\id ROM - Timbe NT [tim] -Papua New Guinea 1987 (DBL 2014) \h Roma \toc1 Roma \toc2 Roma \toc3 Rom \mt1 Roma \c 1 \s1 Paulo âiŋaet keiŋe. \p \v 1 Galalupne, nâmâ Paulo Yesu Kristogât hoŋ bawa manman. Nâ âmâ Kristoŋe menekmâ aposolo nogonmâ Anutugât pat âlep den maktere ârândâŋ akmâ ariâkgât mem kepilânegep. \v 2 Akto Anutugât den pat âlep are âmâ Anutuŋe tâmbâŋe dondâ propetelupŋe makyeŋgimbo kulemgoyi. \v 3 Kulemgoyi aregât keiŋe amâ Anutugât nanŋe miawagep. Yâk âmâ hâk olop miawakmâ Dawidigât hakulupŋe yâk yeŋgâlânba miawagep. \v 4 Gârâmâ Heak han kau kau akmap arekŋe kârikŋe akmâ yâk amâ Anutugât nanŋe hain miawakmâ maknengiep. Aregât keiŋe momoŋânba agalewân miawakmâ tek tekŋân miawakto âmâ Yesu Kristo amâ Humonenŋe dâm nâŋgâyion. \v 5 Yâkŋe âmâ han kalem aknengim aposologât âi nengiep. Nengim âmâ yâkgât kotŋe patŋe ariâk gât akto hânŋe hânŋe arim hârok makyeŋgienŋe bikŋande nâŋgâm Yesu nâŋgaŋmâ aregât lauŋe lokowaigât âi nengiep. \v 6 Akto Anutuŋe Yesu Kristogât kâmot miawagâk dâm oloŋyegep yâk yeŋgâlânba ye gai hainâk oloŋyegep. \p \v 7 Roma kepian gâtŋe Anutuŋe han kalem akyeŋgim nâŋgât kâmot dâm yeŋgonlep. Yeŋgât âmâ hin ulilaŋdân. Ewenenŋe Anutu akto Humonenŋe Yesu Kristo han kalem akmâ damun yeŋgim akbela han kalem akto lumbe yeŋgâlân hâtikom yendo biwiyeŋe sândugewiâp. Hain. \s1 Pauloŋe Roma luâk âmbâle yekberâm magep. \p \v 8 Galalupne yeŋe Yesu nâŋgaŋmâ kepilâm manmai, aregât pat sambelembo nâŋgâmbiâ ârândâŋ aktâpgât Yesu Kristogât akmâ nâ Anutu mepaiŋe mem mandân. \v 9 Nâ Anutugât nanŋaet pat âlep den makmâ hannande Anutu manaŋdere keine nâŋgâp gât yâkgât meteŋân den ire makyeŋgire nâŋgâŋet. \v 10 Nâ hokboâk hokboâk yeŋgât akmâ Anutu ulilaŋman. Akto Anutuŋe nâŋgâmbo ârândâŋ akto dâp peneniŋdo yeŋgâlân togowian a gai ulilaŋman. \v 11 Nâ togom ye yekbiangât nâŋgâm mandân. Togom yekmâ han biwiyeŋe yeuk agep aregât owâiwaigât meme akyeŋgire kârikŋe kinmâ manŋetgât makyeŋgim tânyeŋguwian. \v 12 Tânyeŋgum âmâ nâ yeŋgâlân manmâ tatere Yesu nâŋgaŋmâ manmaengât magaŋgi goaŋgi akmâ tân agu agu akmâ manbaen. \p \v 13 Galama, nâŋgât keine pâpkowâigât hin makyeŋgiwe. Nâ luâk kâmotŋe kâmotŋe bikŋe bikŋe arim makyeŋgim mandere bikŋande nâŋgâmbiâ âinaet bunŋe âlim yiepgât miawakniŋep. Are hainâgâk yeŋgâlân togom makyeŋgire âigât bunŋe miawakniŋbiap gât nâŋgân. Gârâmâ togowerâm akmâ malân ain siâ siâ bikŋande hikonekto bo togoân. \v 14 Dâ nâŋe luâk hârok, Girik luâk akto Anutu bonâŋgaŋmai akto nâŋgâ nâŋgâ luâk akto kopaŋe hârok makyeŋgiwian gât âi tatniŋdâp aregâlâk nâŋgân. \v 15 Aregât Roma luâk ye hainâgâk pat âlep makyeŋgiwerâm hannande owâim manman. \v 16 Nâ den pat âlepgât akmâ aŋunŋe olop bo akman. Akmâ nâŋgâre aŋunŋe olop bo akmap. Den pat âlepŋe amâ Anutugât kârikŋeŋe olowâk arekŋe luâk âmbâle Yesu nâŋgaŋbiâ ârândâŋ mem meŋâleyekbiap, Yuda luâk a soŋ akto Girik luâk hârok. \v 17 Den pat âlep arekŋe âmâ Anutugât ârândâŋ dâp mem miawakmâ tek tekŋân miawakmâ katmap. Amâ hin. Yesu nâŋgaŋbiâ âmâ Anutuŋe yekto ârândâŋ akbiapgât keiŋe. Akto nâŋgaŋbiâ Anutugât ârândâŋ dâp yem âgâwiap. Aregât Anutuŋe makto kulemgoyi bikŋe hin tatâp, Anutuŋe yekto ârândâŋ akmap yâkŋe âmâ Anutugâlâk nâŋgaŋmâ manmâ âgâwai. \s1 Luâk hârokŋe Anutu hamiaŋi. \p \v 18 Anutugât kuk miawakmap aregât keiŋe hin. Luâk âmbâleŋe âmâ Anutu hepunmâ bâleŋe akmâ den bunŋe bo agâkgât kei dâpŋe gulip komai. Aregât Anutugât kukŋande himbimân ba miawakyeŋgimap. \v 19 Akto Anutuŋe ikiŋe keiŋe bikŋe tektekŋân mem miawakyeŋgimapgât ekmâ nâŋgâmai. \v 20 Amâ Anutuŋe hân liulewânbak Anutugât keiŋe luâkŋe bo ekmai are akto keiŋe kârikŋe manmâ âgâwiap are akto ikiŋe keiŋe pagaleŋe are hârok miapŋân tatmap. Are âmâ wan me wan Anutuŋe mâŋgim ketuguep arekŋe hekatnengimap. Aregât luâk âmbâle hârokŋe nen Anutugât keiŋe bo nâŋgâmaen dâwaigât dâp bo tatâp. \v 21 Luâk âmbâle hainare âmâ Anutu mandâp nâŋgâmai. Gârâmâ imâ Anutu Humo dâm bo kâŋgoaŋmai akto mepaiŋe bo meaŋmai. Anutu hamiaŋmaigât nâŋgâ nâŋgâ yeŋe gulip akmap akto biwiyeŋe hândâkŋe katip yeŋgumap. \v 22 Akto ainba hin dâmai, “Nen nâŋgâ nâŋgâ nenŋe humo aktâp.” dâmai amâ nâŋgâm hilipkomai. Nâŋgâm hilipkom sinduk akmâ manmai. \v 23 Hain akmâ manmâ Anutu manman kârikŋe yâkgât pagaleŋe hâkâŋ akmâ âmâ aregât dumŋân tukup siâ ketugum luâk momai yeŋgât otneyeŋe me lâut gât otneŋe me soŋgo gât otneŋe me mulumgât otneŋe mâŋgim âmâ are nâŋgâmbiâ humo akto pâwut ligiyeŋgimai. \v 24 Hain akbiâ Anutuŋe yekmâ hâkâŋ akyeŋgimbo hanyeŋe egâliaŋ gulip bâleŋe akmâ han hâkyeŋe mem bâlimai. \v 25 Yâkŋe Anutu bundâk amboŋe hamiaŋmâ âmâ hiaŋgimaigât nâŋgâmbiâ humo akmap. Hain akto Anutuŋe wan me wan yân liulep are nâŋgâmbiâ bunŋe akto hoŋ agaŋmai gârâmâ wan me wan aregât Amboŋe amâ hâkâŋ akmâ hamiaŋmai. Amâ Anutuŋe egâliaŋ olop manmâ âgâmbo nâŋgaŋdenŋe humo akmâ âgâwiapgât ârândâŋ akmap. A bundâk. \v 26 Gârâmâ luâk âmbâle are Anutuŋe hepunyekto egâliaŋ bâleŋe dondâ peniaŋmai. Hain akto âmbâleŋe luâkdâ âmbendâ aregât agak meme âlepŋe are hepunmâ âmbâleâk egâliaŋmai. \v 27 Akto luâk hainâk luâkdâ âmbendâ manman hâkâŋ akmâ hanyeŋe egâliaŋgât kâlâp humo ondo luâgâk yekmâ egâliaŋmâ agak meme bâleŋe agaŋgimai. Aregât han biwiyeŋe hilip komapgât hâuŋe Anutuŋe hâkyeŋân pando hâk hilâlâm nâŋgâmai. \v 28 Hain akmâ manmâ âmâ Anutugât keiŋe nâŋgâmai are hâkâŋ akmâ manmaigât Anutuŋe hanyeŋe gisap kombo siâ me siâ bo agakŋe are âmâ akmai. \v 29 Hain akmâ siâ me siâ bâleŋe keiŋe keiŋe membiâ âgâmap. Bâleŋe akmâ egâliaŋ bâleŋe akmâ hanyeŋân bâleŋeâk nâŋgâm galagât nâŋgâmbiâ gembo kuk heŋgân akmâ luâk bikŋe yeŋgumbiâ moyi dâ bikŋe yeŋgât kotyeŋe mem bâlimai. Akto galagât hogo hogo akmâ hamiŋângen makmai. \v 30 Hain akmâ luâk siâgât agak meme âlepŋe ekbiâ gembo hiaŋgi den makbiâ kotŋe gemap. Hain akmâ Anutu gasa agaŋmai. Akto âgâ âgâŋe akmâ yeŋe hâk mem agatmâ bâleŋaet dâp egâliaŋmai. Hain akmâ ewe memelupyeŋaet den komai. \v 31 Hain akmâ han nâŋgâ nâŋgâ bâlâk manmâ Anutu bo nâŋgaŋmâ âmâ han kalem bâlâk manmai. \v 32 Hain akmâ âmâ Anutugât den ârândâŋ kârikŋe yendâp amâ luâk me âmbâle hain akbiâ âmâ momogât dâp miawakyeŋgiwiap gât den are nâŋgâm metembiâ hanâk dâm bâleŋeâk manmâ âgâmai. Akto areâk bo. Bikŋande hainâk akbiâ nâŋgâmbiâ humo akto heroŋe akyeŋgimai. \c 2 \s1 Bâleŋaet hâuŋe hamepŋe. \p \v 1 Aregât gâ yu kulemgoân are oyaŋmâ nâ hain bo akman dât mon? Hain bo. Yeŋe hain are akmâ siânba hâkyeŋe tunbiâ âmâ bo ârândâŋ akmap. Akto yeŋe siânba hâkyeŋe tunmâ agak meme bâleŋe hainâk mem âmâ yeŋe hâkyeŋe tunaŋgiwai. \v 2 Anutuŋe luâk âmbâle bâleŋe akmai denân katyekmâ hâuŋe umatŋe yeŋgimbo âmâ ârândâŋ akmap nâŋgâmaen. \v 3 Aregât gâ luâgâk aregât luâk bikŋe yeŋgât dosa makmâ hâkyeŋe tunmâ areâk akmat gârâmâ agak meme bâleŋe hainâk akmat. Aregât nâ Anutuŋe gâunniŋmâ âmâ umatŋân bo katnekbiap dâmat mon? Hain bo. \v 4 Anutuŋe han kalem akmâ unsambe akgiŋmâ bo hâkâŋ giŋmap aregât hâkâŋ akmâ manmat mon? Anutuŋe gâ hange purik kat dâm han kalem akgiŋmap are bo nâŋgâm kotgâmat mon? \v 5 Gârâmâ gâ han kârik akmâ hange bo purikatmenâ âmâ Anutugât kuk metŋe ârândâŋ are miawakbiawân ain om bâligekbiap. \v 6 Aregât sopŋân Anutuŋe luâk âmbâle agak meme nenŋaet dowân hâuŋe nengiwiap. Hain. \v 7 Luâk âmbâle bikŋande âmâ pagaleŋaet pat akto Anutuŋe nenekto huraguâkgât manman kârikŋe egâliaŋmai are Anutuŋe manman kârikŋe yeŋgiwiap. \v 8 Dâ luâk âmbâle bikŋe âmâ den kautŋe bunŋe hâkâŋ akmâ âmâ bâleŋe mem manne dâm yeŋaet nâŋgâmbiâ humo akmap yeŋgâlân âmâ kuk metŋe bâleŋe miawak yeŋgiwiap. \v 9 Bâleŋe meme luâk hârok Yuda luâk soŋ akto Yuda gâtŋe bo manmai gai yeŋgâlân sik sererek metŋe akto hamep humo miawakyeŋgiwiap. \v 10 Gârâmâ ârândâŋ akmâ manbai hârok Yuda luâk are akto Yuda luâk bo manmai yâk Anutuŋe pagaleŋe yeŋgimbo biwiyeŋe sândugembo patyeŋe ârândâŋ akmâ âgâwiap. \v 11 Are amâ Anutuŋe yeŋgiep. Anutuŋe amâ horat gorat bo akmâ potat yekmap. \p \v 12 Akto luâk âmbâle bikŋe Anutugât den kârikŋe Moseŋe kulemgoep den are bâlâk manmâ âmâ bâleŋe memai amâ yâk hârok den kârikŋe bâlâk bâlim metewai. Dâ den kârikŋe olop manmâ bâleŋe memai yâk hârok den kârikŋeŋe agak memeyeŋe mem miawakyeŋgim den âiân makmâ katyekmâ kotgâyeŋgiwiap. \v 13 Aregât keiŋe hin. Anutugât den kârikŋe yân ondop yeŋân nâŋgâwai yâk âmâ Anutuŋe yekto ârândâŋ bo akmap. Gârâmâ nâŋgâm lokomai yâk âmâ ye ârândâŋ dâm makyeŋgiwiap. \v 14 Akto Yuda luâk âmbâle bo manmai yâk den kârikŋe bâlâk manmai gârâmâ hanyeŋande den kârikŋe lokom âmâ den kârikŋe bâlâk arekŋe den kârikŋe olop tirip hainare akmai. \v 15 Hain akbiâ âmâ den kârikŋe han biwiyeŋân yoŋâk talep aregât keiŋe miawakmap. Akto hanyeŋân tuk tuk koyeŋgim âmâ nâŋgâ nâŋgâyeŋande purik gurik akmâ siân kotgâ akmap dâ siân makmâ mulunyekmap. \v 16 Are amâ sop humoân âmâ Anutuŋe Yesu Kristo agaŋdo han nenŋân siâ me siâ tiwân yendâp aregât keiŋe mem tektekŋân miap katbiap. Aregât keiŋe amâ nâ den pat makyeŋgiman a hainâk tektekŋân miawakbiap. Hain. \s1 Yuda luâk âmbâleŋe Mosegât denŋe bo lokoyi. \p \v 17 Akto Yuda luâk gâ hin dâmat mon? Nâmâ Anutuŋe menekmâ ikiŋe den kârikŋe are niŋep gât nâŋgâre humo aktâp dâmat aregât hin makgiŋbe. \v 18 Gâ Anutugât lau den nâŋgâmat akto bikŋande den kârikŋe aregât keiŋe makgiŋi aregât ire agakŋe ire bo agakŋe nâŋgâm potatmat. \v 19 Hain akmâ âmâ gugaet hin dâmat, “Nâ dewun yeŋe bokbokŋe manmai are âlepŋe kewugu yekmâ dâwân kat yekman, akto hândâkŋân manmai are âlepŋe mem pagaleyekman, \v 