\id MRK \h MAK \toc1 Mak imi tebe Yesus imi sang dola kosa uta ko \toc2 MAK \mt1 Mak imi tebe Yesus imi sang dola kosa uta ko \ib \ip \it Yesus iyo tam abiil tigiin unata, bii atol ulumi kup 25 umaak yak iinuta, Mak iyo suuk kon tem weng koyo dola ko God imi man Yesus imi sang uyo bogosa ko. Kale tinum bemi win uyo alop kale, Jon-Mak o agan-nuubip kale, siin uyo Jerusalam kugol fito-se kale, beyo Fita sino Fol sino ninggil tiine-bomta God imi ogok uyo ke-balata, Fita iyo Yesus imi intap intap numsa umi sang uyo baga-e-balata, Jon-Mak beyo tinangkan-bii-se ko. Kale Jon-Mak bemi aget fugunin uyo, Yesus imi sang uyo dola kolita, Rom kasel iyo Yesus imi weng bagamsa uyo utamin o age-nalata, suuk kon tem weng koyo dola kosa ko. Kale Rom kasel imi aget fugunin uyo, nuyo titil so kalaa age-nilipta, unang tinum migik iyo tiin molum o agan-nuubip kalaa age-nalata, Jon-Mak beyo dola ko bogo-nala e, “Yesus iyo titil so kale, unang tinum mafak ilin umkan unsip iyo telela imola mitam tambaliim ke-bilip e minte, sinik mafak so fengmin so uyo takan ke-e-bom no kemsa o,” age dola kosa ko. Kale kabo suuk kon tem weng koyo tikin kwep no sapta 16 lain 8 kwek diliit ke utamapta e, afungenip weng boyo kanube [.] daam fogolin kesu boyo tinum migik ita dola kosa kalaa age-namap ko.\it* \c 1 \p \v 1 Koyo ki God imi Man Tinum Yesus Krais imi weng tambal so kuguup tambal so kanum tiinan-bii-se umi sang uta bogobelan-temi kale, tinangku-silipta. \s1 Jon Baptis imi tebe unang tinum imi weng baga-emsa uta ko \sr Mat 3:1-12, Luk 3:1-18, Jon 1:19-28 \p \v 2 Kale profet Aisaya imi sugamiyok God imi suuk kon tem dola kosa uyo kam age-nala e, \pi1 “God iyo ilami Man imi bogobe-nala e, ‘Nagal kafin diim tinum beyo ulaa dulita, nimi kalaan tinum kelata, besiik daali no unang tinum iyo bogobe-nala, “Kamogim iyo tolon-tema kale, ibo ipmi aget tem uyo telelmipta o,” agan tam tam daage no \v 3 tinum binim iiban kugol ol-bom bogo-nala e, “Ilep tambal umaak telelamipta, Kamogim iyo yuut talak o,” age felep yak aget telelamin umi diim to bagan abe-salata minte, kapta aaltam umik tem unon-temap o,’ age God iyo ilami Man imi bogobesa o,” \m age Aisaya iyo dola kola nuubuta, ko tol mitam ti-suu kale, bomi sang tinangku-bom-silipta. \p \v 4 Boyo ok sam uga-emin tinum Jon Baptis imi sang uta kale, beyo no iibaan bagan kugol bom unang tinum iyo baga-e-bom-nala e, “Fupkela ipmi fengmin uyo kupka-nilip meng ok sam ugolipta, God iyo ipmi fengmin uyo kupkan kebela binimanuk o,” agan-bala e, \v 5 alugum Provins Yuudiya umi abiip maak maak kasel so e minte alugum abiip miton Jerusalam kasel so iyo, no Jon imi weng uyo tinangkamum o age-nilipta, tal afeta-bii ko Jon imi weng uyo tinangka-bom-nilip e, imi aget uyo fupkela ko-nilip e minte, God sino unang tinum so imi tiin diim uyo ilimi fengmin uyo kupkem daga-bom no ke-bilipta, Jon iyo tebe kulep te daak Jodan umi kumun tem to ok sam uyo uga-ema ko. \p \v 6 Kale Jon iyo (siin God imi profet ko age weng kem baga-emin tinum maak Elaija imi kuguup kanu-bii-se uta ku-nalata,) ilim tambal migimin binim kale, imi ilim mafak uyo kong ko age kamel umi kon uta butu faabelip uta migi-nala e minte, kao umi kaal uta ugaa ku ol tiil ko age let telela ko magal fildela ilim uyo nagat molu e minte, iman tambal uyo fala-nalata, kubuluum so at tem umi tin ok so uta un-bom no ke-bii-se ko. \v 7 Kale Jon iyo unang tinum iyo bogobe-nala e, “Ipmi tinum tolon-tema o age fen-bilip iyo naga ba kale, nisiik tilita, yagal aaltam nimi umik tem tolon-tema kale, beyo kamok miton kale, ita ita ke niyo kubagani nimkasa kalaa age-nilita, fitom tebepnebu kale, niyo fen tinum kale, niyo bagang-kale yang bemi miit tem uyo suk mo-nilita, imi yaan ilom sok uyo tiila kopmomi binim ko. \v 8 Kale niyo ok uta kulu-nilita, ipmi ok sam uyo uga-e-bii kuta, tinum tolon-tema bemi ok sam uga-eman-tema boyo fen ok ba kale, ilami Sinik Tambal ita tebe ipmi iibak tem aget mafak fugunin uyo telela kobela ibo atin tambalanan-temip o,” age Jon iyo baga-emsa ko. \s1 Jon tebe Yesus ok sam ugobesa uta ko \sr Mat 3:13-17, Luk 3:21-22 \p \v 9 Kale Jon iyo kanum-sala e, kota Yesus iyo Provins Galili umi abiip Nasaret ilota tal tamata, Jodan umi kumun tem kal Jon ita Yesus iyo ok sam ugobela e bole, \v 10 ok tem uyo kupkaa mitamta yuut kiit fenata e, abiil tigiin uyo tem kalo kolu e, God imi Sinik iyo uun abim ulutap ke-nalata, malaak Yesus imi diim uyo abela kalaa agela e bole, \v 11 abiil tigiin kwiit ilota God imi weng kwaala tulu kwek uyo bogo-nala e, “Kabo nimi Man bubul kale, niyo kapmi deng kup taban-bii o,” agela ko. \s1 Saatan tebe Yesus dup-kugumsa uta ko \sr Mat 4:1-11, Luk 4:1-13 \p \v 12 Kale kam agan-kala e, God imi Sinik iyo maak fagalin tap tal abata, Yesus iyo asit kup daala unan-bii iibaan bagan maak kubela kale, \v 13 no sep kugol bom-bala bii, am ulumi kup 40 kelata, Saatan tebe Yesus iyo dup-kugulita, Yesus beyo kuguup mafak umaak kanubela kalaa agon o age-nalata, dup-kugum yakyak kema ko. Kale Yesus iyo sep tolop atul kup tebesip so bom-bala e, ensel iyo tal-nilip e, Yesus iyo dong dogobe tiin mo-bom-nilip e, iman ifemip ko. \s1 Yesus imi kamaki Provins Galili kal ogok kufosa uta ko \sr Mat 4:12-17, Luk 4:14-15 \p \v 14 Kale tam ok sam uga-emin tinum Jon iyo (tebe King Herot imi kuguup mafak sang uyo baga-e-balata, Herot iyo tebe un tubulin kulula tal Jon iyo) sok de do dep daalip bom-bala e, Yesus iyo tal Provins Galili tal-nala e, God imi weng tambal umi sang uyo unang tinum iyo bogobe-nala e, \v 15 “God imi tebe unang tinum imdep tam ilami daam tem daa tiin molan-tema uyo mep tulu kale, ibo utamipta, God iyo numi fengam-nuubup uyo im-kuguman-tema kalaa age-nilipta, ipmi fengmin uyo kupkaa aget fupkela ko-nilipta, God imi weng tambal uyo aafen kalaa age imi ilak uta dolipta o,” age baga-ema ko. \s1 Yesus tebe aniing abumin tinum ninggil kalbinim imi bogobe-nala, “Nimi daang begepnelipta o,” agesa uta ko \sr Mat 4:18-22, Luk 5:1-11 \p \v 16 Kale am maak daanu e, Yesus iyo Galili Ok Muk umi kan tem ku-tele abe-bom-nala e, Saimon so ilami niing Andru so alop ita itama kale, alop bilip iyo aniing abu kulep no tolip saanin tinum kale, bilip iyo aniing abumin men uyo kwaalip daak ok tem abelu aniing fen-bilip kalaa age \v 17 Yesus iyo no alop bilip imi bogobe-nala e, “Nugumal ibaa. Ipmi ogok ke-bilip boyo kupkaa tilipta, nisino ninggil abe-bomta ogok migik maak kobe imdalita, aniing abum-nuubip kulutap kem tiine-bomta unang tinum iyo afeta imdep meng God imi miit tem daagamin o,” agela e, \v 18 alop iyo tolong do-nilip e, ilimi aniing abumin men uyo yuut bisat kupka-nilip e, Yesus imi daang begebe unip ko. \p \v 19 Kale Yesus iyo alop iyo imdep mep ko daage yang abomu, minte tinum alop maak ilimi bot tem katam kal ilimi aniing abumin men dalata taban unbu uyo bigina-bilip kalaa age itama kale, bilip iyo Sebedi imi man Jems so e minte ilami niing Jon so ita kale, \v 20 alop iyo bogobe-nala e, “Nugumal ibaa. Ipmi ogok ke-bilip uyo kupkaa tilipta, niso ninggil abe-bomta nimi ogok usiik maak kobelita, ogok kemin o,” agela e bole, alop iyo tolong do-nilip e, aalap Sebedi so Sebedi imi ogok ke-emin tinum so ita bot tem kutam kal imka-nilip e, alop no Yesus imi daang begebe daaginip ko. \s1 Tinum maak bemi diim kal sinik mafak uyo bii-suu uta ko \sr Luk 4:31-37 \p \v 21 Kale Yesus ninggil iyo no abiip maak Kapeneam kal bilip nala e, tam God imi ifin am kota Yesus iyo no Juda kasel imi ulotu am tam-nala e, unang tinum imi kafale-balata, \v 22 kumang muuna tala ke-nilip e, bogolip, “Bemi weng kafalemin kuguup uyo atin fen ugulumi migik kale, God imi aget fugunin uta dagaa ku uta-bom-nalata, nuyo fomtuup kafale-be kuta minte, numi ulo utamsip tinum kalip ita kanube nuyo fomtuup kafalebe-nimip binim o,” agan-kalip ko. \p \v 23 Kale ulotu am kutam uyo tinum maak sinik mafak tebe dufak daasa iyo kutam kal alba kale, kota sinik mafak ko tinum bemi diim alba iyo ol-bom-nala e, \v 24 bogola, “Nasaret kayaak Yesus kabo, nuyo intap nubelan o age-nalapta talap a? Kabo, tal nuyo ifak daali win binim kelin o age-nalapta, talap aga? Niyo katamita e, kabo God imi tinum ulaa kamdu-nala kamdala ti-salap kapta kalaa agebi o,” agela e minte, \v 25 Yesus isiik tebe sinik mafak beyo an-togon-bom bogobe-nala e, “Kabo sining age-nalap tinum beyo dupkaa yak iinaal o,” agela e, \v 26 kota sinik mafak beyo tebe-nala e, tinum beyo ilibe daala unba talba ke-bom fomtuup olan-kala e, kota dupkaa yak iina ko. \v 27 Kale unang tinum iyo alugum kumang mo-nilip e, ipkumal migik iyo daga una tala ke-bom bogo-nilip e, “Koyo intaben umaak mitam tulu a? Beyo kuguup ugulumi migik maak kwep tal nuyo kafale-be kale, beyo fen tinum kuta, bemi titil uyo tii kale, sinik mafak bilip iyo fomtuup bogobe-nala e, ‘Yak iinin o,’ agelata, imi weng uta tinangkan-bilip kuba,” agelip ko. \v 28 Kale Yesus imi win uyo yuut yak Provins Galili umi alugum abiip maak maak uyo yakyak ke senganu ko. \s1 Yesus tebe Fita imi alol telela kola bam daasu uta ko \sr Mat 8:14-15, Luk 4:38-39 \p \v 29 Kale kota Yesus so Jems so Jon so okumop man migik migik so ninggil iyo tam ulotu am uyo kupka-nilip e bole, daage no abe tam Saimon so Andru so alop imi am uyo tam abomu e, \v 30 Saimon imi alol uyo kaal mimin tebepmu mafak umo-bom bet diim kal albu kalaa age-nilip e, kota Yesus iyo yuut bogobelip e, \v 31 Yesus iyo tal unang bomi sagaal uyo waafuu kufola fen molu e, kota umi kaal mimin uyo binimanepmu e, asok uta tebe-nulu e, bilip imi iman uyo telela kobelu ko. \s1 Ataan, tem iinon o agan-sulu Yesus tebe unang tinum kwiin tagang telela imosa uta ko \sr Mat 8:16-17, Luk 4:40-41 \p \v 32 Kale bom-bilip ataan uyo, tem iinon o agan-sulu e, (God imi ifin am uyo binimanu kalaa age-nilipta,) abiip kasel iyo unang tinum mafak ilin so unang tinum sinik mafak tebe ifak dagan unsu so iyo alugum fakamo Yesus imi finang telemip kale, \v 33 abiip kasel unang tinum kwiin tagang iyo tebe Yesus imi alba kutam umi amitung uyo bugulip ko. \v 34 Kale Yesus iyo tebe-nala e, unang tinum kwiin tagang iyo, kanumin kanumin mafak ilin umobip iyo telela imka-bom-nala e minte, sinik mafak iyo fot tebela yak iine-bom no kemip kale, Yesus iyo utamata e, sinik mafak iyo nitamipta, beyo God imi ulaa dula kamok kesa tinum ita kalaa nagebip kalaa age-nalata, bogobe-nala e, “Ibo nimi sang uyo bagamin ba o,” age-nala e, sinik mafak iyo fegelebela ko. \s1 Yesus imi yakyak ke-bom-nala unang tinum weng baga-em tiinemsa uta ko \sr Luk 4:42-44 \p \v 35 Kale tam am daan daan ti-sulu e, kota Yesus iyo fen tam abe no tinum binim iibaan kugol God iyo aman duga-ema ko. \v 36 Kale Saimon so ilami ipkumal so ninggil iyo fenta utamipta, Yesus iyo imkaa una kalaa age-nilip e, igil Yesus imi umik tem daage no \v 37 abomu, alba kalaa age-nilip e, bogobelip, “Kabaa. Unang tinum kwiin tagang iyo, dong daga-emal o age-nilipta, talta kapmi fen-bilip o,” agelip e minte, \v 38 Yesus isiik bogobe-nala e, “Niyo alugum abiip maak maak kalip imi weng kupka-eman o age-nilita, talbi kale, unang tinum ko tal nimi fen-bilip bilip iyo weng uyo kupka-e-maansi kale, imka-nulupta, yak abiip migik migik isiik weng uyo kupka-e-bilita, ninggil unum o,” agela ko. \v 39 Kale alugum Provins Galili uyo yakyak ke-bom-nala e, ilimi ulotu am kutam kal weng uyo baga-e-bom-nala e, sinik mafak unang tinum imi diim albip iyo fot tebe-bom no kem tiinema ko. \s1 Tinum kaal mafak kesa maak tala Yesus tebe telela dosa uta ko \sr Mat 8:1-4, Luk 5:12-16 \p \v 40 Kale tam tinum kaal mafak kesa maak ipkumal tebe fot tebelip yang sep kugol nuuba iyo Yesus imi finang tal-nala e, kamok king imi weng umka-emin umi kuguup uta ku-nala e, tal katuun duung fegela daak ton Yesus iyo fomtuup daga-nala e, “Kabo tii kale, dong dogopnelan o agelap umdii, nimi kaal mafak koyo telela kopne-namap o,” agela ko. \v 41 Kale Yesus iyo tinum beyo fomtuup du-filin daa imi sagaal uyo kwep yak tinum bemi kaal diim uyo daa bogobe-nala e, “Aa. Niyo dong dogopkelan o ageta kale, kaa telela kamoli tambalanap o,” agela e bole, \v 42 tinum bemi kaal mafak uyo maak fagaa binimanepmu tinum kasagim kela e, \v 43-44 kota Yesus iyo weng uyo fomtuup bogobe-nala e, “Kabo koyo no tinum imi diim uyo ki nimi kanupkeli bomi sang uyo baga-emin ba kale, kupkaa unap ki no pris ko age tinum amem imi diim kal kapmi kaal uyo kafalebelapta, katamata, kabo ko atin tambalanap kalaa agelata, kabo Moses imi sugayok weng kwep daasa uta ku waafu-nalapta, mufekmufek maak God iyo kobe-nalap, ‘Suguul o,’ agelapta, unang tinum iyo katamipta e, aafen ko tambalanap kalaa age-nilipta, asok kamdep meng daalin o,” age bogobe-nala e, daala una ko. \v 45 Kuta tinum beyo abe-bom-nala e, Yesus imi tebe kaal mafak telela doba umi sang uyo kupkem daga-bom-nala e, weng kwaala unu tulu ke-balata, Yesus iyo utamata e, unang tinum kwiin tagang iyo telemip kalaa age-nalata, tam abiip maak maak kem unoma binim kupkaa tam tinum binim iibaan kugol bom-bala e, alugum abiip maak maak umi unang tinum iyo Yesus imi finang uyo keng-tele tele-bala keng-tele tele-bala kemip ko. \c 2 \s1 Yesus tebe tinum maak magal fagaa kubesu nala telela dosa uta ko \sr Mat 9:1-8, Luk 5:17-26 \p \v 1 Kale Yesus iyo kugol bom sinan-nak-be nala e, asok kupkaa daage no abiip Kapeneam no-nala e, am kal bom-balata, abiip kasel iyo tolong dolipta e, Yesus iyo tal am kal alba o agan-bilip kalaa age-nilip e bole, \v 2 unang tinum kwiin tagang talta am uyo dongen binim kelip e, tinum maagup iyo maak dogobeta amitem ilep uyo mitam toloma binim kelu e, Yesus iyo God imi weng uyo baga-ema ko. \v 3 Kale tinum kalbinim maak iyo ipkum tinum maak magal fagaa kubesu iyo daalip ilet tem iina duptamo, Yesus imi finang unum o age ade dep tilip kuta, \v 4 utamipta, Bei. Unang tinum tebeta abiin uyo alugum bugubip kota, dogobeta nuyo dep no Yesus imi miit tem mep so uyo unon-temaalup kalaa age-nilipta, yak abe dep tam am kon al tam-nilip e, am kon uyo fagagan ke-nilip e, tinum iyo ilami ilet diim kal agaal unba kale, ilet kusino agol kup sok dup-dii daalip unanbu daak Yesus imi miit tem abela e, \v 5 Yesus yagal itamata e, tinum ninggil iyo utamipta, Yesus iyo tii nugum beyo telela dolan-tema kalaa agan-bilip kalaa age-nala e, tinum magal fagaa kubesu imi bogobe-nala e, “Nugum kabaa. Niyo kapmi fengmin uyo alugum kupkan kepkeli binimanu o,” agela ko. \p \v 6 Kale ulo utamsip tinum iip maak maak iyo kutam kal tonbip kale, ilimi aget uta kup fugun-bom-nilip e, \v 7 “Intaben o ageta tinum beyo weng boyo baga-bom God imi win uyo kufak daga-e-be a? Kafin diim tinum iyo maak tebe-nalata, unang tinum imi fengmin uyo kupkan kebe-nama binim kale, God maagup ita kup tii unang tinum imi fengmin uyo kupkan kebela biniman-numu o,” agan-kalip ko. \v 8 Kale Yesus iyo ilami aget fugunin uta utamata e, bilip iyo kanupmin aget boyo fugun-bilip kalaa age-nalata, bogobe-nala e, “Intaben o ageta ibo kanupmin aget boyo fugun-bilip a? \v 9 Niyo intaben mufekmufek uta maak kanubelita, ibo yuut nitamipta, beyo dam bagan-be kalaa nagelan-temip a? Niyo tinum kemi bogobe-nili, ‘Kapmi fengmin uyo kupkan kepkeli o,’ agon-temi uyo, ibo bogopne-nilip, ‘Nuyo boyo nulumi tiin fala utamin-tem kelup kale, kabo bisop bagan-balap o,’ agelan-temip kale minte, niyo tinum magal fagaa kubesu kemi bogobe-nili, ‘Fen-nalap kapmi ilet dalaa ko-nilip kamtamo tilip uyo kwep unaal o,’ ageli fenan-tema uta, ibo utamipta, boyo dam bagan-be kale, beyo tii fengmin uyo kupkan kepmoma kalaa nagon-temip ko. \v 10 Kale ipkil utamin. Niyo Mo Tibil imi Man kale, nimi titil kiim uyo kafalebelita, ibo utamipta e, beyo bisop baganbaala kale, kafin diim alba koyo, beyo tii unang tinum imi fengmin uyo kupkan kepman-tema kalaa nagelan-temip o,” agan tolom-nala e minte, \v 11 tinum magal fagaa kubesu bemi bogobe-nala e, “Kabaa. Fen-nalap kapmi kamtamo tilip umi ilet uyo kuptamo-nalap kalapmi am iinaal o,” agela e bole, \v 12 alugum albip bilip imi tiin diim kugol tinum beyo yuut fen mitam abe-nala e, ilami ilet uyo kuptamo tam iina utam kumang mo-nilip e, God imi tok baga-bom deng kup tebe-bom bogo-nilip e, “Nuyo kanupmin kuguup boyo sugamiyok uyo maak utamsaalup o,” agan-kalip ko. \s1 Yesus tebe Livai imi bogobe-nala, “Nimi daang begepnelapta o,” agesa uta ko \sr Mat 9:9-13, Luk 5:27-32 \p \v 13 Kale Yesus iyo asok tam abiip abe-nala e, no ok muk bomi kan tem ko no tama e, asok unang tinum kwiin tagang iyo tal imi diim tal tamip e, kafalem-siit imka-nala e, \v 14 yak abe abe-bom-nala e, tam Alfius imi man Livai ita atama kale, beyo takis mani kwaamin tinum kale, ilami ofis kutam kal tonba kalaa age Yesus iyo bogobe-nala e, “Nugum kabaa. Kapmi ogok ke-balap boyo kupkaa talapta, niso ninggil abe-bomta nimi ogok usiik maak kopkelita, ogok kemal o,” agela e bole, tam fen-nala e, Yesus imi daang begebe una ko. \p \v 15 Kale Yesus ninggil iso Livai so iyo ofis uyo kupkaa no Livai imi am kal iman unan-kalip ko. Kale takis mani kwaamin tinum kwiin tagang sino e minte kuguup mafak waafulin unang tinum migik sino iyo suun kup Yesus imi daang begebelip tiinan-bomip kale, kota kwiin tagang iyo tam Yesus sino imi okumop man sino ton-bom iman unan-kalip ko. \v 16 Kale tam ulo utamsip tinum iip maak maak bilip iyo Falosi kale, bilip iyo Yesus iyo atamipta e, Yesus iyo tam takis mani kwaamin tinum so e minte kuguup mafak waafulin unang tinum migik so iman unan-bilip kalaa age-nilip e, kota Yesus ilami okumop man imi bogobe-nilip e, “Yesus bemi tebe takis mani kwaamin tinum so kuguup mafak waafulin unang tinum migik so iman unan-be boyo mafak o,” agelip \v 17 Yesus iyo weng boyo tinangku-nala e, kota Falosi iyo do weng maak bogobela, “Tam tinum tambal albip iyo dokta imi finang uyo unon-temaalip kale minte, fen tinum mafak albip ita kup dokta imi finang uyo unon-temip kale, ulutap mungkup, unang tinum bogo-nilip, ‘Nuyo fengmin binim kale, tol kup unang tinum o,’ agan-bilip ita niyo tal dong daga-e-bilita, imi aget uyo fupkela ko God imi ilak uyo dolin o ageta tisaali kale, unang tinum bogo-nilip, ‘Nuyo fengmin unang tinum o,’ agan-bilip bilip ita niyo tal dong daga-e-bilita, imi aget uyo fupkela ko God imi ilak uyo dolin o ageta ti-sii o,” agan-kala ko. \s1 Unang tinum tal unan-kalin falamin umi sang Yesus imi dagasip uta ko \sr Mat 9:14-17, Luk 5:33-39 \p \v 18 Kale am maak daanu e, ok sam uga-emin tinum Jon Baptis imi okumop man sino Falosi so iyo unan-kalin uyo fala-bom beten ke-bilip e, unang tinum maak tal Yesus imi daga-nilip e, “Jon Baptis imi okumop man sino Falosi imi okumop man so imi kuguup uyo, iip maak umi beten kemum o agelan-temip uyo, bilip iyo unan-kalin uyo fala-bom-nilipta, fomtuup beten kem-nuubip kuta minte, kapmi okumop man bilip ita unan-kalin uyo falamin binim, beten uyo kem-nuubip bota, intaben o age-nilipta, bilip iyo unan-kalin uyo falam-nuubaalip o?” agelip e minte, \v 19 Yesus iyo bilip imi weng uyo yan kebe-nala e, ilami kaanan-tema umi sang uyo felep yak tinum unang kulan-tema imi diim to bogobe-nala e, “Tam tinum iyo unang kulan-tema uyo, tinum ilo iyo tebe iman fuu-bom unan-bom deng tebeman-temip ko. Kanuman-temip kota, tinum migik iyo felepmuta, bogobe-nala e, ‘Ibo deng tebe-bom unan-kalin ba kale, aget iluum uyo tebe-bom unan-kalin uyo falamin o,’ agelan-tema bele ki? Umbae. Tinum ilo iyo utamipta, nugum iyo nuso alba kalaa age deng tebe-bom-nilipta, iman uyo unan-kalon-temip ko. \v 20 Kuta biilan-temu kutop uyo, waasi iyo tebe tal-nilip e, bilip imi ipkum iyo aafuu dep unip kalaa age-nilipta, ipkumal iyo aget iluum tebebeluta, unan-kalin uyo falalan-temip o,” age Yesus iyo do weng uyo baga-ema ko. \p \v 21 Kale Yesus iyo (Juda kasel iyo itamata e, ilimi siin kuguup uta fomtuup waafusipta, nimi kamaa kuguup uyo waafulaalup o agan-bilip kalaa age-nalata,) asok do weng alop maak bogobe-nala e, “Unang uyo felepmuta, kamaa ilim fangaa kwep tal diing daa kolin-tem albu uyo maak ugaa ku kwep yak siin ilim fengela tebebu umi diim daa bigilan-temu a? Umbae. Kanupman-temu bole, diing daa kolan-temu uyo, kamaa ilim uta alula kolan-temu kale, ilim kup-diilu fonganu asok migilan-temu uyo, nagat moluta, siin ilim uta yuut balata tebe bigi koluta, tem kiim kelan-temu ko. \v 22 Aa mungkup ulutap kale, tinum iyo meme kaal siin dalaa kwep daala fonganbu umi tem ku-tele kamaa umi wain ok ko age sok dum ok uyo ilu kola dongenu kalaa age-nala e, sok ku tem uyo de ko-nala e, kwep tal am daala umdii, siit-nuluta, ok uyo fitin unom-nuluta, meme kaal totanin boyo yuut nagat mo bigin-nuluta, ok uyo singkam daa daaginon-temu e minte, kaal uyo mafagan-nuluta, fengela tebelan-temu no kale, tinum iyo, kamaa umi wain ok uyo ilu kolan o agela umdii, meme kaal uyo kamaa dalaa kwep daala totanin binim albu uta kup ku-nalata, wain ok uyo ilu kwep tal daalan-tema bota tambaliim nan-temu o,” age Yesus iyo do weng alop boyo baga-ema ko. (Kale do weng alop boyo bogo-nulu, “Niyo, kamaa kuguup kwep tal ipmi siin kuguup uyo anung tifipman o ageta tisaali kale, niyo kamaa kuguup uyo kwep tilita, uta tele waafulin o ageta kwep ti-sii o,” age-suu ko.) \s1 God imi ifin am daan-bom-bulu ogok kemin umi sang uta ko \sr Mat 12:1-8, Luk 6:1-5 \p \v 23 Tam God imi ifin am ko age ulotu am maak daanu e, Yesus so ilami okumop man isino iyo rais ko age wiit ilang umi iibak tem miton kutop-tele ninggil dagaa dep unip ko. Kale ilami okumop man iyo abe-bom-nilip e, iman tep tebepmu e, wiit san uyo ugu kulu-nilip e, unan tam tam abe-bilip e, \v 24 Falosi iip maak maak iyo Yesus imi bogobelip, “Kabaa. Kabo tinangku-salapta. Numi ulo uyo bogo-nulu e, ‘Ibo God imi ifin am uyo iman fagan-bii kulep telemin ba o,’ agesu kuta, intaben o age-nilipta, kapmi okumop man iyo wiit boyo uga-bomta unan-bilip a? Bilip iyo numi ulo uyo kufak dagan-bilip o,” agelip e, \v 25 minte Yesus isiik bogobe-nala e, “Ibo God imi suuk kon tem weng tikim-nuubip boyo dagaa kusaalip aga? Sugamiyok uyo Devit isino ilami waasi dinan-kalin tinum isino ninggil imi iman binimanepmu iman tep tebepmu bom-nilip uyo, Devit iyo intaben nusa a? \v 26 Ulotu umi ulo uyo bogo-nulu e, ‘Tinum unang ibo pris ko age tinum amem imi bret fuu kulep no God imi kobelum o ageta God imi am kutam tom-nuubip boyo unan-kalin ba ko. Boyo amem kale, tinum amem ita kup unan-kalin o,’ agesu kuta, Abayata imi mitam tinum amem imi kamok miton ko age hetpris ke bom-bala kota, Devit iyo God imi am kutam uyo no-nala e, tinum amem iyo iman amem umi sang dagala tinum amem iyo du-filin daa iman amem uyo kopma e, Devit iyo atuk fagaa ku une-nala e, atuk uyo ku ilami waasi dinan-kalin tinum iyo kopma unesip ko. Kale ninggil bilip iyo ulo uyo ilo kosip kuta, ibo bogo-nilip, ‘Boyo kuguup mafak kanubesip o,’ agan-nuubaalip kuba. Kale intaben o age-nilipta, nimi okumop man iyo iman tep tebepmu kanu-bilipta, ibo bogobe-nilip, ‘Boyo kuguup mafak kanu-bilip o,’ agan-bilip a? \p \v 27 “Sugamiyok God imi unang tinum telela imosa uyo ki, ilami ifin am umi aget uta kup fugun-bom-nalata, telela imosaala kale, God imi aget fugunin uyo, ifin am boyo tebe unang tinum imi dong daga-emuk o age-nalata, ilami ifin am boyo telela kobesa kale, \v 28 Mo Tibil imi Man niyo alugum mufekmufek umi tiin molin tinum e minte, God ilami ifin am umi tiin molin tinum no iyo kalbi kale, niyo tii unang tinum imi bogobe-nili, ‘God imi ifin am diim kagal ibo bo kanumin o,’ age-nimi o,” age Yesus iyo Falosi imi baga-ema ko. \c 3 \s1 Ifin am maak daan-bom-sulu Yesus tebe tinum sagaal milii fuulanebesa imi telela dosa uta ko \sr Mat 12:9-14, Luk 6:6-11 \p \v 1 