\id JHN - Timbe NT [tim] -Papua New Guinea 1987 (DBL 2014) \h Yohane \toc1 Yohane ketuguep \toc2 Yohane \toc3 Yoh \mt1 Yohane ketuguep \c 1 \s1 Yesu amâ Anutugât den. \p \v 1 Anutugât den âmâ hân himbim bo yiewân Anutu olop manmâ gaep. Akto Anutugât den âmâ Anutu dâp hainare manmâ gaep. \v 2-3 Akto Anutugât den arekŋe hân himbim kârikŋe mâŋgiep. Akto siâ siâ miawagep are âmâ denŋe olowâk miawagep. Dâ den arekŋe wan me wan bo mâŋgiep dâine hân himbim bo miawakbop. Akto luâk nen bo miawakbâen. \v 4 Akto yâk âmâ manman amboŋaet akmâ kârikŋe manmâ gaep, aregât yâkŋe luâk âmbâle manman are kârikŋe yeŋgimbo âmâ manmâ gambiân gam gam nen yu manden. \v 5 Akto den arekŋe pagalem hândâgân kinmâ hândâk kondo pagaleŋe miawagep. Dâ hândâkŋe arekŋe pagaleŋe mem bokberâmbo pagaleŋe arekŋe kârikŋe akto hândâkŋe bo agep. \s1 Luâkŋe Yesu gala bo agaŋi. \p \v 6 Akto Anutuŋe huŋgun aŋdo gewiapgât pagaleŋaet keiŋe nâŋgâŋetgât luâk siâ kotŋe Yohane, tu puli keiŋe kalep, yâkŋe miawakmâ Anutugât den makyeŋgiep. \v 7 Akto Anutu pagaleŋe amboŋe luâk hârokŋe nâŋgaŋmâ heŋgemgoŋetgât Yohane yâkŋe âi keiŋe katmâ makyeŋgiep. \v 8 Yohane ikiŋe amâ Pagaleŋe Amboŋe bo. Yâkŋe âmâ Pagaleŋe Amboŋaet pat magep. \p \v 9 Pagaleŋe Amboŋe yâkŋe hânŋe hânŋe pagaleŋe yeŋgiwerâm hânân miawakmâ malep. \v 10 Akto yâkŋe hân mem miawagep. Dâ hânân miawakmâ mando luâk âmbâle hânân manmai arekŋe hanyeŋande bo nâŋgaŋi. \v 11 Akto yâkŋe ikiŋe kepiaŋân togombo kâmotlupŋande gala bo agaŋi. \v 12 Dâ luâk âmbâle bikŋe nâŋgaŋmâ han biwiyeŋe yâkgâlân kali amâ yâkŋe Anutugât nan baratlupŋe akŋetgât memeŋe akyeŋgimbo hain manmâ gayi. \v 13 Akto ire amâ Anutugât kârikŋaet nen âlepŋe agion. Dâ memelupnenŋande menenegiân ainâk amâ nen âmâ Anutugât nan baratlupŋe miawakbaengât kârikŋe bo miawaknengimap. Are gam gam kaulem âgâenŋe hainâk bo miawaknengimap. Akto uken nenŋaet akmâ agak meme âlepŋe mem âi humo mendenŋe hainâk bo miawaknengimap. Akto luâkgât kârikŋe bo. Bo dondâ. Amâ emelâk Anutuŋe ikiŋe hanŋaet akmâ potat nenekto yâkgât nan baratlupŋe akmâ manden. \p \v 14 Akto areâk bo. Den arekŋe gem luâk akmâ kinmâ hutnenŋân miawagep. Miawakmâ mando ekmâ nâŋgâm heŋgemgoyion. Akto yâkŋe bâleŋe agion aregât bo oyaŋmâ luâk lumbe akmâ damun nenŋe akmâ okot âlep aknengiep. Akto den bunŋe kato nâŋgâyion. Akto keiŋe ekmâ hin nâŋgâyion, “Kulem ire amâ Anutuŋeâk mâŋgimap aregât yâk amâ Anutugât nanŋe konok.” hain nâŋgâyion. \v 15 Akto Yohane hainâk yâkgât keiŋe makmâ miawakmâ hin dâep, “Haminân togowiap arekŋe amâ nâ boâk miawagân ainbak manmâ gaep aregât ewanginekmap.” dâep. \v 16 Yohaneŋe yâkgât dâep yâkŋe lumbe akmap aregât tân nengum damun nenŋe akmap. Hain akmâ gam gam bo hepun nenekmap. \v 17 Akto ulikŋân Moseŋe den kârikŋe kulemgombo miawagep. Dâ Yesu Kristoŋe âmâ kârikŋe nengim damun nenŋe akmâ okot âlep aknengim tân nengumap. Akto Anutugât keiŋe bunŋe maknengimbo mem nâŋgâm manden. \v 18 Akto Anutu amâ luâk hârokŋe bo egion. Anutu konok Eweŋaet okotŋân tatmapŋe konok Eweŋaet keiŋe nâŋgâm makmâ hekat nengiep. \s1 Yohaneŋe Yesugât keiŋe makyeŋgiep. \p \v 19 Akto ire amâ Yohane tu puli keiŋe kalep yâkgât den pat. Yerusalem ambolupŋande sumbe kat kat luâk akto sumbe emetgât hoŋ bawa huŋgun yeŋgimbiâ Yohane Yodaŋ biken Betania kepian kinmâ tuân katyegep ain arim hin aikoyi, “Niŋande makgiŋdo âi ire mendât?” dâm aikoyi. \v 20 Aikombiâ ikiŋe keiŋe bo heambukmâ makmâ miawakmâ hin makyeŋgiep, “Anutuŋe huŋgun aŋdo giep are nâ bo.” dâep. \v 21 Hain dâmbo hin aikoyi, “Agonak. Gâ Elia me?” dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Nâ Elia bo.” dâmbo hin magaŋi, “Hain aregât Anutuŋe propete siâ huŋgun aŋdo gewiap aregât arekŋe amâ enem nenŋân gutmâ maknengiwiap. Gâ yâk me aŋgâ?” dâmbiâ, “Nâ yâk bo.” dâep. \v 22 Hain dâmbo hin dâyi, “Humomolupnenŋande huŋgun nengimbiâ togoen. Dâ keige bo maknengimenâ âmâ arim gain gain dâm makyeŋgiweren? Aregât gâ gugaet keige niŋe are maknengi.” dâyi. \v 23 Hain dâm aikombiâ hin dâep, “Propete Yesaiaŋe ulikŋân hin kulemgoep, “Luâk siâ hân kamitŋângen manmâ hin dâwiap, “Humonenŋe togowiap aregât dâp megatŋet dâwiap.” hain dâm kulemgoep.” den are bunŋe miawakto nâ yu miawaktân.” dâep. \v 24 Parisaioŋe huŋgunyeŋgiyigât hin aikoyi, \v 25 “Woe, gâmâ Kristo bo, akto Elia bo, akto propete siâ bo. Aregât wangât tuân kat yekmat?” dâyi. \v 26 Hain dâmbiâ hin dâep, “Nâŋe amâ luâk tu yânŋe puliyekman. Dâ haminân siâ titnan togom mandâp are amâ bo nâŋgâi. \v 27 Are amâ haminângen togom mandâp yâk humo hainare nâ hin arekŋande hoŋ bawa agaŋdere bo huraguwiap.” dâm makyeŋgimbo hepunmâ ariyi. \v 28 Imâ Yodaŋ tu biken Betania kepian kinmâ tu puli yekmâ kilep ain togom aikoyi. \p \v 29 Akto emet hauŋdo Yesuŋe Yohanegâlân togombo Yohaneŋe akŋângen ekmâ hin makyeŋgiep, “Ekŋet. Indâre hân luâk âmbâle nengât dosanenŋe bo agâkgât Anutugât lama togoâp. \v 30 Akto nâ emelâk hin makyeŋgiân, haminân togowiap amâ nâ boâk miawaktere ulikŋân manmâ gaep. Aregât nâ ewangi nekmap ulikŋân hain makyeŋgiân. \v 31 Akto Israe luâk âmbâle arekŋe yâkgât keiŋe nâŋgâŋetgât tuân katyekman. Nunak yâk bo ekmâ nâŋgâm gare Anutuŋe nâ tuân kat yekbiangât huŋgun niŋep arekŋe hin makniŋep, \v 32-33 “Gâ luâk âmbâle tuân katyekmenâ are yeŋgât hutyeŋân gâtŋe siâ Heaknande gem kautŋân tatmâ membiap yâkŋe amâ luâk âmbâle bikŋe nâŋgât Heakne yeŋgiwiap.” dâm makniŋep. Hain dâm makniŋdo lauŋe lokom luâk âmbâle tuân katyektere luâk iregât kautŋân Anutugât Heakŋande himbimânba gem kembâ hainare akmâ tâliep. Tâlimbo ya miawagep. \v 34 Nâ are egângât keiŋe hin makmâ gan. Yâk Anutugât nanŋe dâm makman.” dâep. Yohaneŋe Yesu togombo ekmâ hain dâep. \s1 Luâk bikŋande Yesu ekmâ watbiâ olop mali. \p \v 35 Akto emet hauŋdo Yohane hoŋ bawalogâtŋe olop kili. \v 36 Kinbiâ ainâk Yesuŋe togombo ekmâ Yohaneŋe hin makyetkiep, “Eget, Anutugât lama togoâp.” dâep. \v 37 Hain dâmbo den are nâŋgâm âmâ Yesu waliat. Watbela yâk olop ariyi. \v 38 Yesuŋe purik katmâ yelekmâ hin makyetkiep, “Yet wangât watnektat?” dâmbo hin magaŋiat, “Tiksa, yâgâten ariwerât?” dâmbela \v 39 hin dâm makyetkiep, “Gambela olowâk arine.” dâmbo âgâmbela ariyi. Arim emet dewunŋe ge kulukberâm akto yâk olop tali. \v 40 Akto gala bikŋe Yohanegât den nâŋgâm tali amâ Anderea Simoŋgât emiŋe. \v 41 Yâkŋe dowâk arim teuŋe Simoŋ mem miawakmâ hin magaŋep, “Netŋe Mesaia ektet.” dâep. Akto Mesaia kot aregât purikŋe amâ Anutuŋe huŋgunaŋdo giep. \v 42 Hain dâm Yesugâlân kewugum arimbo Yesuŋe Simoŋ ekmâ hin magaŋep, “Gâ Yohane siâ yâkgât nanŋe hinŋe kotge siâ Petoro gogondân.” dâep. Kot aregât purikŋe amâ kât. \p \v 43 Akto agatmâŋân Yesuŋe Galilaia hânân ariwerâm kinmâ Pilipo miawagaŋmâ kinmâ hin magaŋep, “Gâ gutmenâ nâ olop mande.” dâep. \v 44 Pilipo akto Anderea akto teuŋe Petoro akto yâk hârok kepia yeŋe konok kotŋe Besaida ain manmini. \v 45 Akto Pilipoŋe hepun yekmâ Natanae miawagaŋmâ hin magaŋep, “Moseŋe den kârikŋe kulemgoep akto Propete gai kulemgoyi. Luâk are emelâk miawakto ekten. Yâk amâ Yosepegât nanŋe dâmaen Nasarete kepian gâtŋe.” dâep. \v 46 Hain dâmbo hin dâep, “Nasarete kepian kembu humo âlepŋe siâ miawakbiap me?” dâep. Hain dâmbo Pilipoŋe hin magaŋep, “Maktât are bâin togom ek.” dâep. \v 47 Hain dâmbo Natanaeŋe Yesugâlân togombo Yesuŋe yâkgât hin makyeŋgiep, “Imâ Israe luâk bunŋe biwiŋân den hiaŋgi siâ bo tatâp.” dâep. \v 48 Hain dâm makto Natanaeŋe aikom hin dâep, “Gâ wânângen mandere nektâtgât maktât?” dâmbo Yesuŋe hin magaŋep, “Pilipoŋe bo gogondoân lâwin keiŋân tatmenâ gektân.” \v 49 dâmbo Natanaeŋe hin magaŋep, “Apo, gâ bundâk Anutugât nanŋe Israe nengât luâk Humo.” dâep. \v 50 Hain dâmbo Yesuŋe hin magaŋep, “Lâwin keiŋân tatâtgât makmâ miawak giŋdân are amâ ekmâ nâŋgât imâ keiŋeâk. Dâ bunŋaet keiŋe hâmbâi ekmâ nâŋgâm manbiat. \v 51 Nâ den bunŋe makyeŋgire nâŋgâŋet. Yeŋe himbim pâroŋ âgâmbo Anutugât aŋelolupŋande nâ luâk akmâ mandân nâŋgât kautnân âgâm gembiâ yekbai.” dâep. \c 2 \s1 Yesuŋe makto tuŋe waiŋ agep. \p \v 1 Akto âi meme lâuwâ bo akto Kana kepian Galilaia hânân luâk siâ âmbenŋâi bâtyetŋe mem menduguwerâm aregât sot om nemberâm agi. \v 2 Akto sot amboŋande makto Yesu memeŋe akto ikiŋe hoŋ bawalupŋe oloŋyekto ariyi. \v 3 Akto mendugum waiŋ nembiâ bo akto Yesu memeŋande magaŋmâ hin dâep. \v 4 “Waiŋ bo aknengiâp.” dâmbo hin magaŋep, “Meŋ, nâmâ âi keiŋe katmâ membiangât sop irawot miawakbiap. Aregât wangât hain maktât?” dâmbo \v 5 memeŋande emet amboŋaet hoŋ bawa are hin makyeŋgiep, “Nannande wan me wangât makyeŋgimbo amâ hain akŋet.” dâep. Akto emet ain umbâ bât biken konok tali. \v 6 Yuda luâk âmbâle bâtyeŋe me hâkyeŋe hokboâk pulim maligât emet ain umbâ 6 hainâk tatyeŋgiep. Umbâ amâ bâlensiâ bo. Humomo tatyeŋgiep. \v 7 Akto Yesuŋe emet aregât hoŋ luâk hin makyeŋgiep, “Ye tu hâgâm kâimbiâ umbâ pigâk.” dâm makyeŋgimbo hâgâm kâimbiâ pigep. \v 8 Hain akbiâ hin makyeŋgiep, “Ye tu bikŋe hâgâm sot damunŋe yâkgâlae mem arim waŋŋet.” dâep. Hain dâmbo hâgâm mem ariyi. \v 9 Akto sot amboŋande nem ekmâ pâpkoep. Dâ hoŋ luâk hâgâm kâimbiâ giep arekŋe amâ waiŋgât keiŋe nâŋgâyi. Akto sot amboŋe arekŋe âmâ luâkŋe âmbâle memberâm agep are oloŋmâ hin magaŋep, \v 10 “Nen hin akmaen. Ulik gulik waiŋ ukenŋe yeŋgienŋe nem tepyeŋe pikto hamiŋân waiŋ pâlâmŋe yeŋgimaen. Dâp nenŋe hain yendâp. Dâ gâŋe âmâ mem purikmâ ukenŋe are heambukmenâ tato tu yânŋe bo akto waiŋ âlepŋe dondâ mem miawaktât.” dâep. \v 11 Imâ Yesu Kana kepian Galilaia hânân kulem memeŋe are keiŋe katmâ ikiŋaet kulem mem miawagep. Akto hoŋ bawalupŋande are ekmâ Yesu nâŋgaŋi. \p \v 12 Akto Yesu Kana kepianba Kapanaum kepian ariep. Ain emilupŋe akto hoŋlupŋe olop ariyi. Akto ain hilâm amon siâ mali. \s1 Yesuŋe sumbe emetŋe samut dâep. \p \v 13 Akto sop ain Yuda luâk âmbâle hârok hombaŋ kotŋe Pasowa are tâlâgumbo âmâ Yesu Yerusalem kepian âgâm ariep. \v 14 Akto sumbe kat kat emetŋe ain sumbegât lama bulimakao akto lâut mem kinmâ aŋgimini. Akto puli mem aŋgi goaŋgi akmâ tali. \v 15 Hain akmâ kinbiâ Yesuŋe tâk kârikŋe siâ mem bigeim arekŋe luâk me lama me bulimakao are hârok orem watyekto ariyi. Akto puli kat katgât are mem agatmâ pando kâwulagep. \v 16 Akto lâut kembâ mem kili are hin makyeŋgiep, “Ye Ewenaet emelan kotŋe hârok siâ siâ akbiâ aŋgim nene emetŋe aktâp. Ye hain bo akbei.” \v 17 Yesuŋe hain akto âmâ Anutugât denŋande magepgât hin nâŋgâyi, “O Anutu luâk âmbâle bikŋande gâŋgât emelan akbiâ bâlimbo kambiamne kâlâp dondâ aktâp. Akto hilâlâm niŋmap.” \v 18 Akto Yuda humomolupyeŋande Yesuŋe den magep are nâŋgâm aikom dâyi, “Gâ wan me wan ire memat aregât kulem memeŋe wan memenâ keige ekne?” dâmbiâ \v 19 hin dâep, “Yeŋe sumbe kat kat emetŋe ire patakombiâ nâŋe âlepŋe hilâm âlâwu kâlegen ketuguwom.” dâep. \v 20 Hain dâm makyeŋgimbo hin dâyi, “Bâe, humomolupnenŋande sumbe emetŋe ire hombaŋ 46 kâlegen mem meteyi. Dâ gâŋe amâ hilâm âlâwu kâlegen metewâtgât maktât amâ nâŋgâenŋe bâliâp.” dâyi. \v 21 Yesuŋe amâ ikiŋe hâkŋaet magep. \v 22 Manmâ siân kombiâ mom golâ akmâ agatbiap aregât magep. Aregât sop ain hoŋ bawalupŋande den magep aregât nâŋgâyi. Akto areâk bo. Anutuŋe makto kulemgoyi a hainâkgât hârok nâŋgâmbiâ bunŋe agep. \p \v 23 Akto Yesu hombaŋ kotŋe Pasowa tatalân Yerusalem kepian manmâ kulem keiŋe keiŋe memeŋe siâ mendo luâk âmbâle undupŋe ekmâ kotŋe makmâ nâŋgâyi. \v 24 Dâ Yesu ikiŋak âmâ luâk biwiyeŋe ekmâ nâŋgâm metiepgât yâk yeŋgât den bo nâŋgâep. \v 25 Akto luâk hain biwiyeŋe yekmâ nâŋgânlep aregât akmâ âmâ luâk siâgât keiŋe nâŋgâwerâm gât bo makmâ aiyeŋguep. \c 3 \s1 Nikodemo yâkgât den. \p \v 1 Akto Parisaio yâk yeŋgâlân gâtŋe siâ malep kotŋe Nikodemo yâk Yuda yeŋgât luâk kembuyeŋe yeŋgât humo malep. \v 2 Luâk arekŋe Yesugâlân hândâgân togom hin magaŋep, “Apo, nen gâŋgât keige nâŋgâen. Gâŋe âi memat are luâk siâŋe Anutuŋe bo tângombo âmâ âi hainare bo memap. Aregât gâ Anutuŋe kârikŋe giŋdo âi memâk kindât nâŋgâen.” dâep. \v 3 Hain dâmbo hin magaŋep, “Nâ hin makgiŋdere nâŋgâ. Nanaŋ gurukŋe akmai dop hainâk lâuwâŋe bo miawakbai âmâ Anutuŋe bo damunyeŋe akbiap.” dâep. \v 4 Hain dâmbo hin dâep, “Yae, nen emelâk kaulem meteyion aregât gain gain nanaŋ hinare akmâ lâuwâŋe miawakbaen? Gain gain akmâ memelupnenŋaet tepyeŋân lâuwâŋe yendenŋe menenekbai?” dâep. \v 5 Hain dâmbo hin dâm magaŋep, “Hin makgiŋdere nâŋgâ. Memelupyeŋande meyekbiâ manmanyeŋe miawagep. Dâ Anutugât Heakŋande meyekto âmâ irakŋe akmâ nanŋe baratŋe irakŋe miawakbiâ Anutuŋe damunyeŋe akbiap. Dâ benŋe siâŋe hain bo nâŋgâwiap âmâ bo miawagaŋbiap. \v 6 Aregât hin makbe. Memelupyeŋande luâk hâgâk meyekmai. Dâ Anutugât Heakŋande memeŋe akyeŋgimbo âmâ Anutugât pat akbai. \v 7 Luâk âmbâle irakŋe miawakŋetgât makgiŋdere nâŋgâmenâ bo hâumgoâk. \v 8 Akto seru amâ hanâk hanâk waitmap. Akto gâ munŋeâk amâ nâŋgâmat. Dâ keiŋe wanânba miawakmâ togomap me wanân ari bo akmap amâ bo nâŋgâmat. Dop hainâk Anutugât Heakŋande han kalem akmâ luâk âmbâle bikŋe potat yekmâ kaut yeŋân mendo Anutugât pat akbai. Aregât keiŋe hainâk bo nâŋgâmat.” dâep. \v 9 Hain dâmbo hin magaŋep, “Woe, hain maktât are amâ gain gain hain akbiap?” dâep. \v 10 Hain dâm aikombo hin dâm magaŋep, “Gâŋe amâ Israe luâk âmbâle Anutugât keiŋe makyeŋgimat. Akto maktân aregât keiŋe bo nâŋgât aregât âmâ gain gain den makyeŋgiwiat? \v 11 Aregât hin makgiŋdere nâŋgâ. Nenŋe wan me wan nâŋgâm ekmaen areâk makmâ makgiŋden gârâmâ dengât hâkâŋ akbai. \v 12 Akto nâ hângât wan me wan owâiŋe aregât makgiŋdere are hanâk bo nâŋgâm heŋgemgoât. Aregât wan me wan umatŋe himbimânba miawakmap aregât makgiŋdere âmâ nâŋgâmenâ umatŋe humo akto gain gain nâŋgâm heŋgemgowerât? \v 13 Anutuŋe huŋgun niŋdo himbimânba hânân gem luâk akmâ manmâ gan nune konok himbimân âgân. \v 14 Akto Moseŋe ulikŋân hân yânŋângen niambi sâmbâ otneŋe lâwinân hikom mem agalep. Dop hainâk âmâ luâk akmâ mandân nâ lâwinân hikonekmâ mem agat nekbai. \v 15 Aregât niŋemaŋe nâ nâŋgâ niŋmâ biwiyeŋe nâŋgâlân katbiâ manman kârikŋân manmâ âgâwai.” dâep. \v 16 Anutuŋe luâk âmbâle hânân manmai okot dondâ nâŋgâ yeŋgimap. Aregât nanŋe konok are bo gangerâm hanâk luâk âmbâle bikŋe are nâŋgaŋbai arekŋe siâ bo hilip agum âmâ manman kârikŋe peniaŋmâ manbai aregât huŋgun aŋdo hânân ge manmâ dumyeŋân kilep. \v 17 Anutuŋe nanŋe huŋgun aŋep amâ luâk âmbâle den âiân bo kat yekbiapgât huŋgun aŋep. Amâ luâk âmbâle dosayeŋe bo akto heŋgem yeŋguâkgât huŋgunaŋdo giep. \v 18 Akto yeŋe yâkgât nâŋgaŋmâ hanyeŋande hikom biwiyeŋe yâkgâlân katbiâ amâ sop bâiŋân den âiân bo katyekmâ den sami bo makyeŋgiwiap. Dâ bikŋande Anutugât nanŋe konok aregât kotŋe nâŋgâm biwiyeŋân bo katmai aregât emelâk den âiân manmâ gambiâ dosayeŋaet hâuŋe miawakbiap aregât pat aktâp. \v 19 Akto hâuŋaet keiŋe hin yendâp. Yesuŋe Anutugât pagaleŋe yâkŋe hânân miawakto luâk âmbâle bikŋe, “Agak memenenŋe ekbâi.” dâm hândâk kâlegen nâŋgâmbiâ humo agep aregât heambukmâ pagaleŋaet hâkâŋ akmai. \v 20 Aregât bâleŋe memapŋe pagaleŋe hamiaŋmap. Akto bikŋande agak memenenŋe ekbâi dâm pagaleŋân bo kinmai. \v 21 Dâ den bunŋe lokomapŋe âmâ Anutuŋe ikiŋe âi keiŋe hutyeŋân ketugumap are luâk âmbâle ekŋet dâm pagaleŋân manmap. \s1 Yohaneŋe Yesugât keiŋe makmâ miawagep. \p \v 22 Yesu akto hoŋ bawalupŋe Yerusalem kepia hepunmâ Yudaia hânân arim mali. Ain manbiâ Yesuŋe makto luâk âmbâle bikŋe tuân mem katyegi. \v 23-24 Akto sop ain amâ Heroteŋe bo makto âmâ Yohane kala busi kâlegen boâk katbiâ malep. Aregât Yohaneŋe hân kotŋe Ainoŋ ain ariep. Ainoŋ amâ Salim ginŋân. Akto tu dondâ ain yiepgât ain arim luâk âmbâle yâkgâlân arimbiâ tu puliyegep. \p \v 25 Akto Yohane tu puli luâk hoŋ bawalupŋande Yuda luâk siâ Anutugât dewunŋân dosayeŋe bo miawakbiapgât aikoyi. Aikombiâ magaŋgi goaŋgi agi. \v 26 Hain akmâ aregât Yohane gâlân togom Yesugât magi, “Apo, gâ Yodaŋ tu biken manmenâ luâk siâ gâŋgâlân togombo keiŋe makmâ miawak nengien yâkŋe hinŋe luâk âmbâle dondâ tu puliyektâp.” dâyi. \v 27 Hain dâmbiâ hin dâm makyeŋgiep, “Anutuŋe bo hekat nengimbo dâine amâ gain gain akmâ nâŋgâwâen? Bo. \v 28 Akto nâ Anutuŋe huŋgun aŋdo gewiap dâmai are bo. Dâ yâkgât enemŋân âmâ emelâk togoân dâre emelâk nâŋgâyi. \v 29 Aregât den ginŋe hin makyeŋgire nâŋgâŋet. Âmbâle yâkgât dâtâŋe arekŋe âmbâle mendo galaŋande galagât den are nâŋgâm heroŋe humo nâŋgâmap. Dop hainâk Anutuŋe nanŋe huŋgun aŋdo giep yâkgât pat nâŋgâm heroŋe humo nâŋgân. \v 30 Yâkŋe miawakmâ humo akmâ âgâwiap. Dâ nâŋe âmâ yâkgât amukŋân manbian. \p \v 31 Luâk âmbâle hânân manmai arekŋe hângât pat areâk makmai. Dâ yâk âmâ himbimgât patŋe aregât hârok ewangi nenekmap. \v 32 Yâkŋe siâ siâ ekmâ nâŋgâep aregât den patŋe makmap. Dâ luâk âmbâle hârokŋe yâkgât denŋe bo nâŋgâmai. \v 33 Luâk siâ Anutugât nanŋaet den nâŋgâmbo dâtŋe akto hin dâmap, “Anutu bunŋe amboŋe.” dâmap. \v 34 Aregât keiŋe hin. Anutuŋe nanŋe huŋgun aŋdo giep arekŋe amâ Anutugât denâk makmap are Anutuŋe ikiŋe Heakŋe bo gangerâm âmâ hârok waŋmap. Dâ getek bo. \v 35 Akto areâk bo. Anutuŋe ikiŋe nanŋe ekmâ heŋgemgom okot âlep agaŋmâ wan me wan hârok waŋep. \v 36 Aregât Anutugât nâŋgâ aŋbiâ âgâwiap. Dâ luâk âmbâle bikŋe Yesugât den bo nâŋgâm manmaiŋe manman kârikŋe âlepŋe bo membai. Akto Anutugât kambiam bâle arekŋe