aubaina po we oyohina i raukahiyarei? \v 5 Apo emoꞌemosina hita gimarei po mane ghaeghaena\f + \fr 14:5 \ft Weꞌi yana mane ghaeghae dumana rava borima emosi ina vobagibagiyeiya maihana.\f* hita vaini po rava waiyamoyamonahi hita verehi!” Anima hi eniboꞌai. \p \v 6 Ma Yesu ipa, “Ona votere aharei! Aiwa aubaina po o raiwenoi? Dewa ahiꞌahina auwariꞌu i dewai. \v 7 Rava waiyamoyamonahi hauga davodavona apo maitehi ona maꞌae ma mara ghehauna ona ghohei, yana ona vohaguhi. Ma taꞌu yana apo mara haburunaꞌava ma apo a neꞌaharemi. \v 8 Aiwa emoꞌemosina po ita dewadewai yana i dewai, oyohi au opiꞌu i terei yana mara muriyai ghuruvaꞌu aubaina i vononogheꞌu. \v 9 Marina auwarimi aiwa ai babaniyei yana moina, dobu atapuna mepa tuyegha ahiꞌahina hi rauguguyei yana, we wavinena aiwa i dewadewaiya apo a rainuwaghana hina babaniyei.” \p \v 10 Anima a tauvotagho 12, auhinenihi emosi wavana Judas Iscariot, i nae gudutaupuyoweina* ghaeghaehi auwarihi po Yesu ita vibenabenamei. \v 11 Ma tauhi aiwa i ririweiya hi nonori yana hi kaoha, ma hi viꞌanina da mane hina verei. Ma Judas i vikare po gavogavo i baibaiha po Yesu ita amverenei auwarihi. \s1 Yesu, a Tauvotagho* Maitehi hi Am Gogona Verauvira au Torehana \r (Matthew 26:17-30; Luke 22:7-23; John 13:21-30; 1 Corinthians 11:23-25) \p \v 12 Mara i gheꞌeta po Payawa Egha Hahanana Torehana.* Ma maratom wainaona auwarina yana ahi mumuga po sipu yaubona hina vihiragheni Verauvira Torehana aubaina. Yesu a tauvotagho hi raubayadei hipa, “Mepa u ghoheꞌai po ana nae Verauvira amna aubaita a vovaimaihiꞌeni?” \p \v 13 Anima Yesu a tauvotagho ruwagha i himirihi ma i parihanahanapuhi ipa, “Ona nae au Jerusalem ma oroto waira eꞌavaꞌavarai apo ina veraubeemi. Ma ona votaghoi. \v 14 Ma numana e ruiyana taniwagana ona riwei onapa, ‘Tauvihanahanapu ipa, “Metauna hayana auwarina aꞌu tauvotagho maitehi apo Verauvira yamna ana ani?” ’ \v 15 Anima apo haya ghaeghaena au banobanowa ina viꞌatataiyemi, aiwa atapuna yana anina. Ma nahidana aiwa atapuna ona nonoghei aubaita.” \v 16 Tauvotaghohi hi vomahiri po hi nae au Jerusalem, ma aiwa atapuna Yesu i ririweiya nanaꞌarena hi nehaghai, anima Verauvira amna hi vononoghei. \p \v 17 Maranai au i biga, yana Yesu a tauvotagho 12 maitehi hi neꞌi. \v 18 Maranai hi amꞌam yana Yesu i riwehi ipa, “A riwemi yana taumi emosi apo ina vibenabenameꞌu, tauna aiya maitemi a amꞌam.” \x + \xo 14:18 \xt Psalm 41:9\x* \p \v 19 A tauvotagho hi nuwa apoꞌapoe ma hi vikare po emosi po emosi hi raubayada hipa, “Moina da taꞌu mai wavuꞌu? Ma a notanotai da egha taꞌu.” \p \v 20 Ma i paribeehi ipa, “12 aupoumi tauna aiya aꞌi ruwagha aꞌi payawa au gaeba a raikabu gogoneiya. \v 21 Taꞌu Rava Natuna apo a hiraghe, me Maimaituwa riwana aubaiꞌu hi girugirumiya ina rautaghoi. Aee! Ma vinuwaboyana iraꞌata ghagha na ravana aiya, Taꞌu Rava Natuna tauvibenabenameꞌu apo ina viꞌaroni! Itapa egha hita ghuni yana tauna aubaina apo ita ahi.” \p \v 22 Maranai hi