\id TIT \h Taitus \toc1 Taitus Le Leta Pol Le Rorori \toc2 Taitus \toc3 Tait \mt1 Taitus \mt2 Le Leta \mt2 Pol Le Rorori \imt1 Utu iviva \ip Taitus iye ma Jiu loloniye, ko kaero iye raloŋweloŋweghathɨ, na e mbaŋako iyako i thalavugha Pol na thɨ vakatha kaiwo lemoyo. Pol va i roriya letake iyake na i variye weya Taitus, iye amba tabwagha, na gharathalavu ina e raurau Krit e tɨne. Pol va i roitete gheko na i njimbukikiya ekelesiya kakaiwoniye gheko. \ip Vakatha Vaŋgothiye 28 i woraŋgiya Pol ve ru e thiyo Rom na i roroghagha le kot kaiwae. Iyako e ghereiye thɨ rakayathu, na ra ghareghare tevambe i vakathava vaghɨliya theghevarɨniye. Ghayamoyamo ŋgoreiye ele vaghɨliyako iyako weiye Taitus thɨ wa Krit na vethɨ vavagharewe. Raurauke iyake ina e Njighɨ Meditareiniyan e tɨne, ina Grik na eto (e yaghalaniyeko). \ip Mbaŋa Pol i iteta Krit, Taitus vambe i reyaku gheko na i vakathaŋgiya kaiwo vavana (1:5). Va mbaŋa reghava amba Pol i roriya letake iyake na i variye weya Taitus. Letake iyake e tɨne Pol i vanuwovɨra Taitus renuwaŋa thegheto kaiwanji. \ip I viva i vanuwovɨrɨ ŋgoroŋga ekelesiya gharandeviva ghathanavu (1:5-9). Theghewoniye i giya ghathalavu ŋgoroŋga ne iŋa na i vavaghare weŋgiya wabwi na wabwi ekelesiyako e tɨne, ŋgoreiya giyagiya moli, elaela na mbala thɨ valawe weŋgiya gagamaina, thegha na rakakaiwobwaga. Na momouniye tembe i vavurɨghegheŋava Taitus Kristiyan yawaliye na ghathanavu, ŋgoreiya gharemalɨlɨ, ghayamoyamo i warawarari, na thava botewoyathu na dageghatuthi thanavuniye i yomarawe; na tembe ŋgoreiyeva ekelesiya e tɨne thava wabwi na wabwi thɨ yomara (Vaŋgothiye 2 na 3). \c 1 \p \v 1 Ghino Pol, Loi le rakakaiwo, na Jisas Krais ghalɨŋae gharaghambɨ. Lo kaiwoke iyake ya thalavuŋgiya Loi le tututhi gharɨgharɨniye thɨ mbuthu e lenji loŋweghathɨ na thɨ vurɨgheghe. Na tembe ŋgoreiyeva, thɨ ghareghare emunjoruko mbala ghanjithanavuko iya Loi nuwaiyako. \v 2 Iyake kaiwae lenji gharematuwo i laghɨye e yawalɨ memeghabananiye kaiwae Loi va i dagerawe amba muyai yambaneke i yomara. Na Loi ma i kwan. \v 3 Ko iyemaeŋge e ghambaŋako moli tɨne Loi va i woraŋgiya Totoke Thovuye yawalɨke memeghabananiye iyake kaiwae. Va i vakatha iyake elo vavaghareke tɨne. Loi iye ghanda Ravamoru va i wogiya kaiwoke iyake weŋgo na ya vakatha wagiyawe. \p \v 4 Letake iyake ghino Pol ya rori na ya variye i ghaona e ghen Taitus. Ghen na ghino la loŋweghathɨ regha na ghen ŋgorana naruŋgu moli. \p Ya naŋgo weya Loi Ramanda na Krais Jisas ghanda Ravamoru mbe gharenji e ghen na lenji gharemalɨlɨ i riyevanjara gharena. \s1 Taitus ghakaiwo Krit e tɨne \p \v 5 Va ya roiteteŋge e raurau Krit tɨne, na mbala u vanamweŋgiya kaiwona iya ma e ghanjivakathana, na e ghembaghemba regha na regha tɨnenji u tuthiŋgiya ekelesiya ghagiyagiya ŋgoreiya