yâk yeŋgâlân emelâk miawaktâp. Akto miawakmâ âgâwiap.” \c 4 \s1 Yesuŋe Samaria âmbâle olop den agiat. \p \v 1 Akto sop ain parisaio luâk âmâ hin nâŋgâyi, “Yesuŋe luâk âmbâle dondâ mem tuân katyegep. Haingât Yesugât kâmotŋande amâ Yohane tu puli luâk yâkgât kâmot ewangiyegep.” nâŋgâyi. \v 2 Den are yân magi. Yesu ikiŋak âmâ tu bo puliyegep, hoŋ bawalupŋe yâk yeŋgât makto yâkŋe puliyegi. Yesuŋe Parisaioŋe magi are nâŋgâm âmâ \v 3 hân kotŋe Yudaia hepunmâ Galilaia hân ain ariwerâm agep. \v 4 Ain ariwerâm akmâ benŋe Samaria hânân hâtikowerâm kârikŋe akmâ ariep. \v 5 Arim arim hilâm siân kepia siâ kotŋe Sika ain togoep. Akto ulikŋân dondâ Yuda yeŋgât hakuyeŋe Yakobo arekŋe nanŋe Yosepe hân are waŋep. \v 6 Akto ain amâ Yakoboŋe tu lâmŋe kendâep ain togombiâ Yesu hilâm tânâmŋân hâkŋe kâlâp akto dâp togoyigât ongâ aŋdo tu lâmŋe aregât ginŋân talep. \v 7-8 Ain tato luâklupŋe hepunmâ sot puligowerâm kepiangen âgâyi. \p Âgâmbiâ Samaria gâtŋe âmbâle siâ tu hâgâwerâm togoep. Togombo Yesuŋe hin magaŋep, “Tu siâ hâgâm niŋmenâ nembe.” dâep. \v 9 Akto Yuda luâk âmbâle arekŋe Samaria gâtŋe hâkâŋ yekmâ hami yeŋgimai aregât âmbâle arekŋe hin dâep, “Yae, gâ Yuda luâk arekŋe wangât nâ Samaria âmbâle tugât makniŋdât?” dâep. \v 10 Hain dâmbo hin magaŋep, “Nâmâ tugât makgiŋdân. Nâŋgât keine bo nâŋgât. Nâmâ Anutu wan me wan yeŋgiwiapgât keiŋe amâ nâ aregât bo nâŋgâniŋdât. Nâŋgâniŋdât dâine ulit niŋmenâ manmangât tu bunŋe giŋbom.” dâep. \v 11 Hain dâmbo âmbâle arekŋe hin magaŋep, “Apo, tu lâmŋe ire amâ kâlep akto gâ tu hâgâ hâgâge bo mendât aregât tu bunŋe wanânba hâgâwerât? \v 12 Akto bâginenŋe Yakobo yâkŋe lâm ire kendâm ikiŋe akto nanlupŋe akto lama bulimakao akto soŋgo baulupŋe ireâk nem manmini. Akto hakulupnenŋe tu iren hâgâm nem gambiâ gambiâ lâm ire hainâk kindo hâgâmaen. Aregât gâŋe Yakobogât dâp gain gain ewangiwât?” dâep. \v 13 Hain dâmbo Yesuŋe hin dâep, “Tu iren nembai âmâ tugât lâuwâŋe nâŋgâwai aregât hokboâk hokboâk nem nem manbai. \v 14 Dâ tu yeŋgire are nembiâ âmâ biwiyeŋân tu dewunŋe hainare miawakmâ manman kârikŋe aregât dâp miawakbiap. Aregât tugât lâuwâŋe bo nâŋgâwai.” dâep. \v 15 Hain dâmbo hin dâep, “Apo, hokboâk hokboâk togo hâgâm kinbomgât gâŋe tu are niŋmenâ tugât lâuwâŋe bo nâŋgâwian.” dâep. \v 16 Hain dâmbo Yesuŋe hin magaŋep, “Bâin, arim luâkge oloŋmenâ togoet.” dâmbo \v 17 âmbâle are hin dâep, “Nâ luâkne bo.” dâmbo magaŋep, “Gâ luâkne bo maktât amâ bundâk maktât. \v 18 Gâ luâk momerâk mem hepun yekmâ gaen. Dâ hinŋe mem mandât amâ gâŋgât luâkge bo aregât gâ den bunŋe maktât.” dâep. \v 19 Hain dâmbo hin magaŋep, “Yae, apo, gâmâ propete are yeŋgâlân gâtŋe nâŋgân. \v 20 Humomolupnenŋande borâŋe iren Anutugât kotŋe mem agali. Dâ Yuda luâk yeŋe amâ Yerusalem kepian Anutugât kotŋe mem agatne dâmai.” dâm magaŋep. \v 21 Hain dâmbo hin magaŋep, “Barat, nâ makgiŋdere nâŋgâ. Sop siâ tâlâguâp are miawakto yeŋe Apogât kotŋe mem agatbai amâ borâŋe iren bo. Akto Yerusalem kepian hainâk bo akbai. \v 22 Dâ hinŋe ye Samaria gâtŋe âmâ Anutugât kotŋe pâpkomai. Gârâmâ Yuda nengâlânba heŋgemgo heŋgemgogât dâp miawakbiap dâmaen aregât nen âmâ Anutugât kotŋe mem agatbaengât dâp nâŋgâm heŋgemgomaen. \v 23 Hinŋe Apoŋe kotŋe mem agatŋetgât dâm egâliaŋ yekmap yâkŋe han biwiyeŋân den bunŋaet makmâ kotne mem agatŋet dâwiapgât sop emelâk miawaktâp. \v 24 Anutu amâ luâk hinare bo. Yâk amâ Heakŋe hainâk miawakmap. Aregât Heakŋe huŋgunaŋdo owâiŋe ketuguyekto Anutugât den nâŋgâmbiâ humo akto âlepŋe kotŋe mem agatbai.” dâep. \v 25 Hain dâmbo hin magaŋep, “Hain gârâmâ Anutuŋe huŋgunaŋdo gewiap Kristo arekŋe miawakmâ wan me wan akmaen are âlepŋe makmâ miawak nengiwiap.” dâep. \v 26 Hain dâmbo Yesuŋe hin dâep, “Hain dâm maktât amâ nâ iregâten, yu makgiŋdân.” dâep. \p \v 27 Akto luâklupŋe sot hâukom togom Yesuŋe âmbâle den magaŋep aregât ekbiâ hâumgoep. Aregât Yesu, “Gâ wan aktât.” hain dâm bo aikom magaŋi. Akto, “Wangât den magaŋdât?” hain dâm magaŋberâm nâŋgâmbiâ umatŋe akto bo aikom magaŋi. \v 28 Akto âmbâle are tu asap are hepunmâ kepiangen pârigim ariep. Arim kepia ambolupŋe yeŋgondo togombiâ hin dâm makyeŋgiep, \v 29 “Yae, luâk siâ nâŋe ulikŋân wan me wan akmâ manmâ gan aregât keiŋe hârok nâŋgâm makniŋdâp. Yâk amâ Anutuŋe huŋgun aŋdo gewiap dâmai are me aŋgâ aregât pârigim ari hekat yeŋgire ekŋet.” dâep. \v 30 Hain dâm makyeŋgimbo ekberâm togoyi. \p \v 31 Dâwân togom manbiâ ain luâklupŋande Yesu hin magaŋi, “Apo, sot ne.” dâmbiâ \v 32 hin dâep, “Nâ bo nemberân. Sot siâŋaet yeniŋdâp are yeŋe bo nâŋgâmai.” dâep. \v 33 Hain dâmbo aregât yâkŋe magaŋgi goaŋgi akmâ hin dâyi, “Siânbaŋe sot mem togo waŋdâi me?” hain nâŋgâyi. \v 34 Hain dâmbiâ, Yesuŋe hin dâep, “Apo huŋgun niŋep yâkgât lauŋe lokom âiŋe mem metewian aregât ukenŋe nâŋgân. Lauŋe lokom âi emelâk mendân aregât tepne pâlâmŋe aktâp. \v 35 Akto dewutâ imbât akto sot bunŋe miawaktâp are dâmai. Ye âmâ miwindik akmâ dewunyeŋe panmâ âiyeŋe ekŋet. Manman kârikŋân ariwaigât âiyeŋe emelâk bunŋe aktâp. \v 36 Luâk sot bunŋe akto orem mem mendugum katmapŋe âmâ âigât hâu memap. Akto bunŋande âmâ manman kârikŋaet pat akbiap. Hain akmâ âmâ luâk siâŋe alekŋe kâmelep are olop heroŋe maroŋe akbiandatgât. \v 37 Aregât keiŋe den ire bunŋe miawakmâ kârigemap, “Siâŋe alekŋe kâmetmap. Dâ siâŋe sot bunŋe memap.” \v 38 Akto nâŋe ye alekŋe bo kâmeligât sot bunŋe orem mem mendugum katŋet dâm huŋgunyeŋgiân. Aregât âi amâ yeŋe luâk bikŋande âi mem maligât bunŋe miawakto membai.” dâep. \p \v 39 Akto Samaria âmbâle arekŋe kepia aregât ambolupŋe hin makyeŋgiep, “Wan me wan meân amâ hârok makmâ metem makniŋdâp.” dâep. Amâ luâk âmbâle dondâŋe den are magepgât Yesu nâŋgaŋi. \v 40 Bâin, togom âmâ Yesu hin wârakmâ magaŋi, “Gâ nen olop man.” dâm magaŋi. Magaŋbiâ Yesuŋe den nâŋgâ yeŋgim yâk yeŋgâlai âi meme hilâm lâuwâ malep. \v 41 Akto Yesuŋe ikiŋe keiŋe makyeŋgimbo dondâŋe nâŋgâm biwiyeŋe Yesugâlân katmâ nâŋgaŋi. \v 42 Aregât âmbâle are hin magaŋi, “Ulik gulik gâŋgât dengât akmâ Yesu nâŋgâ aŋion. Dâ hinŋe amâ nenŋeak lauŋânba den nâŋgâm hin nâŋgâen. Luâk imâ bundâk hân hârok nen heŋgemgo nenekbiapgât kârikŋe talaŋdâp.” dâm magaŋi. \s1 Yesuŋe nanaŋ siâ kundatdâ mem âlepŋe ketuguep. \p \v 43 Akto Yesuŋe âi meme hilâm lâuwâ bo akto Samaria hân hepunmâ Galilaia hân ariep. \v 44 Akto Yesuŋe ikiŋaet ulik gulik hin magep, “Propete siâ ikiŋaet kepiaŋân mando kepia ambolupŋande denŋe bo nâŋgâ aŋbai.” hain dâep. Aregât ain ariep. \v 45 Akto Galilaia luâkŋe hombaŋ tatalân Yerusalem kepian manbiâ Yesuŋe kulem siâ siâ miep are egigât Yesuŋe togombo gala agaŋi. \p \v 46 Akto Kana Galilaia hânân emelâk tu makto waiŋ agep ain lâuwâŋe ariep. Ain arim Kapanaum ain kiap siâ talep aregât nanŋe kundat humo dondâ agep. \v 47 Aregât Yesuŋe Yudaia hân hepunmâ Galilaia hân togoep dâmbiâ nâŋgâm kiap are Kapanaum kepia hepunmâ gem togoep. Togom Yesu hin magaŋep, “Nanne momberâm aktâp aregât nâ olop arim heŋgemgowen.” dâm wâragep. \v 48 Akto Yesuŋe hin magaŋep, “Woe, yeŋe kulem me wan me wan ekbiâ dâtŋe akmap aregât ukenŋe nâŋgâmai. Dâ ekmâ âmâ biwiyeŋe nâŋgâlân bo katmai.” dâep. \v 49 Hain dâmbo hin dâep, “Apo, nanne mombopgât dowâk arim heŋgemgowen.” dâep. \v 50 Hain dâmbo hin magaŋep, “Bâin, ari. Nange âlepŋe aktâp.” dâmbo Yesugât den are biwiŋân katmâ yânâk pârigim ariep. \v 51 Dâwân arimbo hoŋ bawalupŋande togom peniaŋmâ hin dâm magaŋi, “Nange âlepŋe agep.” dâyi. \v 52 Hain dâmbiâ hin aiyeŋguep, “Amuten âlepŋe agep?” dâmbo, “Uran hilâm tânâmŋe akto kundatŋe hepulep.” dâyi. \v 53 Hain dâmbiâ kiap arekŋe hin nâŋgâep, “Woe, Yesuŋe sop magep ainâk nanne âlepŋe agep.” are nâŋgâep. Aregât biwiŋe Yesugâlân kalep. Akto ikiŋe kâmotlupŋe ainâk biwiyeŋe Yesugâlân kali. \v 54 Akto Yesu emelâk Yuda hânânba Galilaia hânân togom tatmâ kulem keiŋe mendo lâuwâŋe are agep. \c 5 \s1 Yesuŋe luâk siâ mem âlepŋe ketuguep. \p \v 1 Aregât hamiŋân Yuda yeŋgât hombaŋ humo miawakto Yesu Yerusalem kepian âgâep. Sop ain amâ âi meme sopŋe bo. \v 2 Akto Yerusalem kepia aregât hâŋgi siâ kotŋe amâ Lama hâŋgi aregât giŋân amâ tu bâtgum siâ talep kotŋe Betesida. Akto bâtgum aregât dâtŋe amâ momerâk talep. \v 3 Akto dâp ain amâ luâk kundatdâ akto dewunyeŋe bok bokŋe akto keiyeŋe bâleŋe hainare dondâ yem tali. \v 4 Akto Humogât aŋelo siâŋe tu bâtgumŋân aren sopanmâ lawagumbo munŋe akminep. Akto tu munŋe nâŋgâm kundatdâ siâŋe soŋ geminep arekŋe soŋ âlepŋe akminep aregât kundatdâ dondâ are tu duwuŋ agâk dâm lâmgom kinmini. \v 5 Akto kundatdâ are yeŋgât hutyeŋân gâtŋe siâ amâ tato hombaŋ 38 bo agep. \v 6 Yâk âmâ tu bâtgum aregât ginŋân tatmâ tu duwuŋ agâk dâm lâmgoep. Akto Yesuŋe luâk sop kâlep yeminep are ekmâ hin dâm aikoep, “Gâ âlepŋe akberâtgât nâŋgât me?” dâep. \v 7 Hain dâmbo hin dâep, “Apo, âlepŋe akberâm nâŋgân amâ siâŋe bo tân nugumbo tu duwuŋ akto bâtgumân kat nekto âlepŋe akbom. Aregât nunak gewerâre âmâ siâŋe soŋ ulikŋân akmâ gemap arekŋe soŋ âlepŋe akmap.” dâep. \v 8 Hain dâmbo hin magaŋep, “Gâ agatmâ âkâ tem tâkge lokoakmâ ari.” dâep. \v 9 Hain dâmbo ainâk hâkŋe âlepŋe akto agatmâ tem tâkŋe are lokoakmâ ariep. Akto Yesu amâ luâk âmbâle dondâ kili are yeŋgât hut yeŋân ainâk tik palep. \p Akto sop ain amâ âi meme sopŋe bo. \v 10 Aregât Yuda humomolupyeŋande luâk âlepŋe agep are ekmâ hin dâyi, “Uŋak amâ âi meme sopŋe boân tem tâkge lokom âmâ den kârikŋe tatmap are wangât ewangiât? Âi memenâ gektenŋe bo ârândâŋ aktâp.” dâyi. \v 11 Hain dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Nâ sop kâlep kundat akmâ yem gan. Ina uŋak âmâ luâk siâŋe makto yu âlepŋe aktân. Akto metip nuguâp arekŋe hin dâm makniŋdâp, “Tem tâkge lokoakmâ ari.” dâm makniŋdâp. Aregât âlepŋe aktân.” dâep. \v 12 Hain dâmbo hin dâyi, “Wei, luâk are kotŋe konmenâ nâŋgâne.” dâyi. \v 13 Hain dâmbiâ luâk âlepŋe agep arekŋe Yesu luâk âmbâle dondâ kili are yeŋgât hutyeŋân dowâk tik palep aregât Yesugât kotŋe bo nâŋgâepgât. Akto kotŋe bo konmâ makyeŋgiep. \p \v 14 Manmâ Yesuŋe luâk aregât âsim kinmâ sumbe emetŋân ekmâ hin magaŋep, “Gâ emelâk âlepŋe aktât. Gârâmâ benŋe wansiâ umatŋe miawak giŋbopgât bâleŋe lâuwâŋe bo akben.” dâep. \v 15 Hain dâmbo luâk arekŋe Yesu ekmâ nâŋgâep. Ekmâ nâŋgâm âmâ arim Yuda humomolupyeŋe hin makyeŋgiep, “Luâk metip nuguâp amâ kotŋe Yesu.” dâm makyeŋgiep. \v 16 Yesuŋe âi sopŋe boân âi are miepgât Yuda luâk humomolupyeŋande Yesu gasa agaŋi. \v 17 Hain akbiâ Yesuŋe togom hin makyeŋgiep, “Ewene amâ âi hilâmŋe hilâmŋe memap aregât nâkai hainâk meman.” dâep. \v 18 Yesuŋe âi meme sopŋe boân âi miep aregât gasa agaŋi. Dâ hamiŋân Anutu Ewene dâm âmâ Anutu olop dop konok agep aregât nâŋgâmbiâ umatŋe dondâ akto gasa humo nâŋgaŋi. \s1 Anutugât Nanŋe âmâ âi hârokgât kârikŋe talaŋdâp. \p \v 19 Hain akbiâ Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Nâ bunŋe dondâŋe makyeŋgire nâŋgâŋet. Nanŋande ikiŋe hanŋe watmâ âlepŋe âi bo memap. Eweŋande âi memap are ekmâ hainâk memap. Yâkŋe memap hainâgâk Nanŋande gai akmap. \v 20 Akto areâk bo. Ewenande okot dondâ nâŋgâ niŋmap aregât âi memap are hârok hekat niŋmâ metiep. Akto âi emelâk mendere ektâi are konok bo. Anutuŋe ye âi humo tâmbâ ekbiâ dâtŋe humo akto han undup akŋetgât âi siâ humo tâmbâ hekat niŋdo membian. \v 21 Amâ âi humo tâmbâ aregât keiŋe hin. Ewenande amâ momoŋe yeŋgonmâ goaŋ yekmap hainâk nâkai nâŋgâ nâŋgânaet watmâ luâk âmbâle bikŋe potatmâ manman âlepŋe yeŋgiman. \v 22 Akto Ewene ikiŋe konok amâ luâk âmbâle bâleŋe akbai aregât hâuŋe den bo makmâ mete yeŋgiwiap âi are amâ nâ niŋdo dosayeŋe miawagâkgât den âiân katyekbian. \v 23 Akto hinŋe luâk âmbâle bikŋande Ewene konmâ nâŋgaŋmai hainâk nâ nogonmâ nâŋgâ niŋbaigât âi are amâ niŋdo luâk âmbâle den âiân kat yektere nekmâ nâŋgâ niŋbai. Aregât luâk âmbâle siâŋe bo nogonmâ kotne mem agatmâ âmâ Ewene huŋgun niŋep are hainâk bo nâŋgaŋmai. \v 24 Aregât hin makyeŋgire nâŋgâŋet. Luâk bikŋande nâŋgât den nâŋgâm biwiyeŋân katmâ Anutuŋe huŋgun niŋep aregât den bunŋe dâmai are amâ manman kârikŋe yeŋgiwian. Akto momogât dâp hepunmâ manmangât dâwân manbai aregât den âiân hâk tun aktere momogât dâp lâuwâŋe bo ekbai. \p \v 25 Akto siâkâ makyeŋgire nâŋgâm heŋgemgombiâ âmâ humo akberâp. Sop siâ miawakbiap akto hinŋe miawaktâp amâ luâk âmbâle momoŋe sumân yemai arekŋe Anutugât nanŋe nâŋe yeŋgondere den are nâŋgâm agatmâ manbai. \v 26 Aregât keiŋe hin. Ewene amâ Manmangât Amboŋe dâm makniŋmâ memeŋe akniŋdo \v 27 gem luâk akmâ manmâ gan aregât kembu akmâ luâk âmbâle hâuyeŋaet makmâ miawakyeŋgiwian. \v 28 Maktere nâŋgâmbiâ hâumgoâp me? Woe, siâ hin maktere nâŋgâmbiâ humo hâumgowerâp amâ hin. Sop siâ miawakto luâk âmbâle mom sumân yemai are yeŋgondere nâŋgât den nâŋgâm agatbai. \v 29 Akto âlepŋe mali amâ manman kârikgât agatbai. Dâ manman bâleŋe akmâ mali hârok agatmâ dosa yeŋaet hâuŋe membai. \s1 Anutuŋe Nanŋaet keiŋe mem miawakmap. \p \v 30 Nune nâŋgâ nâŋgânaet âi memegât bo yeniŋdâp. Akto Anutuŋe wan me wan makniŋmap den are lokom luâk âmbâle den âiân kat yekbian aregât nune nâŋgâ nâŋgâne bo watman. Ewene huŋgun niŋep yâkgât nâŋgâ nâŋgâŋe watmâ gan aregât den âiân katyekbiangât kârikŋe tatniŋdâp. \v 31 Nâ nune keine makman dâine bunŋe bo dâwâi. \v 32 Siâŋe bunŋe mandâp aregât keine makmâ miawakto ârândâŋ akmap. \v 33 Dâ ye âgâlân Yohane tu puli luâk are makmâ aikombiâ den bunŋe dondâ makyeŋgiep. \v 34 Amâ luâk nâŋgât keine makyeŋgimap yâkgât den nâŋgâre yânŋe aktâp. Gârâmâ yeŋe nâŋgât keine nâŋgâm heŋgemgombiâ heŋgem yeŋgure manman kârikgât pat miawak yeŋgiâkgât maktân. \v 35 Yohanegât keiŋe makyeŋgire nâŋgâŋet. Yohane amâ bundâk pagaleŋe humo akmâ pagaleŋe yeŋgiep aregât ye amâ yâkgât den nâŋgâm heroŋe agi. \v 36 Dâ Yohaneŋe nâŋgât keine makmâ miawagep den are amâ agak memenande ewangimap. Ewenande âi makmâ niŋep are hârok yu mendere nekbiâ Ewenande huŋgun niŋdo geân aregât keiŋe miawaktâp aregât den patŋe arekŋe Yohaneŋe magep are ewangiâp. \v 37 Dâ areâk bo. Ewenande huŋgun niŋep arekŋe keine makmâ miawagep. Dâ yeŋe amâ yâkgât lauŋânba den bo nâŋgâyi akto hâkŋe bo egi. \v 38 Akto yâkgât den biwiyeŋân bo katbiâ tatâp. Denŋe biwiyeŋân katbiâ tatâp dâine Ewenande huŋgun niŋdo geân nâŋgât den nâŋgâm biwiyeŋe nâŋgâlân katbiâ âlepŋe akbop. \v 39 Ye hin nâŋgâmai, “Anutuŋe makto kulemgoyi are oyaŋmâ manman kârikŋe aregât keiŋe nâŋgâne.” dâmai aregât sopŋe sopŋe oyaŋmâ manmai. Dâ Anutuŋe makto kulemgoyi arekŋe nâŋgât keiŋe mem miawakmap. \v 40 Gârâmâ nâŋgâlân bo togom nâŋgâ niŋbiâ âmâ manman kârikŋe bo yeŋgiwian. \v 41 Akto luâkŋe kotne mem agatŋetgât bo maktân. \v 42 Gârâmâ yeŋgât keiyeŋe âmâ nâ bundâk nâŋgân. Han biwiyeŋande ain Anutugât han kalamŋaet bo kinmap. \v 43 Nâ Ewenaet laugât yeŋgâlân geân. Akto ye hanâk gala bo akniŋmai. Dâ luâk siâ ikiŋe hanŋe watmâ togombo âmâ gala agaŋbai. \v 44 Akto areâk bo. Keiyeŋe amâ hin nâŋgân. Yeŋaelâk heroŋe agaŋgimai. Akto yeŋaelâk kotyeŋe mem agalaŋgimai. Dâ Anutuŋe yekto huraguâkgât dâp bo heŋgemgomai. Aregât Anutu bo nâŋgâ aŋmai. \v 45-47 Akto yeŋe, “Moseŋe den kârikŋe kulemgoep are lokoenŋe huraguâk.” dâm nâŋgâmai amâ benŋe pâpkomai. Moseŋe nâŋgât keine ulikŋân ekmâ nâŋgâm heŋgemgom kulemgoep are lokomai dâine biwiyeŋe nâŋgâlân katbâi. Dâ Moseŋe kulemgoep aregât hâkâŋ akmai aregât nâŋgât den bo nâŋgâm heŋgemgomai. Aregât keiŋe hin. Moseŋe kulemgoep arekŋe agak memeyeŋe mem miawakmâ den âiân kat yekbiap aregât nâmâ Ewenaelân makmâ den âiân katyekbiangât âi bo tatniŋdâp. Emelâk Moseŋe makyeŋgiep aregât wangât lâuwâŋe nâŋe makyeŋgiwian?” dâep. Amâ Yesuŋe Yuda luâk humomolupyeŋande kuk agaŋbiâ den hâuŋe hain dâm makyeŋgiep. \c 6 \s1 Yesuŋe luâk 5,000 sot yeŋgimbo neyi. \p \v 1-4 Akto aregât hamiŋân Yuda luâk âmbâle yeŋgât hombaŋ kotŋe Pasowa tâlâgumbo ain Yesuŋe Galilaia bâtgum kotŋe siâ Tiweria bâtgum are biken hâtikom ariep. Arimbiâ luâk âmbâle diwirâ kundatdâ dondâ heŋgem yeŋgumbo egigât hamiyeŋân togoyi. Akto Yesuŋe luâklupŋe kewuguyekto borâŋân âgâ tali. \v 5 Akto Yesuŋe luâk âmbâle dondâ togombiâ yekmâ Pilipo biwiŋe dop komberâm hin magaŋep, “Pilipo wanânba sot mem puligom ire yeŋgienŋe nembiâ tepyeŋe pikberâp?” dâep. \v 6 Dâ yâk amâ wan me wan akberâp aregât nâŋgâep. Amâ biwiŋe dop koep. \v 7 Akto Pilipoŋe hin dâm magaŋep, “Woe, puli dondâ panmâ sot puligom mem yeŋgienŋe amâ bikŋandeâk sot mem nembiâ bikŋande yân tatberâi aten.” dâep. \v 8 Hain dâmbo yeŋgâlân gâtŋe siâ Petorogât emiŋe Anderea yâkŋe hin magaŋep, \v 9 “Nanaŋ bâlensiâ yu kindâp yâkŋe sot momerâk akto iŋan lâuwâ mem kindâp. Dâ luâk kâmot dondâgât sot ire mem yeŋgienŋe bo ârândâŋ akyeŋgiwerâp.” dâep. \v 10 Hain dâmbo Yesuŋe makyeŋgiep, “Ye luâk âmbâle makyeŋgimbiâ mendugum ge tatŋet.” dâep. Akto hân ain umiliŋ yiep ain luâk 5,000 are hârok ge tali. \v 11 Akto Yesuŋe sot mem Anutu mepaim aŋmâ luâk tatmâ ariyi yâk dopyeŋânâk yeŋgiep. Akto soŋgo hainâgâk makmâ dopyeŋân yeŋgiep. \v 12 Yeŋgimbo nem tepyeŋe pikto hoŋ bawalupŋe hin makyeŋgiep, “Sot pipiŋe yem bâliwopgât are pitim menduguŋet.” dâep. \v 13 Hain dâmbo arim sot bikŋe bo neyi are mem haka kâlegen pitim lugumbiâ haka 12 pigep. \v 14 Akto luâk âmbâle arekŋe kulem keiŋe are ekmâ nâŋgâm hin magaŋgi goaŋgi agi, “Propete humo hânân miawakbiap yâk lâmgomaen