amꞌam, ma Yesu payawa i vaini, po pariyei i viꞌamamara ma i vokabakabari, po i raughutei a tauvotagho auwarihi ma i riwa ipa, “Ona vaini po ona ani, weꞌi yana taꞌu viyowaꞌu.” \p \v 23 Anima keyaka i vaini po i viꞌamamara ma i verehi, po atapuhi hi umei. \v 24 Ma Yesu i riwa ipa, “Weꞌi yana taꞌu taraꞌu e wanawana hiwaghi yana rava maghamaghauhi ahi dewaboꞌa nuwaꞌaharenana aubaihi, taraꞌuweina Maimaituwa a vipiko ei raikajijirai. \v 25 Moina a ririwemi, apo egha meyanai wine* a umameei da na au maratomna Maimaituwa a vitaniwaga vouna* auwarina wine vouna a umai.” \p \v 26 Anima weya hi ravi ma aumurina hi hopu po hi nae au Oya Olive. \s1 Yesu, Peter ana Bovi i Ai Riwei \r (Matthew 26:31-35; Luke 22:31-34; John 13:36-38) \p \v 27 Yesu i riwa ipa, “Atapumina apo ona votereꞌu ma ona ruba ahareꞌu, babana Maimaituwa ponana hi girumi a au buka i riwa da Maimaituwa apo tauvipaꞌipaꞌi ina vihiragheni, ma sipu apo hina neyabayababa.\x + \xo 14:27 \xt Zechariah 13:7\x* Po atapumina apo ona rovo. \p \v 28 Ma muriyai apo a vomahirime, yana a ainae au Galilee ma ona neꞌi po ta viꞌemosi.” \p \v 29 Ma Peter i paribeei ipa, “Taꞌu apo egha meyanai a voterem, havena po atapuhina hina dewai!” \p \v 30 Ma Yesu, Peter i riwei ipa, “A riwem muriyai po kamkam orotona mara ruwagha ina tou we waguvaraina, yana apo mara tonugha ma riwa da egha uta haramaneꞌu.” \p \v 31 Apoma Peter paribeeyana kajikajijirana i terei ipa, “Apegha meyana a boviyem, mepapo inapa tam ma taꞌu ta hiraghe!” Anima a tauvotagho atapuhi riwana emosina hi yatoni. \s1 Yesu i Raupari au Gethsemane \r (Matthew 26:36-46; Luke 22:39-46) \p \v 32 Yesu, a tauvotagho maitehi hi ne au Gethsemane ma i riwehi ipa, “Wehidana ona maꞌamaꞌae, maranai taꞌu a raaupari.” \v 33 Anima Peter, James ma John i taravainihi. Ma naꞌi yana nuwaboya ma viuva i gheraghoni, \v 34 aubaina i riwehi ipa, “Nuwaviuva au ateꞌu i raꞌata duma po aughereghere ina raumutuꞌu. Wehidana ona maꞌae ma ona iyaꞌiyau.” \p \v 35 Anima mara haburuna i veraunae ma i aharemei au dowa, ma i raupari da inapa emoꞌemosina yana viuvana ana mara ina honagha aharei. \v 36 Ma Yesu i raupari ma ipa, “Amaꞌu! Amaꞌu! Ginauri atapuna auwarim yana emoꞌemosina. Wate we viuvana keyakana auwariꞌu ma vaina aharei. Ma am rauhoghara ma dewai ma egha taꞌu.” \p \v 37 Ma Yesu i wanavirai yana a tauvotagho tonugha i nehaghai hi enoꞌeno. Po Peter i riwei ipa, “Simon, we tam e enoꞌeno? Egha emoꞌemosina po matam ita kaya, ma uta vomaꞌae mara haburuna?” \v 38 Ma i riwehi ipa, “Ona iyaꞌiyau ma ona raupari, po egha raudadana auhinenina ona peꞌu. Aruwa ei anina, ma viyowa i tapiya.” \p \v 39 Wate mara viruwaina i naeme po i raaupari, yana babanihi emosihina i hiyavihi. \v 40 Anima i nememe a tauvotagho auwarihi po i nehaghahi yana hi raunuwavuru; ma egha emoꞌemosina po matahi ita kaya. Yamna aubaina egha hita haramanei da auwarina aiwa hina riwei. \p \v 41 Maranai mara vitonuina i nememeꞌi, yana i riwehi