20 akto luâk han kopaŋe are âlepŋe manmâ miwindik yekman akto nanaŋ siâ me siâ âlepŋe dâp hekat yeŋgiman, akto den kârikŋe aregât keiŋe amâ nâŋgâ nâŋgâ akto den bunŋe aregât keiŋe tatmap dâmat mon?” \v 21 Gâ hain makmat aregât luâk âmbâle bikŋe makyeŋgim âmâ guge biwige bo magaŋmat. Gâ kâmbu bo mem dâm makyeŋgimat guge kâmbu akmat mon? \v 22 Luâkdâ âmbendâ bo hepun akŋet dâm makyeŋgim benŋe gâ âmbenge hepunmat mon? Gâ lâpio sârekomatŋe lâpio opmânŋaet siâ me siâ kâmbu memat mon? \v 23 Gâ Anutugât den kârikŋe nâŋgâman dâmat amâ bo lokomat aregât bikŋande gekmâ Anutugât den nâŋgâmbiâ gemap. \v 24 Aregât Anutugât den kulemgoyi bikŋe hin tatâp, “Ye Yuda luâk âmbâleŋe bâleŋe akbiâ aregât Yuda luâk âmbâle bo manmai arekŋe yekmâ Anutugât kotŋe makmâ sârek kombiâ gemap.” \p \v 25 Gâ hâkgân Yudagât tirip tatgiŋdâp are den kârikŋe lokomenâ bunŋe aktâp. Dâ den kârikŋe loŋgaimbiâ âmâ hâkge gâiyi are yânŋe akbiap. \v 26 Gârâmâ aregât Yuda tirip bâlâk manmai arekŋe Anutugât den lokom âmâ tiripdâ hainare akbai. \v 27 Hain akmâ tirip bâlâk manmapŋe den kârikŋe lokomap yâkŋe âmâ keige gagaiwiap. Gagaim âmâ gâ Anutugât den kârikŋe nâŋgâmat akto Yudagât tirip olop manmat gâ den kârikŋe loŋgaimat aregât hâkge tunmâ keige gagaiwiap. \v 28 Aregât lâuwâŋe makbe. Luâk siâ yân hâkŋe Yuda luâk tirip akbiap amâ hâkŋeak manbiap. Hain arekŋe Yuda luâk bunŋe bo akbiap. \v 29 Amâ hanŋe Yuda luâk arekŋe bunŋe akbiap. Amâ Yuda luâk arekŋe hanŋân tirip bunŋe akmap yâkgât amâ Yuda luâk bunŋe dâmaen. Dâ hâkŋân den kârikŋegât tirip areâk mem manmap are bunŋe bo. Gârâmâ han biwiŋân tirip mem manmap arekŋe amâ Yuda luâk bunŋe dâmaen. Yâk hain aregât heroŋe amâ luâkgât bo. Anutuŋe nâŋgâmbo âlepŋe akbiapgât. \c 3 \s1 Agak meme bâleŋande Anutugât den bo kombiap. \p \v 1 Akto yu kulemgoân are oyaŋmâ âmâ Yuda luâk âmbâleŋe âmâ Yuda gâtŋe bo are bo ewangiyekbaen dâi mon? Me Yuda tirip are yânŋe aktâp dâi mon? \v 2 Hain bo dâwei. Yuda luâk âmâ siâ me siâ biwirâ yeyeŋgiep. Yâk âmâ Anutuŋe den pat keiŋe keiŋe makyeŋgimbo aregât amboŋe agi. \v 3 Gârâmâ Yuda luâk âmbâle bikŋande Anutu hanyeŋande bo nâŋgaŋbiâ aregât hin dâwaen mon? Bo nâŋgaŋbiâ aregât Anutuŋe makto den kârikŋe tatmâ gaep are mem bâliâi hain dâwaen mon? \v 4 Are bo dondâŋe. Anutuŋe makto siâŋe hin kulemgoep, \li1 Anutu, gâ makmenâ âmâ denge bunŋe ârândâŋâk akbiâp, are nâŋgâenŋe huraguwiap. Akto gâ makmâ kotgâ akmâ potatmenâ âmâ siâŋe denge bo mendo gewiâp. Den are bunŋe akto luâk âmbâle hârokŋe hiaŋgimai akto Anutuŋe konok âmâ bundâk makmap keiŋe are miawaktâp. \p \v 5 Are oyaŋmâ gain dâwaen? Bâleŋe nenŋande Anutu ârândâŋ manmanŋaet keiŋe mem miap panmapgât bâleŋe aktenŋe Anutuŋe aregât hâuŋe nengimbo ârândâŋ bo akbiap dâwaen mon? Den are amâ luâk nâŋgâ nâŋgâgât dowân maktân. \v 6 Hain bo dondâ. Anutuŋe bâleŋe nenŋaet hâuŋe bo nengimap dâine gain gain akmâ luâk âmbâle hârok nengât agak memenenŋe bâleŋe are mem kepilâwâi? \v 7 Aregât siâŋe hin dâwiap mon? Hiaŋgi dennande Anutugât den bunŋe tângombo kotŋe patŋe are humo akmâ sambelewiap, aregât wangât Anutuŋe nâ bâleŋe agângât hâuŋe niŋmap? Amâ bo ârândâŋ akmap. \v 8 Akto bâleŋân mandenŋe purik âgâm bunŋe âlepŋe miawakbiap mon? Nen âmâ hain bo dâmaen gârâmâ luâk bikŋande âmâ Paulomaŋe hain dâmai dâyi. Aregât hâuŋe miawakyeŋgimbo ârândâŋ akbiap. \v 9 Aregât gain gain nâŋgâm heŋgemgowaen? Yuda luâkŋe luâk bikŋe ewangiyekmaen mon? Bo dondâ. Emelâk maktân. Yuda luâk akto Yuda luâk bo nen hârok bâleŋaet hoŋ manmaen. \v 10 Aregât Anutugât den hin tatâp, \li1 “Luâk âmbâle siâ ârândâŋ siâ bo mandâp. Bo dondâŋe. \v 11 Hârokŋe agak meme âlepŋaet keiŋe bo nâŋgâmai. Akto hârokŋe Anutu konmâ kulâgâtmâ bo akmai. \v 12 Luâk hârokŋe Anutu hamiaŋmâ bâleŋe akmâ hâkŋe hâkŋe agi. Siâŋe siâ me siâ âlepŋe bo akmap. Bo dondâŋe. \v 13 Hanyeŋe are momoŋe yeŋgât dop. Elewetyeŋe purik dâmbo hiaŋgi den gamap. Biwityeŋande âmâ hâme hewukgât kundat bâleŋe mem miawâk panmap. \v 14 Lauyeŋân âmâ sait akto gasagât den pikmâ lugum lokom yemap. \v 15 Luâk yeŋguenŋe moŋet dâm aregât keiyeŋande owâiŋeâk tâlimai. \v 16 Akto itiŋ gulam meyekmâ welam yeŋeâk mem miap panmai. \v 17 Akto han biwi konok manbiâ biwiyeŋe sândugewiapgât pat bo nâŋgâmai. \v 18 Akto Anutu bo nâŋgaŋmâ yâkgât hamep bo akmai.” are amâ Anutugât denŋe maktâp. \p \v 19 Aregât keiŋe hin. Den kârikŋe arekŋe den kârikŋe nâŋgâmaen nen damun nenŋe akmap. Arekŋeak keinenŋe gagaim, lau nenŋe gisapkomap. Akto luâk hârok dosanenŋe Anutugâlân miawakmâ metemap. \v 20 Aregât den kârikŋe lokone dâm âi humo mendenŋe Anutuŋe nenekto bo ârândâŋ akmap. Hain gârâmâ benŋe den kârikŋe arekŋe dosa nenŋe mem miap panmap. Hain. \s1 Anutuŋe nenekto ârândâŋ akmapgât den. \p \v 21 Dâ hinŋe âmâ Anutuŋe nenekmâ dosayeŋe bo dâwiapgât dâp miawagân miawaktâp. I are âmâ den kârikŋe lokowaengât dop bo. Gârâmâ den kârikŋe akto propeteŋe kulemgoyi den arekŋe makmâ miawagep. \v 22 Anutuŋe nenekto ârândâŋ akbiapgât dâp amâ nen Yesu Kristo nâŋgaŋmaen nengât hârok. Siâŋe me siâŋe Yesu Kristo nâŋgaŋdo ainâk ârândâŋgât dâp miawagaŋmap. \v 23 Akto emelâk nen hârokŋe bâleŋe akmâ dosagât pat agion, aregât Anutugât egâliaŋ pagaleŋân ariwaengât dop bo tatnengiep. \v 24 Aregât hainâk nen hârok Yesu Kristoŋe bâleŋe nenŋe miepgât Anutuŋe han kalemŋaet akmâ dosa bâlâk dâm menenekmap. \v 25 Anutuŋe dâmbo Yesuŋe bâleŋe nenŋaet akmâ sumbe kato Anutuŋe kuk agaŋdo bo agep. Aregât nenŋe nâŋgaŋbaenŋe sumbe are mendenŋe dosa nenŋe bo agep. Anutuŋe hain agepgât ikiŋe agak meme ârândâŋ are miapŋân miawagep. Akto ulikŋân bâleŋe akmâ gayiongât dosa aregât hâuŋe dowâk bo nengiep, a hainâk nâŋgâyion. \v 26 Anutuŋe hain akmap âmâ ârândâŋ amboŋe manmap dâm nâŋgâyion. Dâ Yesu hannenŋande nâŋgaŋdenŋe dosayeŋe bo tatyeŋgiâp dâwiapgât keiŋe hinŋeâk tek tegiâkgât hain are agep. \p \v 27 Aregât nen nenŋaet akmâ nâŋgâenŋe humo akbiapgât dop yendâp mon? Bo. Hâk nâŋgâ nâŋgânenŋe are nâŋgâenŋe bâliâp. Are amâ den kârikŋe lokoyiongât bo miawaktâp, amâ Yesu nâŋgaŋdenŋe hâknenŋe akto nâŋgâ nâŋgânenŋe yânŋe aktâp. \v 28 Aregât den hin nâŋgâenŋe yembiâp. Den kârikŋe lokoenŋe dosayeŋe bo dâwiapgât dop bo tatâp. Yesu nâŋgaŋmâ kepilâenŋe âmâ dosanenŋe bo dâwiâp. \v 29 Dâ Anutu Yuda luâk nengâlâgâk damun mon? Bo. Yâk amâ Yuda gâtŋe bo yâk yeŋgât damun gai. \v 30 Anutunenŋe konok yâkŋe nen Yudagât tirip mem manmaen me tirip bâlâk manmai nen hârokŋe Yesu nâŋgaŋdenŋe dosayeŋe bo dâm menenekmap. \v 31 Aregât Yesu nâŋgaŋmâ âmâ den kârikŋe nâŋgâenŋe giep mon? Bo dondâŋe. Nenŋe Yesu nâŋgaŋmâ âmâ den kârikŋe tângomaen. \c 4 \s1 Anutuŋe Abrahamgât luâk âlepŋe dâep. \p \v 1 Akto Yuda nengât hakunenŋe Abraham âmâ wan peniaŋep? dâwaen. \v 2 Abrahamŋe Anutugât den kârikŋe lokombo Anutuŋe ekmâ dosage bo tatgiŋdâp dâep dâine benŋe Abrahamŋe ikiŋaet nâŋgâmbo humo akbop. Amâ Anutugât meteŋân âmâ bo. \v 3 Akto Anutugât denân hin yendâp aregâten, “Abrahamŋe Anutu nâŋgaŋdo aregât dosage bo dâm makmâ miawagaŋep.” \p \v 4 Dâ luâk siâŋe âi mendo âmâ benŋe hâuŋe waŋmaen are amâ han kalem nenŋaet pat bo. Amâ hâu kutigit aŋmaen. \v 5 Dâ luâk siâŋe âi bo mem âmâ Anutuŋe bâleŋe meme nengât dosa hepunmap yâk nâŋgaŋbiap âmâ ainâk Anutuŋe luâk aregât nâŋgâm kepilâ kepilâŋaet akmâ nâŋgâm âmâ dosa bo tatgiŋdâp dâm magaŋbiap. \v 6 Aregât keiŋe Dawidiŋe hainâgâk nâŋgâm âmâ luâk siâ âmâ âi bo mendo Anutuŋe gâunaŋmâ dosage bo dâwiapgât yâkgât heroŋe maroŋegât keiŋe hin kulemgoep. \li1 \v 7 “Dosa umatŋe mem manmai yâk Anutuŋe dosayeŋe bo tatyeŋgiâp dâwiapgât are nâŋgâmbiâ ukenŋe akbiap. \v 8 Akto luâk siâŋe bâleŋe akmâ gaep yâk Humoŋe nâŋgaŋdo dosage olop bo aktât dâm magaŋbiap yâk nâŋgâmbo amâ ukenŋe humo akbiap.” \p \v 9 Akto ukenŋe humo are âmâ Yuda tirip olop nengâlâk pat aktâp mon? Me tirip bâlâk yâk yeŋgât olop aktâp? Aregât Abrahamgât pat nâŋgâenŋe keiŋe miawakberâp. Hin. Abrahamŋe Anutu nâŋgaŋdo Anutuŋe ekto ârândâŋ agep. Hain nâŋgâmaen. \v 10 Akto wan sowân dosage bo dâm magaŋep? Tirip olop malewân me tirip bâlâk malewân? Tirip olop malewân ain bo magaŋep. Ulikŋân Abraham tirip bâlâk mandoân Anutuŋe dosaŋe hepunaŋep. \v 11 Yâk tirip bâlâk malewân Anutu nâŋgaŋdo dosaŋe hepunaŋep aregât tirip kulem beirâ waŋep. Anutuŋe hain agaŋepgât benŋe Abrahamŋe hinŋe tirip bâlâk manmaiŋe Anutu nâŋgaŋmaigât dosa bâlâk hinare akmai yâk yeŋgât Eweyeŋe ulikŋân meme agep. \v 12 Abraham hain agepgât âmâ nen tirip olop manmaen nengât Ewenenŋe agep. Dâ tirip hâknenŋân miawagep aregât bo. Abrahamŋe hâkŋân tirip bo talewân âmâ Anutu nâŋgaŋminep, dâp areâk watmâ Anutu nâŋgaŋmaen âmâ benŋe Anutu amâ Humonenŋe dâenŋe ârândâŋ akbiap. \p \v 13 Anutuŋe Abrahamgât bâgilupŋe hân hârok yeŋgiwian dâm hângât pat katyeŋgiep amâ den kârikŋe loko lokogât akmâ bo. Abrahamŋe Anutu nâŋgaŋmâ kepilâmbo âmâ Anutuŋe nâŋgâmbo ârândâŋ agepgât Anutuŋe hângât magep. \v 14 Amâ hingât. Anutuŋe makmâ hâriep aregât pat amâ den kârikŋe lokomai yâk yeŋgât makmâ hâriep dâine benŋe Anutu nâŋgaŋmaen are amâ yânŋe akbop. Akto Anutuŋe makmâ hâriep akai yânŋe akbop. \v 15 Aregât keiŋe hin. Den kârikŋe arekŋe amâ dosagât hâuŋe kaknenŋân katmap. Dâ den kârikŋe bâlâgân âmâ den koko are bo miawakmap. \v 16 Are gârâmâ Anutu nâŋgaŋmâ kepilâmaen are nengât miawagep. Amâ wangât? Hingât. Anutuŋe ukenŋaet akmâ han kalem akmâ makmâ hârembo Abrahamgât kâmolân hârok yâk yeŋgâlân miawagep. Dâ den kârikŋe lokomai gâlâk bo. Abraham amâ nengât hakunenŋe dâmaengât Abrahamŋe Anutu