\id HEB - Kwamera Translation (after typesetting 0613) 
\h Hipru 
\toc1 Hipru 
\toc2 Hipru 
\toc3 Hip 
\mt1 Hipru  
\imt1 Nəɡkiariien sə rani mə nəfe i nəkukuə  
\ip Səreirei mə sin rɨmərai nəkukuə i. Iərmama riti rɨmərai ia nuk 60. Ia nəpɨn nəha nərmama kamhometə nakalasia me fwe Rom. Kɨmərai pen nəkukuə i revən tɨ nəkur Isrel nepwɨn səməme haməni nɨpərhienien ia Iesu. Səpkukurən mhə mə irəha hamarə pəku rosi fwe tənə Isrel uə taon nəha Rom. Kamo nəmisəien mɨnraha ro pen irəha na tuhəpwəh nahatətəien səvənraha ia Iesu mhərərɨɡ mhesi pen mwi Loa səvəi Moses. Nəkukuə i kani mə Hipru raməɡkiari m nəkur Isrel mə nahatətəien səvənraha ia Iesu Kristo ramasan pɨk məpi raka nahatətəien kupwən səvənraha. Iesu in Tɨni Kumwesən. In rasori məpi raka naɡelo me, Moses, Josua, mɨne pris me. Iesu in rɨmamhə m kuatia a rɨnəmwhen tɨ nuvehi rakaien noien ərəha. Nemhəien səvənhi rousi raka noien səvəi pris kupwən me səməme haməvi netə tɨ noien ərəha ia nəpɨn səvəi Oltestamen. Japta 11 raməɡkiari ia nahatətəien səvəi nərmama ia Oltestamen. Nəpɨn nəkur Isrel səməme haməni nɨpərhienien ia Kristo həvsini nəkukuə i, ruvehi utə nətərɨɡien səvənraha ia nahatətəien səvənraha. Nənə həni nɨpərhienien ia Kumwesən ia nəpɨn səvəi nəmisəien.  
\c 1  
\p
\v 1 Fwe kupwən, nəpɨn rɨpɨk mɨne ia suatuk me səpəmsəpə, Kumwesən rəɡkiari m kaha me səkɨtaha, nəɡkiariien səvənhi ruku pen ia profet me səvənhi,  
\v 2 \x - \xo 1:2 \xt Sam 2:8, Mat 21:38, Jon 1:3\x*mətə nəpɨn kurirə rɨnauvehe ipaka, nənə in rəɡkiari m kɨtaha, nəɡkiariien səvənhi ruku pen ia Tɨni sə rɨmərfi mə trərɨmənu ia narimnari me pam səvəi Tata səvənhi. Ia Tɨni, in rɨno neiai mɨne tɨprənə mɨne narimnari me pam.  
\v 3 \x - \xo 1:3 \xt 2Kor 4:4, Wok Me 2:33-34, Kol 1:20, Hip 8:1\x*Tɨni Kumwesən kamətə pen nukuraanien asori səvəi Kumwesən irə, tɨ nəri nə mə in rəmwhen atukwatukw ia Tata səvənhi ia narimnari me pam, maməkwtəmhiri narimnari me pam ia nəɡkiariien əsanɨn səvənhi. Nəpɨn rɨnaikuas raka noien ərəha me səvəi nərmama, nənə mevən fwe ia neiai, məkure ia nɨkare Kumwesən asori mwatuk.   
\s1 Tɨni Kumwesən in rasori məpi raka naɡelo me  
\p
\v 4 \x - \xo 1:4 \xt Fil 2:9\x*Tɨni Kumwesən ruvehe mɨnasori raka məpi raka naɡelo me rəmwhen mə nəhaɡ Kumwesən rɨməuvei pen min rasori məpi raka nəɡhɨnraha.  
\v 5 \x - \xo 1:5 \xt Wok Me 13:33, Hip 5:5, 1Kron 17:13\x*Iakani iamɨnha irə tɨ nəri nə mə Kumwesən rɨpkɨni anan mhə tɨ aɡelo riti səvənhi mə,  
\q1 “Ik nərɨk,  
\q2 təkwtəkwuni iakuvəuvehe tata atukwatukw səim.”  
\m Kumwesən rɨpkɨni anan mhə tɨ aɡelo riti mə,  
\q1 “Iou takuvehe tata səim,  
\q2 nənə ik tikuvehe nərɨk.”   
\m
\v 6 \x - \xo 1:6 \xt Rom 8:29, Sam 97:7\x*Mətə nəpɨn Kumwesən rɨnərhi pehe tɨni sə rɨməkupwən mətui ruvehe ia tɨprənə i, nənə mɨni mə,  
\q1 “Pwəh naɡelo me pam səiou hənɨmwi nukurhunraha, mhəsiai in.”   
\m
\v 7 Mətə in rəɡkiari ia naɡelo me mɨni mə,  
\q1 “In ramo naɡelo me səvənhi həmwhen ia nɨmətaɡi me,  
\q2 mamo səvənhi iotukwininari me həmwhen ia nərami napw me.”   
\m
\v 8 Mətə rɨnaməɡkiari ia tɨni nənə mani mə,  
\q1 “Kumwesən nərɨmənuien səim tramarə rerɨn ia nuk nuk me.  
\q2 Ik ikamərɨmənu ia nərmama me səim ia noien atukwatukw.   
\q1
\v 9 Ik ikokeikei a natukwatukwien  
\q2 nənə məmwəki noien ərəha.  
\q1 Ro pen Kumwesən, Kumwesən səim, rɨnəmri kupwən ik,  
\q2 nənə ik ikasori ia ik me nepwɨn.  
\q1 Nənə rɨno pen oel ia kəmkapwə ramahatən pen mə ik kiɡ,  
\q2 mamo rerɨm ramaɡien məpi raka ik me nepwɨn.”   
\m
\v 10 Nənə Kumwesən rɨni pen mwi tɨ tɨni mə,  
\q1 “Iərɨmənu, fwe nukune narəien ikɨnəmri tɨprənə i,  
\q2 nənə narimnari me ia nɨmaɡouaɡou ikɨno irəha ia rəɡɨm mi.   
\q1
\v 11 Narimnari me pam i tuhəpkiwən,  
\q2 irəha tuhakuas mhəmwhen ia tɨnari sə rɨmərɨr,  
\q1 mətə ik ikamarə rerɨn a.   
\q2
\v 12 Ik tikərfe irəha rəmwhen kamərfe tɨnari,  
\q1 tuko irəha rəmwhen karkahu kuvehi raka karkahu pen səpə,  
\q2 mətə ik ikamarə a iamɨnhi irə mamevən ia nuk nuk me  
\q1 ko ipkemhə mhə nəpɨn riti.”   
\m
\v 13 Kumwesən rɨpkɨni pen anan mhə tɨ aɡelo riti səvənhi mə,  
\q1 “Əkure ia nɨkarek mwatuk  
\q2 meste tako nərmama səməme haməmwəki ik həuvehe,  
\q2 tikərpwi utə tɨpaɡe nɨsum mi ia nirəha.”   
\m
\v 14 \x - \xo 1:14 \xt Sam 34:7, 91:11\x*Mətə naɡelo me, irəha nəfe? Irəha nənɨmwɨn me kamho tukwini nari m Kumwesən. In rərhi pehe irəha mə tuhəuvehe mhasitu ia nərmama səməme in truvehimɨru irəha.   
\c 2  
\s1 Kɨtaha tsaməkeikei mhətərɨɡ amasan tɨ nəfe səuvəreɡi raka  
\p
\v 1 Ro iamɨnhi irə kɨtaha tsaməkeikei mhətərɨɡ amasan mwi tɨ nəfe səuvəreɡi raka, kamo kɨtaha saraka mərməru irə.  
\v 2 \x - \xo 2:2 \xt Kal 3:19\x*Kɨtaha sənətə raka mə nəɡkiariien səvəi Loa naɡelo me həuvei pen m kaha kupwən me səkɨtaha ro nɨpərhienien. Nərmama me pam səməme həno noien ərəha uə hənərui nəɡkiariien nəha, kuvei pen nərpwɨnien sə ratukwatukw mɨnraha.  
\v 3 \x - \xo 2:3 \xt Hip 10:29, 12:25\x*Ro pen tsəfo mhap tɨ nərpwɨnien sə Kumwesən tro m kɨtaha trɨni mɨnuə so nəri auər a ia nəɡkiariien i ramasan pɨk maməvisau suatuk sə in rauvehimɨru nərmama irə? Iərɨmənu səkɨtaha rɨməkupwən mɨni irapw nəɡkiariien nəha. Kurirə irə nərmama me i səməme həməreɡi, irəha hahatən kɨtaha ia nəɡkiariien nəha mə ro nɨpərhienien.  
\v 4 \x - \xo 2:4 \xt Mak 16:20, 1Kor 12:4,11\x*Kumwesən in mwi ro kɨtaha sətoni mə nəɡkiariien nəha ro nɨpərhienien i. In ro nɨmtətien me mɨne narimnari me nərmama hətoni nənimenraha rier tukwe, nənə muvei pen nɨskaiien me səvəi Nənɨmwɨn Ikinan m nərmama resi pen nətərɨɡien səvənhi.   
\s1 Iesu rɨməuvehe iərmama nɨpwran rəmwhen ia nɨpwrataha  
\p
\v 5 Rɨpko mhə naɡelo me Kumwesən rɨməuvehi utə irəha mə tuhərɨmənu ia tɨprənə vi sə trɨpkuvehe, tɨprənə nəha saməɡkiari irə.  
\v 6 Nəɡkiariien riti sə raməmak ia Nəkukuə Ikinan rani mə,  
\q1 “Iərmama in nəri auər a,  
\q2 mətə rerɨm tramrhi in,  
\q1 tikəpwəh nenouenouien irə,  
\q2 nənə ik ikamətui amasan tɨ iəməti iərmama.   
\q1
\v 7 Ia nəpɨn kwakwa a ik ikɨməuvehi irapw in reiwaiu inhərɨpw anan ia naɡelo me,  
\q2 nənə məfəfau pen nasoriien mɨne nɨsiaien ia kənkapwə,   
\q1
\v 8 \x - \xo 2:8 \xt 1Kor 15:27\x*məmri narimnari me pam kamharə inhərɨpw ia tɨpaɡe nɨsun mi.”  
\m Nəɡkiariien i sə rani mə Kumwesən rəmri narimnari me pam kamharə inhərɨpw ia tɨpaɡe nɨsui iərmama nɨpwran mə Kumwesən rɨpkəpwəh mhə kuatia mə iərmama trəpwəh nərɨmənuien irə. Mətə kɨtaha səpkətoni mhə ihi iərmama ramərɨmənu ia narimnari me pam.  
\v 9 \x - \xo 2:9 \xt Fil 2:8-9\x*Mətə nari kuatia sənətoni in i Iesu sə Kumwesən rɨməuvehi irapw in reiwaiu anan ia naɡelo me səvəi nəpɨn kwakwa a. Nənə təkwtəkwuni nəha kɨnəfəfau pen nasoriien mɨne nɨsiaiien ia kənkapwə tɨ nəri nə mə rɨməuvehi nəmisəien memhə. Ouəh, ia namasanien səvəi Kumwesən in remhə muvehi təmwki nərmama pam.   
\p
\v 10 \x - \xo 2:10 \xt Rom 11:36\x*Kumwesən sə rɨno narimnari me pam mə narimnari me nəha səvənhi, in ro noien riti ramasan pɨk in i ro Iesu rɨreɡi nəmisəien me. Nəmisəien me nəha həno Iesu ruvehe matukwatukw məmwhen. In iərmama sə rukupwən mousi əmwesi nəkwus tɨ nuvehimɨruien nɨpwnəti Kumwesən me həpɨk. Kumwesən truvehi utə irəha tuhəuvən mharə ia kwopun ramser.  
\v 11 \x - \xo 2:11 \xt Mat 25:40, Mak 3:35, Jon 20:17\x*Iesu ramo nərmama me səvənhi həuvehe mho nəkur ikinan me mə irəha nərmama me səvəi Kumwesən noien ərəha səvənraha riwən. Nənə Iesu mɨne nərmama me səvənhi səvənraha tata kuatia a. Ro pen Iesu rɨpkaurɨs mhə mə trəkwein irəha mə piəvni me  
\v 12 nəpɨn raməɡkiari iamɨnhi irə mɨnuə,  
\q1 “Iou takɨni irapw nəɡhɨm tɨ piak me.  
\q2 Ia nɨmwrhenhi nousəsɨmwɨnien səvənraha takəɡnəɡɨni ik.”   
\m
\v 13 In rani mwi mə,  
\q1 “Iou takəmri pen nahatətəien səiou ia Kumwesən.”  
\m Nənə mani mwi mə,  
\q1 “Ətə ro. Iou i kɨmaha nəkwərhakwərha me səməme Kumwesən rɨməuvei pehe irəha miou.”   
\p
\v 14 \x - \xo 2:14 \xt Jon 12:31, 1Jon 3:8, Rev 12:10\x*Tɨ nəri nə mə nəkwərhakwərha me nəha nusanraha mɨne nɨtenraha rarə, ro pen Iesu in mwi ruvehe mo in iərmama rəmwhen a ia nirəha nusan mɨne nɨten rarə. In ro iamɨnha irə mə tremhə, nənə ia nemhəien səvənhi trouraha iəremhə sə rauvehi nɨskaiien səvəi noien iərmama remhə. Iəremhə nəha Setan.  
\v 15 Tɨ nəri nə mə nərmama haməhekɨr nemhəien, nehekɨrien səvənraha raməkwtəmhiri tərini irəha nəpɨn me pam ia nɨmɨruien səvənraha. Rəmwhen a mə irəha slef me. Mətə Iesu rɨmamhə mə truvei raka irəha, tuhəpwəh mwi noien irəha slef me. In ruvəfi nari ia nirəha.  
\v 16 \x - \xo 2:16 \xt Aes 41:8-9\x*Rɨno nukurənien irə mə Iesu rɨpkasitu mhə ia naɡelo me, mətə rɨnasitu ia kwənəkwus me səvəi Epraham.  
\v 17 \x - \xo 2:17 \xt Fil 2:7, Hip 2:14, 1Jon 2:2, 4:10\x*Ro pen in rɨməuvehe məmwhen a ia piəvni me ia noien me pam, mə ia nɨkaren səvəi wok səvəi Kumwesən, in rukurən nuveheien pris asori anan riti sə trapi tɨ nərmama me səvənhi, nənə irəha həukurən nətɨɡiteien irə traikuas raka noien ərəha me səvənraha.  
\v 18 Tɨ nəri nə mə in ruvəreɡi raka nəmisəien ia nəpɨn nəha kɨnameipweipwi in ia noien ərəha ro pen in rukurən nasituien ia səməme kameipweipwi irəha ia noien ərəha ipwet mɨne.   
\c 3  
\s1 Iesu in rasori məpi raka Moses  
\p
\v 1 Ro pen, piak ikinan me, nərmama me Kumwesən ia neiai rɨnəkwein pəri ia kɨtaha m kɨmiaha, hətərɨɡ ro ia Iesu, aposol mɨne pris asori anan səvəi nəɡkiariien səkɨtaha sə saməni irapw.  
\v 2 Kumwesən rɨməuvehi utə in mə tro wok i, nənə in ro nəkwai Kumwesən ia narimnari me pam, rəmwhen ia Moses fwe kupwən in rɨno nəkwai Kumwesən ia wok me pam səvənhi ia nəkwai nimwə səvəi Kumwesən.  
\v 3 Mətə Iesu in rasori məpi raka Moses rəmwhen iəmə sə ruvrhəkɨn nimwə riti in rasori məpi raka nimwə nəha.  