Kale Yesus iyo asok no Juda kasel imi ulotu am maak tam una kale, tinum maak sagaal milii fuulanebesa iyo kugol alba kale, \v 2 Falosi kutam albip iyo aget fugun-bom-nilip e, “Yesus iyo tele atama-bomta, numi ulo uyo ilo ko-nala God imi ifin am daanbu diim kagal tinum beyo telela dola kalaa agelup umdii, dep no weng telelmin diim daa dupkem daalum o,” agan-kalip ko. \v 3 Kale Yesus iyo tinum sagaal milii fuulanebesa bemi bogobe-nala e, “Kabo fen tal miton kagal molal o,” agelata, tal mola e, \v 4 Yesus iyo Falosi bilip imi daga-nala e, “Numi ulo uyo bogo-nulu, ‘Kabo God imi ifin am daanu uyo unang tinum iyo dong daga-emal o,’ agesu bele, ‘Ifak dagamal o,’ agesu a? Bogo-nulu, ‘Kabo unang tinum mafak ilin iyo telela imolap waalanamin o,’ agesu bele, ‘Imkalap kaanamin o,’ agesu o?” agan-be kuta, weng sining agelip ko. \v 5 Kale Yesus iyo kugol mo-bom alugum iyo tele itaman tiine-bomta e, bilip iyo God imi weng uyo tinangkulaalup o agan-bilip kalaa age-nala e, imi aget tem uyo mafaganepmu e minte, olsak kup deebe no keluta, Yesus iyo tinum sagaal milii fuulanebesa bemi bogobe-nala e, “Kapmi sagaal uyo tifi kolal o,” agela e, tinum imi sagaal uyo tifi kola e, tambalanepmu ko. \v 6 Kale Falosi iyo yuut tam abe no tamip King Herot imi tinum iso ninggil weng tegen-bom-nilip e, “Yesus beyo dogobeta angkolup kaanak o,” age tegenip ko. \s1 Unang tinum kwiin tagang imi tal Galili Ok Muk daang diim e tisip uta ko \p \v 7 Kuta Yesus so ilami okumop man so ninggil iyo imkaa tam abe top Galili Ok Muk unip e bole, Provins Galili unang tinum kwiin tagang iyo Yesus imi daang begebe unip e minte, Provins Yuudiya kasel so, \v 8 Jerusalam kasel so, Provins Idumea kasel so, yak Ok Jodan milii kasel so, abiip Taya so abiip Saidon so umi mep so so ko nin unang tinum kwiin tagang iyo Yesus imi alugum kuguup kanu-be umi sang uta tinangku-nilip e, dagaa kulep imi finang tilip ko. \v 9-10 Kale tal tamip e, unang tinum kwiin tagang iyo telela imka-bala e, unang tinum mafak ilin iyo, sagaal kulep yak melebelupta, nuyo telela imolak o age-nilipta, tala tala ke bugulip e, Yesus iyo itamata e, unang tinum ibolip kalip ita tebe nimdek kabilalan-temip kalaa age-nala e, ilami okumop man imi bogobe-nala e, “Ibo bot umaak kupne tal mep so ku daalipta o,” agela ko. \v 11 Kale sinik mafak bilip iyo Yesus imi atamip uyo, bilip iyo kamok imi weng umka-emin umi kuguup uta ku-nilipta, ilimi katuun duung uyo fegela daak Yesus imi miit tem kube suk mo kalaak fen ol-bom-nilip e, “Kabo God imi Man o,” agelip e minte, \v 12 Yesus iyo fomtuup bogobe-nala e, “Ibo, ‘Beyo God imi Man o,’ age-nilip nimkem dagamin ba o,” age-nala e, sinik mafak bilip iyo fot tebela yak iinemip ko. \s1 Yesus tebe ilami dong daga-emin tinum tuluun kal ulusa uta ko \sr Mat 10:1-4, Luk 6:12-16 \p \v 13-14 Kale Yesus iyo yak abe tam amdu tigiin maak tam una kale, beyo tinum tuluun kal maak, ita o age ulu-nalata, bilip ita olabela tilip e, bogobe-nala e, “Ibo nimi kalaan tinum kelip kale, niso nip kale, ipta kululi God imi weng tambal uyo unang tinum iyo baga-e-bom-nilip e minte, \v 15 titil kobeli uta ku sinik mafak tebe unang tinum ifak dagan unsip iyo fot tebe-bom no kemin o,” age-nala e, ulula ko. \v 16 Kale tinum tuluun kal bilip imi win uyo kalbu kale, tam Saimon imi win migik uyo Yesus ita, “Fita o,” ageba yagal, \v 17 minte Sebedi imi man Jems so ilami niing Jon so alop bilip imi win migik uyo Yesus ita bogobe-nala, “Boaneges ko age tumuun fagabu ulutap o,” agela alop igil \m \v 18 minte Andru yagal, \m Filip yagal, \m Batolomyu yagal, \m Matyu yagal, \m Tomas yagal, \m minte asegim Jems beyo Alfius imi man kale, yagal, \m Tadius yagal, \m asegim Saimon Rom kasel itafinonin tinum yagal, \m \v 19 minte Yesus imi dupkem daala angkolan-temip tinum Keriot kayaak Judas yagal no ninggil kalip ita ulula ko. \s1 Bilip iyo bogo-nilip, “Saatan ita Yesus iyo dong daga-e-balata, ogok ke-be o,” agesip uta ko \sr Mat 12:24-32, Luk 11:14-23, 12:10 \p \v 20 Kale Yesus ninggil iyo tam am iinip e, unang tinum kwiin tagang iyo asok tal ibolipta, ninggil iyo dogobeta iman uyo une-nimip binim kelip ko. \v 21 Kale Yesus ilami duup-afin iyo boyo tinangku bogo-nilip e, “Beyo ilum ilum bii tonsa kale, kota no Yesus iyo ulaa dep tulum o,” age-nilipta, tilip ko. \p \v 22 Kale ulo utamsip tinum abiip miton Jerusalam ilota tal albip iyo bogo-nilip e, “Sinik mafak imi kamogim Belsebul ko age Saatan iyo Yesus imi diim kal bom-nalata, dong daga-e-balata, beyo unang tinum sinik mafak imdugan unsu ita fot tebela yak iinan-bilip o,” agan-kalip ko. \v 23 Kale Yesus iyo unang tinum tal ibolip bilip iyo olapma tal ilami mep so tilip e, weng felep yak ku to dek ku to ke-bom bogobe-nala e, “Saatan iyo dogobeta sinik mafak migik ilami ogok ke-emin iyo fot tebela yak iinoma binim ko. \v 24 Abiip maagup uyo bigi ko miit alop kelu alop igil dinan-kalip umdii, kulip imi titil fagaa tambaliim bomip uyo kota imi titil umdii binimanan-temu e minte, \v 25 ulutap mungkup, unang tinum am maagup albip iyo suun wengaal digin-bom dinan-kalin kup kemip umdii, maagup tambaliim nan-temaalip binim kale, igil bigi ko una tala ke no kelan-temip kale, \v 26 ulutap Saatan so ilami sinik mafak so ulimal igil waasi kebina tala ke bigi ko miit alop ke dinan-kalip nimnam, ulimal kulip iyo titil fagata tambaliim albaalip e minte, bilip imi titil uyo, binimanepman o angbu no kuta ko. \p \v 27 “Tinum dogap ita tam tinum titil tebesa imi am unom imi mufekmufek uyo dugubelan o agela umdii, yuguut unin beyo tebe kamaki kugol tinum titil tebesa beyo sok de do-nalata, kaal binim tam-nalata, imi mufekmufek uyo dugubelan-tema ko. \p \v 28 “Kale niyo weng koyo tuluun baga-e-bii kale, tinangku-silipta. Tinum dogap ita kuguup mafak ke-bom weng mafak baga-bom ke-boma nala imi aget uyo fupkela ko imi kuguup mafak ke-be uyo kupkala umdii, God iyo tebe bemi kuguup mafak ke-boma boyo tagaa kupkan kebelan-tema kale minte, \v 29 tinum dogap ita God imi Sinik Tambal imi sang bogobe-nala, ‘Belsebul ko age sinik mafak imi kamok ita tebe Yesus iyo dong daga-e-be o,’ agelan-tema uta, God imi Sinik Tambal imi win uyo kufak daabela kalaa age-nalata, God iyo tebe bemi fengmin boyo tagaa kupkan kebelan-temaala kale, fengmin bomi yuum uyo kupkabelata, bemi diim kal suun kup nan-temu o,” age Yesus iyo ulo utamsip tinum imi baga-ema kale, \v 30 boyo dok umi magam uta ba kale, bilip iyo bogo-nilip, “Beyo sinik mafak iyo bemi diim kal alba o,” agelip bomi sang uta Yesus isiik yan kebe baga-ema ko. \s1 Yesus imi ogen so nagalal so imi, Yesus atamum o age tisip uta ko \sr Mat 12:46-50, Luk 8:19-21 \p \v 31 Kale Yesus imi ogen so nagalal ninggil so iyo tal-nilip e, abiip kutam kal mo-nilip e, weng kwaalip am kutam iinu e, “Numi finang talaal o,” agan-kalip e, \v 32 unang tinum kwiin tagang iyo tonan tiinan-bii Yesus iyo fufala dubak mobip kale, bogobe-nilip e, “Nugum kabaa. Kapmi kogen so nagalal so uptil iyo talta, kapsino weng maak bogolum o ageta talta abiip katam kal mobip o,” agelip e minte, \v 33 Yesus isiik unang tinum bilip imi daga-nala e, “Iyo waanta nimi aben so nimi nagalal so o?” age-nala e, \v 34 tonbip iyo itaman tiine-bom bogo-nala e, “Kalip ita nalami aben so nagalal so ilitap kale, \v 35 unang tinum iyo dogap ita God imi bogo-nala, ‘Bota kanumin o,’ agan-be uta kup waafulip umdii, bilip ita nimi nengal, niingal minte aben no ilitap o,” agela ko. \c 4 \s1 Yesus imi tebe felep yak tinum wiit san fagagamin umi diim to-bom do weng baga-emsa uta ko \sr Mat 13:1-9, Luk 8:4-8 \p \v 1 Kale Yesus iyo daage top Galili Ok Muk daang diim kugol asok dubak kobe unang tinum iyo kafale-bomta utamata e, unang tinum kwiin tagang iyo tala tala ke fufala namak molip kalaa age-nala e, tam bot maak ok daang kun diim kugol albu bomi tem kutam kal tona e, unang tinum kwiin tagang ita minte mek ok daang diim kal mo no kelip e, \v 2 weng kwiin tagang uyo felep yak ku to dek ku to ke-bom kafale-bom-nala e, do weng maak bogobe-nala e, \v 3 “Ibo tinangku-silipta. Tam tinum maak iyo rais ko age wiit umi san uyo kulep no ilanggiip kugol segelaman o age-nalata, una kale, \v 4 san uyo kulep no segelam tiine-bala e, san iip maak uyo daak ilanggiip umi ilep kem diim kubelu e, uun tebe tal unelip ko. \v 5 Minte tam ilanggiip bomi kafin atuk maak uyo tuum tagang ke-nulu e minte, tol uta katip no kale, san iip maak uyo daak kanupmin kafin bomi diim abelu kale, tuum tip diim uyo tol katip so kale, maak fagaa bigin mitam tebelu kuta, \v 6 timtim uyo fomtuup daak bigilin-tem kale, ataan mimin tebe wiit san boyo fuulu ken tebe-nulu e, datan kaanu ko. \v 7 Minte san iip maak uyo daak ifuul mafak umi iibak tem abelu e, ifuul mafak uta uta kelu e, wiit uyo ditutan mafagan-nulu e, dogobeta tambaliim abu-numu binim kelu ko. \v 8 Minte san iip maak uyo daak kafin tambal diim abe-nulu e, tambaliim bigin tebe te tam sengan-nulu e, abu-bii ko-nulu e, talkun kun maagup diim kwegal iip maak uyo 30 abulu e minte, iip maak uyo 60 abulu e minte, iip maak uta 100 abulu no kelu ko. \v 9 Kale ibo tolong kom ba kale, tolong tambal kale, weng ko bogobeli boyo tele tolong do-nilipta, dagaa kulin o,” age Yesus iyo baga-ema ko. \s1 Yesus imi suun kup felep yak ku to dek ku to ke-bom baga-emsa umi kuguup umi sang uta ko \sr Mat 13:10-17, Luk 8:9-10 \sr (Jon 12:36-43, Ap 28:26-27, 1 Kor 2:10) \p \v 10 Kale bii Yesus ilasinon kela uyo, ilami okumop man tuluun kal so e minte tinum iip maak maak Yesus iso maagup albip so iyo tebe-nilip e, do weng iip maak maak umi sang uyo dagalip e, \v 11 Yesus isiik bogobela, “Siin uyo God iyo unang tinum ilami daam tem mitam tilip tiin molan-tema umi sang uyo alugum baga-emsaala kale, atuk uta kup kale, kamano koyo God yagal ipmi aget tem uyo bam daabela ipkil utamipta e, Yesus imi do weng ko baga-e-be bomi magam uyo tam God imi daam tem unup tiin molan-tema umi sang uta kalaa age utabip kuta minte, unang tinum God imi ilak dolin binim kesip iyo niyo tebe do weng uta kup baga-em-nuubi ko. \v 12 Kuta unang tinum God imi ilak dolin binim kesip iyo ki nimi ogok telela-bii boyo ilimi tiin fala utaman-nuubip kuta, imi aget tem uyo maak bam daabesaalu binim e minte, ilimi tolong alop uyo nimi weng boyo tolong dugan-nuubip kuta, iyo utamipta, weng bomi magam uyo kulbu kalaa age-nilipta, bilip iyo aget fupkela kolip God iyo imi fengmin uyo kupkabela biniman-numu binim ke no kelip kalaa age-nilita, nagal do weng boyo kanupmin unang tinum bilip imi baga-emin kup kem-nuubi o,” agan-kala ko. \s1 Yesus imi tebe weng felep yak wiit san umi diim to do weng bogola bomi magam dupkop daabesa uta ko \sr Mat 13:18-23, Luk 8:11-15 \p \v 13 Kale Yesus iyo asok bogobe-nala e, “Ibo nimi felep yak wiit san umi diim to do weng ko bogobeli bomi magam uyo utamin-tem aga? Kale utamin-tem kelip bole, ibo dogobeta alugum do weng migik umi magam uyo utaman-temip a? Kale tinangku-silipta. \v 14 Wiit san fagagamin tinum beyo God imi weng baga-emin tinum ita kale, \v 15 tam unang tinum iip maak maak iyo tinum imi wiit san segela kulula daak ilep kem diim abebu ulutap kale, iyo mitam God imi daam tem telemin umi sang uyo tinangkulan-temip kuta minte, iyo maak tele utamin-tem kem-nuubip kale, Saatan iyo uun ilatap ke yuut tal-nala e, God imi weng aget tem kalaak albu uyo dagaa kupkan kebelata, unang tinum iyo weng boyo ilumanebelan-temu ko. \v 16 Minte unang tinum iip maak maak iyo tinum imi wiit san segela kulula daak kafin tuum tagang tem umi diim abebu ulutap kale, bilip iyo God imi weng uyo tolong do-nilip e, weng boyo yuut, ‘Aafen o,’ age deng tebeman-temip kuta, \v 17 weng boyo fomtuup kwep yak ilimi aget tem daalin-tem ke siitap ilugo-nilip e, mufekmufek mafak uyo tal bilip imi diim abelu min, tinum migik iyo tebe God imi weng umi kalan uta bilip iyo bon dii-emip min uyo yuut kupkaa yang iinon-temip ko. \v 18 Minte unang tinum iip maak maak iyo tinum imi wiit san segela kulula daak ifuul mafak umi iibak tem abebu ulutap kale, bilip iyo God imi weng uyo tolong dolan-temip kuta, \v 19 kafin diim komi mufekmufek duumatanan-temip umi aget afek fugunin min, mani kwaa-bom deng tebemin min, yak abe mufekmufek boyo nalami alugum kululan o age aget kup ugel kalagamin uta afaligen ke-nuluta, God imi weng umi aget uyo kubaganu kupkalan-temu kale, wiit umi dam binim, ol kup kelu ulutap ke-nilipta, God imi weng uyo fomtuup dital fagaa waafulan-temaalip ko. \v 20 Minte unang tinum iip maak maak ita tinum imi wiit san segela kulula daak kafin tambal diim abebu ulutap kale, iyo God imi weng uyo tolong do-nilip e, ‘Aafen o,’ age suun kup waafuu kanuman-temip uyo, tam iip maak iyo wiit kwek umi 30 abubu ulutap kela e minte, iip maak iyo 60 abubu ulutap kela e minte, iip maak iyo 100 abubu ulutap ke no kelan-temip o,” age Yesus iyo do weng bomi magam uyo dupkop daga-ema ko. \s1 Yesus tebe felep yak ilaam umi diim to do weng bogosa uta ko \sr Luk 8:16-18 \p \v 21 Kale Yesus iyo bogobe-nala e, “Nuyo ilaam uyo kefo kwep daak baket tem kulagal kubalan-temaalup binim e minte, kefo kwep daak bet afak tem daalan-temaalup no (kale, kefo kwep tam ulumi baan diim daalupta, am uyo ilagenuta, unang tinum am kutam albip iyo mufekmufek uyo tambaliim utaman-temip) ko. \v 22 Kale biilu am afungen daanan-temu kota, nimi mufekmufek sang so weng magam so bantap kuba-bom-nili felep yak ku to do weng uta kup baga-em tebesi uyo God yagal kwep mitam kupkem daalata, alugum unang tinum iyo utaman-temip ko. \v 23 Ibo ki tolong kom ba kale, tolong tambal kale, weng ko bogobeli boyo tele tolong do-nilipta, dagaa kulin o,” age baga-ema ko. \p \v 24 Kale Yesus iyo aa weng maak uyo bogobe-nala e, “Weng kaa ipmi bogobelan-temi koyo tele tinangku-silipta. Kapmi kapkumal iyo dogonupmin kuguup kafale-bomap umdii, God yagal kanupmin kuguup boyo mungkup kabo kafalepke-som-nala e minte, aa atuk uyo maak so tifipke no kelaman-tema kale, kapkumal iyo kuguup mafak uyo kupka-emin ba ko. \v 25 Kale minte tinum dogap ita nimi weng uyo tolong do dagaa kula umdii, beyo God tebe dong daga-e-bala dagaa ku yakyak kem unon-tema kale minte, tinum dogap ita nimi weng uyo, tele tolong do dagaa kulaali o agela umdii, bemi kamaki kutop umi katip maak atam-se ita kup siit-nala e, ilumano kupkalan-tema o,” age Yesus iyo baga-ema ko. \s1 Yesus imi felep yak mufekmufek san biginamin umi diim to do weng bogosa uta ko \p \v 26 Kale Yesus iyo asok bogobe-nala e, “Unang tinum God imi daam tem mitam tilip tiin molan-tema uyo tinum mufekmufek san fagala tebebu ulutap kale, \v 27 fagaa kupkaa no bom mililep uta agaal un sina-bom-nala e minte, taap uta ogok kem tiine-bom no ke-balata, mufekmufek san boyo ugol bigin mitamta senganan-nuubu kuta, beyo utamata, mufekmufek san boyo dogobeta mitam biginu kalaa agan-nuubaala binim (kale, ulutap mungkup ibo utamipta, unang tinum iyo dogobeta mitam migik ke-nilipta, God imi daam tem uyo unon-temip kalaa agan-kalin binim no) ko. \v 28 Kale mufekmufek san uyo kafin tem kulagal fagalip bii, mitam bigin-nuluta, abum-nuubu kale, kamaki uyo kon usiik togo-nulu e bole, tet sing dii-nulu e, kota damanan-temu ko. \v 29 Kale utamata, damanu boyo, ulumi dagamin am uyo ko mitam tulu kalaa agelan-tema uyo, yuut no dagan-bii kulep tolon-tema o,” age Yesus iyo kam agan-kala ko. \s1 Yesus imi felep yak mastat umi san imi diim to do weng bogosa uta ko \sr Mat 13:31-32, Luk 13:18-19 \p \v 30 Kale Yesus iyo asok bogo-nala e, “Niyo unang tinum mitam God imi daam tem tilip tiin molan-tema umi sang uyo felep yak dok umi diim to-nilita, bomi magam uyo dupkop daabeli ibo utaman-temip a? \v 31 Uyo? Unang tinum God imi daam tem albip bilip iyo mastat umi san ilitap kale, kafin kaa kutufosu komi mufekmufek umi san iip maak maak uyo katip kuta, mastat san fagalan-temap beta atin fen ilap katipnok kuta minte, \v 32 tinum maak tebe dep yang dola bemi tebe te tam kwiin kiim kelan-tema uyo, umi tung uyo kwiin kiim ke-nulu e, te tam at ulutap ke kolu e, uun iyo tebe te tam umi tung diim tabanim tem kutam kal imi um uyo dinan-kalon-temip o,” age Yesus iyo bogola ko. (Kale do weng bomi magam uyo bogo-nulu e, “Mastat umi san kulatap mungkup God imi unang tinum iyo kamano koyo iip maak maak kup kebip kuta minte, son-temu uyo, te tam te tam kem kwep unanbu top kwiin tagang kelan-temip o,” agesu ko.) \s1 Yesus imi do weng bagamsa umi sang uta ko \sr Mat 13:34-35 \p \v 33 Kale Yesus iyo utamata, dogonupmin dogonupmin umi do weng uta unang tinum iyo tii utaman-temip kalaa age-nalata, bota kup kwiin tagang uyo baga-e-bom God ilami kuguup umi sang uyo felep yak ku to-nalata, baga-em-nuuba kale, \v 34 do weng uyo kupkaa tol weng uta ku-nalata, unang tinum bilip iyo baga-em-nuubaala kale, ilami okumop man so na uta kup alugum do weng umi magam uyo tol dupkop daga-em-nuuba ko. \s1 Dulul afalik mitam tulu Yesus tebe un-togon-bom bogobela binimansu umi sang uta ko \sr Mat 8:23-27, Luk 8:22-25 \p \v 35 Kale am ko daan-bom-sulu kota, ataan uyo te daak tem iinu e, ilami okumop man iyo bogobe-nala e, “Tilip ninggil koyo kupkaa bot tem ilep yak ok muk afalik umi milii katam iinum o,” agela e, \v 36 ninggil iyo unang tinum kwiin tagang kugol albip bilip iyo imka-nilip e, ilami bot tem tonba uyo tam-nilip e, duptamo bot tem kutam-tele unip e minte, unang tinum iip maak maak iyo bot migik tem ilep iso unip ko. \v 37 Kale abe-bilip e, tam dulul afalik maak mitam abuta, ok uyo ifo kulalu mitam bot tem e tele-bom-nulu e bole, bot uyo ok tebeta mitam dongenan o angbu kuta, \v 38 Yesus iyo bot umi kagam tem katop kal bom dubom kwep met dubom am diim daa agaal unba kale, ilami okumop man iyo tebe dufo bogobe-nilip e, “Numi kafalemin kabaa. Mep so anolu kaanum o angbup koyo, kabo numi aget uyo fugunin binim bele ki?” agan-kalip e, \v 39 kota Yesus iyo fen tiin baa-nala e, dulul uyo un-togon-bom bogobela binimanu e minte, ok umi bogobe-nala e, “Kota bilili age-nalap sining agelal o,” agela atin sining age biniman no kelu e, \v 40 kota ilami okumop man imi bogobe-nala e, “Ibo intaben o ageta ok atul uyo finan-bilip a? Ibo nitamipta, Kamogim bemi nuso alba boyo kaal binim kalaa nagan-bilip aga o?” agan-kala e bole, \v 41 kota ninggil iyo kwiin kumang mo bogobina tala ke-bom-nilip e, “Keyo dogonupmin tinum ita tebe-nalata, weng uta kup bagam-salata, dulul sino ok sino koyo imi weng uta kup tolong do-nuluta, binimanu o?” agan-kalip ko. \c 5 \s1 Gerasa tinum maak sinik mafak tebe dufak daasa nala Yesus tebe telela dosa uta ko \sr Mat 8:28-34, Luk 8:26-39 \p \v 1 Kale Yesus so ilami okumop man sino iyo bot tem ilep unanbu yak ok muk afaligen umi milii Gerasa kasel imi kafin yak-nilip e, \v 2 Yesus iyo bot tem uyo kupkaa daak kafin diim tama e, tinum maak sinik mafak tebe dufak daasa iyo tal Yesus imi diim kal abu mola kale, tinum beyo begel ilet tem ilota mitam abeta tala ko. \v 3 Kale beyo suun kup begel ilet tem kal boma kale, tinum iyo dok ita maak bagang-kale-nalata, aafu-nama binim e minte, sok min sen ko age ain sok uyo ku-nalata, de do-nama binim no kale, \v 4 ipkumal iyo, “Dupka-sulup yem-nama o,” age-nilipta, suun kup imi yaan so sagaal so uyo sen kulu dinan-bii kobelipta, ugel ugel kulula une-buluta, tinum dok ita maak bagang-kale titil faga-nalata, tinum beyo aafu-nama binim ko. \v 5 Kale suun kup mililep so taap so uyo beyo amdu tigiin so begel ilet tem so uyo tiine-bom atul faga-bom-nala e minte, ilami kaal uyo tuum falal tuup duul-bom no kem-nuubata ko. \p \v 6 Kale tinum beyo tal mep so tilin-tem simanim ilota Yesus iyo atam-nala e, kamok imi weng umka-emin umi kuguup uyo kanumin kale, yuut no Yesus ilami miit tem kugol daak katuun duung fegela suk mo kalaak fena e, \v 7-8 Yesus iyo sinik mafak bemi bogobe-nala e, “Sinik mafak kabo tinum beyo dupkaa yak iinaal o,” agela e, tinum beyo fomtuup ol-bom-nala e, “Yesus kabo Atin Win Tibin God imi Man aligaap kale, kabo talta, intaben nupnelan o age-nalapta, talap a? Niyo God imi tibit diim kal weng uyo bagake-bii kale, kabo niyo kaal fuyap afek uyo kupkanemin ba kale, nimkalal o,” agela e minte, \v 9 Yesus isiik tinum beyo daga-nala e, “Kapmi win uyo Intapnak o,” agela e, tinum beyo utamata, sinik mafak kwiin tagang iyo nimi iibak tem albip kalaa age-nalata, bogo-nala e, “Nimi win uyo Yamyam o,” age-nala e minte, \v 10 fomtuup Yesus imi bogobe-nala e, “Kabo sinik kalip iyo fot tebelap yak bagan migik unemin ba o,” agela ko. \p \v 11 Kale yak ilok maak kugol kong kwiin tagang maak buk faga-bom albip kale, \v 12 sinik mafak bilip iyo Yesus imi fomtuup daga-nilip e, “Kabo nuyo fot tebelapta, tinum keyo dupka-nulupta, yak kong bilip imi tilin tem iinum o,” agelip e, \v 13 Yesus iyo, “O,” agela e, kota sinik mafak umdii tinum beyo dupkaa mitam abe-nilip e, yak kong bilip imi tilin tem iinip e bole, kong igil ilum ilum ke-bii ko-nilip e, ilok dup-kalaak mo unanbu daak Galili kumun tem kulaak iinom-nilip e, kong ilimi kup 2,000 kalip iyo ok tebe mimilepmu alugum kaanip ko. \p \v 14 Kale tam kong tiin molin tinum igil sigin-bii bilii daage weng kwep no abiip miton tono, abiip kangkang tono bomi sang uyo baga-em tiinan-bilip e, unang tinum iyo, no-nulupta, kanubelu boyo utamum o age-nilipta, daage tal \v 15 Yesus imi diim tal abomu, tinum siin sinik mafak kwiin tagang tebe dufak daalip nuuba imi aget fugunin uyo tambalanepmu ilim migi ton-bom alba kalaa age-nilip e, Yesus imi atul uyo finanip ko. \v 16 Kale unang tinum Yesus imi kuguup kanubela utamip ita ipkumal iyo tinum sinik mafak tebe dufak daalip nuuba nala Yesus tebe telela dola imi sang uyo baga-e-bom-nilip e minte, kong kanubelip imi sang uyo baga-e-bom no kemip e, \v 17 kota abiip kasel iyo Yesus iyo fomtuup bogobe-nilip e, “Gerasa kasel numi anang koyo kupkaa daaginaal o,” agan-kalip ko. \p \v 18 Kale agelip e bole, Yesus iyo tam bot tem ton-nala e, daaginum o agela e, tinum siin sinik mafak tebe dufak daalip nuuba beyo Yesus imi fomtuup daga-nala e, “Nimkalapta, niyo kapso unum o,” agela e minte, \v 19 Yesus isiik bogobe-nala e, “E-e. Kabo kalapmi abiip uyo asok no-nalapta, Bisel imi tebe ka-filin daa-nala mufekmufek kwiin kiim kanupkela umi sang uyo kapkumal unang tinum iyo baga-em kwep unaal o,” agela e bole, \v 20 tinum beyo tam abe-nala e, no Distrik Dekapolis kugol Yesus imi tebe telela dola tambalanba umi sang uyo baga-em tiine-bala e, alugum unang tinum iyo kumang muuna tala kelip ko. \s1 Yesus tebe kamok Jairus imi man unang so minte unang maak mafak umosu so imi telela imosa uta ko \sr Mat 9:18-26, Luk 8:40-56 \p \v 21 Kale Yesus ninggil iyo bot tem ilep asok yak ok muk milii tamip e, unang tinum kwiin tagang iyo tala tala kelip e, ok magaang tem kugol bom-nala e, kafalem-salata, \v 22 kota Juda kasel imi ulotu tiin molin tinum maak tala kale, bemi win uyo Jairus kale, tal Yesus iyo atam-nala e, kamok imi weng umka-emin umi kuguup uyo kanumin kale, katuun duung fegela daak Yesus imi miit tem kube suk mo kalaak fen \v 23 fomtuup daga-nala e, “Nimi man unang amaat uyo, mep so kaanan o agan-suluta, kupkaa tili kale, talapta, alop no-nulupta, kapmi sagaal uyo togobe telela kolapta, asok mitam bam daa tambalanuk o,” agela e, \v 24 Yesus ninggil iyo iso unip ko. \p Kale Yesus ninggil iyo abe-bilipta, unang tinum kwiin tagang ita tebe Yesus iyo fufala dep iibak kalaak daa unan-bilip kale, \v 25 bilip imi iibak tem kwek uyo unang maak albu boyo suun kup ulumi am tem unemin kup nuubuta, atol tuluun kal koyo dakan kelu kwek uyo ki, \v 26 dokta ita telela namo-nimip o age-nuluta, suun kup dokta kwiin tagang imi finang uyo no