ipa, “We taumi yohora o enoꞌeno ma oi yagohina? Anina! Mara i gheꞌeta. Ona inanai marina yana boiboghi taꞌu, Rava Natuna, hina amvereneꞌu taudewaboꞌa ahi au kajijira. \v 42 Ona vomahiri, ma tana nae! Ona inanai ravana tauvibenabenameꞌu i gheꞌeta!” \s1 Yesu hi Pani \r (Matthew 26:47-56; Luke 22:47-53; John 18:3-12) \p \v 43 Yesu yohora i babani maranai a tauvotagho emosi 12 auhinenihi Judas i gheꞌeta. Ma boru maitehi a apiyahi naipi mena ruwaruwagha ma dabaruma maitehi. Tauhi yana gudutaupuyoweina* ghaeghaehi, raugagayo tauvihanahanapuweina ma babada hi himirihi po Judas maitena hi nae. \v 44 Tauvibenabenamna boiboghi matakiraha ravahi boruhi i verehi ipa, “Ravana naona a yaghoyaghoniya tauna o ghohei. Ona pani yana ona vomomohi po maiteni ona nae.” \p \v 45 Maranai Judas i gheꞌegheꞌeta yana yaghiyaghinaꞌava i ghae Yesu auwarina ma ipa, “Tauvihanahanapu!” ma naona i yaghoni. \v 46 Yamna aubaina ma Yesu hi vomomohi po hi panipani. \v 47 Ma nahidana turahi ghehauna i mahimahiri naipi mena ruwaruwagha i sinahori yana Gudutaupuyoweina Gheghetehaharana a taupaura tanighana i tarautuini. \v 48-49 Ma Yesu i riwehi ipa, “Mara maghamaghauna taꞌu maitemi Maimaituwa a au Numa ai hanahanapu! Ma aiwa aubaina egha ota paniꞌu? Ma egha itapa naipi mena ruwaruwagha ma dabaruma maitehi, ona neꞌi po ona paniꞌu me taꞌu raugagayo tauraugahina! Ma we o dewai yana Maimaituwa ana riwa au buka hi girugirumiya ina raimoinai.” \x + \xo 14:48-49 \xt Luke 19:47, 21:37\x* \v 50 Anima a tauvotagho atapuhi hi voterei ma hi ruba aharei. \p \v 51 Hewari anirauhawawara i oteni, ma Yesu i muritaghoi ipa hina pani, \v 52 ma ana anirauhawawaraꞌava hi sinagagi po aumurina, ma akanakopana i ruba po i neꞌaharehi. \s1 Yesu mai Judea ahi Babada Aunaohi i Mahiri \r (Matthew 26:57-68; Luke 22:54-55,63-71; John 18:13-14,19-24) \p \v 53 Yesu hi taravaina naiyei Gudutaupuyoweina* Gheghetehaharana ana au numa, mepa gudutaupuyoweina ghaeghaehi, babada ma raugagayo tauvihanahanapuweina hi emosiyana. \v 54 Peter i vimuritagho po heiyei ma i ruighae Gudutaupuyoweina Gheghetehaharana a animaꞌae waigarina auhinenina. Nahidana eyagi araꞌaratana auririvana i tughura, ma tauvipaꞌipaꞌi maitehi i rarana. \v 55 Numa auhinenina gudutaupuyoweina ghaeghaehi ma Tauviꞌogatara* atapuhi Yesu a dewaboꞌa hi baibaihei po wavu hita verei ma hita vihiragheni, ma egha aiwa hita nehaghai. \v 56 Tauviwavu maghamaghauhi hi neꞌi po Yesu hi vibabanimoruwei hi verei, ma ahi babani egha ita viꞌaroni.\f + \fr 14:56 \ft Ma Judea ahi raugagayo auwarina yana rava ruwagha ahi viwavu emoꞌemosina, yana ina viꞌaroni po ahi babani hina vaini. Ona inana au \xt Numbers 35:30; Deuteronomy 17:6, 19:15\ft .