nâŋgaŋdo bunŋe agep amâ nen Anutu nâŋgaŋdenŋe bunŋe akmap aregât akmâ nengâlân miawagep. \v 17 Aregât keiŋe Anutuŋe makto kulemgoep hin tatâp. “Nâŋe luâk kâmotŋe kâmotŋe yâk yeŋgât Eweyeŋe akbiat dâm makmâ hâregiŋdân.” dâep. Abrahamŋe Anutu nâŋgaŋmâ hin nâŋgâm kârigiep, “Anutu amâ momoŋe mem golâ katyekmap. Akto siâ me siâ bo yendâp are dâmbo miawakmai.” hain nâŋgâep. \s1 Abrahamŋe Anutu nâŋgâm kepilâ aŋep. \p \v 18 Akto Anutuŋe, “Gâŋgât kâlelupge biwirâ miawakbai” dâm magaŋep, den are nâŋgâmbo humo agep. Akto den are biwiŋân mem kârikŋe mâŋgim malepgât hânŋe hânŋe yâkgât bâgilupŋe miawakbaigât nâŋgâep. \v 19 Hain akmâ âmâ hombaŋŋe 100 malepgât ikiŋe hâkŋe serokŋe akto Saragât hâkŋe gai hainâgâk agep are ekmâ nâŋgâmbo umatŋe bo agep. Akto Anutuŋe magep are nâŋgâm âmâ bo hanoko agep. \v 20 Akto Anutuŋe pat âlepgât magep are nâŋgâm âmâ han biwiŋe bo hogo agep. Amâ bunŋerâm malep. Hain akmâ nâŋgaŋmâ kârigem Anutugât nâŋgâmbo âgâ aŋdo ikiŋe biwi kat katgât kârikŋe akmâ âgâep. \v 21 Amâ Anutuŋe siâ me siâ makmâ hâriep are bunŋe agâk dâmbo âlepŋe miawakbiap nâŋgâep. \v 22 Hain nâŋgâepgât akto Anutu nâŋgaŋdo bunŋe agepgât Anutuŋe yâkgât nâŋgâm âmâ “Dosage bo tatgiŋdâp.” dâm makto miawagaŋep. \v 23 Akto Anutuŋe dosage bo tatgiŋdâp den are Abraham gâlâk bo magep. \v 24 Nengât gai aktâp. Kembunenŋe Yesu Kristo momoŋân ba mem agalep Anutu yâk nâŋgaŋmaen nengât gai magep. Akto nengât akmâ miawaknengiwiap. \v 25 Are âmâ Anutuŋe makto Yesu dosa nenŋaet akmâ moep. Mondo dosa bâlâk manbaengât âmâ Anutuŋe momoŋânba mem agalep. \c 5 \s1 Anutuŋe nengât dosanenŋe bo agep aregât biwinenŋe mem sândugemap. \p \v 1 Aregât nen Yesu nâŋgaŋiongât Anutuŋe nenekto dosa nenŋe bo agep. Aregât Anutuŋe Humonenŋe Yesu Kristogât akmâ nâŋgâmbo kuk bo akto biwinenŋe sândugemap. \v 2 Yesuŋeak hâŋgi menengiepgât Anutuŋe han kalem akmâ damunnenŋe akto yeukŋân manmaen, akmâ maleine Anutugât kulem pagaleŋe miawaknengimbo ekmâ egâliaŋbaen. \v 3 Akto areâk bo. Umatŋe miawaknengimbo arekŋe amâ han biwinenŋe kârikŋe ketugunengimap aregât bo hâkâŋ akmaen. Aregât umatŋe miawaknengimboân âmâ heroŋe akmaen. \v 4 Akto hâk hilâlâm nâŋgâm bo hâkâŋ aktenŋe âmâ wât kârikŋe miawaknengimap. Akto wât kârikŋande âmâ himbimgât egâliaŋbaengât mem miawaknengimap. \v 5 Himbimgât egâliaŋgât olop manbaen arekŋe amâ bo pâpkom aŋun aŋmaen. Amâ hingât. Anutuŋe ikiŋe ukenŋaet akmâ Heak owâiŋeâk nengimapgât Anutugât han kalem are biwinenŋân lugum totokombo gem tatmapgât bo pâpkomaen. \p \v 6 Akto Yesu bo nâŋgaŋion sop ain tân agu agugât dâp bo tatnengiep, sop ain Kristoŋe bâleŋe meme nengât hâu mem moep. \v 7 Aregât hin nâŋgâen. Luâk siâŋe luâk siâ ârândâŋâk manmap are tângowerâm mombiap hainare bo tatâp. Dâ luâk âlepŋe han kalem akmâ manmap are tângowerâm mombiap hainare konok konok tatmai mon? \v 8 Dâ Anutuŋe nen bâleŋe malionân ain han kalemŋaet akmâ makto Kristoŋe bâleŋe nenŋaet akmâ moep. Mondo ainâk Anutugât han kalemŋe amâ miawakto egion. \p \v 9 Akto ire Kristogât hepŋaet akmâ dosa bâlâk agiongât Anutugât kuk sopŋe miawakbiawân âlepŋe tânnengumbo yâkgât akmâ kuk are bo miawaknengiwiap. \v 10 Amâ hingât. Nen Anutu gasa agaŋmâ mandenŋe nanŋe moepgât akmâ han kalem aknengiep amâ âi humo. Are hinŋe Anutuŋe han kalem aknengiewân amâ manmanŋaet akmâ manman kârikŋân katnenekbiapgât amâ âi owâiŋe. \v 11 Akto areâk bo. Kembunenŋe Yesu Kristoŋe Anutu olop mendunenegepgât aregât yâkgât akmâ Anutu yâk makmâ egâliaŋ agaŋmâ heroŋe akmaen. \s1 Adamŋe bâleŋe agepgât momogât dâp miawagep. \p \v 12 Aregât hin nâŋgâne. Luâk Adam konokŋe bâleŋe agepgât bâleŋe keiŋe keiŋe hânân miawagep. Hain akto bâleŋaet momo miawaknengiep. Akto luâk hârok bâlim meteyiongât momogât patŋe luâk hârok katip nenguep. \v 13 Akto den kârikŋe bo miawaktoân bâleŋande ulikŋân miawakmâ yiep. Dâ den kârikŋe bo talep amâ yân yem gaep. \v 14 Gârâmâ momoŋe Adamgâlân keiŋe katmâ luâk manmâ gayi yâk damun yeŋgum gam mando âmâ Mose miawagep. Amâ Adamŋe den koko agepgât hainare bo agi yâk yeŋgâlân miawagep. Akto Adam amâ luâk siâ beirâ miawakbiapgât tirip akmâ malep. \p \v 15 Dâ han kalemŋe âmâ den kokogât dop bo aktâp. Luâk konokgât den kokoŋaet biwirâŋe mom hilip aguyi. Hain akto Anutugât han kalemŋe amâ luâk konok Yesu Kristo yâkgât âlepŋaet akmâ Adamgât den koko ewangim luâk biwirâ nengâlân miawagep. \v 16 Aregât lâuwâŋe makbe. Luâk konok Adam yâkŋe bâleŋe agepgât nen hârok den âiân miawaktenŋe dosanenŋe miawakbiap. Dâ bâleŋe nenŋe humo aktoân âmâ Anutuŋe han kalem nengiep arekŋe nen dosanenŋe boân manbaengât mem miawaknengiep. Aregât Anutuŋe han kalem nengiep are akto luâk konokŋe bâleŋe akto miawaknengiep are amâ dop yetŋe konok bo. \v 17 Amâ Adam luâk konokŋe den koepgât momoŋe damunnenŋe akmâ gaep. Aregât Anutuŋe han kalemŋe yem âgâwiapgât akto dosa bâlâk manman are nengiwiap. Aregât amâ nenŋe luâk konok Yesu Kristo yâkgât akmâ manman kârikŋân kembu akmâ manbaen. \v 18 Aregât hin. Luâk konokŋe den kom malepgât luâk hârokŋe hememgât pat agion. Aregât luâk konokŋe ârândâŋ mando dosa bâlâk manbaengât pat agion. \v 19 Luâk konokgât den kokogât Anutuŋe nenekmâ dosa luâk dâm nengonlep. Hainagâk luâk konokgât den loko lokogât amâ Anutuŋe nenekmâ dosa luâk bo dâm nengonlep. \p \v 20 Akto den kârikŋe amâ bâleŋande sambeleâkgât tânâmŋân miawakto ekbaengât. Dâ bâleŋande sambelem miawakmâ âgâmbo ainâk Anutugât han kalem arekŋe sambelem ewangim âgâep. \v 21 Dâ aregât luâk âmbâle agak meme bâleŋe akmâ manbiâ momo dondâ arekŋe meyekto gayi. Gârâmâ luâk âmbâle bikŋande Yesu Kristo Humonenŋe yâkgât akmâ nâŋgaŋmâ manmaen nen Anutugât han kalemŋe damunnenŋe akmâ dosa bâlâk menenekmâ manman kârikŋân katnenekbiap. Are âmâ Kristo Kembunenŋe yâkgât akmâ miawakbiap. \c 6 \s1 Yesugâlân dewatiyion. \p \v 1 Aregât gain dâweren? Anutugât han kalemŋe miawakmâ sambelem ariwiapgât bâleŋe aktenŋe ârândâŋ akbiap. Hain dâweren mon? \v 2 Hain bo. Bâleŋaet akmâ moyion nenŋe gain gain gaetŋe bâleŋe lâuwâŋe akmâ manmaen? \v 3 Aregât ye hin bo nâŋgâi mon? Nen tu pulinengiyiân âmâ Yesu Kristogâlân dewatiyion. Dewatim âmâ yâkgât momoân dewatiyion. \v 4 Hain akmâ dewatienŋe âmâ Kristo olop han nenguep. Hain akto Eweŋe Anutu yâkgât pagaleŋande Kristo mem agato momoŋânba agalep hain agâk nen golâ akmâ manman irakŋe ain manbaen. \p \v 5 Aregât lâuwâŋe makbe. Anutuŋe nanŋe moep aregât pat nengiep. Hain nengim âmâ Yâkgâlân dewatinenegep. Aregât akmâ Yesuŋe momoŋânba agalep dop hainâk mem agatnenekbiap. \v 6 Aregât hin nâŋgâmaen. Han tâmbâŋe nenŋe Yesu olop lâwinân moep dop hainâk bâleŋenenŋe bo agâkgât miawagep. Hain miawakto bâleŋe nenŋande bo damunnenŋe akbiapgât dâp miawagep. \v 7 Amâ hingât luâk siâ mondo âmâ bâleŋande lâuwâŋe bo damunŋe akbiap. \p \v 8 Akto nen âmâ Kristo olop moyion aregât yâk momoŋânba agatmâ manmâ âgâwiapgât nen âkâ yâk olop manmâ âgâwaen. Hain nâŋgâmaen. \v 9 Akto Kristogât hin nâŋgâmaen. Yâk momoŋân ba agalepgât lâuwâŋe bo mombiap. Akto momogât pat arekŋe lâuwâŋe bo damunŋe akbiap. Bo. \v 10 Yâk moep amâ bâleŋaet sop konok mondo bo agep are. Akto hinŋe mandâp amâ Anutugât akmâ mandâp. \v 11 Aregât ye hainâgâk bâleŋeyeŋaet pat moyigât Yesu Kristo yâk olop Anutugât akmâ manmâ âgâniâm dâwei. \v 12 Aregât bâleŋande hâkyeŋe damunŋe akbopgât nâŋgâmâk manbei. Akto hâkyeŋande egâliaŋ bâleŋaet hâwâtyekbopgât are gai nâŋgâmâk biwiyeŋe damunŋe akmâ manbei. \v 13 Hain akmâ hâkyeŋande bâleŋaet pat hoŋ bawa bo agaŋbiapgât hin akbei. Anutuŋe momoŋânba oloŋ yekmâ manman âlepŋân katyegepgât hâk biwiyeŋe Anutugât kotgâm waŋbiâ âlepŋaet hoŋ manbiâp. \v 14 Amâ hingât. Ye den kârikŋande bo damunyeŋe akmâ denân katyekmap. Bo. Anutugât han kalemŋande damunyeŋe akmapgât bâleŋande luâk kembu bo akyeŋgiwiâp. \s1 Agak meme âlepŋe aregât hoŋ bawa agaŋmaen. \p \v 15 Aregât ire gain akbaen? Anutugât han kalemân manmâ arienŋe den kârikŋaet horat hulaŋ agepgât bâleŋe mendenŋe ârândâŋ akbiap mon? Amâ bo. \v 16 Luâk kembu siâ han biwiyeŋande hikom kinmâ lau lokoaŋbaiŋe yâkgât hoŋ agaŋmâ âi meaŋbai. Bâleŋande damunyeŋe akto aregât hoŋ manaŋmâ ageine mom hilip aguwâi me lau loko lokoŋe damunyeŋe akto yâkgât hoŋ manmâ âgâmbiâ Anutuŋe yekto huraguwiâp. Are nâŋgâi mon? \v 17 Ye bâleŋaet hoŋ manmâ gayi are bo agep. Dâ luâk bikŋande Yesugât keiŋe makyeŋgimbiâ âmâ pâŋân mem han yeŋande nâŋgâm kepilâm lokomai aregât Anutu mepaiŋe meaŋbaen. \v 18 Dosa yeŋande wârakmâ mem ge katyekto aregât hoŋ bawa akmâ mali are Anutuŋe kom mem oloŋyekmâ agak meme âlepŋân katyekto aregât hoŋ bawa agaŋi. \p \v 19 Han tâmbâŋe yeŋe yeukŋe aregât luâgân siâ me siâ yendâp aregât dop katmâ makyeŋgiân. Ye ulikŋân hâk biwiyeŋe egâliaŋ bâleŋe aregât hoŋ agaŋbiâ humo akto gulip mali. Aregât sop uŋak âmâ hâk biwiyeŋe ârândâŋgât hoŋ bawa agaŋbiâ humo akto han ârândâŋâk akmâ manbei. \v 20 Ulikŋân bâleŋaet hoŋ maliân ain ârândâŋ manmangât horat are bo yeyeŋgiep. \v 21 Akto sop ain wan bunŋe miawakyeŋgiep? Bo. Aregât kakŋân momo miawak yeŋgiwiapgât pat. Dâ hinŋe are nâŋgâm âmâ aŋunŋe olowâk mandâi. \v 22 Bâin. Sop hinŋe amâ bâleŋaet tâk hulaŋdo Anutugât hoŋ manman agi mandâi. Hain akbiâ han irakŋe akto agak meme ârândâŋ miawak yeŋgiep. Dâ beirâ âmâ manman kârikŋe mem manbai. \v 23 Bâleŋaet hâuŋe âmâ momo membaen. Dâ Anutuŋe han kalemŋaet akmâ Kembu nenŋe Yesu Kristo yâkgât akmâ manman kârikŋe nengimbo mem manmaen. \c 7 \s1 Yesu moepgât den kârikŋaet tâk hâreaŋep. \p \v 1 Galama, den kârikŋaet keiŋe nâŋgâmai ye hin makyeŋgiwe. Ye hin bo nâŋgâmai mon? Nen mandenŋe den kârikŋe arekŋe damun nenŋe akmap. Dâ mombaenân âmâ den kârikŋe arekŋe bo damun nenŋe akbiap. \v 2 Aregât âmbâle siâŋe luâk siâ mendoân den kârikŋe hin kalaŋep, luâk hepunbiapgât dop bo yendâp. Dâ luâkŋe mondo den kârikŋe makmâ hâreaŋep are hepunbiapgât dâp talaŋbiap. \v 3 Aregât luâkŋe golâ mandoân ain âmâ hepunmâ luâk siâ mendo âmâ âmbâle bâleŋe dâm konmaen. Dâ luâkŋe mondo âmâ luâkdâ âmbendâ menduyelegep tâk are hâreaŋep. Aregât luâk siâ membiawân ain mem hepun hepungât dosa bo membiap. \p \v 4 Galama yeŋgât keiyeŋe hainâk yendâp. Kristogât hâkŋe mondo ain den kârikŋe aregât tâk hâriep. Hârembo den kârikŋaet moyi. Are amâ ambo siâgât agi. Anutuŋe nanŋe momoŋânba agalep mandâp yâkgât kâmot agi. Aregât nen Anutu bunŋe peniaŋiongât. \v 5 Dâ ulikŋân manman tâmbâŋe malion sop ain den kârikŋe arekŋe egâliaŋ bâleŋe kâlâpŋe waito hâk biwinenŋân âiŋe mem malep. Hain aknengimbo momogât bunŋe mem peniaŋion. \v 6 Dâ hinŋe amâ den kârikŋe arekŋe bo damun nenŋe akmap aregât tâkŋe hulaŋ nengiewân amâ den kulemgât dâp tâmbâŋe bo watmâ âmâ Heakgât dâp irakŋe tâlim arimaen. \s1 Bâleŋande hilip nengumap. \p \v 7 Aregât gain dâweren? Den kârikŋe ire amâ bâleŋe mon? Hain bo. Den kârikŋe bo tatâp dâine nâ bâleŋaet keiŋe bo nâŋgâm kotgâwom. Den kârikŋe arekŋe hin makmâ miawakniŋdâp, “Egâliaŋ bâleŋe bo nâŋgâm egâliaŋben.” den are bo tatâp dâine egâliaŋ bâleŋe bo nâŋgâwom. \v 8 Gârâmâ bâleŋe are âmâ den kârikŋe arekŋe tân agaŋdo hanne hâwâto egâliaŋ bâleŋe keiŋe keiŋe miawakniŋep. Amâ den kârikŋe arekŋe bo yendâp dâine bâleŋande yân limbâp agum yembop. \v 9 Nâ ulikŋân den kârikŋaet dâwân bo malân ain âmâ manmanne miawaknengiep. Aregât hamiŋân den kârikŋe arekŋe penâniŋdo bâleŋande biwinân âi mendo momogât dâwân ariân. \v 10 Den kârikŋe arekŋe manmangât dâp makmâ miawakmap arekŋe purik dâm momogât dâp miawakniŋep. \v 11 Amâ hingât. Bâleŋe are âmâ den kârikŋe arekŋe tângombo kârikŋe akmâ heniŋmâ nugumbo momo hinare agân. \v 12 Aregât hin nâŋgân. Den kârikŋe amâ dosa bâlâk. Akto Anutuŋe wan me wan makmâ hâriep den are hainâk amâ dosa bâlâk akto Anutuŋe nâŋgâmbo âlepŋe akto ârândâŋ akmap. \v 13 Aregât hin dâwe mon? Den kârikŋe amâ âlepŋe arekŋe konok nâ nugumbo momogât dâp miawakniŋep mon? Hain bo. Bâleŋenande den kârikŋe âlepŋe aregât akmâ momoŋe nuguep. Amâ hingât. Anutuŋe wan makmâ hâriep den aregât akmâ bâleŋenaet keiŋe nâŋgâm heŋgemgore bâleŋaet hândâkŋe dondâ bâleŋe miawakmâ kinbiapgât. \s1 Bâleŋande hikom katnenekmap. \p \v 14 Dâ nenâmâ hin nâŋgâmaen. Den kârikŋe amâ Heakgât pat. Dâ nâmâ bâleŋaet hoŋ agaŋmâ hângât pat manman. \v 15 Nâ agak memene nâŋgâwerâm aktere purik gurik agep. Amâ hin. Nâ siâ me siâ akberâre umatŋe akto bo akman. Dâ siâ me siâ sârekoman are amâ akman. \v 16 Akto wan me wan sârikoman are akman âmâ benŋe hin nâŋgân, den kârikŋe are nâŋgâre âlepŋe akmap dâman. \v 17 Aregât wan akmâ bâliman are amâ nâ nune hangât bo akman. Bâleŋande hanân yem hâwâtnekto akman aregât. \v 18 Nâ keine hin nâŋgân. Agak meme âlepŋaet egâliaŋman are amâ membiangât dâp bo tatniŋdâp, aregât hâknân wan me wan siâ âlepŋe bo yendâp. Hain nâŋgân. \v 19 Amâ hin. Nâ wan me wan siâ âlepŋe akbian dâm kinmâ âmâ bo akman. Dâ siâ me siâ bâleŋe bo akbian dâm kinmâ âmâ akman. \v 20 Bâleŋe bo akbian dâm makmâ hanâk akman amâ nunak bo. Bâleŋe biwinân tatmap arekŋe huŋgunniŋdo hanâk akman, hain nâŋgân. \v 21 Aregât nâŋgâlân hin miawakmap. Siâ me siâ âlepŋe akberâre âmâ bâleŋande mete katniŋmap. \v 22 Nâ han biwinande Anutuŋe den kârikŋe kalep are nâŋgâre ârândâŋ akto heroŋe akman. \v 23 Dâ hâknande âmâ nâŋgâ nâŋgâne are kondo gembo bâleŋe hâknân manmap arekŋe hiko nekto umatŋân mandân. \v 24 Aregât mesak gosak akman. Gâuk niŋande hâkne momogât pat agakŋe mem kotdâ nekbiap? Amâ hin. \v 25 Nâmâ Yesu Kristo Humo nenŋe yâkgât akmâ Anutu mepaiŋe meman. Bâin. Nâ Anutugât den kârikŋe are nâŋgâre ârândâŋ akto nâŋgâ nâŋgânande hoŋ agaŋman. Dâ hâknande âmâ bâleŋaet kârikŋe hoŋ agaŋman. \c 8 \s1 Yesuŋe dosanenŋe puliepgât yâk nâŋgâm kepilâ aŋbaen. \p \v 1 Aregât Yesu Kristo olop manmaen nen âmâ Anutuŋe bâleŋaet hâuŋe bo makmâ kotdâ nengiwiap. \v 2 Amâ hingât Anutugât Heak arekŋe Yesu Kristogât manman are nengiep pat arekŋe bâleŋaet tâk akto momogât tâk hâriep. \v 3 Akto den kârikŋe are han tâmbâŋe nenŋande kârikŋeŋe kondo gembo nengâlân âi mem âsinenekto bo agep. Aregât Anutuŋe nanŋe luâk hainare ak dâmbo luâk akmâ gem mando bâleŋaet akmâ nanŋe kuk agaŋdo moep. \v 4 Mondo âmâ den kârikŋe loko loko âlepŋe miawaknengiep. Nen han tâmbâŋaet dâp bo watmaen. Bo. Amâ Heakgât dâp tâlimaen nengâlân den kârikŋe loko loko âlepŋe mendenŋe huraguwiapgât dâp miawaknengiep. \v 5 Hâkyeŋaet dâp tâlimai yâkŋe âmâ hâkgât nâŋgâmbiâ humo akmap. Dâ Heakgât dâp tâlimaen nenŋe âmâ Heakgât siâ me siâ aregâlâk nâŋgâenŋe humo akmap. \v 6 Hâkgâlâk nâŋgâm manbiâ âmâ momo miawakyeŋgimbo hilip aguwai. Dâ Heakgât nâŋgâenŋe humo akbiap amâ manman âlepŋe akto biwi sânduk membaen. \v 7 Amâ hingât. Luâk siâŋe hângâlâk nâŋgâmbo humo akmap yâkgât nâŋgâ nâŋgâŋande Anutu gasa agaŋmap. Nâŋgâ nâŋgâŋande Anutugât den kârikŋaet amukŋân tatbiapgât dop bo tatâpgât den kârikŋe are hâkâŋe akmâ panmap. \v 8 Amâ wangât? Hingât. Hâkgâlâk nâŋgâmai yâk Anutuŋe yekmâ hâkâŋ akmap. \p \v 9 Dâ ye Romagâtŋe amâ Anutugât Heakŋe arekŋe hanyeŋân tatmâ manmapgât hâkgât patŋande bo damun yeŋe akmap. Amâ Heak olop menduguakmâ manmaigât. Dâ siâŋe Kristogât Heak bâlâk manbiapŋe yâkgât pat bo mem manbiap. \v 10 Dâ Kristoŋe hanyeŋân manmawân hâkyeŋande bâleŋaet akmâ momoŋe akyeŋgimap gârâmâ han otne yeŋande amâ dosa bâlâkgât golâ akmâ manmap. \v 11 Akto Yesu momoŋânba mem agalep Anutugât Heakŋe hanyeŋân tatmap arekŋe Kristo Yesu momoŋânba mem agalep dop hainâk hanyeŋân Heakŋe mandâp yâkgât akmâ hâkyeŋe momoŋe are hainagâk mem golâ katbiap. \s1 Heakŋe menenekto yâkgât agion. \p \v 12 Galalupne, nengât hâu yendâp aregât hâknenŋaet bo nâŋgâmâk manbaen. Akto hâkgât agak meme bo mem manbaen. \v 13 Amâ ye hâkgât agak meme watmâ manbai âmâ hilip aguwai. Dâ Heakgât kârikŋân agak meme are kombiâ gembo âmâ manman âlepŋân manmâ âgâwai. \v 14 Aregât keiŋe hin. Anutugât Heak arekŋe sokoyekto manmai yâk âmâ Anutuŋe nan barat dâm yeŋgonmap. \v 15 Anutugât Heak yeŋgiep are âmâ hoŋ manmanlupŋe manmâ hamep akŋetgât bo. Nan barat bunŋe manŋetgât Heak yeŋgiep. Aregât akmâ Ewenenŋe âlepŋe dâm konmaen. \v 16 Amâ nen Anutugât nan barat manden den are âmâ Heakŋe biwinenŋân makmâ humolembo nâŋgâmaen. \v 17 Nanŋe baratŋe mandengât Anutuŋe bâtŋe bâiŋe nengiwiapgât dop miawaknengiep gât Kristo olop mendugum damun akbaen. Amâ in hânân yâk olop dâtŋe metŋe kakŋân manbaen âmâ âlepŋe yâk olop egâliaŋ pagaleŋe âlepŋân nen hârogâk manbaen. \s1 Manman âlepŋe aregât lâmgom manmaen. \p \v 18 Galalupne. Nâ hin nâŋgân. Himbimân Anutuŋe egâliaŋ âlepŋe nengiwiap arekŋe hânân hâk hilâlâm umburuk yendâp are ewangiâp aregât hâk hilâlâmgât nâŋgâenŋe yânŋe akbiâp. \v 19 Anutugât nan barat manmaen nen pagaleŋe miawaknengimbo tektekŋân manbaengât siâ me siâ liulep arekŋe aregât imbiaŋmâ lâmgom manmai. \v 20 Amâ hingât. Anutuŋe siâ me siâ liulep are mom bâle bâlegât kâlegen katyegep. Are amâ yeŋgât hangât bo. Anutuŋe siân wan âlepŋe miawakbiap aregât lâmgom manbaigât lope kâlegen katyegep. \v 21 Amâ hingât. Beirâ wan me wan liulep are gai mom hilipaguwaigât tâkŋe guŋmâ panmâ kârikŋe akmâ Anutugât nanŋe baratŋe nengâlân egâliaŋ âlepŋân dewatinenekbai. Haingât. \p \v 22 Nen aregât hin nâŋgâmaen. Anutuŋe kotŋe siâ siâ hârok ketuguep are hârokŋe âmbâleŋe nanaŋ memberâm hâk hilâlâm nâŋgâm kamboŋmai dop hainâk akmâ lâmgom manmâ kamboŋmai. \v 23 Akto wan me wan liulep areâk bo akmap. Nenâkai, Heakŋe biwinenŋe bunŋe aknengimap Anutugât nan barat manden aregât keiŋe miawaknengiâkgât akto Anutuŋe hâk nenŋe mem hulaŋmâ heŋgemgom mem tek tekŋân katnenekbiapgât sopŋe lâmgom manmâ han nenŋande mesak gosak akmâ umburukŋe akmaen. \v 24 Hain akmâ lâmgom manmaengât amâ Anutuŋe heŋgem nenguwiapgât pat miawak nengiep. Dâ siâŋe siâ lâmgom manbiapŋe âmâ wan me wan ekbiawân lâuwâŋe bo lâmgom âmâ biwi owâi bo akmap. \v 25 Gârâmâ nenâmâ hinŋe wan bo ekmaen are lâmgomaen âmâ biwinenŋe owâiŋe akto bo hâkâŋ akmaen. \s1 Heakŋe tânnengumap. \p \v 26 Akto dop hainâk Heakŋe gai nen yeukŋaet akmâ tân nengumap. Nen hin me hain ulilaŋdenŋe ârândâŋ akbiap are âmâ bonâŋgâm kotgâmaengât Heakŋe han nenŋe mem owâimbo den luâkŋe bo nâŋgâmaenŋe are maktenŋe miawakto Anutuŋe nâŋgâmap. \v 27 Akto Anutu biwinenŋân ekmapŋe âmâ Heakgât den nâŋgâmap. Amâ Heakŋe nen Anutugât kâmot nengât akmâ Anutuŋe wan me wan makmâ hâriep are nâŋgâmap areâkgât ulilaŋmap. \v 28 Akto areâk bo. Nen hin nâŋgâmaen. Anutu han nenŋande nâŋgaŋmaen nengât akmâ wan me wan miawaknengimap are hârok mem tân nenguwiapgât mâŋginenekmap. Amâ yâkŋe han kalemŋaet akmâ oloŋ nenegep nengât. \v 29 Ulikŋân Anutuŋe han kalemŋaet akmâ potatnenegep gât Nanŋaet tirip akbaengât makmâ hâriep. Akto emiŋe gariŋe biwirâ aktenŋe ikiŋe âmâ teunenŋe humo ulikŋân gâtŋe akmâ manbiapgât makmâ hâriep. \v 30 Anutu luâk âmbâle ulikŋân nâŋgâm heŋgemgom potat nenegepgât nengonmâ oloŋnenegep. Nengonmâ oloŋ nenegepgât dosa nenŋe bo aktâp dâep. Dosa nenŋe bo aktâp dâep gât egâliaŋ âlepŋe nengiep. \s1 Anutugât han kalemânba siâ me siâŋe bo hilipnenguwiap. \p \v 31 Den are keiŋe