tamu, telelemup ko age kaal fuyap uyo kupka-emin kup ke-bilipta, umi tisol uyo kupka-e-bom saan-buluta bii, umi mani uyo binimanebe-suu kuta, umi mafak ilin uyo maak daak so kepmomu binim kale, atin mafak kup nuubuta, \v 27-28 kota Yesus imi sang uyo tinangku-nulu e, tal unang tinum imi iibak tem ilep tal-nulu e, Yesus imi umik tem ko mo-nulu e, umi aget fugunin uyo, niyo yak Yesus imi umik tem ilim kaal bota kup maagalo yak waafulita, telela namola tambalanan-temi kalaa age-nulu e, umi sagaal uyo maagalo kwep yak Yesus imi ilim magaang uta kup melebelu e, \v 29 kota maak fagaa umi mafak ilin uyo binimanepmu e, kota utamuta e, nalami am tem unemin kup kem-nuubi uyo binimanepnelu kalaa agelu e minte, \v 30 Yesus yagal utamata e, nimi titil atuk uyo maak yak iinu kalaa age-nala e, yuut fupkela katam fen unang tinum ilami umik tem albip imi bogobe-nala e, “Iyo waanta nimi ilim koyo melebela o?” agela e, \v 31 ilami okumop man iyo bogobe-nilip e, “Kapkal utamal. Unang tinum kwiin tagang iyo mo-nilip e, kamdep iibak tem daa de namolip kalaa age utabap kale, intaben o ageta bogo-nalap, ‘Waantap ita melepnela o,’ agan-balap o?” agelip e, \v 32 Yesus iyo tiin daga-bomta e, waantap ita boyo kanupnela kalaa agon o age-nalata, tiin dagama e, \v 33 unang ugol utamuta, telela namola kalaa age-nulu e, finano bamban kup keng keng bii ko-nulu e, kota kamok imi weng umka-emin kuguup uyo kanumin kale, tal Yesus imi miit tem kugol daak katuun duung fegela suk mo kalaak fen-nulu e, ulumi mafak ilin sang so ulumi kanubelu sang so uyo fen kem baga-emu e minte, \v 34 Yesus isiik weng uyo agol kup bogobe-nala e, “Nugum kubaa. Niyo utamita, kubo, beyo fen telela namolan-tema kalaa nagan-balap kalaa age-nilita, telela kamoli kupmi mafak ilin boyo atin binimanepkelu tambalanap kale, mafak ilin boyo maak so umolan-temaalap kale, kupmi aget tem uyo bilili age-nalapta, no tambaliim kup bom-balapta o,” agela e, dupkaa unu ko. \p \v 35 Kale unang boyo daaginin-tem bom-bulu Yesus iyo weng kupka-em-sala e, kota ulotu tiin molin Jairus imi am ogok kemin tinum maak tal Jairus imi bogobe-nilip e, “Kapmi man unang uyo kaanu kale, kabo God imi weng kafalemin tinum beyo bisop uyo dep te no telemin ba o,” agelip e, \v 36 Yesus iyo weng boyo tinangku-nala e, ulotu tiin molin imi bogobela, “Kabo finanin ba kale, nitamapta, beyo tii nimi man uyo telela kolan-tema kalaa nagelapta o,” age-nala e, \v 37 kota unang tinum imi bogobe-nala e, “Nimi uni koyo alugum ibo te no telemin ba o,” age-nala e, tam Fita so Jems so Jems ilami niing Jon so ita kup imkala e, iso ninggil unip ko. \p \v 38 Kale Yesus iyo daage no ulotu tiin molin imi am no abomu, Jairus imi duup-afin iyo ilum ilum ke-bom atul faga-bom-nilip e, fomtuup aman-bilip kalaa age-nala e bole, \v 39 tam am tam-nala e, bogobela, “Ibaa. Intaben o ageta atul faga-bom-nilip e minte, ame-bom no ke-bilip a? Tam man unang boyo amiit kaanbaalu kale, boyo aminbu ulutap kebu kale, ibo amemin ba o,” agela e, \v 40 unang tinum iyo, beyo bisop bagan-be ko age-nilip e, aban dii-emip e, Yesus iyo tebe unang tinum iyo alugum fot tebela tam abiip iinip e, Yesus iyo man ulumi aalap so ogen so ilami okumop man asuno so ita kup kulep tam abiin maak man unang albu uyo tam-nala e, \v 41 man unang umi sagaal uyo waafu-nala e, ulumi weng bagamin uta ku bogobe-nala e, “Talita kumi o,” agela bomi magam uyo, “Man unang amaat kubo fenal o,” agela e bole, \v 42 kota ninopmuta, fen mitambe tiinemu kale, man boyo atol ulumi kup tuluun kal dakan kelu kale, kota ogen aalap iyo kumang molip e, \v 43 Yesus iyo weng uyo fomtuup bogobe-nala e, “Ipmi man umi kufoli fenu bomi sang uyo unang tinum migik imi diim uyo bagamin ba o,” age-nala e minte, “Unan-kalin umaak man boyo kobelip uneluk o,” agan-kala ko. \c 6 \s1 Nasaret kasel tebe Yesus imi umik ugobesip uta ko \sr Mat 13:53-58, Luk 4:16-30 \p \v 1 Kale Yesus so ilami okumop man so ninggil iyo abiip boyo kupka-nilip e, Yesus ilami abiip miton Nasaret e tilip ko. \v 2 Kale iyo tal bom-sala God imi ifin am uyo mitam daanu e, tam ulotu am kutam kal God imi weng uyo kufo unang tinum iyo baga-e-bom kafale-bala e, kwiin tagang iyo tinangku kumang mo-nilip e, bogolip ko. “Fen tinum bemi weng tambal ko kafale-be bota dogap-tele ku-se a? Dogonubeta beyo aget fugunin tambal boyo atin dagaa ku-se a? Waanta kafale-balata, kanupmin mirakel ko age kuguup ugulumi migik boyo kanu-be a? \v 3 Kale siin uyo tinum beyo abiip katam umi at kom bagaa ku mufekmufek telelmin tinum ke-bom-nalata, bii-se kale, beyo Maria umi man e minte, beyo Jems so Josis so Judas so Saimon so ninggil imi fik no kale minte, bemi nengal ita abiip kagal albip (kale, beyo win tibin tinum ba kale, beyo bisop abiip tinum kale, bemi weng uyo tinangkulaalup) o,” age-nilipta, umik ugobelip utam-nala e, \v 4 Yesus yagal bogobe-nala e, “God imi profet ko age weng kem baga-emin tinum iyo no abiip maak maak unon-tema uta, abiip kasel iyo bogo-nilip e, ‘Keyo win tibin tinum o,’ age imi weng uyo tele tinangkulan-temip kuta minte, no ilami abiip miton unon-tema uta, ilami abiip kasel min, ilami duup-afin min, ilami isak atuk iyo imi weng umaak tinangkulan-temaalip binim o,” agela e, \v 5-6 abiip kasel iyo aget fuguno-nilip e, “Beyo God imi titil uyo waafusaala o,” nagan-bilip kalaa age kumang mo-nalata, Yesus iyo kuguup ugulumi migik umaak ilami abiip kugol kanumaala kuta ki, unang tinum mafak ilin iip maak maak ita kup sagaal kwep yak daa telela imola tambalanip ko. \s1 Yesus ilami okumop man tuluun kal imi imdala alop ke una una kesip uta ko \sr Mat 10:5-15, Luk 9:1-6 \p Kale Yesus iyo Nasaret uyo kupkaa bomi mep so umi abiip maak maak uyo kafalem yakyak kem tiinema ko. \v 7 Kale Yesus iyo okumop man tuluun kal iyo imdali alop ke una una kelin o age-nalata, olabela tal mep so tilip e, tam ilami titil uyo kobe-nala e, bogobela, “Ibo nimi win tolop diim uta sinik mafak mafak uyo fot tebelip yak iinan unin o,” age-nala e minte, \v 8 “Ipmi yak abiip maak maak kem tiineman-temip uyo, (abiip unang tinum iyo tebe ibo dong daga-eman-temip kale,) ibo iman min, men afek min, tuumon uyo kulep unemin ba kale, kafung ita kup dulepta tiineman-temip kale minte, \v 9 yaan ilom bole fen kulep top tili unon-temip kuta, siyot uyo alop ba kale, maagup uta kup kwaak kalila kwaak kalila ke no ke-nilipta, unon-temip ko. \v 10 Kale ibo no abiip maak no unip uyo, am maagup uta kup kutam kal bom abiip unang tinum iyo kafalem-siit-nilip e, aa kupkaa yak abiip maak maak kem tiinemin ko. \v 11 Kale minte kanube abiip maak kutam iyo bogobe-nilip, ‘Alop ibo tele tiin molaalup o, ipmi weng uyo tinangkulaalup o,’ agelip umdii, ibo yang abiip mat kugol mo-nilip e, Juda kasel nulumi kuguup uta ku-nilipta, ifip te yak ipmi yaan diim tububu boyo tolo kululip yak abiip kasel imi ilo unuta bole, abiip unang tinum iyo utamipta e, son-temu uyo, bilip iyo maak so tal dong dogobelan-temaalip kalaa agelipta, imkaa unemin o,” agela e, \v 12 okumop man ninggil iyo daage no unang tinum iyo baga-e-bom-nilip e, “Ibo aget fupkela ko-nilip ilipmi kuguup mafak kanu-bilip boyo kupkalipta o,” agan-bom-nilip e minte, \v 13 ninggil iyo sinik mafak kwiin tagang iyo fot tebelip yak iine-bilip e minte, kaal diim iligamin umi marasin uyo kulu unang tinum mafak ilin imi dubom diim uyo iligebe-nilip e, beten ke telela imolip mitam tambalana-bom no kemip ko. \s1 Jon Baptis imi kaansa umi sang uta ko \sr Mat 14:1-12, Luk 3:19-20, 9:7-9 \p \v 14 Kale bole Yesus imi win uyo mitam senganu e, King Herot yagal tinangku no kela kale, iip maak iyo bogo-nilip e, “Yesus beyo ok sam uga-emin tinum Jon Baptis kaan-se ita kale, ko God iyo tebe dufola asok fen tigi mo-nalata, kanupmin titil boyo ku bom-nalata, mirakel ko age kuguup ugulumi migik migik boyo kanu-be o,” agelip e minte, \v 15 iip maak iyo bogo-nilip e, “Umbae. Beyo sugamiyok God imi profet ko age weng kem baga-emin tinum Elaija bii-se ita ko mitam-nalata, kanu-be o,” agelip e, iip maak ita bogo-nilip e, “Umbae. Beyo Elaija ba kale minte, God imi weng kem baga-emin tinum migik kale, sugayok umi weng kem baga-e-bii-silip ilitap o,” agelip no kem una tala ke-bilipta, \v 16 Herot iyo tinangku-nala e, bogola, “Siin uyo nimi waasi dinan-kalin tinum iyo daali no-nalata, Jon imi dubom uyo ugaa kupkan kebe-se kuta, beta asok God iyo tebe dufolata, fen tigi moba o,” agela ko. \p \v 17-18 Kale Herot imi kanube-se boyo ki, siin kutop uyo Herot ilami imdalim Filip iyo kaanin-tem bom-salata, Herot beyo tebe Filip imi kalel Herodias uyo tagaa kubeba kalaa age-nalata, bota Jon iyo suun kup baga-e-bom-nala e, “Kapkal utamsap kale, kamdalim kalel bomi tagaa kube-nalap kusino nuubap boyo, God imi bogo-nala, ‘Kuguup boyo kanumin ba o,’ agesa uyo ko ilo kobap o,” age yakyak ke-balata, Herodias uyo Jon iyo olsak kobe-nuluta, Herot iyo uget taga-buluta, ilami un tubulin iyo bogopmata, no-nilipta, Jon iyo sok de dep no kalabus am daa-silip ko. \v 19-20 Kale Herodias uyo olsak depmu e, Jon beyo dogonupmita, kaanak o agan-kalin kup kemu kuta, Herot iyo Jon iyo atamata e, tinum tambal fengmin binim kalaa age-nalata, Jon imi atul uyo finan-bom-nalata, tambaliim kup tiin mo-bom-balata kale, Herodias uyo dogobeta bagang-kale-nuluta, angko-numu binim ko. Kale Herot iyo Jon imi weng tambal uyo tinangka-bom-nala e, aget yamyam fuguni kalaa age-nalata, kupkalan agin kuta, suun kup Jon imi weng uta kup tinangkaman o agan-kala ko. \p \v 21 Kale Herodias uyo Jon beyo dogobeta angkoli kaanak o agan tebesu nala e, kota Herot imi ogen dosu umi aget fugunin am uyo daanu e, Herot iyo ilami dong daga-emin tinum so, ilami waasi dinan-kalin tinum imi tiin molin so, Provins Galili kasel imi kamok kamok so iyo olabela tal Herot imi am kutam kal iman un-bom deng tebe-bilipta, \v 22 Herodias umi man unang uyo mitam am mitam-nulu e, atol tambal uyo daga-buluta, tam Herot so tinum iso iman unan-bilip sino iyo utam-nilip e, man unang bomi deng uyo tebe-bom-nilip e, tam king iyo man unang amaat bomi bogobe-nala e, “Boyo tambaliim kale, niyo mufekmufek tambal umaak kop-kaman o agan-bii kale, kupkal bogopne-nalap, ‘Intaben umi mufekmufek uta maak kopnelal o,’ agelap kalaa age-nilita, bota kop-kaman-temi kale, \v 23 nimi weng koyo atin aafen bogopkeli kale, intaben intaben mufekmufek katip min, bisel min, minte mufekmufek tisol afek ku saanin min kuta, kanube kubo bomi sang dagalap uyo, atin ki maagalo kopkelan-temi o,” agela e, \v 24 kota man unang boyo yuut tam-nulu e, ogen uyo dagalu, “Aben aa. Niyo tamta aben-diim beyo intaben mufekmufek uta, ‘Kopnelal o,’ agelan-temi o?” agelu e, ogen uyo bogolu, “Tam-nalap Herot iyo bogobe-nalap e, ‘Nimi aget fugunin uyo, kapmi waasi dinan-kalin tinum iyo maak daalap no-nalata, ok sam uga-emin tinum Jon Baptis bemi dubom uyo ugaa kwep tal kopnelal o agan-bii o,’ age bogobelapta o,” age ogen uyo bogobelu e bole, \v 25 man uyo yuut mitam am mitam-nulu e, king imi bogobe-nulu e, “Nimi aget fugunin uyo, kamaa kagal kapmi waasi dinan-kalin tinum iyo maak daalap no-nalata, ok sam uga-emin tinum Jon Baptis bemi dubom uyo ugaa ku felet diim iinu ifo kwep tal kopnelak o agan-bii o,” agelu e, \v 26 kota king iyo tinangku-nala e, utamata e, boyo kuguup mafak kalaa age-nala e, imi aget tem uyo atin mafaganepmu, “Waago o,” agelan agin kuta minte, aget fugunolata, unang tinum kwiin tagang albip kalip iyo nimi weng kwep daali boyo tinangkulip kalaa age-nalata, kalip imi tiin diim uyo boyo kupkalan-temaali kalaa age-nala e, kota, “O,” age-nala e, \v 27 king iyo ilami waasi dinan-kalin tinum iyo maak bogobe-nala e, “No Jon imi dubom uyo ugaa kwep talaal o,” agela e, no-nala e, kalabus am katam kal Jon imi dubom uyo ugaa ku-nala e, \v 28 felet diim iinu ifo kwep tal-nala e, man unang amaat umi kobelata, uta ku-nuluta, kwep tam ogen umi kobelu ko. \p \v 29 Kale Jon imi okumop man iyo bomi sang uyo tinangku-nilip e, tal Jon imi at kulu uyo dep no duba-nilipta minte, aaltam kota no Yesus iyo Jon imi sang uyo bogobelip ko. \s1 Yesus tebe tinum ilimi kup faiv tausen (5,000) kalip imi iman ifela unesip uta ko \sr Mat 14:13-21, Luk 9:10-17, Jon 6:1-13 \p \v 30 Kale Yesus ilami kalaan tinum imdala alop ke una una ke-silip iyo kota asok tala tala ke Yesus iyo bogobe-nilip e, “Kamogim kabaa. Alugum weng kobelap un-sulup uyo mungkup kanube telel-bom-nulup e minte, alugum kapmi weng tambal uyo kafale-bom no kem unsupta, tulup o,” agan-kalip ko. \v 31 Kale unang tinum kwiin tagang iyo tal o unbip tal o unbip ke-bilipta biita, Yesus so ilami kalaan tinum so ninggil iyo, koyo dogobeta iman uyo une-numup binim kelup kalaa age-nala e, Yesus iyo bogobela, “Kaya. Unip ninggil nulusinon no tinum binim iibaan bagan kugol ibo kun katip umaak fungolin tap kelipta o,” agela e, \v 32 kota ninggil ilisinon tam bot tem ton-nilip e, abiip boyo kupka-nilip e, ok muk daang kun diim ilep tam tam no tinum binim iibaan bagan maak unum o age-nilipta, unip ko. \p \v 33 Kale ok muk magaang tem umi abiip maak maak kasel kwiin tagang iyo itamipta e, Yesus ninggil iyo yak ko bot tem ilep tiinan-bilip kalaa age itam-nilip e, isiik yuut dagaa dep kafin diim ilep no tinum binim iibaan bagan uyo no bom-silipta bole, \v 34 Yesus ninggil iyo yak kan tem yakta Yesus iyo itamata e, unang tinum kwiin tagang kalip iyo sipsip imi tiin molin tinum iyo imkala ilisinon bom-nilip ilep uyo kupkaa ilum ilum kem tiinebip ilitap ke-bom God imi tol ilep uyo utamin-tem ke-nilipta, waanta tebe nuyo dong dogobelan-tema o age aget yamyam tagan-nuubip kalaa age-nalata, i-filin daa bii-nala e, kota weng kwiin tagang uyo kufo baga-e-bom kafalema ko. \v 35 Kale kafale-bala ataan uyo tem iinon o agan-sulu e, Yesus imi okumop man iyo tal bogobe-nilip e, “Kafin koyo tinum binim e minte, am kwiin no kelu kale, \v 36 unang tinum kalip iyo kululap no abe yak abiip maak maak kugol unan-kalin umaak mo une-nilipta, siin o,” agan-kalip e minte, \v 37 Yesus isiik bogobe-nala e, “Bilip iyo kululi unon-temaalip kale, ninggil ipkil unan-kalin umaak ifelip une-nilipta, siin o,” agela e minte, ninggil isiik bogobe-nilip e, “Nuyo mani ulumi kup tu handret (200) umaak kulep nota bret uyo mo kulep tal kopmupta, une-nilipta, siin o agan-balap bele ki?” agelip e minte, \v 38 isiik bogobe-nala e, “Ibo bret uyo intap kal albu umdii no utamin o,” agela no utam-nilip e, tal bogolip, “Bret kangkang ita ogal e minte, aniing ita alop maak no albip o,” agelip utam-nala e, \v 39 kota unang tinum imi bogobe-nala e, “Alugum daak ifuul kon tambal diim kugol atuk ugaa ku bol ugo tona tona kelipta o,” agela e, \v 40 alugum daak ton-nilip e, maak kweng 100 ke tona-bala e minte, maak kweng 50 ke tona-bala no ke-bii kolip e, \v 41 kota Yesus iyo bret ogal iyo dulu som-nala e minte, aniing alop iyo dulu no ke-nala e, abiil tigiin kiit fen Aalap God iyo, “Misam o,” age-nala e, bret iyo fegela do dobela ilami okumop man iyo dulu unang tinum iyo alugum taga-em tiine-bilip e minte, aniing alop iyo togobela taga-em tiine-bom no ke-bii kupkalip e, \v 42 alugum iyo kulu unan-bii tii kelip e, \v 43 kota okumop man iyo alugum bret so aniing so umi tukup tukup ke-bilip uyo afetam tiinan-bii ko-nilip e, basket ulumi kup te tam tuluun kal maak abu-bii kolip kale, \v 44 tinum ilimi kup faiv tausen (5,000) e minte ilimi kalelal so man so iyo kwego dego ke-nilipta, bret boyo unan-bii kupkalip ko. \s1 Yesus imi ok daang kun diim ilep ku-tele mo mo kem tisa uta ko \sr Mat 14:22-23, Jon 6:15-21 \p \v 45 Kale kota Yesus ilami okumop man iyo bogobe-nala e, “Nugumal ibaa. Ipsiik tam bot tem uyo tam ton ok muk daang kun diim ilep yak milii abe-nilip e, abiip Betsaida unipta minte, nita unang tinum kalip iyo imdali unipta o,” agela ninggil daaginip e, \v 46 kota yagal tam unang tinum iyo bogobela daaginip e, yagal yak abe amdu tigiin maak tam-nala e, God iyo aman duga-ema ko. \v 47 Kale beten ke-bala am mililanu e, bot uyo unanbu yak ok mat iip unu e, yagal ilasinon mek kafin diim kagal bomta, \v 48 tiin kwep unanbu yak daalata, dulul tebe ninggil bot kuso bimbinga imdalu unbu talbu ke-bulu e, bong kup faga bom at kom kulu ok uyo imelam unan-bilip kalaa agan-sala e, kota bem unu e, ninggil imi finang tolon o age-nala e, ok daang kun diim ilep ku-tele mo mo kem tal abe imkan ke te abe-balata bole, \v 49-50 ninggil iyo alugum atamipta e, bot binim, ok daang kun diim ilep talan-be kalaa age atam kumang mo-nilip e, beyo begel ko age atin finan-bom atul fagamip e, Yesus iyo yuut weng kwep kwek daa bogobe-nala e, “Nugumal ibaa. Niyo nagal kale, ibo finanin ba kale, kupkaa deng tebemin o,” age-nala e, \v 51-52 daage ilimi finang tam bot tem uyo tam tama e, dulul uyo binimanu ko. Kale ninggil imi aget fugunin uyo dogobeta yuut bam daata Yesus beyo dogonupmin titil uta ku-bomta kanu-be kalaa agan-nuubaalip binim kale, tam kamaki uyo ninggil iyo utamipta, Yesus iyo bret katip uyo unang tinum kwiin tagang iyo togobela unan-bii tii kelip kalaa agebip kuta, Yesus beyo dogonupmin tinum kalaa age bam daalin-tem ke-nilip e minte, aaltam kogal mungkup ninggil iyo utamipta, Yesus beyo ok daang kun diim ilep talan-be kalaa agelip kuta, beyo dogonupmin tinum kalaa agelin-tem ke no ke-nilipta, atin kumang molip ko. \s1 Yesus no kafin Genesaret kal unang tinum mafak ilin iyo telela imkamsa uta ko \sr Mat 14:34-36, (Ap 5:15-16, 19:11-12) \p \v 53 Kale kota ok muk mat iip uyo kupkaa yak abiip Genesaret umi mep so ok kan tem ko yak abe-nilip e, bot uyo kwep yak ok kan tem daa sok kup-dii \v 54 kupkaa tam tamip e, abiip kasel iyo yuut utamipta e, beyo Yesus ita kalaa age-nilip e, \v 55 yuut yang abe abiip mep so so boyo tiine-bom-nilip e, unang tinum mafak ilin iyo ilet diim iinu ade degek fegep talta e, Yesus iyo abiip uyo dogap kugol alba kalaa age-nilip e, kulep tal Yesus imi finang telemip ko. \v 56 Kale Yesus imi tiinan-be uyo, abiip bisel tono, abiip katip tono, ilanggiip am tono kem tiine-balata, unang tinum iyo ipkumal mafak ilin iyo kulep mitam abiip mat ku to-bii kupkaa Yesus imi fomtuup daga-nilip e, “Kamogim kabaa. Kabo imkalapta, igil kapmi ilim umi magaang uta kup melebelipta, telela imolap tambalanan-temip o,” agelip e, Yesus iyo, “O,” agelata, unang tinum waantap ita yak Yesus imi ilim magaang melepmip iyo tambalanamip ko. \c 7 \s1 Sugamiyok kamok kamok fegep tam iinsip imi kuguup umi waafunamin umi sang uta ko \sr Mat 15:1-9 \p \v 1 Kale Falosi so Jerusalam umi ulo utamsip tinum iip maak maak so iyo tal Yesus ilami diim kal tala tala ke-nilip e, \v 2 Yesus imi okumop man iip maak maak iyo itamipta e, amalabal imi sagaal fomtuup diing dagamin umi kuguup uta kupka-nilip e, ilimi sagaal uyo bisop mep diing daalup ko age kupkaa iman unan-bilip kalaa age-nilip e, umik tem weng baga-emip ko. \v 3 Kale umik tem weng baga-e-bilip bomi magam uyo ki, Falosi so e minte alugum Juda kasel migik so iyo ilimi olal imi kuguup uta waafusip kale, (bilip imi aget fugunin uyo, olal imi kuguup boyo ilo kolup umdii, bota tebe nuyo ifak daalan-temu o age-nilipta,) kamaki uyo sagaal diing daalin-tem kelip uyo, iman uyo unan-nuubaalip e minte, \v 4 tam no mufekmufek saanin baan diim no o tilip uyo, ok sam ugolin-tem kelip uyo, iman uyo unan-nuubaalip no ko. Kale sugamiyok olal imi kuguup migik migik kwiin tagang uta ku-nilipta, kap min, sospen min, dis min, bet min uyo diing daga-bom-nilip e minte, kuguup migik migik uyo kanu-bom no kemin kup kem-nuubip ko. \v 5 Kale Falosi so ulo utamsip tinum so iyo Yesus imi daga-nilip e, “Kabaa. Sugamiyok uyo numi olal iyo bogo-nilip e, ‘Iman unelan o agelap uyo, sagaal uyo kanube tele diing daa-nalapta o,’ agesip kale, amalabal iyo suun kup ilimi man iyo kafalemin kup kem-nuubip kale, nuyo kanupmin kuguup uyo waafulup albu kuta, kapmi okumop man iyo, intaben o ageta numi olal imi kuguup boyo kwaasule-bom-nilipta, imi sagaal uyo tele diing daalin-tem ke-nilipta, iman uyo unan-bilip o?” agelip e, \v 6 Yesus isiik bogobe-nala e, “Ibo bisop weng alop bagamin tinum kale, sugamiyok uyo God imi profet Aisaya iyo ipmi kuguup sang uyo God imi suuk kon tem uyo dola ko bogo-nala e, \pi1 ‘God iyo bogo-nala, “Kanupmin unang tinum kalip iyo bisop nimi tok uta bagan-nuubip kale minte, nimi aget uyo kopne meng nimi miit tem uyo talaalup o age-nilipta, yang simanim kal nuubip kale, \v 7 bilip iyo ilimi weng kem uyo unang tinum iyo kafale-bom bogobe-nilip e, ‘Koyo God imi weng kwep daasa kale, waafu-bom-nilipta o,’ agan-nuubip kuta, niyo imi bisop bogo tok bagamup ko agan-nuubip boyo tinangkulan-temaali o,” age God iyo kam agesa o,’ \m age Aisaya iyo dola kosa ko. \v 8 Kale ibo God imi weng kwep daasa uyo kupka-nilipta, sugamiyok tinum fegep tam iinsip imi kuguup uta waafusip aga? \v 9 Ipmi fomtuup olal imi weng kwep daabesip uta waafulum o age-nilip God imi weng kwep daasa uyo umik uga-em-nuubip boyo tambaliim ba kale, boyo mafak kale, bomi sang uyo bogobelan o ageta kale, tinangku-silipta. \v 10 Sugamiyok uyo Moses iyo God imi ulo uyo unang tinum imi kobe-nala e, \pi1 ‘Man kabo kapmi kogen so kaalap so iyo tele tiin mo-nalap e minte, imi weng uyo tinangka-bom dong daga-e-bom no ke-bom-nalapta o,’ \m age-nala e minte, \pi1 ‘Waantap ita imi ogen so aalap so iyo weng mafak baga-ema umdii, angkolip kaanamin o,’ \m age no kesa ko. \v 11 Kuta ipkil ilipmi weng migik maak bogo-nilip e, ‘Kanube tinum iyo, mani albu uyo God imi kobelan o age-nala ogen sino aalap sino iyo bogobe-nala, “Nimi mani waafubi koyo God imi kobelan-temi o agebi kale, bomi win uyo, ‘Koban o,’ agan-nuubip kale, uyo asok ulaa ku-nilita, agam ibo tele tiin mo dong daga-eman-temaali o,” agela umdii, \v 12 bemi ogen so aalap so imi dong dogobelin-tem kela boyo felepman-temu o,’ agan-nuubip kale, \v 13 boyo ibo ilipmi olal imi kuguup uta ku-nilipta, unang tinum iyo kafalem-nuubip utamta, bota ibo God imi weng uyo kwaasulem-nuubip kale, kanupmin kuguup kwiin tagang bota ibo kanum-nuubip o,” age-nala e, Yesus iyo kam agan-kala ko. \s1 Mufekmufek mafak tebe tinum dufak dagamin umi sang uta ko \sr Mat 15:10-20, (Rom 1:29-31, Gal 5:19-21) \p \v 14 Kale asok Yesus iyo unang tinum iyo olabela tal tamip bogobe-nala e, “Niyo weng maak bogobelan o ageta kale, tele tinangku-nilipta, utamin. \v 15 God imi tiin diim uyo tinum iyo tebe-nala sagaal ninak tonin tuup min, mufekmufek, ‘Amem o,’ agesip min uyo unela daak imi mat tem unon-temu uyo, boyo tebe tele dufak daalan-temaalu kuta minte, tinum tebe-nala aget mafak fugun-bom kuguup mafak kanuman-tema uyo, bota tebe-nuluta, dufak daalan-temu ko. \v 16 Kale ibo tolong kom ba kale, tolong tambal so kale, weng bogobeli boyo tele tolong do-nilipta, dagaa kulin o,” age Yesus iyo baga-ema ko. \p \v 17 Kale Yesus iyo unang tinum iyo imkaa tam am iina tam-nilip e, kota ilami okumop man iyo daga-nilip e, “Weng do bomi magam uyo dupkop daabelapta, utamum o,” agelip e, \v 18-19 minte Yesus isiik bogobe-nala e, “Unang tinum bilip iyo bam daalin-tem kale, ipkil mungkup bam daalin-tem aga? Ibo utamsaalip bole, tinangku-silipta, bogobelan o ageta ko. Tam tinum iyo mufekmufek mitam sep ko albu umi unelan-tema uyo, daak abe-nuluta, te yak imi aget tem uyo yak unon-temaalu kale, tol kup daak mat tem kal siit-kuluta, no imaan fogolan-tema kota, daak iinom binimanan-temu kale, bota tebe bemi aget tem uyo kufak daabelan-temaalu o,” agela kale, Yesus imi weng kam agela bomi iibak tem kwek uyo ki, “Alugum mufekmufek unan-kalin uyo amem binim o,” agela ko. \v 20 Kale minte Yesus iyo bogo-nala e, “Kuguup mafak tinum imi aget tem albu umi mitam sep e tulu kanuman-tema