\v 4 Ouəh nɨpərhienien, nimwə me pam kuatia kuatia iərmama ruvrhəkɨn, mətə Iəmə sə rɨməuvrhəkɨn narimnari me pam in nəha Kumwesən.  
\v 5 \x - \xo 3:5 \xt Nam 12:7\x*Moses in iotukwininari riti sə ro nəkwai Kumwesən ia wok me pam səvənhi ia nəkwai nimwə səvəi Kumwesən, nənə mukupwən mɨni irapw narimnari me səməme Kumwesən trəɡkiari mwi irə kurirə ikɨn.  
\v 6 \x - \xo 3:6 \xt Kol 1:23, Hip 3:14\x*Kristo, in mwi ro nəkwai Kumwesən ia narimnari me pam. Mətə rɨpko mhə in iotukwininari a riti ia nəkwai nimwə səvəi Kumwesən rəmwhen ia Moses. In Tɨni Kumwesən sə ramərɨmənu ia nimwə nəha. Nənə trɨni mɨnuə kɨtaha saməkwtəmhiri noien i samo, noien sə samahatətə əknekɨn ia Kumwesən, mamhəmri pen əknekɨn nətərɨɡien səkɨtaha irə, in i rahatən pen mə kɨtaha nimwə səvənhi.   
\s1 Tihəpwəh noien kəmkapwəmiaha rɨskai  
\p
\v 7 Ro pen rəmwhen ia Nənɨmwɨn Ikinan rani,  
\q1 “Ipwet, trɨni mɨnuə hiəreɡi reri Kumwesən,   
\q2
\v 8 \x - \xo 3:8 \xt Eks 17:7, Nam 20:2-5\x*hiəpwəh noien kəmkapwəmiaha rɨskai,  
\q1 rəmwhen ia kaha kupwən me səkɨmiaha hənamo mamhərui nəkwai Kumwesən,  
\q2 nəpɨn irəha hameipweipwi in fwe ia kwopun akwesakwes.   
\q1
\v 9 Kwopun nəha, ia nəpɨn me meste nuk foti, kaha kupwən me səkɨmiaha hamətoni narimnari me səməme iakamo mɨnraha,  
\q2 mətə irəha hameipweipwi iou, mamhokeikei mə tuhətoni mwi nɨskaiien səiou.   
\q1
\v 10 Ro pen niemaha rəpi iou tɨ nərmama me nəha,  
\q2 nənə iakɨni mə, ‘Ia nəpɨn me pam irəha kamhəuvən mamharikou ia rerɨnraha.  
\q2 Irəha həpkesi pen mhə suatuk me səiou.’   
\q1
\v 11 \x - \xo 3:11 \xt Nam 14:21-23\x*Niemaha rəpi pɨk iou, iakuvehi kwəsuahi mɨni mə,  
\q2 ‘Irəha tuhəpkuvnimwə mhə ia nəpɨn riti mhəuvehi napwɨsien səiou.’”   
\p
\v 12 Piak me, tihətui amasan, kamo kɨmiaha riti rerɨn ruvehe mərəha, məpwəh nɨniien nɨpərhienien ia nəɡkiariien pərhien, miri pen in mə trəpwəh Kumwesən sə ramɨru, mevən isipwɨn tukwe.  
\v 13 Mətə nəɡkiariien nəha Nənɨmwɨn Ikinan rɨməni mə “ipwet” ramarə ihi, ramasan mə kɨmiaha tihaməkeikei mamhəɡkiari m kɨmiaha me mamhərpwi əknekɨn kɨmiaha me ia nəpɨn me, mə noien ərəha trəpwəh neikuəien ia kɨmiaha riti mo kənkapwə rɨskai.  
\v 14 \x - \xo 3:14 \xt Hip 3:6\x*Iakani iamɨnha irə tɨ nəri nə mə kɨtaha tsaməkeikei mhahatətə əknekɨn ia Kristo rəmwhen səno fwe kupwən nəpɨn səuvehe vi a mhahatətə irə. Trɨni mɨnuə səkwtəmhiri noien nəha səkɨtaha meste nɨmɨruien səkɨtaha ro sampam, rahatən pen mə nɨpərhienien kɨtaha nərmama me səvəi Kristo, saməuvehi pəri narimnari me kɨtaha min.  
\v 15 \x - \xo 3:15 \xt Hip 3:7-8\x*Nəɡkiariien səvəi Nəkukuə Ikinan rani iamɨnhi irə:  
\q1 “Ipwet, trɨni mɨnuə hiəreɡi reri Kumwesən,  
\q2 hiəpwəh noien kəmkapwəmiaha rɨskai,  
\q1 rəmwhen ia kaha kupwən me səkɨmiaha hənamo mamhərui nəkwai Kumwesən.”   
\p
\v 16 \x - \xo 3:16 \xt Nam 14:1-35\x*Nɨsɨmə me nəha həməreɡi reri Kumwesən mətə həpwəh noien nəkwan? Irəha pam səməme Moses rɨməiri irapw irəha fwe tənə Ijip uə rekəm? Ouəh, irəha nəha.  
\v 17 \x - \xo 3:17 \xt 1Kor 10:10\x*Nɨsɨmə me nəha həno Kumwesən niemaha rəpi nuk foti? Irəha səməme həno noien ərəha, nənə nɨpwranraha rɨmwei pen ia kwopun akwesakwes hemhə uə rekəm? Ouəh, irəha nəha.  
\v 18 \x - \xo 3:18 \xt Hip 3:11\x*Nɨsɨmə me nəha Kumwesən raməɡkiari mɨnraha mauvehi kwəsuahi mə irəha tuhəpkuvnimwə mhə ia nəpɨn riti mhəuvehi napwɨsien səvənhi? In raməɡkiari m nərmama səməme hənərui nəkwan.  
\v 19 Ro iamɨnhi irə sətoni mə kɨnise irəha həpkuvnimwə mhə tɨ nəri nə mə irəha həpkɨni mhə nɨpərhienien ia Kumwesən.   
\c 4  
\s1 Napwɨsien riti nəha ikɨn nərmama me səvəi Kumwesən həukurən nuvehiien ipwet  
\p
\v 1 Mətə kɨtaha i, Kumwesən ruvəni raka tukutaha mə kɨtaha səukurən nuvnimwəien mhəuvehi napwɨsien səvənhi, nənə nəɡkiariien nəha ramərer maməsevər tukutaha. Ro pen pwəh səhekɨr. Rərəha mə tukəkiri kɨmiaha riti kətə mə rəpwəh nesteien napwɨsien nəha.  
\v 2 Kɨtaha səuvəreɡi raka nəɡkiariien amasan riti rəmwhen nərmama me nəha fwe kupwən həməreɡi. Mətə nəɡkiariien nəha irəha həməreɡi rɨpkasitu mhə ia nirəha, tɨ nəri nə mə irəha həməreɡi a mətə həpwəh nahatətəien irə.  
\v 3 \x - \xo 4:3 \xt Hip 3:11\x*Mətə kɨtaha səməme səuvəni raka nɨpərhienien ia nəɡkiariien nəha saməuvnimwə mamhəuvehi napwɨsien nəha Kumwesən raməɡkiari irə mamɨni mə,  
\q1 “Niemaha rəpi pɨk iou, iakuvehi kwəsuahi, mɨni mə,  
\q2 ‘Irəha tuhəpkuvnimwə mhə ia nəpɨn riti mhəuvehi napwɨsien səiou.’”  
\m In rɨni iamɨnhi irə nəri auər a mə rɨno pam wok me səvənhi ia nəpɨn rɨnəmri tɨprənə irə.  
\v 4 \x - \xo 4:4 \xt Jen 2:2\x*Kɨtaha səukurən mə rɨno pam raka wok me nəha iamɨnha irə tɨ nəri nə mə Nəkukuə Ikinan raməɡkiari ia nəpɨn sə ro sefen irə, mani mə, “Ia nəpɨn səro sefen, Kumwesən rapwɨs ia wok me pam səvənhi.”  
\v 5 \x - \xo 4:5 \xt Sam 95:11\x*Nənə rani mwi ia kwopun i mə, “Irəha tihəpkuvnimwə mhə ia nəpɨn riti mhəuvehi napwɨsien səiou.”   
\p
\v 6 Nərmama səməme haməkupwən mhəreɡi nəɡkiariien amasan, irəha həpkuvnimwə mhə mhəpkuvehi mhə napwɨsien nəha tɨ nəri nə mə irəha hənərui nəkwai Kumwesən. Mətə napwɨsien nəha raməmak ihi mə nərmama nepwɨn mwi irəha həukurən nuvnimwəien mhəuvehi.  
\v 7 Ro nukurənien i mə ro iamɨnha irə tɨ nəri nə mə nuk rɨpɨk rukurau nənə Kumwesən rəmri mwi nəpɨn riti mwi kani mə “Ipwet.” Kiɡ Tevɨt rɨməni irapw nəri nəha ia nəɡkiariien i iakuvəni raka, rani mə,  
\q1 “Ipwet, trɨni mɨnuə hiəreɡi reri Kumwesən,  
\q2 hiəpwəh noien kəmkapwəmiaha rɨskai.”   
\m
\v 8 \x - \xo 4:8 \xt Dut 31:7, Jos 22:4\x*Fwe kupwən, Josua rɨpkuvei pen mhə napwɨsien mɨnraha ia tənə Kenan. Ko ruvei pen mɨnraha Kumwesən ko rɨpkɨni mhə mwi nəpɨn əpə riti mwi kurirə.  
\v 9 Mətə Kumwesən rɨni nəpɨn əpə riti mwi. Ro iamɨnhi irə napwɨsien riti nəha ikɨn raməmak ihi nərmama me səvəi Kumwesən həukurən nuvnimwəien mhəuvehi. Napwɨsien nəha rəmwhen ia sapat,  
\v 10 \x - \xo 4:10 \xt Hip 4:4\x*tɨ nəri nə mə iərmama sə truvnimwə muvehi napwɨsien nəha səvəi Kumwesən, in mwi trapwɨs ia wok səvənhi rəmwhen ia Kumwesən rɨnapwɨs ia wok səvənhi fwe kupwən.  
\v 11 Ro pen pwəh kɨtaha sousari əknekɨn mə tsəuvnimwə mhəuvehi napwɨsien nəha. Rərəha mə kɨtaha riti tresi pen noien səvəi nəkur kupwən me səməme hənərui nəkwai Kumwesən mhəmwei.   
\p
\v 12 \x - \xo 4:12 \xt 1Pit 1:23, Efes 6:17, Rev 1:16, 19:15, Jon 12:48\x*Iakani iamɨnhi irə tɨ nəri nə mə Nəɡkiariien səvəi Kumwesən ramɨru mamo nɨpwran, məhiə məpi raka nau səvəi naruaɡənien sə rəhiə ia nɨkaren pəri mi, mamərai ərori iərmama meste fwe imwə anan ia kwopun nɨmɨruien mɨne nənɨmwɨn krauarə ikɨn, meste kwopun nɨkəkrin me hərɨpɨn ikɨn mɨne nui fwe imwə ia nɨkəkrin me, maməkiri nətərɨɡien me mɨne noien afafa me ia reri iərmama.  
\v 13 Nari riti riwən sə Kumwesən rɨno ko rərkwafə ia nənimen, mətə in ramətə pam irəha. Nənə in nəha trəres kɨtaha mə sənəfarə irə ia nɨmɨruien səkɨtaha.   
\s1 Iesu in pris asori anan riti  
\p
\v 14 \x - \xo 4:14 \xt Hip 3:1, 10:23\x*Ro pen pwəh səkwtəmhiri əknekɨn nəɡkiariien səkɨtaha sə saməni irapw tɨ nəri nə mə səuvəuvehi pris asori anan riti səkɨtaha in rasori. In i Iesu, Tɨni Kumwesən sə rutə məpi raka nɨmaɡouaɡou mevən fwe ia neiai.  
\v 15 Pris asori anan nəha səkɨtaha rukurən amasan mə nɨskaiien səkɨtaha riwən, nənə ramapi tukutaha, tɨ nəri nə mə narimnari me pam həneipweipwi raka in. Mətə nari kuatia in rɨpko mhə noien ərəha.  
\v 16 \x - \xo 4:16 \xt Hip 10:19\x*Ro pen pwəh səpwəh nehekɨrien. Pwəh səuvən ipaka tɨ jea sə Kumwesən raməkure irə mamərɨmənu, jea sə namasanien raku pen ikɨn. Ia kwopun nəha in trapi kɨtaha, muvei pehe namasanien m kɨtaha nəpɨn samətui in mə trasitu ia kɨtaha.   
\c 5  
\p
\v 1 Kɨtaha səukurən mə ia narəien səvəi nəkur Isrel nəpɨn me pam Kumwesən rarfi iərmama riti ia reri nərmama mauvehi utə in mə truvehe mo in pris asori anan. Pris asori anan nəha tro suatuk səvəi nərmama həuvən tɨ Kumwesən. In rauvei pen tukwini narimnari me səvənraha m Kumwesən ia təkure nɨfatə, nənə mavi netə tɨ nuvehi rakaien noien ərəha me səvənraha.  
\v 2 \x - \xo 5:2 \xt Hip 4:15\x*Nərmama səməme hamreirei nari mamhəuvən ia mour, pris asori anan nəha rukurən noien rɨməru tɨ nirəha tɨ nəri nə mə in mwi rɨpkɨskai mhə mamo noien ərəha nəpɨn rɨpɨk.  
\v 3 \x - \xo 5:3 \xt Lev 9:7, 16:6\x*Ro iamɨnhi irə in traməkeikei muvi netə tɨ nuvehi rakaien noien ərəha me səvənhi, nənə marə mo mwi səvəi nərmama.   
\p
\v 4 \x - \xo 5:4 \xt Eks 28:1\x*Nənə iərmama riti ko rɨpkuvehi utə atukw mhə in mə tro wok səvəi pris asori anan, mətə Kumwesən rəkwein in mə tro rəmwhen rɨnəkwein ia Eron fwe kupwən.  
\v 5 \x - \xo 5:5 \xt Hip 1:5\x*Rəmwhen a mwi Kristo rɨpkuvehi utə atukw mhə in mə in pris asori anan, mətə Kumwesən rɨmərfi, nənə mɨni pen tukwe in mə,  
\q1 “Ik nərɨk. \fig Pris asori anan səvəi nəkur Isrel (Hip 5:1-4)|alt="Hiɡh priest" src="hiɡhpriest.tif" size="col" loc="Top Left" copy="SIL" ref="5:5" \fig*  
\q2 Təkwtəkwuni iakuvehe tata atukwatukw səim.”   
\m
\v 6 \x - \xo 5:6 \xt Hip 6:20, 7:1,17\x*Nənə ia kwopun riti mwi ia Nəkukuə Ikinan in rani mə,  
\q1 “Ik pris riti rəmwhen ia Melkisetek fwe kupwən,  
\q2 tikauvehi wok i ia nəpɨn me mɨne ia nuk nuk me.”   
\p
\v 7 \x - \xo 5:7 \xt Mat 26:39-46, Fil 2:6-8\x*Ia nɨmɨruien səvənhi ia təkure tɨprənə i Iesu raməfwaki m Kumwesən maməres nari, mamasək əpwəmwɨs nɨse nənimem ramaiu. Kumwesən rauvehi nɨskaiien tɨ nuvehimɨruien in mə trəpwəh nemhəien. Nənə in ramsiai Kumwesən mamo nəkwan, ro pen Kumwesən rɨreɡi in.  