gain gain yendâp dâweren? Anutuŋe gala bo aknengimap dâine gasalupnenŋande dondâ yeukŋe aknengimbiâ hilip aguwâen. \v 32 Anutuŋe ikiŋe Nanŋe bo gangerâm dumnenŋân kilâkgât huŋgun aŋdo giep are amâ âi humo. Dâ wan me wan yâkgât akmâ nengiwiap amâ owâiŋe. \v 33 Anutuŋe ikiŋak dosa nenŋe bo aktâp dâmap aregât yâkgât kâmotlupŋe nen niŋande denân katnenekbop? \v 34 Akto Kristo Yesu ikiŋak moep. Akmâ moewâk bo. Yâk momoŋânba agatmâ Anutugât bâtŋe bungen âgâ talepgât nengât akmâ Anutu ulilaŋmap, aregât niŋande denân katnenekto dosa nenŋe miawakbiap? \v 35 Akto Kristogât han kalemânba wan arekŋaetŋe oloŋ nenekto yân manbaen? Amâ hâk hilâlâmŋe me dâtŋe metŋande me gasalupnenŋande me mop manmanŋe me hanokoak manmanŋe me tembe bugâŋe arekŋe? Are hârokŋe Kristogât han kalemânba oloŋnenekbiapgât dop bo. \v 36 Amâ Anutuŋe aregât magep hin tatâp, \li1 “Anutu gâŋgât akmâ hâk hilâlâm nâŋgâenŋe hokboâk hokboâk gasalupnenŋande itiŋ gulam menenekmai. Akto bau kom gâimaen aregât dop hainâk aknengimai.” \p \v 37 Hain arekŋe bo mem ge katnenekbiap. Bo. Yesuŋe han kalem akmapgât kârigem kârikŋe humo peniaŋmâ kinmaen. \v 38 Aregât hin nâŋgâm kârigeân. Momoŋe me manmanŋe me aŋeloŋe me luâk kembuŋe me hinŋe miawakmapŋe me beirâ miawakbiapŋe me siâ me siâ kârikŋe arekŋe \v 39 me siâ siâ âgâŋe me siâ siâ gegeŋe me wan me wan Anutuŋe liulep arekŋe Anutugât han kalemŋande Yesu Kristoŋe katip nengumap ain ba bo oloŋnenekbiap. \c 9 \s1 Pauloŋe Yuda luâk yeŋgât yai nâŋgâep. \p \v 1 Nâ Kristogât akmâ den bunŋe maktere nâŋgâŋet. Heakŋe hanne mem pagalembo nâŋgâm heŋgemgom makyeŋgiwe. \v 2 Nâŋe nâŋgât ginbailupne Yuda gâtŋe yâkgât akmâ nâŋgâyeŋgire biwine umatŋe dondâ akmap. \v 3 Aregât hin nâŋgân mon? Anutuŋe Yuda luâk galalupne yâkgât akmâ hepun nekmâ âmâ meyekbiap are nâŋgâm owâiân. \v 4 Yuda luâk nengât kotnenŋe siâ Israegât kâmotlupŋe are Anutuŋe nâŋgât mândulupnerâm ikiŋaet pagaleŋe hekatyeŋgiep. Hain akmâ âmâ Anutu olop dewatiwaigât pat akto den kârikŋe makmâ miawak yeŋgiep. Akto sumbegât emetŋe aregât hin akŋetgât dâpŋe keiŋe hekatyeŋgiep. Akto siân wan me wan hârok yeŋgiwian dâm makmâ hâre yeŋgiep. \v 5 Dâ Yuda nengât hakulupnenŋe amâ luâk kautŋe mali. Akto Anutuŋe nanŋe huŋgunaŋdo giep are amâ nengât hutnenŋânba miawagep. Yâk âmâ wan me wan hârok nengât kautŋe malep, yâk âmâ Anutu aregât nenŋe nâŋgaŋdenŋe humoŋe humo kârikŋe talaŋbiap. A bundâk. \v 6 Dâ ya makyeŋgiân aregât hin bo dâwaen, “Yuda luâkŋe wan akmai aregât Anutugât den yeukŋe agep.” bo dâwaen. Israe gâlân ba miawagion âmâ Israe luâk bunŋe hârokŋe ârândâŋ bo agi. \v 7 Dâ Abrahamgât uliklupŋe miawagi are âmâ kâmotlupŋe bunŋe gai bo agi. Gârâmâ aregât Anutuŋe makto Moseŋe hin kulemgoep, “Abraham gâŋgât nanŋe Isakagât kâlegenlupŋe amâ gâŋgât pat akbai.” \v 8 Den aregât keiŋe hin tatâp. Abrahamgât kâlegen gâtŋe hârok âmâ Anutuŋe mândulupnerâm bo yeŋgonmap. Anutuŋe makmâ hâriewân miawagi yâkŋeak Abrahamgât kâlelupŋe bunŋe agion. \v 9 Aregât Anutugât denŋe hin talep a bunŋe agep, “Hombaŋ kakŋân sop miawakto Sara nanaŋ mem mandoân purikatbian.” \p \v 10 Akto areâk bo. Rebeka âmâ luâkŋe hakunenŋe Isaka yâk olop manmâ nanaŋ lâuwâ megolak tepŋe agep. \v 11 Tepŋe akto nanaŋ lâuwâ bo miawakmâ maliat ain bâleŋe me âlepŋe bo agialân Anutuŋe yâk yetgât hin magep, “Teuŋande emiŋaet hoŋ manbiâp.” \v 12 Amâ Anutu ikiŋe hanŋaet den are kârikŋe agâk gât nâŋgâm nanaŋ manman yetŋaet bo makmâ kârigiep. Ikiŋaet hanŋaet mem potat yelekmâ kinmâ hain magep. \v 13 Aregât Anutugât den bikŋe hin tatâp, “Nâŋe Yakobo âmâ han kalem agaŋmâ okot âlep nâŋgân. Dâ Esau âmâ hâkâŋ agaŋdân.” \p \v 14 Akto aregât gain dâweren? Anutuŋe wan me wan mendo bo ârândâŋ akmap? A borondâŋe. \v 15 Ulikŋân Anutuŋe Mose hin magaŋep, \li1 “Luâk me âmbâle siâ are okot âlep agaŋdere ârândâŋ akmap. Akto luâk me âmbâle siâ han kalem agaŋdere ârândâŋ akmap.” dâep. \p \v 16 Aregât keiŋe hin. Anutuŋe luâk hanyeŋaet me âiyeŋaet bo nâŋgâyeŋgimap. Anutu ikiŋe han kalemŋaelâk nâŋgâm makmâ potat nenekmap. \v 17 Aregât keiŋe Anutugât denŋande Parao hin magaŋep, “Nâ gâŋgâlân kârikŋene mem miap pandere hân ârândâŋ ariâkgât dâm kat gegân.” \v 18 Aregât Anutuŋe âmâ luâk siâ han kalem agaŋberâm âmâ âlepŋe agaŋbiap. Dâ luâk siâ han biwiŋe gisapkoaŋberâm âmâ âlepŋe gisapkoaŋbiap. Amâ ârândâŋ akmap. \s1 Yuda luâkŋe Anutu hamiaŋi. \p \v 19 Are oyaŋmâ yeŋgâlân gâtŋe siâŋe hin makniŋbiap mon? “Anutuŋe wan me wan akberâm dâmbo luâkŋe bo miawagâk gât horat kalaŋbiapgât dop bo tatâp aregât Anutuŋe luâk nengât nâŋgâmbo bâlimap are bo ârândâŋ aktâp.” dâm makniŋbiap mon? \v 20 Wei gâmâ luâgâk. Wangât Anutu den hâuŋe magaŋbiat? Aregât den dopŋe hin makbe. Wangât umbâŋe luâk umbâ mâŋgimap are hin magaŋbop, “Gâ wangât tiripne hain are mâŋginegen?” \v 21 Aregât umbâ mâŋgimap luâk arekŋe hân numŋe mem umbâ bikŋe luâk yâk yeŋgât pat mâŋgiwop. Dâ bikŋe dua bau yâk yeŋgât mâŋgimbo ârândâŋ akbiap. \v 22 Amâ Anutuŋe kuk akto kârikŋeŋe tektekŋân kato ekbaigât umbâ bikŋe hogom panyekbiapgât nâŋgâyeŋgim bo hâkâŋ akyeŋgiep. \v 23 Hain akyeŋgim umbâ bikŋe han kalamŋaet pat maleine beirâ egâliaŋ pagaleŋân kâmot katnenegâk gât nâŋgâmbo yendâp. Umbâ are nengâlân egâliaŋ unsambe nengiepgât menenekmâ manmap. \v 24 Dâ aregât amâ Yuda luâk âmbâleâk bo. Hân siâ siâ Yuda luâk bo manmai aregât nen han kalemŋaet pat aknegât oloŋ nenegep. \v 25 Akto Anutuŋe propete Hosea hin magaŋdo kulemgoep, \li1 “Luâk kâmot ambo bo akyeŋgiân yâk nâŋgât luâk âmbâlelupne yeŋgonmâ makyeŋgiwian. Akto âmbâle okot han kalemŋe bâlâk malep yâk nâŋgât dâtâne dâm konbian.” \p \v 26 Akto den siâ hin, \li1 “Nâŋe ye nâŋgât luâk âmbâlelupne bo dâm makyeŋgiân ain kotyeŋe Anutu manman amboŋaet nanne baratne yeŋgonbian.” dâep. \p \v 27-28 Dâ areâk bo. Yesaiaŋe Israegât hin magep, \li1 Kembuŋe hânân denŋaet bunŋe dowâgâk mem miap pando kârigewiap aregât Anutuŋe hin dâep, “Israegât kâlelupŋe haruân nupi yendâp aregât dop miawakmâ manbai nâŋe hutŋânba konok konok mem oloŋyektere manman âlepŋân manbai.” dâep. \p \v 29 Akto Yesaiaŋe beirâ miawakbiapgât hin magep, \li1 “Humonenŋe kâmot kârikŋe Humo Amboyeŋande hutnenŋânba konok konok bo oloŋ nenekto dâine âmâ Sodom Gomora itiŋ gulam agiat hain are akbâen.” \s1 Yuda luâkŋe âlepŋe aknegât ewum hâumgoyi. \p \v 30 Aregât ire gain dâweren? Hin mon? Luâk Anutugât kotŋe bonâŋgâmaiŋe âlepŋe akŋetgât bo nâŋgâmâk watmâ manmai yâk âlepŋe manmaigât memai. Are amâ Kristo nâŋgaŋmaigât memai. \v 31 Dâ Israe luâk den kârikŋe lokom kinbiâ Anutuŋe yekto huraguâkgât kârikŋe agi. Kârikŋe akmâ den kârikŋe bo lokom âlepŋe bo akmâ âmâ umale agi. \v 32 Amâ wangât? Hingât. Yuda luâk âmbâle arekŋe Kristo nâŋgâ aŋbaigât pat bo wali. Yân agak memeyeŋe aregât âlepŋe aknegât hain agi. Are amâ dâwân kât yiep ain keiyeŋe kondo kâwâwâŋ kârâyi. \v 33 Aregât Anutuŋe hin makto Yesaiaŋe kulemgoep, \li1 “Nâŋgâi. Nâ Sioŋ gimbâŋân kât siâ katere tatbiap. Arekŋe keiyeŋe erâmbo peŋ panyekbiap. Akto kât humo katberân ain kom heweweŋ panbai. Dâ siâŋe nâŋgaŋbiap âmâ bo pâpkom aŋun aŋgiwiap.” \c 10 \s1 Yuda luâkŋe Anutugât den hâkâŋe dâyi. \p \v 1 Galama, nâŋgât kâmot Yuda luâk âmbâle are Anutuŋe meyekbiapgât hannande dondâ hâwât nekto Anutu aregât ulilaŋman. \v 2 Amâ yâkŋe Anutugât âi mendenŋe huraguâk dâm kârikŋe akmâ manmai. Dâ amâ pâpkom kinmâ akmai. \v 3 Yâkŋe Anutugâlân ba dosa bâlâk aknegât dâp yendâp aregât pâpkomai gât yeŋeak âlepŋe aknegât âiŋe kârikŋe memai. Hain akmâ Anutuŋe yekto huraguâk gât dâp hâkâŋ akmai. \v 4 Aregât keiŋe hin. Kristoŋe den kârikŋe are lokombo bo agep. Aregât luâk âmbâle siânbaŋe Kristo nâŋgaŋbiâ âmâ Anutuŋe dosayeŋe bo dâm yeŋgonmap. \p \v 5 Aregât Moseŋe hin kulemgoep, “Luâk siâ den kârikŋe are hârok lokore Anutuŋe nekto huraguâk gât manbiap yâkŋe den kârikŋe hârok lokombo âmâ âlepŋe manmanân manbiap.” \v 6 Dâ Kristo nâŋgaŋbiâ Anutuŋe yekto huragumap gât den hin yendâp, “Niŋande himbimân âgâm Kristo mem oloŋdo gewiap? \v 7 Me niŋande hememân gem Kristo momoŋe yâk yeŋgât hutyeŋânba oloŋdo gawiap? Ye hain bo dâwai.” \v 8 Anutuŋe magep hin tatâp, “Anutugât denŋe kâlewângen bo tatâp. Enemân akto biwigân yendâp.” Are amâ biwi kat katgât den pat âlepŋe nâŋgâŋetgât makyeŋgimaen. \v 9 Amâ Yesu amâ Kembune dâwiat akto biwigân Anutuŋe Yesu momoŋânba mem agalep dâm nâŋgâm kepilâwiat benŋe Anutuŋe heŋgem gugumbo manman âlepŋân manbiat. \v 10 Aregât han nenŋande Yesu nâŋgaŋmâ âmâ dosa bâlâk manmaen. Akto launenŋande makmâ miap panmâ mandenŋe Anutuŋe heŋgem nengumap. \v 11 Aregât Anutugât denŋande hin dâep, “Siâŋe nâŋgaŋbiap âmâ bo pâpkom aŋun aŋgiwiap.” \v 12 Amâ Yuda me Girik luâk potat potat bo yendâp. Humo Kembu konokŋe amâ hârokgât Kembunenŋe mandâp. Yâkŋe luâk me âmbâle bikŋande yâkgât kotŋe konbiâ âmâ ainâk han kalem akyeŋgim wan me wan âlepŋe potatmâ yeŋgiwiap. \v 13 Aregât Anutugât denŋande hin dâep, “Niŋe me niŋe Kembu kondo âmâ ainâk Anutuŋe mem heŋgemgo aŋbiap.” \v 14 Gârâmâ luâk âmbâleŋe amâ Kristo bo nâŋgaŋmai amâ gain gain kotŋe konbai? Akto siâŋe Kristogât keiŋe bo makyeŋgimbo âmâ gain gain nâŋgaŋbai? Akto den pat âlepŋe makmaen nengâlân gâtŋe konokŋe bo arim makyeŋgimbo âmâ gain gain den pat âlepŋe nâŋgâwai? \v 15 Akto Anutuŋe bo huŋgunaŋdo âmâ gain gain arim makyeŋgiwiap? Anutuŋe makto siâŋe hin kulemgoep, “Pat âlep den makmak luâk togombiâ âmâ, munŋande han nâŋgâ nâŋgânenŋe mem owâimap.” \s1 Anutuŋe Yuda luâk âmbâle yeŋgondo bo nâŋgaŋi. \p \v 16 Den pat