bota tebe tinum iyo dufak daalan-tema kale, \v 21 tam tinum iyo kuguup mafak uyo kanubelin-tem som, aget mafak usiik fuguno-nalata, aaltam yangta kuguup mafak uyo kanupman-tema kale, kuguup mafak kanubelan o agelan-tema uyo, kota \m sa dagamin min, \m yuguut unan-kalin min, \m ipkum angkola kaanamin min, \m sa daga-bom ipkum dupkeng dagamin min, \m \v 22 ipkum imi mufekmufek tinginemin min, \m kuguup mafak mafak kanumin min, \m bisop bagamin min, \m fitom binim ke-bom fengmin min, \m titinin min, \m weng mafak kupka-emin min, \m kutaang tebe-bom, ‘Nita kup o,’ agan-kalin min, \m ilum ilum ke-bom fuut tebemin min uta kanuman-tema kale, \v 23 alugum kuguup mafak bomi miit uyo tinum imi aget tem kwek uta kale, kugol bii-nuluta, mitam sep abelu fenga kolata, bota tebe tinum iyo fen dufak daalan-temu o,” age Yesus iyo baga-ema ko. \s1 Kafin migik kayaak unang maak tebe Yesus imi ilak dosu uta ko \sr Mat 15:21-28 \p \v 24 Kale Yesus ninggil iyo Juda kasel imi kafin uyo kupkaa daage asit kek kek imi kafin unip kale, asit kek kek bilip imi abiip miton alop umi win uyo Taya e minte Saidon no kale, Yesus imi aget fugunin uyo, tinum iyo maak nitamin-tem kela bantap no kun fungolan o age-nalata, no am maak kutam kal siit ilugola kuta, dogobeta waan-nama binim kale, \v 25-26 kota unang maak weng tolong doluta, “Yesus iyo tala o,” agelip kalaa agelu kale, unang boyo man unang katip so kale, man boyo sinik mafak tebe kufak daasa kale, unang boyo Juda kayaak unang ba kale, Fonisia kayaak unang kuta, saak Yesus imi finang tal-nulu e, kamok imi weng umka-emin kuguup uyo kanumin kale, boyo tal Yesus imi miit tem kugol daak katuun duung fegela suk mo kalaak fen fomtuup bogobe-nulu e, “Nimi man unang uyo sinik mafak tebe kufak daasa kale, beyo fot tebepmap yak iinata, man boyo tambalanuk o,” agelu ko. \v 27 Kale (Juda kasel iyo asit kek kek unang tinum imi win uyo bogobe-nilip e, “Kayaam o,” agan-bom-nilip e minte, ilimi unang tinum ita minte, “Fen tinum imi man o,” agan-bom no kem-nuubip kale, Yesus imi aget fugunin uyo, unang bomi aget fugunin uyo kup-kugulita, Yesus beyo tii kanube-nama o agan-bo bele, beyo kanubelan-temaala o agan-bo kalaa age utaman o age-nalata,) do weng maak bogobe-nala e, “Man kangkang imi iman uyo dugu kulep no kayaam imi kobelan-temip boyo felepman-temaalu kale, kamaki uyo man kangkang isiik ifemin (kale, kupmi dong dogopkelan-temi boyo felepnelan-temaalu) o,” agela e minte, \v 28 unang bosiik bogobe-nulu e, “Kamogim kapmi weng boyo dam bagan-balap kuta, man imi iman unan-bilip buul segela daak tebol umi afak tem abelan-temu uyo, kayaam tebol afak tem kulaak albip iyo tebe unan-nuubip kale, ulutap mungkup kabo dong dogopnelan-temap boyo felep-kaman-temu o,” agelu e, \v 29 Yesus isiik bogobe-nala e, “Weng boyo tambaliim bogolap kale, kota sinik mafak iyo fot tebeli kupmi man uyo kupkaa yak iina kale, nugum kubo kupkaa kulupmi am iinaal o,” agela e, \v 30 daage tam ulumi am tamta e, sinik mafak iyo man uyo kupkaa yak iina e, kota abiin tambal agaal unbu kalaa age-nulu e, tam utamu ko. \s1 Tinum maak tolong komanebelu e minte, weng uyo mafaganebe no kebesu nala Yesus tebe telela dosa uta ko \p \v 31 Kale kota Yesus iyo asok abiip Taya uyo kupka-nala e, daage no abiip Saidon tono, daage yang Distrik Dekapolis umi iip ku-tele ilo ko daage tal Galili Ok Muk tal tama e, \v 32 tam tinum maak tolong komanebelu e minte, weng uyo mafaganebe no kebesu iyo ilami duup iyo tebe duptamo tal-nilip e, Yesus imi bogobelip, “Tinum keyo kapta sagaal togobe telela dolal o,” agelip e, \v 33 Yesus iyo unang tinum iyo imkaa duptamo yang asit tem kweng kal alop ilisinon bom-nilip e, tam Yesus iyo sagaal diil iyo kulep yak tinum bemi tolong tem alop uyo ilipma top un un kelu e minte, duban tagaa kwaala daak sagaal duung diim abelu e, kwep tam tinum bemi fong diim daabe no ke-nala e, \v 34 God iyo aman duga-e-bom abiil tigiin kiit fen-siit-nala e, du-filin daa nat age bogobe-nala e, “Efata o,” agela bomi magam uyo, “Tolong tem kubo tambalanepmal o,” agela e, \v 35 tinum bemi tolong tem so e minte bon tem so uyo tambalanebelu weng uyo tambaliim baga-bom-nala e minte, ipkumal imi weng uyo tinangka-bom no kema ko. \v 36 Kale Yesus iyo unang tinum iip maak maak bom-silip kanubela utamip bilip imi bogobe-nala e, “Ibo yang ipkumal iyo nimi ko kanubeli utamip bomi sang uyo baga-emin ba o,” age fomtuup weng kobela kuta, yang abe ipkumal iyo suun kup baga-em yakyak tiinemip ko. \v 37 Kale unang tinum bilip iyo atin kumang muuna tala ke-bom bogo-nilip e, “Keta mufekmufek ko kanu-be uyo alugum tambaliim ke-bom-nala e, tolong kom iyo telela imola weng tinangka-bom-nilip e minte, weng kabam iyo telela imola weng tambal baga-bom no kem-nuubip o,” agan-kalip ko. \c 8 \s1 Yesus imi unang tinum ilimi kup foa tausen (4,000) kalip imi iman ifela unesip uta ko \sr Mat 15:32-39 \p \v 1 Kale kanumsa kota, unang tinum kwiin tagang iyo, asok Yesus imi weng uyo tinangkamum o age-nilipta, tala tala kelip e, imi iman uyo binim kebelu kalaa age-nalata, Yesus ilami okumop man iyo olabela tal tamip bogobe-nala e, \v 2 “Unang tinum kalip imi nisino bii am asuno kelip koyo, imi iman uyo binimanepmu bisop albip kalaa ageta niyo i-filin-bii kuta, \v 3 iip maak kalip iyo simanim ilo talbip kale, kanube iman tep imdali ilimi abiip iinon-temip bole, abe-bom-nilip e, iman tep iip kal du molan-temip o,” agela e, \v 4 minte okumop man isiik Yesus imi bogobe-nilip e, “Tinum binim iip koyo bret uyo dogap-tele kulu-nulupta, ifelup une tii kelan-temaalip o,” agelip e, \v 5 minte isiik ninggil imi daga-nala e, “Ipmi bret uyo intap kal albu o?” agela e, bogo-nilip e, “Ban kal o,” agelip e, \v 6 kota Yesus iyo unang tinum iyo bogobela daak kafin diim tonip e, bret ban kal uyo kulu God iyo, “Misam o,” age-nala e, bret uyo fegela ko-nala e, ilami okumop man imi kobela ita kulep unang tinum iyo taga-em tiine-bilip e minte, \v 7 ninggil iyo aniing kangkang iip maak maak iyo albip kale mungkup, Yesus iyo kulu God iyo, “Misam o,” age ilami okumop man iyo bogobe-nala e, “Aniing kaso taga-e-bom no kemin o,” agela e, taga-em tiinemip ko. \v 8 Kale unang tinum iyo kulu unan-bii tii kelip e bole, okumop man iyo tebe iman un-bom-nilip tukup tukup ke-bilip uyo afeta-bii ko-nilip e, basket ulumi kup ban kal koyo abulip dongenu ko. \v 9 Kale unang tinum bret so aniing so unelip bilip iyo foa tausen (4,000) umaak kalip ita unelip binimanu e bole, Yesus iyo tebe imdala daaginip e, \v 10 kota ilami okumop man sino ninggil te tam bot tem ton-nilip e, yak Distrik Dalmanuta umi milii kutam iinip ko. \s1 Falosi tebe Yesus imi bogobe-nilip, “Kabo mirakel umaak kanubelapta, utamum o,” agesip uta ko \sr Mat 16:1-4 \p \v 11 Kale Falosi iip maak maak iyo tal Yesus so wengaal digin-bom dup-kugu-bom bogobe-nilip e, “Kabaa. Kabo mirakel ko age kuguup ugulumi migik umaak kafalebelapta, nuyo utamupta e, kabo God yagal kamdala ti-salap kalaa agelum o,” agelip e, \v 12 imi aget tem uyo iluum tebepmu bogobe-nala e, “Ibo bogopne-nilip, ‘Mirakel ko age kuguup ugulumi migik umaak kanubelapta, utamum o,’ age dagagamin ba ko. Kale niyo ibo weng uyo dam bogobelan o ageta kale, kanupmin aget fugun-bilip tinum ibo niyo mirakel ko age kuguup ugulumi migik fen-bilip bomaak kanubeli utaman-temaalip o,” age-nala e, \v 13 kota Yesus iyo asok unang tinum iyo kugol imkala e, ilami okumop man iso ninggil tam bot tem ton-nilip e, daage yak ok muk milii kutam iinip ko. \s1 Yesus tebe Falosi so Herot so imi sang felep yak yiis ko age bret fitimin umi diim to do weng bagamsa uta ko \sr Mat 16:5-12 \p \v 14 Kale Yesus imi okumop man ninggil iyo bret uyo ilumano kutu-nilip e, bret maagup uta kup bot tem ilep kwep tilip kale, \v 15 Yesus iyo weng kem uyo felep yak ku to do weng maak bogobe-nala e, “Nugumal ibaa. Ibo Falosi so Herot so imi yiis ko age tukolip bret fitimin umi mufekmufek uyo tele utama-bom kupkek kupkek kem tiine-bom-nilipta o,” agela e, \v 16 ninggil iyo Yesus imi do weng bogola bomi magam uyo utamin-tem ke-nilip e bole, ninggil igil tegen-bom-nilip e, bogolip, “Nuyo bret binim kalaa age-nalata, yiis bomi sang uyo bagan-be bele o?” agan-kalip e minte, \v 17 Yesus iyo boyo utam-nala e, ninggil bogobe-nala e, “Intaben o age-nilipta, ibo bogo-nilip, ‘Nuyo bret binim utamta, kam agan-be o,’ agan-bilip a? Ipmi aget tem uyo ilum ilum bii kopmuta, ibo utamipta e, yiis umi sang ugo ba kale, mufekmufek migik umi sang uta bagan-be kalaa ageta utam dagaa kulin-tem albip aga? \v 18-19 Ibo tiin so e minte tolong so kuta, utama-bom e minte, tolong do no ke bam daalin-tem aga? Siin uyo bret ogal fegela kobeli ipkil kulu tinum ilimi kup faiv tausen (5,000) kalip imi ifelip un-bom tukup tukup kemsip uyo, ibo basket uyo intap kal abu-silip a? Ibo ilumanobip aga o?” agela e, isiik bogobe-nilip e, “Tuluun kal abu-sulup o,” agelip e, \v 20 asok maak so ninggil imi daga-nala e, “Asok aaltam komi bret ban kal fegela kobeli ipkil kulu unang tinum ilimi kup foa tausen (4,000) kalip imi ifelip un-bom tukup tukup kemsip uyo, ibo basket uyo intap kal abu-silip o?” agela e, bogobe-nilip e, “Ban kal abu-sulup o,” agelip e, \v 21 Yesus isiik bogobe-nala e, “Ibo kanubeli utam-silip boyo, intaben o age-nilipta, nimi titil boyo tele utamin-tem ke-silipta, aget yamyam uyo fugun-bilip o?” agan-kala ko. \s1 Betsaida tinum maak tiin bigibesu nala Yesus no telela dosa uta ko \p \v 22 Kale Yesus ninggil iyo daage no abiip Betsaida ko no tamip e, abiip kasel iyo tinum maak tiin bigibesu iyo dep tal Yesus imi bogobe-nilip e, “Tinum keyo kapmi sagaal umaak togobelapta, imi tiin uyo tambalanepmuk o,” agelip e, \v 23 Yesus iyo tinum tiin bigibesu iyo abiip uyo kupkaa sagaal kegal aafuu duptamo yang tiginal kweng iinom-nala e, tiin tem uyo mok togobe sagaal togobe-som-nala e, daga-nala e, “Kabo kek fen mufekmufek umaak utamap bele ki?” agela e, \v 24 tiin baa-nala e, bogola ko. “Niyo mufekmufek umaak tele utamanbaali kale, tinum iip maak maak iyo itaman-bii kuta, bilip iyo at ko agan-bilita, tiine-bilipta, kota tinum umdii ko tiinan-bilip kalaa agan-bii o,” agela e, \v 25 asok Yesus ilami sagaal alop kano kulep yak tiin diim uyo togobela e, kota tiin daga-bom-nala e, fomtuup utamata e, nimi tiin uyo asok tambalanepnelu kalaa age-nala e bole, alugum mufekmufek uyo tambaliim kup utama kalaa age-nala e, \v 26 Yesus iyo tebe tinum beyo daala ilami am iinak o agan-som-nala e, bogola ko. “Kabo yang abiip uyo, ‘Niyo tambalani o,’ age alugum iyo kafalebelap katamamin ba o,” agela e, am iina ko. \s1 Fita tebe Yesus imi sang bogosa uta ko \sr Mat 16:13-20, Luk 9:18-21 \p \v 27 Kale Yesus so e minte ilami okumop man so iyo daage no Sisaria Filipai umi mep so umi abiip maak maak uyo yakyak kem abe-bom-nala e, ilami okumop man imi daga-nala e, “Unang tinum bilip iyo, ‘Beyo waanta o’ nagan-bilip o?” agela e minte, \v 28 isiik bogobe-nilip e, “‘Beyo ok sam uga-emin tinum Jon Baptis o,’ kagan-bala, minte iip maak iyo bogo-nilip e, ‘Beyo God imi profet ko age weng kem baga-emin tinum sugayok bii-se Elaija ita o,’ kagan-bala, minte iip maak ita bogo-nilip e, ‘Beyo God imi profet migik maak sugayok bii-se ita o,’ kagan-bala no kem-nak-bilip o,” agelip e minte, \v 29 ninggil imi daga-nala e, “Minte ipde a? Ibo bogo-nilip, ‘Beyo waanta o,’ nagan-bilip o?” agela e, tam Fita ita Yesus imi weng uyo yan kebe-nala e, “Kabo God imi ulaa kamdula kamok kesap tinum kapta (kale, God yagal kamdala ti-salap) o,” agela e, \v 30 ninggil imi fomtuup bogobe-nala e, “Ibo tinum maagup iyo maak bogobe-nilip, ‘Yesus beyo God imi ulaa dula kamok kesa tinum iyo kulba o,’ age nimkem dagamin ba o,” agela ko. \s1 Yesus imi bogobe-nala, “Biilan-temu kota, nangkolip kaanan-temi o,” agesa uta ko \sr Mat 16:21-28, Luk 9:22-27 \p \v 31 Kale kota weng uyo kufo kafale-bom bogo-nala e, “Son-temu uyo, Mo Tibil imi Man niyo kuguup mafak mafak kupkane-bilip bii, umtal daalita bole, Juda kasel imi kamogimal so tinum amem ko age pris imi kamogimal so ulo utamsip tinum so ita umik ugopne nitafinon-bom-nilipta, nimdalip yak waasi imi sagaal diim abelita, ita nangkolip kaani namalip bii, am alop ke-nilita, am asuno diim kota asok fenan-temi o,” age \v 32 Yesus iyo kem bogola e, kota Fita iyo Yesus ilasinon dep yang kweng kal ilami kaanan-tema umi sang bogobela umi kalan uta yege-bom baga-emata, \v 33 yagal fupkela katam fen ilami okumop man iyo itama-bom-nala e, tam Fita iyo an-togon-bom-nala e, bogola ko. “Kabo God imi aget fugun-be ulutap uta fugunbaalap binim kale minte, kafin diim komi tinum imi aget fugun-bilip ulutap uta fugun-balap kale, kabo nimi waasi Saatan imi kuguup ulutap uta kupkane-balap kale, kupkalal o,” agela ko. \p \v 34 Kale kota ilami okumop man so unang tinum ibolip so iyo olapma tal tamip e, bogobe-nala e, “Tinum dogap kapta niso no nimi ogok uta keneman o agelap umdii, yak kalapmi aget fugunin uta kup kanumin boyo kupka-nalapta, nimi ilak uta fom duga-bom-nalap e, nimi at diim kaal fuyap kulan-temi kulutap ke, ‘Kaan-nimi bole, kanube kaan-nimi o,’ agan-bom-nalapta, kanupmin kuguup uta ku-nalapta, te tamta nimi ogok uyo waafuu kwep tebe-balapta o ageta ko. \v 35 Kale tinum iyo dogap ita ilami kaal ilak kup suun duga-bom, ilami aget fugunin uta kup kanum tiineman o agan-kala umdii, beta kaan-nalata, maagalo kelan-tema kale minte, tinum iyo dogap ita, ‘Meng kanu-bili waasi iyo tebe nangko-nimip kuta, nangko-nimip o,’ age-nala meng nimi ilak kup duga-bom nimi weng tambal uta fomtuup waafuu kwep taba umdii, beta suun kup nan-tema ko. \v 36 Minte tinum iyo maak kafin kaa kutufosu komi mufekmufek uta alugum kwaa-bom-nala e minte, suun kup nin umi ilep umaak temin binim ke-bom no kema umdii, ilami mufekmufek kwiin tagang ko kwan-be bota tebe dong dogopman-temu bele ki? Umbae. Boyo tebe dong dogopman-temaalu kuba. \v 37 Iyo mufekmufek tambal kup tebesu umaak God imi kopmata, God iyo bogobe-nala, ‘Kabo suun kup nan-temap o,’ agelan-tema bele ki? Umbae. Suun kup nin boyo tisol umi ku mo kugamin umi mufekmufek ba kuba. \v 38 Unang tinum kwiin tagang iyo kuguup mafak uta waafuna-bom-nilipta, God iyo umik ugobe dupkaa yang iinan-nuubip kale, dogap ita kulip imi diim uyo nimi win uyo kufunemin binim e minte, kulip imi atul finano nimi weng uyo baga-emin binim ke no kema umdii, son-temu nala Mo Tibil imi Man niyo nalami Aatum imi titil uyo ku kamok kesa ilatap keli ensel tambal iso ninggil tolon-temup uyo, nisiik tinum bemi win uyo kufobelan-temaali kale, ‘Beyo nimi duup ba o,’ agelan-temi kale, \c 9 \p \v 1 weng koyo tuluun bogobelan-temi kale, tinangku-silipta. Iip maak maak ibo kaanin-tem som-nilipta, utamipta e, God iyo ilami titil uta ku-nalata, unang tinum kwiin tagang iyo imdep tam ilami daam tem daa tiin mola mitam senganu kalaa age utaman-temip o”, age Yesus iyo baga-ema ko. \s1 Yesus imi mitam yagalami migik maak kela atamsip uta ko \sr Mat 17:1-13, Luk 9:28-36, (2 Fit 1:16-18) \p \v 2 Kale am bugup kal koyo te top iinu e, kota Yesus iyo tebe-nala e, Fita so Jems so Jon so ita kup fola kulep yak abe tam amdu tigiin timitim maak tam kugol ninggil ilisinon bom-nilip e bole, tinum asuno bilip iyo Yesus iyo atamipta e, mitam yagalami migik kela e, \v 3 imi ilim uyo atin namalan tiin bulusii so ke no kelu kalaa age atamip kale, kafin diim unang kalip iyo dogobeta ilim umaak kanube diing daalipta, boyo kanube namalan tiin bulusii so ke-numu binim ko. \v 4 Kale ninggil iyo utamipta, tinum alop maak sugamiyok bii-silip Elaija so Moses so iyo asok abiil tigiin uyo kupkaa malaak tamip Yesus so ninggil weng bagan-bilip kalaa age-nilip e, \v 5-6 Fita ninggil iyo finan-siita umtal daa-nilip e, Fita ita aget fuguno-nala e, “Kota intaben weng umaak bogolan-temi o,” agan tolom-nala e, kota Yesus imi bogobe-nala e, “Numi kafalemin kabaa. Suguul ke kapsino tal kagal albup kale, ninggil nuyo am mafak asuno umaak, maak bo kapmi, maak bo Moses imi, minte maak bota Elaija imi no ke deebelupta, o,” agan-kala e bole, \v 7 iip namaal maak malaak abuta, Yesus ninggil iyo de imalu e, iip tem kutam-tele weng maak bogo-nala e, “Ibaa. Beyo nimi man bubul kale, ibo bemi weng uyo tinangka-bom-nilipta o,” agela e, \v 8 kumang mo maak fagaa kek fenipta e, tinum migik iyo maagalo kelip e, Yesus ita kup alba kalaa age atamip ko. \p \v 9 Kale kota Yesus ninggil iyo amdu tigiin uyo kupkaa tal-bom-nilip e, Yesus iyo ilami okumop man ninggil asuno iyo weng uyo fomtuup bogobe-nala e, “Nugumal ibaa. Tinangku-silipta. Ibo no unang tinum kek kek imi diim uyo ko kanubelu utamip bomi sang uyo bagamin ba kale, kupkaa bom-bilip bii, Mo Tibil imi Man niyo kaani nimdep no namalip son nala asok fen tigi moli kalaa age-nilipta, kota unang tinum kek kek iyo baga-eman-temip bota felepman-temu o,” agela e, \v 10 ninggil iyo kanubelu utamip bomi sang uyo bogo-nimip binim fulma-bom-nilip e ki, Yesus imi weng, “Kaani namalip son nala asok fen tigi molan-temi o,” agela bomi magam uta fen-bomta utamum o age-nilipta, fenip ko. \p \v 11 Kale ninggil asuno iyo weng migik maak Yesus imi daga-nilip e, “Ulo utamsip kasel iyo intaben o ageta bogo-nilip kano, ‘God imi profet ko age weng kem baga-emin tinum Elaija sugayok bii kaansa isiik talata minte, God imi ulaa dula kamok kesa tinum ita aaltam tolon-tema o,’ agan-nuubip o?” agelip e minte, \v 12-13 Yesus isiik bogobe-nala e, “Bilip imi weng ko bogo-nilip, ‘God imi ulaa dula kamok kesa tinum iyo tilin-tem bom-salata, Elaija isiik tal, unang tinum iyo dong dogobelita, imi aget tem uyo telelam-silipta o age-nalata, tolon-tema o,’ agan-nuubip boyo dam bagan-nuubip kale, ibo tinangku-silipta, bomi magam uyo tele bogobelan. Elaija iyo ti-se kuta, tinum ilimi aget uta kup fuguno-nilipta, beyo angkolip kaan-se kale, sugamiyok God imi suuk kon tem dola kosip uyo ko tol mitam ti-suu ko. Kuta God imi ulaa nimdula kamok kesi tinum nimi sang uyo, sugamiyok uyo weng maak uyo dola ko-nilip e, ‘Mo Tibil imi Man iyo kuguup mafak mafak uyo kobelip kaal fuyap ogen abin so uyo utama duban baan ke-eman-temip o,’ nage-nilipta, dola kosip kale, intaben o ageta ibo bomi aget kuso uyo fugunbaalip o?” age Yesus iyo Jon Baptis imi sang uta baga-ema ko. \s1 Man tinum maak sinik mafak tebe dufak daasa nala Yesus tebe telela dosa uta ko \sr Mat 17:14-21, Luk 9:37-43 \p \v 14 Kale Yesus ninggil iyo daage malaak okumop man milii imkaa unbip imi diim malaakta e, unang tinum kwiin tagang iyo ninggil imi diim kutam kal tala tala ke-bii kolip e, ulo utamsip tinum iip maak maak ita okumop man milii isino wengaal digin-bilip kalaa age malaak tamip e bole, \v 15 unang tinum bilip iyo atamipta e, Ei. Yesus iyo kaa tala kalaa age kumang mo-nilip e, yuut no weng umka-emip e minte, \v 16 isiik ilami okumop man iyo daga-nala e, “Ibo intaben kalan iso wengaal digin-bilip o?” agela e minte, \v 17-18 unang tinum bilip imi tinum maak isiik bogobe-nala e, “God imi weng kafalemin kabaa. Nimi man tinum iyo sinik mafak maak tebe del kola dosa kale, asok dogap kota sinik mafak beyo tal nimi man bemi de dola uyo, aafuu daala daak abe-nala e, mok uyo fildek-bom-nala e minte, sit kun uyo dolot dolot ke-bom-nala e minte, imi dam uyo alugum biing mo no kem-nuuba kalaa age-nilita, dep tal olita, kabo binim kalaa age-nilita, kapmi okumop man ita bogobe-nilita, ‘Ibo sinik mafak beyo fot tebelip yak iinak o,’ agan-bii kuta, fen bagang-kale fot tebelip yak iinoma binim kelip o,” agela ko. \p \v 19 Kale Yesus isiik ilami okumop man sino unang tinum albip iso imi bogobe-nala e, “Kwiin ee. Ipmi aget fugunin uyo fen atin tol ba kale, niyo ipso bii, kayop kwiin tagang te yang iinu kuta, ibo nitamipta e, beyo God imi titil uta ku-nalata, sinik mafak iyo fot tebela yak iinan-nuubip kalaa naganbaalip ko. Niyo ipso bii, am intap kal kelita, ibo nitamipta, beyo tii God imi titil boyo nugol mungkup kobe-nama kalaa nagelan-temip a? Niyo ipmi aget mafak fugun-bilip boyo daal tebepnebu kale, man tinum iyo dep tilin o,” agela e bole, \v 20 dep tal tamip e, sinik mafak iyo Yesus iyo atam-nala e bole, maak fagaa man iyo daala unba talba biita kumen daak kafin diim abe kugiit kugulaak ke-bom-nala e, mok kup fildegama ko. \p \v 21 Kale Yesus iyo man bemi aalap iyo daga-nala e, “Man keyo kanu-bii, kayop uyo intap kal undula o?” agela e minte, \v 22 isiik bogobe-nala e, “Sugamiyok man katip kegal kanum tebesa kale, suun kup sinik mafak beyo tebe man beyo dufak daalan o agan-bom-nalata, ang kulala te at tiil iine-bom-nala e minte, ok tem iine-bom no kem-nuuba kale, kanube kabo tii dong dogobe-namap umdii, nuyo i-filin daa-nalap dong dogobe o,” agela e minte, \v 23 Yesus isiik bogobe-nala e, “Kwiin ee. Kapmi bogopne-nalap, ‘Kabo tii dong dogobe-namap aga o?’ nagelap uyo? Tinum waantap ita aget fugunolata e, God iyo tii koyo kanube-nama kalaa agan-kala umdii, yak mufekmufek alugum dagala boyo God iyo tii kanube-nama o,” agela e, \v 24 kota man bemi aalap iyo ol-bom-nala e, “Niyo, God iyo koyo kanubelan-tema kalaa agan-bii kuta, katip uta kup fugun-bii kale, dong dogopnelapta, senganuk o,” agela e, \v 25 Yesus iyo utamata e, unang tinum iyo tinum bemi olan-be boyo tinangku-nilip e, yuut tala tala ke-bilip kalaa age-nala e, kota sinik mafak beyo an-togon-bom-nala e, bogola ko. “Sinik mafak kabo tebe-nalap man keyo del kola do-nalap e minte, kul baang tolong fo do no kesap kale, niyo alaang weng umaak kopkelan o ageta kale, tinangku-salapta. Man keyo dupkaa yak iinaal o ageta kale, asok maak so te yak imi tilin tem uyo unemin ba o,” agela e, \v 26 kota sinik mafak iyo ol-bom-nala e, man iyo fomtuup daala unba talba kem tolom-nala e, dupkaa mitam iina e, man iyo kaanba ilatap kela e, unang tinum kwiin tagang iyo bogo-nilip e, “Daak man beyo kaana o,” agan-kalip e, \v 27 Yesus iyo daak sagaal kegal aafuu dufola fen mola ko. \p \v 28 Kale siit-nilip e, Yesus so ilami okumop man so ilisinon tam am tam-nilip e, Yesus iyo daga-nilip e, “Dogobeta nuyo bagang-kale sinik mafak beyo fot tebelup yak iinin-tem kela o?” agelip e minte, \v 29 Yesus isiik bogobe-nala e, “Yak mufekmufek migik uyo kanube-nilip God imi aman dobelin-tem kelip uyo, kanupmin sinik beyo dogobeta fot tebelip yak iinon-temaala o,” agan-kala ko. \s1 Yesus imi asok bogobe-nala, “Biilan-temu kota, nangkolip kaanan-temi o,” agesa uta ko \sr Mat 17:22-23, Luk 9:43-45 \p \v 30-31 Kale Yesus ninggil iyo kafin boyo kupka-nilip e, daage unanbu yang Provins Galili umi iip ku-tele yang abe-nilip e, Yesus iyo, unang tinum iyo tinangku-nilip nitamum o age tala tala kemin binim ninggil nulusinon bom-nulupta, nalami okumop man iyo kafaleman o age-nalata, bantap tiine-bom-nala e, ilami okumop man iyo kafale-bom bogobe-nala e, “Ibaa. Mep sino kelu kale, tinum maak tebe-nilip Mo Tibil imi Man niyo nimdalip yak waasi imi sagaal diim abelita, ita tebe nangkolip kaanita, nimdep no namalip bii, am alop ke-nilita, am asuno diim kota asok fen tigi molan-temi o,” age kafale-bom baga-ema kuta, \v 32 ninggil iyo imi weng baga-e-be bomi magam uyo tele utamin-tem kelip kuta, finan-bom-nilipta, bomi magam uyo maak daga-nimip binim kelip ko. \s1 Yesus imi tebe kamok kemin umi sang bogosa uta ko \sr Mat 18:1-5, Luk 9:46-48 \sr (Mat 20:25-28, 23:11-12, Luk 22:24-30) \p \v 33 Kale Yesus ninggil iyo dagaa dep daage top Kapeneam no abe-nilip e, tam am kal ton-bom-nilip e, ninggil imi daga-nala e, “Ibo ilep tilip uyo, intaben sang uta bogola bogola kem tilip utami o?” agan-be kuta, \v 34 igil utamipta, numi ilep tulup uyo, “Ninggil nugol waantap ita nulumi kamok kelan-tema o?” agela