amâ ire emelâk miawaktâp.” dâyi. \v 15 Hain akmâ, “Hâwâtenŋe damun nenŋe akbiapgât akne.” dâm magaŋgi goaŋgi akbiâ yekmâ hepun yekmâ ikiŋeâk gimbâŋe siân âgâep. \s1 Yesu bâtgum kakŋân ariep. \p \v 16-17 Akto emet dâgâmbo Yesu boâk togo penâyeŋgiepgât Kapanaum kepiangen purik katberâm bâtgum ginŋângen geyi. Ge kinmâ waŋgan âgâyi. \v 18 Waŋgan âgâm hâtikombiâ seru kârikŋe panmâ kondo ariyi. \v 19 Yâkŋe dopŋe 4 me 5 kilomita aregât dopŋe bâtgum tânâmŋân arimbiâ Yesu haru kakŋân togom ewumâk akto ekmâ hamep akmâ sân sân meyi. \v 20 Hain akbiâ yekmâ hin makyeŋgiep, “Nuneâk togoân aregât bo hamep akŋet.” dâep. \v 21 Hain dâm waŋgan gawerâmbo âlepŋe dâmbiâ âgâep. Âgâmbo heroŋe akbiâ ainâk kepia ariwerâm agi are ewumâk akto ainâk waŋga are hânân hikoep. Hikombo hânân sopanmâ tali. \s1 Luâk âmbâle Yesu ekberâm togoyi. \p \v 22 Tatmâ yem kinbiâ emet hauŋdo luâk âmbâle bâtgum biken tali are Yesugât undâgâtmâ hin dâyi, “Uran waŋga konok kindo egion ain hoŋ bawalupŋe yeŋeak Yesu hepunmâ âgâm ariyi.” hain nâŋgâyi. \v 23 Hain nâŋgâm tatbiâ Tiweria kepianba waŋga siâ Humoŋe sot mem Anutu mepaiŋe miep ain togo kilep. \s1 Yesu himbimgât sot. \p \v 24 Akto kâmot humo arekŋe Yesu akto luâklupŋe kulâgât yeŋgim waŋgan âgâm Kapanaum kepian purik katmâ arim Yesugât kulâgât aŋi. \v 25 Hain manmâ bâtgum iregen kulâgâtmâ ekmâ hin dâyi, “Apo, amuten togoen?” dâyi. \v 26 Hain dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Nâ bundâk makyeŋgire nâŋgâŋet. Nâ kulem keiŋe keiŋe mendere nekmâ agi aregât bo kulâgât niŋdâi. Akto keine ekmâ bo heŋgemgoâi. Sot yeŋgire nem tepyeŋe pigep aregât kulâgât niŋdâi. \v 27 Aregât hin makbe. Sot yoganŋe mem nembai aregât bo kulâgâtmâ âi mem manbei. Manman kârikŋe are miawak yeŋgiâkgât âi kârikŋe mem manbei. Akto Anutu Ewene arekŋe meme akniŋdo âi mendere negi aregât luâk akmâ geân nâ ulit niŋbiâ manman kârikŋaet sot âlepŋe yeŋgiwian.” dâep. \v 28 Hain dâmbo hin magaŋi, “Anutugât âi mem kulâgâtbei dât ina gain gain akmâ mem manbaen?” dâyi. \v 29 Hain dâmbiâ hin dâep, “Anutuŋe huŋgun niŋdo geân aregât biwiyeŋe nâŋgâlân katmâ âi are membiâ Anutuŋe yekto ârândâŋ akbiâp.” dâep. \v 30 Hain dâmbo hin magaŋi, “Hain aregât benŋe kulem keiŋe keiŋe siâ memenâ âmâ ekmâ nâŋgâ giŋne. Akto gain gain memenâ ekmâ heŋgemgogiŋne? \v 31 Akto Anutuŋe makto kulemgoyi aregât bikŋe hin yendâp, “Anutuŋe himbimânba sot yeŋgimbo nem mali.” hain yendâp aregât bâgilupnenŋande hân pumân manbiâ Moseŋe sot yeŋgimbo nemini.” dâyi. \v 32 Hain dâmbiâ hin dâep, “Anutuŋe sot bunŋe yeŋgiep aregât keiŋe makyeŋgire nâŋgâŋet. Moseŋe himbimânba sot bo mem miawakmâ yeŋgiep. Bo. Himbimgât sot bunŋe amâ hinŋe Ewenande ye yeŋgimap. \v 33 Sot bunŋe are Anutuŋe himbimânba hânân pando gem luâk âmbâle hânân manmai manman kârikŋe mem miawak yeŋgimap.” dâep. \v 34 Hain dâmbo hin dâyi, “Woe, apo, gâ sotgât maktât are hokboâk nengiwen.” dâyi. \v 35 Hain dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Manmangât sot nâ ire yu miawaktân aregât ye nâŋgâlân gutmâ nâŋgâ niŋmâ biwiyeŋe nâŋgâlân katbiâ âmâ meme wâtŋe akyeŋgire himbimgât sot me tu aregât lâuwâŋe bo mopyeŋe aguwiap. \v 36 Nâ emelâk makyeŋgiân. Yeŋe nâ nekmâ heŋgemgom âmâ hanâk bo nâŋgâniŋdâi. \v 37 Apoŋe niŋep yâkŋe hârok nâŋgâlân togom metewai. Akto nâŋgâlân togowiap yâk bo watmâ hâkokowian. \v 38 Himbimânba geân amâ nâ nune ukenne watberâm bo geân. Huŋgun niŋep yâkgât ukenŋaet akmâ metewiangât geân. \v 39 Ewenande luâk âmbâle bikŋe nâŋgâlân katyekmap luâk are hilip aguwâigât yekmâ menduguyekmâ sop humoân ârândâŋ goaŋyektere agatbai. Are âmâ huŋgun niŋepgât han. Lau hain tatâp. \v 40 Luâk âmbâleŋe nanŋe nâ nekmâ nâŋgâm kârigeniŋmâ nâŋgâniŋbai dopŋân manman kârikŋe ambo akbai. Are amâ Ewenaet den lau hainare tatâp. Akto nâŋe sop humoân golâ katyekbian.” \v 41 Hain dâmbo Yuda luâk âmbâle ain kili arekŋe Yesu himbimgât sot nâ ire dâepgât nâŋgâm bâliaŋmâ den agi. \v 42 Akto hin magaŋgi goaŋgi agi, “Yâk, “Nâ himbimânba geân.” dâp are nâŋgâenŋe bâliâp. Yâk amâ Yesu mon? Nenŋe amâ eweŋe Yosepe akto memeŋe yelekmaen aregât himbimânba bo giep nâŋgâmaen aregât himbimânba geân dâmbo bo ârândâŋ aktâp.” dâyi. \v 43 Hain dâmbiâ Yesuŋe are nâŋgâm hin makyeŋgiep, “Ye bo nâŋgâmbiâ bâliâk. \v 44 Ewene huŋgun niŋep arekŋe luâk âmbâle siâ oloŋdo hanŋeâk nâŋgâlân togowiap. Togombo âmâ sop humoân goaŋdere agatmâ manmâ âgâwiap. \v 45 Akto Propete luâk den kulemgoyi are yeŋgâlân gâtŋe siâŋe hin kulemgoep, “Anutuŋe luâk âmbâle bikŋe ikiŋaet pat hekat yeŋgiwiap.” dâm kulemgoep aregât luâk âmbâle bikŋe Ewenande makyeŋgimbo âmâ benŋe nâŋgâm nâŋgâlân togowai. \v 46 Dâ luâk âmbâle hânân manmai yeŋe Ewene bo egi. Akto bo ekmai gârâmâ nâ konok Anutugât enem dewunŋânba geân nâŋe egân. \v 47-48 Aregât bunŋe makyeŋgiwe. Luâk âmbâle bikŋande nâŋgâ niŋbai amâ nâ amâ manman kârikŋaet sot aregât manman kârikŋe yeŋgire manmâ âgâwai. \v 49 Manmangât sot aregât lâuwâŋe makbe. Bâgilupyeŋande hân pumân manbiâ Anutuŋe himbimânba sot pando gembo mem neyi. Akto manmâ âmâ mom meteyi. \v 50 Dâ sot himbimânba gemap amâ nâ ire. Aregât sot ire luâk âmbâleŋe nem âmâ bo mom metewai. \v 51 Aregât nâ manmangât sot himbimânba geângât luâk âmbâle bikŋe nâŋgâlânba sot nembai amâ dondâŋe manmâ âgâwai. Akto luâk âmbâle hânŋe hânŋe manmai are manman mem miawakŋetgât sunumnande sot aktâp.” dâep. \p \v 52 Hain dâmbo Yuda luâk âmbâle ain kili arekŋe magaŋgi goaŋgi akmâ hin dâyi, “Yâk gain gain akmâ sunumŋe nengimbo nembaengât maktâp?” dâyi. \v 53 Hain dâmbiâ Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Aregât hin makyeŋgire nâŋgâŋet. Nâŋgât gilâm akto sunumne bo nembai amâ biwiyeŋân manman bo miawak yeŋgiwiap. \v 54-55 Dâ yeŋgâlân gâtŋe bikŋande sunumne akto gilâmne nembiâ âmâ nâŋgât sunumne arekŋe sot bunŋe akto nâŋgât gilâmne are tu bunŋe akmap aregât manman kârikŋe yeŋgire manbai. Manmâ âgâmbiâ sop humoân goaŋ yektere manmâ âgâwai. \v 56 Akto gilâmne sunumne nembaiŋe amâ nâŋgâ niŋmâ nâ olop manbai. Akto nâkai yâkgâlân manbian. \v 57 Akto Ewene manman amboŋande huŋgun niŋdo geângât Apogât akmâ manman. Aregât yeŋgâlân gâtŋe sunumne akto gilâmne nembai amâ hainâk nâŋgât pat akmâ manbai. \v 58 Akto bâgilupyeŋande sot nem manmâ âmâ moyi. Dâ nâŋgât sot ire himbimân gâtŋe sot bunŋe nembai amâ dondâŋe manmâ âgâwai.” dâep. \v 59 Yesuŋe Kapanaum kepian manmâ den emetŋân kinmâ den ire makmâ ligim yeŋgiep. \s1 Luâk bikŋande Yesu hamiaŋi. \p \v 60 Akto Yesuŋe hain makto hoŋ bawalupŋe bikŋande magaŋgi goaŋgi akmâ hin dâyi, “Wei, imâ nâŋgâenŋe hâumgoâp aregât niŋande nâŋgâm metewerâp?” dâyi. \v 61 Hain makmâ hâkâŋ agi are Yesuŋe biwiyeŋân ekmâ hin dâep, “Den are nâŋgâmbiâ bâliâp me? \v 62 Gârâmâ ina benŋe nâ luâk akmâ geân ainâk purik katmâ âgâre nekbai amâ gain gain akbai? \v 63 Akto nâŋgâ nâŋgâyeŋe akto han biwiyeŋande den nâŋgâm lokowaigât kârikŋe bo tatyeŋgimap. Akto Anutugât Heak yâkŋe konok manman mem miawakyeŋgimap aregât yâk den makyeŋgimap ina denne biwiyeŋân totokombo manman âlepŋe miawak yeŋgiwiap. Dennande tânyeŋgumbo Heakŋe akto manman kârikŋe miawakyeŋgiwiandat. \v 64 Dâ yeŋgâlân bikŋe amâ nâŋgâm biwiyeŋân bo katâi.” dâep. Amâ Yesuŋe yâkgât hâkâŋ agaŋmai are emelâk yekmâ nâŋgâep. Akto gasalupŋe kewugu yekbiap are gai emelâk nâŋgâep. \v 65 Akto den siâ hin dewatim makyeŋgiep, “Nâ aregât hin makyeŋgiân. Ewenande bo oloŋ yekto amâ nâŋgâlân bo togowai.” dâep. \s1 Petoroŋe Yesugât keiŋe makmâ miawagep. \p \v 66 Yâkŋe hain dâep aregât luâklupŋe bikŋande den are nâŋgâm âmâ hâkâŋ akmâ hepunmâ ariyi. \v 67 Arimbiâ Yesuŋe hoŋ bawalupŋe ulikŋân oloŋ yegep 12 are hin aiyeŋguep, “Ye hainâk hepun nekberâi me?” dâmbo \v 68 Petoroŋe hin dâm magaŋep, “Humo, gâ hepun gekmâ âmâ niŋaelân arim manman âlepŋe me den kârikŋe nâŋgâwaen? Gâ guge konok manmangât den bunŋe maknengimat. \v 69 Siâgâlânba bo aregât nen gâŋgâlân hokatmâ gâ Anutugât nanŋe bunŋe aregât nâŋgâ giŋmaen.” dâep. \v 70 Hain dâmbo hin dâm makyeŋgiep, “Aregât hin makbe. Nâŋe konok oloŋ yegân. Dâ yeŋgâlân gâtŋe konok amâ Hiaŋgi Amboŋande biwiŋân gemap.” dâep. \v 71 Amâ Yesuŋe ikiŋe luâklupŋe 12 are yeŋgâlân gâtŋe Yudasi Simoŋ siâgât nanŋe Karioto kepian gâtŋe yâkŋe gasalupŋe hekat yeŋgimbo membai aregât nâŋgâm magep. \c 7 \s1 Yesuŋe Yerusalem âgâep. \p \v 1 Akto Yuda gâtŋe bikŋande Yesu komberâm akbiâ aregât Yerusalem kepia hepunmâ Galilaia hânân togo malep. \v 2 Ain mando Yuda mâron emetŋaet hombaŋ ewumâk agep. \v 3 Ewumâk akto emilupŋande Yesu bo nâŋgaŋmâ hin magaŋi, “Luâk siâŋe keine mem miawakbian dâm yoŋâk bo manmâ âi memap. \v 4 Amâ tektekŋân âi memap. Aregât kâmot bikŋande gâ kulem memat are ekbaigât gâ purik katmâ Yudaia hânân arim kulem memben. Akto âi in memat gârâmâ gâ ari luâk kâmot humoân miawakmâ tek tekŋân kinmâ âi memenâ gekmâ keige nâŋgâm heŋgemgowei.” dâyi. \v 5 Emilupŋande amâ bo nâŋgaŋmâ hain dâyi. \v 6 Hain dâmbiâ Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Ye hanâk wan me wan akberâm âmâ âlepŋe akbei. Dâ nâmâ hain bo akman. Sopŋânâk wan me wan meman. Miawakmâ tek tekŋân kinbiangât sop boâk miawaktâp. \v 7 Haingât luâk âmbâle ye dopyeŋe konok. Akto gala katyekmai aregât kuk bo akyeŋgiwai. Dâ nâmâ luâk âmbâle agak memeyeŋe bâleŋe are makmâ miawakmâ yeŋgire nâŋgâmai aregât kuk bâleŋe akniŋmai. \v 8 Akto nâ tek tekŋân miawakbiangât sop boâk miawaktâp aregât nâ hinŋeâk bo ariwerân. Dâ yeŋe amâ hombaŋgât ariŋet.” dâep. \v 9-10 Hain dâmbo emilupŋande ulik gulik yâkŋe soŋ arimbiâ Galilaia hânân malep. Akto hilâm siân heambukmâ yoŋâk ariep. \p \v 11 Akto hombaŋ miawakto Yuda luâk humomolupyeŋande Yesugât kulâgâtmâ aikom magi, “Yâk yâgâten mandâp?” dâyi. \v 12 Dâ luâk dondâ arekŋe amâ yoŋâk yâkgât den dondâ magaŋgi goaŋgi agi. Akto bikŋande hin dâyi, “Yâk âmâ luâk âlepŋe.” dâyi. Dâ bikŋande âmâ den kom hin dâyi, “Bo, yâkŋe âmâ nen biwi gulip akŋet dâm den maknengimap.” dâyi. \v 13 Akto Yuda luâk kembu are yeŋgât hamep akmâ den yoŋâk magaŋgi goaŋgi agi. \s1 Yesuŋe Anutu gâlânba giep aregât magep. \p \v 14 Akto hombaŋ hutŋân Yesuŋe Sumbe emetŋân âgâm den makyeŋgiep. \v 15 Makto Yuda luâk humomolupyeŋe arekŋe Yesu ekmâ hin dâyi, “Yâk âmâ nengât nâŋgâ nâŋgâ emetŋân bo malep. Ina ire gain gain akmâ nâŋgâmap?” dâyi. \v 16 Hain dâmbiâ Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Nâ makyeŋgiân imâ nunaet den bo. Huŋgun niŋep arekŋe makniŋdo makyeŋgiân. \v 17 Akto luâk âmbâle Anutugât lau lokowerâm âmâ nâŋgât akto Anutugât den makmangât nâŋgâm heŋgemgomai. Dâ luâk âmbâle Anutugât lau bo lokomaiŋe âmâ nâŋgâ yâkgât hin nâŋgâmai, “Ikiŋaelânba den maknengimap.” dâmai. Amâ nâŋgâm hilip komai. \v 18 Siâ ikiŋaelânba nâŋgâm makmap amâ ikiŋaet nâŋgâmbo humo akmap akto hâkŋe mem agatberâm akmap. Dâ nâmâ hain bo akman. Anutuŋe huŋgun niŋep yâkgât kotŋe mem agatman. Aregât âmâ kotne bo mem agatman. Akto bo hiaŋgiman. \v 19 Akto Anutuŋe makto Moseŋe den kârikŋe kulemgoep. Ye den are bo lokomai aregât nuguwerâm aktâi.” dâep. \v 20 Hain dâmbo, “Woe, nen âmâ bo guguwerâm akten. Gâŋe are maktât amâ sinduk bâleŋande mem gulip guguâp.” \v 21 Hain dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Nâmâ âi mendere luâk âlepŋe agep are nâŋgâmbiâ humo aktâp. \v 22 Aregât hin makyeŋgire nâŋgâm heŋgemgoŋet. Moseŋe nanlupyeŋe hâkyeŋân kulem meŋetgât makyeŋgiep. Dâ are âmâ Mose ikiŋak keiŋe bo kalep. Hakulupyeŋe yâkŋe keiŋe kali. Akto âi are menegât âi bo meme sopŋân gai memai. \v 23 Yeŋe amâ Mosegât den bâliwop dâm nanaŋlupyeŋe âi bo meme sopŋân hâkyeŋe gâimai aregât âi meme sopŋe boân âi memai. Dâ nâmâ luâk kundatdâ âi bo meme sopŋân heŋgemgoân aregât nâŋgâm bâli niŋi. Ye amâ hiaŋgi luâk. \v 24 Ye amâ den hanâk hâkne tunmâ makmai. Hain bo akbei. Den bunŋe nâŋgâm makbei.” dâep. \p \v 25 Hain dâmbo Yerusalem ambolupŋe arekŋe hin dâyi, “Luâk kombaen dâyi amâ ire. \v 26 Dâ amâ wangât den miawagân makto humomolupnenŋande den bo koaŋmâ âmâ bo mem kondâi? Yâkŋe keiŋe nâŋgâm heŋgemgom hin dâi me? “Yâk Anutuŋe huŋgun aŋdo giep.” hain dâi aregât bo mem kondâi me gain? \v 27 Akto luâk ire amâ miawagep aregât kepiaŋe nâŋgâen. Dâ Anutuŋe huŋgun aŋdo gewiap aregât keiŋe amâ pâpkom metewaen.” dâyi. \v 28 Hain dâmbiâ Yesuŋe sumbe emetŋân kinmâ den hin dâm makyeŋgiep, “Ye amâ hin dâi, “Yesugât kepiaŋe miawagep aregât keiŋe nâŋgâen.” dâi. Dâ bunŋe amboŋe konok mandâp yâkŋe huŋgun niŋdo yâkgât enemŋânba geân. Dâ ye âmâ yâkgât keiŋe bo nâŋgâmai. \v 29 Nâmâ ikiŋaelânba huŋgun niŋdo geân gârâmâ nâŋgâm heŋgemgoân.” dâep. \v 30 Aregât mem kala busi kâlegen katberâm agi. Dâ amâ sop boâk miawakto aregât akmâ hepuli. \v 31 Akto luâk âmbâle bikŋande hin dâyi, “Anutuŋe huŋgun aŋdo gewiap arekŋe kulem keiŋe keiŋe membiap nâŋgâmaen ina togom kulem keiŋe keiŋe mem miawaktâp, aregât amâ Yesu amâ yâk me?” dâm nâŋgaŋi. \s1 Tembe lokoŋe Yesu memberâm togoyi. \p \v 32 Akto luâk âmbâle bikŋande yâkgât hain magaŋgi goaŋgi akbiâ Parisaioŋe a nâŋgâmbiâ bâlimbo âmâ aregât sumbe kat kat humomolupyeŋe olop tembe lokolupyeŋe Yesu kala busi kâlegen katŋetgât huŋgun yeŋgimbiâ togoyi. \v 33 Togombiâ Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Nâ ye olop bâlensiâ manmâ huŋgun niŋep yâkgâlae purik katbian. \v 34 Purik katere yeŋe nâŋgât kulâgât niŋmâ bo nekbai. Amâ nâ arim manbian ain bo ariwai. Akto ariwaigât dâp bo tatyeŋgiâp.” dâep. \v 35 Hain dâmbo hin dâm magaŋgi goaŋgi agi, “Yâk yâgâten ari mando kulâgâlaŋbaengât maktâp? Nen bikŋande hepun nenekmâ Girik yâk yeŋgâlân ari manmai ain arim makyeŋgiwiapgât maktâp me? \v 36 Yâk hin maktâp. Kulâgât niŋmâ bo nekbai. Akto nâ arim manbian ain bo ariwai, dâm maktâp amâ gain gain maktâp?” dâyi. \s1 Yesuŋe Heakgât keiŋe magep. \p \v 37-38 Akto manmâ hombaŋ are bo akberâm akto Yesuŋe agatmâ kinmâ kâmot humo kili are den hin kârikŋeâk kamboŋmâ makyeŋgiep, “Siâ tugât nâŋgâm âmâ âlepŋe nâŋgâlân togom nembiâp. Nâŋgâlân togom âmâ nâŋgâ niŋmâ biwiŋânba tu dewunŋe hainare gam togomâk yembiap. Are amâ Anutugât denŋande hain magep.” dâep. \v 39 Yesuŋe amâ tugât bo magep. Amâ Anutugât Heakŋe aregât magep. Akto Yesu amâ himbimân boâk purik katmâ âgâepgât Anutugâlânba Heak kârikŋe boâk giep. Aregât biwiyeŋe Yesugâlân kali amâ sop ain Heakŋande boâk meyegep aregât magep. \p \v 40 Akto yâkŋe hain dâmbo aregât kâmot ain kili arekŋe potalakmâ bikŋande hin dâyi, “Imâ Propete togowiap dâmaen in amâ ire.” dâyi. \v 41 Dâ bikŋande hin dâyi, “Imâ Anutuŋe huŋgunaŋdo gewiap yâk.” dâyi. Dâ bikŋande hârem hin dâyi, “Woe, bo. Kristo amâ Galilaia hânân bo miawakbiap me? \v 42 Dâ Anutuŋe makto kulemgoyi keiŋe hin yendâp, “Anutuŋe huŋgun aŋdo gewiap amâ Dawidigât kâmolân gâtŋe miawakbiap. Akto Dawidigât kepia kautŋe Betelehem ain gâtŋe miawakbiap.” Aregât Yesu Galilaia hânân miawakbiapgât amâ Anutuŋe huŋgun aŋdo gewiapgât bo.” dâyi. \v 43 Akto kâmot arekŋe Yesugât hain makmâ potalagi. \v 44 Akto bikŋande kala busi kâlegen katne dâmbiâ dâp bo miawakto hepuli. \s1 Yesu memegât dâp bo akto hepuli. \p \v 45 Akto tembe loko arekŋe sumbe kat kat humomolupyeŋe akto Parisaio yeŋgâlân purik katbiâ ai yeŋgum hin dâyi, “Ye wangât Yesu bo mem togoâi?” dâmbiâ \v 46 hin dâyi, “Yâkŋe makmap amâ luâk bikŋande hain are bo makbâi.” dâmbiâ \v 47 Parisaio luâkŋe hin dâyi, “Woe, yâkŋe hâwâtyekmâ biwi gulip akyeŋgiâp mon? \v 48 Damun humomolupyeŋe me Parisaio nengâlân gâtŋe bikŋande bo nâŋgaŋmaen. \v 49 Amâ luâk âmbâle yânŋe den kârikŋe bo nâŋgâmaiŋe nâŋgâ aŋbiâ Anutuŋe hememângen panyekto hememângen gem manbai.” dâyi. \v 50 Akto galayeŋe siâ kotŋe Nikodemo emelâk hândâkŋân Yesu togom egep yâkŋe hin dâep, \v 51 “Nengât den kârikŋe hin bo yendâp, “Luâk siâ ikiŋe keiŋe bo makto nâŋgâwai me dosaŋe bo ekmâ yân hâuŋaet den âiân katbai.” hain bo yendâp. Akto yâk hanâk konbaen aregât dopŋe bo tatâp.” dâep. \v 52 Hain dâmbo galalupŋande kuk agaŋmâ hin dâm magaŋi, “Woe, gâŋe âmâ biwige Galilaia gâtŋe yâkgâlân kalen me? Gâ ari Anutuŋe makto kulemgoyi are hârok oyaŋmâ nâŋgâm hin nâŋgâwiat. Propete siâ amâ Galilaia hânân bo miawakbiap.” dâyi. \v 53 Hain dâm awam akmâ gem emetyeŋân ariyi. \c 8 \s1 Âmbâle bâleŋe meme siâ Yesugâlân mem togoyi. \p \v 1 Akto Yesu Oliwa gimbâŋân âgâep. \v 2 Emet hauŋdo arewa Sumbe kat kat emetŋân âgâmbo luâk âmbâle dondâŋe ain togombiâ tatmâ den makyeŋgiep. \v 3 Makyeŋgimbo Parisaio akto Mosegât den makmâ kepikmai aren gâtŋande âmbâle siâ dâp gulip akmâ mando egi are kewugum Yesugâlân togom hutyeŋân katbiâ kilep. \v 4 Katbiâ kindo hin dâyi, “Apo, âmbâle ire âmâ dâp gulip akmâ mando ekten. \v 5 Akto Mose amâ den kârikŋe hin kulemgoep, “Âmbâle bâleŋe akmâ manbiâ âmâ kâtŋe yeŋgumbiâ mombai.” dâm den kârikŋe kulemgoep. Dâ gugak amâ gain gain nâŋgâmat?” dâyi. \v 6 Amâ yân hiaŋbiâ den hin me hain makto ekmâ âkâ den âiân katnerâm hiaŋgim dop koyi. Hain makbiâ Yesuŋe kâŋgom hânân bâtŋande kulemgoep. \v 7 Kulemgombo aikom aikom akbiâ bin bin kinmâ hin makyeŋgiep, “Yeŋgâlân gâtŋe siâ dosa bâlâk manmap arekŋe soŋ keiŋe katmâ kâtŋe kondo âmâ kombei.” dâep. \v 8 Hain dâm lâuwâŋe hânân kâŋgom kulemgoep. \v 9 Akto ain kili arekŋe den are nâŋgâm ulikŋân gâtŋande hami kinmâ ainba ainba gem arim meteyi. Akto âmbâle are Yesugât enemŋân ikiŋeâk kilep. \v 10 