\f* \p \v 57 Anima rava ghehauhi hi vomahiri po ahi moruwei Yesu hi viwavui. Ma hipa, \v 58 “A nonori i ririwa ipa, ‘Apo we Maimaituwa a Numana rava nimahiyei hi vowavowaiya a goruhi, ma maratom tonugha aumurina ma apo vouna a vowai, egha me rava nimahiyei hi vowavowaiya nanaꞌarena.’” \x + \xo 14:58 \xt John 2:19\x* \v 59 Wate egha ahi dede hita dewai po ita viꞌarona dadani. \p \v 60 Anima Gudutaupuyoweina Gheghetehaharana atapuhi aunaohi i vomahiri po Yesu i vitaravirevirei ipa, “We dewaboꞌana aubaina hei wavum ma egha am aniparibeeyana ghehauna aiwaꞌi?” \p \v 61 Wate Yesu i vogenuwana ma egha babani emosi ita yatoni. Ma Gudutaupuyoweina Gheghetehaharana i raubayadanameei ipa, “Moina tam Maimaituwa a Vinevine Waiyawahanana,* Maimaituwa Waiꞌahiꞌahinana Natuna?” \p \v 62 Yesu i paribeei ipa, “E taꞌu, ma apo ona inanai taꞌu Rava Natuna a tughura, Manimaninina au ahoꞌohohina, ma apo a neneꞌi marei a hapauꞌu!” \x + \xo 14:62 \xt Daniel 7:13\x* \p \v 63 Nahidana Gudutaupuyoweina Gheghetehaharana ana kwama i roroi ma ipa, “Egha viwavu maghamaghauna tata ghoheghohei! \v 64 Aita o nonori, i riwa da tauna yana Maimaituwa maitena emoꞌemosihi. Ma ami vikaha menanaꞌarena?” Atapuhi hi amvine po tauna yana wavu i vaini aubaina po anina da hina vihiragheni. \p \v 65 Anima ghehauhi hi vikare po hi hovahovai, ma matana hi raghitapupui, ma nimahiyei hi raviravi ma hi ririwei hipa, “Mepada tam peroveta yana ma riweꞌai aiya i ravim.” Anima tauvipaꞌipaꞌi hi naiyei po hi raunavanavai. \s1 Peter, Yesu i Boviyei \r (Matthew 26:69-75; Luke 22:56-62; John 18:15-18,25-27) \p \v 66 Na marana emosina auwarina Peter yohora animaꞌae waigarina auhinenina, ma Gudutaupuyoweina* Gheghetehaharana a taupaura wavinena ghehauna i neꞌi. \v 67 Ma maranai Peter i inanai i rarana, yana i inana tunutunui ma ipa, “We tam maitem yana Yesu Nazarethei a tauvotagho.” \p \v 68 Ma i boviyei ipa, “Egha ata hanapuwei wate au nuwanuwaꞌu egha ita raughadaghadari, da tam aiwa ei babaniyei,” ma i hopu po i nae gari au mataꞌetana anima kamkam i tou.\f + \fr 14:68 \ft Dedede ꞌwadubohi ghehauhi auwarihi yana \fq Kamkam i tou egha hita girumi.\f* \p \v 69 Anima taupaurana wavinena i inanai yana taumahiri i riwanamehi ipa, “We ravana yana a tauvotagho ghehauna.” \p \v 70 Anima Peter i bovime, ma mara haburuna ma nahidana, taumahiri hi viwavumeei hipa, “Moina dumana, tam yana a tauvotagho ghehauna, wate tam yana Galileeyei.” \p \v 71 Ma i vomahiri po ipa, “Aꞌu gwara amata moina a ririwa duma! Na ravana o deedeiya taꞌu egha ata hanapuwei! Inapa a morumoru yana anina da Maimaituwa ina kovoghiꞌu.” \p \v 72 Ma nahidana yana kamkam mara viruwaina i tou, ma Yesu, Peter auwarina aiwa i ririweiya nuwanei i ghae ipa, “Muriyai po kamkam mara ruwagha ina tou, yana apo tam mara tonugha ma boviyeꞌu da egha uta hanapuweꞌu.” Anima i notai po nuwanuwana i tou hapuwei. \c 15 \s1 Yesu, Pilate Aunaona i Mahiri \r (Matthew 27:1-2,11-14; Luke 23:1-5; John 18:28-38) \p \v 1 Hubahubanai boiboghi gudutaupuyoweina* ghaeghaehi, babada maitehi ma raugagayo tauvihanahanapuweina ma Tauviꞌogatara* atapuhi hi viꞌogatara. Ma hi viꞌanina po tauvighaviya Yesu hi panipani ma hi naiyei, po hi amverenei Pilate\f + \fr 15:1 \ft Pilate yana Caesar i vinei po mai Judea i badehi.