agela ke-bom wengaal digin tulup kalaa age-nilipta, ninggil iyo fitom tebepmuta, weng sining agelip ko. \v 35 Kale Yesus iyo daak ton-nala e, kota okumop man tuluun kal iyo bogobela tal tamip bogobe-nala e, “Kanube tinum iyo, nita God imi tiin diim uyo kamok kelan o agela umdii, beyo ilami aget fugunin uyo kupka-nalata, alugum unang tinum imi dong daga-emin tinum ke-nala e minte, imi bon tem kiit fenin tinum ke no ke-nalata o,” age-nala e bole, \v 36 man katip maak ugaa du-nala e, dep tal ninggil imi iibak tem kulagal dep daa dep mek duptal migi-nala e, ninggil imi bogobe-nala e, \v 37 “Tinum dok ita man kalatap iyo maak atamata, Yesus imi tiin diim uyo man kanupmin keyo win so kalaa age-nala dong dogobela umdii, boyo nimi dong daganemin kuguup uyo kulbu ko. Minte God yagal nimdala ti-sii kale, waantap ita nimi dong dogopnela umdii, boyo nimi dong daganemin kuguup uta kup ba kale, boyo fen God imi dong daga-emin kuguup uyo kulbu no o,” age Yesus iyo kam agan-kala ko. \s1 Yesus imi bogo-nala, “Tinum iyo tebe nuyo waasi ke-emin binim kema umdii, beyo numi duup o,” agesa uta ko \sr Luk 9:49-50 \p \v 38 Kale Jon ita Yesus imi bogobe-nala e, “Numi kafalemin kabaa. Ninggil nuyo tinum maak atamupta, beyo kapmi win uta kufo-nalata, sinik mafak iyo fot tebela yak iinan-bilip kalaa age atamupta, beyo kapmi okumop man kelin-tem bom-nalata, boyo kanu-be kalaa age-nulupta, bogobe-nulup e, ‘Kapmi bisop Yesus imi win kufu-e-bom kanu-balap boyo kupkalal o,’ age fegelebebup o,” agela e minte, \v 39 Yesus isiik bogobe-nala e, “Kanube tinum iyo maak nimi win uta kufo-nala kuguup atin tambal umaak telela kola umdii, beyo siit-nala dogobeta weng mafak uyo kopnelan-temaala kale, ibo imi kanu-be boyo fegelemin ba ko. \v 40 Kale waantap ita nuyo waasi kebelin-tem kela umdii, beyo numi duup kale, ibo beyo fegelemin ba ko. \v 41 Minte tinum dok ita itamata, ibo Krais imi tinum kalaa age-nala dong dogobelan o age ok uyo ilupma unelip umdii, God yagal tinum bemi kuguup ko kanubela boyo utam bogobe-nala, ‘Kapkum ok ilubelap bomi kuguup boyo katip kuta, boyo tambaliim kanubelap kale, niyo deng taban-bii o,’ age-nala e, yagal kuguup tambal boyo fen yan kebelan-tema o,” age Yesus iyo baga-ema ko. \s1 Mufekmufek tebe numi aget tem ifak daalu fengaman-temup umi sang uta ko \sr Mat 18:6-9, Luk 17:1-2 \p \v 42 Kale Yesus iyo asok bogobe-nala e, “Kek kek iyo utamipta, tinum beyo tebe, God imi ilak dolin unang tinum iyo ifak daalan o angba kalaa agelan-temip uyo, kanube bilip iyo tebe tuum afalik maak ku sok de ko-nilip kwep yak tinum bemi fuk kun diim kwegal de kobe daalip daak yol ok kumun tem iina umdii, tinum beyo kaal fuyap uyo katip so ku-nalata, kaanan-tema kale minte, kanube kek kek iyo tebe tinum beyo kanubelin-tem ke dupkalip tebe unang tinum God imi ilak dugamin katip katip ke-bilip iyo ifak daala kupkaa yang kuguup mafak uyo kemip umdii, God isiik tebe atin ki bemi ifak daala bomi yan uyo kobelata, tinum beyo kaal fuyap kwiin kiim uyo kugan kwep tabon-tema ko. \v 43 Minte kanube utamapta, nalami sagaal uyo tebe nimtamo yang daalu kuguup mafak uyo keman o angbi kalaa agelap umdii, kalapmi sagaal milii boyo ugaa kwaalap unu sagaal milii tumon ke-nalap kuguup mafak uyo kupkaa bii kaan-nalap tam God imi abiip kal suun nan-temap bota atin tambaliim kale minte, kabo, sagaal milii uyo ugaa kupkan kelaali o age kuguup mafak kup ke-bii kaanap kalaa age-nilip God imi ensel iyo tebe kamdalip no at suun kenamin abiip unon-temap boyo tambaliim ba [kale, \v 44 abiip boyo at uyo tenkamin binim e minte, kaal diim ilop uyo binimamin binim no umi abiip uta] ko. \v 45 Aa minte kanube utamapta, nalami yaan uyo tebe nimtamo yang daalu kuguup mafak uyo keman o angbi kalaa agelap umdii, kalapmi yaan milii boyo ugaa kwaalap unu yaan milii tumon ke-nalap kuguup mafak uyo kupkaa bii kaan-nalap tam God imi abiip kal suun nan-temap bota atin tambaliim kale minte, kabo, yaan milii uyo ugaa kupkan kelaali o age kuguup mafak kup ke-bii kaanap kalaa age-nilip God imi ensel iyo tebe kamdalip no at kenamin abiip unon-temap boyo tambaliim ba [kale, \v 46 abiip boyo at uyo tenkamin binim e minte, kaal diim ilop uyo binimamin binim no umi abiip uta] ko. \v 47 Ulutap kale, mungkup utamapta, nalami tiin uyo tebe kuguup mafak uyo kafalne-bulu keman o angbi kalaa agelap umdii, kalapmi tiin milii boyo dagaa kwaalap unu tiin milii tumon ke-nalap kuguup mafak uyo kupkaa bii kaan-nalap tam God imi abiip kal nan-temap bota atin tambaliim kale minte, kabo, tiin milii uyo dagaa kupkan kelaali o age kuguup mafak kup ke-bii kaanap kalaa age-nilip God imi ensel iyo tebe kamdalip no abiip mafak unon-temap boyo tambaliim ba kale, \v 48 abiip boyo at uyo tenkamin binim e minte, kaal diim ilop uyo binimamin binim no umi abiip uta ko. \v 49 Kale ibo nimi weng ko kupka-e-bii boyo tinangkulipta, titil weng kalaa age ibo finan-bilip kuta, fen weng boyo tuluun kale, alugum waantap ita nimi ilak uyo dolip umdii, God imi aget fugunin uyo, kanu-e-bilita, tambaliim nalami weng uta kup tinangka-bom-nilipta, te tam titil fagalin o age-nalata, ogen aalap imi man ilum ilum ke-bilip saal daga-bom min, ke-bom kafalebip ulutap kem-nuuba ko. \p \v 50 “Kale yol boyo tambaliim kale, tubulap uyo, iman uyo abalim tebelan-temu kuta, kanube yol uyo abaal tebelin binim kelu uyo, kabo dogobeta telela kolapta, bomi abaal uyo tabon-temu a? Boyo atin binim ko. Kale ibo yol ulutap kale, kanube ibo wengaal digin-bom, ‘Ninggil nugol waantap ita nulumi kamok kelan-tema o?’ agela agela ke-bom wengaal digin-kalip umdii, bota tebe ipmi ipkumal dong daga-emin kuguup tambal boyo kwaalu daak abe binimanan-temu kale, boyo kanube wengaal digin-kalin ba kale, ilipmi ipkumal iyo bet bubul kup kupka-e-bom-nilipta o,” age-nala e, Yesus ita ilami okumop man iyo baga-ema ko. \c 10 \s1 Yesus tebe kalel kup-kagamin so imak dup-kagamin so umi sang bogosa uta ko \sr Mat 19:1-12, Luk 16:18, (Mat 5:31-32, 1 Kor 7:10-16) \p \v 1 Kale Yesus iyo kafin boyo kupka-nala e, Ok Jodan uyo ilo do yak milii abe-nala e, daage no Provins Yuudiya umi atuk ko no tama e, kota unang tinum kwiin tagang iyo asok Yesus imi finang tala tala kelip e, ilami kanube unang tinum suun kafale-boma ulutap mungkup kafale-bala nip ko. \p \v 2 Kale Falosi iip maak maak iyo nota, Yesus iyo bisop bogo dup-kugu-bulupta, weng mafak umaak bogola kalaa age-nulupta, dep no weng telelmin baan diim daalum o age-nilipta, tal daga-nilip e, “Kabaa. Moses imi ulo numi kobesa uyo, intaben o agesu a? Uyo bogo-nulu, ‘Tinum iyo ilami kalel uyo, kupkalan o agela uyo, fot tebelan-tema boyo tambaliim o,’ agesu bele o?” agelip e minte, \v 3 Yesus isiik bogobe-nala e, “Moses iyo dok umi ulo uta ipmi kobesa o?” agela e, \v 4 aa minte isiik bogolip ko. “Moses iyo tinum iyo dupkalata, yagal kalel kup-kagamin umi suuk kon uyo dola kota imi kalel uyo kobe-nala e, kota fot tebemin o,” agelip e, \v 5 Yesus iyo bogobe-nala e, “God tebe tinum dula unang kula kemin umi ulo kwep daasa uyo ipmi olal so ipso ibo, tinangkulaalup o agan-bilip kalaa age-nalata, Moses iyo kanube ipmi ulo boyo dola kobesa kuta, \v 6 kamaki God imi mufekmufek alugum telela kosa uyo, tinum so unang so telela imola agam maagup kesip kale, \v 7 God imi suuk kon tem uyo bomi sang uyo bogo-nulu e, \pi1 ‘Agam maagup kesip bota, tinum iyo tebe unang uyo kulan-tema uyo, tinum iyo ilami ogen so aalap so iyo imka-nala e, yak kalel umi diim kal du mola e bole, \v 8 agam iyo maagup kelan-temip o,’ \m agesu kale, asok maak so alop kelan-temaalip kale, agam bilip iyo maagup kelan-temip ko. \v 9 Kale God imi unang tinum kwep tala tala kela agam maagup kebip uyo, unang tinum iyo maak tebe-nalata, agam imi dula kula kebip uyo ilo kobela yang iina meng iina kemin ba o,” age Yesus iyo kam agan-kala ko. \p \v 10 Kale Yesus ninggil iyo asok tam am tam-nilip e, ilami okumop man iyo tebe weng bomi sang uyo dagalip e, \v 11 Yesus isiik bogobe-nala e, “Kanube tinum iyo maak ilami kalel uyo kupka-nala yang unang migik kula umdii, God imi tiin diim uyo bemi kanubela boyo sa daga-bom-nalata, ilami fen kalel yom uyo kupkeng daga-bom kufak dagan-be kalaa agelan-tema e minte, \v 12 unang ugol mungkup ulumi imak iyo dupka-nulu yang tinum migik ita dulu umdii, God imi tiin diim uyo bomi kanubelu boyo sa daga-bom-nuluta, ulumi fen imak yom iyo dupkeng daga-bom dufak dagan-bo kalaa age no kelan-tema o,” age Yesus ilami okumop man iyo baga-ema ko. \s1 Yesus tebe man bilip imi sagaal taga-emsa uta ko \sr Mat 19:13-15, Luk 18:15-17 \p \v 13 Kale ogenal iip maak maak iyo, Yesus iyo tebe sagaal kwep yak numi man imi dubom diim daabe dong dogobelata, tambaliim kup fitolin o age-nilipta, kulep tilip kuta, Yesus imi okumop man iyo, ogenal iyo fot tebelup daaginin o age yan-togon-kalip e, \v 14 Yesus iyo itamata, kanu-e-bilip kalaa age-nala e, imi aget tem uyo olsak kup depmu e, okumop man imi bogobe-nala e, “Unang tinum utamipta, God beyo nuyo dong dogobelan-tema kalaa age-nilip mitam God imi daam tem telebip iyo man kangkang ilitap kale, ibo man bilip iyo fot tebemin ba kale, imkalip nimi finang tilin o ageta kale, \v 15 nimi weng ko bogobeli bomi magam uyo dam bogobelan-temi kale, tinangku-silipta. Man iyo kangkang albip uta, aalabal iyo, mufekmufek umaak kobelum o agelan-temip uyo, man bilip iyo maagalo yak aalabal imi sagaal diim mufekmufek uyo kulan-temip kale, ulutap mungkup, unang tinum waantap ita, God imi daam tem uyo tam unum o agelip uyo, dupkalipta, God yagal dong dogobelata, God imi daam tem uyo mitam tolon-temip kale minte, unang tinum waantap ita, ilimi aget fugun-bom kuguup mafak kanumum o agelip uyo, ilimi san kale, mitam God imi daam tem uyo mitam tolon-temaalip o,” age-nala e, \v 16 kota yak man kangkang iyo imdep mek imtal migi-nala e, sagaal taga-e-bom bogobe-nala e, “God iyo kabo kuguup tambal kupkakemak o,” age yakyak kema ko. \s1 Tinum mufekmufek soyaap maak tal tama Yesus isino weng bagamsip uta ko \sr Mat 19:16-30, Luk 18:18-30 \p \v 17 Kale Yesus ninggil iyo daage mep ko yang ilep tamip e, tinum maak yuut tal Yesus imi miit tem ko tal-nala e, kamok kamok imi weng umka-emin uyo kanumin kale, katuun duung fegela daak ton-nala e, daga-nala e, “God imi weng kafalemin kabaa. Kabo tinum tambal kale, niyo weng maak kale, dagalita, kabo bogopnelapta, niyo tol utaman. Niyo mitam suun nin tinum kelan o agan-bii kale, bota dogobe-nilita, mitam suun nin tinum kelan-temi o?” age dagala e minte, \v 18 Yesus isiik bogobe-nala e, “Kabo intaben o ageta bogopne-nalap, ‘Kabo tinum tambal o,’ nagelap a? Tinum tambal iyo maak albaala kale ki, God maagup ita kup tinum tambal kale, kapmi weng ko bogopnelap boyo, beyo waanta kalaa nage-nalapta, bogopnelap a? \v 19 Kale kapkal utamsap kale, ulo uyo bogo-nulu kano, \pi1 ‘Kabo kapkum iyo angkolap kaanamin ba e minte, \pi1 kapmi kalel uyo kupkaa yang unang migik so sa dagamin ba, \pi1 kabo yuguut uyo unan-kalin ba, \pi1 kapkum iyo fenga kolin-tem uyo, kabo bisop bogo kiyap iyo baga-emin ba, \pi1 kabo bisop bogo kapkum imi mufekmufek uyo kwaa-emin ba, \pi1 minte kabo kogen so kaalap so iyo tele tiin mo-nalap e minte, imi weng uta kup tinangka-bom no kemin o,’ \m age ulo uyo kam agesu o,” agela e minte, \v 20 tinum besiik bogobe-nala e, “God imi weng kafalemin kabaa. Niyo man katip kegal ki, ulo kanupmin boyo alugum waafuu kwep tebesi o,” agela e, \v 21 Yesus iyo atam tinum bemi aget uyo atin kobe-nala e, bogobela, “Bole kanum-nuubap kuta, kabo kuguup maagup maak bota kup kanum-nuubaalap kale, kabo no-nalap kapmi mufekmufek uyo kapkumal imi kobelapta, ita molip umi mani uyo kulu iip kulin man imi kobelan-temap uta, no God imi abiip kal suun kup tambaliim nan-temap ko. Kale kanube-nalapta, kabo talapta, nisino tiine-bomta, God imi ogok uyo kemum o,” agela kale, \v 22 tinum beyo mufekmufek soyaap kale, Yesus imi weng bogobela boyo tolong do-nalata, imi aget uyo fuguno-nala e, “Atin suun nin tinum kelan o agan-bii kuta, nimi mufekmufek boyo fen iip kulin man iyo kopman-temaali o,” age-nalata, aget iluum kup tebebelu e, Yesus iyo dupka daagina ko. \p \v 23 Kale Yesus iyo fupkela kek fen ilami okumop man imi bogobe-nala e, “Kwiin mufekmufek soyaap unang tinum iyo bong kup fagan-biita mitam God imi daam tem uyo mitam tolon-temip o,” agela e, \v 24 okumop man iyo Yesus imi weng boyo tinangku-nilip e, kumang molip kalaa age-nalata, Yesus iyo weng uyo asok bogobe-nala e, “Nugumal ibaa. Unang tinum iyo bong kup faga-bomta, mitam God imi daam tem uyo mitam tolon-temip ko. \v 25 Minte kong kiim ko age kamel boyo, tam men sok sil imi magat kun tem ilep tam iinon o agelu uyo, bong fagan-bii-nuluta, tam iinon-temu kale, ulutap kale, tinum mufekmufek soyaap yagal mungkup atin bong kup fagan-bii-nalata, mitam God imi daam tem uyo mitam tolon-tema o,” agela e bole, \v 26 ninggil iyo atin kumang mo Yesus imi bogobe-nilip e, “Kanube tinum mufekmufek soyaap iyo bong faga-bom-nala, tam God imi daam tem uyo tam una umdii, minte win binim unang tinum nuyo dogobe-nulupta, tam God imi daam tem uyo tam unon-temup a? Boyo fen bagang-kale tam unomup binim o,” agelip e, \v 27 Yesus iyo ilimi tiin tem kek fen dagak diibe-nala e, bogola ko. “God ita tii alugum mufekmufek uyo kanube-nama kuta, tinum ilasinon uyo, bagang-kale-nalata, mitam God imi daam tem uyo mitam tolon-temaala kale, God yagal tebe dong dogopman-tema uta, mitam God imi daam tem uyo mitam tolon-tema o,” agela e minte, \v 28 Fita isiik bogobe-nala e, “Kamogim kabaa. Tinangku-salapta. Ninggil nuyo numi abiip sino numi mufekmufek sino uyo alugum kupka-nulupta, kapmi ogok uta kem kapsino tiinan-bulup kole a?” agela e, \v 29 Yesus iyo bogobe-nala e, “Weng koyo dam bogobelan-temi kale, tinum dok ita nimi ilak uyo do-nilip nimi weng tambal boyo kwep no unang tinum iyo baga-eman o age-nilip imi am min, figal min, nagalal min, ibinangal min, ogen min, aalap min, man min, iman ilang min uyo kupka-nilip tal nimi ogok uta waafulip umdii, \v 30 kamano kafin diim kaa albip kota, nimi ogok ke-bilip umi kalan uta tinum migik iyo tebe yan-togon-bom min, aa-bom min keman-temip kuta, ibo am migik min, figal min, nagalal min, ibinangal min, ogenal min, man min, iman ilang min ulumi kup wan handret (100) kota kululan-temip kale, son-temu nala tam abiil tigiin nan-temip uyo, kugol suun kup nan-temip ko. \v 31 Kale unang tinum kwiin tagang kamano komi win so albip iyo biilan-temu uyo, bilip isiik win binim ke kubaganip e minte, unang tinum kwiin tagang kamano komi win binim ke kubagansip isiik biilan-temu uyo, win so ke no kelan-temip o,” age Yesus iyo kam agan-kala ko. \s1 Yesus imi ilep asuno diim komi bogobe-nala, “Siit ilugota nangkolip kaanan-temi o,” agesa uta ko \sr Mat 20:17-19, Luk 18:31-34 \p \v 32 Kale Yesus so ilami okumop man sino ninggil iyo daage, abiip miton Jerusalam unum o age abe-bom-nilip e, Yesus isiik bon tem abe-bala e, ilami okumop man ita umik tem abe-bom-nilip e, bogolip, “Kwiin bo no tamup nuyo anolan-temip kwei,” age-nilip e, aget kup fugun abe-bilip e minte, tinum migik ninggil imi umik tem tebebip iyo finanip ko. Kale Yesus ilami tinum tuluun kal ita kup ulu kulep yang kweng kal ilami suuk nala tinum tebe-nilip kanu-eman-temip umi sang uta asok bogobe-nala e, \v 33 “Ibaa. Jerusalam kamet iinum o age talan-bulup kale, no kugol bom-bulupta, tinum maak tebe-nala e, Mo Tibil imi Man niyo nimdep no tinum amem ko age pris imi kamogimal so ulo utamsip tinum so imi diim daabelata bole, igil weng tegen-bom-nilipta, ‘Tinum beyo angkolip kaanak o,’ nage bogo kupka-nilipta, nimdalip yak Rom kasel imi sagaal diim abelita, \v 34 ita tebe-nilipta, titul weng bagane-bom-nilip e, mok uyo nimi kaal diim uyo tagaa kone-bom-nilip e, sok ifet ku saal daga-bom ke-bii-nilip e, nangkolip kaani namalip bii, am alop ke-nilita, am asuno diim kota asok fen tigi molan-temi o,” age Yesus iyo kam agan-kala ko. \s1 Jems so Jon so alop imi tebe-nilip Yesus imi dagasip uta ko \sr Mat 20:20-28 \p \v 35 Kale Sebedi imi man alop Jems so Jon so iyo tal Yesus iyo bogobe-nilip e, “Numi kafalemin kabaa. Alop numi aget fugunin uyo, mufekmufek sang kaa bogopkelan-temup koyo kanubelal o agan-bulup o,” agelip e minte, \v 36 isiik alop imi bogobe-nala e, “Alop ibo niyo, intaben uta nubelak o nagan-bilip o?” agela e minte, \v 37 alop isiik bogobe-nilip e, “Suuk nala kabo mitam kamok king kelan-temap uyo, alop nuta imkalapta, maak iyo te kalapmi ipkuk ilo keng kal tona e, minte maak ita te afaan ilo keng kal tona no ke-bom kabo dong dagake-bulupta, ninggil nuta unang tinum iyo tiin molum o,” agelip e minte, \v 38 Yesus isiik ilami kaal fuyap kulan-tema umi sang uyo alop imi bogobe-nala e, “Alop ipmi dagagan-bilip bomi magam uyo ibo tele utamin-tem kale, kuguup mafak maak kek kek ita tebe nimi kopnelan-temip uyo ipkil tii boyo ku no kelan-temip aga? Minte nimi kaal fuyap ogen umtal daa kaanan-temi uyo ipkil tii boyo ku umtal daa kaan no kelan-temip aga o?” agela e minte, \v 39 alop isiik bogobe-nilip e, “Aa. Alop nuyo tii boyo kanubelan-temup o,” agelip e, Yesus iyo bogobe-nala e, “Dam kale, ibo nimi kuguup mafak ko kopnelip umtal daa kaanan-temi ulutap kelan-temip kuta, \v 40 boyo nimi ogok keluta, tinum ulu-nilita, kamok imi baan diim nimi mep so albu uyo imdep daalan-temaali kale, boyo God imi ogok kale, yagal tinum iyo ulusa kale, imdep daalata, ita tebe dong dagane-bilipta, unang tinum iyo tiin molan-temup o,” agela ko. \p \v 41 Kale Yesus imi okumop man nagaal kal iyo Jems so Jon so alop imi weng ko bogolip bomi sang tinangku-nilip e, ninggil iyo tebe alop iyo olsak kopmip e, \v 42 Yesus iyo ninggil iyo olapma alugum tal tamip e, bogobe-nala e, “Ibaa. Ipkil utamsip kale, kafin diim komi God imi ilak dolin binim unang tinum imi kamogimal iyo unang tinum iyo alaang weng uyo kupka-e-bom-nilip e minte, ilimi aget fugunin weng uta kup kuguup mafak uyo kupka-e-bom no kem-nuubip kuta minte, \v 43 nimi ilak dolin ibo bilip imi kuguup ko kanum-nuubip boyo ipsiik dagaa ku kanumin ba kale, ipmi tinum iyo dok ita, nita nugumal imi tiin diim uyo te tam win tibin kelan o agela umdii, beyo ilami win uyo kufumin ba kale, bilili age-bom ipkumal imi bon tem kiit fenaman-tema bota tambaliim kale minte, \v 44 ipmi tinum iyo dok ita, nita mitam nugumal imi kamok kelita o agelan-tema uyo, beyo alugum ipmi dong daga-emin tinum kelan-tema bota tambaliim ko. \v 45 Kale Mo Tibil imi Man niyo kafin diim koyo bisop tal ton-bom-bilita, tinum ita nimi ogok uyo kenemin o ageta tisaali kale, niyo tal-nilita, fomtuup ogok ke-bom unang tinum iyo dong daga-eman o ageta ti-sii kale, niyo tal-nilita, waasi iyo imkali tebe nangkolip kaanan-temi bota unang tinum kwiin tagang imi ilim uyo bobelita, bilip iyo God imi man ke suun nin o ageta ti-sii kale, ibo nimi unang tinum dong daga-e-bii ulutap ke-bom-nilipta o,” age Yesus iyo baga-ema ko. \s1 Batimeus tiin bigibesu nala Yesus tebe telela dola tambalanebesu uta ko \sr Mat 20:29-34, Luk 18:35-43 \p \v 46 Kale Yesus ninggil iyo dagaa dep no abiip Jeriko no abe-nilip e, Yesus so e minte ilami okumop man so unang tinum kwiin tagang so iyo, Jeriko uyo kupkaa unum o agan-kalip e bole, Timeus imi man Batimeus beyo tiin bigibesu kale, mufekmufek uyo nenin kup boma kale, ilep daang diim kugol tonba kale, \v 47 tinangkulata, “Abiip Nasaret kayaak Yesus ita talan-be o,” agelip kalaa age-nala e, kota ol-bom-nala e, “Kamogim Yesus kabaa. Kabo kapmi afalik King Devit ilatap kale, ni-filin daa kapmi titil uyo ku-nalap dong dogopne o,” agan-bala e, \v 48 tinum kwiin tagang iyo, “Sining agelal o,” agan-bom an-togon-bilip kuta, fomtuup ol-bom-nala e, “King Devit imi man ilop kamogim kabaa. Kabo ni-filin daa dong dogopnelal o,” agan-bom-nala e, olmin kup kema ko. \v 49 Kale Yesus iyo ilep unan-be uyo kupkaa kugol mo-nala e, kek kek imi bogobela ko. “Bogobelip talak o,” agela e, tinum tiin bigibesu iyo olabe-nilip e, “Olke-be kale, bilili age-nalap fen talaal o,” agelip e bole, \v 50 ilim afaligen maak ku tibilaba uyo daala kwep ku daa yuut kup fen-nala e, Yesus imi finang no tama e, \v 51 kota Yesus iyo bogobe-nala e, “Kabo, niyo intaben nupnelak o ageta olne-balap o?” agela e minte, tinum tiin bigibesu isiik bogobe-nala e, “God imi weng kafalemin kabaa. Nimi tiin koyo telela kopnelap tambalanepneluta, mufekmufek uyo utamaman o ageta olan-bii o,” agela e minte, \v 52 Yesus isiik bogobe-nala e, “Niyo utamita, kabo, beyo fen telela namo-nama kalaa nagelap kalaa age-nilita, kamano kaa telela kamoli asok tambalanap kale, unaal o,” agela e bole, kota maak fagaa imi tiin uyo tambalanebelu e, Yesus imi umik tem yak ku tona e, ninggil ilep ku-tele unip ko. \c 11 \s1 Yesus imi tam Jerusalam tama unang tinum deng tebemsip uta ko \sr Mat 21:1-11, Luk 19:28-40, Jon 12:12-19 \p \v 1 Kale Yesus ninggil iyo dagaa dep tal abiip miton Jerusalam umi mep so tal Oliv Tigiin umi abiip alop maak Betfage so Betani so umi mep so kugol tal-nilip e, Yesus iyo, ilami okumop man alop maak isiik imdali unipta o agan-som-nala e, \v 2 tam alop bogobe-nala e, “Alop ibo yak abe ko tam abiip utaman-bulup boyo tamta, kong ko age dongki kagum maak dup-diilip alba kalaa agelan-temip kale, beyo siin uyo tinum iyo maak bemi daang kun diim uyo tona dep tiinemin-tem alba kale, ibo sok talaa daa dep tolon-temip kale minte, \v 3 kanum abe-silipta, tinum iyo maak alop ipmi daga-nala, ‘Intaben o age-nilipta, boyo kanu-bilip o?’ agela umdii, ipkil bogobe-nilip, ‘Numi Kamogim yagal, “Dep tilin o” agelata, tulup kale, nuyo kuun dep no daalupta, Kamogim iyo asok yuut imdalata, dep tolon-temup o,’ age bogobe-nilipta, dep tilin o,” agela e bole, \v 4 alop iyo daage no abomu, kong ko age dongki kagum iyo ilep magaang tem amitung diim kugol dup-diilip alba kalaa age-nilip e, no talaa daagamip e, \v 5 kota tinum kugol mobip iyo alop imi daga-nilip e, “Alop ibo intaben o age-nilipta, dongki kagum beyo talaa daagan-bilip o?” agelip e, \v 6 alop igil Yesus ilami weng bogobela tilip uta mungkup bogobelip e, kota alop imkalip e bole, \v 7 alop iyo dongki kagum iyo dep tal Yesus imi diim daabe-nilip e, ilimi ilim uyo dulu kulep te tam dongki imi daang kun diim uyo ifobelip e, te tam tona e, \v 8 kota tam tinum unang kwiin tagang imi aget fugunin uyo, king imi tal-bala deng tebemin kuguup uyo kanumin kale, Yesus imi ka-tele talan-be boyo, nuyo ilep koyo atin tambaliim kup telelepmupta, tiinak o age-nilipta, ilimi ilim iip maak maak uyo dulu kulep daak ilep kal ifu-bala e minte, iip maak maak ita minte yang abe at tung uyo kon so fagan-bii kulep te daak Yesus imi ilep tiinon-tema uyo ifu-e-bala no kem yakyak ke-bilipta, dongki beyo ilim so at bubuul so umi tip diim kutop-tele tiina ko. \v 9 Kale unang tinum kwiin tagang iyo ugaa kulu bon tem abe-bala e minte, Yesus ita iibak kugol abe-bala e, unang tinum kwiin tagang iyo umik tem abe-bala no ke-bom-nilipta, deng tebe-bom fomtuup ol-bom-nilip e, “God imi win uyo dugola kufu-emum o,” age-nilip e, “Yesus keyo Bisel God imi win tolop diim o ageta talan-be kale, God tebe kuguup tambal uta kup kupka-e-balata o,” age-nilip e, \v 10 “Keyo numi afalik King Devit imi unang tinum tiin mosa ulutap kelan-tema kale, God tebe kuguup tambal uta kup kupka-e-balata o,” age-nilip e, “God imi win afaligen boyo dugola kufu-e-bom deng tebemum o,” agan-kalip ko. \v 11 Kota Yesus ninggil iyo daage no Jerusalam abe-nilip e, Yesus iyo tam ulotu am miton uyo tam alugum mufekmufek uyo utamam-sala ataan, tem iinon o agan-sulu e, kupkaa ilami okumop man tuluun kal so ninggil