\v 8 Nɨpərhienien Iesu in Tɨni Kumwesən, mətə rɨməreɡi nəmisəien. Ro pen nəmisəien səvənhi ro in rukurən amasan nɨpwrai noien nəkwai Kumwesən.  
\v 9 Nənə nəpɨn ruvehe mɨnatukwatukw pam, in ruvehe nukune nɨmɨruien rerɨn kauvehimɨru nərmama me pam irə səməme kamho nəkwan.  
\v 10 \x - \xo 5:10 \xt Hip 5:6\x*Nənə Kumwesən ruvei pen nahaɡ i min mə in pris asori anan rəmwhen ia pris nəha Melkisetek fwe kupwən.   
\s1 Nəɡkiariien kani kaməsuəpwiri irəha irə  
\p
\v 11 Kɨmaha iahaməuvehi nəɡkiariien rɨpɨk mə tahəni mhəɡkiari ia nəri nəha, mətə rəknekɨn tɨ nɨni amasan pamien tukumiaha, tɨ nəri nə mə kɨmiaha hiarpaha nɨreɡiien nari riti nənə mhəukurən.  
\v 12 \x - \xo 5:12 \xt 1Kor 3:1-3\x*Kɨnahatən raka kɨmiaha tui ia nəɡkiariien səvəi Kumwesən. Təkwtəkwuni ratukwatukw a mə kɨmiaha tihahatən nərmama me irə, mətə kɨmiaha ko hiəpko mhə. Təkwtəkwuni nəha tukaməkeikei kahatən mwi kɨmiaha ia nukune nəɡkiariien səvəi Kumwesən. Kɨmiaha hiamesɨs a ko hiəpkani mhə nəveɡɨnien skai.  
\v 13 Mətə iərmama sə ramesɨs ihi iamɨnha irə trəfo mukurən nəɡkiariien səvəi natukwatukwien? Rəknekɨn tɨ nəri nə mə in iəkunouihi.  
\v 14 \x - \xo 5:14 \xt Rom 16:19, Fil 1:10\x*Mətə nəveɡɨnien sɨkai sənəi nəkur həuvəmruə raka səməme kamhəkiri noien me ia nəpɨn me, nətərɨɡien səvənraha ruvəuvehe muvəukurən sə ramasan mɨne sə rərəha.   
\c 6  
\p
\v 1 Ro pen ramasan mə tsəpkahatən mhə mwi nukune nahatənien səvəi nahatətəien ia Kristo, mətə pwəh səuvən atukwatukw tɨ nəɡkiariien me səməme ho kɨtaha səuvehe mhəmruə. Kɨtaha səuvərərɨɡ raka ia noien emhə me, mhənahatətə raka ia Kumwesən. Rəmwhen a mə sənəpərhi raka təmwki nimwə. Nəpɨn nəha təkwtəkwuni səvəi nɨrɨpesuien nimwə.  
\v 2 \x - \xo 6:2 \xt Hip 9:14\x*Kɨtaha səuvəukurən raka nahatənien me səvəi noien me səpəmsəpə səvəi paptaes, nənə mhəuvəukurən raka noien səvəi nəmri penien rəɡi iərmama ia kənkapwə iərmama məfwaki tukwe. Nənə kɨtaha səuvəukurən raka mə nərmama tuhətui mwi ia nemhəien, nənə mhəuvəukurən mwi mə Kumwesən trəkiri noien me səvəi nərmama, nənə muvei pen nərpwɨnien rerɨn m nərmama səməme kamho noien ərəha. Narimnari me i, sənəɡkiari raka irə. Rɨpkamasan mhə mə tsəsmwatuk mwi ia nəɡkiariien kuatia me ia nəpɨn me.  
\v 3 Ro iamɨnhi irə trɨni mɨnuə Kumwesən rəseni kɨtaha, nənə kɨtaha tsəuvehe kɨtaha nərmama səməme səuvəmruə raka.   
\p
\v 4 Hiəukurən mə nərmama nepwɨn nəha irəha həuvəuvehe raka ia nukuraanien, mhənənɨmwi əɡhan raka namasanien sə Kumwesən rauvei pehe auər a raku pen ia neiai, həuvəuvehi pəri raka Nənɨmwɨn Ikinan kɨtaha mɨnraha,  
\v 5 \x - \xo 6:5 \xt 1Tes 2:3\x*mhənənɨmwi əɡhan raka nəɡkiariien səvəi Kumwesən mə ramasan, mhəuvəreɡi raka nɨskaiien səvəi nɨtətə sə trɨpko mhə tui ruvehe,  
\v 6 \x - \xo 6:6 \xt Mat 12:31, Hip 10:26-27, 1Jon 5:16\x*mətə təkwtəkwuni hənəpwəh nahatətəien səvənraha mhəuvərərɨɡ. Irəha tuhəfo mhərərɨɡ mwi ia noien ərəha səvənraha mhəuvehe mwi tɨ Kumwesən? Suatuk riti mwi riwən. Rəmwhen a mə irəha hənərui tərini pen mwi Tɨni Kumwesən ia nei kamarkuaui, mhəuvehi utə mwi in, mho aurɨs in ia nəmri nərmama.   
\p
\v 7 Tɨprənə sə rauvehi amasan nui səvəi nesən sə rətəɡətəɡ irapw irə nəpɨn rɨpɨk, mukuə narimnari me sə trasitu ia nərmama səməme haməmhu irə, Kumwesən trəkwein amasan irə.  
\v 8 \x - \xo 6:8 \xt Jen 3:17-18\x*Mətə mə tɨprənə nəha rukuə nurhi ərəha me sə ro rɨrevɨn, rɨpkamasan mhə mwi tɨ nari riti, rɨnamevən a tukəkwein ərəha irə. Ia nəpɨn sampam səvənhi napw trahi əmwesi pam narimnari səməme kamharə irə.   
\p
\v 9 Nərmama keikei me, kɨmaha iahaməɡkiari iamɨnhi irə, mətə iahəukurən amasan ia kɨmiaha mə noien səkɨmiaha ramasan mwi məpi raka tɨprənə ərəha nəha. Kɨmiaha hiamo narimnari me səməme kamhahatən pen mə Kumwesən ruvəuvehimɨru pərhien kɨmiaha.  
\v 10 \x - \xo 6:10 \xt Hip 10:32-34\x*Kumwesən ko rɨpkenouenou mhə narimnari me səməme hiəno tɨ nəri nə mə noien səvənhi ratukwatukw a ia nəpɨn me pam. Nənə in ko rɨpko mhə nəri auər a ia noien amasan səvəi nokeikeiien sə hiəno min, nənə mamho ihi, nəpɨn hiənasitu ia nərmama me səvənhi.  
\v 11 \x - \xo 6:11 \xt Hip 3:14\x*Nənə kɨmaha iahokeikei mə kɨmiaha kuatia kuatia rerɨmiaha traɡien tɨ noien iamɨnha irə mamhəuvən meste tihəuvehi nəfe hiaməmri pen əknekɨn nətərɨɡien səkɨmiaha irə.  
\v 12 Kɨmaha iahəpwəh nokeikeiien mə tiharpaha, mətə iahokeikei mə tihəmwhen ia nərmama səməme hamahatətə, nənə nətərɨɡien səvənraha rəpwəmwɨs, nənə həukurən nuvehiien narimnari me səməme Kumwesən rɨno promes mə truvei pen mɨnraha.   
\s1 Promes səvəi Kumwesən traməkeikei muvehe mukuə  
\p
\v 13 Nəpɨn Kumwesən rɨno promes m Epraham fwe kupwən, nahaɡ riti mwi riwən mə in truvehi mo nəɡkiariien səvənhi rɨpam, tɨ nəri nə mə nəɡhi Kumwesən rasori məpi raka nahaɡ me pam. Ro pen Kumwesən ruvehi atukw a kwəsuahi ia nəɡhɨn,  
\v 14 \x - \xo 6:14 \xt Jen 22:16-17\x*mani mə, “Iakani nɨpərhienien mə iou takəkwein amasan ia niram, mo nərmama ia kwənəkwus səim tuhəpɨk.”  
\v 15 Tɨ nəri nə mə nətərɨɡien səvəi Epraham rəpwəmwɨs, in reitenhi meste ruvehi narimnari me nəha Kumwesən rɨno promes mə truvei pen min.   
\p
\v 16 \x - \xo 6:16 \xt Eks 22:10-11\x*Nəpɨn iərmama ruvehi kwəsuahi ia nəɡhi iəmə asori riti səvənhi, nənə kwəsuahi nəha səvənhi rərihi nəɡkiariien səvənhi rɨpam. Nənə nərmama tuhaməkeikei mhəni nɨpərhienien ia nəɡkiariien səvənhi, ko həpkəvisə mhə mwi tukwe.  
\v 17 Kumwesən rɨməuvehi kwəsuahi ia nəɡhɨn iamɨnhi irə, tɨ nəri nə mə in rokeikei mə tro nərmama me i səməme tuhəuvehi nəfe in rɨno promes həukurən amasan mə nətərɨɡien səvənhi ko kɨpkuvsini mhə nəpɨn riti.  
\v 18 \x - \xo 6:18 \xt Nam 23:19, 1Saml 15:29\x*Nəɡkiariien mi nəha promes mɨne kwəsuahi ko krɨpkuvsini mhə ia nəpɨn riti. Ia nəɡkiariien mi nəha Kumwesən ko rɨpkeikuə mhə. Kɨtaha nərmama me i sənap raka mhəuvən mamhərkwafə ipaka tɨ Kumwesən, nəɡkiariien mi nəha krouasitu asori ia kɨtaha, rauo mə kɨtaha tsəkwtəmhiri əknekɨn noien i samo, noien sə sameitenhi nəri amasan i Kumwesən rɨnəmri kupwən ia kɨtaha.  
\v 19 Nəri amasan nəha sameitenhi raməkwtəmhiri nɨmɨruien səkɨtaha rəmwhen ia aean sə ravi tərini nɨtətə. Kɨtaha sameitenhi nəri amasan nəha rəmwhen mə kɨtaha səuvəuvnimwə raka ia kwopun ikinan anan sə tɨnari ramo tukuahaɡ fwe ia neiai ia nimwə səvəi Kumwesən.  
\v 20 \x - \xo 6:20 \xt Lev 16:2-3, Lev 16:12,15, Hip 5:6\x*Iesu ruvəuvnimwə raka ia kwopun nəha. In ruvnimwə tukwini səkɨtaha mə trəsevər ia suatuk səkɨtaha. In ruvəuvehe raka mɨno pris asori anan irə rəmwhen ia Melkisetek fwe kupwən, nənə in trauvehi ia nəpɨn me ia nuk nuk me.   
\c 7  
\s1 Pris asori anan nəha Melkisetek  
\p
\v 1 \x - \xo 7:1 \xt Jen 14:17-20\x*Fwe kupwən, iəmə i Melkisetek, in kiɡ səvəi Salem, nənə in pris səvəi Kumwesən i in rasori pɨk anan. Nəpɨn Epraham rɨmavən ia naruaɡənien irəha kiɡ me, nənə in ruvehi irapw irəha, nənə in rɨrərɨɡ mɨnauvehe, Melkisetek ramevən mətoni ia suatuk, nənə rəfwaki məres Kumwesən mə trəkwein amasan ia Epraham.  
\v 2 Nənə Epraham roueite nautə me pam ia kusen ten nənə muvei pen kusen kuatia m Melkisetek. Nahaɡ i Melkisetek nɨpwran i mə Kiɡ səvəi Natukwatukwien. Nənə nəɡhɨn riti mwi kaməkwein in irə mə kiɡ səvəi Salem. Nɨpwran mə Kiɡ səvəi Nəmərinuien.  
\v 3 \x - \xo 7:3 \xt Sam 110:4\x*Nəkukuə Ikinan rɨpkəɡkiari mhə ia tata səvənhi mɨne mama səvənhi mɨne kwənəkwus me səvənhi, nənə mɨpkɨni mhə nəpɨn rɨnətui irə mɨne nəpɨn rɨmamhə irə. Rəmwhen mə in rɨpkemhə mhə, in ramo ihi wok səvəi pris. Ro iamɨnhi irə ikətoni mə in rəmwhen ia Tɨni Kumwesən, in pris rerɨn riti.   
\p
\v 4 Rerɨmiaha trɨrhi ro Melkisetek mə in nəfe iəmə asori. Epraham kaha kupwən səkɨtaha rɨnoeite nautə me səvəi kiɡ me səməme rɨməuvehi irapw irəha ia naruaɡənien, muai ia kusen ten muvei pen kusen kuatia m Melkisetek.  
\v 5 \x - \xo 7:5 \xt Nam 18:21\x*Kɨtaha səukurən mə ia nuk me pam nəkur Isrel tuhaməkeikei mhəuai nautə me səvənraha ia kusen ten mhəuvei pen kusen kuatia m kwənəkwus me səvəi Livae səməme irəha pris me rəmwhen ia Loa səvəi Kumwesən rani. Nəri auər a mə pris me nəha irəha kwənəkwus me səvəi Epraham, mətə piəvnraha me tuhaməkeikei mhəuvei pen nautə me nəha mɨnraha.  
\v 6 Melkisetek, rɨpko mhə in kwənəkwus riti səvəi Livae, mətə Epraham rɨməuai nautə me nəha ia kusen ten muvei pen kuatia min. Nənə Melkisetek rəfwaki m Kumwesən mə trəkwein amasan ia Epraham i Kumwesən rɨno promes me min.  
\v 7 Nənə nərmama pam həukurən. Iərmama sə rauvehi nahaɡ asori trəfwaki mə Kumwesən trəkwein amasan ia iərmama sə in inhərɨpw irə.  
\v 8 Nənə pris me i ipwet mɨne səməme kauai nautə me kusen ten kauvei pen kuatia mɨnraha, irəha nərmama me a səməme tuhəpkemhə. Mətə Melkisetek i kuai nautə me kusen ten kuvei pen kuatia min, Nəkukuə Ikinan rani mə in ramɨru.  
\v 9 Rosi kɨtaha səukurən nɨniien mə Livae, iəmə i nəkur Isrel ipwet mɨne kamhəuai nautə me səvənraha kusen ten mamhəuvei pen kusen kuatia m kwənəkwus me səvənhi, rəmwhen mə Livae atukwatukw nəha fwe kupwən rɨməuai nautə nəha səvəi Epraham kusen ten muvei pen m Melkisetek.  
\v 10 Iakani iamɨnha irə tɨ nəri nə mə nɨpərhienien Livae rɨnəpwəh ihi nətuiien ia nəpɨn nəha Melkisetek rɨnətoni Epraham ia suatuk, mətə in rɨnəmak raka ia nɨte\f + \fr 7:10 \ft Uə “in fwe ia nɨpwrai kaha səvənhi”\f* kaha nəha səvənhi Epraham.   
\s1 Iesu Kristo in rəmwhen ia Melkisetek  
\p
\v 11 Wok səvəi pris me nəha kamhəuku pen ia kwənəkwus səvəi Livae in nukune Loa sə Kumwesən rɨməuvei pen m nəkur Isrel. Mətə wok səvəi pris me nəha rəpwəh nəmwhenien, ko irəha həpkəmri atukwatukw pam mhə nari. Ro pen pris əpə riti traməkeikei muvehe, mɨpkəmwhen mhə ia Eron, mətə in rəmwhen ia Melkisetek.  
\v 12 Nənə hiəukurən nəpɨn kuvsini noien səvəi nɨrfiien pris, nənə tukaməkeikei kuvsini mwi Loa.  
\v 13 Traməkeikei mo iamɨnhi irə tɨ nəri nə mə kɨtaha saməɡkiari ia Iərɨmənu səkɨtaha sə rɨməuku pen ia kwənəkwus əpə riti. Iərmama riti riwən ia kwənəkwus nəha rɨno raka wok səvəi pris ia nɨfatə.  