âlepŋe ire amâ luâk hârokŋe bo nâŋgaŋmâ bunŋerâm kepilâyi aregât Yesaiaŋe hin magep, “Kembu, den pat âlepŋe makmâ miawaktenŋe siâŋe bo nâŋgaŋmâ kârigiep.” dâep. \v 17 Aregât hin nâŋgâweren. Siâŋe Kristogât pat makyeŋgimbo den bunŋe nâŋgâmaen. Akto den bunŋe nâŋgâenŋe amâ biwi kat katgât miawakmap. \v 18 Gârâmâ aregât hin aiyeŋguân. Luâk âmbâle amâ den pat âlepŋe are bo nâŋgâyi mon? Hain bo. Anutuŋe makto siâŋe hin kulemgoep. \li1 Denyeŋande hânŋe hânŋe sambelem ârândâŋ agep. Akto den lauyeŋande hân tuŋguŋângen ârândâŋ agep. \p \v 19 Aregât gaetŋe hin aiyeŋguân, Israe luâk bo nâŋgâm heŋgemgoyi mon? Hain bo. Ulikŋân Moseŋe hin kulemgoep, \li1 “Anutuŋe hin dâep, Nâŋe luâk yânŋe meyektere ye ewangiyekbiâ nâŋgâmbiâ bâliwiap. Akto luâk kâmot bo nâŋgâ niŋbai are oloŋyektere yekmâ biwiyeŋe kâlâp akbiap.” dâm kulemgoep. \p \v 20 Akto beirâ Yesaiaŋe den umatŋe mem gem makmâ âmâ bo aŋun aŋgim hin dâep, \li1 “Anutuŋe hin dâep, Bo kulâgât nekmâ maliŋe penâniŋi. Nâŋgât bo makmâ mali yâk yeŋgât mete katyeŋgiân.” dâep. \p \v 21 Hain akmâ Yesaiaŋe Israe luâk yâk yeŋgât hin makmâ kulemgoep, \li1 “Anutuŋe hin dâep, Nâ luâk kâmot nâŋgâm gulip agakŋe akto den kokoŋe sop kâlep gaŋet dâm yeŋgonmâ mandere bo togoyi dâep.” dâm kulemgoep. \c 11 \s1 Anutuŋe Yuda luâk bikŋeâk ikiŋaet pat meyegep. \p \v 1 Aregât nâ hin aiyeŋguân, Anutuŋe Yuda luâk hârok hepunnenegep mon? Bo. Hain bo agep. Amâ nâkai Israe gâtŋe manmâ gan. Akto hakune amâ Abraham. Akto nâmâ Bensamiŋ kâmolân gâtŋe mandân. \v 2 Anutuŋe Israe bo hepun nenegep amâ hingât. Ulikŋân luâk nâŋgâyeŋgim potatyegep amâ bo hepun yekmap. Amâ ye Anutugât denŋe are bo oyaŋmâ nâŋgâmai mon? Eliaŋe Israe luâk yâk yeŋgât akmâ Anutu hin dâm magaŋep, \v 3 “Kembu, Israe luâkŋe propete yeŋgum âmâ sumbe kat katgât are patakom itiŋ gulam meyi. Dâ nuneâk mandere gai nuguwerâm aktâi.” \v 4 Hain dâmbo den hâuŋe gain purikalaŋep? Hin. “Nâ luâk 7,000 koratyeŋgure lâpio kotŋe Baali yâkgât bo kâŋgoaŋi.” \v 5 Anutuŋe hain dâepgât hin nâŋgâne. Anutuŋe han kalem akmâ Yuda luâk bikŋe mem kepilâ yegepgât mandâi. \v 6 Aregât Anutuŋe han kalemŋaet akyeŋgiep. Akyeŋgiep gât âmâ agak meme yeŋaet bo akyeŋgiep. Hain bo akto dâine âmâ han kalemŋe bunŋe bo akbop. \p \v 7 Akto gain gain nâŋgâweren? Israe luâk yâkŋe Anutuŋe nenekto huraguâkgât kulâgâtmâ âi humo meyi, are bo mem miawagi. Dâ Anutuŋe mem kepilâ yegep yâkŋe âmâ meyi. Bikŋe humo âmâ Anutuŋe makto biwiyeŋe kârik agi. \v 8 Aregât Anutugât denŋân hin tatâp, \li1 “Anutuŋe han yeŋe mem gâlikoep. Akto dewunyeŋe gai mem limbâpkoep. Akto ondopyeŋe mem gisapkoep. Gisapkombo gam gam maleine uŋak hainâk yu mandâi. \p \v 9 Akto Dawidiŋe hin dâep, \li1 “Anutu, gâŋe makmenâ sot nem tatbiân âmâ sot akto kat katyeŋande lâlâmbâlân dowâk peŋ panmâ yeŋguâk. Akto wan me wan agigât hâuŋe hân dâpŋân gewai hainare miawakyeŋgiwiapgât makmenâ miawagâk. \v 10 Gâ dewunyeŋe mem limbâp komenâ dewun bok akbai. Dâ hamiyeŋe mem goŋgoŋgomenâ pâit pâitŋe akmâ manmâ âgâwei.” kulemgoep. \s1 Anutuŋe kâmot siân gâtŋe ikiŋaet pat meyegep. \p \v 11 Akto hin aiyeŋguân. Israe luâk yâkŋe mokmok mem peŋ panmâ mom bo akbaigât hain miawagep mon? Hain bo. Israe luâkŋe bâleŋe agigât Anutuŋe Israe gâtŋe bo manmai meyegep. Meyekto âmâ beirâ Israe gâtŋande Israe gâtŋe bo manmai manman âlepŋân manmai are yekbiâ bâliwiapgât. \v 12 Akto Israe luâk âmbâle bâleŋe agi aregât den pat âlepŋe hânŋe hânŋe ârândâŋ arim metiep. Akto Israe luâk âmbâle yeukŋe akbiâ Anutugât pat bo miawakyeŋgiep gât Yuda luâk bo manmai yâk yeŋgâlân den bunŋe peniyeŋgiep. Yei, maleine Anutuŋe Yuda luâk hârok meyekbiawân âmâ hârok bunŋe miawaknengiwiap. \p \v 13-14 Galalupne, hinŋe Yuda luâk bo manmai ye den ire makyeŋgire nâŋgâŋet. Nâŋgât kâmot hâwât yektere bikŋande nâ watnekmâ âlepŋe akŋetgât Yuda luâk bo manmai yeŋgât Aposolo manman. Akto âine egâliaŋ kakŋân meman. \v 15 Akto Anutuŋe Israe luâk hepunyegep gât âmâ Anutuŋe hân ârândâŋân manmai yâk meyegep. Arekŋe Israe luâk meyekbiawân amâ momoŋân ba golâ manbaengât miawakbiap. \v 16 Akto sot ulikŋe Anutu waŋdenŋe mendâp benŋe sot hârok ârândâŋ akmap. Dâ lâwin kândârâŋande ârândâŋ yendo gai bât bâtŋe gai hainâgâk ârândâŋ yembiap. \v 17 Den ginŋe siâ hin makbe. Anutuŋe bât bâtŋe bikŋe hârem panmâ aregât welamŋân oliwa pâloŋângen miawagep aregât bâtŋe gâ Yuda luâk bo manmat oliwagât tuŋe membiatgât katgekmâ dewatigegep. \v 18 Aregât gâŋe lâwin bât bâtŋe tâmbâŋe Yuda luâk yâk bo nâŋgâyeŋgimenâ gembo âmâ agat agat bo akben. Hain akbâtgât hin nâŋgâwen. Gâ lâwin kândârâŋe are bo damunŋe akmâ heŋgemgomat. Kândârâŋe Yuda luâk arekŋe ge tân gugumai. \v 19 Gârâmâ hin dâwerât mon? Anutuŋe nâŋgât akmâ katmâ dewatinegâk gât bât bâtŋe tâmbâŋe are liŋgâtmâ palep. Panmâ nâ dâgâm dewatinegep. \v 20 Gâ Yuda luâk bo manmat amâ bundâk maktât. Anutuŋe Yuda luâk manmai arekŋe bonâŋgaŋi gât hârem panyegep. Dâ gâmâ Anutu nâŋgaŋmatgât kindât aregât hâkge bo mem agatmâ âmâ kâŋgom manben. \v 21 Amâ Anutuŋe oliwa ikiŋe bât bâtŋe bo yaigoepgât gâ hainâgâk bo yaiguguwiap. \v 22 Aregât gâ han kalemgât akto Anutuŋe hâmbiŋ yekmapgât bo nelâmgiŋbiap. Hâmbiŋ yegepgât den bunŋe hamiaŋi yâk yeŋgâlân hâuŋe miawagep. Dâ han kalemŋaet bunŋe are âmâ gâŋgâlân emelâk miawagep. Aregât gâ yâkgât han kalemŋaet akmâ nâŋgaŋmâ manmenâ bunŋe âlepŋe miawakbiâp. Dâ hain bo akmenâ âmâ gâ gai hârem pan gekbiap. \v 23 Akto bât bâtŋe tâmbâŋe yâkŋe biwi kârikyeŋaet hepunbaiân Anutuŋe lâuwâŋe dewatim katyekbiap gât kârikŋe talaŋdâpgât meyekmâ dewatim katyekto ârândâŋ akbiap. \v 24 Akto Anutuŋe oliwa kâit meŋgekmâ oliwa emesa lâwinŋân dopyeŋe bo tatâp ain katmâ dewatim katgegepgât bo pâpkomap. Aregât oliwa emesa ikiŋe bât bâtŋe gaetŋe mem dewatiyekbiapgât âmâ âiŋe owâiŋe akbiap. \s1 Anutuŋe Yuda luâk han kalem akyeŋgiwiapgât keiŋe. \p \v 25 Galalupne, ye yeŋaet nâŋgâ nâŋgâyeŋe nâŋgâmbiâ humo akbopgât den iregât keiŋe makyeŋgiwe. Anutuŋe Israe luâk bikŋe han biwiyeŋe gisapkoep. Gisapkombo âmâ beirâ Yuda luâk âmbâle bo manmai dondâ Kristogâlân dewatimbiâ âmâ \v 26 âlepŋe Anutuŋe Israe luâk kâmot hârok meyekto âlepŋe akmâ metewai. Aregât den Anutuŋe makto Yesaiaŋe hin kulemgoep, \li1 “Sioŋ gimbâŋânba luâk siâŋe heŋgemgom nengiwiapŋe miawakmâ Yakobo gâlânba gagap higenŋe hambuŋe uruto ariwiap. \v 27 Hain akto nâ bâleŋe yeŋe puliwianân ain nâ olop manbaigât makmâ hâreyeŋgiwian.” \p \v 28 Israe luâkŋe amâ Yuda gâtŋe bo manmai yâk yeŋgât akmâ pat âlep dengât gasa manmai. Dâ Anutuŋe ikiŋe han kalemŋaet akmâ kepilâ yekbiapgât akto hakulupnenŋe yâk yeŋgât akmâ okot âlep dondâ akyeŋgimap. \v 29 Amâ Anutuŋe wan me wan nengimap are akto oloŋ nenekmap aregât pat bo hilipkombo yeukŋe akmap. \v 30 Ye ulikŋân den koko akmâ mali akto Israe luâk yâkŋe gai den koko akmâ mali aregât Anutuŋe ye han kalem akmâ meyegep. \v 31 Hainâgâk Yuda luâk yâkŋe han kârik akmâ den koko akmâ manmâ gayi Anutuŋe ye han kalem akyeŋgiep gât yâk gai hain kalem akyeŋgiwiap. \v 32 Anutuŋe luâk hârok den konogân manmai dâm nâŋgâm heŋgemgoep aregât luâk hârok oloŋ nenekmâ han kalemŋân katnenegep. \s1 Anutu humo yâk konok mepaiŋe membaen. \p \v 33 Yei Anutugât han kalem unsambe akto nâŋgâ nâŋgâŋe humo agat agatŋe talaŋmap aregât bâtgumŋe pikmâ yeaŋmap. Yâkŋe makmâ kepilâ kepilâ akto makmâ kotgâ kotgâŋaet keiŋe luâkŋe bo nâŋgâwâen. Dâ âi memeŋaet dâp are gai luâkŋe bo ekmâ heŋgemgomaen. \v 34 Kembugât hanŋân den yendâp, are luâk niŋande nâŋgâep? Dâ Kembuŋe den makmâ kindo ain niŋande dengât tângom magep? \v 35 Dâ niŋande wan me wan Anutu waŋdo ârândâŋ agepgât hâu are kutigilaŋbiap? \v 36 Amâ siâ me siâ hârok yâkgâlânba togomap. Akto yâkŋe wan me wan ketugumbo ârândâŋ akmap. Akto yâkŋe hârok damunŋe akmap. Aregât egâliaŋ pagaleŋe yâkgâlân dewatim dewatim yem âgâwiap. A bundâk. \c 12 \s1 Hâknenŋande Anutugât sumbe akbiâp. \p \v 1 Aregât galalupne nâ Anutugât han kalemŋaet akmâ den sami makyeŋgire nâŋgâŋet. Ye hâkyeŋe Anutugât sumbe golâ kotgâm waŋbiâ nâŋgâmbo âlepŋe ârândâŋ akto ekto huraguwiâp. Hain akbai âmâ Anutu hoŋ manman bunŋe manaŋniâm. \v 2 Akto agak memeyeŋe hângâlâk nâŋgâm manmai dop are bo akbiâp. Anutuŋe hanyeŋe nâŋgâ nâŋgâyeŋe mem purikatberâmbo owâi akmâ nâŋgâmbiâ humo agâkgât Anutugât han âlepŋe ârândâŋ are miawakyekto ekmâ egâliaŋbei. \p \v 3 Anutuŋe han kalem niŋep gât ye hârok makyeŋgire nâŋgâŋet. Siâŋe ikiŋaet nâŋgâmbo âgâ âgâŋe bo akbiâp. Anutuŋe den dâtâŋe waŋdo nâŋgaŋdo dop areâk akbiâp. Amâ ikiŋaet nâŋgâmbo humo bo akbiâp. \v 4 Amâ hin nâŋgâŋet. Hâk pâŋnenŋe amâ konok. Dâ kei bâtnenŋe biwirâŋe âi keiŋe keiŋe memai. \v 5 Aregât dop hainâk nen amâ dondâ dewatienŋe hâk pâŋ nenŋe konok aktâp. Aregât kei bâtŋe tân agu agu akmaen. \v 6 Anutuŋe wan me wan keiŋe keiŋe han kalemŋaet akmâ nengiep are ârândâŋ tatnengiep. Aregât dopŋân âi meniâm. Aregât Anutuŋe den lau makmâ miawakbiapgât Anutu nâŋgaŋmaengât dopŋân makmâ miawakbaen. \v 7 Anutuŋe hoŋ manman âi nengiep amâ âi are kârikŋe akmâ owâiŋeâk akmâ membaen. Siâŋe Anutugât den makmâ kepikmâ makyeŋgimap amâ âi are membiâp. \v 8 Biwiyeŋe gewop gât den sami makmap yâk aregât kârikŋe yeaŋdâpgât makbiâp. Dâ luâk siâŋe âmâ galalupŋe wan me wan yeŋgiwerâm âmâ hâuŋaet bo nâŋgâm yân han kalem akmâ yeŋgiwiâp. Dâ luâk siâŋe Yesugât puligât damunŋe akmâ luâk âmbâle umburuk yeŋgiwerâm âmâ biwi owâiŋeâk akmâ dowâk tânyeŋguwiâp. Bikŋe kundatdâŋe umatŋânâk manmai are siâŋe okot nâŋgaŋmâ tângowerâm âmâ mâru guru kakŋân