maagup asok daage abiip Betani unip ko. \s1 Yesus imi tebe weng uta kup bogola at yet uyo datansu uta ko \sr Mat 21:18-19 \p \v 12 Kale Yesus ninggil iyo no silip nala e, abiip Betani boyo kupkaa abe-bom-nilip e, Yesus iyo iman tep tebebelu e, \v 13 tiin kwep yang daalata, yet miit maak yang simaan so kugol mo-nulu e, figil bam dagan-bii kobu kalaa age-nala e, daage yang, yet bomaak dugu une-nilita o age-nala e, yang abomu, yet umi abumin am uyo tilin-tem bom-suluta, yet miit boyo kon kup bam daabu kalaa age-nala e, \v 14 at bomi bogobe-nala e, “At kubo dum umaak abulapta, tinum iyo maak kupmi dum uyo maak so dagaa ku unelan-temaalip o,” agan-kala e, ilami okumop man iyo tinangkulip ko. \s1 Tinum mufekmufek kulep tal ulotu am miton katam kal tolip saan-bilip iyo Yesus tebe tal fot tebela tam iinsip uta ko \sr Mat 21:12-17, Luk 19:45-48, Jon 2:13-22 \p \v 15 Kale Yesus ninggil iyo dagaa dep tal Jerusalam tal-nilip e, Yesus iyo daage tam ulotu am miton tam-nala e, tinum mufekmufek kulep te tam to-bilip so e minte tinum migik tal, mo God imi kobelum o age saan-bilip so iyo fot tebela sigino tam iine-bilip e, tuumon kobina tala kemin tinum imi tebol uyo dagaa kup-kiit mobe-nala e, uun abim God imi kuga-emin umi kulep tal tolip saanin tinum imi siya uyo duko kulupma yang abe no kebelu kupkaa \v 16 bogobe-nala e, “Ibo mufekmufek uyo kuptamo God imi ulotu am miton komi daam tem amitung diim ilep uyo mitam abe te yang milii umi amitem uyo yang abe tam iinemin ba o,” age-nala e, fegelebela ko. \v 17 Kale Yesus iyo unang tinum ulotu am miton kutam albip imi kafale-bom-nala e, “Sugayok God imi weng suuk kon tem dola kosip maak bogo-nala e, \pi1 ‘Nimi am katam uyo, “Alugum tinum miit maak maak imi beten kemin umi am o,” agan-kalon-temip o,’ \m agesa kale, ibo God imi weng boyo utamsip kuta, kwaasulebe-nilip God imi am uyo kufak daga-e-bilip kale, am katam uyo ipmi bisnis ke-bom ipkumal imi mani yuguut unan-kalin umi am kelu kupkasip o,” age bogobela ko. \p \v 18 Kale tinum amem ko age pris imi kamogimal so ulo utamsip tinum so iyo Yesus imi weng ko bogola bomi sang tinangku-nilip e, (utamipta e, alugum unang tinum iyo bemi weng baga-e-bom kafale-be uyo tinangku kumang mo deng taban-bilip kalaa age-nilip e, Yesus iyo titine-bom-nilip e,) “Kanubelu koyo, dogobeta angkolup kaanak o?” agan una tala kemip ko. \v 19 Kale bii kwiinu e, kota Yesus ninggil iyo Jerusalam uyo kupkaa unip ko. \s1 Yesus tebe at yet datan kobu umi sang so beten kemin umi sang so bagamsa uta ko \sr Mat 21:20-22, (Mat 17:20, 21:21-22, 1 Kor 13:2) \p \v 20 Silip nala e, kutim kota Yesus ninggil iyo asok daage talta e, at yet umdii kon so timtim so uyo alugum datanbu kalaa age-nilip e, \v 21 Fita ita bomi aget fuguno-nala e, bogobela, “Numi kafalemin kabaa. At yet miit un-togon-bii kupkaa un-maansap uyo yak ko datanbu botamal o,” agela e minte, \v 22 Yesus isiik ninggil imi bogobe-nala e, “Ibo utamta, God iyo dagalupta, beyo tii tinangku kanube-nama kalaa agan-bom dagaga-bom bom-bilipta o ageta kale, \v 23 niyo weng uyo dam bogobelan-temi kale, kanube tinum dok ita God imi bogobe-nala, ‘God kabo yak amdu boyo balaa kwaalap daak yol ok kumun tem iinuk o,’ age-nala imi aget tem uyo aget alop fugunin binim ke-nala utamta, nimi ko dagali boyo fen felep unon-temu kalaa agela umdii, bemi dagala boyo God iyo tebe kanubelan-tema ko. \v 24 Kale asok bomi sang uyo maak so bogobelan o ageta kale, kabo intaben intaben kuguup umi aget fugunota e, niyo God iyo dagalita, beyo tii boyo kanupne-nama kalaa age-nalap God iyo aman dobelap umdii, kapmi ko dagalap boyo mungkup kanupkelan-tema ko. \p \v 25 “Kale kanube kabo mitam mo-nalap God imi aman duga-em tolom-nalap minte, kapkum tebe kapmi fenga kopkeba umi aget uyo fugunolap umdii, bemi fenga kopkeba boyo kupkabelap binimanuk o ageta kale, kanubelap umdii, kapmi Kaalap abiil tigiin kayaak iyo kapmi fengmin sang daga-nalap, ‘Kupkapnelal o,’ agelan-temap boyo mungkup kupkapkela binimanan-temu kuta, \v 26 [fen kabo bemi fenga kopkeba uyo kupkabelin-tem kelap umdii, kapmi Kaalap abiil tigiin kayaak yagal mungkup kapmi fengmin uyo kupkapkelan-temaala] o,” age Yesus iyo Fita imi baga-ema ko. \s1 Kamogimal tebe Yesus imi daga-nilip, “Kabo waami win tolop diim kapmi ogok boyo ke-balap o?” agesip uta ko \sr Mat 21:23-27, Luk 20:1-8 \p \v 27 Kale Yesus ninggil iyo asok dagaa dep tal Jerusalam tal-nilip e, Yesus iyo tam ulotu am miton umi daam tem kutam kal tiinema e, tam tinum amem ko age pris imi kamogimal so e minte ulo utamsip tinum so Juda kasel imi kamogimal so iyo tal \v 28 bogobe-nilip e, “Kabaa. Kabo waami win tolop diim kanupmin kuguup boyo kanum-nuubap a? Kabo waantap ita kamdala tal-nalapta, kanupmin kuguup boyo kanu-maansap o?” agelip e minte, \v 29 Yesus isiik bogobe-nala e, “Kalo. Nisiik weng maak ipmi dagalan-temi kale, ibo nimi weng boyo yan kepnelip umdii, nagal mungkup ipmi weng uyo yan kepman-temi ko. \v 30 Ok sam uga-emin tinum Jon Baptis iyo waami win tolop diim unang tinum iyo ok sam uga-emsa a? God imi win tolop diim bele, kafin diim komi tinum imi win tolop diim kanumsa a? Nimi weng ko dagali boyo yan kepnelipta o,” agela e, \v 31 tam kamogimal iyo wengaal digin-bom bogobina tala ke-bom-nilip e, bogolip, “Nuyo, intaben o agelan-temup a? Nuyo bogo-nulup, ‘God imi win tolop diim kanumsa o,’ agelan-temup bole, beyo tebe nuyo bogobe-nala e, ‘Ibo utamipta, God imi win tolop diim kanumsa kalaa agelip umdii, intaben o ageta ibo, Jon beyo fen God imi weng uta baga-e-be kalaa agansaalip o?’ agelan-tema kale minte, \v 32 nuyo bogo-nulupta, ‘Kafin diim komi tinum imi win tolop diim kanumsa o,’ agelum bele ki? Umbae. Boyo kam agelan-temaalup o,” agelip ko. Kale “Kam agelan-temaalup o,” agelip bomi magam uyo dok uta ba kale, kamogimal iyo, unang tinum kwiin tagang iyo itamipta, Jon beyo fen tuluun God imi profet ko age weng kem baga-emin tinum kalaa agan-bilip kalaa age-nilipta, “Nuyo bogo-nulup, ‘Beyo God imi profet ba o,’ agelup umdii, unang tinum iyo nuyo olsak kobe-nilip ino-nimip o,” ageta finano-nilip e, \v 33 Yesus imi weng uyo bisop bogobe yan kebelup ko age-nilip e, “Waantap ita tebe Jon iyo bogopmata, Jon beyo tebe unang tinum iyo ok sam uga-emsa kalaa age utabaalup o,” agelip e, Yesus isiik bogobe-nala e, “Nagal mungkup ulutap kale, niyo ibo bogobe-nili, ‘Waami win tolop diim uta kanupmin kuguup boyo niyo kanum-nuubi o,’ age bogopman-temaali o,” age Yesus iyo kamogimal imi baga-ema ko. \c 12 \s1 Yesus imi felep yak sok dum ilang tiin molin imi diim to do weng bogosa uta ko \sr Mat 21:33-46, Luk 20:9-19 \p \v 1 Kale kota Yesus iyo kubak kobe do weng iip maak maak uyo baga-e-bom-nala e, “Tam tinum maak sok dum ilang maak telela ko-nala e, daam fogo kupkaa sok dum umi san uyo u-nala e, sok dum umi ok tugutmin umi baan diim uyo telela ko-nala e, sok dum ilang bigimin tinum imi am uyo isal am deebe no ke-nala e, minte tinum sok dum ilang bomi tiin molan-temip iyo ulu bogobe-nala e, ‘Tam sok dum umi abulan-temu uyo, dagan-bii ko kupkaa tugut-bom ok uyo ilan-bii kobelip ipkumal ita molipta, ibo tisol uyo kulu-nilipta, duula ko ipkil atuk uyo kulu-nilip e minte, nagal atuk uyo kulupnelip no telemuk o,’ age-nala e, imkaa no abiip maak simanim kal na ko. \v 2 Kale sok dum umi abumin am uyo daanu e, (tiin molin tinum iyo sok dum uyo dagan-bii ko kupkaa tugut-bom ok uyo ilan-bii kopmip ipkumal iyo molip e,) kota sok dum ilang kayaak iyo ilami ogok kemin tinum iyo daala tal sok dum ilang tiin molin imi bogobe-nala e, ‘Nimi kamogim imi sok dum ok umi tisol atuk uyo kopnelipta, nimi kamogim imi kulubinon o,’ agan-be kuta, \v 3 bilip iyo tebelipta, saal dagan-bii angko-nilip e, bisop daalip ilami kamok imi finang una ko. \v 4 Kale tal tama e, asok kamogim iyo ogok kemin tinum migik maak iyo weng kobe-nala e, daala no sok dum ilang tiin molin tinum imi diim abe-nala e, imi kamogim imi weng kobela kwep una uyo bogobela kuta, ita tebe dubom te kobe-nilip e, kuguup mafak mafak uyo kupka-e-bii dupka-nilip e, daalip una ko. \v 5 Kale aa mungkup maak daala no tama e, ita angkolip kaana ko. Kale kanum somta, tinum kwiin tagang iyo kulula no tamip e, iip maak saal daga-bom-nilip e minte, iip maak ita anolip kaana-bilip no kelip ko. \v 6 Kale kota kamogim ilami man yaan maak kalaa age-nala mogop aafu-boma ita kup kela kale, kamogim iyo aget fuguno-nala e, ‘Niyo nalami man bubul keta daali una umdii, imi weng uyo kwaasulepman-temaalip o,’ age-nalata, ilami man beta afungim daala no sok dum ilang tiin molin tinum imi finang una ko. \v 7 Kuta no tama tiin molin tinum iyo atam-nilip e, iyo buguna tala ke-bom-nilip e, ‘Tinum tala beyo kamogim ilami man kale, biilu aalap imi kaanan-tema uyo, man beyo tebe aalap imi sok dum ilang koyo bugulan-tema kale, kamaa kagal angkolup kaanata, sok dum ilang koyo nulumi aligaap keluk o,’ age-nilip e, \v 8 kota tam aafu-nilip e, angkolip kaana e, daam tem uyo kupkaa sililii duptamo tam sep kutam kal daalip o,” age Yesus iyo do weng boyo baga-ema ko. \p \v 9 Kale Yesus iyo weng bomi atuk uyo maak so bogobe-nala e, “Ibaa. Kanubelip kalaa age-nalata, sok dum ilang kayaak iyo dogobelan-tema a? Beyo tal-nala e, tiin molin tinum kulip iyo anola atin kaan binimanip e, asok tinum migik ulu-nala e, sok dum ilang uyo kwaapma yak imi sagaal diim abelu e, igil mitam tiin molan-temip o,” age-nala e, \v 10-11 Yesus iyo bogobe-nala e, “Tiin molin tinum tebe-nilip sok dum ilang kayaak imi man angkolip kaanba bilip iyo sugayok kutop umi ogok kemin tinum migik imi kanu-bii-silip ilitap kale, God imi suuk kon tem uyo imi sang uyo bogo-nulu e, \pi1 ‘Ogok kemin tinum iyo am uyo dinan-bomta kek fenipta e, am kun maak boyo mafak kalaa age-nilip e, falang daa kwaalip yak magaang tem kwek iinu kuta, kamok iyo am kun uyo utam-nala e, “Boyo tambaliim kale, am duu umi dol keluk o,” age-nala e, am kun boyo asok kwep mek molata, boyo felepmu molu ko. Kale kamogim kanubela beyo God yagal kale, nuyo utamupta e, imi kanubela boyo fen tambaliim kalaa age-sulup o,’ \m agesu kale, ibo boyo tiki-bom utamsip kuta, ibo, intaben o age-nilipta, bomi magam uyo tele utamsaalip o?” age Yesus iyo kamogimal imi bogobela e, \v 12 kota igil utamipta e, Yesus iyo ilimi sang uta felep yak ku to do weng boyo baga-e-be kalaa age-nilip e, kota, aafuu de dolum o agelip kuta, unang tinum Yesus ilami weng tinangkan-bilip imi atul uta finano-nilipta, sok de dolin-tem dupka-nilip e, unip ko. \s1 Kamogimal imi tal takis mani kupka-emin umi sang Yesus imi dagasip uta ko \sr Mat 22:15-22, Luk 20:20-26 \p \v 13 Kale kamogimal bilip iyo tebe Falosi iip maak maak so Herot imi tinum iip maak maak so iyo kululup no Yesus imi finang uyo no-nilipta, bisop bogo weng umaak dagalipta, weng mafak umaak bogola kalaa age-nilipta, tal bogopmipta, no aafuu dep no weng telemin baan diim daalum o age-nilipta, imdalip unip ko. \v 14 Kale Falosi ninggil iyo tal Yesus imi bogobe-nilip e, “Kafalemin tinum kabaa. Nuyo katamsup kale, kabo win soyaap tinum sino win binim tinum sino iyo kuguup tambal uyo maagup kupka-e-bom-nalap e minte, kabo tinum iyo maak imi atul uyo finan-nuubaalap no kale, kabo suun kup dam weng uta kup baga-e-bom-nalap e, God imi weng, ‘Bota kanumin o,’ agan-be uyo ku-nalapta, fen tuluun weng uta kup unang tinum iyo kafale-bom no kem-nuubap kale, mufekmufek maak umi sang uyo dagalum o ageta kale, (Rom kasel imi ulo uyo bogo-nulu, ‘Ibo ipmi takis mani uyo numi King Sisa ilami gavman imi kupka-emin o,’ agelu e minte, Juda kasel numi ulo uta bogo-nulu, ‘Ibo ipmi mani uyo God imi kupka-emin o,’ age no kesu kale,) numi mani uyo Sisa imi kupka-em-nuubup bota tambal bele, mafak a? \v 15 Sisa imi kupka-emum bele, kupkaa God imi kup kupka-emum a? Kapmi aget fugun-balap uyo bogobelapta, utamum o,” agelip e, Yesus iyo imi aget mafak fugun-bilip boyo utamepmata e, kanubelupta, weng mafak umaak bogola kalaa agelum o agan-bilip kalaa age-nala e, bogobela, “Intaben o ageta ibo bisop bogota nim-kugu-bilip a? Tuumon maagup umaak dep tilipta, ataman o,” agela e bole, \v 16 maak dep no daabelip e, bilip imi daga-nala e, “Yak tuumon diim sinik so win so kwep yak daasip koyo waami sinik so win so uta albu o?” agela e, “Boyo Sisa imi sinik so win so o,” agelip e minte, \v 17 Yesus isiik bogobe-nala e, “Tuumon kanupmin koyo Rom kasel imi King Sisa ilami tuumon kale, ibo Rom kasel imi gavman ilami kupka-e-bom-nilip e minte, God imi mufekmufek ugol mungkup God imi kupka-e-bom no kemin o,” agela e, iyo tinangku-nilip e, Yesus imi weng boyo migik maak bogola kalaa age kumang molip ko. \s1 Yesus imi tebe unang tinum kaansip imi asok fen tigi molan-temip umi sang Sadusi imi baga-emsa uta ko \sr Mat 22:23-33, Luk 20:27-40, (Ap 23:6-9) \p \v 18 Juda kasel imi kamogimal iip maak maak bilip imi win uyo, Sadusi o agan-nuubip kale, bilip iyo bogo-nilip e, “Unang tinum kaansip iyo asok fen tigi molan-temaalip o,” agan-nuubip kale, Sadusi iip maak maak iyo, (no Yesus iyo bong faga-bom yan kemin weng umaak dagalupta, unang tinum iyo utamipta, umi magam uyo tele dupkop daalin-tem kela kalaa age-nilipta, aban faga-emin o age-nilipta,) tal bogobe-nilip e, \v 19 “Kafalemin tinum kabaa. Sugamiyok uyo Moses iyo God imi ulo uyo dola ko-nalata, numi kobesa kale, umi atuk kwek uyo bogo-nulu e, \pi1 ‘Kanube fik iyo man umaak fogolin-tem som-nala kalel uyo kupkaa kaana umdii, imi niing yagal tebe fik imi kaluun uyo kula agam imi man fagaman-temip uyo, beyo bogobe-nala, “Ibo nimi baap imi man o,” age-nalata, siin fik kaan-se imi mufekmufek uyo man bilip imi kuga-emin o,’ \m agesu kale, \v 20 uyo tinangku-salapta. Siin uyo tinum maak man tinum ninggil ilimi kup ban kal kale, ninggil maagup te tam fito-nilip e, tam fik diil isiik unang maak ku-siit man umaak fogolin-tem ke kaana e minte, \v 21 ilami aafuu dep tilin ita tebe-nala e, fik imi kaluun boyo kula kuta, yagal asok man umaak fogolin-tem ke kaana e, niing iip maak yagal mungkup kanube no kela e, \v 22 mungkup imi nagalal ninggil kutop igil mungkup figal imi kaluun boyo ku-nilip e, alugum maagup maagup iyo man umaak fogolin-tem ke-nilip e, kaana kaana kelip e minte, unang uta minte umik tem kaan no ke-suu ko. \v 23 Kale tinum ban kal kalip iyo unang maagup bota kup maak isiik ku-siit kupkaa kaana kaana kem top ninggil ban kal kano biniman-silip kale, son-temu nala tinum ninggil ko kaan-silip bilip imi asok fen tigi molan-temip uyo, unang boyo waami kalel kelan-temu a? Kapmi aget fugun-balap uyo bogobelapta, utamum o,” agelip e minte, \v 24 Yesus isiik bogobe-nala e, “Ibo God imi suuk kon tem weng uyo tele dagaa kulin-tem ke-nilip e minte, tele utamipta, God beyo atin titil tebesa kalaa agelin-tem ke no kesip utamta, ipmi aget uyo mafak fugun-bilip kale, \v 25 tinangku-silipta. Son-temu nala unang tinum kaansip imi asok fen tigi molan-temip uyo, unang dula-bom tinum dula-bom keman-temaalip kale, bilip iyo mitam migik ke-nilipta, abiil tigiin umi ensel ilitap kelan-temip ko. \v 26 “Kale minte ipmi weng bogo-nilip, ‘Unang tinum kaansip iyo kaan atin binimansip kale, God iyo tebe maak ifola fen tigi molan-temaalip o,’ agan-nuubip bomi sang uyo bogobelan o ageta kale, Moses imi suuk kon tem weng uyo bogo-nulu e, \pi1 ‘Moses beyo at katip molin maak ken tebe-bulu utamamata, God iyo tebe Moses imi olabe bogobe-nala e, “Niyo Abraham so ilami man Aisak so ilami man ilop Jekop so ulimal imi God iyo kalbi o,” age-se o,’ \m agesu kale, ibo suuk kon tem weng boyo tikim-nuubip kuta, tele utamsaalip kale, \v 27 ibaa. God iyo tinum kaan atin binimansip imi tiin mosaala kale, tinum kaan-nilip no God imi diim suun nuubip sino tinum kafan albip sino ita tiin mosa (kale mungkup, God imi weng ko Moses imi bogobesa bomi magam uyo dok uta ba kale, Abraham ulimal bilip iyo sugayok uyo kaansip kuta, fen God imi tiin diim uyo atin albip kalaa age-nalata, ulimal iyo tiin mo-bom-nalata, bogo-nala e, ‘Niyo ulimal imi God iyo kalbi o’, agesa) kale, ipmi bogo-nilip, ‘Unang tinum kaansip iyo atin kaan binimansip kale, asok fen tigi molan-temaalip o,’ agan-nuubip boyo tol ba o,” age Yesus iyo Sadusi imi baga-ema ko. \s1 God imi ulo kwiin kiim umi sang uta ko \sr Mat 22:34-40, Luk 10:25-28 \sr (Rom 13:8-10, Gal 5:14-15, Jems 2:8) \p \v 28 Kale ulo utamsa tinum maak tal tolong do-balata, weng tegen-bilip e minte, utamata, Yesus iyo bilip imi weng uyo yan kebe weng tambal uta kup baga-e-be kalaa age-nala e, yagal Yesus imi daga-nala e, “God imi weng kobesa uyo dogonupmin uta miton o?” agela e minte, Yesus isiik bogobe-nala e, \v 29 “God imi weng kem miton uyo ki Moses iyo bogo-nala e, \pi1 ‘Israel unang tinum ibo tinangku-silipta. Bisel beyo numi God kale, maagup beta kup numi kamok kale, \v 30 kabo ki atuk atuk kemin ba kale, kapmi aget aa bubul aa tiin aa titil aa uyo alugum kwaalap yak Bisel kapmi God imi diim abelu atin ilami ilak kup duga-bom-nalapta o,’ \m agesa bota miton ko. \v 31 Aa minte weng kem maak uyo bogo-nala e, \pi1 ‘Kabo kalapmi kaal umi ilak do tambaliim tiin mobap ulutap ke kapkumal kek kek imi ilak uyo do telelemal o,’ \m agesa kale, weng kem migik umaak tebe-nuluta, weng alop boyo kubaganu kupkalan-temaalu o,” agela e minte, \v 32 ulo utamsa tinum isiik Yesus imi bogobe-nala e, “Kafalemin tinum kabaa. Boyo aafen ko. God ilatap iyo binim kale, maagup beta kup numi kamok kale, kabo fen tol weng uta ko bagan-balap ko. \v 33 Kale kanube tinum iyo atuk atuk kemin binim ke-bom imi aget aa bubul aa tiin aa titil aa uyo alugum kwaala yak Bisel God imi diim abelu atin Bisel imi ilak kup duga-bom-nala e minte, ilami kaal umi ilak do tambaliim tiin moba ulutap ke ipkumal kek kek imi ilak uyo do telelema umdii, tinum bemi kanu-be bota atin uta uta ke-nulu e, tolop min iman min kwe fuulip ken tebelu God imi kuga-emin uyo kubaganu kupkalan-temu o,” agan-kala ko. \v 34 Kale Yesus iyo utamata, tinum beyo aget fugunin tambal umi weng uta bagan-be kalaa age bogobe-nala e, “Kabo mep so mitam God imi daam tem e talap God yagal, kabo tiin molan o angba o,” agela e, kota alugum kamogimal iyo finano-nilip e, maak so daga-nimip binim ke kwep unip ko. \s1 God imi ulaa dula kamok kesa tinum bemi sang uyo Yesus tebe Falosi imi dagasa uta ko \sr Mat 22:41-46, Luk 20:41-44 \p \v 35 Kale Yesus iyo ulotu am miton kal bom-nalata, unang tinum iyo weng baga-e-bom kafalem tolom-nala e, tam weng maak uyo bogobe-nala e, “Intaben o ageta ulo utamsip tinum bilip iyo bogo-nilip, ‘God imi ulaa dula kamok kesa tinum beyo King Devit imi man ilop tiilam unsu kutop umi tinum o,’ agan-nuubip a? \v 36 Kale sugayok uyo God imi Sinik Tambal iyo aget fugunin uyo King Devit imi kobelata, yagal bogo-nala e, \pi1 ‘Bisel God iyo tebe nimi Kamogim iyo bogobe-nala, “Kabaa. Te yang nalami ipkuk ilo kamogim imi baan diim kagal ton-balapta bii, atin ki nita nita ke-nili kapmi waasi iyo kubaganip imkali kalaa age-nalapta, kapta iyo tiin molan-temap o,” age God iyo bogobesa o,’ \m age Devit iyo bogosa ko. \v 37 Kale God imi ulaa dula kamok kesa tinum beyo dok imi man a? Kanube Devit imi aget uyo fugunolata, son-temu uyo, beyo nalami man ilop kutop ita maak mitam tebelan-tema kalaa age-nala bomi aget uta kup fuguno-nala bogosa nimnam, boyo bogo-nala, ‘Beyo nimi Kamogim o,’ agesaala binim kuta, Devit iyo intaben umi aget uta fuguno no ke-nalata, bogo-nala, ‘Beyo nimi Kamogim o,’ agesa o?” age Yesus iyo bogobela ko. \s1 Yesus imi bogo-nala, “Ulo utamsip tinum imi kuguup uyo mafak o,” agesa uta ko \sr Mt 23:1-36, Luk 20:45-47 \p Kale unang tinum kwiin tagang tal ibolip bilip iyo deng kup tebe-bom-nilip e, Yesus imi weng uyo tinangkamip kale, \v 38 Yesus iyo kafalem tolom-nala e, tam weng maak uyo bogo-nala e, “Ibo ulo utamsip tinum bilip iyo tele utama-bom-nilipta. Bilip imi aget fugunin uyo, ilim timitim kup migi-bii tam abe tiine-bulupta, unang tinum iyo numi itamin o age-nilipta, kanum tiine-bom-nilip e, iyo no iman saanin baan diim unon-temip uyo, unang tinum iyo tal numi weng umka-emin o age unang tinum imi tiin diim ku-tele tiine-bom-nilip e minte, \v 39 ulotu am so iman tigi-bom fuu-bom unan-kalin baan diim so uyo no, tonamin miton diim uta kup tonum o agan-bom no kem-nuubip kuta, \v 40 ulo utamsip tinum bilip iyo unang kaluun iyo filto-em tolom-nilip e, imi sinamin am uyo bugubelip kupkaa am binim, mufekmufek binim ke-bom no kem-nuubip ko. Kale kanupmin kuguup mafak mafak boyo kanu-bilip kuta, iyo unang tinum imi tiin diim uta God imi aman duga-emin uyo timitim kemup ko age bisop kugol baga-bom no kem-nuubip kale, ibo bilip iyo itama-bom-nilipta a. Boyo kuguup mafak kem-nuubip kale, son-temu nala God imi tebe kaal fuyap bilip imi kupka-eman-tema uyo, kwiin kiim kupka-eman-tema o,” age Yesus iyo unang tinum imi baga-ema ko. \s1 Unang kaluun maak tuumon ken tibin alop dulep tal ulotu am miton kal God imi dobesu uta ko \sr Luk 21:1-4, (2 Kor 8:12) \p \v 41 Kale Yesus iyo ulotu am miton kutam kal yang God imi mani kulep tal abumin umi tet mep so kugol ton-bom-nala e, unang tinum imi kuguup uyo uta-bom-balata, mani uyo kulep tal tet tem abumip kale, mufekmufek soyaap kwiin tagang iyo mani afalik uyo kulep tal to-bilipta, \v 42 unang kaluun mufekmufek binim maak tal tuumon ken tibin alop maak dulep tal tet tem abulu utama ko. \v 43-44 Kale Yesus iyo ilami okumop man iyo olabela tal tamip e, bogobe-nala e, “Ibo unang kaluun boyo utamip a? Unang tinum migik bilip iyo mufekmufek kwiin tagang so kale, ilimi tuumon atuk katip ita kup dulep tal God imi kuga-e-bilip kale minte, unang kaluun bota mufekmufek binim minte, umi tuumon katip iman saan-bom unan-kalin ita kale, ko alugum ditang age dulep tal God imi dobelu kale, niyo dam weng bogobelan-temi kale, ibo tinangku-silipta. God imi tiin diim uyo unang kaluun mufekmufek binim bomi kuguup uyo uta uta keluta minte, unang tinum migik imi kuguup uta kubaganu o,” age Yesus iyo ilami okumop man bogobela ko. \c 13 \s1 Yesus imi bogobe-nala, “Biilan-temu uyo, waasi iyo tal Jerusalam komi ulotu am miton uyo alugum dalata kolan-temip o,” agesa uta ko \sr Mat 24:1-2, Luk 21:5-6, (Luk 19:43-44) \p \v 1 Kale Yesus iyo ulotu am miton uyo kupkaa mitam abiip tama e, imi okumop man maak bogobe-nala e, “Numi kafalemin kabaa. Ulotu am koyo atin am tambal kale, bilip iyo tuum tambal tambal uta kup dugu kulep yak tip tip ke-bii-nilip tuum am tambal kup desip koyo utamal o,” agela e minte, \v 2 Yesus isiik bogobe-nala e, “Am afalik ko utaman-balap komi sang uyo bogopkelan o ageta kale, tinangku-salapta. Biilan-temu uyo, waasi iyo tal am koyo alugum dalata ko komi tuum tambal uyo segela kululip daak abe-bulu bii, biniman ugulumi kup nu nu kelan-temu o,” agela ko. \s1 Yesus imi bogobe-nala, “Tinum tebe ibo kuguup mafak kupka-eman-temip o,” agesa uta ko \sr Mat 24:3-14, Luk 21:7-19 \p \v 3 Kale Yesus iyo tam Oliv Tigiin kal ton-bom-nala e, tiin kwep yak milii ulotu am miton uyo utamama e, tam Fita so Jems so Jon so Andru so ita kup ninggil albip kale, meng daga-nilip e, \v 4 “Kamogim kabaa. Dogap kota waasi iyo tal-nilipta, ulotu am miton boyo dalata kolan-temip a? Minte dogonupmin umi kuguup usiik maak mitam tuluta, utamupta, kuguup mafak mafak boyo mep so tulu kalaa agelan-temup o?” agelip e minte, \v 5 kota Yesus isiik ninggil imi bogobe-nala e, “Tinum migik iyo tebe ninggil ibo bisop baga-e-bilip ibo yang iinon-temip kale, ninggil ibo bilip imi weng uyo tinangkamin ba ko. \v 6 Tinum kwiin tagang iyo tal nimi win uta dugola kufu-bom bogo-nilip e, ‘Niyo God imi ulaa nimdula kamok kesi tinum o,’ agina agina ke-bilip