Kindo Yesuŋe agatmâ kinmâ âmbâle are ŋâŋâk ekmâ aikom hin magaŋep, “Barat, den amâ yân hâkge tunberâm aktâi. Siâ me siâŋe den hâuŋe bo makgiŋdâi me?” dâmbo, \v 11 “Humone, siâŋe bo makniŋdâp.” dâmbo hin magaŋep, “Nâŋe hainâk hâuŋaet den bo makgiŋberân. Gâ yân arim bâleŋe lâuwâŋe bo akben.” dâep. \s1 Yesu hângât pagaleŋe. \p \v 12 Akto Yesu sumbe emetŋe kom hâre hâreŋe siân ain kinmâ hin makyeŋgiep, “Nâ hân hârok yeŋgât pagaleŋe. Aregât siâŋe nâ wat nekbiap âmâ hândâkŋân bo arim manbiap. Bo. Yâk amâ manmangât pagaleŋân manbiap.” dâep. \v 13 Hain dâmbo Parisaio luâkŋe hin magaŋi, “Gâ ire gugaet keige maktât amâ nâŋgâenŋe bunŋe bo aktâp.” dâyi. \v 14 Hain dâmbiâ hin dâep, “Nâmâ yâgâtenba togoân akto yâgâten ariwian aregât hârok nâŋgâman aregât nune keine maktere bunŋe akmap. Dâ ye âmâ wânânba togoân akto wânân ariwiangât bo nâŋgâmai aregât maktere bunŋe bo dâmai. \v 15 Ye hângât nâŋgâ nâŋgâ watmai. Dâ nâmâ hinŋe den âiân bo katyektân. \v 16 Akto siân dosaŋe miawagâkgât âi membian amâ Ewenande huŋgun niŋep arekŋe tân nugumbo olop âi membaetgât âine bunŋe mendere miawakbiap. \v 17 Akto den kârikŋe bikŋe hin yendâp, “Luâk konokgât den bo nâŋgâwei. Luâk lâuwâ akmâ siâgât keiŋe bâleŋe makbela bunŋe dâwei.” \v 18 Aregât nâ nune konok keine bo makmâ miawakman. Ewene huŋgun niŋep arekŋe hainâk makmâ miawakmap amâ net lâuwâ. Aregât imâ den bunŋe dâm nâŋgâŋet.” dâep. \v 19 Hain dâmbo hin dâm magaŋi, “Ewege yâgâten? Hekat nengimenâ ekne.” dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Ye Ewene bo nâŋgâ aŋmai. Akto hainâk nâ bo nâŋgâ niŋdâi. Nâ nâŋgâ niŋmâ dâine Ewene hainâk nâŋgaŋbâi.” dâep. \v 20 Yesuŋe sumbe kat kat puli katmini aregât kom hâre hâreŋe ain den ire magep. Hain dâmbo mem kombaigât sopŋe boâk miawagepgât kala busi kâlegen katbaigât dâp bo miawakyeŋgiep. \s1 Yesu amâ himbimân gâtŋe. \p \v 21 Akto Yesuŋe lâuwâŋe hin makyeŋgiep, “Nâ hepun yekmâ arire kulâgât niŋmâ bo nekbai. Manmâ mom âmâ dosayeŋaet hâu bâlâk bo âgâwai. Akto nâ ari manbian ain ariwaigât dâp bo tatyeŋgiwiap.” dâep. \v 22 Hain dâmbo hin magaŋgi goaŋgi agi, “Nâ arim manbian ain bo ariwai dâp amâ gain gaingât maktâp. Ikiŋe hanŋe hâreakmâ mombiapgât me gain gain maktâp?” dâyi. \v 23 Dâmbiâ hin dâep, “Ye amâ iŋgon gâtŋe. Dâ nâmâ egon gâtŋe. Ye amâ hân iren gâtŋe. Dâ nâmâ hânân gâtŋe bo. \v 24 Aregât emelâk hin makyeŋgiân. Ye manmâ mom âmâ dosa akmai aregât hâuŋe bâlâk bo âgâwai. Akto aregât keiŋe hin. Nâ mandân ire keine hain dâre nâŋgâmai amâ bâleŋeyeŋe yeyeŋgimbo mombai aten.” dâep. \v 25 Hain dâmbo hin dâyi, “Keige maknengimenâ nâŋgâne.” dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Ulikŋânbak makyeŋgim gan are. \v 26 Nâ yeŋgât keiyeŋe makmâ miawakmâ den âiân kat yekbiangât âi humo tatniŋdâp. Dâ hinŋe amâ Bunŋe Amboŋe arekŋe huŋgun niŋdo yâkgât den ire hânân makyeŋgiman.” dâep. \v 27 Eweŋaet hain makyeŋgimbo yâkŋe bo nâŋgâm kotgâyi. \v 28 Aregât Yesuŋe den siâ hin makyeŋgiep, “Yeŋe nâ mem agat nekbai ain nâ manmâ gan aregât nâŋgâwai. Akto nunaet nâŋgâ nâŋgânaet wan me wan bo akman. Ewenande den makniŋep areâk makyeŋgiman. \v 29 Huŋgun niŋep yâkgât lauŋe lokom âiŋe hokboâk hokboâk mendere nekto huragumap aregât yâk nâ olop mandâp. Akto bo hepun nekmap.” dâep. \v 30 Hain dâmbo luâk âmbâle dondâŋe nâŋgaŋi. \s1 Anutuŋe Ambonenŋe akmap aregât den. \p \v 31 Akto Yesu nâŋgaŋi Yuda luâk are hin makyeŋgiep, “Ye nâŋgât denân manmâ âmâ nanlupne bunŋe tiŋtiŋ akbai. \v 32 Akto nâŋgât den bunŋe nâŋgâm kotgâmbiâ arekŋe mem kotgâ yekto tâk bâlâk âlepŋeâk manbai.” dâep. \v 33 Hain dâmbo den hin purikalaŋi, “Nen amâ Abrahamgât hakulupŋe aregât luâk siâ bo hoŋ agaŋmaen. Dâ nen tâk bâlâk âlepŋe manbaengât maktât amâ gain gain?” dâyi. \v 34 Hain dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Nâ keiyeŋe hin makyeŋgire nâŋgâŋet. Luâk me âmbâle siâŋe bâleŋe akbiap amâ bâleŋe arekŋe damunŋe akto hoŋ bawa agaŋdo ari arigât dop bo tatbiap. \v 35 Hoŋ bawaŋe humoŋaet emelan hokboâk hokboâk bo manmâ âgâwiap. Dâ Nanŋande Eweŋe olop hokboâk hokboâk manmâ âgâwiap. \v 36 Dâ aregât nanŋande oloŋ yekbiap âmâ siâgât hoŋ bawa bo manbai. \v 37 Akto ye âmâ Abrahamgât bâgilupŋe amâ bunŋe. Dâ den laune bo lokomai aregât nugumbiâ mombiangât nâŋgâmai. \v 38 Nâ ewenaelân wan me wan ekmâ malân areâk makman. Dâ yeŋe âmâ ambo yeŋaelân wan me wan egi areâk memai.” dâep. \v 39 Hain dâmbo hin magaŋi, “Nen ambonenŋe amâ Abraham.” dâmbiâ Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Ye Abrahamgât bâgilupŋe manmai dâine âmâ yâkgât dop akbâi. \v 40 Anutugâlânba den bunŋe nâŋgân are makyeŋgiân aregât ye âmâ nuguwerâm maktâi siâ siâ hainare Abrahamŋe bo agep. \v 41 Ye amâ amboyeŋaet lau lokom manmai.” dâep. Hain dâmbo hin magaŋi, “Nengât memelupnenŋande dâp gulip bo manbiâ miawagion. Ambonenŋe amâ Anutu konok.” dâmbiâ \v 42 hin makyeŋgiep, “Anutuŋe amboyeŋe akmap dâine nâ gala akniŋbâi. Nâ Anutugâlânba geân. Nune ukennaet bo geân. Yâkŋe huŋgun niŋdo geân \v 43 aregât gain akmâ manbiâ nâŋgât denne biwiyeŋân bo yendâp? Nâ den makyeŋgire ondopyeŋe katmâ bo nâŋgâi aregât denne hâkâŋ akmai. \v 44 Ye eweyeŋe Hiaŋgi Amboŋe akto yâkgât nâŋgâ nâŋgâŋe akto egâliaŋ bâleŋande makto siâ me siâ akmai. Akto Bâleŋe Amboŋande amâ hâŋgeiŋe luâk hilip yeŋgum gaep akto hinŋe hainâk manmâ gap. Yâk den bunŋe hepulepgât nâŋgâ nâŋgâŋân den bunŋe siâ bo yendâp. Yâk amâ Hiaŋgi Amboŋe akmapgât heyeŋgimap. \v 45 Yâkŋe amboyeŋe akmap aregât nâmâ den bunŋe makyeŋgire bo nâŋgâ niŋdâi. \v 46 Yeŋgâlânba siâŋe âlepŋe nâŋgât dosa siâ makbop. Akto nâ dop hain arekŋe den bunŋe makyeŋgire wangât bo nâŋgâm heŋgemgomai? \v 47 Siâ Anutugât pat manmapŋe denŋe nâŋgâmap. Ye amâ Anutugât pat bo manmaigât denŋe hâkâŋ akmai.” dâep. \v 48 Hain dâmbo hin magaŋi, “Woe, gâmâ Samaria luâk. Sinduk baniara bâleŋande hut gugumbo aregât wan me wan akmâ memat mon?” dâyi. \v 49 Hain dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Sinduk baniara bâleŋande bo hut nuguep. Nâmâ Ewenaet lau lokoman. Dâ yeŋe âmâ nâŋgât hâkâŋ akmâ denne mem ge katmai. \v 50 Nâ kotne bo mem agatân. Humoŋe konok kotne mem agatmap. Yâkŋe amâ dosayeŋe miawagâkgât âi membiap. \v 51 Bunŋe makyeŋgire nâŋgâm heŋgemgowei. Niŋemaŋe nâŋgât den mem manbai amâ momo kârikŋe bo mem âgâwai.” hain dâep. \v 52 Hain dâmbo hin dâm magaŋi, “Woe, sinduk aktât. Abraham hâŋgeiŋe moep. Akto Propete hârok mom meteyi. Dâ gâŋe amâ hin dât, “Nâŋgât den mem manbai amâ manman kârikŋe manmâ âgâwai.” dât amâ gâ sinduk aktât nâŋgâen. \v 53 Akto gâ Abraham moep yâkgât dop ewangim maktât mon? Akto propete hainâk moyi are ewangi yekmâ hâkge mem agatmenâ bo ârândâŋ aktâp aregât gâ gain gain nâŋgâ aŋgiât.” dâyi. \v 54 Hain dâmbiâ Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Nunak konok hâkne mem akman dâine bo ârândâŋ akbop. Dâ Ewene are amâ ye damun nenŋe dâmai yâkŋe amâ denne nâŋgâm hâkne mem agatmap. \v 55 Dâ yeŋe Anutu amâ damun nenŋe dâmai amâ hiaŋgimai. Ye amâ yâk bo nâŋgaŋmâ metemai. Dâ nâŋe âmâ nâŋgaŋmâ meteân aregât nâ bo nâŋgaŋman dân dâine hiaŋgim ye hainare akbom. Dâ nâmâ nâŋgaŋmâ metem denŋe lokom manman. \v 56 Ye bâginenŋe Abraham ulikŋân moep dâi aregât hin makbe. Abrahamŋe nâŋgât âi miawakto ekberâm ukenŋe humo nâŋgâm malep. Akto manmâ nâŋgât âi miawakto ekmâ heroŋe humo agep.” dâep. \v 57 Hain dâmbo hin dâm magaŋi, “Woe, Abraham âmâ ulikŋân malep. Dâ gâmâ sigan aregât gâŋe gain gain Abraham egen?” dâyi. \v 58 Hain dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Nâ den bunŋe hin makbe. Abraham boâk miawakto nâ ulikŋânbak malânŋeak manmâ gan.” dâep. \v 59 Hain dâmbo Yesugât nâŋgâmbiâ bâliep aregât kât mem komberâmbiâ yoŋâk sumbe emetŋânba sopanmâ gem ariep. \c 9 \s1 Yesuŋe makto luâk dewunŋe bokbokŋe siâ âlepŋe agep. \p \v 1 Akto âi bo meme sopŋe siân Yesu dâwân ari luâk siâ dewunŋe bok bokŋe memeŋande hainâk miep are egep. \v 2 Akto hoŋ bawalupŋande aikom hin dâyi, “Humo, niŋaet dosagât dewunŋe bok bokŋe miawagep ikiŋaet me memeŋe eweŋe yetgât?” \v 3 hain makbiâ hin dâm makyeŋgiep, “Amâ ikiŋaet dosagât bo, akto memeŋe eweŋe yetgât dosagât bo. Anutugât kârikŋe ain miawagâkgât hainâk miawagep. \v 4 Nâ huŋgun niŋep yâkgât âi dewutân mem manbian. Akto hâmbâi hândâk miawakto ain mendenŋe bo akbop. \v 5 Nâ hânân manbian amâ pagaleŋe dewutâ hainare aktere pagaleŋande erâm pagale yekbiap.” \v 6 Hain dâm hânân tâwutkom hân olop golaŋgom luâk aregât dewunŋân puliep. \v 7 Pulim hin dâm huŋgun aŋep, “Gâ ari Siloam bâtgumân dewunge puli.” dâep. Siloam amâ den purikŋe âmâ huŋgun aŋep. Akto luâk are arim dewunŋe pulim emet egep. Emet ekmâ âmâ emetŋân ariep. \v 8 Hain akmâ purik katmâ emetŋân âgâmbo galalupŋe sotgât ulit yeŋgim malep are ekmâ luâk arekŋe hin magaŋgi goaŋgi akmâ hin dâyi, “Ulit nengim tatmâ manmap amâ ire me gain?” dâyi. \v 9 Hain dâmbiâ bikŋande hin dâyi, “Amâ ire.” dâyi. Dâ bikŋande amâ, “Bo hinare siâ.” dâyi. Hain dâmbiâ ikiŋak magep, “Maktâi amâ nâ ire.” dâep. \v 10 Hain dâmbo hin aikom dâyi, “Gâ gain gain akmâ dewunge hulaŋ aktâp?” dâyi. \v 11 Hain dâmbiâ makyeŋgiep, “Luâk siâ kotŋe Yesu arekŋe hân golaŋgom dewunne pulim hin dâm makniŋdâp, “Gâ arim Siloam bâtgumân hâkge puli.” dâp. Akto nâ arim hâkne pulim arekŋeak emet ektân.” dâm makyeŋgiep. \v 12 Hain makyeŋgimbo aikom hin dâyi, “Luâk are yâgâten mandâp?” dâmbiâ, “Bo nâŋgân.” dâep. \s1 Parisaioŋe luâk âlepŋe agep are hâkokoyi. \p \v 13 Akto luâk dewunŋe bok bokŋe are âlepŋe agep are Parisaio yeŋgâlân oloŋmâ ariyi. \v 14 Akto Yesuŋe luâk dewunŋe bok bokŋe hân golaŋgom arekŋe heŋgemgoep amâ âi bo meme sopŋân agep. \v 15 Akto Parisaio luâkŋe hinâk aikom dâyi, “Gâ gain gain akmâ dewunge miawaktâp?” dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Yesuŋe hân golaŋgom dewunne pulimbo nâ arim Siloam bâtgumân hâkne pulim dewunne hulaŋnektâp.” dâep. \v 16 Akto Parisaio yeŋgâlân gâtŋe bikŋande magi, “Luâk are amâ Anutugâlân gâtŋe bo. Yâk âi meme sopŋe boân âi mem hilipkoâp.” dâyi. Dâ bikŋande amâ hin dâyi, “Yâk bâleŋe luâk manmâ dâine âi hainare gain gain membop?” hain dâm potalagi. \v 17 Akto luâk dewunŋe bok bokŋe agep are lâuwâŋe magaŋmâ, “Dewunge mem hulaŋdâp aregât amâ gugak gain gain nâŋgaŋdât?” dâm magaŋbiâ dâep, “Yâk amâ propete siâ.” dâep. \p \v 18 Akto Yuda luâkŋe bundâk luâk are amâ dewunŋe bok bokŋe manmâ dewunŋe hulaŋagep hain dâm aregât han lâuwâ akmâ memeŋe eweŋe oloŋ yelekbiâ togombela \v 19 hin ai yetkuyi, “Nan yetŋe ire dewunŋe bok bokŋe miawagep dâyiat are amâ gain gain akmâ dewunŋe âlepŋe miawaktâp?” dâyi. \v 20-23 Hain dâmbiâ humomolupyeŋe emelâk hin dâyi, “Siâŋe me siâŋe Yesu amâ Anutuŋe huŋgun aŋdo giep dâwai amâ den emetŋânba akto kâmolânba watyektenŋe yânŋângen manbai.” dâyi aregât yân manbâet dâm hin dâyiat, “Imâ nan netŋe. Akto dewunŋe bok bokŋe miawagep are nâŋgâet. Dâ gain gain akmâ dewunŋe hulaŋ aktâp akto niŋande dewunŋe hulaŋdâp amâ bo nâŋgâet. Dâ emelâk handâ agep aregât ikiŋe aikombiâ keiŋe makyeŋgiâk.” dâyiat. Eweŋe memeŋe hamewakmâ hain dâyiat. \v 24 Akto luâk dewunŋe bok bokŋe âlepŋe agep are lâuwâŋe oloŋmâ hin aikoyi, “Nen luâk aregât amâ luâk bâleŋe dâmaen aregât yâkgât kotŋe amâ bo mem agat. Anutu konok yâkgât kotŋe mem agat.” dâyi. \v 25 Hain dâmbiâ hin dâep, “Woe, luâk bâleŋe dâi amâ bo nâŋgân. Hingât nâŋgân. Ulikŋânbak dewunne bok bokŋe manmâ gan. Dâ uŋak wan me wan ektân are amâ nâŋgân.” dâep. \v 26 Hain dâmbo hâwâtmâ hin dâyi, “Gain gain akgiŋdo dewunge hulaŋ akto ektât?” dâyi. \v 27 Hain dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Nâmâ emelâk makyeŋgiân are bo nâŋgâi. Wangât hâwâtmâ makniŋdâi? Ye hoŋ bawa agaŋberâm maktâi me?” dâep. \v 28 Hain dâmbo nâŋgâm bâlim hin dâyi, “Gâmâ yâkgât hoŋ bawa agaŋmat. Dâ nen âmâ Mosegât hoŋ bawa agaŋmaen. \v 29 Anutuŋe Mose magaŋep a nâŋgâen. Dâ luâk are niŋaet wâtŋân kinmâ kulem memap amâ bo nâŋgâen.” dâyi. \v 30 Hain dâmbiâ nâŋgâmbo umatŋe akto hin dâep, “Woe, luâk dewunne hulaŋdâp aregât kârikŋe wanânba memapgât pâpkom bo nâŋgâen dâi? Imâ nâŋgâm hanokoak akyeŋgiân. \v 31 Nen hârok âmâ hin nâŋgâmaen. Anutuŋe âmâ luâk bâleŋe memai yâk yeŋgât den bo nâŋgâmap. Dâ luâk âmbâle lauŋe lokom kotŋe mem agatmai amâ Anutuŋe nâŋgâyeŋgimap. \v 32 Dâ luâk siâ dewunŋe bok bokŋe mem hulaŋep pat hainare hân miawagewânba siâ bo nâŋgâm gambiâ gambiâ uŋak yu miawaktâp. \v 33 Aregât luâk ire amâ Anutugât wâtŋân kinmâ kulem memap. Dâ Anutuŋe bo huŋgun aŋdo giep dâine hinare bo membop.” dâep. \v 34 Hain dâmbo hin magaŋi, “Woe, gâmâ bâleŋe higenŋe miawakmâ gaen amâ gain gain maknengiwerât amâ bo.” dâm hâkokombiâ giep. \s1 Yesu bonâŋgaŋmai amâ dewunyeŋe bok bokŋe. \p \v 35 Akto Yesuŋe luâk hâkokom panbiâ giep aregât pat nâŋgâm mem miawakmâ hin magaŋep, “Gâ luâk akmâ gewiap dâyi yâk nâŋgaŋdât me?” dâep. \v 36 Hain dâmbo hin dâep, “Apo, gâ maktât amâ niŋe? Hekat niŋmenâ ekmâ nâŋgâm heŋgemgoaŋbe.” dâep. \v 37 Hain dâmbo hin magaŋep, “Makgiŋdere nektât nâ amâ ire.” dâmbo \v 38 hin magaŋep, “Humone, nâ nâŋgâ giŋdân.” dâm keiŋân kâŋgom kotŋe mem agalep. \v 39 Akto Yesuŋe hin magaŋep, “Nâ luâk âmbâle dosayeŋe mem miawakbiangât keiyeŋe mem makyeŋgiwerâm hânân geân aregât dewunyeŋe bok bokŋe hinare heŋgem yeŋgure ekbai. Dâ dewunyeŋe âlepŋe are hainare amâ makyeŋgire dewunyeŋe bokbiap.” dâep. \v 40 Akto Parisaio luâk olowâk kili arekŋe nâŋgâm hin aikoyi, “Maktât amâ nen dewun nenŋe bok bokŋe hainare me?” dâyi. \v 41 Hain dâmbiâ hin dâep, “Ye dewunyeŋe bok bokŋe hainare manmai dâine dosayeŋe bo tatyeŋgiwop. Dâ ye, “Nen âlepŋe ekmaen.” dâi aregât dosayeŋe tatyeŋgiâp.” dâep. \c 10 \s1 Yesu amâ lama yeŋgât lope. \p \v 1 Yesuŋe Yuda luâk âmbâle kili are hin makyeŋgiep, “Nâ den bunŋe yu makyeŋgiwe. Luâk siâ lama yeŋgât hâŋgiân bo âgâm âmâ lope loŋgaim aŋgânba âgâmai are amâ luâk kâmburâ dâmai. \v 2 Dâ luâk siâŋe hâŋgiânba âgâmap are amâ lama amboyeŋe dâmai. \v 3 Yâkŋe togombo âmâ hâŋgi damunŋe arekŋe ekmâ hâŋgi mem kalaŋdo âgâm lama yeŋgondo denŋe nâŋgâm agatbiâ kewugu yekmâ arimap. \v 4 Akto lama damunyeŋaet den nâŋgâm agatmai aregât luâk are ikiŋaet lama yeŋgondo sopanmai. Sopanmâ amboyeŋe watmâ arimai. \v 5 Dâ luâk aŋgâŋe âgâm yeŋgondo bo nâŋgaŋmâ âmâ bo watmai. Den aŋgâ nâŋgâm hamep akmâ bo watmâ siângen arimai.” dâep. \v 6 Yesuŋe den dopŋe are makto âmâ bo nâŋgâyi. \s1 Yesu lama yeŋgât hâŋgi. \p \v 7 Akto Yesuŋe den ginŋe siâ hin dâep, “Nâ bundâk makyeŋgiwe. Nâmâ lama yeŋgât hâŋgi damunŋe hainare. \v 8 Nâ ulikŋân hânân boâk geân amâ luâk bikŋe Anutugât keiŋe makyeŋgine dâm makmâ hiaŋgiyi. Luâk hain arekŋe amâ luâk kâmburâ hainare agi. Aregât nâŋgât lama arekŋe denyeŋe bo nâŋgâyi. \v 9 Nâmâ hâŋgi hinare. Siâ nâŋgâlân togombo âmâ Anutuŋe heŋgemgowiap. Amâ âlepŋe gam gem gem akmâ sot me wan me wan sambe mem manbiap. \v 10 Dâ kâmburâ amâ lama hilip yeŋgum kâmbu mem ariwerâm togomai. Dâ nâmâ lamalupne heroŋe maroŋe manbaigât hânân geân. Heroŋe maroŋe getek bo. Heroŋe maroŋe humo nâŋgâm manbaigât geân. \s1 Yesu damun âlepŋe. \p \v 11 Nâmâ lama damunyeŋe âlepŋe aregât lamalupne dâm nuguŋet dâm kindere nugumbiâ mombian aregât hamep bo akman. \v 12 Dâ damun yânŋe âigât hâugâlâk nâŋgâm âmâ lama amboyeŋe bo manmapŋe dua metŋe togombo ekmâ hamewakmâ lama hepunyekmâ arimap. Arimbo âmâ dua metŋe arekŋe lama yiŋgim itiŋ gulam akyeŋgimbo awam akmâ arimai. \v 13 Amâ damun yânŋe puligâlâkgât âi memap aregât lama damunyeŋe bo manmap aregât lama hepuyekmâ pirâm arimap. \v 14-15 Akto Anutuŋe nâŋgâ niŋdo nâkâ nâŋgâ aŋman dop hainâk lamalupne nâŋgâ yeŋgire nâŋgâ niŋmâ metemai. Aregât lamalupne âlepŋân manbai dâm nuguŋet dâm kindere nugumbiâ mombian. Hain akbiangât nâŋe konok lama damunyeŋe mandân. \v 16 Akto nâŋgât lamalupne amâ kâmot siâ mandâi akto siân manbai are gai nâ kewuguyekmâ nune konokŋe damunyeŋe akbiangât nâŋgân. Aregât yeŋgondere denne nâŋgâm togom kâmot konok akbai. \v 17 Akto nâ lamalupne yeŋgât akmâ manmanne hepunmâ mom âmâ lâuwâŋe manbian. Aregât Apone konok nâŋgâ niŋmap. \v 18 Ewenande mombiangât nâŋgâ niŋmâ lamagât âi niŋep aregât siâŋe ikiŋaet ukenŋe watmâ nuguwiapgât dâp bo talaŋmap. Bo dondâ. Siân nugumbiâ mombian amâ nunaet hanne watmâ maktere hain akbai. Akto lâuwâŋe membiangât hainâk nunaet hanne watmâ membiangât kârikŋe yeniŋdâp. Hain akbiangât Ewenande nâŋgâ niŋep.” dâep. \p \v 19 Yesuŋe den hain dâmbo ain kili arekŋe lâuwâŋe makmâ potalagi. \v 20 Potalakmâ bikŋe hin dâyi, “Sinduk baniara bâleŋande hutgombo biwi gulip akmap aregât bo nâŋgaŋne.” dâyi. \v 21 Dâ bikŋande amâ hin dâm makyeŋgiyi, “Sinduk baniara bâleŋe arekŋe luâk dewunyeŋe bok bokŋe heŋgem yeŋguwiapgât kârikŋe bo tatyeŋgiâp. Aregât Yesu amâ sinduk baniara bâleŋande bo tângombo kulem keiŋe keiŋe mem amâ den âlepŋe maknengimap.” dâyi. \s1 Yuda luâkŋe Yesugât hâkâŋ agi. \p \v 22 Akto hamiŋân âmâ Yuda yeŋgât sumbe emetŋe meyi aregât hombaŋ miawagep. \v 23 Akto bâlâpŋe sopŋe miawagep ain Yesu Sumbe emetŋe aregât hâŋgi siâ kotŋe Salomo ain âgâep. \v 24 Ain âgâmbo Yuda yeŋgât humomolupyeŋe arekŋe ândeaŋmâ kinmâ hin aikoyi, “Gâ wangât keige heambukmenâ han lâuwâ akten? Gâmâ Anutuŋe huŋgun aŋdo gewiap dâmaen amâ gâ me? Keige maknengimenâ nâŋgâm heŋgemgone.” dâyi. \v 25 Dâmbiâ hin dâm makyeŋgiep, “Nâ emelâk dondâ makyeŋgire bo nâŋgâm heŋgemgomai. Apogât laugât âi meman arekŋe makmâ miawak nekmap. \v 26 Dâ ye amâ lamalupne bo akmâ manmaigât denŋe bo nâŋgâm heŋgemgomai. \v 27 Akto nâŋe lamalupne nâŋgâm meteyekman are yeŋgondere denne nâŋgâm watnekmai. \v 28 Watnekmai are âmâ wâtŋe akyeŋgire manman kepian manmâ âgâwai. Akto bo hilip agum dondâŋe manmâ âgâwai. Akto siâŋe nâŋgât kârikŋenânba mem hâre yekbiapgât kârikŋe bo talaŋdâp. \v 29 Akto Ewenande lamalupne are niŋdo meyekmâ mandân. Ewene âmâ siâ me siâ hârok ewangiyekmap aregât siâŋe Ewenaet kârikŋânba mem bâli yekbiapgât dop bo tatâp. \v 30 Akto nâ Ewene net amâ dop konok.” dâep. \v 31 Yesuŋe hain dâmbo Yuda luâk kili arekŋe nâŋgâmbiâ bâliep aregât kât pitim komberâm agi. \v 32 Hain akbiâ Yesuŋe hin dâm makyeŋgiep, “Apone âigât kârikŋe niŋdo âi âlepŋe keiŋe keiŋe mendere egi aregât wan bâleŋe aktere ekbiâ bâliepgât kâtŋe nuguwerâm aktâi?” dâep. \v 33 Hain dâmbo hin dâyi, “Âi âlepŋe memat aregât bo guguweren. Dâ gâ luâk manmatŋe Anutu ewangiwerâm sârekomat are nâŋgâm Anutugât kotŋe bâliwopgât guguweren.” dâyi. \v 34 Hain magaŋbiâ hin dâep, “Woe, Anutuŋe makto Dawidiŋe luâk kembu yeŋgât hin kulemgoep, “Ye amâ hângât kembulupyeŋe.” dâm kulemgoep. \v 35 Anutugât den kulemŋe amâ hilip agu agugât dop bo. Aregât Anutuŋe den makmâ miawakyeŋgim malep yâk âmâ kembulupyeŋe dâep. \v 36 Aregât nâ Ewenande den dâtânerâm makmâ huŋgun niŋdo geân nâŋe nâ Anutugât nanŋe mandân dâre yeŋe wangât gâŋe Anutu ewangiwerâm sârekom maktât dâm makniŋdâi? Amâ makbiâ bâliâp. \v 37 Âi meman are ekbiâ Ewenaet dop bo manman dâine denne hâkâŋ akbiâ ârândâŋ akbop. \v 38 Gârâmâ âi meman are ekmâ imâ Anutugât âi hainare dâmai âmâ âlepŋe nâŋgâniŋbei. Nâŋgâniŋbiâ âmâ benŋe Anutuŋe biwiŋân kat nekmap akto nâŋe biwinân katman are gai nâŋgâm metewai.” dâep. \v 39 Hain dâmbo nâŋgâmbiâ bâlimbo hikowerâm akmâ mem mesokbiâ hut yeŋânba yoŋâk gem ariep. \p \v 40 Akto arewa Yesuŋe Yodaŋ tu hâtikoep. Hâtikom hâŋgeiŋe Yohaneŋe keiŋe katmâ tu puli yekmâ malewân ain ari malep. \v 41 Ain mando luâk âmbâle dondâŋe yâkgâlân togom hin magaŋgi goaŋgi agi, “Yohaneŋe âmâ kulem meme imâ bo miep. Dâ Yohaneŋe Yesugât den magep amâ bunŋe akmâ metiep.” dâyi. \v 42 Hain dâm are yeŋgâlân gâtŋe dondâŋe Yesu nâŋgaŋmâ biwiyeŋe Yesugâlân kali. \c 11 \s1 Lasaro moep. \p \v 1 Betania kepian luâk siâ kotŋe Lasaro are kundat dondâ yiep. Akto Mata gariŋâi Maria lâuwâ amâ kepia ain gâtŋeâk. \v 2 Maria arekŋe Yesu tu higenŋe âlepŋe puliaŋmâ dumutŋande keiŋe puliaŋdo kamiliep yâkgât emiŋe Lasaro are kundat dondâ yiep. \v 3 Akto mamaŋâi Yesugât den makmâ katbela ariep, “Humo gâ nâŋgâ. Galage kundat dondâ akmâ yendâp.” dâmbela \v 4 Yesuŋe pat are nâŋgâm hin dâep, “Lasaro âmâ kundat akmâ yem âmâ momo kârikŋe bo mombiap. Nâ Anutugât nanŋe nâ kulem mendere kotne akto Anutugât kotŋe mem agatbaigât kundat are miawaktâp.” dâep. \p \v 5 Akto Yesuŋe Mata akto gariŋe Maria akto Lasaro are yeŋgât okotŋe dondâ nâŋgâep. \v 6 Yesuŋe kundat aregât pat nâŋgâm hilâm lâuwâ bo akto \v 7 hoŋ bawalupŋe hin makyeŋgiep, “Gambiâ Yudaia hânân purik katmâ arine.” dâmbo \v 8 hoŋ bawalupŋe hin dâm magaŋi, “Humo, nengât humomolupnenŋande âgâlânâk kâtŋe guguwerâm agi aregât wangât ariwerât?” dâmbiâ \v 9 hin makyeŋgiep, “Âi meme sop amâ 12 awa yendâp aregât âi meme sopŋân siâ yâk hân iregât pagaleŋân arimbo wanŋe me wanŋe bo ewuwiap. \v 10 Dâ hândâkŋân siâ pagaleŋe kulâgâtmâ arimbo âmâ wan me wan arekŋe ewum hioŋbiap.” dâep \v 11 Hain dâm âmâ den hin dâm dewatiep, “Dâ galanenŋe Lasaro asiŋ yendâp. Nâ arim goaŋberân.” dâep. \v 12-13 Hain dâm Yesuŋe Lasaro moepgât den ginŋeâk makyeŋgimbo âmâ yân asiŋgât maktâp dâm bo nâŋgâm heŋgemgoyi aregât hin dâm magaŋi, “Humonenŋe, asiŋ yem amâ âlepŋe akbiap.” dâyi. \v 14 Hain dâmbiâ Yesuŋe makmâ miawakmâ hin makyeŋgiep, “Lasaro moep. \v 15 Nâ ain manmâ galane heŋgemgoân dâine gain gain kulem humo ekmâ biwiyeŋe nâŋgâlânâk katmâ manbâi? Dâ yeŋe kulem humo ekmâ keine nâŋgâm heŋgemgowaigât bo ari heŋgemgoân aregât kambiamne heroŋe aktâp. Gârâmâ moepgât arine.” dâep. \v 16 Hain dâmbo Toma kotŋe siâ Didimo yâkŋe hin dâm makyeŋgiep, “Nen mombaengât bo hamep akmaen aregât nen yâk olop arine.” dâep. \s1 Yesu yâk amâ kârikŋe akto manmangât Amboŋe. \p \v 17 Lasaro sumân hilâm imbât yendo Yesuŋe arim miawagep. \v 18 Betania amâ Yerusalem kepia ginŋân ewumâk talep. \v 19 Arewa Yuda luâk dondâŋe arim Maria akto Mata emiyetŋe moepgât âi girâp akberâm ariyi. \v 20 Akto Mata Yesu dâwân togom mandâp dâmbiâ nâŋgâm gariŋe emelan tato are hepunmâ dâwân arim peniaŋep. \v 21 Peniaŋmâ hin magaŋep, “Humo gâ in malen dâine emine bo mombop. \v 22 Akto hinŋeâk gâŋgât gai nâŋgâm wan me wangât Anutu ulilaŋmenâ dowâk nâŋgâ giŋberâp.” dâep. \v 23 Akto Yesuŋe hin magaŋep, “Emige golâ akmâ agatberâp.” dâmbo \v 24 Mataŋe hin magaŋep, “Manmâ hâmbâi sop humoân golâ akmâ agatbiap amâ nâŋgân.” dâep. \v 25 Hain dâmbo hin magaŋep, “Golâ akmâ manbaigât Amboŋe amâ nâ. Aregât niŋemaŋe nâ nâŋgâ niŋbai âmâ manmâ mom amâ âlepŋe lâuwâŋe golâ akmâ manmâ âgâwai. \v 26 Dâ luâk siâ golâ manmâ nâŋgâniŋbiapŋe amâ momo bâlâk manmâ kârikŋe manmâ âgâwiap. Gâ den are nâŋgâm heŋgemgoât me?” dâm aikoep. \v 27 Aikombo hin magaŋep, “Humone maktât are amâ nâŋgâm heŋgemgoân. Akto areâk bo. Anutuŋe nanŋe huŋgunaŋdo gewiap dâm lâmgom gamaen amâ gâ.” dâep. \v 28 Hain dâm âmâ pârigim ari gariŋe Maria are konmâ yoŋâk hin magaŋep, “Ewenenŋe dâwân togom gâ gogondâp.” dâep. \v 29 Akto Mariaŋe nâŋgâm areâk agatmâ Yesugâlai ariep. \v 30 Ariwerâmbo âmâ Yesu indâgen kepia ginŋân Mata den magaŋep ainâk kilep. \v 31 Gârâmâ Maria dowâk agatmâ arimbo Yuda luâk âmbâle Maria biwiŋe sândugeâkgât âi mem emelan tali arekŋe sumângen indewerâm ariâp dâm hamiŋân ariyi. \v 32 Dâ Mariaŋe arim peniaŋmâ ekmâ Yesugât keiŋân kâŋgom yem hin magaŋep, “Humo, gâ in malen dâine amâ emine bo mombop.” dâep. \v 33 Hain dâm indembo Yuda luâk âmbâle olop togoyi are olowâk indeyi. Indembiâ yekmâ Yesu kambiamŋe bâliep. \v 34 Hain akmâ aiyeŋguep, “Yâgâten hangoyi.” dâmbo hin dâyi, “Humo, togom ek.” dâyi. \v 35 Hain dâmbiâ Yesuŋe indiep. \v 36 Akto kili arekŋe ekmâ hin dâyi, “Ekŋet. Nâŋgâ nâŋgâŋe amâ yâkgât dondâ nâŋgâmap.” dâyi. \v 37 Dâ bikŋande hin dâyi, “Dewunŋe bok bokŋe siâ makto dewunŋe hulaŋ agep aregât âlepŋe Lasaro heŋgemgombo dâine golâ akbop.” dâyi. \s1 Yesuŋe Lasaro kondo golâ agep. \p \v 38 Akto Yesuŋe kambiamŋe bâlimbo sumângen ariep. Lasaro hâkŋe amâ kât dâpŋângen yiep. Dâ hâŋgi amâ kât humo siâŋe hâkokombiâ ge tigiep. \v 39 Aregât Yesuŋe hin dâep, “Kât hâkokoŋet.” dâmbo Lasarogât mamaŋe Mataŋe hin dâep, “Humo, hilâm imbât yiepgât higenŋe aktâp.” dâep. \v 40 Hain dâmbo hin magaŋep, “Den makgiŋdere a bo nâŋgât. Hin. Gâ nâŋgâniŋmenâ Anutu kârikŋaet kulem miawakto ekberât.” dâep. \v 41 Akto kât hâkokombiâ Yesuŋe dewunŋe egon panmâ hin ulilaŋep, “Apo, gâ ulit giŋdere nâŋgât aregât mepaige akgiŋdân. \v 42 Akto ulit giŋdere ainâk dowâk nâŋgâmat aregât nâŋgâre âlepŋe aktâp. Dâ nâ luâk âmbâle yân yu kinmâ ariâi irekŋe gâŋe huŋgun niŋmenâ geân aregât biwiyeŋande nâŋgâm heŋgemgoŋetgât hain makgiŋdân.” dâep. \v 43 Hain dâm kârikŋeâk konmâ, “Lasaro agatmâ gut.” dâmbo \v 44 momoŋe arekŋe agatmâ gulep. Keiŋe bâtŋe sâŋgum duwatmâ dâgâm menduguyi akto enem dewunŋe sâŋgumŋe katipkoyi aregât Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Sâŋgum gagaim panbiâ ariâk.” dâep. \s1 Yesu kone dâm den hikoyi. \p \v 45 Akto Yuda luâk dondâ Mariagâlân togoyi are yeŋgâlân gâtŋe dondâŋe Yesuŋe kulem mendo keiŋe ekmâ nâŋgâyi. \v 46 Dâ bikŋande âmâ Yesuŋe kulem mendo egi aregât Parisaio yeŋgâlân arim wan me wan agep aregât den pat makyeŋgiyi. \v 47 Akto sumbe kat kat yeŋgât luâk humomolupyeŋe akto Parisaio luâk arekŋe nâŋgâm humomo oloŋ yekmâ hin makyeŋgiyi, “Luâk are kulem dondâ memapgât wanân gain gain agaŋbaen? \v 48 Nen ekmâ hansumbu akmâ mandenŋe âmâ luâk âmbâle dondâŋe yâkgâlân dewati metembiâ âmâ Roma luâkŋe gasa aknengim hân me sumbe emetŋe me wan me wan hârok hilipkom nengim watnenekbâi.” dâyi. \v 49 Akto yâk yeŋgât galayeŋe siâ kotŋe Kaipa hombaŋ ain sumbe kat kat yeŋgât humo malep arekŋe hin dâep, “Ye han nâŋgâ nâŋgâyeŋe bâlâk mandâi. \v 50 Aregât hin makyeŋgire nâŋgâm akberâi. Nen hârok bâlim metewâengât luâk konok arekŋe dumnenŋân kinmâ moâkgât nâŋgâm heŋgemgone.” dâep. \v 51 Den are ikiŋe nâŋgâ nâŋgâŋaet bo magep. Yâk âmâ hombaŋ sop ain sumbe kat katgât humo malep aregât den are bunŋe miawakbiapgât magep. Yesu amâ bunŋe dondâ luâk yeŋgât akmâ moâkgât makmâ hâreaŋi. Dâ keiŋe âmâ bo nâŋgâep hain. \v 52 Hain akto Yuda luâk âmbâle yâkgâlâk bo. Anutuŋe ikiŋe dâtâŋe hânŋe hânŋe hârok manmâ arimai hârok mendugu yekmâ kâmot konok akmâ manŋet dâm agaŋdo sumbe kat kat luâk Kaipa are hain makmâ hâreaŋep. \v 53 Akto Kaipaŋe hain dâep ainba Yesu komberâm den âi keiŋe kali. \v 54 Aregât Yesuŋe Yuda luâk yeŋgâlân lâuwâŋe bo miawakmâ malep. Gârâmâ kepia siâ hân kamitŋe aregât ginŋân talep kotŋe Epraim ain hoŋ bawalupŋe meyekto ari mali. \p \v 55 Akto aregât hamiŋân hombaŋ kotŋe Pasowa are tâlâgumbo kepia ginŋe ginŋe ainba luâk âmbâle dondâŋe Yerusalem kepia ain hombaŋ miawakbiapgât aregât Anutugât emetŋân kinbiâ huraguâkgât âgâyi. \v 56 Âgâm sumbe emetŋân kinmâ Yesugât kulâgâtmâ hin dâm magaŋgi goaŋgi agi, “Ye gain gain nâŋgâi? Yesu hombaŋgât in togowerâp me bo?” dâyi. \v 57 Akto Sumbe kat kat humomolupyeŋe akto Parisaio luâkŋe âmâ den kârikŋe hin dâyi, “Yesu togom mando âmâ siâŋe ekmâ togom maknengimbo kala busi kâlegen katbaen.” dâyi. \c 12 \s1 Mariaŋe Yesu keiŋe puliep. \p \v 1 Akto hombaŋ kotŋe Pasowa akto hilâm 6 irawot akberâmbo ainâk Yesuŋe Betania kepian togoep. Akto Betania kepia amâ Lasaro moep ain Yesuŋe magaŋdo agatmâ golâ malep yâkgât kepia. \v 2 Yesuŋe ain togombo ainâk Lasaroma Yesu togoâp aregât heroŋe maroŋe aknerâm sot oyi. Yesu akto Lasaro olop tatbiâ Mata Lasarogât mamaŋe yâkŋe sot mem gutmâ yeŋgimbo neyi. \v 3 Nembiâ ainâk Maria Lasarogât mamaŋe siâŋe umbâ konok tu higenŋe siâ âlepŋe puliŋe humo arekŋe Yesugât keiŋân kâiep. Akto dumutŋande pulimbo kamiliep akto higenŋe arekŋe emet kâleŋe ârândâŋ akto hârok nâŋgâyi. \v 4 Akto yâkgâlân gâtŋe siâ Yudasi Karioto kepian gâtŋe luâk arekŋe hâmbâi Yesugât gasa kewugu yekto Yesu meyi yâkŋe hin magep, \v 5 “Woe, âmbâle ire wangât hain aktâp nâŋgâre bo huraguâp. Dâ tu higenŋe ire luâk yeŋgienŋe hâukombiâ dâine nenŋe puli dondâ mem luâk âmbâle umburuk yeŋgiwâen ina.” dâep. \v 6 Akto yâk amâ luâk umburuk yeŋgât nâŋgâm bo magep. Yâk âmâ puli damunŋe akmâ puli bikŋe kâmbu meminep aregât puligât dondâ nâŋgâm magep. \v 7-8 Hain dâmbo Yesuŋe hin dâm magaŋep, “Âmbâle iregât nâŋgâmbiâ bo bâliâk. Luâk âmbâle umburuk ire âmâ ye olop sop kâlep tatmâ âgâwai are tân yeŋguwerâm akbai amâ âlepŋe tân yeŋguwaigât sop tatbiap. Dâ nâmâ ye olop sop kâlep bo manbian aregât luâk âmbâle bikŋande tân nuguwerâm akberâi are âmâ sop bo akbopgât hinŋe dowâk tân nuguâkgât nâŋgân. Aregât âmbâle ire han nuguwaigât tu ire puli niŋdâp.” dâep. \p \v 9 Akto Yuda kâmolân gâtŋe dondâ Yesu ain talep are nâŋgâm ekberâm yâkgâlân togoyi. Akto emelâk Yesuŋe makto Lasaro moep arekŋe sumânba agatmâ golâ malep akai ekberâm togoyi. \v 10-11 Lasaro golâk agep are togom ekmâ nâŋgâmbiâ humo akto biwiyeŋe Yesugâlân kali. Hain akbâigât sumbe kat kat humomolupyeŋande luâk âmbâle hârok hepun nenektâi dâm aregât Yesu akto Lasaro lâuwâ lâuwâ bugâŋe yetkuenŋe moet dâm aregât den âi meyi. \s1 Yesuŋe Yerusalem kepia âgâm ariep. \p \v 12 Akto agatmâŋân luâk âmbâle dondâ hombaŋ aregât Yerusalem kepian togoyi arekŋe Yesu Yerusalem togom âgâwerâm agep pat are nâŋgâyi. \v 13 Akto Yesu dâwân peniaŋberâm matuk esenŋe mem dâwân arim hin dâm koli, “Luâk ire Humonenŋande huŋgun aŋdo giep. Akto nen Israe gâtŋe damun nenŋe togoâpgât aregât heroŋe akne.” dâm koli. \v 14 Akto Yesuŋe doŋgi nanŋe siâ mem miawakmâ kakŋân tatmâ mem mâŋgimbo Yerusalem dâwân togoep. Amâ Anutugât Propete siâŋe hin kulemgoep, \li1 \v 15 “Sioŋ ambolupŋe hin makyeŋgire nâŋgâŋet. Yeŋgât Humoyeŋe togowiap yâkŋe doŋgi nanŋe kakŋân togombo ekbai aregât hamep bo akŋet.” dâm kulemgoep. \p Den are bunŋe akto Yesuŋe doŋgi nanŋe siâ kakŋân tato Yerusalem âgâep. \v 16 Akto sop ain hoŋ bawalupŋe âmâ Yesuŋe siâ siâ miep aregât keiŋe bo nâŋgâm heŋgemgoyi. Dâ hamiŋân Yesu himbimân âgâmbo ainâk nâŋgâ nâŋgâyeŋe hulaŋ akto kulem esenŋe tâmbâŋân Yesuŋe wan me wan akbiapgât kulemgoyi are hârok nâŋgâm meteyi. Akto ainâk luâk âmbâleŋe wan agaŋbaigât kulem esenŋân tatâp are bunŋe akto sop ain âmâ aregât keiŋe boâk nâŋgâm heŋgemgoyi. \v 17 Akto luâk âmbâle undup Yesu olop togoyi arekŋe Yesuŋe Lasaro konmâ goaŋdo momoŋânba agalep are egi aregât pat ain kili are makyeŋgiyi. \v 18 Hain dâm makyeŋgimbiâ ainâk kâmot humo arekŋe Yesuŋe kulem miep are dâwân peniaŋne dâm ariyi. \v 19 Ari peniaŋbiâ aregât Parisaio ain kili arekŋe hin magaŋgi goaŋgi akmâ dâyi, “Woe, luâk âmbâle dondâ Yesugâlân dewatiwerâm aktâi aregât gain gain aktenŋe Yesu hepunŋet aregât dâp bo tatâp.” dâyi. \s1 Girik luâkŋe Yesu ekberâm togoyi. \p \v 20 Akto sop ain luâk âmbâle dondâ hombaŋ kotŋe Pasowa are tatmâ Anutugât kotŋe mem agatne dâm aregât Yerusalem togom mali. Are yeŋgâlân gâtŋe bikŋe amâ Girik luâk âmbâle. \v 21 Akto Girik luâk irekŋe âmâ Pilipo Besaida kepia Galilaia hânân talep aregen gâtŋe yâkgâlân togom aikom hin dâm magaŋi, “Gala, nen Yesu ekberâm togoen.” dâyi. \v 22 Akto Pilipoŋe gain gain aknerâm galaŋe Anderea magaŋep. Magaŋdo nâŋgâmbo lâuwâ lâuwâ Yesugâlân arim magaŋiat. \v 23 Magaŋbela nâŋgâm den hâuŋe hin magep, “Bâin. Luâk akmâ geân nâ luâk âmbâle dondâŋe nekmâ kotne mem agatbai aregât sopŋe ewumâk aktâp. \v 24 Den umatŋe ire makyeŋgire nâŋgâŋet. Seŋgo koaŋe hânân bo gem âmâ yân yembiap. Dâ hânân gewiap amâ hambum pâtkom bunŋe dondâ yembiap. \v 25 Akto luâk âmbâle bikŋe are manmanyeŋe aregâlâk nâŋgâwai âmâ wan me wan arekŋe bâliyeŋgiwiap. Dâ luâk âmbâle bikŋe hâkyeŋe me wan me wan yeŋaet bo nâŋgâmai arekŋe âmâ hâmbâi manman kârikŋân manmâ âgâwai. \v 26 Yeŋgâlân gâtŋande nâ tân nuguwerâm akmâ âmâ âlepŋe nâŋgâlân togombiâ nâ olop manbaen. Akto nâŋe manbian ain hoŋ bawalupne arekai ain manbai. Akto niŋemaŋe tân nuguwai amâ Ewene Anutu arekŋe memeŋe akyeŋgimbo manman âlepŋân manbai.” dâep. \p \v 27 Akto Yesuŋe Anutu hin dâm magaŋep, “Woe, kambiamne umatŋe dondâ akto aregât gain gain akbe? Apo, uŋak siâ siâ nâŋgâlân togowerâp aregât makmenâ bo agâk gârâmâ hain bo ak. Nâ iregât sop miawagâk dâm togom manmâ gan. \v 28 Aregât Apo gâ makmenâ kot patgaet kulem agat agatŋe miawakto luâk âmbâle dondâ ekmâ kotge mem agatbai.” dâep. Hain dâmbo ainâk den siâ himbimânba hin giep, “Nâ emelâk kot patnaet maktere miawaktâp. Akmâ kulem agat agatne areâk maktere miawakmâ âgâwiap.” dâep. \v 29 Akto kâmot kili arekŋe nâŋgâm bikŋande hin dâyi, “Himbim kururuŋdâp.” dâyi. Dâ bikŋande âmâ hin dâyi, “Aŋelo siâŋe den magaŋdâp.” dâyi. \v 30 Hain dâmbiâ Yesuŋe hin dâep, “Den amâ nâ nune tân nuguwerâpgât bo miawaktâp. Yeŋgât akmâ miawaktâp. \v 31 Uŋak âmâ Anutuŋe hân iregât luâk âmbâle potat yekberâp. Akto Anutuŋe hân iregât Amboŋe hâkokombo yeukŋe akbiapgât sop irawot akbiap. \v 32 Luâk bikŋande nâ lâwinân hokat nekmâ mem agatbiâ âmâ ainâk luâk âmbâle hânŋe hânŋe manmai are bikŋe oloŋyektere nâŋgâlân togowai.” dâep. \v 33 Yesuŋe hain magep amâ ikiŋe mombiapgât dopŋe katmâ makmâ makyeŋgiep. \v 34 Hain makto aregât luâk âmbâle ain kili arekŋe den are nâŋgâmbiâ bâlimbo hin dâm magaŋi, “Woe, hain bo. Nen Mosegât denân oyaŋmâ hin nâŋgâmaen. Anutuŋe huŋgun aŋdo gewiap yâkŋe âmâ bo mombiap. Akto manman kârikŋân manmâ âgâwiap. Akto gâ hin dâmat, “Luâk akmâ geân.” dâmat aregât gain gain, “Lâwinân hokat nekbiâ mombian.” dât? Aregât niŋande luâk akmâ giep?” dâyi. \v 35 Hain dâmbiâ Yesuŋe hin dâm makyeŋgiep, “Sop tâlâwâk Anutugât pagaleŋe erâm âgâwerâp. Hâmbâi yâk hân iregât pagaleŋe hinare yeŋgâlânba agatmâ ariwiap aregât hândâkŋe katip yeŋguwopgât ye pagaleŋânâk bam gutŋet. Akto siâŋe hândâkŋân bam gutmap arekŋe yâgâten ariwiap amâ bo nâŋgâp. \v 36 Aregât uŋak âmâ ye pagaleŋânâk tatâiânâk hainâgâk pagaleŋaet nâŋgaŋbei. Yâk pagaleŋe hinare aregât pagaleŋân manberâmbiâ âmâ âlepŋe manman kârikŋân kat yekto pagaleŋân manmâ âgâwai.” dâep. Yesuŋe den ire makmâ metem âmâ hepun yekmâ gem heambugep. \s1 Yuda luâkŋe Yesugât nâŋgâmbiâ giep. \p \v 37 Akto emelâk Yesuŋe kulem hârok mendo egi amâ yâkgât keiŋe bo nâŋgaŋi. \v 38 Haingât Propete Yesaiaŋe hin kulemgoep, \li1 “Humo, Propetelupge nenŋe âmâ arim gâŋgât den pat are arim makyeŋgienŋe luâk hârokŋe nâŋgâm hiaŋgim dâm bo nâŋgânengimai. Akto Kembugât bât are niŋaelân miawakmap?” dâm kulemgoep. \p \v 39 Den are bunŋe akto luâk âmbâle dondâŋe Yesugât hâkâŋ akmâ yâkgât keiŋe bo nâŋgâm heŋgemgoyi. Akto Yesaiaŋe den siâ hin kulemgoep, \li1 \v 40 “Anutuŋe dewunyeŋe mem bukom hanyeŋe gisapkoep. Amâ luâk âmbâle dewunyeŋande siâ me siâ ekmâ nâŋgâwâigât, akto hanyeŋân nâŋgâm kotgâwâigât, akto hanyeŋe purikatbiâ heŋgemyeŋguwomgât Anutuŋe hain dâm akyeŋgiep.” \p \v 41 Akto Yesaiaŋe Yesugât keiŋe pagaleŋe hârok nâŋgâm metem âmâ aregât hain kulemgoep. \v 42 Dâ luâk âmbâle kotdâ bikŋe akto luâk âmbâle yânŋe bikŋe Yesugât keiŋe nâŋgâyi. Amâ Parisaio luâkŋe hin dâyi, “Luâk âmbâle bikŋande Yesu amâ Humonenŋe dâwai are den emetŋânba akto kepia yeŋânba wat yektenŋe hâkŋângen manbai.” dâyi. Aregât Parisaioŋe wat nenekbâi dâm aregât Yesugât keiŋe bo makmâ miawagi. \v 43 Akto luâk âmbâle arekŋe Anutuŋe kotnenŋe mem agalâk dâm aregât ukenŋe bo nâŋgâmai. Dâ luâkŋeak kotnenŋe mem agatŋet dâm aregât ukenŋe nâŋgâmai. Hain akmâ Yesugât keiŋe bo makmâ miawagi. \s1 Yesugât denŋande luâk âmbâle potatyekmap. \p \v 44 Akto Yesuŋe konmâ hin dâep, “Luâk âmbâle bikŋe nâŋgât nâŋgâi amâ nâŋgâlâk bo nâŋgâmai amâ Ewene huŋgun niŋdo togoân yâk hainâk nâŋgaŋdâi. \v 45 Akto nâ nekmapŋe huŋgunniŋep yâk olowâk ekbiap. \v 46 Nâmâ hân iren pagaleŋe hainare togoân amâ luâk âmbâle biwiyeŋe nâŋgâlân katbai âmâ hândâkŋân bo manbai. \v 47 Dâ luâk âmbâle bikŋe nâŋgât den nâŋgâm bo lokowai âmâ nâ hinŋe den âiân bo katyekberân. Nâmâ hânân luâk âmbâle ire potatyekbiangât bo togoân. Bo. Nâ luâk âmbâle heŋgem yeŋgum meyekberâm geân. \v 48 Akto luâk âmbâleŋe haminiŋmâ nâŋgât den bo nâŋgâwai are amâ nâŋgât den arekŋe sop bâiŋân potatyekbiap. \v 49 Nâmâ den ire âmâ nune nâŋgâ nâŋgânân bo makmâ gan. Apo huŋgun niŋdo geân arekŋe nâ wan makman aregât âmâ makmâ hekat niŋep. \v 50 Aregât keiŋe amâ hin. Ewenande manman kârikŋaet keiŋe hekat yeŋgiwen dâm makniŋep areâk lokom Aponande makniŋewâk makman.” Yesuŋe hain dâep. \c 13 \s1 Yesuŋe hoŋ bawalupŋe yeŋgât keiyeŋe puliep. \p \v 1 Akto hombaŋ kotŋe Pasowa are boâk miawakto Yesu hân ire hepunmâ Eweŋalae ariwiapgât sop miawakto nâŋgâep. Hain nâŋgâm âmâ ikiŋaet kâmot yeŋgât okotŋe dondâ nâŋgâep. Akto hainâk hainâk okotŋe dondâ nâŋgâm âgâwiap. \v 2 Akto eŋgaiŋe sot nem tatbiâ emelâk Hiaŋgi Amboŋande Yudasi Karioto gâtŋe luâk siâ Simoŋgât nanŋe yâk Yesugât gasa hekat yeŋgiâkgât hâwâlep. \v 3 Hâwâto lauŋe lokowerâmbo ainâk Yesuŋe Eweŋande siâ me siâ emelâk waŋep are nâŋgâep. Akto Anutuŋe huŋgun aŋdo gem manmâ benŋe purik katmâ Anutugâlai âgâwiap are gai nâŋgâep. \v 4 Haingât sot hepunmâ agatmâ sâŋgum kakŋân luguagep are oloŋmâ pando gembo puliak puliak pâŋân dâgâep. \v 5 Hain akmâ kondo humoân tu kâim keiŋe katmâ Aposololupŋe yeŋgât keiyeŋe tu pulim âmâ pâŋân dâgâep arekŋe keiyeŋe pulimbo kamiliep. \v 6 Hain akmâ bam bam Petoro gâlân togoep. Akto Petoroŋe Yesuŋe wan akyeŋgiep aregât nâŋgâmbo umatŋe akto hin magaŋep, “Humo, nâŋgât keine bo puli. Hepun.” dâep. \v 7 Akto Yesuŋe hin dâep, “Siâ siâ nâŋe uŋak aktân amâ gâŋe bo nâŋgât. Gârâmâ hâmbâi âmâ aregât keiŋe nâŋgâwiat.” dâep. \v 8 Dâmbo magaŋep, “Gâ keine bo puliwerât. Bo dondâ.” dâmbo hin magaŋep, “Dâ nâŋe bo puli gekberân âmâ gâ nâŋgâlân gâtŋe bo akberât.” dâep. \v 9 Dâmbo magaŋep, “Humo, aregât nâŋgât hâkne hârok kautne bâtne me wan me wan puliniŋ.” dâep. \v 10 Dâmbo dâep, “Luâk siâŋe hâkŋe hârok puliep yâk âmâ lâuwâŋe bo puliakbiap yâk âmâ keiŋeâk puliwiap aregât ye emelâk ye puliyektere biwiyeŋe salek aktâp. Dâ ye hârok bo.” dâep. \v 11 Amâ Yesuŋe Yudasiŋe gasalupne makyeŋgimbo menekberâi nâŋgâm ye hârok bo dâep. \p \v 12 Emelâk keiyeŋe pulim metem âmâ benŋe sâŋgum kâlep are lâuwâŋe mem luguakmâ tatmâ hin makyeŋgiep, “Nâ siâ siâ yu akyeŋgiân aregât keiŋe a nâŋgâi mon? \v 13 Yeŋe hin nogonmai, “Humonenŋe akto Tiksa.” dâmai amâ âlepŋe makmai. Nâmâ Humoyeŋe akto tiksayeŋe akman. \v 14 Akto nâ Humoyeŋe akto tiksayeŋe nâŋe keiyeŋe puliân aregât hainâk galalupyeŋe keiyeŋe puliwei. \v 15 Nâŋe agak meme âlepŋe hekat yeŋgiân gârâmâ yekâ hainâk agak meme âlepŋe hekat yeŋgim hainâk akbei. \v 16 Nâ den bundâk makyeŋgire nâŋgâŋet. Âi luâk amâ damunŋe bo ewangimap. Akto luâk siâŋe luâk huŋgun aŋmap are bo ewangimap. \v 17 Akto ye aregât nâŋgâi amâ siâ me siâ ire akbei. Akto hain akbai âmâ Anutuŋe meme akyeŋgimbo heroŋe humo akbai. \v 18 Nâmâ ye hârok yeŋgât bo maktân. Nâŋe nâŋgât kâmot hârok oloŋ yektere nâŋgâlân togoyi ye nâŋgâyekman. Dâ yeŋgâlân gâtŋe konok âmâ heroŋe bo akbiap. Amâ Anutuŋe makto siâŋe hin kulemgoep, “Nâŋgât gala nâ olop sot nendâp ire âmâ gasane akmâ bâleŋe akniŋbiap.” kulemgoep den are bunŋe akto yeŋgâlân gâtŋe siâ nâŋgât kâmolân gâtŋe bo akbiap. \v 19 Nâ ya maktân amâ boâk miawaktâp. Haingât hâmbâi ire miawakberâp âmâ âlepŋe yeŋe nâŋgât hin nâŋgâwai, nâmâ yâk, hain nâŋgâwai. \v 20 Den bunŋe hin makyeŋgire nâŋgâŋet. Luâk siâ nâŋgât âi meâkgât huŋgun aŋdere arimbo âmâ benŋe siâŋe tângowiap nâkai dop hainâk tân nuguwiap. Akto tân nuguwiapŋe Ewene huŋgun niŋep are dop hainâk tângowiap.” dâep. \s1 Yesuŋe gasa yeŋgât keiŋe magep. \p \v 21 Akto Yesuŋe hain dâm biwiŋe umatŋe agep aregât den hin dâep, “Woe, yeŋgât hutyeŋân gâtŋe siâŋe nâŋgât gasalupne hekat yeŋgimbo menekberâi.” dâep. \v 22 Hain dâmbo yeŋeak âmâ konok konok niŋe me niŋe dâm luâk yeŋeâk ai aguyi. Niŋaet magep amâ bo nâŋgâyi. \v 23 Akto Yesuŋe okotŋe dondâ nâŋgaŋmap are Yesugât ginŋânâk talep. \v 24 Haingât Petoroŋe yoŋâk bâtŋandeak konmâ hin dâm magaŋep, “Gâŋe aikomenâ nâŋgâne.” dâep. \v 25 Hain dâm magaŋdo Yesugât ginŋânâk talepgât are hin magaŋep, “Humo niŋaet maktât.” dâep. \v 26 Akto Yesuŋe den hâuŋe hin magaŋep, “Sot bikŋe ire tuân panmâ waŋdere ekberâi amâ luâk are konok.” dâep. Hain dâm sot tuân pando gembo mem oloŋmâ Simoŋ Karioto kepian gâtŋe malep yâkgât nanŋe kotŋe Yudasi are waŋep. \v 27 Yudasiŋe sot are mem nendo ainâk Hiaŋgi Amboŋande biwiŋân giep. Hain akto Yesuŋe magaŋep, “Wan me wan akberâm dowâk akben.” dâep. \v 28 Hain dâm magaŋep aregât keiŋe ain tali arekŋe bo nâŋgâyi. \v 29 Siânbaŋe amâ hin nâŋgâyi. Amâ Yudasiŋe puli itoŋe memap aregât Yesuŋe hombaŋ iregât siâ siâ hâukoâkgât magaŋdâp me siâ siâ luâk umburuk yeŋgiwiapgât magaŋdâp hain nâŋgâyi. \s1 Yesuŋe den kârikŋe aŋgâ makyeŋgiep. \p \v 30 Akto Yudasiŋe sot are mem nem âmâ dowâk gem hâkŋângen sopando emelâk emet dâgâep. \v 31 Yudasi arimbo âmâ ainâk Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Hinŋe Anutuŋe huŋgun niŋdo geân aregât keiŋe luâk âmbâle dondâŋe nâŋgâm kotne mem agatbai aregât dâp miawaktâp. Akto wan membian aregât akai Anutugât kotŋe mem agatbai. \v 32 Akto nâ wan akberân aregât Anutugât keiŋe miawakto ekmâ kotŋe mem agatbai amâ benŋe uŋak Anutu nâŋgât keine mem miawagân katberâp. \v 33 Hoŋ bawalupne, nâ ye olop sop pâŋ konok tatberen. Hâmbâi arire undâgât nekbiâ bo akberâp. Akto nâ ulikŋân Yuda humomolupyeŋe akto sumbe kat kat luâk akto Parisaio luâk hin makyeŋgiân. Nâ ariwian ain yeŋe bo ariwai. Akto benŋe hainâk hinŋe ye makyeŋgiân yâgâten ariwerân aregen ye bo ariwerâi. \v 34 Akto nâ den kârikŋe aŋgâ makyeŋgiân hin. Ye hanâk gala okot akmâ tân aguwei. Nâŋe ye okot âlep akmâ gala akyeŋgiân hainâk gala agaŋgiwei. \v 35 Hain agaŋgiwai âmâ luâk âmbâleŋe yekmâ hin dâwai, “Âo imâ Yesugât hoŋ bawalupŋe.” dâwai.” dâep. \v 36 Yesuŋe hain dâmbo Petoroŋe aikoep, “Humo gâ yâgâten ariwerât?” dâmbo Yesuŋe den hâuŋe hin magaŋep, “Nâŋe kepia uŋak ariwerân aregen amâ watnekmâ bo ariwerât. Dâ hâmbâi âmâ watnekmâ togom nekbiat.” dâep. \v 37 Hain dâmbo hin aikoep, “Humo, wangât gâ olop bo ariweretgât maktât. Amâ nâŋgâre bo huraguâp. Gasalupgande gugumbiâ âmâ tân gugure nugumbiâ mombian aregât ukenŋe nâŋgân.” dâep. \v 38 Hain dâmbo hin dâep, “Hain akberât me? Galane aregât den bunŋe hin makgiŋdere nâŋgâ. Gâŋe nâŋgâ yâk bo nâŋgâ aŋman dâm muneŋ akmenâ âmâ sop âlâwu akto gokorok ainâk indewerâp.” dâep. \c 14 \s1 Yesu amâ dâp bunŋaet akto den bunŋaet keiŋe akto manmangât keiŋe. \p \v 1 Yesuŋe hin dâm makyeŋgiep, “Kambiamyeŋe bo umatŋe agâk. Ye Anutugât nâŋgaŋmai aregât hainâk nâŋgât nâŋgâ niŋbei. \v 2 Ewenaet emet kepia amâ kom hâre hâreŋe dondâ. Dâ hain bo dâine aregât emelâk makyeŋgiwom. Nâ ariwerân imâ yeŋgât gewâk heŋgemgowian. \v 3 Akto gewâkyeŋe heŋgemgom metem âmâ benŋe purik katmâ togom kewugu yektere arim nâ olop ain manbaen. \v 4 Akto nâŋe kepia ain ariwerân aregât ye nâŋgâi. Akto ye ariwaigât dâp nâŋgâi.” dâep. \v 5 Hain dâmbo Tomaŋe hin aikoep, “Humo, gâ yâgâten ariwerât? Nen bo nâŋgâen aregât nen gain gain akmâ dâp aregât keiŋe nâŋgâweren?” dâmbo \v 6 Yesuŋe hin magaŋep, “Nâ nunak konok dâp bunŋe akto nâ nunak konok den bunŋaet keiŋe akto nâŋeak manmangât keiŋe. Aregât luâk âmbâle bikŋande Anutu nâŋgaŋberâm âmâ nâ nâŋgâ niŋmâ âmâ âlepŋe Anutu nâŋgaŋbai. Dâ haminiŋmâ âmâ Anutu bo nâŋgaŋbai. \v 7 Akto yeŋe ulikŋân nâ nekmâ nâŋgâniŋmai dâine Ewene hainâk ekmâ nâŋgaŋbâi. Uŋak nâ wan memberân aregât akmâ âmâ Anutugât keiŋe ekmâ nâŋgâm heŋgemgoâi.” dâep. \p \v 8 Hain dâmbo Pilipoŋe hin magaŋep, “Humo, Ewege are hekatnengimenâ ekmâ biwinenŋe sândugeâk.” dâep. \v 9 Dâmbo hin magaŋep, “Pilipo, nâ ye olop tatmâ mandenŋe sop kâlep bo agep aregât wangât boâk nâŋgât? Nâŋgâ niŋmat maine Apogât nâŋgâwât. Luâk siâ nâ nekmap amâ Apo ekmap aregât gain gain akmâ, “Ewege hekatnengi.” dât? \v 10 Akto nâmâ Apogâlân tatân akto Apo yâkŋe nâŋgâlân tatâp aregât net dop konok aktet aregât keiŋe bo nâŋgâm âmâ hain maktât. Akto den makyeŋgiman amâ nune nâŋgâ nâŋgânân gâtŋe bo. Apo nâŋgâlân tatmap arekŋe âiŋe ketugumbo yâkgât den makyeŋgiman. \v 11 Ye den ire nâŋgâm heŋgemgowei. Nâŋe Apogâlân tatân akto Apo yâkŋe nâŋgâlân tatâp. Dâ den are nâŋgâmbiâ umatŋe akto âmâ âlepŋe nâŋe âi meman are ekmâ nâŋgât akto Apogât keinetŋe nâŋgâm heŋgemgowei. \p \v 12 Galalupne, bunŋe makyeŋgire nâŋgâŋet. Luâk âmbâle bikŋe nâŋgât nâŋgâniŋbai amâ nâŋe âi meman hainâk yekâ âi membai. Akto nâ Apogâlân ariwerângât wan me wan meman are ewangim membai. \v 13 Akto siâ siâ hârokgât yeŋe kotne mem manmâ ulilaŋbiâ âmâ dowâk Ewene kotŋe mem agatbaigât maktere miawakyeŋgiwiap. Miawakyeŋgimbo nâŋgât akto Apogât kotŋe agatbiap. \v 14 Dâ yeŋe wan me wangât nâŋgât kotne konmâ Apo ulilaŋbai âmâ nâŋe âlepŋe yeŋgiwian. \s1 Tângo tângo siâ gewiapgât magep. \p \v 15 Dâ yeŋe biwiyeŋân menekmâ âmâ âlepŋe nâŋgât den kârikŋe denyeŋguân are mem manbai. \v 16 Akto nâŋe Apogâlân ulilaŋdere tângo tângo siâ nâ hinare yeŋgiwiap. Yeŋgimbo gem ye olop dondâŋe tatmâ tân yeŋgum âgâwiap. \v 17 Amâ hingât maktân. Anutugât den bunŋe kautŋaet Heakŋe âlepŋe aregât maktân. Akto hângât luâk âmbâle arekŋe yâk bo membai. Akto bo ekmâ nâŋgâwai aregât bo nâŋgaŋbai. Dâ Anutugât Wâtŋe âlepŋe are emelâk ye olop tatâp gârâmâ hâmbâi kautyeŋân membiap. \p \v 18 Akto nâŋe hinŋe ye hepun yektere âmâ nanaŋ mându hinare tatbâigât nâ yeŋgâlân purikatmâ togowian. \v 19 Akto sop bâlensiâ âmâ hân luâk âmbâleŋe lâuwâŋe bo nekbai. Dâ yeŋe âmâ hâmbâi nekbai. Nâ mandân aregât yekâ hainâk manbai. \v 20 Akto sop ain âmâ ye olop mandere ye hin nâŋgâwai. Nâ Ewenaelân tatân akto yeŋe âmâ nâŋgâlân tatâi. Akto nâkâ yeŋgâlân tatmâ âgâwian are nâŋgâwai. \v 21 Luâk âmbâle bikŋande nâŋgât lau lokomai âmâ âlepŋe okot âlep nâŋgâ niŋbei. Akto okot âlep nâŋgâ niŋbai amâ Ewenande okot nâŋgâ yeŋgiwiap akto nâkâ hainâk okot nâŋgâ yeŋgim âgâwian. Akto yeŋgâlân miawaktere nekbai.” dâep. \v 22 Hain dâmbo Yudasi siâ amâ Karioto gâtŋe bo arekŋe hin magaŋep, “Humo, gain gain dewun nenŋân miawakbiat amâ hân luâk âmbâle yeŋgât dewun yeŋân gain gain bo miawakbiat?” dâep. \v 23 Dâmbo magaŋep, “Dâ luâk âmbâle bikŋe biwiyeŋe nâŋgâlân katbiâ âmâ âlepŋe nâŋgât laune lokowai. Hain lokombiâ âmâ âlepŋe Ewenande âmâ are yeŋgât okotŋe akmâ nâŋgâ yeŋgim meme akyeŋgimbo heroŋe akbai. Akto nâ Ewene netŋe âmâ hilâmŋe hilâmŋe hokboâk togoetŋe olop tatmâ âgâwaen. \v 24 Dâ luâk âmbâle bikŋe âmâ biwiyeŋe nâŋgâlân bo katbai amâ yâk nâŋgât laune bo lokowai. Akto den ire maktere nâŋgâi amâ nunandeân bo. Amâ Apogât den emelâk yâkŋe huŋgun niŋdo geân yâkgât den. \s1 Yesuŋe kambiamnenŋe sândugeâk dâm meme aknengimap. \p \v 25 Nâ hinŋe ye olowâk tatân aregât nâŋe wan me wan iregât hârogâk makyeŋgiân. \v 26 Dâ Apone ikiŋandeân Heak âlepŋe arekŋe yeŋgim tân yeŋguwiapgât nâŋgât kotnaet akmâ huŋgun aŋdo gewiap arekŋe âmâ siâ siâgât âlepŋe hârok hekat yeŋgiwiap. Akto arekŋe âmâ nâŋgâ nâŋgâyeŋe goaŋbiap. Hain akto âmâ nâŋe ulikŋân den makyeŋgiân are hârok nâŋgâwai. \v 27 Akto nâŋe kambiamyeŋe sândugeâkgât meme akyeŋgiwian. Akto hângât wan me wan yeŋgimai hain are bo yeŋgiman. Aregât nunak wâtne yeŋgire kambiamyeŋe bo sân sân mendo bo hamep akbai. \v 28 Akto den imâ ye emelâk nâŋgâi, nâ hepun yekmâ ariwerân. Akto purik katmâ togowian. Aregât emelâk yeŋe kambiam âlep akniŋmai dâine nâŋe âlepŋe Apogâlân ariwian dâre nâŋgâmbiâ âlepŋe akbop. Akto Apo âmâ Humo nâ ewangi nektâp yâkgâlân ariwian dâre nâŋgâmbiâ âlepŋe akbop. \v 29 Ire boâk miawaktoân nâŋe aregât makyeŋgiân. Haingât hâmbâi wan me wan maktân ire miawakto amâ âlepŋe ye are ekmâ nâŋgâm nâŋgât keine nâŋgâm heŋgemgom kambiam âlep akbai. \v 30 Akto hân iregât damunŋe uŋak togowerâp aregât nâ âmâ den dondâ siâ amâ bo makyeŋgiwerân. Dâ yâkŋe togom bâleŋe siâ siâ akniŋbiapgât kârikŋe bo talaŋmap. \v 31 Gârâmâ Apogât okot âlep agaŋman aregât pat hârokŋe nâŋgâŋetgât Apoŋe wan makmâ hâre niŋep den are lokowerân. Bâin sopanmâ arine.” dâep. \c 15 \s1 Waiŋgât den ginŋe. \p \v 1 Akto Yesuŋe hoŋ bawalupŋe hin dâm makyeŋgiep, “Nâmâ waiŋ tâk dopŋe hainare. Dâ Ewene amâ waiŋ kalam amboŋe hainare. \v 2 Nâŋgât bât bâtne bikŋe âmâ bunŋe bo memai amâ Ewenande liŋgâtmâ panyekbiap. Dâ nâŋgât bât bâtne bikŋe bunŋe membai are âmâ bunŋe dondâ yeâkgât Ewenande hârem heŋgemgowiap. \v 3 Akto ye âmâ nâŋgât den makyeŋgiman are nâŋgâmbiâ biwiyeŋân gembo biwiyeŋe salek salek agep aregât nâŋgâlân tatbei. \v 4 Ye nâŋgâlân tatbei. Akto nâ gai yeŋgâlân tatbian. Akto waiŋ bât bâtŋe arekŋe konŋân bo dewatimbo amâ bunŋe bo yembiap. Dop hainâk ye nâŋgâlân bo dewatim âmâ agak meme âlepŋe bo memai. \v 5 Nâmâ waiŋ tâkŋe dâ ye amâ bât bâtne. Ye nâŋgâlân tatbiâ nâ yeŋgâlân tatbian amâ bunŋe dondâ yembiap. Aregât ye nâ bâlâk manbai âmâ yeŋe wan me wan siâ âlepŋe bo akbai. \v 6 Akto waiŋ bât bâtŋe siâ bunŋe bo yendo âmâ hârem panbiâ mondo ombai dop hainâk luâk âmbâle siâŋe nâŋgâlân tatmâ agak meme âlepŋe bo membai âmâ Ewenande hârem pan yekto momo kâlâwân ariwai. \v 7 Dâ yeŋe nâŋgâlân tatmâ nâŋgât den lokom manmâ âgâwai âmâ âlepŋe yeŋe ukenyeŋaet ulit niŋbiâ are hainâk yeŋgiwian. \v 8 Yeŋe bunŋe dondâ mem manbiâ âmâ nâŋgât hoŋ bawa bunŋe dâm yeŋgonbian. Hain yeŋgondere Ewenaet kotŋe humo sambelem ariwiap. Akto ye hain akbiâ âmâ luâk âmbâleŋe yekmâ, “Ire amâ Yesugât kâmot.” dâwai. \v 9 Akto Ewenande nâ okot âlep akniŋmap dop hainâk nâkâ ye emelâk okot âlep akyeŋgiman aregât hilâmŋe hilâmŋe amâ nâŋe okot nâŋgâ yeŋgiman aregâlâk nâŋgâm manmâ âgâwei. \v 10 Akto nâŋe Ewenaet lauŋe lokom yâkŋe han kalemŋaet okot nâŋgâ niŋmap aregât nâŋgâm gan. Ye dop hainâk nâŋgât laune lokom manbei. Hain manbiâ âmâ okot nâŋgâ yeŋgiman are nâŋgâŋet dâm meme akyeŋgire aregâlâk nâŋgâm manbai. \v 11 Akto nâmâ yeŋgât heroŋe humo akman aregât nâŋgâm yekâ hainâk heroŋe humo akŋetgât akto biwiyeŋe sândugewiapgât yu makyeŋgiân. \p \v 12 Nâŋgât den kârikŋe hin. Nâŋe okot âlep akyeŋgiân dop hainâk yekâ gala okot âlep agaŋgi goaŋgi akyeŋgiwei. \v 13 Dâ luâk siâŋe galaŋe tângowerâm âi humo mem mombiap amâ okot âlep tângo tângo irekŋe agak meme siânba hârok ewangiyekmap. \v 14 Aregât hin makbe. Ye âmâ nâŋgât den lokowai âmâ âlepŋe nâŋgât galalupne akbai. \v 15 Akto luâk humo âmâ ikiŋe hoŋ bawalupŋe are ikiŋe nâŋgâ nâŋgâŋe bo hekat yeŋgimap. Yân âi yeŋgimbo memai. Haingât nâ âi luâk lâuwâŋe bo yeŋgonberân. Den hârok Apo gâlânba nâŋgâman amâ emelâk ye makyeŋgiminiân. Haingât galalupne dâm yeŋgonberân. \v 16 Dâ yeŋe hanyeŋaet akmâ nâ bo nâŋgâ niŋi. Bo. Nâŋe ye bo nâŋgâ niŋiân han kalemnaet akmâ oloŋyektere nâŋgât kâmot agi. Akto nâŋe âi yeŋgiân amâ yeŋe arim bunŋe mem lokoŋet dâm akto yeŋgât bunŋe are âlepŋe tatbiapgât oloŋyegân. Haingât âmâ yeŋe nâŋgât kolân Apogât ulit akbiâ âlepŋe yâkŋe wan me wan siâ yeŋgiwiap. \v 17 Akto nâŋe den umatŋe are lâuwâŋe yu makberân. Ye gala okot âlep agaŋgiwei. \s1 Hân luâkŋe Yesugât kâmotlupŋe gasa akyeŋgimaigât magep. \p \v 18 Dâ hân luâk âmbâleŋe gasa akyeŋgimbiâ âmâ hin nâŋgâwei. Yâkŋe ulik gulik nâŋgât gasa akniŋi. \v 19 Dâ ye hân iregât kâmolân gâtŋe dâine hân luâk âmbâleŋe, “Woe, ire âmâ nengât kâmolân gâtŋe.” dâm tân yeŋguwâi. Dâ ye âmâ hân iregât kâmolân gâtŋe bo. Emelâk nâŋe han kalemnaet akmâ hân iregât agak meme hepunŋet dâm oloŋ yegân aregât pat hekat yeŋgiân amâ haingât hân luâk âmbâleŋe ye gasa akyeŋgiwai. \v 20 Nâŋe hin makyeŋgiân are bo nelâm yeŋgiâk. Âi luâk amâ humoŋe bo ewangimap aregât hin nâŋgâwei. Hân iregât ambolupŋande kuk akniŋmai âmâ benŋe hainâk kuk akyeŋgiwai. Dâ gala akniŋmâ denne lokoyi dâine gala akyeŋgim den yeŋe lokowâi. \v 21 Dâ amâ Ewenande huŋgun niŋdo geân yâk hân iren gâtŋande bo nâŋgâ aŋmai. Haingât yekmâ ire amâ Yesugât kâmolân gâtŋe dâm yekmâ kuk bâleŋe akyeŋgiwai. \v 22 Akto nâŋe bo gem hân iregât ambolupŋe makyeŋgiân dâine dosayeŋe bo miawakbop. Dâ amâ gem makyeŋgiân gârâmâ dosayeŋe akto bâleŋeyeŋe heambukbaigât dop bo tatyeŋgiâp. \v 23 Akto areâk bo. Luâk âmbâle hain arekŋe nâŋgât gasa akniŋbai amâ Ewene gai hainâk gasa agaŋbai. \v 24 Are lâuwâŋe makbe. Nâŋe gem âi keiŋe keiŋe ulikŋân luâk siânbaŋe hain bo meyi are yeŋgât hut yeŋân bo meman dâine dosayeŋe bo