\f* auwarina. \v 2 Ma i raubayadei ipa, “Tam mai Judea* ahi Guyau?” \p Ma Yesu i paribeei ipa, “Ee, tam aiwa u ririweiya nanaꞌarena.” \p \v 3 Ma gudutaupuyoweina ghaeghaehi wavu maghamagha Yesu hi verei. \v 4 Yamna aubaina Pilate i raubayadanameei ipa, “Apo ma amparibeeyana bo eꞌegha? U inanai wavu maghamagha he vereverem.” \v 5 Ma Yesu gamona i pota, yamna aubaina Pilate i amhuna duma. \s1 Mai Judea* hi Ghohei da Yesu ina Hiraghe \r (Matthew 27:15-26; Luke 23:13-25; John 18:39–19:16) \p \v 6 Borima emosi emosi auhinenina Verauvira Torehana* marana, yana Pilate a mumuga po rava emosi paniyei e oheꞌohei rava ahi rauhogharei. \v 7 Ma na au marana yana rava emosi wavana Barabbas yana au deri, tauna mai Rome* ahi taniwaga tauvighaviyeina maitehi, hi amtaraihoghara po hi vihiraghena ma hi panihi. \v 8 Ma rava maghamaghauhi hi neꞌi po Pilate hi vibaghai po aiwa aubaihi ita dewai, me mara maghamaghauna i dewadewaiya nanaꞌarena. \p \v 9 Ma Pilate i raubayadehi ipa, “O ghoheꞌu po mai Judea* ahi Guyau a ohei?” \v 10 Ma i hanapuwana dumei da gudutaupuyoweina* ghaeghaehi, Yesu hi unurei aubaina hi amverenei auwarina. \v 11 Ma gudutaupuyoweina ghaeghaehi yana rava maghamaghauhi hi raihunahi, po Pilate Barabbas ita ohei. \p \v 12 Anima Pilate i raubayadanameehi ipa, “We ravana Yesu, o ririwa da tauna mai Judea ahi Guyau, aiwa o ghoheghoheꞌu po auwarina a dewai?” \p \v 13 Ma hi vighorenaeme hipa, “Ma tuparatui!” \p \v 14 Ma Pilate i raubayadehi ipa, “Aiwa aubaina! Aiwa i dewa boꞌai?” \p Ma hi otuꞌotu ghirighiriyana ma hipa, “Ma tuparatui!” \v 15 Ma Pilate i ghohei da rava maghamaghauhi ita raikaohahi, aubaina Barabbas i ohei aubaihi. Anima tauvighaviya i riwehi po Yesu hi kwapui, ma hi taravaina naiyei tuparatuna aubaina. \s1 Tauvighaviya Yesu hi Vijiboghi \r (Matthew 27:27-31; John 19:2-3) \p \v 16 Tauvighaviya Yesu hi taravaina ruiyei, taniwaga Pilate a animaꞌae waigarina auhinenina, anima tauvighaviya atapuhi hi ghoreboinihi. \v 17 Ma gara waipiyopiyovina hi viꞌoteni me guyau, ma ghoroghorova waidonadonana hi viri po me kunuteiya ma hi viꞌoteni. \v 18 Anima hi vikare po vijiboghei hi ateꞌatei, ma nimahi hi vohepai ma hipa, “A tarahiyauwem mai Judea* ahi Guyau ma maꞌevavahagha.” \v 19 Kwapuwei unuꞌununa hi raviravi ma hi hovahovai, ma aunaona aetutuhiyei hi raupari ma vijiboghei hi rauduneei. \v 20 Maranai hi vijibogha vorovei yana garana waipiyopiyovina hi gagi, ma gara gharinei hi viꞌotenameei, ma hi taravaina naiyei tuparatuna aubaina. \s1 Yesu hi Tuparatui \r (Matthew 27:32-44; Luke 23:26-43; John 19:17-27) \p \v 21 Au tayaha rava Cyreniyei wavana Simon, Alexander ma Rufus amahi, ꞌwapuwei i neneꞌi ma tauvighaviya hi hegari, po Yesu a korosi iꞌavarai. \v 22 Dobu ana wava Golgotha nahidana hi naiyei, anona yana Unu Tetetena.\f + \fr 15:22 \ft Tetete aniꞌinanana me unu aubaina hi ghorei po Unu Tetetena.\f* \v 23 Ma hi raudadana po wine,* mer maiteni viravirana\f + \fr 15:23 \ft Wine ma mer yana muramura viuva tauvunuina.\f* hi verei ma umana i geduꞌaiyei. \v 24 Anima hi tuparatui ma ana gara aubaina aupouhi hiyavei hi vikayokayo, po hita inanai aiya apo metauna ghutana ita vaini. \v 25 Na madeghana yana maratomtom, ahubena ma ausiporina\f + \fr 15:25 \ft 9:00 a.m.; Naꞌi yana yayata a madegha vitonuina.\f* ma hi tuparatui. \v 26 Ma hi wavuiya tuyeghana hi tuturatui au korosi, girumana ipa: “Mai Judea* ahi Guyau”. \v 27 Anima taudanene ruwagha Yesu maitena hi tuparatuhi, emosi au ahoꞌohohina ma ghehauna au ahokehana. \v 28 Ma aiwa hi dewadewaiya yana peroveta ponana i raimoinai ipa, “Hina inanai yana tauna me taudewaboꞌa.” \x + \xo 15:28 \xt Isaiah 53:12\x* \p \v 29 Rava hi nae ma hi neꞌi ma unuꞌunuhi hi kwajikwajiyei ma hi jiboghi hipa, “Habe tam upa Maimaituwa ana Numa* ma goruhi ma maratom tonugha aumurina ma vowameei. \v 30 Habe marina ma hagumeem po korosiyei ma hopuꞌi!” \p \v 31 Wate nanaꞌarena gudutaupuyoweina* ghaeghaehi ma raugagayo tauvihanahanapuweina aupouhi hi jibogha vivira hipa, “Rava ghehauhi i viyawahanihi ma apegha emoꞌemosina po tauna ina hagumei. \v 32 Habe we Kerisona Maimaituwa a Vinevine Waiyawahanana,* mai Israel ahi Guyauna, marina korosiyei ina hopuꞌi, po ta inana ma ta vitumaghanei.” Ma na taudanenehi Yesu maiteni hi tupatuparatuhi wate hi jiboghi. \s1 Yesu i Hiraghe \r (Matthew 27:45-56; Luke 23:44-49; John 19:28-30) \p \v 33 Maranai madegha au unuborita,\f + \fr 15:33 \ft 12:00 p.m.; Ahubenai\f* yana taraiwaguvara ghaeghaena dobu i puruyaghohi, ma i nae po ahubenai ma aubigai ausiporina.\f + \fr 15:33 \ft Mai Judea ahi nota 3:00 p.m. yana yayata a madegha nima emosi ma nimagigi wahepari auhinenina.\f* \v 34 Ma na madeghana au damona yana Yesu ponana i raꞌata ma i taraghabara ipa, “Eloi, Eloi lama sabatani?” Anona yana, “Aꞌu Maimaituwa, Aꞌu Maimaituwa, aiwa aubaina u votere ahareꞌu?” \x + \xo 15:34 \xt Psalm 22:1\x* \p \v 35 Maranai rava taumahiri hi nonori yana hipa, “Ona nonori Elijah e ghoreghorei.” \v 36 Ma rava ghehauna i ruba po gara hogihogirana i vaini, po wine* waighorana auwarina i raitowai, ma au kwapu i terei ma i viyoyo ghaiyei Yesu au ipirina, po ita umai, ma ipa, “Marina ta voterei ma ta iyauwei, mepapo Elijah ina neꞌi po korosiyei ina tere hopunei.” \f + \fr 15:36 \xt Psalm 69:21\ft i riwa da Keriso wine waighorana hi verei po ita umai.\f* \p \v 37 Ma Yesu ghaeghaenaꞌava i taraghabara ma i hiraghe. \p \v 38 Ma Maimaituwa ana Numa* auhinenina aniraughaghara garana autepana ma i wanawanatevaiya, yana i hopu po aurabena ma i rauruwaghei. \v 39 Nahidana mai Rome* ahi tauvighaviya badana i mahimahiri Yesu aunaona, yana i inanai me i hiraghenei. Yamna aubaina ipa, “Moina dumana we ravana yana Maimaituwa Natuna!” \p \v 40 Nahidana waivine auririva hi mahiri ma hi iyaꞌiyau. Auhinenihi yana Mary Magdalene\f + \fr 15:40 \ft ‘Magdalene’ anona yana ‘meyagai wavana Magdala’.