\v 14 \x - \xo 7:14 \xt Jen 49:10, Aes 11:1, Mat 2:6, Rev 5:5\x*Nərmama həuvəukurən raka mə in rɨməuku pen ia kwənəkwus səvəi Juta. Nəpɨn Loa səvəi Moses raməɡkiari ia wok səvəi pris me, rɨpkəɡkiari anan mhə ia kwənəkwus nəha.  
\v 15 Ruvehe mo mwi nukurənien irə mə kuvsini noien səvəi nɨrfiien pris tɨ nəri nə mə pris riti mwi ruvəuvehe raka in rəmwhen ia Melkisetek.  
\v 16 In rɨməuvehe pris mɨpkesi pen mhə loa nəha sə rani kwənəkwus səvəi pris me, mətə resi pen nɨskaiien səvəi nɨmɨruien i ko rɨpkiwən mhə ia nəpɨn riti.  
\v 17 \x - \xo 7:17 \xt Hip 5:6\x*Iakani iamɨnhi irə tɨ nəri nə mə Nəkukuə Ikinan raməɡkiari irə, mamɨni mə,  
\q1 “Ik pris riti rəmwhen ia Melkisetek fwe kupwən,  
\q2 nənə tiko wok səvəi pris ia nəpɨn me ia nuk nuk me.”   
\p
\v 18 Nəɡkiariien nəha rɨnəmri karen loa kupwən, tɨ nəri nə mə nɨskaiien səvənhi riwən, in rɨpkasitu mhə, ko rɨpko mhə nari riti.  
\v 19 \x - \xo 7:19 \xt Hip 9:9\x*Ro iamɨnhi irə tɨ nəri nə mə Loa səvəi Moses rɨreirei nəmri atukwatukwien nari riti. Nənə təkwtəkwuni nəha, noien əpə riti sə in ramasan məpi raka ruvəuvehi təmwhekɨn mə kɨtaha tsəmri pen əknekɨn nətərɨɡien səkɨtaha irə. Noien nəha in suatuk səkɨtaha tɨ nevənien ipaka tɨ Kumwesən.   
\p
\v 20 Nari riti mwi Kumwesən rɨməuvehi kwəsuahi muvehi utə noien nəha. Nəpɨn nərmama me nəha fwe kupwən həuvehe mho irəha pris me, nuvehiien kwəsuahi riwən.  
\v 21 \x - \xo 7:21 \xt Hip 5:6\x*Mətə nəpɨn Iesu rɨməuvehe mo in pris, Kumwesən rɨməuvehi kwəsuahi mɨni mə:  
\q1 “Iərɨmənu rɨməuvehi kwəsuahi riti,  
\q2 nənə ko rɨpkərari mhə mwi ia nətərɨɡien səvənhi.  
\q1 Ik tiko wok səvəi pris ia nəpɨn me ia nuk nuk me.”   
\m
\v 22 \x - \xo 7:22 \xt Hip 8:6, 12:24\x*Kumwesən rɨməuvehi kwəsuahi iamɨnhi irə, mo Iesu ruvehe iərmama sə rəmri nəɡkiariien i kɨnərihi tərini əknekɨn irə ramasan məpi raka.   
\p
\v 23 Nari riti mwi, pris kupwən me həpɨk, tɨ nəri nə mə kuatia tro wok mamevən memhə nənə riti ruvehi təmwhekɨn. Irəha həpkuvehi mhə wok rəpwəmwɨs.  
\v 24 Mətə Iesu, in truvehi wok səvəi pris ia nuk nuk me mɨpko mhə sampam, tɨ nəri nə mə in ramarə rerɨn.  
\v 25 \fig Nɨfatə kauvani nɨpwrai nərimɨru me irə kauvei pen m Kumwesən|alt="Altar of burnt offerinɡ" src="HK00256B.TIF" size="span" loc="same paɡe as verse" copy="Horace Knowles" ref="Hip 7:25" \fig*\x - \xo 7:25 \xt Rom 8:34\x*Ro iamɨnhi irə in rukurən nuvehimɨruien nərmama me səməme kamhəuvən tɨ Kumwesən ia suatuk sə in rɨno. In rukurən nuvehimɨruien irəha ia nuk nuk me mɨpko mhə sampam tɨ nəri nə mə in ramarə rerɨn, maməɡkiari tukwini səvənraha m Kumwesən.   
\p
\v 26 \x - \xo 7:26 \xt Hip 3:1\x*Pris asori anan riti sə ro iamɨnhi in rəmwhen tɨ nasituien ia kɨtaha tɨ nəri nə mə in iəmə ikinan, in rɨpko mhə noien ərəha uə noien əmkemɨk. In ropə ia nərmama səməme kamho noien ərəha, nənə kɨməuvehi utə in, in rasori məpi raka irəha fwe ia neiai.  
\v 27 \x - \xo 7:27 \xt Hip 5:3\x*In ropə ia pris asori anan me nəha. Nəpɨn me pam irəha tuhaməkeikei mhəkupwən mhəvi netə tɨ naikuas rakaien ia noien ərəha me səvənraha kurirə həpko səvəi nərmama tɨ naikuas rakaien noien ərəha me səvənraha. Mətə Iesu rɨməvi netə m kuatia a rɨnəmwhen ko rɨpko mhə mwi ia nəpɨn riti mwi. In rɨno noien nəha nəpɨn rɨnəseni nɨmɨruien səvənhi memhə.  
\v 28 \x - \xo 7:28 \xt Hip 5:1-2\x*Loa rauvehi utə pris asori anan me səməme həpkɨskai mhə. Mətə kwəsuahi səvəi Kumwesən, sə rukurirə ia Loa, in ruvehi utə Tɨni sə ramasan məmwhen tɨ noien wok nəha ia nuk nuk me mɨpko mhə sampam.   
\c 8  
\s1 Iesu in pris asori anan səkɨtaha  
\p
\v 1 \x - \xo 8:1 \xt Hip 1:3, 3:1, Hip 10:12, 12:2\x*Kɨmaha iahaməɡkiari ia nəri i, mətə nukunen ro iamɨnhi irə. Səkɨtaha riti pris asori anan rəmwhen a ia sə i iahaməni. In fwe ia neiai. Jea nəha Kumwesən asori raməkure irə mamərɨmənu, pris asori anan nəha səkɨtaha rɨnəkure ia nɨkare jea nəha mwatuk.  
\v 2 In ramo wok ia nəkwai kwopun ikinan, in i nimwə tapolen pərhien sə Kumwesən rɨməvi fwe ia neiai. Rɨpko mhə iərmama rɨməvi nimwə tapolen nəha.   
\p
\v 3 Pris asori anan me pam səməme Loa rɨməuvehi utə irəha wok səvənraha fwe ikɨn. Irəha haməuvei pen narimnari me m Kumwesən, mamhəvi netə ia nɨfatə səvənhi. Ia suatuk kuatia a, pris asori anan səkɨtaha, in mwi traməkeikei muvei pen nari riti m Kumwesən.  
\v 4 Trɨni mɨnuə in ramarə ihi ia tɨprənə i, ko rɨpkuvehe mhə mo in pris riti, tɨ nəri nə mə pris me hənarə raka mə tuhəuvei pen narimnari m Kumwesən rəmwhen Loa rani.  
\v 5 \x - \xo 8:5 \xt Kol 2:17, Hip 9:23, Eks 25:40\x*Pris me nəha, irəha kamho wok səvənraha ia nəkwai nimwə sə rauvnhi a narimnari me səməme kamharə ia neiai. Ro pen nəpɨn Kumwesən rɨməni pen tɨ Moses fwe kupwən mə trɨvi nimwə tapolen, mɨni mə,  
\q1 “Tikaməkeikei mətui amasan mə tiko narimnari me i səvəi nimwə tapolen  
\q2 resi pen atukwatukw nəfe iakɨnahatən raka ik irə fwe ia təkuər.”   
\m
\v 6 \x - \xo 8:6 \xt Hip 7:22; 9:15; 12:24\x*Mətə təkwtəkwuni Kristo rɨməuvehi wok səvəi pris sə ramasan məpi raka wok səvəi pris kupwən me. Rəmwhen a mwi nəɡkiariien sə in rɨnərihi tərini əknekɨn ramasan məpi raka nəɡkiariien kupwən, tɨ nəri nə mə ramərer utə ia promes me səməme hamasan mhəpi raka.   
\p
\v 7 Nəɡkiariien sə kɨməkupwən kərihi tərini əknekɨn rɨpkatukwatukw pam mhə. Ko ratukwatukw pam tukərihi tərini əknekɨn nəɡkiariien vi riti tɨ nəfe?  
\v 8 Mətə Kumwesən rɨnətoni mə irəha həpkatukwatukw mhə nəpɨn rani mə,  
\q1 “Nəpɨn nəha ikɨn rauvehe  
\q2 sə takərihi tərini əknekɨn nəɡkiariien vi riti  
\q1 nəkur Isrel mɨne nəkur Juta tuharə irə. \fig Nimwə tapolen sə nəkur Isrel hənaməfwaki ikɨn ia nəpɨn səvəi Oltestamen|alt="Diaɡram of the Tabernacle in the wilderness, listinɡ parts" src="TabernacleDiagramKTM.tif" size="span" loc="full width after 8.5" copy="2013 SIL - Art by Gordon Thompson" ref="Heb 8:5" \fig*   
\q1
\v 9 Nəɡkiariien nəha rɨpkəmhwen mhə ia nəɡkiariien nəha iakɨnərihi tərini əknekɨn  
\q2 mə kaha me səvənraha tuharə irə,  
\q1 ia nəpɨn nəha iakɨməuvehi rəɡɨnraha  
\q2 miri irapw irəha fwe tənə Ijip.  
\q1 Irəha həpkəkwtəmhiri mhə nəɡkiariien səiou,  
\q2 nənə ro pen iakenouenou irəha. Iou Iərɨmənu iakani iamɨnha irə.   
\q1
\v 10 \x - \xo 8:10 \xt Hip 10:16\x*Nənə iou Iərɨmənu iakani mə nəɡkiariien səiou takərihi tərini əknekɨn ia nəpɨn sə truvehe nəkur Isrel tuharə irə ro iamɨnhi irə:  
\q2 Takəmri pen loa me səiou ia nətərɨɡien səvənraha,  
\q1 nənə mɨrai pen ia rerɨnraha.  
\q2 Iou takuvehe mo iou Kumwesən səvənraha,  
\q1 nənə irəha tuhəuvehe mho irəha nərmama me səiou.   
\q2
\v 11 Ko irəha riti rɨpkevən mhə mahatən nəkur imwəni me uə piəvni mə, ‘Ik tikaməkeikei mukurən Iərɨmənu i.’  
\q1 Ko rɨpkahatən mhə irəha iamɨnhi tɨ nəri nə mə irəha pam tuhəukurən iou,  
\q2 iərmama sə in inhərɨpw anan ia nirəha, mevən meste iərmama sə in rasori ia nirəha.   
\q1
\v 12 \x - \xo 8:12 \xt Hip 10:17\x*Iou takapi irəha tɨ noien me səvənraha səməme həpkatukwatukw mhə,  
\q2 nənə rerɨk trɨpkrhi mhə mwi noien ərəha me səvənraha ia nəpɨn riti.”   
\p
\v 13 Nəpɨn Kumwesən raməɡkiari ia nəɡkiariien nəha in trərihi tərini əknekɨn mə in nəɡkiariien vi, nɨpwran i mə nəɡkiariien rɨməkupwən mərihi tərini əknekɨn rɨnakuas. Nənə nəri sə rɨnakuas, rɨnəpwəh nəmwhenien, nənə trɨpko mhə tui riwən.   
\c 9  
\s1 Nimwə tapolen kaməfwaki irə ia tɨprənə i  
\p
\v 1 \x - \xo 9:1 \xt Eks 26:1-30\x*Nəɡkiariien nəha Kumwesən rɨməkupwən mərihi tərini əknekɨn fwe kupwən səvənhi me fwe ikɨn loa kamhahatən mə tukəfwaki irə, nənə səvənhi riti nimwə tapolen kaməfwaki irə ia tɨprənə i.  
\v 2 \x - \xo 9:2 \xt Eks 25:23-40\x*Nimwə tapolen nəha kɨməvi kərpɨfi nəkwan kəru. Nəkwan sə kukupwən kuvnimwə ikɨn kani mə Kwopun Ikinan. Ia kwopun nəha nəri kamhiai pen napw irə raməhiapw mɨne tepol kaməmri utə bred ikinan irə.  
\v 3 \x - \xo 9:3 \xt Eks 26:31-33\x*Nəkwan sə ro kəru irə, kɨməvi tukuahaɡ tɨnari irə, kani mə Kwopun ikinan anan.  
\v 4 \fig Pokis səvəi nəɡkiariien i Kumwesən rɨnərihi tərini əknekɨn|alt="Ark of the covenant" src="ArkOfCovenantZ_Heb9.tif" size="col" copy="2013 SIL - Gordon Thompson" ref="Hip 9:4" \fig*\x - \xo 9:4 \xt Eks 16:33, Eks 25:10-16, Eks 30:1-6, Nam 17:8-11, Dut 10:3-5\x*Kwopun nəha, nɨfatə riti fwe ikɨn kɨno ia kol, kauvani nɨmwəkmwəki nari nɨpekɨn rapein amasan ia təkuren. Pokis riti fwe ikɨn kɨməveɡi nɨkarkaren me ia kol. Ia nəkwai pokis nəha tɨkinari riti kɨno ia kol nəveɡɨnien nəha kani mə mana rukuər irə. Rɨɡi nei nəha rɨno tihin mahatən pen Eron mə in pris, in mwi ia nəkwai pokis nəha. Kəruəterei mi kəru nəha kɨmərai pen loa me ten ia nirau irau mwi fwe ikɨn.   
\p
\v 5 \x - \xo 9:5 \xt Eks 25:18-22\x*Ia təkure pokis nəha nənɨmwi Jerupim kəru nəha ikɨn səməmi krouahatən pen mə Kumwesən raməmak fwe ikɨn. Tərəɡɨnrau krouvi atukw i rəuiui kwopun nəha Kumwesən rauvehi raka noien ərəha me səvəi nərmama ikɨn. Mətə təkwtəkwuni nəha nəpɨn riwən tɨ nɨniien narimnari me i mərai kwərhakwərha.  
\v 6 \x - \xo 9:6 \xt Nam 18:2-6\x*Nəpɨn hənəmri amasan pam narimnari me nəha, ia nəpɨn me pam pris me kamhəuvnimwə mamhəier ia kwopun ikinan, mamho wok səvənraha.  
\v 7 \x - \xo 9:7 \xt Eks 16:2-34\x*Mətə kwopun ikinan anan, pris asori anan in əpa rauvnimwə ikɨn. Mətə ko rɨpkevən mhə ia nəpɨn me. In rauvnimwə ia kwopun nəha nəpɨn kuatia ia nuk me. Nənə nəpɨn in rauvnimwə traməkeikei muvehi netə, mevən muvei pen m Kumwesən tɨ noien ərəha səvənhi mɨne noien ərəha səvəi nərmama həno mhəreirei.  
\v 8 \x - \xo 9:8 \xt Hip 10:19\x*Ia narimnari me nəha, Nənɨmwɨn Ikinan ramahatən mə suatuk tɨ nuvnimwəien ia kwopun ikinan anan rɨpkəsevər mhə ihi nəpɨn nimwə tapolen rɨnamərer ihi fwe kupwən.  