tângowiâp. \s1 Han kalemgât den. \p \v 9 Han kalem agak are hâkŋeak bo akbei. Siâ me siâ bâleŋaet hâkâŋ yekbiâp. Dâ siâ me siâ âlepŋaet âmâ egâliaŋbei. \v 10 Ye gala agak bunŋe akmâ han aŋgi goaŋgi akŋetgât kârikŋe akbei. \v 11 Konam bâlâk kârikŋeâk manbei. Biwi yeŋande owâiâkgât damungom manbei. Kembunenŋe hoŋ bawa agaŋbei. \v 12 Anutuŋe wan me wan katyeŋgiep aregât nâŋgâm egâliaŋmâ manbei. Dâ hâk hilâlâm kakŋân manmâ âmâ bo hâkâŋ akmâ manbei. Akto hokboâk hokboâk Anutu ulilaŋmâ dewatim mem manbai. \v 13 Kristogât luâklupŋe umburuk manbai âmâ dowâk wan me wan bo talaŋbiap are waŋbei. Akto lombo togombiâ âmâ dowâk owâiŋeâk gala akyeŋgiwei. \p \v 14 Bikŋande yeŋgum watyekbiâ âmâ yâk yeŋgât akmâ Anutu ulilaŋbei. Sait den bo makyeŋgiwei. \v 15 Bikŋande heroŋe maroŋe manbiâ âmâ yâk olop heroŋe maroŋe akmâ tân yeŋguwai. Dâ bikŋande indem tâgâiak akbiâ âmâ are tânyeŋgum olop indewei. \v 16 Hanyeŋe mendugum kinmâ siâ me siâ konokgât han kalem akmâ manbei. Yeŋaet nâŋgâmbiâ dondâ bo âgâwiâp. Nen gegeŋe dâmai are dowâk tânyeŋgum maŋganyekbei. \p \v 17 Siâŋe bâleŋe akyeŋgimbo âmâ bâleŋe bo agaŋbei. Dâ luâk âmbâle hârokŋe wan nâŋgâmbiâ ârândâŋ akbiap âmâ areâk nâŋgâmâk manbei. \v 18 Ye han kau kau akmâ luâk âmbâle hârok gala akyeŋgim manbei. Amâ bikŋande hâkâŋgiŋbiâ âmâ hanâk dosane bâlâk manbe dâm gala akyeŋgiwei. \v 19 Galama, bikŋande kuk heŋgân akyeŋgimbiâ âmâ dosayeŋe yeŋeak bo makmâ hâreaŋgim manbei. Kembuŋe kuk are hâuŋe meâkgât lâmgom manbei. Aregât Anutugât denŋande hin dâep, “Dosa kotgâ kotgâgât âi amâ nâŋgât. Aregât dosayeŋe mem hâuŋe yeŋgiwian.” dâep. \v 20 Gârâmâ ye hin akbei. Gasagande sotgât momberân dâmbo sot waŋben. Tugât nâŋgâm dâmbo tu waŋben. Gâ hain akmâ âmâ kâlâp kautŋân katbiat dop hainare miawakyeŋgiwiap. \v 21 Bâleŋande gâ bo mem ge katbiâp. Aregât gâ siâ me siâ âlepŋe akmâ bâleŋe aregât kârikŋe komenâ gewiâp. \c 13 \s1 Kiap gawaman yeŋgât den. \p \v 1 Humomolupnenŋe, kiap, gawaman akto kaunsoli âmâ Anutu konok arekŋe luâk nengât damunnenŋe manbeigât katyegep aregât nen hârok yâk yeŋgât den lokoenŋe ârândâŋ agâk. \v 2 Aregât luâk siâŋe gawaman yâk yeŋgât den kom âmâ Anutugât den gai kombiap. Hain akbai âmâ hâuŋe membai. \v 3 Amâ hingât. Humomolupnenŋande amâ agak meme âlepŋe bo mem ge katmai. Dâ agak meme bâleŋe aregât hâuŋe yeŋgimbiâ hamewakmâ manmai. Aregât gâŋe humomolupnenŋe yeŋgât akmâ hamep bâlâk manberâm kinmâ siâ me siâ ârândâŋ akben. Siâ me siâ ârândâŋ akmenâ gâŋgât nâŋgâmbiâ ârândâŋ akbiâp. \v 4 Gawaman nenŋe amâ Anutugât hoŋ bawa manmâ tân gugumbiâ âlepŋe manbiatgât âi memai. Gârâmâ gâ bâleŋe akmâ membiat âmâ hamewakben. Yâk bugâ hanâk bo konmai. Bo. Yâk âmâ Anutugât hoŋ bawa manmai aregât bâleŋe meme luâk yâk yeŋgâlân Anutugât kuk miawakyeŋgiâp dâm âi mem kinmâ hâuŋe yeŋgiwai. \v 5 Aregât den lauyeŋe lokom heŋgemgowei. Are âmâ Anutuŋe hâuŋe nengiwiapgât hamep gâlâk bo. Amâ guge hangande mokmok membopgât hangande kau kau akbiâp. \p \v 6 Anutuŋe damun âi damunyeŋe agep are memaigât yeŋe gawaman puli dâtâŋe are yeŋgimai. \v 7 Aregât yeŋe yâk wan makmâ hâreyi are ârândâŋ yeŋgiwei. Puligât dâtâŋe magi are dopŋân puli yeŋgiwei. Dâ hoŋ manmangât dâtâŋe makmâ hâreyi âmâ hoŋ manyeŋgiwei. Kâŋgo nengiŋet dâm hâreyi âmâ hainakmâ akyeŋgiwei. Lau nenŋe lokowei dâm hâreyi âmâ lau yeŋe lokowei. \s1 Gala konok mannegât den. \p \v 8 Akto siâ me siâgât hâu are dowâk kotgâmbiâ bo akbiâp. Dâ hâu konok tatyeŋgiwiâp amâ hin, han kalem akmâ okot aŋgi goaŋgi akŋetgât membiâ bo bo akbiâp. Aregât han aŋgi goaŋgi olop manmapŋe âmâ den kârikŋe lokomapgât dop akmap. \v 9 Anutugât denŋande hin maktâp, “Luâkdâ âmbendâgât pat bo hârewen. Gâ bugâ bo komben. Gâ kâmbu bo memben. Gala siâgât siâ me siâ are nâŋgât bo dâwen.” Den kârikŋe aregât bikŋe hârok mendugum kautŋe konok katmâ hin dâep, “Gâ guge tân agumat dop hainâk luâk siâ tângowen.” \v 10 Han aŋgi goaŋgi olop manbiapŋe âmâ galaŋe bâleŋe bo agaŋbiap. Aregât han kalem akmâ okot âlep akyeŋgiwaen âmâ den kârikŋe hârok lokowaengât dop miawakbiap. \s1 Pagaleŋân manbaen. \p \v 11 Akto hain akŋetgât sop iregât keiŋe nâŋgâi. Nen ulikŋân Kristo nâŋgaŋdenŋe heŋgem nenguwiapgât dâp miawaktâp. Dâ hinŋe heŋgem nengum metewiapgât sop ewumâk aktâp. Aregât asiŋânba golâ akmâ agatbei. \v 12 Hândâk pipiŋe akto emet hauŋberâmgât hândâkgât siâ me siâ guŋmâ panmâ âmâ pagaleŋaet tembe mâron meakmâ manbaen. \v 13 Yanep pagaleŋân manmaenŋe ârândâŋâk manniâm. Are amâ sot soŋgo nem muneŋ bo akbaen. Akto tu kârikŋe nem gulip bo akbaen. Akto agak meme bâleŋe aŋun olowâk are bo mem manbaen. Me gasa akmâ bo potalakbaen. Me siâgât nâŋgâenŋe bo bâliwiâp. \v 14 Gârâmâ Kembu Yesu Kristo yâk luguakmâ âmâ benŋe hâkyeŋande egâliaŋ bâleŋe peniaŋbopgât nâŋgâmâk nâŋgâmâk manbei. \c 14 \s1 Galagât nâŋgâmbiâ bo gewiâp. \p \v 1 Galalupne, luâk âmbâle bikŋande Kristo getegâk nâŋgaŋmai are dowâk gala akyeŋgiwei. Amâ galagât heyeŋgienŋe penânengimbiâ ain nâŋgâ nâŋgâyeŋe gewiapgât papalakmâ manbaengât bo. \v 2 Luâk siâ biwi kat kat kârikŋe talaŋmapŋe âmâ sot hârok hanâk nemap. Dâ siâ biwi kat kat yeukŋe talaŋmapŋe âmâ gârâŋâk nemap. \v 3 Aregât luâk siâŋe sot hârok nemapŋe amâ galaŋe soŋgo bo nemap aregât bo nâŋgaŋdo gewiâp. Akto luâk soŋgo bo nemapŋe amâ galaŋe sot hârok nemap are den âiân bo katmâ kotgâ aŋbiâp. Amâ Anutuŋe galaŋe gala agaŋepgât. \v 4 Aregât gâ wangât Anutugât lau lokomapŋe den âiân katbiat? Amâ bo ârândâŋ akbiap. Yâk amâ Anutu Humoŋaet enemŋân kinmâ kârikŋe akbiap me yeukŋe akbiap. Are âmâ Kembugât pat. Gârâmâ hin nâŋgâne. Humoŋe âlepŋe tângombo kârikŋe akmâ kinbiapgât bo yeukŋe akbiap. \v 5 Hainâk luâk siâ hilâmgât âi meme siâ nâŋgâmbo gembo siâ nâŋgâmbo humo akmap. Dâ luâk siâ âmâ âi meme hârok nâŋgâmbo ârândâŋ akmap. Aregât siâ me siâŋe hin me hain akberâm nâŋgâm heŋgemgom kârigem kinmâ akbiâp. \v 6 Hilâm âi meme oyaŋmâ potatmapŋe amâ Kembugât akmap. Dâ Anutu mepaiŋe memapgât Kembugât pat akbiap. \v 7 Aregât keiŋe hin. Nengâlânba siâŋe ikiŋe kârikŋân bo manbiap. Dâ ikiŋaet akmâ bo mombiap. \v 8 Manman nenŋe amâ Kembugât akmâ manmaen. Dâ mombaen amâ hainâk yâkgât akmâ mombaen. Aregât manbaen me mombaen are amâ Kembugât pat. \p \v 9 Akto Kristoŋe momoŋe akto golâ yeŋgât kautŋe akmâ damun nenŋe akbiapgât mom âmâ golâ agep. \v 10 Akto gâ wangât gala den âiân katmâ hâkŋe tunmâ akmat? Me wangât galagaet nâŋgâmenâ gewiap? Nen hârok Anutuŋe makmâ hârenengiwiapgât tat tatgât enemŋân kinbaen aregât galagaet bo makmâ kotgâwiat. \v 11 Anutugât denŋande hin dâep. \li1 Kembuŋe hin dâep, “Nâ mandângât luâk âmbâle hârokŋe nâ pâwut liginiŋbai. Akto hârokŋe kotnaet nâŋgâmbiâ humo akto makmâ mem owâiŋe ketugunekbai.” dâep. \p \v 12 Aregât nen hârok Anutugât meteŋân kinmâ keinenŋe makmâ miawakbaen. \v 13 Aregât nen nenŋeâk den âiân bo makmâ bo hâk nenŋe tunmâ aŋgi goaŋgi akbaen. Dâ hin aktenŋe ârândâŋ agâk. Galalupnenŋe han gulip akbâigât wan me wan bâleŋe dâpyeŋân bo katenŋe keiyeŋe bo peŋ panbei. \v 14 Nâ Kembu Yesu olop mandân aregât hin nâŋgâm kârigeân. Sot siâ siâ nendere amâ bâleŋe bo akniŋmap. Gârâmâ siâŋe sot siâ me siâ ire nem bâleŋe miawak niŋbop dâm âmâ hanâk nembiap yâk âmâ bundâk bâleŋe miawagaŋbiap. \v 15 Aregât gâŋe galagât sotgât bo nâŋgâm hanoko agaŋmenâ hanŋe mokmok membiâp amâ han kalemŋaet pat bo akmat. Galage âlepŋe agâkgât gai Kristoŋe yâkgât akmâ moep. Aregât nâŋgâm galagande sotgât nâŋgâmbo umatŋe akmapgât nâŋgâmâk akmâ nem manben. \v 16 Ye siâ me siâ membiâ ârândâŋ akmap are luâk bikŋande nâŋgâmbiâ gewopgât damunŋe kârikŋe akmâ manbei. \s1 Sot soŋgoŋe manman kârikŋaet tân bo akbiâp. \p \v 17 Akto luâk âmbâle bikŋe Anutuŋe damun nenŋe akmap sot bikŋe sapa aktenŋe ârândâŋ akbiap dâm âmâ Anutugât keiŋe bo nâŋgâmai. Anutuŋe damun nenŋe akmap aregât keiŋe amâ hin. Anutuŋe nenekmâ dosayeŋe bo dâm ikiŋe Heak nengimbo tân nengumbo Anutuŋe denân bo katnenekbiap dâm heroŋe aktenŋe biwinenŋe sândugemap. \v 18 Siâŋe dâp are tâlim Kristo hoŋ manaŋdo are Anutuŋe ekto âlepŋe akbiap. Akto luâk bikŋande gai nâŋgaŋbiâ ârândâŋ akbiap. \v 19 Aregât nen gala tân agu agu akmâ kindenŋe biwinenŋe sândugeâkgât kârikŋe akniâm. \v 20 Gâ sotgât akmâ Anutugât âi are bo itiŋ gulam memben. Amâ sot soŋgo are âlepŋe hârok. Gârâmâ gâ hanâk hanâk nem manmenâ galagande gekto bo ârândâŋ akto hanŋe bâlimbo âmâ bâleŋe miawakgiŋbiap. \v 21 Gâ galagaet nâŋgâ nâŋgâŋe gâlikowâtgât yâkgât akmâ soŋgo akto waiŋ tuŋe hâkâŋe akmenâ ârândâŋ akbiâp. \v 22 Aregât siâ me siâ hain aregât nâŋgâm âmâ hangân yendâp are Anutugât meteŋân mem manmenâ gugaet biwigânâk yembiâp. Aregât siâŋe ikiŋaet nâŋgâmbo ârândâŋ akto âmâ ikiŋe den âiân bo kalakto biwiŋe sândugembo heroŋe akmap. \v 23 Dâ siâŋe sot soŋgo hanokoagân nendo bâliwiap. Amâ hingât. Yâk Kristo nâŋgaŋdo huraguepgât bo nâŋgâm nemap aregât. Akto siâ me siâ are biwi kat kat olop bo aktenŋe dosaŋe olop akbiap. \c 15 \s1 Yesugât nâŋgâ nâŋgâ watmâ manbaen. \p \v 1 Galama, kârikŋe olop manmaen nenŋe âmâ yeukŋe manmai are sokom katyektenŋe ârândâŋ akbiâp. Sokom katyekmâ âmâ nenŋaet nâŋgâ nâŋgâ nenŋân bo maniâm. \v 2 Nen galalupnenŋe yâk yeŋgât nâŋgâmâk âlepŋe akŋet akto Kristo nâŋgaŋbiâ humo agâkgât tânyeŋguniâm. \v 3 Aregât keiŋe hin. Kristoŋe âmâ hainâgâk ikiŋe ukenŋe bo walep. Dâ Anutugât denŋande hin maktâp, “Anutu, gâ hâkâŋge dâm dâyi yâk yeŋgât den are nâŋgât kaknân âgâep.” dâep aregât den walep. \v 4 Are tâmbâŋe dondâ den makmâ kulemgoyi are Anutugât keiŋe nâŋgâm