\f* ma Mary tauna yana James haburuna ma Joses\f + \fr 15:40 \ft Au \xt Matthew 27:56\ft , ‘Joseph’ i raugheꞌetei. ‘Joseph’ ma ‘Joses’ yana ravana emosina wavana ma girumana au Matthew tapuna ma au Mark tapuna.\f* ayohi, ma Salome.\f + \fr 15:40 \ft Salome yana Zebedee awana ma James ma John ayohi. Ona inana \xt Matthew 27:56\ft ma \xt Mark 10:35\ft auwarihi.\f* \v 41 Maranai tauna au Galilee yana hi muritagho naiyei, ma a rauhoghara hi dewadewai, ma waivine maghamaghauhi maitena hi ghegheꞌi au Jerusalem yana wate tauhi nahidana. \s1 Joseph, Arimathiyei a au Kokowaga* Yesu i Terei \r (Matthew 27:57-61; Luke 23:50-56; John 19:38-42) \p \v 42-43 Ma nahidana yana rava Arimathiyei ana wava Joseph yana Tauviꞌogatara emosi, wate tauna yana aniviꞌateꞌate, ma Maimaituwa a vitaniwaga vouna* i paꞌipaꞌiyei. Ma we marana yana madegha i yoriyori ma vovaimaiha marana i kwahakwaha, ma viyagohina maratomna i tutugheregherei, aubaina a tepamahirina ma i nae po Pilate i vibaghai Yesu tupuwana aubaina.\f + \fr 15:42-43 \ft Mai Judea* ahi viyagohina ana mara yana Paraide aubigaina ei kare ma Satade aubigaina e kwahakwaha. Mai Judea ahi raugagayo e ririwa, da rava e hirahiraghe yana na maratomna emosina hina ghuruvi. Aubigai viyagohina ei kare, aubaina po Joseph, yana Yesu tupuwana terenana i vipaparanei.\f* \v 44 Ma Pilate yana i ghohori maranai i nonori da Yesu i hiraghe, aubaina tauvighaviya ahi bada i ghorei po i raubayadei da Yesu boiboghi i hiraghe bo eꞌegha. \v 45 Maranai tauvighaviya ahi bada auwarina i nonori da moina, yana Yesu tupuwana Joseph auwarina i viꞌaninei. \p \v 46 Po Joseph gara wakewakekena i gimarai, ma Yesu tupuwana hi tere hopunei, yana gareina hi humai ma au kokowaga* hi terei. Ma ghaꞌima hi tahiruiyei po me duyuwa auhinenina hi terei. Anima ghaꞌima ghaeghaena hi vitovitovirei po mataꞌetana hi rautomeni. \v 47 Mary Magdalene ma Mary, Joses ayona,\f + \fr 15:47 \ft We Maryna yana au \xt Mark 15:40\ft ma \xt Mark 16:1\ft .\f* yana mepa Yesu tupuwana hi enoiya yana hi inanai. \c 16 \s1 Yesu i Vomahirime \r (Matthew 28:1-8; Luke 24:1-12; John 20:1-10) \p \v 1 Maranai viyagohina maratomna* i verauvira, yana Mary Magdalene ma Mary, James ayona,\f + \fr 16:1 \ft We Maryna yana au \xt Mark 15:40\ft ma \xt Mark 15:47\ft .\f* ma Salome, oyohi jimujimumuna hi gimarai po Yesu au tupuwana hita mutui.\f + \fr 16:1 \ft Mai Judea* ahi mumuga po oyohi jimujimumuna au tupuwa he mutui ma muriyai au kokowaga* he tereterei, ma waivinehi we mumugana hi votaghoi.\f* \v 2 Ma Sande\f + \fr 16:2 \ft Sande yana mai Judea ahi maratom tayatayahana.\f* hubahubanai boiboghi yana hi naenae au kokowaga.