\v 9 \x - \xo 9:9 \xt Hip 10:1-2\x*In rəmwhen ia nənɨmwi nari riti sə ramahatən pen nəpɨn i samarə irə təkwtəkwuni. Nɨpwran mə narimnari me səməme pris me kamhəuvei pen m Kumwesən mɨne nərimɨru me səməme kamhousi əpune irəha kavi nɨtenraha tɨ noien ərəha həreirei nəmri atukwatukwien nətərɨɡien səvəi nərmama səməme kamhəuvehe tɨ nəfwakiien.  
\v 10 \x - \xo 9:10 \xt Lev 11:2,25, Lev 15:18, Nam 19:11-13\x*Ro iamɨnhi irə tɨ nəri nə mə noien səvəi narimnari me nəha raməɡkiari a ia nəveɡɨnien mɨne nənɨmwien mɨne naikuasien me səpəmsəpə. Narimnari me nəha səvəi nɨpwrai iərmama a. Kɨnəmri narimnari me nəha mə tuharə mheste Kumwesən tro narimnari me pam həuvehe mhərməvi mwi.   
\s1 Nɨte Iesu Kristo  
\p
\v 11 \x - \xo 9:11 \xt Hip 3:1, 10:1\x*Mətə təkwtəkwuni nəha Kristo ruvəuvehe raka. In pris asori anan sə rɨməpeki narimnari amasan me muvehe. In rɨməuvnimwə ia nimwə tapolen sə ramasan anan mwi məpi raka sə kupwən. Nimwə tapolen nəha rɨpko mhə nari riti sə nərmama həno ia rəɡɨnraha, nənə rɨpko mhə nari riti səvəi tɨprənə i sə Kumwesən rɨno.  
\v 12 Nəpɨn Kristo rɨməuvnimwə ia kwopun ikinan anan, in rɨno m kuatia a nəmwhen ko rɨpkuvnimwə mhə mwi, tɨ nəri nə mə in rɨpkuvehi mhə nɨte nəni mɨne nɨte kwəti kau muvnimwə, mətə in rɨməuvehi atukw a nɨten muvnimwə, mo suatuk tɨ nɨfi rakaien kɨtaha ia noien ərəha me səkɨtaha, nənə suatuk nəha trarə rerɨn.  
\v 13 \x - \xo 9:13 \xt Lev 16:3,14-16, Hip 10:4, Nam 19:9,17-19\x*Kɨmiaha hiəukurən. Nɨte nəni mɨne nɨte kau mɨne nɨmwrakw ia kwəti kau kɨməuvani əmwesi ia nɨfatə, trɨni mɨnuə pris riti ruvi rərəɡi pen ia iərmama sə rɨməuvehe məmkemɨk ia nəmri Kumwesən, nənə ia noien nəha in ruvehe məmher mwi.  
\v 14 \x - \xo 9:14 \xt 1Pit 1:18-19, 1Jon 1:7, Hip 6:1\x*Mə ro nɨpərhienien i rəfo ia nɨte Kristo? In rukurən noien məpi raka. Ia nɨskaiien səvəi Nənɨmwɨn sə ramarə rerɨn, Kristo rɨməuvei pen atukw a in m Kumwesən rəmwhen ia nərimɨru nərəhaien riwən irə kousi əpune kuvei pen m Kumwesən. Nɨte Kristo traikuas ia rerɨmiaha tɨ noien emhə me mə kɨmiaha hiəukurən no tukwiniien nari m Kumwesən sə ramɨru.   
\p
\v 15 \x - \xo 9:15 \xt 1Tim 2:5, Hip 8:6\x*Ro pen Kristo in iəmə sə ravi sɨmwɨn nərmama mɨne Kumwesən ia nəɡkiariien vi sə kɨnərihi tərini əknekɨn. In ravi sɨmwɨn irəha iamɨnha irə mə səməme Kumwesən raməkwein ia nirəha həukurən nuvehiien narimnari me nəha tuhəpkiwən mhə səməme Kumwesən ruvəni raka mə truvei pen m nərmama me səvənhi. Tɨ nəri nə mə Kristo rɨmamhə, ro pen nemhəien səvənhi rɨneivinari ia nirəha, tukəpwəh nərpwɨnien noien ərəha me səməme həno nəpɨn nəɡkiariien kɨməkupwən kərihi tərini əknekɨn fwe kupwən rauiui ihi irəha.   
\p
\v 16 Kɨmiaha hiəukurən. Trɨni mɨnuə iərmama riti rərihi tərini əknekɨn nəɡkiariien riti mə tukəfuai nautə me səvənhi nəpɨn tremhə irə, iərmama nəha traməkeikei mukupwən memhə kurirə irə ko nəɡkiariien sə rɨnərihi tərini əknekɨn.  
\v 17 Ro iamɨnhi irə tɨ nəri nə mə nəɡkiariien sə ro iamɨnhi ro nəri auər a irə nəpɨn iərmama nəha ramɨru ihi.  
\v 18 Rəmwhen a mwi nəɡkiariien sə Kumwesən rɨməkupwən mərihi tərini əknekɨn ruvehe mo nəɡkiariien riti tukaməkeikei ko, mətə mə netə rɨpkaiu mhə nəɡkiariien nəha ro nəri auər a irə.  
\v 19 \x - \xo 9:19 \xt Eks 24:3, 6-8, Lev 14:4,6\x*Iakani iamɨnhi irə tɨ nəri nə mə nəpɨn Moses rɨni irapw pam raka nəɡkiariien me səvəi Loa m nərmama, nənə kurirə irə in ruvehi nɨmwheri sipsip sə kɨno rəruerəv mɨne rɨɡi nei nəha hisop, meitesi pen ia nɨte kwəti kau mɨne nɨte nəni sə rɨnərapi ia nui, nənə mɨvi rərəɡi pen netə ia nəkukuə səvəi Loa mɨne ia nərmama me pam,  
\v 20 \x - \xo 9:20 \xt Eks 24:8\x*nənə mɨni pen tɨ nirəha mə, “In i netə trərihi tərini əknekɨn nəɡkiariien i Kumwesən rɨməni pehe tukumiaha i mə tiho.”  
\v 21 \x - \xo 9:21 \xt Lev 8:15,19\x*Ia noien a mwi nəha Moses ruvi rərəɡi pen netə ia nimwə tapolen mɨne narimnari me pam ikɨn səvəi nəfwakiien.  
\v 22 \x - \xo 9:22 \xt Lev 17:11, Efes 1:7\x*Nɨpərhienien i, ia noien səvəi Loa nəha, ipaka nari m nari me pam netə rəpərhi irəha həuvehe mhəmher. Nənə trɨni mɨnuə netə rəpwəh naiuien, Kumwesən ko rɨpkenouenou mhə noien ərəha me.   
\p
\v 23 \x - \xo 9:23 \xt Hip 8:5, 10:1\x*Ro pen netə raiu tɨ nəpərhiien narimnari me nəha həuvehe mhəmher. Mətə nimwə tapolen nəha mɨne narimnari me səvənhi irəha həuvnhi a narimnari me fwe ia neiai. Mətə narimnari me səvəi nəfwakiien fwe ia neiai, nɨte nərimɨru riti rɨpkəmwhen mhə tɨ nəpərhiien irəha həuvehe mhəmher. Tukaməkeikei kuvehi netə riti sə ramasan məpi raka.  
\v 24 \x - \xo 9:24 \xt 1Jon 2:1\x*Kristo rɨpkuvnimwə mhə ia nimwə tapolen ia tɨprənə i sə nərmama həno ia rəɡɨnraha mhəuvnhi a nimwə tapolen pərhien irə, mətə Kristo ruvnimwə atukwatukw ia neiai, nənə təkwtəkwuni nəha in ramərer ia nəmri Kumwesən maməɡkiari tukwini səkɨtaha.  
\v 25 Pris asori anan səvəi nəkur Isrel rauvnimwə ia kwopun ikinan anan ia nuk me pam mauvehi nɨte nərimɨru me, mətə Iesu rɨpko mhə iamɨnha irə. In ruvnimwə m kuatia a muvei pen nɨmɨruien səvənhi m Kumwesən.  
\v 26 Ko rauvnimwə nəpɨn me nɨpwran mə in trauvehi nəmisəien ia nei kamarkuaui ia nəpɨn me fwe kɨnəmri vi a tɨprənə muvehe meste pehe təkwtəkwuni. Mətə təkwtəkwuni nəha, trɨpko mhə tui tɨprənə i ro sampam, in rier pehe m kuatia a muvei pen nɨmɨruien səvənhi tɨ nuvehi rakaien noien ərəha, nənə ko rɨpkuvei pen mhə mwi ia nəpɨn riti.  
\v 27 \x - \xo 9:27 \xt Fil 3:20, Hip 10:10, 1Pit 2:24\x*Kumwesən rɨnəmri raka mə nərmama me pam tuhaməkeikei mhemhə m kuatia a, nənə kurirə irə in trəkiri irəha tɨ noien me səvənraha.  
\v 28 Ia noien a mwi nəha, Kristo rɨməuvei pen nɨmɨruien səvənhi m kuatia a tɨ nuvehi rakaien noien ərəha səvəi nərmama həpɨk. Nənə in trier pehe mwi ia nuveheien sə ro kəru irə, rɨpko mhə tɨ nuvehi rakaien noien ərəha, mətə in truvehe mwi tɨ nuvehi mɨruien nərmama səməme hameitenhi in.   
\c 10  
\p
\v 1 \x - \xo 10:1 \xt Hip 8:5\x*Narimnari me səvəi Loa həmwhen a ia nənɨmwi nari m nari amasan me səməme trɨpko mhə tui həuvehe, rɨpko mhə nɨpwrai narimnari me. Ia nuk me pam pris me nəha səvəi nəkur Isrel kamho a nari kuatia, mamhəvi netə tɨ noien ərəha. Mətə nɨte nərimɨru me nəha rɨreirei noien nərmama səməme kamhəuvehe tɨ Kumwesən hatukwatukw ia nənimen.  
\v 2 Ko ro nərmama me i səməme kamhəfwaki həuvehe mhatukwatukw pərhien, tukaikuas irəha m kuatia a ia netə nəha, nənə kurirə irə irəha tuhəpkreɡi mhə mwi mə noien ərəha raməmak ia nirəha, nənə tukousi əpune mwi nərimɨru me kuvi nɨtenraha tɨ nəfe. Kukurən nəpwəhien noien nəha.  
\v 3 Ro iamɨnhi irə, ia nuk me pam, irəha kamhəvi auər a netə, mətə ko həpkenouenou mhə noien ərəha me səvənraha,  
\v 4 \x - \xo 10:4 \xt Hip 9:13\x*tɨ nəri nə mə nɨte nəni mɨne kau ko rɨpkuvehi raka anan mhə noien ərəha.   
\p
\v 5 Ro pen, nəpɨn Kristo rɨnauvehe ia tɨprənə i, rɨni pen tɨ Kumwesən mə,  
\q1 “Ik ikəpwəh nokeikeiien noien nəha kamousi əpune nərimɨru me kauvei pehe mik,  
\q2 uə noien nəha kauvei pehe narimnari nepwɨn mwi mik,  
\q1 mətə ikɨnəpnəpenə ia nɨpwrak.   
\q2
\v 6 Nərimɨru me nəha kauvani əmwesi nɨpwranraha pam ia təkure nɨfatə  
\q1 mɨne nərimɨru me nəha kavi nɨtenraha tɨ noien ərəha,  
\q2 ik rerɨm rɨpkaɡien mhə tɨ nirəha.   
\q1
\v 7 Nənə iakɨni mə, ‘Kumwesən, ətə ro, iou iakauvehe mə tako nəkwam  
\q2 rəmwhen atukwatukw ia nəɡkiariien kɨmərai pen ia nəkukuə səvəi Loa səim sə raməɡkiari ia nirak.’”   
\m
\v 8 Ia nəɡkiariien nəha irənhə, Kristo rɨməkupwən mɨni mə, “Ik ikəpwəh nokeikeiien noien nəha kamousi əpune nərimɨru me kauvei pehe mik, uə noien nəha kauvei pehe narimnari nepwɨn mwi mik. Nərimɨru me nəha kauvani əmwesi nɨpwranraha pam ia təkure nɨfatə, mɨne nərimɨru me nəha kavi nɨtenraha tɨ noien ərəha, ik rerɨm rɨpkaɡien mhə tɨ nirəha.” (In rɨni nəɡkiariien nəha nəri auər a mə nuvei penien narimnari me nəha m Kumwesən ramesi pen nəfe Loa rani.)  
\v 9 Mətə Kristo rani mwi mə, “Kumwesən, ətə ro, iou iakauvehe mə tako nəkwam.” Ia nəɡkiariien nəha səvənhi ramousi raka nəkwai Kumwesən sə kupwən, mə in trəmri nəkwai Kumwesən sə kurirə.  
\v 10 \x - \xo 10:10 \xt Hip 9:12,28\x*Nənə nəkwai Kumwesən sə nəha sə kurirə rɨnaikuas raka noien ərəha me səkɨtaha nəpɨn Iesu Kristo rɨməuvei pen nɨpwran m Kumwesən m kuatia a, nənə ko rɨpkuvei pen mhə mwi nəpɨn riti mwi.   
\p
\v 11 \x - \xo 10:11 \xt Eks 29:38\x*Nəpɨn me pam pris me kamhərer mamho wok səvənraha, mamho a nəri kuatia ia nəpɨn me, mamhəvi nɨte nərimɨru me, netə sə rɨreirei naikuas rakaien noien ərəha me ia nəpɨn riti.  
\v 12 Mətə Kristo rɨnəseni nɨmɨruien səvənhi memhə m kuatia a tɨ naikuas rakaien noien ərəha me səvəi nərmama ia nuk nuk me mɨpko mhə sampam, nənə kurirə irə in revən məkure ia nɨkare Kumwesən mwatuk.  
\v 13 \x - \xo 10:13 \xt Hip 1:3, Sam 110:1\x*Ia kwopun nəha in treitenhi meste Kumwesən tro nərmama səməme haməmwəki in həuvehe in trərpwi utə tɨpaɡe nɨsun mi ia nirəha.  
\v 14 Iakani iamɨnhi irə mɨne tɨ nəri nə mə Kristo nɨten rɨnaiu m kuatia a mo nərmama me səvənhi hatukwatukw ia nənimen ia nuk nuk me. Nərmama me nəha irəha nəha rɨno irəha ho ikinan.   
\p
\v 15 Nənə Nənɨmwɨn Ikinan mwi rani pehe tukutaha mə nəri nəha ro nɨpərhienien. Rani mə,   
\q1
\v 16 \x - \xo 10:16 \xt Hip 8:10\x*“Iərɨmənu rani mə, ‘Nəɡkiariien səiou takərihi tərini əknekɨn  
\q2 ia nəpɨn sə truvehe nəkur Isrel tuharə irə ro iamɨnhi irə:  
\q1 Takəmri pen loa me səiou ia nətərɨɡien səvənraha,  
\q2 nənə mɨrai pen ia rerɨnraha.’”   
\m
\v 17 \x - \xo 10:17 \xt Hip 8:12\x*Nənə in rani mwi mə,  
\q1 “Iou rerɨk trɨpkrhi mhə mwi ia nəpɨn riti  
\q2 noien ərəha me mɨne noien ourour me səvənraha.”   
\m
\v 18 Mə Kumwesən rɨnenouenou raka nərəhaien me nəha, nənə tukvi mwi netə tɨ noien ərəha tɨ nəfe. Tukəpwəh a noien nəha.  