va ya utuma e ghen. \v 6 Ekelesiya gharandeviva ghambaro ŋgoreiyake: ghathanavu i thovuye na thava e ghawonjowe regha, levo mbe eundaeŋge na le ŋgaŋga thiye raloŋweloŋweghathɨ, thava utuninji i tharɨ ŋgoreiya thɨ vakavakatha bwagabwaga na ma e lenji yavwatata. \v 7 Ekelesiya gharandeviva iye i njimbukikiya Loi le kaiwo, iya kaiwae thava e ghawonjowe regha, thava weiye ghamberegha le renuwaŋa, thava le ghatemuru i maya, thava ravotha e mun mbwa vurɨgheghe, thava vata le gaithɨ, na thava iye lolo regha valɨkaiwae i kwanɨyaroŋgiya gharɨgharɨ na mbala i wo mani weŋgi. \v 8 Ko iyemaeŋge iye ravavaŋamwe regha, le renuwaŋa na le vakatha i thovuye weŋgiya gharɨgharɨ, le vakatha i rumwaru weŋgiya gharɨgharɨ, ghathanavu i thovuye na i rumwaru, na mbe ghamberegha i thanavu. \v 9 Totoko emunjoru iya kaerova thɨ vavagharekowe wo i vikikighathɨ, mbala iye valɨkaiwae i vavurɨghegheŋaŋgi e vavaghare rumwarumwaruniye e tɨne, na valɨkaiwae thavala thɨ wovatharɨtharɨŋa vavaghare rumwarumwaruniye i govarumwaruya lenji renuwaŋako wolaghɨye. \p \v 10 Ya utuŋa thiyako kaiwae gharɨgharɨ lemoyo mbe inanjiwe, iya ma thɨ wovatha ekelesiya lenji randeviva ghaghamba ndeghathɨ, na mbema thɨ utu bwagabwagaeŋge na thɨ yaroŋgiya gharɨgharɨ. Iyake emunjoru moli weŋgiya wabwi wabwira, iya thɨŋake, “Raloŋweloŋweghathɨke wolaghɨye wo thɨ wo kitenɨyathu thanavuniye ŋgoreiye Jiu lenji mbaro.” \v 11 Wo u dagetenɨŋgi moli kaiwae renuwaŋako iya mbala thava thɨ vavaghareŋako thiye thɨ vavaghareŋa, i vakatha gharɨgharɨ vavana weinjiyaŋgiya lenji ŋgaŋga, thɨ ndeghereiyewana emunjoruko. Thɨ vakatha ŋgoreiyako kaiwae mbema nuwanjiya eŋge thɨ yaroŋgiya gharɨgharɨ na thɨ mbana lenji maniwe. \v 12 Mbe thiye Krit lenji rathimbathimba regha me vivako, va iŋa, “Thiye Krit mbaŋako wolaghɨye rakwanɨŋgi. Thiye ŋgoranjiya mbwanjam. Thiye rayaku bwagabwaga na ŋgaŋganirɨŋgi.” \v 13 Utuutuke iyake emunjoru moli. Iya kaiwae u ŋaebaruru wanaŋgi na mbala thɨ loŋweghathɨ eŋge vavaghare emunjoru. \v 14 Lenji renuwaŋana thava tembe i wava Jiu lenji utu bwagabwaga o gharɨgharɨko iya thɨ botewoyathu vavaghare emunjoruko lenji mbaro. \v 15 Thavala thɨ kalekaleva Loi e marae, bigibigike wolaghɨye i kalekaleva moli weŋgi na valɨkaiwae thɨ mban na thɨ vakaiwoŋaŋgi. Ko iyemaeŋge thavala thɨ mbighɨ Loi e marae na ma e lenji loŋweghathɨ, ma bigi regha i kalekaleva moli weŋgi. Emunjoru lenji renuwaŋa i mbighɨ na ma thɨ ghareghare rumwaru na tharɨ ghanjitomethi. \v 16 Thɨŋava thiye thɨ ghareghareya Loi, ko iyemaeŋge lenji vakathako i woraŋgiya thɨ roghereiyewana. Thiye ŋgoranjiya njako vwatavwata na ma thɨ ghambugha Loi, na ma valɨkaiwanji thɨ vakatha bigi thovuye regha. \c 2 \s1 Taitus mbala i vavaghareŋa vavaghare rumwarumwaruniye \p \v 1 Ko iyemaeŋge ghen u vavaghareŋa the