* \v 3 Ma hi raubayadanameehi hipa, “Apo aiya ghaꞌimana au mataꞌeta ina vitovira riyei aubaita?” \p \v 4 Ma hita rauꞌiyau ghae yana ghaꞌimana ghaeghaenana boiboghi hi vitovira riyei. \v 5 Eghabaine anima hi rui kokowaga auhinenina ma hewari vouna gara wakewakekena i oteni ma au ahoꞌohohihi i tughutughura ma hi tughohorei. \p \v 6 Ma nahidana i riwehi ipa, “Egha ona ghohoghohorimi! Taumi yana Yesu Nazarethei hi tupatuparatuiya o baibaihei. Tauna yana egha wehidana! Boiboghi i vomahirime. O inanai, wehidana tupuwana hi viꞌenoi. \v 7 Ma ona nae po a tauvotagho ma wate Peter maiteni ona riwehi onapa, “Tauna yana i aitayaha po e naenae au Galilee. Nahidana apo Yesu ona inanai me rorova i ririwemi nanaꞌarena.” \p \v 8 Ma maranai we hi nonori yana kokowagei hi hopu, po hi rubaruba yana a tatavahi ma hi vinuwanaina, aubaina au tayaha egha aiya aiwa ghehauna hita riwei babana hi rovo. \s1 MARK 16:9-20 \s1 Yesu, Mary Magdalene auwarina i Hegha \r (Matthew 28:9-10; John 20:11-18) \p \v 9 [Sande hubahubana boiboghi maranai Yesu hiragheei i vomahirime, yana Mary Magdalene auwarina i ai hegha. Na Maryna yana aunaona auwarina aruwa apoꞌapoehi 7 i raukaiwenihi. \v 10 I nae po a tauvotagho hi nuwaboya ma hi toutou ma i pariverehi aiwa i tuputupuwa. \v 11 Ma maranai hi nonori da Yesu i vomahirime ma tauna i inanai, yana egha hita vitumaghanei. \s1 Yesu, a Tauvotagho Ruwagha auwarihi i Hegha \r (Luke 24:13-35) \p \v 12 Ma muriyai, Yesu a tauvotagho ruwagha Jerusalemei hi hopu po tayahei hi naenae, ma auwarihi ana hegha yana inana tapuna. Yamna aubaina ma egha hita inana tuhaghai. \v 13 Ma maranai hi inana tuhaghai yana hi wanavirahi po ahi rava ghehauhi hi pariverehi, wate egha hita vitumaghanehi. \s1 Yesu, a Tauvotagho* 11 auwarihi i Hegha \r (Matthew 28:16-20; Luke 24:36-49; John 20:19-23; Acts 1:6-8) \p \v 14 Ma muriya dumai, Yesu a tauvotagho 11 hi amꞌam ma auwarihi i hegha. Po i enihi babana a vomahirime aumurina tauꞌinanaina yana egha hita vitumaghanehi,* ma nuwanuwahi i toghara. \v 15 Ma i riwehi ipa, “Ona hopu po ona nae dobu atapuna auwarina, ma rava atapuhi auwarihi po tuyeghaꞌu ahiꞌahina ona rauguguyei. \v 16 Ma rava aiya i vitumaghana po i babataito* yana apo ina yawahana, ma aiya egha itai tumaghana yana raibahibahi ina viꞌaroni. \v 17 Tauvitumaghana apo manini a verehi po matakiraha hina vogheꞌetehi. Ma wavaꞌuwei apo aruwa apoꞌapoehi hina raugagihi,\f + \fr 16:17 \ft raukaiwenihi\f* ma apo pona vouhi hina vibabaniyehi. \v 18 Apo mota nimahiyei hina vohepai ma waꞌiyawa ani hiraghe hina umai yana apo egha viuva ina verehi. Ma rava doridoriꞌahi hina votepanihi yana apo kamnahi ina ahi.” \s1 Maimaituwa, Yesu i Ghaiyei au Mara \r (Luke 24:50-53; Acts 1:9-11) \p \v 19 Bada Yesu, i vibabani a tauvotagho auwarihi po aumurina, ma i vohepa po i ghae au mara, po Maimaituwa au ahoꞌohohina i tughura. \v 20 Anima a tauvotagho dobu dobuwai hi nae ma tuyeghana ahiꞌahina hi rauguguyei. Ma Bada maiteni i bagibagihi ma i vohaguhi po a maniniyei, dewa anivinuwanaina hi dewadewahi ma au ponahi rava hi inainana yana hipa moina.]\f + \fr 16:20 \ft Yesu tuyeghana ahiꞌahina Mark i girugirumiya bukana ꞌwadubo dumana ruwagha, yana \xt Mark 16:8\ft auwarina i tumahiri.\f*