\v 19 \x - \xo 10:19 \xt Hip 4:16\x*Piak me, təkwtəkwuni nəha ia nɨte Iesu kɨtaha səukurən nuvnimwəien ia kwopun ikinan anan mhəpwəh nehekɨrien,  
\v 20 \x - \xo 10:20 \xt Mat 27:51, Hip 9:8\x*mhesi pen suatuk vi sə ramɨru Iesu rɨnəsevər irə tukutaha ia nɨpwran mə tsəukurau ia tɨnari nəha raməɡher tukuahaɡ kwopun ikinan anan.  
\v 21 Kɨtaha səuvəuvehi pris riti səkɨtaha in rasori mamərɨmənu ia nimwə səvəi Kumwesən.  
\v 22 \x - \xo 10:22 \xt Lev 8:30, Esik 36:25, Efes 5:26\x*Narimnari me nəha ho nɨpərhienien. Ro pen pwəh səuvən ipaka tɨ Kumwesən mhəpwəh nərkwafəien neikuəien ia rerɨtaha, mhahatətə əknekɨn irə, nənə rerɨtaha sə fwe kupwən ramrhi noien ərəha me səkɨtaha ruvehe məmher ia nɨte Kristo, nənə nɨpwrataha mwi rəmher, tɨ nəri nə mə sənaru raka ia nui əmher.  
\v 23 \x - \xo 10:23 \xt Hip 4:14\x*Pwəh səkwtəmhiri əknekɨn nɨni irapwien nəri amasan sə sameitenhi, mhəpwəh nɨkiukiuien, tɨ nəri nə mə Kumwesən sə rɨməni mə truvei pehe nəri amasan nəha m kɨtaha ramo nəɡkiariien səvənhi ia nəpɨn me.  
\v 24 Pwəh sətərɨɡ mə tsəfo mhasitu ia kɨtaha me mho nokeikeiien mɨne noien amasan me.  
\v 25 \x - \xo 10:25 \xt Hip 3:13\x*Rɨpkamasan mhə mə tsəpwəh noien səvəi nousəsɨmwɨnien kɨtaha me rəmwhen ia nərmama nepwɨn kamho, mətə pwəh sərpwi əknekɨn kɨtaha me, mamho ia nəpɨn me tɨ nəri nə mə kɨtaha səukurən mə nuveheien səvəi Iesu ruvəuvehe ipaka.   
\p
\v 26 \x - \xo 10:26 \xt Hip 6:4-8\x*Iakani iamɨnha irə tɨ nəri nə mə kɨtaha səuvəukurən raka nɨpərhienien. Trɨni mɨnuə samo nəri auər a irə, mamhəmwur pen ia noien ərəha, nənə netə riti mwi riwən anan mə traiu maikuas raka noien ərəha səkɨtaha.  
\v 27 \x - \xo 10:27 \xt Aes 26:11\x*Trɨni mɨnuə kɨtaha saməmwur pen ia noien ərəha, nəri kuatia a tsaməti pen i mamheitenhi. Nəri nəha ro nehekɨrien i. In nə nəpɨn Kumwesən trərpwɨn noien ərəha me irə mɨne napw i raməpnəpan pɨk trahi nərmama səməme haməmwəki in.  
\v 28 \x - \xo 10:28 \xt Dut 17:6, 19:15\x*Kɨmiaha hiəukurən. Trɨni mɨnuə iərmama riti ramərui Loa səvəi Moses, nənə iərmama kəru uə kahar tuharni irapw in, nənə in traməkeikei memhə. Ko kɨpkapi mhə tukwe.  
\v 29 \x - \xo 10:29 \xt Eks 24:8, Hip 13:20\x*Mətə rəfo ia iərmama sə ramavən avən ia Tɨni Kumwesən? Kumwesən ruvəni raka nəɡkiariien vi səvənhi tukutaha, nənə nɨte Tɨni rərihi tərini əknekɨn nəɡkiariien nəha. Mətə rəfo ia iərmama sə ro nəri auər a ia netə nəha sə rɨno in ruvehe məmher mo ikinan i? Nənɨmwɨn Ikinan rauai namasanien səvənhi m nərmama, mətə rəfo ia iərmama sə rani ərəha Nənɨmwɨn nəha? Iərmama nəha nərpwɨnien sə Kumwesən tro min tɨ noien ərəha səvənhi trɨskai məpi raka nərpwɨnien səvəi iərmama sə ramərui Loa səvəi Moses.  
\v 30 \x - \xo 10:30 \xt Rom 12:19, Dut 32:36, Sam 135:14\x*Iakani iamɨnha irə tɨ nəri nə mə kɨtaha səuvəukurən raka mə Kumwesən rɨməni mə, “Iou takərpwɨn noien ərəha səvəi nərmama, nɨpərhienien iou tako.”\x - \xo 10:30 \xt Dut 32:35\x* Nənə in rɨməni mwi mə “Iərɨmənu in trəkiri noien me səvəi nərmama me səvənhi.”  
\v 31 Kumwesən in ramɨru. Trɨni mɨnuə saməmak ia rəɡɨn mə in trərpwɨn noien ərəha me səkɨtaha, nari nəha in nari riti səvəi nehekɨrien.   
\p
\v 32 Mətə rerɨmiaha tramrhi nəpɨn kupwən, nəpɨn hiəpkuvehe vi a ia nukuraanien. Nəpɨn nəha nəpɨn skai. Kamo nəmisəien me m kɨmiaha, mətə hiəpwəh nɨmweiien.  
\v 33 \x - \xo 10:33 \xt 1Kor 4:9\x*Nəpɨn me nepwɨn nərmama kamhəni ərəha kɨmiaha ia nəmri nərmama, nənə mamho rərəha ia kɨmiaha. Nəpɨn me nepwɨn kɨmiaha hiamərer kɨmiaha nərmama səməme kamho rərəha ia nirəha iamɨnhi irə.  
\v 34 \x - \xo 10:34 \xt Mat 6:20, Mat 19:21,29\x*Kɨmiaha hiaməuvehi pəri nəmisəien kɨmiaha nərmama səməme hamarə ia kalapus. Nəpɨn nərmama hənakres narimnari me səkɨmiaha, mətə rerɨmiaha raɡien a tukwe, tɨ nəri nə mə hiəuvəukurən raka mə narimnari nepwɨn nəha ikɨn səkɨmiaha, səməme hamasan mhəpi raka, nənə narimnari me nəha tuharə rerɨn.   
\p
\v 35 Ro iamɨnhi irə tihaməkeikei mhərer əknekɨn, tɨ nəri nə mə nərəkuien fwe ikɨn səkɨmiaha ramarə sə tihəuvehi.  
\v 36 \x - \xo 10:36 \xt Luk 21:19, Hip 6:12\x*Tihaməkeikei mho nətərɨɡien səkɨmiaha rəpwəmwɨs mə tiho narimnari me səməme Kumwesən rokeikei. Nənə tihəpkuvehi nəfe in ruvəni raka mə truvei pehe m kɨtaha.  
\v 37 Ro iamɨnhi irə rəmwhen ia Nəkukuə Ikinan rani mə trɨpko mhə tui,  
\q1 “Iərmama i kamɨni mə truvehe, truvehe, in trɨpko mhə tɨpwə.   
\q2
\v 38 \x - \xo 10:38 \xt Rom 1:17, Kal 3:11\x*Mətə iərmama atukwatukw səiou trɨmɨru ia nahatətəien səvənhi,  
\q1 nənə trɨni mɨnuə ramavən rərɨɡ rərɨɡ,  
\q2 nənə rerɨk trɨpkaɡien mhə tukwe.”   
\m
\v 39 Mətə kɨtaha i səpko mhə iamɨnha irə. Ko səpkavən rərɨɡ rərɨɡ mhə mə Kumwesən trouraha kɨtaha, rekəm. Kɨtaha nərmama səvəi nahatətəien ia Kumwesən tsəuvehi nɨmɨruien.   
\c 11  
\s1 Kaha kupwən me hənahatətə ia Kumwesən  
\p
\v 1 \x - \xo 11:1 \xt Rom 4:18, 2Kor 5:7\x*Nahatətəien ia Kumwesən ikukurən amasan mə tikuvehi narimnari amasan me ikameitenhi, mani nɨpərhienien ia narimnari me ipkətə mhə ia nənimem.  
\v 2 Nahatətəien iamɨnhi in nəha nəfe kaha kupwən me həno ro Kumwesən rəɡnəɡɨni irəha.   
\p
\v 3 \x - \xo 11:3 \xt Jen 1:1, Sam 33:6, 2Tes 3:5\x*Nahatətəien ro kɨtaha səukurən amasan mə Kumwesən rɨno neiai mɨne tɨprənə mɨne narimnari me pam ia nəɡkiariien səvənhi, mo narimnari me nəha kamətoni həuku pen ia narimnari me kɨpkətoni mhə.  
\v 4 \x - \xo 11:4 \xt Jen 4:3-10\x*Epel in rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen ruvei pen nari riti m Kumwesən sə ramasan məpi raka səvəi Ken. Nənə tɨ nəri nə mə in rɨnahatətə ia Kumwesən iamɨnhi irə, nənə Kumwesən rɨni irapw mə in iəmə atukwatukw riti, nənə rerɨn raɡien tɨ nuvehiien narimnari me səvənhi. Nɨpərhienien iəmə nəha ruvamhə raka, mətə noien səvəi nahatətəien səvənhi raməɡkiari ihi m kɨtaha.   
\p
\v 5 \x - \xo 11:5 \xt Jen 5:24\x*Inok rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen kuvehi utə in mə trɨpkemhə mhə, nənə kɨpkətoni mhə mwi in tɨ nəri nə mə Kumwesən rɨməuvehi raka in ia tɨprənə i revən fwe ia neiai. Mətə nəpɨn kɨpkuvehi raka mhə ihi in, Nəkukuə Ikinan rani mə Kumwesən rerɨn raɡien tukwe.  
\v 6 Mətə trɨni mɨnuə iərmama rɨpkahatətə mhə ia Kumwesən, in trəfo mo Kumwesən rerɨn raɡien tukwe? In rɨreirei anan noien, tɨ nəri nə mə iərmama riti rokeikei mə truvehe tɨ Kumwesən, in traməkeikei mɨni nɨpərhienien mə Kumwesən ramarə nənə mamo ramasan m nərmama səməme haməmwur mə tuhətoni in.   
\p
\v 7 \x - \xo 11:7 \xt Jen 6:13-22, Jen 7:1, 1Pit 3:20, Rom 3:22, 4:13\x*Noa rɨnahatətə ia Kumwesən. Ro iamɨnhi irə nəpɨn Kumwesən rɨnani pen narimnari me min fwe kupwən səməme nərmama həpwəh ihi nətoniien, Noa ramsiai, mamo nəkwan, nənə muvrhəkɨn nɨtətə asori riti mə truvehimɨru nərmama səməme kamharə ia nəkwai nimwə səvənhi. Ia noien i, Noa ramo pui noien ərəha me səvəi nərmama ia tɨprənə, nənə muvehe iərmama riti sə ratukwatukw ia nəmri Kumwesən tɨ nəri nə mə ramahatətə irə.   
\p
\v 8 \x - \xo 11:8 \xt Jen 12:1-5, Wok Me 7:2-4\x*Epraham rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen nəpɨn Kumwesən rəkwein in mə trevən ia tənə əpə riti tukuvei pen min, ro nəkwan, mier, mɨreirei mə rauəku.  
\v 9 \x - \xo 11:9 \xt Jen 26:3, Jen 35:12,17\x*In rɨnahatətə ia Kumwesən ro pen in rarə ia tənə nəha Kumwesən rɨno promes mə truvei pen min. Mətə rɨnamarə ia kwopun nəha ia nimwə tapolen rəmwhen a iəpwɨspwɨs riti. Nənə Aesak mɨne Jekop irau nəha Kumwesən rɨno promes mɨnrahar pəri, irau mwi krauarə a ia nimwə tapolen.  
\v 10 Epraham rɨno iamɨnha irə tɨ nəri nə mə in rameitenhi mə trevən ia taon riti sə ramərer ia təkure nəri skai riti. Taon nəha, Kumwesən rɨno mak irə, nənə mɨno raka ramarə.   
\p
\v 11 \x - \xo 11:11 \xt Jen 18:11-14, Jen 21:2\x*Sera rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen Kumwesən ruvei pen nɨskaiien min mə tro tɨpwɨn. Nəri auər a mə Sera in rɨnəprənemə anan, mətə rərəhi tɨni tɨ nəri nə mə in rɨnətɨɡite ia Kumwesən sə rɨno promes min.  
\v 12 \x - \xo 11:12 \xt Rom 4:19, Jen 15:5, 22:17, Dut 10:22\x*Ro pen sətoni mə iərmama kuatia a i Epraham rɨnərɡharə ipaka remhə, mətə rərəhi iəkunouihi riti, nənə nərmama ia kwənəkwus səvənhi həuvehe mhəpɨk mhəmwhen ia kəməhau me ia kəpuapen uə nɨpəkɨr ia nɨkare təsi ko kɨpkəvsini pam mhə irəha.   
\p
\v 13 \x - \xo 11:13 \xt Jen 23:4, 1Kron 29:15, Sam 39:12, 1Tes 2:11\x*Nərmama me i irəha pam kamhahatətə ia Kumwesən. Mətə nəpɨn irəha hemhə, irəha həpwəh ihi nuvehiien narimnari me nəha səməme Kumwesən rɨno promes mə truvei pen mɨnraha. Irəha hamətoni mə narimnari me nəha haməmak isipwɨn ihi tɨ nirəha, mətə rerɨnraha ramaɡien pɨk mə tuhətoni. Nənə irəha haməni irapw mə hamarə ia tɨprənə i mətə irəha həmwhen a iəpwɨspwɨs me. Tɨprənə i rɨpko mhə imwənraha pərhien.  
\v 14 Nəpɨn nərmama haməɡkiari iamɨnha irə ramahatən pen mə irəha hamətui imwənraha atukwatukw.  
\v 15 Kamo rerɨnraha ramrhi tənə nəha həməier irə mə in nəha imwənraha atukwatukw ko hərərɨɡ mwi.  
\v 16 \x - \xo 11:16 \xt Eks 3:6,15, Mak 12:26\x*Mətə irəha həpkrərɨɡ mhə tɨ nəri nə mə hokeikei tənə əpə riti sə ramasan məpi raka, in nəha fwe ia neiai. Ro pen Kumwesən rɨpkaurɨs mhə mə irəha tuhəkwein in mə Kumwesən səvənraha, tɨ nəri nə mə in rɨnəpnəpenə raka ia taon riti səvənraha.   
\p
\v 17 Epraham rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen nəpɨn Kumwesən raməkiri nahatətəien səvənhi, rəmrutə Aesak ia təkure nɨfatə. Ia nəpɨn nəha Epraham i Kumwesən rɨno promes me min ramərer mwatuk mə trousi əpune tɨni anan kuatia.  
\v 18 Kumwesən ruvəni raka tukwe mə, “Epraham, nɨmwipwɨm me səməme tuhəuku pen ia Aesak irəha nə takəvsini irəha mə kwənəkwus me səim.”  
\v 19 \x - \xo 11:19 \xt Rom 4:17\x*Mətə Epraham ramərer mwatuk mə trousi əpune tɨni, tɨ nəri nə mə rerɨn rarhi mə Kumwesən rukurən noien iərmama rətui mwi ia nemhəien. Ro pen nəpɨn ruvehi raka tɨni ia nɨfatə rəmwhen mə in rɨnətui mwi ia nemhəien.   
\p
\v 20 \x - \xo 11:20 \xt Jen 27:27-29, Jen 27:39-40\x*Aesak rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen rəfwaki mə Kumwesən trəkwein amasan ia Jekop mɨne Isau, mamɨni irapw narimnari me səməme tuhəpkuvehe ia nəpɨn riti.   