miawakbop. Dâ emelâk kulem hârok mendere ekmâ âmâ nâ akto Ewene gasa aknetkimai. \v 25 Akto Anutuŋe makto siâŋe hin kulemgoep are kârikŋe aktâp, “Luâk dondâŋe yân gasa akniŋdâi.” are bunŋe miawakto nâŋgât gasa undup miawakmâ gasa akniŋdâi. \v 26 Akto hâmbâi Ewene ulilaŋdere ikiŋe Heak kârikŋe tân yeŋgumap are huŋgun aŋdo wan me wan bunŋe hekat yeŋgim nâŋgât keine hekat yeŋgiwiap. \v 27 Hain hekat yeŋgimbo nâŋe âi keiŋe kalân ainba nâ olop manmâ nekmâ gayigât nâŋgât keine makmâ miawakbiâ sambelem ariwiâp.” dâep. \c 16 \s1 Heakgât keiŋe. \p \v 1 Yesuŋe hin dâm makyeŋgiep, “Nâmâ yeŋe wan me wan miawak yeŋgimbo nâŋgâm gulip akbâi dâm yu makyeŋgiân. \v 2 Nâŋgât gasalupnande amâ den emetŋânba watyekbiâ yânŋângen manbai. Akto areâk bo. Hâmbâi amâ yâkŋe hin dâwai, “Yesugâlân gâtŋe yeŋguenŋe mombai amâ Anutuŋe nenekto âlepŋe akbiap.” hain nâŋgâm yeŋgumbiâ mombai amâ akmâ hilipkowai. \v 3 Yâkŋe âmâ Apo akto nâ bo nâŋgâ netkimai. Haingât yeŋguwaigât ukenŋe nâŋgâwai. \v 4 Dâ hâmbâi siâ siâ ire miawakbiap arekŋe yeŋgumbo nâŋgâ nâŋgâyeŋe hulaŋ akbiapgât den siâ siâ ire emelâk makyeŋgiân. Dâ ulikŋân bak âmâ nâ ye olop talân aregât ire bo makyeŋgiân. \v 5 Dâ uŋak amâ huŋgun niŋdo geân aregâlân ariwerân. Akto yeŋgât hutyeŋânba siâŋe bo ainuguwerâp, “Gâ yâgâten ariwerât?” \v 6 Nâ yu makyeŋgiângât nâŋgâmbiâ biwiyeŋe umatŋe dondâ aktâp. \v 7 Galalupne, nâ bundâk makyeŋgire nâŋgâŋet. Nâ hepun yekmâ ariwerân amâ ye tânyeŋguwiangât. Dâ bo arire maine Anutuŋe Heak âlepŋe bo huŋgunaŋdo âmâ bo gem tânyeŋguwop. Dâ ariwian âmâ nâŋe âlepŋe huŋgun aŋdere togowiap. \v 8 Gem luâk âmbâle hârok areyeŋgât keiyeŋe mem miawakbiap. Mem miawakmâ heŋgemgombo hin nâŋgâwai. Yeŋgât agak meme bâleŋe akbai aregât keiŋe nâŋgâmbiâ dosayeŋe miawakbiap. Akto Ewene agak meme ârândâŋ akmapŋe dosayeŋaet hâu membiap aregât amâ hâmbâi den âiân kat yekbiap are hârok nâŋgâiwai. \v 9 Aregât keiŋe lâuwâŋe makbe. Bâleŋaet keiŋe amâ hin hekat yeŋgiwiap. Yâk nâŋgât hâkâŋ akmâ biwiyeŋe nâŋgâlân bo katbai. \v 10 Akto Ewenaet agak meme ârândâŋ are hekat yeŋgiwiap amâ hin. Apogâlân ariwian. Arire ye hinŋe yu kindâiŋe hinŋe nâ bo nekberâi. \v 11 Dâ Anutuŋe luâk âmbâle ire den âigât keiŋe hin hekat yeŋgiwiap. Hân iregât Amboŋe amâ emelâk Anutuŋe den âiân kato yâkgât bâleŋeŋe keiŋe miawaktâp. \p \v 12 Nâŋe den siâ siâ dondâ makyeŋgiwerâm aktân. Dâ yeŋe amâ uŋak memberâigât dopŋe bo. \v 13 Gârâmâ hâmbâi Anutuŋe ikiŋe Heak âlepŋe huŋgunaŋdo gem den bunŋaelâk hârok biwiyeŋân totokowiap. Arekŋe amâ ikiŋaet hanŋaet den bo makyeŋgiwiap. Anutuŋe wan me wan miawakbiap aregât keiŋe hekalaŋmâ huŋgun aŋdo makyeŋgiwiap. \v 14 Akto nâŋgât keine nâŋgâmap aregât makyeŋgimbo nâŋgâmbiâ nâŋgât kot humo miawakbiap. \v 15 Akto Apoŋe ikiŋaet nâŋgâ nâŋgâŋe are niŋdo aregât hin maktân. Anutugât Heakŋe arekŋe nâŋgât keine hekat yeŋgiwiap. \s1 Yesu purikatbiapgât den. \p \v 16 Akto sop bâlensiâ aktoân amâ heambuktere bo nekberâi. Akto hâmbâi sop bâlensiâ siâ aktoân âmâ miawaktere nekbai.” dâep. \v 17 Yesuŋe hain dâmbo hoŋ bawalupŋe bikŋande den are nâŋgâm pâpkoyi aregât nâŋgâm hin ai aguyi, “Amâ wangât maktâp? Apogâlân ariwerân aregât sop bâlensiâ heambuktere bo nekberâi akto hâmbâi nekbai dâm maktâp. \v 18 Akto hin maktâp. Sop bâlensiâ ain nekbai dâm maktâp den are keiŋe gain gaingât maktâp?” dâyi. \v 19 Hain dâm amâ bo aikoyi. Akto Yesu aikowerâm agi aregât nâŋgâm hin makyeŋgiep, “Yeŋe nâ sopgât maktân aregât ainuguwerâi me? Sop bâlensiâ bo nekberâi. Dâ hâmbâi nekbai dâm maktân aregât keiŋe ainuguwerâm aktâi aregât hin makyeŋgire nâŋgâŋet. \v 20 Den bunŋe makyeŋgiwe. Hâmbâi inde humo indem okot nâŋgâ niŋbai. Akto sop ainâk hân iregât ambolupŋe heroŋe humo nâŋgâwai. Akto ye kambiamyeŋe umatŋe akbiap amâ benŋe siân purik âgâm okot âlep humo nâŋgâwai. \v 21 Aregât den dopŋe siâ hin makbe. Âmbâle siâŋe nanaŋ meakberâm hâk hilâlâm humo nâŋgâmap. Gârâmâ benŋe nanaŋ miawakto sop ain amâ benŋe hâk hilâlâm lâuwâŋe bo nâŋgâmap. Bo. Amâ emelâk nanaŋ gurukŋe miawakto aregât okot âlep humo nâŋgâmbo hâk hilâlâm are emelâk nelâm aŋmap. \v 22 Dop hainâk âmâ ye nâ ariwerân aregât okot bâle nâŋgâi. Gârâmâ nâŋe lâuwâŋe yektere nekmâ kambiamyeŋe heroŋe akbiap. Hain akbiâ luâk siâŋe kambiamyeŋe umatŋe agâkgât heyeŋgimbo dâp bo miawakbiap. \v 23 Akto hâmbâi âmâ benŋe ai nuguwai aregât âi bo tatbiap. Akto den bunŋe hin makyeŋgire nâŋgâŋet. Yeŋe Apo siâ me siâgât ulilaŋbiâ kotnaet akmâ yeŋgiwiap aten. \v 24 Akto keiŋân bak amâ siâ siâ memberâm nâŋgâm amâ nâŋgât kolân bo ulilaŋi. Akto hinŋe nâŋgât kolân Apo ulilaŋbiâ âmâ yeŋgât kambiamyeŋe heroŋe agâkgât dowâk Apoŋe yeŋgiwiap. Aregât kotne konmâ ulilaŋbei. \v 25 Akto nâŋe wan me wan emelâk makyeŋgiân amâ den dopŋânâk makyeŋgiân. Hâmbâi âmâ Apogât keiŋe miapŋânâk makyeŋgiwian. Dâ den ginŋe amâ bo. \v 26 Sop ain âmâ yeŋe nâŋgât kolân konmâ ulilaŋbai. Gârâmâ nâŋgât Ewenande okot âlep akyeŋgimap aregât kambiamŋe purik âgâkgât bo ulilaŋbian. \v 27 Bo. Ewene ikiŋak emelâk yeŋgât okot âlep akyeŋgimap. Akto yeŋe nâŋgât okot nâŋgâ niŋmâ Anutuŋe nanŋe huŋgun aŋdo luâk akmâ giep amâ Yesu dâm nâŋgâ niŋbai aregât Ewenande ikiŋak yeŋgât okot âlep akyeŋgimap. \v 28 Akto nâ keiŋânbak Apo olop tatminiân. Akto sop akto hepunmâ hânân geân. Akto uŋak âmâ hân hepunmâ Apogâlân ariwerân.” dâep. \v 29 Yesuŋe hain dâmbo hin magaŋi, “Woe, âlepŋe maknengiât. Den ginŋe bo maknengiâtgât dowâk âlepŋe nâŋgâen. \v 30 Akto luâk bikŋande ai pei bo akgiŋbiâ hinŋe wan me wangât keiŋe hârok nâŋgâmat aregât nâŋgâen. Akto Anutugâlânba gien are gai nâŋgâen.” dâyi. \v 31 Hain dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Âlepŋe nâŋgât keine hârok nâŋgâi me? Gârâmâ bunewâk bo nâŋgâniŋmai. \v 32 Aregât sop tâlâgumbo hepun nekmâ siâkâ emetŋân emetŋân arimbiâ âmâ nuneak tatberân. Dâ amâ nuneak bo tatberân. Amâ Apo olop tatberet. \v 33 Nâmâ nâŋgâ nâŋgâyeŋe nâŋgâlân tato biwiyeŋe sândugeâkgât nâŋgân haingât nâŋe den hain makyeŋgiân. Hânân ire âmâ umatŋe siâ siâ tatyeŋgim âgâwiap. Dâ nâŋe hângât dâtŋe metŋe ligiân aregât keiŋe nâŋgâm heroŋe akbai.” dâep. \c 17 \s1 Yesuŋe Eweŋe ulilaŋep. \p \v 1 Yesuŋe hain makyeŋgim metem âmâ dewunŋe egon panmâ Eweŋe hin magaŋep, “Apo, emelâk sop tâlâguâp aregât tek tekŋân katnekmâ nâŋgât kotne mem agat. Akto nâ lauge lokom âi ire mendere kotge humo akmâ sambelem ariwiap. \v 2 Akto aregât hin makbe. Gâŋe emelâk hânân manbai areyeŋgât damunyeŋe akbiangât kârikŋe niŋen. Akto nâŋgât kâmot niŋen are manman kârikŋe yeŋgiwiangât makmâ hâreniŋen. \v 3 Akto manman kârikŋe aregât keiŋe hin. Gâ konok amâ Anutu Humoyeŋe bunŋe amboŋe gâ. Akto gâŋe huŋgun niŋmenâ geân Yesu Kristo nâ akto gâ net lâuwâ nâŋgâ netkimbiâ âmâ tânyeŋguetŋe manman kârikŋe miawak yeŋgiwiap. \v 4 Nâŋe gâŋgât kotge sambelem ariâkgât âi niŋen are emelâk mem metere hânân kotge humo akmâ sambelem ariep. \v 5 O Apo, hân bo miawagewân gâ olop himbim pagaleŋe olop malân. Areâk ire gaetŋe manmâ purikatmâ niŋmenâ mem manbiâm. \p \v 6 Apo, ulikŋân nâŋgât kâmot yeŋgât kotyeŋe katmâ nâŋgâm nâŋgât dâtâŋe dâen. Akto hân miawakto nâŋgât kâmot kinbiâ luâk âmbâle bâleŋe akmai are yeŋgâlânba oloŋyekmâ nâ niŋmenâ nâŋgât dâtâŋe agi. Hain akmâ lauge hârok lokom meteyi. \v 7-8 Gâŋe den makniŋen amâ hârok makyeŋgiân. Hain makyeŋgire nâŋgâm ire âmâ Anutugât den bunŋe dâm nâŋgâmai. Akto areâk bo. Gâŋe huŋgun niŋmenâ geân a hainâk nâŋgâm heŋgemgom âmâ nâŋgâniŋmai. Aregât hinŋe wâtgân kinmâ manman are hainâk nâŋgâm hârokgât keiŋe siâ siâ akai hainâk nâŋgâmai. \v 9 Nâ tân yeŋguwerâm ulit giŋdân. Dâ luâk âmbâle hânân manmai areyeŋgât hârok bo ulit giŋdân. Gâ guge dâtâŋe are niŋen areyeŋgât ulit giŋdân. Dâ luâk âmbâle bikŋe bo. \v 10 Akto gâŋgât patge amâ nâŋgât patne. Dop konok akmâ kotne mem agatmai. \v 11 Dâ uŋak âmâ hân ire hepunmâ gâŋgâlân togowerân. Akto nâŋgât kâmot âmâ hânân tatbai aregât gâŋe damunyeŋe akben. Akto Apo Humo, guge kotge wâtge emelâk niŋen arekŋe kârikŋe tân yeŋgumbo hânân manbaiân âmâ gulip bo akbai. Akto net han netŋe konok akmaet dop hainâk nâŋgât kâmot amâ hanyeŋe konok akŋetgât wâtge akyeŋgiwen. Akyeŋgimenâ hanyeŋe konok akbai. \v 12 Akto nâŋgât kâmot ire olop gaen aregât gâŋgât kotge wâtgân kinmâ damunyeŋe aktere siâ me siâŋe bo hilip yeŋguep. Gârâmâ gâŋe makmenâ kulemgoyi are bunŋe agâkgât hinŋe makmenâ luâk bâleŋaet amboŋe are konok bâliâp. \v 13 Bâin. Nâ gâŋgâlai togowerâm aktân aregât nâŋgât kâmot yu kindâi ire nâŋgât okot âlep arekŋe yâk yeŋgâlân kilâkgât yu maktân. \v 14 Denge emelâk makyeŋgiân. Akto hângât agak meme bo watman aregât ye hainâk hângât agak meme bo watmai. Hain akmai aregât hângât luâk âmbâleŋe gasa akyeŋgiwai. \v 15 Haingât hin ulit giŋbe. Gâŋe damunyeŋe akmenâ Bâleŋe Amboŋe arekŋe bo hilip yeŋguwiâp. Nâmâ hânânba ire meyekmenâ himbimânâk hinŋe âgâwerâi aregât bo ulit giŋdân. Bo. Hânân manbaiân sop ain damunyeŋe akmenâ bo hilip aguwai aregât ulitgiŋdân. \v 16 Akto nâ hân iregât agak meme bo watman aregât ye amâ hainâk hân iregât ambolupŋe bo. \v 17 Gâŋe den bunŋande hanyeŋe mendugumenâ agak meme âlepŋe aregâlâk nâŋgâm watbai. Gâŋgât pat âlep den arekŋe amâ den bunŋe. \v 18 Gâŋe ulikŋân huŋgun niŋmenâ hânân luâk âmbâle hut yeŋân talân. Hainâk amâ nâŋe huŋgun yeŋgire arim hân luâk âmbâle hut yeŋân manbai. \v 19 Akto nâŋgât kâmot ire den bunŋande hanyeŋe mem mendugumbo agak meme âlepŋe mem manŋetgât nâ gai yâk yeŋgât akmâ han hâkŋe mem mendugum âmâ den lauge lokom mandân. \s1 Yesuŋe ikiŋe den nâŋgâm heŋgemgowai yâk yeŋgât Eweŋe ulilaŋep. \p \v 20 Apo, nâmâ gâŋe ire konok tân yeŋguwengât konok bo ulit giŋdân. Hâmbâi luâk âmbâle dondâ hânŋe hânŋe manbai arekŋe nâŋgât kâmot ire yeŋgât den nâŋgâm biwiyeŋe nâŋgâlân katbai are yeŋgât ulit giŋdân. \v 21 Yâk hârok han biwi konok tatbaigât nâŋgân. Apo, gâŋe nâŋgâlân tatât akto nâŋe gâŋgâlân tatân aregât han netŋe konok dop hainâk yâk netgâlân tatmâ manbiâ luâk âmbâle hârok tatmâ manbai arekŋe gâŋe huŋgun niŋmenâ geân aregât keine nâŋgâwai. Are miawakbiapgât ulit giŋdân. \v 22 Akto gâŋe keige hârok hekatniŋmenâ nâŋgân aregât emelâk hekatyeŋgim meteân. Akto netŋe gala konok tatmaet dop hainâk akŋet dâm hekatyeŋgiân. \v 23 Akto areâk bo. Gâŋe nâŋgâlân tatmâ keige hekatniŋen are akto nâŋe yâk yeŋgâlân tatmâ keine hekatyeŋgiân a hârok nâŋgâm yâk gala konok dondâ akbaigât nâŋgân. Hain gârâmâ luâk âmbâle hânŋe hânŋe manmaiŋe gâŋe huŋgun niŋen are akto okot nâŋgâ niŋmat hainâk nâŋgât kâmot okot nâŋgâ yeŋgimat are nâŋgâwaigât ulit giŋdân. \v 24 Apo, gâŋe luâk âmbâle emelâk niŋen are nâ olop tatbaengât nâŋgân. Nâ olop tatmâ âmâ gâŋe hân bo talewân okot nâŋgâ niŋmâ pagaleŋe niŋen are ekmâ nâŋgâwai aregât nâŋgân. \v 25 O Apo, wan me wan memenâ ârândâŋâk akmap gâ hân luâk âmbâle arekŋe gâŋgât keige bo nâŋgâgiŋdâi. Dâ nâŋe âmâ nâŋgân. Akto nâŋgât kâmot yu kindâi irekŋe gâŋe huŋgun niŋen aregât keine nâŋgâi. \v 26 Nâŋe gâŋgât kotge denge hekat yeŋgiân. Akto nâ hâmbâi kotge hârok dondâ hekat yeŋgiwian. Amâ gâŋe han kalem okot âlep dondâ akniŋmâ tân nugumat han kalem arekŋe biwi yeŋân gembo nâŋgât keine nâŋgâwai, aregât ulit giŋdân.” dâep. \c 18 \s1 Yesu meyi. \p \v 1 Yesuŋe den are makmâ metem âmâ hoŋ bawalupŋe olop kepianba tu kotŋe Kindoroŋ hâtikoyi. Hâtikom kalam siâ lâwin oliwa kinbiâ ain ariyi. \v 2 Akto Yudasi Yesugât gasa arekŋe Yesu akto hoŋ bawalupŋe ain âgâmini aregât kalam are nâŋgâep. \v 3 Haingât Yudasiŋe Parisaio akto sumbe kat kat luâk are yeŋgât tembe lokolupyeŋe kewugu yekto aregen togom kemdâ akto tembe akto bugâ mem togoyi. \v 4 Kalam ain togom penâyeŋgimbiâ Yesu amâ wan me wan ikiŋaelân miawakberâp aregât âmâ bunewâk nâŋgâep aregât bam enem yeŋân kinmâ hin makyeŋgiep, “Ye niŋaet kulâgâtâi?” dâep. \v 5 Hain dâmbo hin dâyi, “Nen âmâ Yesu Nasarete gâtŋe yâkgât kulâgâten.” dâyi. Hain dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Amâ nâ ire.” dâep. Akto Yudasi halop hogogo luâk hutyeŋân kilep. \v 6 Yesuŋe “Amâ nâ ire.” dâmbo ainâk kuŋ kâruŋ ge hânân ge yeyi. \v 7 Hânân ge yembiâ lâuwâŋe ai yeŋguep, “Ye niŋaet kulâgâtâi?” dâmbo, “Yesu Nasarete gâtŋe.” dâmbiâ \v 8 hin makyeŋgiep, “Nâ emelâk makyeŋgiân. Nâ amâ ire. Akto ye nâŋgât kulâgât niŋdâi aregât âlepŋe luâk ire hepun yekbiâ ariŋet.” dâep. \v 9 Hain dâep amâ den emelâk Yesuŋe Anutu hin magaŋep, “Luâk ire hârok imâ gâŋe emelâk niŋen amâ damunyeŋe akmâ gan aregât siâ bo hilip aguyi.” dâep. Den are bunŋe agâkgât, “Luâk ire hepun yekbiâ ariŋet.” dâep. \v 10 Akto Petoro amâ tâwât kâlep meagep arekŋe Sumbe kat katyeŋgât humoyeŋe yâkgât hoŋ bawa siâ kotŋe Maiko orem ondopŋe bungen hâriep. \v 11 Petoroŋe hain akto âmâ Yesuŋe hin dâm magaŋep, “Tâwât are katmenâ itoŋânâk geâk. Apoŋe hâk hilâlâmgât makmâ hâreniŋep are miawak niŋâkgât nâŋgân are bo miawakniŋâkgât aktât mon?” dâep. \p \v 12 Yesuŋe hain dâmbo damunyeŋande makto Yuda luâk yeŋgât tembe lokolupyeŋande Yesu mem hikoyi. \v 13 Hain akmâ Anasigât emelan soŋ mem ariyi. Akto Anasi amâ luâk siâ kotŋe Kaipa yâkgât laumatŋe. Akto Kaipa amâ hombaŋ aregât Sumbe kat kat luâk are yeŋgât humoyeŋe. \v 14 Akto Kaipasiŋe âmâ emelâk Yuda luâk humomolupyeŋe hin makyeŋgiep, “Nen hârok bo akbâengât âlepŋe luâk konok kondenŋe moâk.” dâep. \v 15 Akto bugâ luâkŋe Yesu mem Anasigât emelan arimbiâ Petoro akto Yesugât galaŋe siâ yâk yetŋeâk watyegiat. Akto Anasiŋe Yesugât gala nâŋgaŋmap aregât Yesu ain âgâmbo hainâk Yesu olop arim Anasigât hetagân âgâep. \v 16 Âgâmbo Petoro amâ iŋgon hâkŋângen kilep. Hain akto luâk are Anasigât nâŋgâep aregât sopanmâ hoŋ bawa âmbâle hâŋgi damunŋe are magaŋdo hâŋgi mem kato Petoro hetagân âgâep. \v 17 Âgâmbo hoŋ bawa âmbâle arekŋe Petoro hin aikoep, “Dâ gâ amâ Yesugât hoŋ bawa siâ me gain?” dâmbo hin dâep, “Nâmâ bo.” dâep. \v 18 Akto sop ain seru agep aregât bugâ luâk akto hoŋ bawa luâk kâlâp oyi. Kâlâp om nâŋgâm kinbiâ Petoro gai yâk olop kâlâp nâŋgâm kilep. \s1 Sumbe kat kat humoyeŋe Anasiŋe Yesu aikoep. \p \v 19 Akto Sumbe kat kat humoyeŋe Anasi arekŋe Yesu ikiŋaet den akto hoŋ bawalupŋe yeŋgât keiyeŋe nâŋgâwerâm aikoep. \v 20 Aikombo hin magaŋep, “Wangât ainuguât? Nâmâ emelâk luâk âmbâle tek tekŋân den makyeŋgiman. Akto sumbe kat kat emetŋân me den emetŋân âgâm tek tekŋân makyeŋgiman. Me yâgâten me yâgâten Yuda luâk mendugum kinmai ain âgâm makyeŋgiman. \v 21 Nâmâ den yoŋâk siâ bo makyeŋgiman aregât wangât ainuguât? Luâk âmbâle den are nâŋgâmai are aiyeŋgu.” dâep. \v 22 Hain dâm magaŋdo bugâ luâk siâ ain kilep arekŋe Yesu ondopŋe hogom magaŋep, “Gâŋe amâ Sumbe kat kat luâk humoyeŋe hain bo magaŋ.” dâep. \v 23 Dâmbo hin magaŋep, “Gâ nâŋe den bâleŋe maktân aregât keiŋe mak. Akto nâŋe den âlepŋe maktân aregât wangât nuguât?” dâep. \v 24 Hain dâmbo Anasiŋe makto tâkŋe bâtŋe dâgâm mendugum sumbe kat kat humoyeŋe siâ kotŋe Kaipa yâkgâlân kewugum ariyi. \s1 Petoro hamewakmâ muneŋ agep. \p \v 25 Akto Petoro âmâ ain kinmâ kâlâp nâŋgâmâk kilep. Ain kindo olowâk kili arekŋe hin magaŋi, “Gâ gai yâkgât hoŋ bawa me gain?” dâmbiâ muneŋ akmâ hin magep, “Nâ bo.” dâep. \v 26 Hain dâmbo âmâ Sumbe kat katgât hoŋ bawa siâ emelâk Petoroŋe ondopŋe kom hâriep aregât kâmolân gâtŋe arekŋe Petoro hin magaŋep, “Bundâk, gâ yâk olop kalamân kinbiâ yektân mon?” dâep. \v 27 Akto Petoroŋe hainâk muneŋ akmâ, “Nâ bo.” dâmbo âmâ ainâk gokorok indiep. \s1 Pilatoŋe Yesu aikoep. \p \v 28 Akto emet hauŋ hauŋgât tembe loko arekŋe Kaipagât emelanba kewugum Roma gawaman humo aregât emelan âgâyi. Âgâm âmâ hin nâŋgâyi, “Nen hâmbâi hombaŋ Pasowa aregât sot nemberen. Aregât Anutuŋe nenekto huraguâkgât Yuda luâk bo manmai areyeŋgât emelan bo âgâweren.” nâŋgâyi. \v 29 Haingât hâkŋângen kili. Kinbiâ Pilato Roma gâtŋe arekŋe yâk yeŋgâlân gem makyeŋgiep, “Luâk ire keiŋe wangât den âiân katberâm aktâi?” dâep. \v 30 Hain dâmbo hin dâm magaŋi, “Dâ luâk ire agak meme bâleŋe bo akmap dâine amâ gâŋgâlân bo mem togowâen.” dâyi. \v 31 Dâmbiâ hin makyeŋgiep, “Yeŋe agak meme dop yeŋân agaŋŋet.” dâep. Hain dâmbo Yuda humomolupyeŋande hin dâm magaŋi, “Roma luâk yeŋe luâk siâ kondenŋe moâkgât hain bo akŋet dâm makmâ hâre nengimai. \v 32 Yuda luâk hain akbiâ amâ Yesu ikiŋe mombiapgât den magep dâp are miawagep. \v 33 Haingât Pilato gawaman emelan âgâ tatmâ Yesu kondo âgâep. Âgâmbo aikom magaŋep, “Gâ Yuda yeŋgât humo me?” dâep. \v 34 Hain dâmbo hin dâep, “Gugak den are nâŋgâmat me gaingât maktât me luâk siâŋe nâŋgât hain dâm makgiŋep me?” dâep. \v 35 Dâmbo hin magaŋep, “Nâmâ Yuda gâtŋe bo aregât yeŋgât keiyeŋe bo nâŋgâ yeŋgiman. Guge kâmot akto bugâ lokolupgande meŋgekmâ nâŋgâlân togoâi ire gain gain agengât?” dâep. \v 36 Dâmbo hin magaŋep, “Nâmâ hân iregât luâk kembu bo. Dâ nâ hângât luâk kembu dâine âlepŋe âi luâklupnande bugâ mem kuk akbâi. Akto hoŋ bawalupnande Yuda gâtŋande menekbâigât bugâ mem kuk akyeŋgiwâi. Gârâmâ nâmâ hângât luâk kembu bo.” dâep. \v 37 Hain dâmbo hin magaŋep, “Hain gârâmâ gâ luâk kembu me?” dâmbo hin magaŋep, “Gugak ya maktât are. Nâmâ den bunŋe mak makgât keiŋe miawagâkgât himbimânba luâk akmâ hânân geân. Aregât luâk âmbâle bikŋe den bunŋe aregât ukenŋe nâŋgâne dâmbiâ makyeŋgire den bunŋe dondâ nâŋgâmai.” dâep. \v 38 Hain dâmbo hin magaŋep, “Den bunŋe amâ wan?” dâep. \p Hain dâm