e, unang tinum kwiin tagang iyo imi weng boyo, ‘Fen o,’ age tinangku yang iinon-temip kale, ibo imi weng bagan talan-bilip uyo tinangkamin ba ko. \p \v 7 “Kale ibo tolong dolipta, tinum miit maak iyo fiko kulep no daala tinum miit maak so waasi dinan-bala e minte, am waasi uyo ugaa kulu dinan-bala no ke-bilip uyo mitam senganu kalaa agelan-temip uyo, ibo boyo, ‘Afungen tem mitam tulu o,’ age-nilip bomi atul uyo finanin ba ko. Kanupmin kuguup bosiik mitam tolon-temu kuta, boyo kanum ti-suluta, kutam-tele am afungen uyo yuut mitam tolon-temaalu ko. \v 8 Kafin maak umi tinum iyo kafin migik umi tinum sino dinan-bilip e minte, kamok maak imi tinum igil kamok migik imi tinum isino dinan-bilip e minte, kafin kaa kutufosu koyo bim afalik mitam tele-bulu e minte, iman tebok mitam tele-bulu no keman-temu kale, kaal fuyabok ko kugaman-temip bota kup kulan-temaalip kale, boyo tiinuta, aaltam uyo kaal fuyap kwiin tagang uyo maak so mitam tal tal ke-bom binimanuta, kota am afungen uyo tolon-temu ko. \p \v 9 “Kale ipmi kuguup uyo tele tiin mo-bom-nilipta o ageta kale, ibo nimi ogok waafuu kwep tabon-temip uyo, bomi kalan uta nimi waasi iyo tebe yaafuu de imtamo no Juda kasel imi kamogimal anggebip imi diim daalipta, iyo tebe im-kugu-bom yege-bilip e minte, ibo ulotu am unon-temip uyo, waasi iyo tebe saal daga-bom-nilip e minte, mungkup, ibo nimi ogok waafulan-temip bomi kalan uta nimi waasi iyo tebe ibo imtamo no Rom kasel imi kiyabal so kamogimal so imi diim daalip e, ita im-kugu-bom yegeman-temip uyo, kota ibo utamipta e, God imi weng umi ilep uyo kulbu kalaa age-nilipta, bilip imi diim kal nimi sang umdii baga-eman-temip ko. \v 10 Kale afungen tem uyo tilin-tem bom-suluta, nimi ilak dolin bilip iyo God imi weng tambal uyo kwep no alugum tinum miit maak maak imi diim uyo baga-em tiineman-temip ko. \v 11 Kale bilip iyo tebe ibo imtamo no weng telelmin baan diim daalan-temip uyo, ibo aget yamyam uyo fugun-bom, ‘Kwiin. Kota weng kwep mek numi tem tililan-temip bota, intaben o agelan-temup o?’ agan-kalin ba kale, bilili age bom-bilipta, kota ipkil weng bagaman-temaalip kale, ipmi weng bagaman-temip boyo, God imi Sinik Tambal yagal ilipmi aget tem uyo kafale-bom baga-e-balata, weng tambal uyo bagaman-temip ko. \p \v 12 “Minte tinum iyo nitafinon-bom ilimi nagalal nimi ilak dolin iyo imkem daa imdalip yak kamogimal imi sagaal diim abelip ita tebe inolip kaana-bala e minte, aalabal igil tebe man iyo imdalip yak waasi imi sagaal diim abelip inolip kaana-bala e minte, man iyo ilimi amalabal imi waasi kebe imdalip yak kamogimal imi sagaal diim abelip inolip kaana-bom no keman-temip ko. \v 13 Kale unang tinum kwiin tagang iyo itamipta e, ibo nimi ilak uyo duga-bom nimi ogok ke-bilip kalaa age-nilip e, tebe ibo olsak kupka-e-bom itafinonan-temip kuta, nimi ilak dolin unang tinum iyo dogap ita kaal fuyap uyo utama-bom-nilip kupkaa yang iinemin binim, suun kup nimi ilak uyo fomtuup duga-bilip bii, kaanip umdii, bilip iyo God yagal tebe imtamo tam ilami abiip daalata, suun kup nan-temip o,” age Yesus iyo ilami okumop man kalbinim imi baga-ema ko. \s1 Fen mufekmufek mafak maak mitam tolon-temu uta ko \sr Mat 24:15-28, Luk 21:20-24 \p \v 14 Unang tinum nimi suuk kon dola-bii umi tiki-bilip ibaa. Yesus imi weng bogo-se umi dola kolan-temi koyo tele utamin o ageta ko. \p Kale Yesus iyo asok ilami okumop man imi bogobe-nala e, “Son-temu uyo, ibo utamipta, Jerusalam kutam kal waasi ita tebe mufekmufek fen mafak maak kwep tam ulumi baan diim uyo kupkaa God imi ulotu am miton kutam daalipta, uta mitam-nuluta, atin God imi am uyo kufak daalu mafaganu kalaa agelan-temip uyo, kota ibo Provins Yuudiya kagal albip umdii, ipmi abiip uyo kupkaa bilii daage no amdu tem tem kal waanamin ko. \v 15 Minte ibo abal diim kal albip umdii, asok tam am mufekmufek umaak kulep-nulupta o age tam unemin ba kale, boyo kupkaa yuut bilii no waanamin ko. \v 16 Minte ibo ilipmi ilanggiip kal albip umdii, asok abiip uyo no ilim umaak kulep-nulupta o age daage abiip unemin ba kale, ilanggiip uyo kupkaa yuut bilii no waana-bom no kemin ko. \v 17 Minte bomi mitam tolon-temu uyo, unang kumun so so e minte unang manok so bilip iyo bilii unemin umi ilep uyo bong faga-bom-nilip e minte, kaal fuyap kiim uyo kwaa-bom no keman-temip kale, niyo bilip iyo i-filin-bii ko. \v 18 Kale kutim uyo am mafak daan bom-bulu kanupmin mufekmufek mafak boyo mitam tulu umdii, ibo bagang-kaleta yuut bilii unomip binim kale, ibo God iyo bogobe-nilip, ‘Am mafaganu uyo, kabo mufekmufek mafak boyo kupkalap mitam telemin ba o,’ agan-bom aman duga-e-bilipta o ageta ko. \v 19 Kale sugamiyok God imi kamaki kafin telela kosa kulota kwep tal kaa diibelu koyo, kuguup mafak kwiin kiim kanupmin bomi ko mitam tolon-temu kulutap uyo maak mitam tisaalu kale, son-temu nala mitam iinon-temu uyo, maak so aaltam uyo kanupmin kuguup mafak kwiin kiim boyo asok maak so mitam tolon-temaalu ko. \v 20 Kale Bisel ilami unang tinum ulula ilami ilak dolan-temip imi i-filin daa-nalata, bogo-nala kano, ‘Kaal fuyap umi am daan tolon-temu boyo yuut te top iinu binimanuk o,’ age bogosa kale, kanupmin weng boyo bogosaala binim nimnam, son-temu uyo, unang tinum iyo alugum kaan binimanan-temip kuta, weng boyo bogosa ko. \p \v 21 “Am ko daanan-temu kota, kanube tinum iyo maak ibo bogobe-nala, ‘God imi ulaa dula kamok kesa tinum Krais iyo mep kalba kale, atamin o,’ agela min, ‘Yang kulba beyo atamin o,’ agan-be min uyo, ibo, ‘Fen o,’ agan-kalin ba ko. \v 22 Kale nimi weng kaa bogoli koyo dok uta ba kale, bisop bagamin tinum iyo tebe-nilip e, God imi tinum ulula ilami ilak dolin ibo bisop bogobe-nulupta, ipmi aget fugunin uyo kufak daabelupta, yang iinin o age-nilipta, ipmi finang uyo teleman-temip kale, maak iyo tal bogobe-nala e, ‘Niyo God imi ulaa nimdula kamok kesi tinum Krais o,’ agela e, minte maak iyo tal bogobe-nala e, ‘Niyo God imi profet ko age weng kem baga-emin tinum o,’ agela no keman-temip kale, iyo mirakel ko age kuguup ugulumi migik migik uyo kafaleman-temip ko. \v 23 Kale nisiik mufekmufek mafak mafak ko mitam tolon-temu umi sang uyo alugum kamaki kugol bogobeli kale, ibo tele utama-bom-nilipta o,” age Yesus ilami okumop man imi baga-ema ko. \s1 Mo Tibil imi Man imi asok tolon-tema uta ko \sr Mat 24:29-31, Luk 21:25-28 \sr (1 Tes 5:1-11, 2 Fit 3:8-16, Rev 1:7, 22:6-17) \p \v 24 Kale Yesus iyo asok ilami okumop man imi bogobe-nala e, “Kanupmin kuguup mafak mafak boyo mitam iinu binimanuta, aaltam kota tam ataan uyo miliil molu e minte, kayop umi dong ugol mungkup binimanu e minte, \v 25 biningok ugol mungkup abiil tigiin uyo kupkaa duk finano malaak abe-bulu e minte, iit abiil kun diim umi mufekmufek titil tebesip igil mungkup ilimi ilep uyo kupkaa sigin-bii ilep migik ilep tiine-bala tiine-bala ke-bom no keman-temip ko. \v 26 Kale boyo binimanu e, kota Mo Tibil imi Man niyo iip tem tem ku-tele talanbu talan-bilita, alugum unang tinum iyo kiit fen nitamipta, titil kiim uyo ku imi dong uyo tiin bulusii kup sigin-bii talan-be kalaa age nitaman-temip kale, \v 27 kota nalami ensel iyo imdali unanbu no kafin kaa kutufosu komi magaang tem kugol God imi unang tinum ulula ilami ilak dolin iyo afeta ko-nilipta, nimi finang kulep tolon-temip o,” agan-kala ko. \s1 Yesus imi felep yak at umi kuguup umi diim to do weng bogosa uta ko \sr Mat 24:32-25, Luk 21:29-33 \p \v 28 Kale Yesus iyo ilami okumop man imi do weng maak bogobe-nala e, “Mufekmufek kanum mitam tolon-temu umi sang maak felep yak at yet abumin umi diim to bogobelan-temi kale, tinangku-nilipta, tele utamin o ageta kale, ibo yet bomi kuguup uyo utamipta, umi kon bam daa kalunganu umdii, boyo umi dum abumin uyo mep so tulu kalaa agelan-temip kale, \v 29 ulutap mungkup utamipta, nimi kuguup kanum tolon-temu umi sang baga-em tebesi uyo mitam tulu kalaa agelip umdii, kota ibo utamipta e, boyo nimi tolon-temi umi am uta mep so tulu kalaa agelan-temip ko. \v 30 Kale nimi tuluun weng kaa bogobelan-temi koyo tinangku-silipta. Unang tinum iip maak maak kamano tiin kafan albip iyo alugum kaanin-tem bom-silipta, nimi weng bogobe-nili, ‘Son-temu uyo, mufekmufek mafak mafak uyo mitam Juda kasel imi diim abelan-temu o,’ agebi boyo fen mitam tolon-temu ko. \v 31 Am maak daanan-temu kota, abiil so kafin so uyo binimanan-temu kuta minte, nimi weng uyo biiluta, maak binimanan-temaalu binim kale, suun bom tuluun kup nan-temu o,” age Yesus iyo ilami okumop man imi baga-ema ko. \s1 Tinum iyo maak utamta, Yesus iyo dok kota tolon-tema kalaa age utamsaala umi sang uta ko \sr Mat 24:36-44, (Ap 1:7) \p \v 32 Kale Yesus iyo ilami okumop man imi bogobe-nala e, “‘Beyo dok kota tolon-tema o,’ nagan-bilip aga? Kafin diim komi tinum iyo utamsaalip e minte, abiil tigiin kasel ensel iyo utamsaalip e minte, God imi Man nagal mungkup utamsaali no kale, boyo nimi Aatum God maagup ita kup utamsa ko. \v 33 Ibo utamta, niyo dok kota tolon-tema kalaa nagebaalip kale, ibo suun kup telel-bom bigi-bilipta a. \v 34 Kale nimi no o asok tolon-temi boyo tinum maak imi no abiip simanim unba ulutap kale, tinum beyo, unanbu no abiip simanim maak kugol bii ilugo-nilita, asok tolon-temi kalaa age-nala e, ilami ogok kemin tinum iyo olabela tal tamip e, ilami mani min, mufekmufek uyo alugum kwaapma yak bilip imi sagaal diim abelu yagalami ogok uyo kobe kobe ke-nala e, amitung tiin molin tinum imi bogobe-nala e, ‘Kabo ki tambaliim kup telel-bom bigi-bom bom-balapta, tolon o,’ aginba kale, \v 35-36 ipta utamta, dok kota am kayaak beyo tolon-tema kalaa agebaalip kale, ataan tem iinuta, toloma e? Bii mililanuta, toloma e? Uun weng tebeluta, toloma e? Kutim mililep toloma e? tap kale, kanube beyo maagalo yuut talta e, agaal unbip kalaa agelan-tema boyo mafak kale, mungkup ibo utamta, dok kota niyo tolon-temi kalaa nagebaalip kale, ipkil telel-bom bigi-bom bom-bilipta, tolon o ageta ko. \v 37 Kale weng ko nimi okumop man ipmi bogobeli boyo alugum unang tinum imi bogobelan o ageta kale, alugum ibo tele-bom bigi-bom-bilipta o,” age Yesus iyo okumop man imi baga-ema ko. \c 14 \s1 Kamogimal tebe, Yesus angkolum o agansip uta ko \sr Mat 26:1-5, Luk 22:1-2, Jon 11:45-53 \p \v 1 Kale amsap bii kaalta Pasova umi tolop so bret fitimin binim so uyo unan-kalon-temup kalaa age-nilip e, kota tinum amem ko age pris imi kamogimal so ulo utamsip tinum so bilip iyo, Yesus iyo maagalo bantap fakala-em tolom-nulupta, de dota maagalo angkolup kaanak o age-nilip e, \v 2 bogolip, “Nuyo unang tinum tala tala ke iman tigi-bom unan-kalon-temip umi tem kwegal angkolan-temup uyo, unang tinum kwiin tagang iyo, buuk o age-nilip e, tebe nuyo yan-togon-bom ye-bom keman-temip kale, dupkalup siit iman uyo alugum unelip binimanu daagina tala kelip kalaa age-nulupta, kota angkolum o,” age weng uyo de kolip ko. \s1 Unang maak tebe tang tambal kuunin ok kwep tal Yesus imi dubom diim kal sing daabesu uta ko \sr Mat 26:6-13, Jon 12:1-8 \p \v 3 Kale Yesus ninggil iyo Oliv Tigiin uyo kupkaa no abiip Betani kal bom-nilip e, no tinum kaal mafak kesa yagal telela dola tambalan-se Saimon bemi am kal iman unan-bom bom-salata minte, tam unang maak uyo tang tambal kuunin ok tet maak kwep tulu kale, tet boyo tuum alabasta uta kalo telela kosip kale, tang tambal kuunin ok, “Naat o,” agan-nuubip uyo kulagal albu kale, boyo tisol kwiin kiim saanin kale, unang boyo tet umi fuk kun uyo fagaa kupkan ke-nulu e, tang tambal kuunin ok uyo Yesus imi dubom diim kal sing daabelu ko. \v 4 Kale tinum iip maak maak albip imi aget tem uyo olsak kup deebelu e, ninggil igil weng uyo bogobina tala ke-bom-nilip e, “Kwiin. Unang boyo tang tambal kuunin ok boyo tugup daalu binimanu kwei. \v 5 Boyo tang tambal kuunin ok boyo kwep no ipkumal iyo kobelu iyo molipta, mani ulumi kup 300 koyo kupkan ke iit seng so uyo kulu-nuluta, mufekmufek binim unang tinum imi misiim kobelan agin kuta, kupka-nuluta, bisop tugup daalu binimanu o,” age-nilip e bole, unang boyo un-togonip ko. \v 6 Kuta Yesus iyo tinum kulip iyo bogobe-nala e, “Unang boyo kupkalin a. Boyo kuguup tambal uta nimi kanupnelu kale, un-togonin ba ko. \v 7 Unang tinum mufekmufek binim iyo ipsino suun kup bomip kale, ibo dong dogobelum o agelip bole, kanube ipkil tii kuguup tambal uyo kobe-nimip kuta, niyo suun kup kagal ipso nan-temaali ko. \v 8 Unang boyo utamuta, intaben uta tii kanube-nimi kalaa agelu uyo, ko kanubelu kale, boyo utamuta, Yesus iyo mep so angkolip kaana dep no tuum tem kal dubalan-temip kalaa age-nuluta, Juda kasel numi at kulu imi telela dep no dubamin kuguup uta ku-nuluta, niyo kaanin-tem bom-silita, tang tambal kuunin ok uyo nimi dubom diim boyo sing daapnelu ko. \v 9 Kale koyo dam weng kup bogobelan-temi kale, son-temu nala unang tinum imi tebe kafin kaa kutufosu komi tiine-bom nimi weng tambal kupka-em tiineman-temip uyo, unang bomi kuguup tambal ko kopnelu bomi sang uyo baga-em tiine-bom-nilipta, bomi win uyo suun kufu-eman-temip o,” age Yesus iyo baga-ema ko. \s1 Judas tebe kamogimal imi bogobe-nala, “Nita Yesus iyo dupkem daalan-temi o,” agesa uta ko \sr Mat 26:14-16, Luk 22:3-6 \p \v 10 Kale Yesus imi okumop man iyo tuluun kal kale, maak iyo abiip Keriot kayaak Judas ita kale, beta, no tinum amem imi kamogimal imi diim kal Yesus iyo dupkem daalan o ageta no tinum amem imi kamogimal iyo bogobela \v 11 tinangku-nilip e, imi aget tem uyo tambalanepmu e, mani uyo tiki-nilip e, weng kwep daa-nala e, “Suuk nala kanubelap kalaa age-nulupta, kota kopkelan-temup o,” agelipta, ita tebe-nala e, dogobeta dupkem daalan o age-nalata, ita tebe ilep uyo fena ko. \s1 Yesus ilami okumop man so ninggil Pasova umi tem kwegal tolop so bret so unesip uta ko \sr Mat 26:17-25, Luk 22:7-14,21-23, Jon 13:21-30 \p \v 12 Kale bret fitimin binim umi unan-kalin am kakat diim uyo Juda kasel bilip iyo sipsip man iyo an-bii ko Pasova uyo unan-nuubip kale, kota okumop man iyo Yesus imi daga-nilip e, “Kabo nuyo, no dogap kal iman ko age Pasova uyo telela kolin o agan-balap o?” agelip e, \v 13 Yesus iyo ilami okumop man alop maak imdali unin o agan-be imi bogobe-nala e, “Tam abiip afalik Jerusalam umi tam unon-temip uyo, ogok kemin tinum maak tal ipmi diim abu daalan-tema kale, atamipta, beyo unang imi kuguup uyo ku-nalata, oget afalik ko age tol umi ku telela kosip uyo ok ilu ko kwep tam dubom diim daa kwep talan-be kalaa age-nilipta, imi umik begebe dep no daalip \v 14 am kutam iinon-tema uyo, alop ipkil bemi kamok am kayaak imi bogobe-nilip e, ‘Numi kafalemin tinum iyo weng maak kopkela kwep tulup kale, iyo bogopke-nala, “Kapmi am komi atuk umaak kuun kale, ugaa kopmapta, nimi okumop man isino niso nuyo kutam kal numi Pasova uyo unelum o,” agelata, tulup o,’ age bogobelipta, \v 15 am kayaak yagal abiin afaligen maak am dong tem kutam kal kafalebelan-tema kale, kutam umi mufekmufek uyo telela ko binim kebu kalaa agelan-temip kale, alop ibo kutam kal numi unan-kalin uyo telelamipta o,” age-nala e, imdala unip ko. \v 16 Kale okumop man alop bilip iyo no abiip afalik Jerusalam no abomu, Yesus imi bogopma tulup uyo alugum mungkup tol kanubelu kalaa age-nilip e, Pasova umi unan-kalin uyo kugol telela-bom fuumip ko. \p \v 17 Kale ataan uyo te yak tem iinu e, Yesus ilami okumop man tuluun kal so tal \v 18 am ugaa kubip kutam kal ton-bom iman uyo un-bom-nilip e, Yesus iyo ilami okumop man imi bogobe-nala e, “Niyo dam weng bogobelan-temi kale, ninggil ipmi tinum maak niso unan-bulup beta tebe-nalata, nimkem daala nangkolan-temip o,” agela e, \v 19 kota okumop man imi aget tem uyo mafaganepmuta, aget yamyam uyo fugun-bom du-filin-bom-nilip e, maak isiik Yesus imi dagala dagala ke-bom-nilip e, “Bota nita bele ki, naga ba o?” agan-kalip e minte, \v 20 Yesus isiik bogobe-nala e, “Ibo tuluun kal kale, ipmi tinum maak nisino sagaal kwep yak dis tem kulagal dufala ku unan-be beta tebe nimkem daalata, nangkolan-temip ko. \v 21 Sugamiyok uyo God imi suuk kon tem uyo nimi kanube kaanan-temi bomi sang uyo bogosu kale, kamano koyo mungkup bomi sang uyo mitam tolon o angbu kale, Mo Tibil imi Man niyo nangkolip kaanan-temi kuta, tinum nimi nimkem daalan-tema beyo atin kaal fuyap kup misamanan-tema kale, intaben o ageta ogen uyo beyo do-suu ee?” agan-kala ko. \s1 Yesus ilami okumop man bret sino sok dum ok so kobela unesip uta ko \sr Mat 26:26-30, Luk 22:15-20, 1 Kor 11:23-25, (1 Kor 10:16-21) \p \v 22 Kale Yesus ninggil iyo iman uyo un-bom-nilip e, Yesus iyo bret maagup maak ku-nala e, God iyo, “Misam o,” age kupkaa fegela ko ilami okumop man iyo ife-bom-nala e, bogola, “Koyo nimi dam kale, ku-nilipta, unelin o,” agela e, ku-nilip e, unelip ko. \v 23 Kale tam sok dum ok maak ilu ko-nala e, God iyo, “Misam o,” age-nala e, ilami okumop man iyo ifela e, alugum bilip iyo unelip e, \v 24 bilip imi bogobe-nala e, “Koyo nimi isak kale, nimi nangkolan-temip uyo, nimi isak singkam daa-nulu God imi kamaa weng umi de ko-nulu unang tinum kwiin tagang imi dong dogobelan-temu uta ko. \v 25 Kale niyo weng uyo aafentap bogopman-temi kale, asok niyo sok dum ok boyo maak so unelan-temaali kale, kupkaa bom-bili bii, no God imi abiip kugol sok dum ok umi kamaa ok uta unan-kalon-temi o,” agela ko. \v 26 Kale ninggil iman uyo unelip binimanu e, kota alugum iyo God imi suuk kon tem aseng maak kulu kupka-nilip e, abiip uyo kupkaa yak abe Oliv Tigiin unip ko. \s1 Yesus imi Fita bogobe-nala, “Kabo bogo-nalap e, ‘Beyo nimi duup ba o,’ nagelan-temap o,” agesa uta ko \sr Mat 26:31-35, Luk 22:31-34, Jon 13:36-38 \p \v 27 Kale Yesus ninggil iyo ilep abe-bom-nilip e, Yesus iyo bogobela, “Siit-nilipta, alugum ibo nimka-nilipta, bilii daaginon-temip kale, God imi suuk kon tem weng sugayok dola kosip uyo bomi sang uyo bogo-nulu e, \pi1 ‘God nita waasi iyo imkalita, tebe sipsip tiin molin tinum iyo angkolipta, sipsip iyo alugum bilii daagine-bala tele-bala kelan-temip o,’ \m agesu kale, mungkup ipta ko kanubelan-temip ko. \v 28 Nita kanube kaani namalip siit-nilita, asok fen-nilita, no Provins Galili unon-temi kale, kota ibo nota kugol nitamin o,” agan-kala e minte, \v 29 Fita ita boyo tinangku Yesus iyo bogobe-nala e, “Kamogim kabaa. Kapmi okumop man ninggil nuyo, alugum nugumal bilip ita kamkaa bilii unon-temip kale minte, niyo fen kamkaa bilii unon-temaali o,” agela e minte, \v 30 Yesus isiik Fita imi bogobe-nala e, “Nugum kabaa. Niyo tuluun weng bogopkelan-temi kale, tinangku-salapta. Kamano mililep kota uun kakaluk aalap iyo olan-bii ilep alop fagalin-tem bom-salata, kabo nimi sang uyo bogopne-nalap e, ‘Beyo nimi duup ba o,’ nage yakyak bii, ilep asuno fagalan-temap o,” agela e minte, \v 31 Fita isiik weng uyo fomtuup bogobe-nala e, “Umbae. Boyo kanubelan-temaali kuba. Minte tam kapsino niso inolum o agelip uyo ki, niyo bogo-nilita, ‘Beyo nimi duup ba o,’ kagelan-temaali o,” agela e minte, alugum Yesus imi okumop man iyo Fita imi weng ko bogola uta asok ku-nilip e, Yesus iyo bogobelip ko. \s1 Yesus imi anang Getsemani kutam kal God imi aman duga-emsa uta ko \sr Mat 26:36-46, Luk 22:39-46 \p \v 32 Kale tam Yesus ninggil iyo mep ko daage yak anang maak bomi win uyo, Getsemani o agan-nuubip kutam iinip kale, ninggil no-nilip e, Yesus iyo ilami okumop man imi bogobe-nala e, “Niyo yang kagal God iyo aman duga-emi kale, ninggil ibo kagal ton-bom-silipta o,” age-nala e, \v 33 imkaa Yesus iyo Fita so Jems so Jon so ninggil asuno ita kup imdep yang una ko. Kale Yesus imi aget tem uyo atin mafaganebelu e, aget afek kup fugun-bom \v 34 ninggil imi bogobe-nala e, “Niyo utamita, kota nangkolip kaanan-temi kalaa ageta nimi aget tem uyo atin iluum afek kup tebepnelu kale, niyo yang kugol God imi beten ke-emi kale, ipkil kagal fen-bom-nilip e, telela bigi siin o,” age-nala e, \v 35 imkaa yagal yang so ke-nala e, katuun duung fegela daak ton suk mo kalaak fen-nala e, God iyo aman duga-e-bom-nala e, “Aatum kabaa. Kabo, ‘O,’ agelap umdii, kamano komi mufekmufek mafak ko mitam nimi diim abelan-temu boyo falang daa kwaap-namap yak iinuk o ageta kale, \v 36 Aatum kapta tii alugum kuguup boyo kanube-namap kale, kabo kuguup mafak meng, nafak daalan o angbu boyo fegelebelapta, nimkaluk o agan-bii kuta, nimi aget fugun-bom, ‘Aatum kabo bota fegelebelapta, nimkaluk o,’ agan-bii boyo ku kanumin ba kale, kalapmi aget fugunin uta kup ku kanubelan-temap boyo tambaliim o,” agela ko. \p \v 37 Kale Yesus iyo beten kem siit-nala e, kupkaa meng abomu, tinum ninggil asuno iyo agaal unbip kalaa age-nala e, meng ifo imkaa Fita imi bogobe-nala e, “Saimon kabo agaal unbap aga? Kabo titil fagaa kafan bom bigi siit ilugo-namap binim kale, yuut agaal unbap aga? \v 38 Saatan iyo, ibo uget taga-bilita, yang fenga kolip kalaa agelan o age-nalata, ibo im-kugu-be kale, ipmi aget fugunin uyo, kuguup tambal uta kup kemum o agan-bilip kuta, ipmi titil uyo katip kale, yang kuguup mafak uyo keman-temip kale, ibo asok agaal unemin ba kale, kupkaa kafan bom God iyo dagaga-bilipta, dong daga-e-balata o,” agela ko. \p \v 39 Kale kam age imka-nala e, Yesus iyo asok daage yang olang yang-nala e, ilami beten ke-bii kupkaa tala uluta asok beten kem siit kupka-nala e, \v 40 asok meng abomu, imi okumop man iyo tiin ak tebebelu asok agaal unip kalaa age meng itama e, fitom tebebelu weng amonolip ko. \p \v 41 Kale Yesus iyo asok imkaa yang-nala e, beten kem siit-nala e, ilep asuno komi diim kota asok tal ilami okumop man iyo ifo-nala e, bogobela, “Ibo asok agaal un-bomta fingkan-bilip aga? Ipmi agaal unemin uyo ko binimanu kale, fenta utamin. Kota tinum maagup maak ita tebe Mo Tibil imi Man niyo nimkem daa nimdala yak tinum mafak ninggil imi sagaal diim abelita, ita tebe-nilipta, kaal fuyap kupkaneman-temip kale, uyo kaa mitam tulu kale, \v 42 tilipta, unum a. Tinum nimi nimkem daala nangkolan-temip iyo no, atam-nilita o ageta talan-be kale, no abu daalupta o,” age Yesus ilami okumop man imi bogobela ko. \s1 Judas tal Yesus dupkem daala de dep unsip uta ko \sr Mat 26:47-56, Luk 22:47-53, Jon 18:3-12 \p \v 43-44 Kale Yesus iyo weng uyo baga-em-sala e, Yesus ilami okumop man iyo tuluun kal kale, tuluun keta tala kale, beyo Judas ita ko. Kamaki uyo tinum amem ko age pris imi kamogimal so ulo utamsip tinum so Juda kasel imi kamogimal so ita tebe-nilip e, tinum kwiin tagang iyo imdalip benat ko age un kong sino ulin so uyo kulep-bilip e, Yesus imi dupkem daalan-tema tinum Judas sino tal-bom-nilip e, Judas iyo bogobe-nala e, “Ibaa. Ata-bom-silipta, no tinum beyo fet dobe duptal migili umdii, beta kale, no aafu-nilipta, tele tiin mo dep unin o,” agela e, at kom fiko talan-bilip e, \v 45 Judas isiik Yesus iyo dek diibe yuut tal weng umobe-nala e, “Nimi kafalemin kabo albap aga o?” age-nala e, fet dobe duptal migim-kala e, \v 46 kota sagaal togobe-nilip e, aafulip ko. \p \v 47 Kale tinum Yesus so albip imi tinum maak tebe-nala e, benat ko age un kong kupdeta tinum amem miton ko age hetpris imi ogok kemin tinum maak iyo angko imi tuluun kaal milii uyo tagaa kwaapma daak abelu ko. \v 48-49 Kale Yesus iyo tinum tal aafulip imi bogobe-nala e, “Niyo no ulotu am miton kugol ton-bom unang tinum iyo suun kup kafalem-nak-bii kale, ibo tii tal kugol naafuta de namo-nimip kale minte, intaben o age-nilipta, ibo kupkasipta, kamano kota ibo tinum ipkumal aa-bom mufekmufek daga-emin tinum imi aafuu de dupkabip ulutap ke-nilipta, benat so ulin so uyo kulep talta, de namolum o ageta tilip a? Boyo God imi suuk kon tem sugamiyok nimi sang dola kosip uyo ko mitam felep unu kale, tii o,” agan-kala ko. \v 50 Kale kota Yesus ilami okumop man iyo Yesus iyo dupka-nilip e, alugum bilii daaginip ko. \s1 Tinum kasagim