\p
\v 21 \x - \xo 11:21 \xt Jen 48:15-16\x*Jekop rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen nəpɨn ipaka remhə, in rəfwaki mə Kumwesən trəkwein amasan ia tɨni Josef mi. In rɨnərpwi kaskɨn mərer əmakəmak, nənə maməɡnəɡɨni Kumwesən.   
\p
\v 22 \x - \xo 11:22 \xt Jen 50:24-25, Eks 13:19\x*Josef rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen nəpɨn ipaka remhə, in rəɡkiari ia nəpɨn nəha sə kwənəkwus me səvəi nəkur Isrel tuhəier fwe tənə Ijip, mɨni mə tuhəfo ia nɨkəkrin me.   
\p
\v 23 \x - \xo 11:23 \xt Eks 1:22, 2:2\x*Tata mɨne mama səvəi Moses krɨnouahatətə ia Kumwesən, ro pen nəpɨn Moses rətui, irau krouətoni mə in iəkunouihi amasan riti, nənə krouərkwafə i roueste məkwə kahar. Nənə irau kroupkhekɨr mhə nəruien nəɡkiariien səvəi kiɡ.   
\p
\v 24 \x - \xo 11:24 \xt Eks 2:10-12\x*Moses rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen nəpɨn in rupwinari, rəpwəh nəseniien mə tukəkwein in tɨni prən ouihi səvəi Fero, kiɡ səvəi nəkur Ijip.  
\v 25 In revən marə irəha nərmama me səvəi Kumwesən muvehi pəri nəmisəien irəha mɨnraha. In rokeikei sə nəha məpi raka mə in tramreɡi ramasan ia naɡienien i kamreɡi ramasan irə nəpɨn ouihi a, naɡienien səvəi noien ərəha.  
\v 26 \x - \xo 11:26 \xt Hip 10:34-35\x*Ia nətəien səvənhi, kamo naurɨsien min tɨ Kristo sə trɨpkuvehe ramasan məpi raka nautə me pam ia tənə Ijip. Nətəien səvənhi ro iamɨnha irə tɨ nəri nə mə in raməti pen ia nərəkuien sə Kumwesən truvei pen min.  
\v 27 \x - \xo 11:27 \xt Eks 12:51, Eks 14:13,14, Rom 1:20, 1Tim 1:17, Hip 11:1\x*Moses rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen in rier ia tənə Ijip məpwəh nehekɨrien ia kiɡ nəha sə niemaha raməpi pɨk. In rɨpkəti ərari mhə mə trɨrərɨɡ, mətə ramərer əknekɨn rəmwhen mə in ramətoni Kumwesən i iərmama rɨpkətoni mhə ia nənimen.  
\v 28 \x - \xo 11:28 \xt Eks 12:21-30\x*In rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen rəmri nəveɡɨnien asori nəha Pasova, məmri mwi noien i nəkur Isrel ho pen netə ia təpinhə ia nimwə me səvənraha kamo aɡelo sə trouraha nəmritaik me rɨrapi irəha hemhə.   
\p
\v 29 \x - \xo 11:29 \xt Eks 14:21-31\x*Nəkur Isrel me nəha hənahatətə ia Kumwesən, ro pen irəha həpi sɨmwɨn ia təsi əruerəv. Irəha hənavən mhəpi sɨmwɨn rəmwhen hamavən ia tɨprənə əvəhak. Mətə nəpɨn nəkur Ijip haməmwur mə tuhəkurirə irəha, təsi rɨrərɨɡ muvehe mousəman irəha həmwhenɨmw.   
\p
\v 30 \x - \xo 11:30 \xt Jos 6:12-21\x*Nəkur Isrel hənahatətə ia Kumwesən, ro pen havən mhəkuraukurau ia nəpai səvəi taon Jeriko meste nəpɨn sefen, nənə nəpai nəha rərkwəpɨr məsas.   
\p
\v 31 \x - \xo 11:31 \xt Jos 2:1-21, Jos 6:21-25, Jem 2:25\x*Rehap pran səvəi suatuk in rɨnahatətə ia Kumwesən, ro pen in rɨpkemhə mhə irəha nəkur Jeriko səməme hənərui nəkwai Kumwesən. Nəkur Isrel həpwəh nousi əpuneien prən nəha tɨ nəri nə mə rerɨn raɡien mə truvehi iəmə Isrel mi nəha səməmi krɨməuvehe mə trouətoni afafa taon nəha. Irau krauevən fwe ia nimwə səvənhi.   
\p
\v 32 Mətə ko iapkəɡkiari mhə mwi rəpwəmwɨs. Səiou nəpɨn riwən mə takəɡkiari ia Kiteon, Parak, Samson, Jefta, Kiɡ Tevɨt, Samuel, mɨne profet me.  
\v 33 \x - \xo 11:33 \xt Dan 6:22\x*Nərmama kupwən me nəha hamahatətə ia Kumwesən, nənə ro pen həuvehi irapw kiɡ me ia naruaɡənien, mho noien atukwatukw me, mhəuvehi nəfe Kumwesən rɨno promes mɨnraha, mhəsisəɡ ia tərhui laeon me,  
\v 34 \x - \xo 11:34 \xt Dan 3:23-27\x*mhousi əfi napw asori sə rauək, mhap mhəvtənhi nərmama səməme hənuə tuhərai əpune irəha ia nau səvəi naruaɡənien. Irəha nərmama nɨskaiien səvənraha riwən, mətə Kumwesən ruvei pen nɨskaiien mɨnraha, nənə irəha həuvehe mhəskai tɨ naruaɡənien, mho naruaɡən me səvəi tənə əpə me hap.  
\v 35 \x - \xo 11:35 \xt 1Kinɡ 17:17-24, 2Kinɡ 4:18-37\x*Nɨpran nepwɨn nəha ikɨn səməme hənahatətə ia Kumwesən, Kumwesən ro nɨpwnətɨnraha me hətui mwi ia nemhəien. Nərmama nepwɨn mwi səməme hənahatətə ia Kumwesən, irəha hənəseni nərmama səməme haməmwəki irəha ho nəmisəien asori ia nɨpwranraha. Irəha həpkəpwəh mhə nahatətəien səvənraha mə nərmama səməme haməmwəki irəha heivi nari ia nirəha. Irəha hamahatətə ia Kumwesən mə in tro irəha hətui mwi ia nemhəien səvənraha ia nɨmɨruien riti sə ramasan məpi raka.  
\v 36 \x - \xo 11:36 \xt 1Kinɡ 22:24-27, Jer 20:2, 37:15, Jer 38:6\x*Nənə irəha me nepwɨn, nərmama haməfkəmanə ia nirəha, mamhərisi irəha. Nənə irəha me nepwɨn, nərmama hərihi irəha ia jen, nənə mhəuvehi puvnimwə irəha ia kalapus.  
\v 37 \x - \xo 11:37 \xt 2Kron 24:21\x*Irəha me nepwɨn kɨnəkwi əpune irəha ia kəruəterei. Nənə kərai əmwesi irəha nepwɨn ia so ro nɨpərɨn kəru. Nənə irəha me nepwɨn, kɨnərai əpune irəha ia nau səvəi naruaɡənien. Nənə irəha me nepwɨn hənamarə mamharkahu ia teki nəni mɨne sipsip, nautə səvənraha riwən anan. Nəpɨn me nərmama hamouraha irəha, mamho rərəha anan ia nirəha.  
\v 38 Irəha nərmama amasan me. Tɨprənə i rɨpkəmhwen mhə mə irəha tuharə ikɨn. Irəha hamarə əpnapen a fwe ia kwopun akwesakwes ikɨn, mɨne ia təkuər me, mɨne ia nɨpəɡi kəpwier me, mɨne ia nɨpəɡi tənə me.   
\p
\v 39 Nɨpərhienien i nərmama kupwən me nəha, irəha pam kani amasan nəɡhɨnraha ipwet mɨne tɨ nahatətəien səvənraha, mətə nəpɨn hənamarə irə həpkuvehi mhə nəfe kɨno promes irə,  
\v 40 tɨ nəri nə mə Kumwesən rɨnətə raka fwe kupwən nəfe tro m kɨtaha ramasan məpi raka. Nənə ia nətərɨɡien səvənhi, in rokeikei mə trukupwən mo kɨtaha mɨnraha səuvehe mho kuatia. Ia noien nəha in rukurən noien kɨtaha mɨnraha səuvehe mhatukwatukw pam.   
\c 12  
\s1 Kumwesən raməkoui atukwatukw nɨpwnətɨn me  
\p
\v 1 \x - \xo 12:1 \xt Rom 7:21, 1Kor 9:24-25\x*Nərmama me nəha hənahatətə ia Kumwesən irəha həmwhen ia iərmama riti sə rani irapw nəfe rɨnətoni ia nənimen mə kɨtaha səukurən nɨniien nɨpərhienien irə. Irəha həpɨk kamhərer kuraukurau ia kɨtaha. Ro iamɨnhi irə pwəh səfraka nari pəmpəm me pam, mɨne noien ərəha sə raməkwtəmhiri əknekɨn kɨtaha, nənə mhaiu ia naiuien nəha Kumwesən rɨnəmri kupwən ia kɨtaha məpwəh nəpouien.  
\v 2 \x - \xo 12:2 \xt Hip 1:3\x*Ia nəpɨn me tsaməti pen a ia Iesu nəha in nukune nahatətəien səkɨtaha fwe nukunen meste nəkrəkwerɨn. In rəti ərɡarɨɡ pen ia nei kamarkuaui mətoni naɡienien sə in traɡien irə kurirə. Ro iamɨnhi irə in revən ia nei kamarkuaui mo nəri auər a ia naurɨsien tuko min. Nənə təkwtəkwuni nəha in raməkure ia nɨkare jea mwatuk sə Kumwesən raməkure irə mamərɨmənu.   
\p
\v 3 Ramasan mə rerɨmiaha tramrhi Iesu mə rɨnəfərer əknekɨn nəpɨn nərmama ərəha me kamhəmwəki in, mamho noien ərəha irə, kamo kɨmiaha hiəreɡi hiənəpou ia nɨmɨruien səkɨmiaha mhəpwəh.  
\v 4 Nərmama me səməme kamho noien ərəha kamho nəmisəien m kɨmiaha. Rəmwhen mə hiamərer ia naruaɡənien riti. Mətə kɨmiaha riti rɨpkemhə mhə ihi ia naruaɡənien nəha.  
\v 5 Kɨmiaha tihəpwəh nenouenouien nəɡkiariien i raməkwein tɨni ia kɨmiaha. Rani mə,  
\q1 “Nərɨk, nəpɨn Iərɨmənu raməkoui atukwatukw ik, tikəpwəh noien nəri auər a irə.  
\q2 Rerɨm trəpwəh nəpouien nəpɨn ranise skai noien ərəha səim.   
\q1
\v 6 \x - \xo 12:6 \xt Rev 3:19\x*Trɨni mɨnuə Iərɨmənu rokeikei pɨk iərmama riti, nənə traməkeikei məkoui atukwatukw.  
\q2 Nənə in traməkeikei mo nəmisəien m iərmama sə raməkwein i mə tɨni mə trəpwəh noien ərəha səvənhi.”   
\m
\v 7 \x - \xo 12:7 \xt Dut 8:5, 2Saml 7:14\x*Ro pen tihərer əknekɨn ia nəpɨn sɨkai me. Kumwesən rauvei pehe nəpɨn sɨkai me nəha tɨ nəkoui atukwatukwien kɨmiaha. Noien nəha ramahatən pen mə Kumwesən ramo kɨmiaha rəmwhen mə kɨmiaha nɨpwnətɨn me. Iəkunouihi riti riwən sə tata səvənhi rɨpkəkoui atukwatukw mhə in.  
\v 8 Kumwesən raməkoui atukwatukw pam nɨpwnətɨn atukwatukw me. Trɨni mɨnuə Kumwesən rəpwəh noien iamɨnha irə ia kɨmiaha nənə nɨpwran nə mə rɨpko mhə nɨpwnətɨn atukwatukw me nə kɨmiaha.  
\v 9 Ia nɨkaren səkɨtaha nərmama, səkɨtaha me fwe tata me hənəkoui atukwatukw kɨtaha fwe kupwən, nənə səsiai irəha. Mətə rəfo ia Tata səvəi nənɨmwɨtaha? Ramasan mə kɨtaha tseiwaiu mhəsiai mwi in mhəpi raka nənə mhəmɨru.  
\v 10 Tata me səkɨtaha fwe kupwən hənəkoui atukwatukw kɨtaha nəpɨn kwakwa a ia nətərɨɡien a səvənraha. Mətə Kumwesən raməkoui atukwatukw kɨtaha mə trasitu ia kɨtaha, mo kɨtaha səuvehe mho nəkur ikinan me rəmwhen irə.  
\v 11 \x - \xo 12:11 \xt Jem 3:17-18\x*Kɨmiaha hiəukurən. Noien i nəkoui atukwatukwien iərmama nəpɨn kamo ro nəmisəien i. Rɨpko mhə nari riti kamreɡi ramasan irə, mətə kurirə irə trukuə kwənkwan ia nɨmɨruien səvəi nərmama səməme kɨnəkoui irəha irə mheste həpwinari. Kwənkwan nə in i nəmərinuien mɨne natukwatukwien.   
\p
\v 12 \x - \xo 12:12 \xt Aes 35:3\x*Ro iamɨnhi irə kɨmiaha hiənəpou rəɡɨmiaha remhə tihaməkeikei mhəuvehi utə rəɡɨmiaha. Mə nukurhumiaha rɨnəpou həvi atukw i pwəh rɨskai.  
\v 13 \x - \xo 12:13 \xt Prov 4:26\x*Tiho suatuk atukwatukw me nɨsumiaha travən irə mə sin ia kɨmiaha nɨsun rərəha nɨsun ko rɨpkərəha anan mhə mier raka mətə trɨpkamasan mwi.   
\s1 Tihaməsiari kamo hiameikuə a nɨreɡiien Kumwesən raməɡkiari  
\p
\v 14 \x - \xo 12:14 \xt Sam 34:14, Rom 12:18\x*Tihəmwur mə tiharə amasan ia nəmərinuien kɨmiaha nərmama me pam, nənə mhəmwur mə tiho nɨmɨruien səkɨmiaha ro ikinan. Iərmama sə rɨpko mhə ikinan, ko rɨpkətoni mhə nəmri Iərɨmənu nəpɨn riti.  
\v 15 \x - \xo 12:15 \xt Wok Me 8:23\x*Tihətui amasan kamo kɨmiaha riti rarfai ia namasanien səvəi Kumwesən. Tihətui amasan kamo kɨmiaha riti ruvehe məmwhen ia nuai nei akonə riti sə rukwesər mutə mukuə kwənkwan rərəha. Iərmama sə ro iamɨnha irə tro nərmama həpɨk həuvehe mhəmkemɨk ia noien ərəha.  
\v 16 \x - \xo 12:16 \xt Jen 25:33-34\x*Tihətui amasan kamo kɨmiaha nərman mɨne nɨpran hiəiri əpnapen kɨmiaha me. Tihətui amasan kamo kɨmiaha riti ro nəri auər a ia narimnari ikinan me rəmwhen Isau rɨno. In rəmri pen nəmri nari ia nasoriien səvəi nəmritaik kuvehi nənimen ia nəveɡɨnien plet kuatia.  