hâkŋângen Yuda luâk yeŋgâlâk gem hin makyeŋgiep, “Yâkgâlân bâleŋe siâ bo ektân. \v 39 Dâ amâ yeŋgât agak meme are watmâ hombaŋ iregât nâŋe luâk siâ hepundere yeŋgâlai geâk. Nâŋe Yuda yeŋgât kembu ire hepundere geâk me luâk siâgât nâŋgâi?” dâep. \v 40 Dâmbo yâkŋe kârikŋe konmâ hin dâyi, “Amâ bo. Gâmâ Baraba kala busi kâlegenba hepunmenâ betgen geâk.” dâyi. Amâ Barabaŋe âmâ luâk yeŋgum siâ siâ kâmbu meyeŋgiminep aregât. \c 19 \s1 Sumbe kat kat humomolupyeŋande Yesu moâkgât dâyi. \p \v 1 Akto Pilatoŋe makto tembe lokolupŋande Yesu mem tâk metŋande orem metem âmâ \v 2 benŋe tâk dâtâ dâtâŋe irimut ketugum kauŋaŋi. Hain akmâ sâŋgum luguak luguak gilâm are luguaŋi. \v 3 Akto enemŋân togom kâŋgom hiaŋgim hin dâyi, “Woe, Yuda yeŋgât kembu.” dâm enem dewunŋân bâtyeŋande hogoyi. \v 4 Akto Pilatoŋe hâkŋângen gem Yuda luâk humomolupyeŋe hin dâm makyeŋgiep, “Woe, luâk ire kewugum geân. Amâ yâkgâlân bâleŋe siâ bo ektân aregât hepundere ariâkgât nâŋgân.” dâep. \v 5 Hain dâmbo Yesu tembe lokoŋe irimut dâtâ dâtâ akto sâŋgum gilâm luguaŋi akto kautŋân kauŋaŋi are olop ge kindo Pilatoŋe hin makyeŋgiep, “Luâk ire ekŋet.” dâmbo \v 6 sumbe kat kat humoyeŋe akto bugâ luâk humomolupyeŋande konmâ hin dâyi, “Lâwinân koŋet. Lâwinân koŋet.” dâmbiâ makyeŋgiep, “Nâmâ yâkgâlân bâleŋe siâ bo ektân aregât yeŋeak mem ari lâwinân koŋet.” dâep. \v 7 Hain dâmbo hin dâyi, “Nengât den kârikŋe siâ hin tatâp. Luâk irekŋe, “Nâ Anutugât nanŋe.” dâep aregât kombiâ moâkgât nâŋgâen.” dâyi. \v 8 Dâmbiâ Pilatoŋe den are nâŋgâm hamep dondâ agep. \v 9 Nâŋgâm hamep dondâ akmâ âmâ purik katmâ Yesu kewugum Gawaman emelan âgâep. Âgâm Yesu magaŋep, “Gâ wânân gâtŋe?” dâmbo den hâuŋe bo magaŋep. \v 10 Bo magaŋdo Pilatoŋe hin magaŋep, “Gain gain? Gâ nâŋgâlân den bo maktât. Nâŋe maktere âlepŋe hepun gekbai akto maktere guguwai aregât kârikŋe tatniŋdâp. Dâ iregât keiŋe bo nâŋgât me gain?” dâep. \v 11 Hain dâmbo hin magaŋep, “Gâ Anutu Humo âurekŋe kârikŋe bo giŋdo dâine gâŋe mem ge katnekbâtgât dopŋe bo. Hain gârâmâ emelâk luâkŋe gasalupne kewugu yekto menektâi yâkgât dosa arekŋe gâŋgât dosa ewangiâp.” dâep. \v 12 Hain dâmbo Pilatoŋe hepundo âlepŋe ariâkgât nâŋgâm den dâpŋaet kulâgâlep. Dâ benŋe Yuda luâk âmbâleŋe konmâ hin dâyi, “Dâ gâŋe Yesu hepunmenâ ariwerâp âmâ gâ Sisa humonenŋe aregât galaŋe bo. Siâŋe nâmâ luâk kembu dâm âmâ Sisa dumŋân kinbiap aregât gâŋe guge nâŋgâ nâŋgâge watberâm luâk ire yân hepunmenâ gewerâp âmâ Sisaŋe nâŋgâm âmâ gâ gasa akgiŋbiapgât nâŋgâwiap.” dâyi. \v 13 Pilatoŋe den are nâŋgâm Yesu mem hâkŋângen giep. Mem gembo kindo Pilato purik katmâ âgâm kembu tat talân talep. Akto tat tat ain hin konmini “Kât dâpŋe.” Aregât kotŋe Yuda yeŋgât denân amâ Gabata dâm konmini. \v 14 Sop ain amâ Pasowagât heŋgemgo heŋgemgo hilâmŋe. Akto Pilato ain tato hilâm tânâmŋe akto Yuda luâk hin makyeŋgiep, “Ekŋet. Luâk ire âmâ yeŋgât kembuyeŋe.” dâmbo konmâ hin dâyi, \v 15 “Moâkgât nâŋgâen aregât lâwinân ko.” dâyi. Hain dâmbiâ makyeŋgiep, “Nâŋe kembuyeŋe ire lâwinân kombegât nâŋgâi me?” dâmbo sumbe kat kat humomoŋe hin dâyi, “Nengât kembu siâ bo tatâp. Sisa a konok.” dâyi. \v 16 Hain dâmbiâ Pilatoŋe Yesu lâwinân koŋet dâm wato yâk yeŋgâlân giep. \s1 Yesu lâwinân koyi. \p \v 17 Haingât Yesu ikiŋe membiâ ikiŋak lâwinŋe lokoagep. Akto kepia humo hepunmâ hân siâ hin konmai, “Hân hagitŋaet kautŋe.” Amâ Yuda denân Goligata ain mem ariyi. \v 18 Hân aregen Yesu akto luâk lâuwâ olop lâwinân yeŋguyi. Akto luâk lâuwâ are biken biken yetkuyi. \v 19 Yetkumbiâ Pilatoŋe den siâ hin kulemgoep, “Yesu Nasarete gâtŋe amâ Yuda yeŋgât luâk kembu.” hain kulemgom lâwinân kondo talep. \v 20 Akto kulem are amâ Yuda yeŋgât denân akto Roma yeŋgât denân akto Girik yeŋgât denân hain kulemgoep are akto Yesu lâwinân koyi amâ kepia humo Yerusalem ginŋân aregât Yuda luâk âmbâle dondâŋe den are oyaŋmini. \v 21 Oyaŋmâ âmâ Yuda yeŋgât Sumbe kat kat humomolupyeŋande Pilato hin magaŋi, “Yuda yeŋgât kembu hain bo kulemgo. Bo. Gâ hanâk den hin kulemgo. Luâk irekŋe hin dâmap, “Nâ Yuda yeŋgât kembu.” dâmap hain kulemgo.” dâm hâwâli. \v 22 Hain dâm hâwâtbiâ hin makyeŋgiep, “Den kulemgoân amâ emelâk kulemgoân are hainâk talâk.” dâep. \p \v 23 Akto tembe lokoŋe emelâk Yesu lâwinân kombiâ kindo himbân siâ siâŋe meaŋi. Akto kâmot katmâ potatbiâ kâmot imbât agep. Akto sâŋgum luguak luguak gai meyi. Dâ amâ sâŋgum are bo parut parutŋe hin ketuguyi. Egonba iŋgon amâ bunewâk paruli. \v 24 Haingât tembe lokoŋe magaŋgi goaŋgi akmâ hin dâyi, “Ire amâ bo duwatberen. Sâŋgum iregât kotnenŋe esenŋân ikiŋeâk ikiŋeâk kulemgom umbân pandenŋe gembo are mendenŋe ikiŋe kotŋe miawakberâp luâk arekŋe meakberâp.” dâyi. Hain akbiâ amâ benŋe Anutuŋe magep arekŋe bunŋe miawagep amâ hin, \li1 “Yâkŋe sâŋgum siâ siâŋe potatmâ membai akto kotyeŋe katbiâ kotŋe konok miawakto yâkŋe nâŋgât sâŋgum membiap.” \p Den are bunŋe akto tembe lokoŋe hain agi. \p \v 25 Akto Yesugât lâwin ginŋân amâ Yesu memeŋe akto Yesu memeŋaet gariŋe are akto Maria siâ Kelopa âmbenŋe akto Maria Madala gâtŋe are hârok kili. \v 26 Akto âmbâle are hârok Yesugât lâwin ginŋân kili. Yesu memeŋe akto okotŋe dondâ nâŋgâ aŋep are olop enemŋân kinbela Yesuŋe memeŋe magaŋep, “Meŋ, imâ gâŋgât nange hinare akmâ damunge akbiap.” dâep. \v 27 Akto luâk are hin magaŋep, “Gala, imâ memege akmâ mando damunŋe akben.” dâep. Akto sop ain luâk arekŋe Maria are emetŋân ari katmâ damunŋe akmâ talep. \s1 Yesu moep. \p \v 28 Are bo akto Yesu hin nâŋgâep, “Âi siâ siâ uŋak bo aktâp. Bâin. Anutugât kulem esenŋe are âlepŋe bunŋe miawagâk.” dâm kârikŋe hin kolep, “Nâ tugât nâŋgân.” dâep. \v 29 Hain dâmbo umbâ siâ talep ain waiŋ ŋasukŋe pikmâ yiep. Akto ain kili arekŋe sâŋgum siâ mem umbân waiŋ higenŋe pikmâ yiep ain katbiâ giep. Gembo are mem oloŋmâ kâro kâlewân katmâ dâgâm Yesugât lauŋân kali. \v 30 Katbiâ Yesuŋe are nem hin dâep, “Nâŋgât âi hârok bo aktâp.” dâm makmâ kâŋgom moep. \p \v 31 Akto sop ain âmâ hombaŋ agatmâŋân miawakbiap aregât siâ siâ heŋgemgoyi. Akto Yuda gâtŋe are nâŋgâm hombaŋ bâliwop dâm aregât hâkyeŋe lâwinân sop kâlep tatbâi dâm Pilato hin magaŋi, “Luâk bâleŋe are yeŋgât keiyeŋe ligimbiâ dowâk mombiâ hâkyeŋe pandenŋe agatmâ hombaŋ are âlepŋe akbiap. Hombaŋ bâliwopgât makmenâ tembe lokolupgande keiyeŋe kom ligiŋet.” dâyi. \v 32 Hain dâmbiâ âlepŋe dâmbo tembe lokolupŋande gutmâ luâk lâuwâ Yesu olop yetkuyi are yetgât keiyetŋe kom ligimbiâ dowâk moyiat. \v 33 Akto Yesu âmâ ekbiâ emelâk moep aregât keiŋe bo kom ligiyi. \v 34 Dâ tembe loko siâŋe soŋ soŋŋe gasomŋân ewumbo dowâk arewa gilâm akto tu sopalep. \v 35 Siâ me siâ are dewunŋe bunŋande egep yâkŋe makmâ miawakto bundâk miawaktâp. Akto ye den ire oyaŋbai âmâ den amâ bunŋe dâm biwiyeŋe Yesugâlân katbaigât magep. \v 36 Amâ Anutuŋe makto luâk siâ kulemgoep amâ hin, “Nâŋgât hoŋ bawa aregât hagitŋe siâ bo kom ligiwai.” dâm kulemgoep den are bunŋe akto keiŋe bo kom ligiyi. \v 37 Amâ Anutuŋe makto luâk siâŋe hin kulemgoep, “Nâŋgât hoŋ bawa ewumbiâ mombiap yâkgât hâkŋe tâŋâk ekbai.” are kulemgoep. \s1 Yesu hangoyi. \p \v 38 Are bo akto Yosepe Arimataia gâtŋe Yesugât hoŋ bawa are yeŋgât hutyeŋân gâtŋe arekŋe yoŋâk togoep. Amâ Yuda luâk yeŋgât hamep akmâ han biwiyeŋe Yesugâlân kalep aregât keiŋe heambugep yâkŋe Yesugât hâkŋe memberâm Pilato magaŋdo, “Âlepŋe mem lokom ari.” dâep. \v 39 Dâmbo Nikodemo ulikŋân hândâgân Yesugâlân togoep arekŋe Yesugât hâkŋe hambuwopgât dâm siâ siâ mem togoep amâ umatŋe dondâ amâ luâk lâuwâ lokowatgât dopŋe hainare mem togoep. \v 40 Akto lâuwâ arekŋe Yesugât hâkŋe mem sâŋgumân katmâ siâ siâ hambuwopgât are olop dâgâyiat. Imâ Yuda luâk âmbâle areyeŋgât pat meyiat. \p \v 41 Yesu lâwinân koyi aregât ginŋân amâ kalam siâ tatâp. Akto kalam are amâ kât dâpŋe irakŋe ain hâŋgeiŋe luâk siâ bo hangoyi. \v 42 Amâ agatmâ hombaŋ sopŋe tâlâguâk akto sum ewumâkgât sum are ginŋân tatmap ain kaliat. \c 20 \s1 Yesuŋe momoŋânba agalep. \p \v 1 Akto Sonda ulik gulikgât sowân ain Maria Madala gâtŋe arekŋe sumângen hândâktâk dondâ togoep. Akto hândâk dâgâmâk yendo kât are sum dâtŋân bo talep are egep. \v 2 Ekmâ benŋe purik katmâ Petoro akto luâk Yesuŋe nâŋgaŋmap yâk yetgâlân togom miawak yetkim hin makyetkiep, “Humogât hâkŋe sumânba mem ariâi. Mem arim âmâ yâgâten katâi nâ bo nâŋgân.” dâep. \v 3 Hain dâmbo kepia hepunmâ sumângen pârigim ariyiat. \v 4 Dâ amâ galaŋe Petoro ewangim yâkŋe soŋ ariep. \v 5 Sum dâpŋân gutmâ kinmâ katmâ kâŋgom sâŋgumŋeâk yendo egep. Dâ kâlegen âmâ bo âgâep. \v 6 Akto Petoro âmâ hamiŋân togoep yâkŋe ewangim kât kâlegen âgâep. Âgâm sâŋgumŋandeak konok yiep are egep. \v 7 Akto sâŋgum siâ egep arekŋe amâ Yesugât kautŋe katipkoep sâŋgum are amâ sâŋgum bikŋe are olop bo talep. Sâŋgum are ligim siângen kato talep arekŋe siângen talep. \v 8 Bâin, galaŋe ulik gulik pârigim sumân togoep areâkâ hainâk kâlegen âgâep. Akto are ekmâ âmâ Yesu nâŋgaŋep. \v 9 Dâ ulikŋân amâ Anutuŋe makto kulemgoyi are âmâ bo nâŋgâm heŋgemgoyiat. Amâ Yesu amâ momoŋânba agatbiap bo nâŋgâm \v 10 yâk purik katmâ kepiangen ariyiat. \s1 Yesuŋe Maria Madala kepian gâtŋe miawagaŋep. \p \v 11 Akto Mariaŋe togom sum are hâkŋângen kinmâ indem kilep. Indemâk kinmâ kâŋgom kât kâlegen egep. \v 12 Egeine aŋelo lâuwâ tatbela yelegep amâ sâŋgum kau kau luguagiat arekŋe ulikŋân Yesugât hâkŋe yiep haingen taliat. Siâŋe âmâ kautŋângen dâ siâŋe amâ keiŋaet gewâkŋângen taliat. \v 13 Tatbela yelekto Maria magaŋiat, “Barat, wangât indeât?” dâmbela hin dâep, “Siânbaŋe nâŋgât Humonaet hâkŋe mem lokom ariâi. Are yâgâten katâi are bo nâŋgân.” dâep. \v 14 Hain dâm makmâ purik kaleine Yesu kindo egep. Dâ âmâ bo ekmâ nâŋgaŋep. \v 15 Yesuŋe magaŋmâ, “Barat, wangât indeât? Gâ niŋaet kulâgâtât?” dâmbo âmâ Mariaŋe luâk ire âmâ kalam amboŋe dâm hin magaŋep, “Apo, gâŋe Yesugât hâkŋe mem arim siângen katât aregât makniŋmenâ ain arim hâkŋe are lokom ariwerân.” dâep. \v 16 Hain dâm purik katmâ kindo Yesuŋe, “Maria.” dâmbo purik katmâ ekmâ hin magaŋep, “Raboni.” dâep amâ den purikŋe amâ Tiksa. \v 17 Dâmbo magaŋep, “Gâ paŋâk bo menek. Nâ egon boâk âgân. Apogâlae boâk ariân. Gârâmâ gâ arim galalupne hin makyeŋgiwen, “Yesuŋe hin makniŋdâp, Nâ egon âgâm nâ Ewene akto ye eweyeŋe yâkgâlae âgâwian. Akto yeŋgât damun akto nâŋgât damun yâkgâlae âgâwian.” hain dâp dâm makyeŋgiwen.” dâep. \v 18 Hain dâmbo ariep. Arim Aposolo makyeŋgim hin dâep, “Nâŋe emelâk Humo ektân.” dâm Yesuŋe den magaŋep are makyeŋgiep. \s1 Aposololupŋande Yesu egi. \p \v 19 Sonda ulik gulik aregât hilâm are dewutâ ge kulukberâm agep. Ain hoŋ bawalupŋe Yuda yeŋgât hamep agi aregât emet kâlegenâk hâŋgi tigim tali. Ainâk Yesuŋe togom hutyeŋân kilep. Kinmâ hin makyeŋgiep, “Bo hamep akŋet. Kambiamyeŋe yeukŋe talâk.” dâep. \v 20 Hain dâm bâtŋe akto gasomŋe hekatyeŋgiep. Hekatyeŋgimbo ekmâ kambiamyeŋe heroŋe agep. \v 21 Akto Yesuŋe lâuwâŋe hin makyeŋgiep, “Kambiamyeŋe yeukŋe talâk. Apone emelâk huŋgun niŋdo geân. Hain akmâ nâkâ ye hainâk huŋgunyeŋgire ariwai.” dâm he dâmbo \v 22 heakŋe biwiyeŋân gembo hin dâm makyeŋgiep, “Ye Anutugât Heak âlepŋande gem kautyeŋân mendo wâtŋân kinmâ \v 23 luâk bikŋe yeŋgât dosa makmâ pulimbiâ âmâ bo akyeŋgiwiâp. Dâ bo makmâ pulimbiâ âmâ tatyeŋgiwiap.” dâep. \v 24 Yesuŋe Aposolo yâk yeŋgâlai togoep sop ain âmâ Aposolo siâ kotŋe amâ Toma kotŋe siâ Didimo yâkŋe konok bo talep. \v 25 Gârâmâ galalupŋe Aposolo bikŋande magaŋi, “Nen Humo emelâk ekten.” hain dâm magaŋbiâ Tomaŋe hin makyeŋgiep, “Bo. Nunak koyi gewâkŋe are bâtŋân ekberân me bâtnande ire gewâkŋân howaiwerân me bâtne ire ewuyiângen ain howaim âmâ nâŋgaŋberân.” dâep. \p \v 26 Hamiŋân hilâm 8 are bo akto Yesugât Aposololupŋe emet are kâlegen lâuwâŋe tali. Akto Toma âmâ olop tali. Akto hâŋgi âmâ hârok tigim tatbiâ ainâk Yesuŋe togom hutyeŋân kilep. Kinmâ hin dâep, “Kambiamyeŋe yeukŋe talâk.” dâep. \v 27 Hain dâm makyeŋgim purik katmâ Toma magaŋmâ hin dâep, “Gut. Bâtge bâtnân in katmenâ gulâk. Akto bâtne ek. Akto bâtge are gasomne ewunegi ire kâlegen katmenâ geâk. Gembo âmâ aregât han lâuwâ gaetŋe bo akmâ biwige nâŋgâlân katben.” dâep. \p \v 28 Hain dâmbo hin magaŋep, “Gâ Humone akto gâ Anutune.” dâmbo \v 29 magaŋep, “Gâ nekmânâk nâ nâŋgâ niŋdât me? Luâk âmbâleŋe bo nekmâ yân nâŋgâ niŋbai arekŋe amâ kambiamyeŋe heroŋe humo akbai.” dâep. \p \v 30 Yesuŋe kulem keiŋe aŋgâ aŋgâ hârok dewun nenŋân dondâ miep. Akto are hârok iren bo kulemgoân. Bikŋeâk kulemgoân. \v 31 Dâ ire âmâ emelâk kulemgoân. Imâ Yesu amâ Anutugât nanŋe huŋgun aŋdo giep aregât keiŋe nâŋgâŋetgât kulemgoân. Dâ yeŋe ire oyaŋmâ Yesugât keiŋe nâŋgâm heŋgemgom nâŋgaŋmâ âmâ âlepŋe biwiyeŋe yâkgâlân katbiâ manman âlepŋe miawak yeŋgiâkgât akto dosayeŋe bo agâkgât yu kulemgoân. \c 21 \s1 Yesuŋe aposolo haruângen miawak yeŋgiep. \p \v 1 Benŋe are hamiŋân Yesuŋe Aposolo bikŋe are Galilaia bâtgum ginŋân manbiâ miawak yeŋgiep. Amâ luâk ire, \v 2 Simoŋ akto Toma kotŋe siâ Didimo akto Natanae amâ Galilaia hânân talep Kana kepia ain gâtŋe. Akto luâk lâuwâ Sebedaiogât nanlogâtŋe akto Yesugât Aposolo lâuwâ siâ olop tali. \v 3 Akto Petoroŋe hin makyeŋgiep, “Nâ gem iŋan oloŋberân.” dâmbo âkâ, “Nen olowâk arine.” dâm arim waŋgan âgâyi. Dâ amâ hândâk ain iŋangât âi humo mem âmâ iŋan bo meyi. \v 4 Akto dewutâ gawerâm akto ain Yesu haru dâtŋân togo kilep. Dâ amâ Aposolo Yesuŋe kilep amâ bo ekmâ nâŋgaŋi. \v 5 Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Galama, ye iŋan bikŋe siâ mendâi me?” dâmbo hin magaŋi, “Bo.” dâmbiâ \v 6 hin makyeŋgiep, “Bâin, ŋalu ŋaluyeŋe are waŋga aregât gasomŋe bâtŋe bungen hin panbiâ gembo iŋan bikŋe ain meyekŋet.” dâmbo ŋalu ŋalu panbiâ giep. Gembo ŋalu ŋalu kâlegen iŋan unduwâk pigi aregât oloŋbiâ umatŋe agep. \v 7 Akto Yesuŋe okotŋe dondâ nâŋgaŋmap arekŋe Petoro magaŋmâ hin dâep, “Imâ Humo nenŋe.” dâmbo Petoroŋe nâŋgâm âmâ emelâk mâronŋe âi ketuguepgât oloŋmâ kalep are mem luguakmâ gem peniaŋberâm iŋgon tu kâlegen sopalep. \v 8 Akto Aposolo bikŋande waŋga siâ mem togoyi. Togom ŋalu ŋaluân iŋan pikmâ yiep are tân yeŋgum oloŋmâ âmâ waŋga are haru ginŋângenâk talep aregât ŋalu ŋalu tu kâlegen talâk dâm oloŋmâ tu ginŋân âgâm kili. \p \v 9 Hain âgâm kâlâp siâ om yendo egi. Akto kâlâwân are iŋan siâ akto sot siâ kindo egi. \v 10 Ekbiâ âmâ Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Iŋan uŋak mendâi are bikŋe mem gaŋet.” \v 11 Hain dâmbo Petoroŋe bam iŋan ŋalu ŋaluân are mem oloŋmâ ginŋângen gulep. Akto ŋalu ŋalu are kâlegen iŋan humomo yeyi are yeŋgât oyaŋyegi amâ 153 hain are egi. Dâ ŋalu ŋalu are âmâ bo hâre agep. \v 12 Ain kinbiâ Yesuŋe hin makyeŋgiep, “Yekâ gutmâ sot ire mem neŋet.” dâep. Dâ amâ Humoyeŋe aregât nâŋgâm bo aikoyi, “Gâ niŋe?” \v 13 bo aikombiâ gârâmâ Yesuŋe sot mem yeŋgiep. Akto iŋan gai olowâk mem yeŋgimbo neyi. \v 14 Amâ Yesuŋe sumânba agatmâ miawakyeŋgimbo âlâwuŋe are akto Aposoloŋe egi. \s1 Yesuŋe Petoro sop âlâwu aikoep. \p \v 15 Sot nem metem tatmâ Petoro hin magaŋep, “Simoŋ Yohanegât nanŋe. Gâŋe âmâ luâk ire ewangiyekmâ nâŋgât okot âlep akmat me gain?” dâep. Hain dâmbo hin dâep, “Âo, Humo, gâ nâŋgât are nâmâ gala akgiŋman.” dâep. Hain dâmbo hin dâep, “Gâ nâŋgât kâmot damunyeŋe akben.” dâep. \v 16 Hain dâm lâuwâŋe aikoep, “Simoŋ, Yohanegât nanŋe, gâ nâŋgât okot âlep akmat me bo?” dâmbo, “Âo. Humo, gâ nâŋgât. Nâ gâŋgât gala akman.” dâmbo hin dâep, “Gâ nâŋgât kâmot damunyeŋe akben.” dâep. \v 17 Hain dâm âlâwuŋe hin aikoep, “Simoŋ, Yohanegât nanŋe, gâmâ nâŋgât gala me gain?” dâmbo âlâwuŋe aikoepgât nâŋgâmbo umatŋe akto magaŋmâ hin dâep, “Humo, gâŋe âmâ siâ siâ hârok nâŋgât. Nâmâ gâŋgât galage.” dâmbo magaŋep, “Gâ nâŋgât kâmot damunyeŋe akben. \v 18 Akto wan miawak giŋbiap aregât makgiŋbe. Ulikŋân sigan talen sop ain egâliaŋgaet ariwerâm âmâ sâŋgum luguakmâ ain ariminen. Dâ hâmbâi sâmbâ akbialân sop ain âmâ yân kinmenâ gasalupgande keige dâgâm mendugum meŋgekmâ ain bo ariwian dâm makbiat ain meŋgekmâ ariwai.” dâep. \v 19 Amâ Yesuŋe hin aregât magaŋep. Hâmbâi luâk siâŋe Petoro mem oloŋmâ kondo mombiap sop ain Anutugât kotŋe humo sambelem ariwiap. Haingât Yesuŋe dopkom den ire magaŋep. Hain akmâ Petoro magaŋep, “Gâ gam haminângen watnek.” dâep. \v 20 Petoroŋe purik dâm Yesuŋe okotŋe nâŋgâ aŋmap arekŋe watyelekmâ togombo egep. Akto yâk ulikŋân Yesugât Aposololupŋe olop konogân tatmâ sot neyi sop ain Yesugât enemŋânâk tatmâ hin magaŋep, “Humo, niŋande hâmbâi gasalupge kewugu yekberâp?” dâep. \v 21 Akto Petoroŋe yâk ekmâ Yesu hin magaŋep, “Humo, luâk ire âmâ gain gain?” dâmbo \v 22 Yesuŋe magaŋep, “Yâk mandoân nâ purikatbian aregât yâkgât wangât maktât? Gâ yân gam watnek.” dâep. \v 23 Hain dâmbo den are Kembugât kâmot yeŋgâlân hanâk ariep, “Yohane âmâ bo mombiap.” dâep. Dâ Yesuŋe, “Yohane bo mombiap.” bo magep. Amâ, “Yânâk tatoâk nâ purik katmâ togowian me bo amâ gâŋgât pat bo aregât wangât maktât?” dâep. \p \v 24 Akto yu kulemgoân ire hârok egân amâ den bunŋe akto nen amâ hainâk, “Den kulemgoân ire amâ bunŋeâk hârok.” dâyion. \v 25 Akto siâ siâ ire hârok Yesuŋe agewâk. Dâ luâkŋe Yesuŋe wan ketuguep are kulemgowerâm âmâ âi humo membiâ dâp bo tatyeŋgiwop. Akto nâŋe hin nâŋgân. Kulemgombiâ dâine hân ire hârok amâ kulem esenŋe iregât dopŋe bo tatbop. Hain.