maak bilii daaginsa uta ko \p \v 51 Kale man tinum kasagim maak ita yak Yesus duptamo unip imi daang begebe una kale, beyo ilim namaal maak uta kup migi una kale, waasi iyo tebe de dolum o ageta aafulip e, \v 52 ilami ilim uyo dalaa kwep ku daa-nala e, ilim bisop bilii daagina ko. \s1 Yesus imi kamok kamok imi tibit diim kal mosa uta ko \sr Mat 26:57-68, Luk 22:54-55,63-71, Jon 18:13-14,19-24 \p \v 53 Kale alugum tinum amem ko age pris imi kamogimal so Juda kasel imi kamogimal so ulo utamsip tinum so iyo tal tinum amem imi kamok miton ko age hetpris imi am kal afeta-bilip kale, tinum Yesus aafuu de dolip bilip iyo tebe duptamo no hetpris imi diim ku daalip ko. \v 54 Kale Fita iyo Yesus imi umik tem simanim so kugol tam tam yak abe tam hetpris imi am umi daam tem tam una kuta, tam am iinoma binim kale, mitam daam tem kugol bom-nala e, un tubulin sino ton at tufuma ko. \p \v 55 Kale tinum amem imi kamogimal so alugum kamok kamok migik so iyo, Yesus iyo angkolum o age-nilipta, tinum dogap ita Yesus iyo ata-bom-bilip kuguup mafak umaak kanuma atabip kalaa age-nulupta, bilip ita kululupta, weng telelmin umi diim uyo bogolipta o age-nilipta, imi fen-bilip kuta, maak atam-nimip binim kelip ko. \v 56 Kale boyo ki, tinum kwiin tagang iyo Yesus imi sang uyo bisop baga-e-bom kanubeba kanubeba o agan-bilip kuta, kamogimal iyo utamipta, imi weng uyo yagalami baga-bala baga-bala ke-bilip kalaa agelip ko. \v 57 Kale minte tinum iip maak maak iyo mitam mo-bom-nilip e, weng uyo bisop baga-e-bom-nilip e, bogolip, \v 58 “Nugol tinangku-bom-bulupta, beyo bogo-nala e, ‘Son-temu uyo, nagal ulotu am miton tinum igil de kosip koyo dalata koli bii, am alop keluta, am asuno diim kota migik de kolan-temi kuta, tinum imi dinan-nuubip kulutap de kolan-temaali o,’ age-se o,” agan-bilip kuta minte, \v 59 weng ko bagan-bilip bogal mungkup yagalami baga-bala baga-bala ke-bom no ke-bilip kalaa agelip ko. \p \v 60 Kale tinum amem imi kamok miton ko age hetpris iyo fen mitam iibak tem kulagal mo Yesus imi daga-nala e, “Tinum bilip imi weng bagake-bilip boyo, intaben o age-nalapta, yan kepmin-tem albap a? Bilip iyo intaben o kagan-bilip o?” agela e, \v 61 Yesus iyo atin sining agela e, hetpris iyo asok maak so daga-nala e, “Alugum unang tinum iyo God imi win uta kufu-em-nuubip kale, kabo God imi Man ulaa kamdula kamok kesap aga o?” agela e minte, \v 62 kota Yesus isiik bogobe-nala e, “Kam agan-balap iyo nita kale, son-temu uyo, ibo nitamipta, Mo Tibil imi Man niyo abiil tigiin kal bom God titil tebesa imi sagaal ipkuk ilo keng kal tonbi kalaa agelip suukta minte, aaltam kota utamipta e, abiil tigiin umi iip namaal umi diim ku-tele tala kalaa age no ke nitaman-temip o,” age Yesus iyo kamok kamok imi baga-ema ko. \p \v 63 Kale tinum amem imi kamok miton ko age hetpris iyo weng boyo tinangku-nala e, Juda kasel imi aget iluum tebemin umi kuguup uyo kanumin kale, ilami ilim migiba uyo fengela ko kupkaa tinum alugum tonbip iyo bogobe-nala e, “Ibaa. Nuyo tinum maak fen-bom atamupta, beta Yesus imi sang uyo maak so bogolan-temaala binim ko. \v 64 Bemi weng mafak bogola boyo God imi win uyo kufak daabela ibo tinangkulip kale, ipmi aget fugunin uyo, tinum keyo dogonubelum o agan-bilip o?” agela e, alugum iyo bogo-nilip e, “Beyo atin kuguup mafak uta ku-nalata, kanubela kale, daalup yak Rom kasel imi diim abelata, angkolip kaanak o,” agan-kalip ko. \p \v 65 Kale tinum iip maak maak albip iyo kota duban tagaa ko-e-bom-nilip e, ilim ku Yesus imi tiin so tibit so uyo katibe-nilip e, kul mim kulu saal daga-bom-nilip e, titul weng fiil weng uyo baga-e-bom-nilip e, “Kabo bogo-nalap, ‘God ita nimdala ti-sii kale, niyo alugum mufekmufek uyo utamsi o,’ agan-nuubap kale, kabo nitamta, beyo dok ita tebe nan-be kalaa agelap umdii, nimi win uyo bogopnelapta, utaman o,” agan-bom saal dagan-bii yak iina yak iina ke-bii dupkalip e, kota un tubulin iyo tebe Yesus iyo saal dagamip ko. \s1 Fita imi bogo-nala, “Yesus beyo nimi duup ba o,” agesa uta ko \sr Mat 26:69-75, Luk 22:56-62, Jon 18:15-18,25-27 \p \v 66 Kale Fita iyo daak abiip daam tem kugol bom-sala e, tinum amem imi kamok miton ko age hetpris imi ogok kemin unang maak uyo talta, \v 67 Fita iyo at tufun-be kalaa age tal tele atam-nulu e, bogobe-nulu e, “Kapkal mungkup Nasaret kayaak Yesus so tiinan-nak-balap o,” agelu e, \v 68 Fita iyo bogobe-nala e, “Umbae. Niyo kupmi weng bagan-balap kwek uyo tele bam daalin-tem o,” age-nala e bole, kupkaa yang am daam tem umi amitung diim umi mep so kugol mo-bom-sala e minte, \v 69 ogok kemin unang boyo Fita iyo atam-nulu e, asok tinum maak kugol mobip bilip imi bogobe-nulu e, “Ibaa. Tinum keyo Yesus imi tinum maak umdii kalba o,” agan-kulu e minte, \v 70 Fita iyo asok atin fulma kupkala siit tap ilugo-nilip e, tinum kugol mobip iyo tebe asok Fita imi bogobe-nilip e, “Utamupta, kabo Provins Galili kayaak kalaa age-nulupta, fen kabo Yesus imi tinum maak iyo kalbap kalaa agan-bulup o,” agan-kalip e minte, \v 71 Fita isiik weng uyo fomtuup bogobe-nala e, “E-e. Ipmi tinum bemi sang ko bagan-bilip beyo atin atamsaali binim kale, niyo weng bisop umaak bogobeli umdii, God iyo tebe niyo kaal fuyap kop-naman-tema o,” agan-sala e, \v 72 kota uun kakaluk aalap iyo mungkup aaltam uyo olala e, kota Fita umdii tolong do-nala e, asok aget fugunolata e, siin Yesus imi bogopne-nala, “Uun kakaluk aalap iyo olan-bii ilep alop fagalin-tem bom-salata, kabo nimi sang uyo bogopne-nalap, ‘Beyo nimi duup ba o,’ nage yakyak bii, ilep asuno fagalan-temap o,” ageba uyo fen ko kanubeli kalaa age-nala e, bomi aget uyo fuguno-nala e, kota fomtuup amema ko. \c 15 \s1 Yesus imi kiyap Pailat imi tibit diim kal mosa uta ko \sr Mat 27:1-2,11-14, Luk 23:1-5, Jon 18:28-38 \p \v 1 Kale am daanu e, kutim kota tinum amem ko age pris imi kamogimal so Juda kasel imi kamogimal so ulo utamsip tinum imi kamogimal so kamok kamok migik so iyo weng uyo telela ko-nilip e, kota ilimi un tubulin iyo bogobelip e, ita Yesus iyo sok de do dep no daalip yak Rom kasel imi kiyap Pailat imi sagaal diim abela ko. \v 2 Kale Yesus iyo Pailat imi tibit diim kal mola e, Pailat iyo daga-nala e, “Kabo Juda kasel imi kamok king iyo kulbap bele ki?” agela e minte, Yesus isiik bogobe-nala e, “Niyo maak bogolin-tem kale, kapkal bogolap o,” agela ko. \p \v 3 Kale tinum amem imi kamogimal iyo mufekmufek kwiin tagang umi sang uyo bisop bogo-nilip e, “Tinum beyo tuluun kanubeta fenga koba o, fenga koba o,” agan-bilip e, \v 4 Pailat iyo asok maak so Yesus imi daga-nala e, “Kabo mufekmufek sang yamyam uyo kwep yak kapmi win tem tilike-bilip boyo tolong dolap a? Kabo intaben o ageta bilip imi weng boyo yan kebelin-tem kupka-nalapta, sining agebap o?” agan-be kuta, \v 5 Yesus iyo Pailat imi weng maak yan kepmoma binim kupkala kalaa age-nala e, Pailat iyo kumang mo aget yamyam fuguna ko. \s1 Pailat imi bogo-nala, “Yesus iyo angkolip kaanak o,” agesa uta ko \sr Mat 27:15-26, Luk 23:13-25, Jon 18:39-19:16 \p \v 6 Kale Juda kasel bilip imi kuguup uyo kanumin kale, utamipta, atol mitam tulu koyo, Juda kasel imi ifin am ko age Pasova unan-kalin umi am uyo daanu kalaa age-nilip e, tala tala kelip e, Rom kasel imi kiyap iyo bogobe-nala e, “Tinum sok desup iyo ipkil bogo-nilip, ‘Kanuminak beta talaa daalin o,’ agelip kalaa age-nilita, bogobeli beta kup talaa daalin o,” agela e, igil, “Beta o,” agelan age-silip kanube ilami waasi dinan-kalin iyo kulula no talaa daa win tolobelip daage un un kem-nuubip kale, \v 7 Kale siin kota tinum milii maak tebe gavman iso waasi dinan-bom-nilip e, tinum iyo aa-bilip kaana-bilip e, kota gavman iyo tebe tinum kulip iyo sok dinan-bii kolip kalabus am kutam kal bilip kale, kutam bilip imi tinum maak bemi win uyo Barabas ko. \p \v 8 Kale tinum tal ibolip iyo meng-nilip e, Pailat imi bogobe-nilip e, “Siin Pasova iman un-bulup kuguup kanu-em-nuubap ulutap kebelal o,” agelip e minte, \v 9-10 Pailat iyo utamata e, Yesus iyo kuguup mafak umaak kanupmata, tinum amem ko age pris imi kamogimal iyo daalip mek nimi diim uyo abelin-tem kalaa age-nala e minte, unang tinum iyo Yesus imi weng uyo baga-e-bala tinangku-nilip e, imi win uyo kufu-e-bom deng taban-bilip kalaa age-nilipta, kamogimal bilip ita titine-bomta daalip mek nimi diim abela kalaa age-nala e, Pailat isiik unang tinum iyo daga-nala e, “Ipmi aget fugunin uyo, niyo nimi waasi dinan-kalin tinum iyo bogobelita, Juda kasel ipmi kamok king beta talaa daabelin o agan-bilip aga o?” agela e minte, \v 11 tinum amem ko age pris imi kamogimal iyo tebe tinum tal ibolip iyo wit mobelipta, igil Pailat imi weng boyo yan kebe-nilip e, “Kapmi kayaam iyo bogobelapta, Barabas ita kup talaa daalin o,” agelip e, \v 12 asok Pailat iyo bogobe-nala e, “Kam agelip bole, Juda kasel ipmi, ‘Kamok king o,’ agan-nuubip keyo dogonubelal o nagan-bilip o?” agela e minte, \v 13 isiik ol-bom-nilip e, “Dep yak at diim daa dubiit mo angkolin o,” agelip e, \v 14 Pailat iyo bogobe-nala e, “Intaben o ageta ibo boyo kam agan-bilip a? Dogonupmin umi fengmin uta fenga koba kalaa ageta bomi kalan o age-nulupta, angkolan-temup o?” agan-be kuta, tolong do-nilip e, fomtuup ol-bom-nilip e, “Dep yak at diim daa dubiit mo angkolin o,” agan-kalip ko. \v 15 Kale Pailat iyo, kanubelita, tinum tal ibolip imi aget uyo tambalanepmuk o age-nala e, bilip imi weng uyo tinangku-nala e, ilami waasi dinan-kalin tinum iyo bogobelata, no Barabas ita talaa daa dupkalip daagina e bole, waasi dinan-kalin iyo bogobela ita sok ifet uyo ku Yesus iyo saal dagan-bii angko dupkalip e, kota waasi dinan-kalin tinum bilip imi bogobe-nala e, “Ibo dep yak at diim kal dubiit mo angkolin o,” age-nala e, daapma yak waasi dinan-kalin bilip imi diim abela ko. \s1 Waasi dinin tebe Yesus imi titul weng baga-emsip uta ko \sr Mat 27:27-31, Jon 19:2-3 \p \v 16 Kale waasi dinan-kalin tinum bilip iyo tebe Yesus iyo duptamo tam kiyap imi am afalik umi atuk kutam uyo ilimi sinamin am kale, dep tam kutam daa-nilip e, waasi dinan-kalin tinum iyo alugum tala tala ke-nilip e, \v 17 bisop bogo kamok king imi ilim tiimin ulutap kebe tiibelum o age-nilipta, ilami ilim uyo dulu kupkan kebe-nilip e, ilimi ilim isagulut maak uta ku kwaak kalibe-nilip e minte, sok ningiling so uta ugaa ku-nilip e, king imi dufalum ulutap kebe ilu ko kwep tam imi dubom diim uyo kwaak kalibe-nilip e, \v 18 titul weng baga-e-bom-nilip e, “Juda kasel imi kamok king kabo albap aga o?” age-nilip e, \v 19 at kun iyo du imi dubom uyo do-e-bom-nilip e minte, tebe duban tagaa ko-e-bom-nilip e, king imi weng umka-emin umi kuguup kanumin kale, katuun duung fegela daak ilami miit tem kugol ton-nilip e, weng tambal uyo baga-emip kuta, boyo bisop titul weng baga-e-bom kanu-emip ko. \v 20 Kale titul weng baga-e-bilip uyo binimanu e, kota bilip iyo ilim isagulut kwaak kalibelip uyo dalaa kupkan kebe-nilip e, asok ilami ilim uta migibe-nilip e, dep tam abiip abe-nulupta, dep no, at diim kal dubiit mo angkolum o age-nilipta, dep tam abe unip ko. \s1 Yesus imi at diim dubiit mosip uta ko \sr Mat 27:32-44, Luk 23:26-43, Jon 19:17-27 \p \v 21 Kale waasi dinan-kalin tinum iyo Jerusalam uyo kupka-nilip e, Yesus iyo duptamo abe-bom-nilip e, utamipta e, Aleksanda so Rufus so alop imi aalap Saimon Sairini kayaak iyo sep ilota talan-be kalaa age-nilip e, asit kup ninuk tebebe-nilip e, Yesus imi dubiit mo angkolan-temip umi at uyo kobelip Saimon isiik kuptamola e, isino daage \v 22 tam tam no Golgota Tigiin ko age Dabaal Kun Tigiin o agan-nuubip uyo unip ko. \p \v 23 Kale waasi dinan-kalin tinum bilip iyo sok dum ok so minte marasin so uyo kwego dego ke fiksigi ko-nilip e, Yesus imi kopmup unelata, imi dep yak at diim daa sil bigibelan-temup umi kaal fuyap uyo katip so kebeluk o age kobelip kuta, Yesus iyo “Waago o,” age kulala ko. \v 24 Kale kota Yesus iyo at diim uyo dubiit mo dup-dii bom-nilip e, aaltam kota tuum kangkang uyo kulu kululup iit o malaak o ke-bomta, waanta ita ita kela kalaa age, beta Yesus imi ilim uyo kula kula kelum o age-nilipta, Yesus imi ilim umdii dulube-nilip e, togolip ko. \p \v 25 Kale Yesus imi at diim dubiit molip uyo, ataan tal dubim e tilin-tem bom-suluta, dep yak at diim daa dubiit molip ko. \v 26 Kale Pailat imi ogok kemin tinum maak tebe at kom maak ku-nala e, dok umi kalan uta Yesus iyo angkolip kalaa age-nala e, umi sang uyo bomi diim kwegal dola ko-nala e, “Tinum keyo Juda kasel imi kamok king o,” agela e, at kom uyo dola kwep iit Yesus imi dup-diilip umi at diim kal kup-diilip ko. \p \v 27 Kale waasi dinan-kalin tinum iyo tebe Yesus iyo dep yak at diim kal dup-diilip uyo, asok tinum ipkum aa-bom imi mufekmufek daga-emin tinum alop maak igil mungkup kulep tal at diim kal im-dii no ke-nilip e, maak ita dep te Yesus imi ipkuk ilo keng kal dup-dii som, minte maak ita dep te afaan ilo keng kal dup-dii no kelip kale, \v 28 [kanubelip boyo, sugayok uyo God imi suuk kon tem weng uyo bogo-nulu e, “Bilip iyo kuguup mafak uyo un tubulin imi tebe fuut tibin imi kupka-em-nuubip ulutap ke tinum begal mungkup kobelip o,” agesu kale, ko tol mitam tulu ko.] \p \v 29 Kale tinum mep so ko tiinan-bilip bilip iyo tebe Yesus iyo aban dii-e-bom titul weng baga-e-bom-nilip e, “Kabaa. Kalapmi bon tem bogo-nalap, ‘Niyo ulotu am miton uyo dalata kulep toli bii, am alop keluta, am asuno diim kota asok de kolan-temi o,’ age kalapmi tok uyo bogobap kale, \v 30 kabo ki kalapmi kaal ilak uyo do-nalapta, at diim kam-diilip uyo talaa kupkaa malaak kafin diim talaal o,” age titul weng baga-e-bilip e minte, \v 31 tinum amem ko age pris imi kamogimal so ulo utamsip tinum so igil mungkup Yesus iyo titul weng baga-e-bom ninggil bogobina tala ke-bom-nilip e, bogolip, “Beyo unang tinum migik imi kaal ilak uta do dong daga-e-bala waalanan-nuubip kuta minte, intaben o ageta ilami kaal ilak bota do waalan-nama binim a? \v 32 Kanube beyo fen God imi ulaa dula kamok ke-nala e minte, Israel kasel numi kamok king ke no kesa umdii, yagal at diim uyo talaa kupkaa malaak kafin diim abelata, nugol atamupta e, beta tuluun God imi Man kalaa agelum o,” age titul weng baga-e-bilip e minte, tinum alop Yesus isino ninggil maagup at diim kal im-diibip igil mungkup weng mafak baga-e-bom no kemip ko. \s1 Yesus imi kaansa uta ko \sr Mat 27:45-56, Luk 23:44-49, Jon 19:28-30 \p \v 33 Kale ataan tal dubim e tulu e, mililebok afalik uyo mitam abuta, alugum kafin kaa kutufosu uyo mililan-bom-bulu bii, ataan uyo fupkela te kek iinu e, kota mililanbu uyo asok binimanu ko. \v 34 Kale ataan uyo te kek iinu e, kota Yesus iyo Hibru ilimi weng uyo ku fomtuup ola-nala e, “Eloi, eloi, lama sabaktani o?” agela kale, bomi magam uyo bogo-nala, “Nimi God kabaa. Nimi God kabaa. Intaben o age-nalapta, kabo bisat nimkabap o?” agan-kala e minte, \v 35 tinum kugol mobip imi tinum iip maak maak iyo tolong do-nilip e, bogolip ko. “Beyo sugamiyok God imi profet ko age weng kem baga-emin tinum bii-se Elaija imi ole-be o,” age-nilip e, \v 36 tinum maak ita yuut yang mufekmufek tiyuup kon ulutap uyo ku sok dum ok amil tebesu uyo kup-kubu-nala e, at daang diim iinu e, “Unelal o,” age ilu kwep iit kobe-nala e, ipkumal imi bogobe-nala e, “Nuyo kiit fen ata-bom-sulupta, Elaija iyo talta talaa dep malaak daala kalaa age atamum o,” agela e bole, \v 37 Yesus iyo asok Aalap iyo fomtuup olabe-nala e, kota mam timi age binimana ko. \p \v 38 Kale ulotu am miton kutam kal ilim afalik maak kup-diilip God imi abiin amem uyo uksu-bomu kale, Yesus iyo kaana e, kota ilim boyo dong katam-tele bigi kwep tiinu ki te daak kafin diim daa kupkaa milii so milii so alop kano kulep tolu e, God imi abiin amem kutam uyo kemanu ko. \v 39 Kale waasi dinan-kalin tinum imi tiin molin iyo Yesus imi tibit diim mep so kugol moba kale, atamata e, Yesus iyo kanube kaana kalaa age-nala e, bogola, “Tinum keyo fen God imi Man o,” agela ko. \p \v 40 Kale unang kwiin tagang igil mungkup Golgota Tigiin kugol albip kale, no abe yang simanim so kugol mo-bom, ata-bom-sulupta, waasi iyo tebe Yesus iyo intaben nubelip kalaa agelum o age-nilipta, mangkal no atamamip kale, unang mobip bilip iyo Makdala kayaak unang Maria ugol, asegim Jems so Josep so imi ogen Maria ugol, Salomi ugol, minte ipkumal igil no mangkal ita kugol mobip kale, \v 41 siin uyo Yesus imi Provins Galili umi bom tiine-bala uyo, unang asuno bilip iyo Yesus sino tiine-bom imi iman uyo fuu-e-bom e minte, tiin mo no kem-nuubip kale, iso e minte imi ipkumal kwiin tagang iso mangkal maagup Yesus iso dagaa dep tal Jerusalam e tal-nilip e, mangkal mo-bom Yesus iyo atamamip ko. \s1 Yesus imi tuum tem dubasip uta ko \sr Mt 27:57-61, Luk 23:50-55, Jon 19:38-42 \p \v 42-43 Kale tam tinum maak asegim Josep beyo abiip Arimatea tinum kale, “Beyo kamok tambal kup tebesa o,” agan-nuubip kale, unang tinum imdep tam God ilami daam tem daa tiin molak o age fen-bilip uyo, begal mungkup fen-be kale, kota beyo utamata e, amsap God imi ifin am daan-bon-temu umi mufekmufek uta telela-bilip am kwiinu kalaa age-nalata, finano-nama binim kale, no Pailat iyo daga-nala e, “Dagalita, kabo, ‘O,’ agelap kalaa age-nilita, Yesus imi at kulu uyo talaa dep no dubalan o,” agela e minte, \v 44 Pailat iyo kumang mo aget fugun-bii-nala e, “Beta fen yuut kaana bele ki?” age-nala e, waasi dinan-kalin tinum imi tiin molin iyo olapma tal tama e, Pailat iyo daga-nala e, “Yesus iyo fen yuut kaana bele ki?” agela e, \v 45 “Aa bole, sugayok kaanba o,” agela e, waasi dinan-kalin tinum imi tiin molin imi weng uta tinangku-nala e bole, Josep iyo bogobe-nala e, “Tambaliim kale, no-nalapta, talaa dep no dubalal o,” agela e, una ko. \v 46-47 Kale Makdala kayaak unang Maria so e minte asegim Josep ogen Maria so alop iyo, tele ata-bom-bulupta, dep no dogap kal dubalip kalaa agelum o age-nilipta, tele ita-bom-bilip e, kota Josep iyo no ilim namaal maak mola e, ipkum maak so alop no-nilip e, Yesus iyo talaa daa dupka-nilip e, ilim uyo ku fufala dep no begel ilet tem ko age tinum igil tuum tem kalo ko-silip kutam kal duba-nilip e, tuum tem umi faal uyo tuum afalik naman-bii telela ko-silip uta kale, bubulun kuptamo yang amitem uyo ilobe kupkaa daaginip e, kota unang alop iyo alugum utamip ko. \c 16 \s1 Yesus imi begel ilet tem ilota asok fen tigi mosa uta ko \sr Mat 28:1-8, Luk 24:1-12, Jon 20:1-10 \p \v 1 Kale God imi ifin am uyo binimanu e, mililep kota tam Makdala kayaak unang Maria so asegim Jems imi ogen Maria so Salomi so mangkal iyo tang tambal kuunin ok uyo saan-bii kulep no, Yesus imi kaal diim uyo iligebe-nulupta o age-nilip e, mangkal saan-bii kolip ko. \v 2 Kale silip nala e, Sande kutim kota ataan uyo kamaa mitam tulu e, mangkal iyo, Yesus imi tuum tem dubabip iyo no telela dolupta o age tal-bom-nilip e, \v 3-4 mangkal bogolip ko. “Tuum bubulun kuptamo yak tuum tem umi faal ilobe-silip boyo kwiin kiim kale, waantap ita tebe dagaa kwaa bubulun kwaapma yak iinuta, tam unon-temup o?” agan tal-bomta keng fenipta, amitem umi tuum ko age faal uyo bubulun yang iinu faal kem albu kalaa age-nilip e, \v 5 mangkal iyo yang abe tam tuum tem uyo tam abomu, tuum tem kutam kal man tinum kasagim maak ilim namaal timitim maak kwaak kali-nala e, te ipkuk ilo keng kal tonba kalaa age atam kumang molip e, \v 6 mangkal imi bogobe-nala e, “Mangkal ibaa. Ibo kumang saanin ba kale, ibo Nasaret kayaak Yesus dep yak at diim kal dubiit mo angkolip kaanba imi fen talan-bilip kuta, beyo kagal albaala kale, beyo fen tigi mo tuum tem katam uyo kupkaa tam iina ko. Kale Yesus iyo dep tal katam kal duba-silip kuta, abiin uta kup kaa kupkaa tam iina koyo utam-nilipta, \v 7 mangkal ipta no-nilip Fita so Yesus imi okumop man milii so iyo bogobe-nilip, ‘Yesus iyo siin ipmi bogobe-nala, “Nisiik tolobe unita, no Provins Galili kal nitaman-temip o,” age-se kale, mungkup ko isiik tolobe unon-tema kale, nota atamin o,’ age bogobelin o,” agela ko. \p \v 8 Kale mangkal iyo atin kumang mo bumban keng keng ke-bii finano-nilip e, tuum tem uyo kupkaa tam abiip kutam iinom-nilip e, bilii no-nilip e, tinum iyo maak bogopmomip binim kelip ko. \s1 Yesus imi no Makdala kayaak unang Maria umi diim abu daala atamsu uta ko \sr Mat 28:9-10, Jon 20:11-18 \p \v 9 [Kale Yesus iyo Sande kutim mililep kota fen tigi mo mitam abe-nala e, kamaki uyo no Makdala kayaak unang Maria umi diim usiik abu daala atamu kale, siin kota sinik mafak ban kal maak tebe unang bomi diim kal nuubip iyo Yesus yagal fot tebela yak iin-silip kale, \v 10 unang boyo Yesus iyo atam-nulu e, dupkaa no siin tinum ninggil Yesus so bii-silip imi finang nota e, ninggil aget iluum tebepmu bom-nilip e, aman-bilip kalaa age \v 11 no bogobe-nulu e, “Yesus iyo fen tigi mo bom-balata, atam tili o,” agelu kuta, unang bomi weng boyo tinangku-nimip binim kelip ko. \s1 Yesus imi no tinum alop imi diim abu daala atamsip uta ko \sr Luk 24:13-35 \p \v 12 Kale aaltam kota aa mungkup tinum alop maak abiip afalik Jerusalam uyo kupkaa, nulumi abiip unum o age abe-bilip e, Yesus iyo mitam tinum migik ilatap ke no tama e, alop iyo atam-nilip e bole, \v 13 asok ilimi abiip uyo kupkaa no Jerusalam no-nilip e, Yesus atam tilip bomi sang uyo ipkumal imi bogopmip kuta, mungkup ipkumal iyo tinangku-nimip binim ke no kelip ko. \s1 Yesus imi no ilami okumop man kum kal imi diim abu daala atamsip uta ko \sr Mat 28:16-20, Luk 24:36-49, Jon 20:19-23, Ap 1:6-8 \p \v 14 Kale aa mungkup Yesus imi okumop man kum kal iyo bii-nilip e, kota ton-bom iman unan-bilip e, Yesus iyo daage tam am tama atamip e, kota yagal itamata, ninggil ilimi aget tem uyo utamta, Yesus beyo fen tigi molan-tema kalaa aganbaalip binim e minte, unang tinum tal bogobe-nilip, “Iyo fen tigi mola atam tulup o,” agan-bilip boyo fen kalaa agomip binim ke, kupkaa tinangkulaalup o agan-bom no ke-bilip kalaa age-nalata, bomi kalan uta ninggil iyo yan-togon-bii imka-nala e, \v 15 kota Yesus iyo ninggil imi bogobe-nala e, “Ibo nimi weng tambal uyo kwep no abe alugum kafin kaa kutufosu komi abiip maak maak umi unang tinum iyo baga-em tiine-bilipta, \v 16 kanube unang tinum dok ita te tam nimi ilak uyo do ok sam ugolip umdii, God iyo tebe bilip iyo dong dogobela ilimi fengmin kuguup uyo kupka-nilipta, waalanan-temip kale minte, kanube dok ita nimi ilak uyo dolin-tem kelip umdii, God iyo tebe unang tinum bilip iyo fomtuup yega dobe-nalata, kaal fuyap uyo kobelan-tema ko. \v 17 Kale nimi ilak dolin bilip iyo God iyo tebe dong daga-e-balata, mirakel ko age kuguup ugulumi migik migik uyo kanuman-temip kale, kanuman-temip boyo ki, nimi win uta kufo-nilipta, sinik mafak iyo fot tebelip yak iine-bilip e minte, weng migik utamsaalip binim uyo baga-bom-nilip e minte, \v 18 kanube inap mafak atul tebesa iyo du aafulip min, ok une kaanamin uyo unelip min uyo, boyo tebe ifak daalu kaanamin binim ke-bom-nilip e minte, bilip iyo tebe sagaal kwep yak unang tinum mafak ilin imi dubom diim daabelip unang tinum mafak ilin iyo tambalana-bom no keman-temip o,” age Yesus iyo ilami okumop man imi baga-ema ko. \s1 God tebe Yesus dep tam abiil tigiin unsa uta ko \sr Luk 24:50-53, Ap 1:9-11 \p \v 19 Kale Kamogim Yesus iyo weng uyo baga-e-bii binimanu kupkala e, kota God iyo tebe duptamo iit abiil tigiin daala e, te God imi sagaal ipkuk ilo kamok imi baan diim keng kal tona ko. \v 20 Kale kota imi okumop man bilip iyo no abe yak alugum abiip maak maak uyo baga-em tiine-bilip e, Kamogim Yesus imi Sinik Tambal ita tebe dong daga-e-bala e, ilami siin weng bogobe-se uyo mungkup kanu-bilip e, unang tinum iyo ninggil imi mirakel ko kanu-bilip boyo utamipta e, bilip imi weng boyo fen kalaa agan-bii-silip ko.]