\v 17 \x - \xo 12:17 \xt Jen 27:30-40\x*Kɨmiaha hiəukurən mə kurirə in rokeikei mə truvehi mwi nasoriien nəha, nənə markut pɨk mə tata səvənhi trəkwein amasan irə, mətə rekəm. Nəri auər a mə Isau rɨnasək pɨk tukwe, mətə ko rɨpkrərɨɡ mhə ia noien nəha sə rɨno.   
\p
\v 18 \x - \xo 12:18 \xt Eks 19:16-20, Dut 4:11-12\x*Kɨmiaha hiəpkuvehe mhə ia təkuər riti rəmwhen təkuər Sinae. Fwe kupwən nəkur Isrel həuvən ia təkuər nəha, mhətoni napw rauək. Nəpitəvien reiwaiu mahakwi nari. Həreɡi nɨmətaɡi asori,  
\v 19 \x - \xo 12:19 \xt Eks 20:18-21, Dut 5:22-27\x*mɨne nasəkien səvəi kisɨpw. Həreɡi mwi reri Kumwesən raməɡkiari mɨnraha. Nəpɨn həreɡi nəɡkiariien səvənhi, həni mə irəha həpwəh nokeikeiien mə tuhəreɡi mwi nəɡkiariien nəha.  
\v 20 \x - \xo 12:20 \xt Eks 19:12-13\x*Irəha həhekɨr mətəmnɨmwɨn tɨ nəɡkiariien nəha rɨməni mə,  
\q1 “Trɨni mɨnuə nari riti rɨrapi təkuər i, nəri auər mə nərimɨru a riti,  
\q2 mətə tukaməkeikei kəkwi əpune ia kəruəterei.”   
\m
\v 21 \x - \xo 12:21 \xt Dut 9:19\x*Nəpɨn Moses rətoni narimnari me nəha, in mwi rɨreɡi rərəha nənə mɨni mə, “Iou iakɨnehekɨr iakɨnehekɨr, mɨnamətəmnɨmwɨn.”   
\p
\v 22 \x - \xo 12:22 \xt Kal 4:26, Rev 5:11\x*Mətə kɨmiaha hiəuvəuvehe ia təkuər i Saeon, mɨne taon i imwei Kumwesən sə ramɨru. In i Jerusalem vi fwe ia neiai, kwopun naɡelo me həpɨk hamousəsɨmwɨn irəha me ikɨn mamhaɡien ia nəpɨn me.  
\v 23 \x - \xo 12:23 \xt Luk 10:20\x*Hiəuvəuvehe ia nousəsɨmwɨnien asori səvəi nərmama me səvəi Kumwesən səməme həmwhen ia nəmritaik me səvənhi, kɨmərai pen nəɡhɨnraha fwe ia neiai. Hiəuvəuvehe tɨ Kumwesən sə trɨpkəkiri noien səvəi nərmama me pam. Hiəuvəuvehe tɨ nənɨmwi nərmama amasan me kɨno həuvehe mhatukwatukw pam.  
\v 24 \x - \xo 12:24 \xt Hip 8:6, 10:22, 1Tes 1:2, Jen 4:10\x*Hiəuvəuvehe tɨ Iesu sə ravi sɨmwɨn nərmama mɨne Kumwesən ia nəɡkiariien vi kɨnərihi tərini əknekɨn. Nənə hiəuvəuvehe tɨ netə sə kɨməvi tɨ noien ərəha raməɡkiari mani nəri amasan məpi raka nəfe nɨte Epel rani.   
\p
\v 25 \x - \xo 12:25 \xt Hip 2:1-3, Hip 10:26-29\x*Ro iamɨnhi irə kɨmiaha tihaməkeikei mhətui amasan kamo hieikuə a nɨreɡiien Kumwesən nəha raməɡkiari m kɨmiaha. Nəkur kupwən me nəha səməme heikuə a nɨreɡiien nəɡkiariien səvənhi sə iərmama ia təkure tɨprənə rani tɨ nəsuəpwiriien irəha, mətə ko həpkap mhə nəpɨn Kumwesən rərpwɨn noien ərəha səvənraha. Nənə trɨni mɨnuə kɨtaha seikuə a nɨreɡiien nəɡkiariien səvəi Kumwesən sə ruku pen fwe ia neiai muvehe mə trəsuəpwiri kɨtaha, tsəfo map nəpɨn trərpwɨn noien ərəha səkɨtaha?  
\v 26 \x - \xo 12:26 \xt Eks 19:18, Sam 68:8, Haɡ 2:6\x*Ia nəpɨn nəha fwe kupwən reri Kumwesən rɨməkiukiu ia tɨprənə, mətə təkwtəkwuni nəha in rəɡkiari m kɨtaha mɨni mə, “Nəpɨn riti mwi nəha ikɨn, iou takɨkiukiu mwi ia tɨprənə. Ia nəpɨn nəha rɨpko mhə tɨprənə əpa trɨkiukiu, neiai mwi trɨkiukiu.”  
\v 27 Nəɡkiariien nəha Kumwesən rɨməni mə, “Nəpɨn riti mwi,” nɨpwran i mə in trɨkiukiu ia narimnari me ia tɨprənə i səməme in rɨno mə truvehi raka irəha. Mətə narimnari me səməme həpwəh nɨkiukiuien irəha tuharə rerɨn.   
\p
\v 28 Ro pen pwəh səni tanak tɨ Kumwesən. Nari riti riwən ko rɨkiukiu ia nɨtətə sə in ramərɨmənu irə. Nənə in ruvəuvei pehe raka nɨtətə nəha m kɨtaha. Ramasan mə tsəfwaki min ia noien sə rerɨn raɡien tukwe ia nɨsiaiien mɨne nehekɨrien,  
\v 29 \x - \xo 12:29 \xt Dut 4:24, 9:3, Aes 33:14\x*tɨ nəri nə mə “Kumwesən səkɨtaha rəmwhen ia napw asori riti sə ramahi əmwesi narimnari me pam.”   
\c 13  
\s1 Nəvəhaɡien sampam  
\p
\v 1 \x - \xo 13:1 \xt Jon 13:34\x*Nokeikeiien i hiamokeikei piəvtaha me irə pwəh ramo a iamɨnhi irə.  
\v 2 \x - \xo 13:2 \xt Rom 12:13, 1Tes 4:9, Jen 18:1-8, Jen 19:1-3\x*Tihəpwəh nenouenouien mə tihətoni amasan tɨ iəpwɨspwɨs me səməme haməuvehe imwəmiaha. Nərmama nepwɨn fwe kupwən həno noien nəha, mhəuvehi puvnimwə naɡelo me nepwɨn ia nəkwai nimwə me səvənraha, mətə həreirei anan mə irəha naɡelo me.  
\v 3 \x - \xo 13:3 \xt Mat 25:36, Hip 10:34\x*Rerɨmiaha tramrhi nərmama səməme hamarə ia kalapus rəmwhen mə kɨmiaha mwi hiamarə ia kalapus kɨmiaha mɨnraha. Rerɨmiaha tramrhi nərmama səməme nərmama əpə me hamo irəha həreɡi rərəha anan ia nɨpwranraha. Rerɨmiaha tramrhi irəha tɨ nəri nə mə kɨmiaha mwi hiamreɡi rərəha ia nɨpwramiaha rəmwhen ia nirəha.   
\p
\v 4 \x - \xo 13:4 \xt Kal 5:19,21, Efes 5:5\x*Pwəh nərmama pam həsiai narəien səvəi pran mɨne iərman səməmi krouarə pəri. Iərman mɨne pran səməmi krauarə pəri irau trousiai napri pəriien səvənrau ia nəpɨn me. Iakani iamɨnhi irə tɨ nəri nə mə Kumwesən trərpwɨn noien ərəha səvəi nərman mɨne nɨpran səməme kamhəiri əpnapen irəha me uə səməme kamhakres irəha me.  
\v 5 \x - \xo 13:5 \xt 1Tim 6:8, Jos 1:5\x*Tihamarə mhəpwəh nokeikei pɨkien mane. Rerɨmiaha traməkeikei maɡien a tɨ narimnari me nəha hiaməuvehi rəmwhen tɨ nəri nə mə Kumwesən ruvəni raka mə,  
\q1 “Ko iapkəpwəh mhə ik,  
\q2 məpwəh nap rakaien ia niram nəpɨn riti.”   
\m
\v 6 \x - \xo 13:6 \xt Sam 27:3, 146:5\x*Ro iamɨnhi irə kɨtaha səukurən nɨniien nəɡkiariien i, mhəpwəh nəmkiəmkiien mə,  
\q1 “Iərɨmənu in iasitu səiou,  
\q2 ro pen iou iakəpwəh nehekɨrien.  
\q1 Nəfe iərmama rukurən noien miou?”   
\p
\v 7 \x - \xo 13:7 \xt 1Kor 4:16, Hip 6:12\x*Rerɨmiaha tramrhi nəmə asori me səkɨmiaha səməme haməkupwən mhahatən kɨmiaha ia nəɡkiariien səvəi Kumwesən. Hətərɨɡ ro mə hənəfarə irə mheste hemhə. Hətərɨɡ irə nənə mhəuvnhi nahatətəien səvənraha.  
\v 8 \x - \xo 13:8 \xt Efes 4:14\x*Iesu Kristo in ramo a iamɨnhi irə mɨne ia nərineiv, ipwet, nənə tramarə a iamɨnhi irə mɨne ia nuk nuk me mɨpko mhə sampam.   
\p
\v 9 \x - \xo 13:9 \xt Rom 14:17\x*Tihəpwəh nəseniien nahatənien vi me səpəmsəpə həvi raka kɨmiaha ia suatuk atukwatukw. Iakani iamɨnha irə tɨ nəri nə mə ramasan mə reri iərmama fwe imwə namasanien sə Kumwesən rauvei pehe auər a trasitu irə mo ruvehe mɨskai. Rərəha mə truvehe mɨskai ia natuakəmien me səvəi nəveɡɨnien. Natuakəmien me nəha həreirei nasituien ia nərmama səməme kamhesi pen.  
\v 10 Nɨfatə səkɨtaha rarə. Mətə pris me səməme kamho wok səvənraha fwe imwə ia nimwə tapolen, kɨpkəseni mhə irəha mə tuhani nəveɡɨnien riti ia nɨfatə nəha səkɨtaha.   
\p
\v 11 \x - \xo 13:11 \xt Lev 16:27\x*Ia noien səvəi pris asori anan səvəi nəkur Isrel, nəpɨn rousi əpune raka nərimɨru, nənə muvehi nɨten, muvnimwə fwe kwopun ikinan anan, nənə muvei pen m Kumwesən tɨ naikuas rakaien noien ərəha səvəi nərmama. Mətə kurirə irə həuvehi raka nɨpwrai nərimɨru nəha mhəuvehi mhəuvani əmwesi fwe iruə kwopun nərmama həpkarə mhə ikɨn.  
\v 12 \x - \xo 13:12 \xt Mat 21:39, Jon 19:17\x*Ia noien a mwi nəha, Iesu rɨməreɡi nəmisəien ia taon fwe iruə, mə ia nɨten atukwatukw in trəpərhi nərmama me səvənhi, mo irəha nəkur ikinan me.  
\v 13 \x - \xo 13:13 \xt Hip 11:26, 12:2\x*Ro iamɨnhi irə pwəh kɨtaha səuvən mhətoni in ia kwopun nəha fwe iruə, mhəreɡi rərəha kɨtaha min ia noien i nərmama həno aurɨs in.  
\v 14 \x - \xo 13:14 \xt Hip 11:10,16, Hip 12:22\x*Kɨmiaha hiəukurən. Ia təkure tɨprənə i taon atukwatukw riti səkɨtaha riwən sə tramarə rerɨn. Mətə kɨtaha samətui ia taon səkɨtaha sə trɨpkuvehe.   
\p
\v 15 \x - \xo 13:15 \xt 2Kron 29:31, Sam 50:14,23, Hos 14:2\x*Ro iamɨnhi irə ia nəpɨn me pam pwəh kɨtaha saməni irapw nəɡhi Iesu mə in Iərɨmənu səkɨtaha. Noien nəha rəmwhen ia nɨmwək mwəki nari kauvani ia təkure nɨfatə nɨpekɨn rapein amasan kauvei pen m Kumwesən tɨ nəɡnəɡɨniien in.  
\v 16 \x - \xo 13:16 \xt Fil 4:18\x*Tihəpwəh nenouenouien mə tiho noien amasan, nənə mhəriari səkɨmiaha me narimnari. Noien nəha mwi rəmwhen ia nɨmwəkmwəki nari kauvani ia təkure nɨfatə nɨpekɨn rapein amasan kauvei pen m Kumwesən rerɨn ramaɡien tukwe.  
\v 17 \x - \xo 13:17 \xt Esik 3:17, 1Tes 5:12\x*Tihaməkeikei mho nəkwai nəmə asori me səkɨmiaha nənə mhəsiai irəha. Irəha nəha hamətui amasan tɨ nɨmɨruien səkɨmiaha mhəpwəh napwɨsien, tɨ nəri nə mə irəha tuhaməkeikei mhəni irapw tɨ Kumwesən mə haməuvehi wok nəha mhəfo irə. Tihaməkeikei mho rerɨnraha raɡien tɨ wok nəha. Trɨni mɨnuə hiəpwəh noien rerɨnraha raɡien tɨ wok nəha, noien nəha ko rɨpkasitu anan mhə ia kɨmiaha.   
\p
\v 18 \x - \xo 13:18 \xt Wok Me 24:16, 2Kor 1:12\x*Tihaməkeikei mhəfwaki tukumaha. Kɨmaha iahəukurən amasan mə noien səkɨmaha ratukwatukw a, nənə iahokeikei anan mə tahamo a noien amasan ia nəpɨn me.  
\v 19 Iou iakokeikei anan mə tihaməkeikei mhəres Kumwesən mə iou takrərɨɡ pehe akwauakw a tukumiaha.   
\p
\v 20 Kumwesən in nukune nəmərinuien. In rɨno Iərɨmənu səkɨtaha Iesu Kristo rətui mwi ia nemhəien səvənhi. Iesu in iəmə asori sə ramətui amasan tɨ sipsip me səvənhi. Nɨten kɨnərihi tərini əknekɨn nəɡkiariien irə, nəɡkiariien i tramarə rerɨn.  
\v 21 Təkwtəkwuni iakaməfwaki m Kumwesən mə truvei pehe narimnari amasan me pam m kɨmiaha səməme tuho kɨmiaha hiəmwhen tɨ noien nəkwan. Iakaməres in mə ia nasituien səvəi Iesu Kristo in tramo wok ia rerɨtaha mamo nəfe noien ramasan ia nənimen. Pwəh nəɡnəɡɨniien ramevən tɨ Iesu ia nuk nuk me. Ouəh pwəh ro iamɨnhi.   
\p
\v 22 Piak me, iakaməres kɨmiaha mə tihəpwəh nəpou akwauakwien tɨ nɨreɡiien nəɡkiariien səiou iakamərpwi əknekɨn kɨmiaha irə, nəkukuə i iakɨmərai m kɨmiaha rəpwəh nəpwəmwɨsien.   
\p
\v 23 Iakokeikei mə tihəukurən mə piəvtaha nəha Timoti, irəha hənəseni raka in rier ia kalapus. Trɨni mɨnuə in truvehe akwauakw nənə kɨmrau min tarouvehe.   
\p
\v 24 Kɨmiaha tihəni tukwini ramasan səkɨmaha revən tɨ nəmə asori me pam səkɨmiaha mɨne nərmama me pam səvəi Kumwesən nə imwəmiaha. Piəvtaha me ia tənə Itali haməni ramasan tukumiaha.   
\p
\v 25 Pwəh namasanien tramarə tukumiaha pam.