heŋgemgone gât kulemgoyi. Anutugât kulemŋe hârokŋe mem kârikŋe mâŋginenekmâ mem owâinenekto siâ me siâ nengât pat dâtâŋe nâŋgâenŋe biwinenŋe owâiwiapgât kulemgoyi. \p \v 5 Anutuŋe kârikŋe aknengimapgât akto mem owâinenekbiap gât amboŋande akyeŋgimbo Yesu Kristogât dopŋân han nâŋgâ nâŋgâ konok akmâ manbaigât ulilaŋdân. \v 6 Ulilaŋdere akyeŋgimbo han biwiyeŋe mendugumbo Kembu Yesu Kristo yâkgât Eweŋe Anutu mepaiŋe mem manbai. \v 7 Aregât Anutugât kotŋe humo agâkgât Kristoŋe meyegep dop hain âgâk ye gala agaŋgim manbei. \v 8 Aregât hin makyeŋgiwe. Anutuŋe hakulupnenŋe den pat âlepŋe makmâ heŋgemgom makyeŋgiep are bunŋe miawagâkgât Anutuŋe amâ den bunŋeâk makmap a hârok nâŋgâŋetgât Kristoŋe Yuda nengât akmâ hoŋ bawa aknengiep. \v 9 Hain aknengim âmâ Yuda luâk âmbâle bo manmai yâkŋe Anutuŋe han kalemŋaet akyeŋgiepgât mepaiŋe mem heroŋe agaŋbiâ kotŋe agatbiâp. Aregât Anutugât denŋe bikŋe hin tatâp, \li1 “Nâŋe Yuda luâk bo manmai yâk yeŋgât hutyeŋân kinmâ mepaige mem kinmâ kep kom kotge patŋe makmâ egâliaŋbian.” \p \v 10 Akto den siâ hin tatâp, \li1 “Yuda luâk bo manmai yeŋe Anutugât kâmotlupŋe olop makmâ heroŋe maroŋe akbei.” \p \v 11 Akto siâ hin, \li1 “Yuda luâk bo manmai ye hârokŋe Kembu makmâ mepaiŋe membei. Dâ luâkŋe luâkŋe hârokŋe yâkgât akmâ owâiŋe agaŋbei.” \p \v 12 Akto Yesaiaŋe hin kulemgoep, \li1 “Lâwin penâŋe Yesegât kâmŋe siâ miawakmâ yâkŋe Yuda luâk bo manmai damunyeŋe akto nâŋgaŋbiâ biwiyeŋe owâiŋe akbiap.” \p \v 13 Galama, Anutuŋe biwi owâi aknengimapgât Amboŋe yeŋe nâŋgaŋigât akmâ wâtŋande totokoyekto heroŋe maroŋe nâŋgâmbiâ biwiyeŋe sândugembo Heakgât kârikŋeŋe yeŋgimbo himbimgât nâŋgâm owâiŋe akmâ manmâ âgâwaigât ulilaŋdân. \s1 Pauloŋe âi âlepŋaet mâruŋe agep. \p \v 14 Galalupne yeŋe han kalemyeŋe yendâp are akto Anutugât keiŋe âlepŋe nâŋgâm heŋgemgomai aregât yeŋak mem kârigeakbaigât bo pâpkowai. Are keiyeŋe nâŋgâm heŋgemgoân. \v 15 Hain nâŋgân gârâmâ hanâk Anutuŋe han kalemŋaet niŋepgât den bikŋe meteâk kulemgom kinmâ Anutugât keiŋe nâŋgâyeŋgiân. \v 16 Yesu Kristoŋe Yuda luâk bo manmai yâk yeŋgât akmâ âi membiangât wâtŋe niŋep. Aregât akmâ Anutugât pat âlep denŋaet sumbegât âi mendere Heakŋe hanyeŋân han kâmdâk katyeŋgimbo Kembugât sumbe akbiâ Anutuŋe ekto ârândâŋ akbiap. Amâ Yuda luâk bo yâk yeŋgât. \v 17 Aregât Anutugât âi meman are Yesu Kristogât akmâ nâŋgâre agat agat akmap. \v 18 Âi are âmâ nunaet kârikŋân wanŋande membom. Bo. Yesu Kristoŋe Yuda luâk bo manmaiŋe Anutugât lau lokowaigât wâtŋe niŋep aregât âi mem makyeŋgiman. \v 19 Akto kulem bo egekŋe keiŋe keiŋaet kârikŋe akto Heakgât kârikŋe aregât akmâ Yerusalem kepianba Kristogât keiŋe makmâ hân hârok ândeaŋmâ makmâ sambelem arire Ilurikoŋ hânân ârândâŋ agep. \v 20 Hain akmâ luâk bikŋe yeŋgât âi kalamân gaetŋe membomgât Kristogât keiŋe bonâŋgâmai ain kârikŋe akmâ makyeŋgiwerâm aktere humo akmap. \s1 Pauloŋe Roma kepia ewangim Sipen ariwiapgât magep. \p \v 21 Anutugât denŋe bikŋe hin tatâp. Aregât dopŋân akman, \li1 “Siâŋe yâkgât pat bo makyeŋgimbiâ manmâ gayi yâkŋe yâk ekbai. Dâ yâkgât patŋe bo nâŋgâm gayi yâkŋe yâk nâŋgaŋbai.” \p \v 22 Den aregât akmâ yeŋgâlân togowerâm kindere sop ârândâŋ wan me wan siâŋe dâp tiginiŋep. \v 23 Dâ manmâ gan ain yeŋgâlân togowerâm hannande nâŋgâm malân aregât akto hân iregen âine bo tatniŋdâpgât. \v 24 Sipen hânân ariwerâm akmâ yeŋgâlân togowerâm nâŋgân. Togom ye olop makmâ kârikŋeâk tân agum akmâ dâp heŋgemgom katnekbiâ hepunyekmâ owâiŋeâk Sipen hânân ariwian. \v 25 Gârâmâ hinŋe âmâ Yesugât kâmot Yerusalem manmai yeŋgât akmâ puli mem arim yeŋgiwerâm aktân. \v 26 Amâ hingât. Makedonia hân akto Akaia hânân gâtŋe Yesu nâŋgaŋmaiŋe, Yesugât kâmot Yerusalem kepian umburuk manmai yâk tânyeŋguwerâm owâim puli kali. \v 27 Amâ han kalem yeŋaet akmâ katbiâ ârândâŋ agep. Yuda luâk bo manmaiŋe amâ Yesugât den pat amâ Yuda luâk yâk yeŋgâlânba nâŋgâyigât hâuŋe potatmâ yeŋgimbiâ ârândâŋ akbiâp. Hain dâm heroŋe akmâ puli kali. \v 28 Puli katbiâ huraguep are mem Yerusalem kepian arim yeŋgire bo akto Sipen hânân ariwiangât yeŋgâlân soŋ togowian. \v 29 Aregât hin nâŋgân. Nâ yeŋgâlân siâ me siâ bâlâk bo togowian. Kristoŋe meme akniŋmap are mem togom yeŋgire nâŋgâm âmâ heroŋe maroŋe manbai. \p \v 30 Galalupne, Kembunenŋe Yesu Kristogât akmâ akto Heakgât han kalemgât akmâ ondop pâroŋ den makyeŋgiwe. Ye nâŋgât akmâ nâ olop Anutuŋe tânnuguâkgât wârakmâ Anutu ulilaŋbaen. \v 31 Ye nâŋgât ulilaŋbiâ âmâ Yuda hânân gâtŋe Anutu bonâŋgaŋmai arekŋe menekbâigât Anutuŋe bâtyeŋânba mem oloŋnekbiap. Akto Yesugât kâmot Yerusalem ain manmai yeŋgât akmâ puli kali are mem yeŋgire ukenŋe agâkgât ulilaŋbei. \v 32 Hain ulilaŋbiâ Anutuŋe nâŋgâyeŋgim meme akniŋdo heroŋe akmâ yeŋgâlân togom tatere biwi owâiâk akniŋbai. \v 33 Anutu lumbe Amboŋe âmâ ye olop manbiâp. A bundâk. \c 16 \s1 Pauloŋe Roma yeŋgât nâŋgâyeŋgim malep. \p \v 1 Galalupne, âmbâle siâ kotŋe Poibe yâkŋe Yesugât kâmot Keŋkereai kepian manmai tânyeŋgum manmap. Yâkŋe yeŋgâlân togombo ye dowâk gala agaŋbai. \v 2 Gala agaŋmâ Kembugât akmâ âmbâle arekŋe nâ akto bikŋe dondâ hoŋ bawa nengiep aregât wan me wan bo talaŋbiap are dowâk mem waŋmâ tângowei. \v 3 Akto luâk âmbâi lâuwâ Akuila akto Pirisila Yesu Kristogât âiŋaet tân nugumandat yâk maŋgan yelekŋet. \v 4 Yâk lâuwâ âmâ nâŋgât akmâ âi humo mem hâk hilâlâm nâŋgâm bâsok moyiat. Aregât nâŋeak bo, Kristogât kâmot Yuda bo manmai kâmotnenŋe yâk yetgât okot âlep nâŋgâyetkim manden. \v 5 Yâk yetgât emelan Kristogât kâmot mendugumai are nâŋgât akmâ maŋgan yekbei. Akto galane siâ kotŋe Epaineto Asia hân humo ain ulikŋân akmâ Kristo nâŋgaŋep yâk gai maŋganbei. \v 6 Akto âmbâle kotŋe Mariaŋe yeŋgât akmâ âi humo miep aregât yâk gai hainâk maŋganbei. \v 7 Akto nâŋgât kâmolân gâtŋe lâuwâ Androniko akto Yunia ulikŋân nâ Kristo bo nâŋgaŋânân sop ain nâŋgaŋiat. Akto beirâ tembe lokoŋe hiko negi sop ain hainâk katyelekbiâ nâ olop talion. Hain akmâ manmâ gambela nen Aposolo manmaen nenŋe yâk yetgât heroŋe akmaen aregât nâŋgât makyetkiwei. \v 8 Akto nâ Humogât akmâ luâk siâ kotŋe Ampiliato yâkgât okotne nâŋgân aregât maŋganbei. \v 9 Akto Urbanoŋe Kristogât âi meyionân olop miep yâk akto galane Sitaki maŋganyelektân gât makyetkiŋet. \v 10 Apeleŋe Kristogât akmâ âi humo mem bo hâkâŋ agep are nen hârok nâŋgâenŋe ârândâŋ agep yâk akto Aristobulo yâkgât kâmot gai maŋgan yekbei. \v 11 Akto Yuda luâk galane Herodioŋgât akto Narikisogât kâmot bikŋe Humogât akmâ manmai yâk yeŋgât nâŋgâre âgâp aregât maŋgan yekbei. \v 12 Akto âmbâi lâuwâ Tiripaina akto Tiripose Kembugât akmâ âi humo mem mandat, yâk akto âmbâle siâ Peasi arekŋe Humogât âi mem hâk hilâlâm nâŋgâep yâk hârok maŋgan yekbei. \v 13 Kembuŋe luâk siâ kotŋe Rupu oloŋep yâk akto yâkgât memeŋe dop akmâ tân nuguep yâk lâuwâ lâuwâ maŋgan yelekŋet. \v 14 Akto luâk kotyeŋe Asiŋkrito, Pilegoŋ, Hereme, Patoroba, Herema akto Anutugât kâmot bikŋe olop manmai yâk maŋganyekŋet. \v 15 Akto luâk âmbâi lâuwâ Pilorogo akto Yulia akto luâk siâ Nereo akto gariŋe akto luâk Olumpa akto Kristogât kâmot yâk olop manmai yâk hârok maŋgan yekŋet. \v 16 Yekai hainâk Kembugât akmâ bâtyeŋe koaŋgiŋet. Akto hânŋe hânŋe Kristogât kâmot yâkŋe yeŋgât nâŋgâ yeŋgim mandâi. \s1 Miti luâk hiaŋgim yeŋgât sami magep. \p \v 17 Galalupne, yeŋgât hutyeŋân gâtŋande ye umatŋân manmâ potalakbaigât gâlikoyekberâm akmai luâk are yeŋgât nâŋgâm heŋgemgom damun akmâ hamep akbei. Yâkŋe Kristogât keiŋe ye nâŋgâ meteyi are mem gulip kowerâm manmai aregât hamiyeŋgim yâk bonâŋgâ yeŋgiwei. \v 18 Luâk hain arekŋe Kembu nenŋe Kristo hoŋ bawa bo agaŋmai. Amâ yeŋaet tep yeŋaet nâŋgâmbiâ agato aregât hoŋ agaŋmai. Akto luâk âmbâle biwiyeŋe bo damunŋe akmai yâk makyeŋgim mulun yekmâ heyeŋgimbiâ biwiyeŋe gulip akmap. \v 19 Dâ ye âmâ Kristogât den lokomai aregât patŋe kepia ârândâŋ sambelem arimbo nâŋgâm meteyi aregât yeŋgât akmâ heroŋe akman. Heroŋe akmâ âmâ yeŋgât han kau nâŋgâm hin akŋetgât makyeŋgiwe. Siâ me siâ âlepŋaet biwi owâi kakŋân manbei. Dâ siâ me siâ bâleŋande hâwât yekto âmâ bo nâŋgaŋbei. \v 20 Ye hain akmâ manbiâ âmâ sop kâlep bo aktoân Anutu biwiyeŋe sândugeâkgât amboŋande Niambi keiyeŋe amukŋân hâkokombo tâliwai. Kembunenŋe Yesu Kristogât han kalemŋe yeŋgâlân yembiâp. \s1 Gala den. \p \v 21 Galane Timoteo bât tângone akto Yuda kâmotlupne yeŋgâlân gâtŋe Lukio, Yasoŋ, Sosipate yâkŋe yeŋgât nâŋgâyeŋgiâi. \p \v 22 Akto nâ Teatio, nâ kulem ire Pauloŋe makniŋdo kulemgoân nâŋe Kembugât akmâ nâŋgâ yeŋgiân. \p \v 23 Gaioŋe nâ Paulo akto kâmot hârok in tân nengumap hainâk yeŋgât nâŋgâ yeŋgiâp. \p Akto luâk Erastoŋe kepia iregât puli damunŋe akmap akto gala nenŋe Koato yâkŋe hainagâk aktat. \s1 Anutu akto Nanŋe Yesu yetgât kot humo. \p \v 24 Kembu nenŋe Yesu Kristo yâkgât han kalemŋe yeŋgâlân yem âgâwiap. A bundâk. \v 25 Anutugât pat âlep makman akto Yesu Kristogât kot makmâ sambeleman, aregât dowân Anutuŋe tânyeŋguwiapgât bo pâpkomap. Akto kârikŋe meyekbiapgât kârikŋe talaŋdâp. Anutu manman kârikŋaet denŋe amâ yoŋâk yem gam malep âmâ hinŋe miapŋân miawagep. \v 26 Anutugât propetelupŋande Anutugât den keiŋe kulemgoyi talep are hinŋe Anutu manman kârikŋe Amboŋande makto hânŋe hânŋe sambelem ariep. Amâ hânŋe hânŋe manmaiŋe Kristo nâŋgaŋmâ Anutugât lau lokowai gât Anutuŋe makto miapŋân sambelem ariep. \v 27 Aregât Anutu ikiŋe han nâŋgâ nâŋgâ humo talaŋdâp konok are Yesu Kristogât akmâ egâliaŋŋe humo makmâ agaŋdenŋe yem âgâwiâp kârikŋe. A bundâk.