thanavu i reŋa ŋgoreiya renuwaŋa rumwarumwaruniye. \v 2 U vavaghare weŋgiya amaamala na thɨ njimbukikiya ghanjithanavu, ghanjithanavu ŋgoreiye gharɨgharɨ thɨ yavwatata wanaŋgi, ghanjithanavu i rumwaru, tembe ghanjimberegha thɨ thanavu, lenji loŋweghathɨ i rumwaru, lenji gharethovu i riyevanjaraŋgi weŋgiya ghanjiune, na thɨ rouda wagiyawe. \p \v 3 Tembe ŋgoreiyeva u vaghareŋgiya elaelana na ghanjithanavu iya i vatomwe thɨ yavwatatawana Loi. Thava thɨ liya ghanjiune ghanjiutu, na thava mbwa vurɨgheghe i mbaroŋaŋgi. Iyemaeŋge thɨ vavaghareŋa eŋge thovuye thanavuniye, \v 4 na mbala thɨ valawe weŋgiya wanakau tabwagha na thɨ gharethovu weŋgiya lenji ghɨmoghɨmoru na lenji ŋgaŋga, \v 5 tembe ghanjimberegha thɨ thanavu, lenji vakatha i thovuye, thɨ kaiwo wagiyawe e lenji ŋgoloŋgolo, gharenji i thovuye, na thɨ ghambugha lenji ghɨmoghɨmoru lenji mbaro. Mbala thɨ vakatha ŋgoreiyako, na ma valɨkaiwae gharɨgharɨ thɨ wovatharɨtharɨŋa Loi le utu. \p \v 6 Tembe ŋgoreiyeva u giya utu vavurɨgheghe weŋgiya ghɨmoghɨmoru tabwagha na tembe ghanjimberegha thɨ njimbukikiŋgi. \v 7 E len vakathana wolaghɨye tɨne mbe i thovuye vara, na ghen u tabo lenji ghamba ghaghayawo. Mbaŋa u vavaghare weŋgiya gharɨgharɨ ne u ndevakatha kwan regha, na len vavagharena mbe i woraŋgiya emunjoru ghanyavwatatawana. \v 8 E len utuutu tɨne mbe u ndetuthi eŋge ŋgoroŋga ne uŋa, mbala mane lolo regha i wovatharɨtharɨŋa. Na tembe ŋgoreiyeva mbala ghanɨthɨghɨyaŋgina thɨ monjinaŋa kaiwae ma valɨkaiwanji thɨ utuvatharɨ kaiwanda. \p \v 9 U dage weŋgiya rakakaiwobwaga na thɨ ghambugha ghanjirambarombaro lenji renuwaŋa e bigibigike wolaghɨye tɨne na thɨ vakatha budakai ne thɨ warariŋa. Ne thɨ ndegogonjogha lenji utuutu weŋgi \v 10 o thɨ kaivɨ weŋgi. Ko iyemaeŋge, mbaŋake wolaghɨye lenji vakathako mbala i woraŋgiya thiye thɨ thovuye na emunjoruŋgi. Lenji vakathako iyako mbala i womena tarawa weya vavaghareke iya Loi ghanda Ravamoru kaiwaeke. \p \v 11 Raloŋweloŋweghathɨ mbala ghanjithanavu ŋgoreiyako kaiwae Loi ghare weŋgi kaero i woraŋgiya na valɨkaiwae gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ vaidiya ghanjivamoru. \v 12 Ghareko iyako weinda i vaghareinda na mbala mbaŋake iyake ra roiteta yawalɨ raitharɨ na iya nuwandake i ghaŋgowa bigibigike e yambaneke, na la yakuyaku mbala ghandamberegha ra njimbukikinda, la vakatha i rumwaru na budakaiya ra vakatha mbe i vawarariŋa Loi; \v 13 mbaŋa amba ra roroghagha warariko ghambaŋa amba i menamenako kaiwae. Ne e mbaŋako iyako la Loi laghɨye na Ravamoru, Jisas Krais, ne i njoghama weiye le vwenyevwenye. \v 14 Va i vatomweya ghamberegha kaiwanda na mbala i vamoruinda tharɨke wolaghɨye e tɨnenji na i vakathainda gharɨgharɨ rumwarumwaruniye na Krais mbe ghamberegha vara le gharɨghara ghinda na nuwandake wo ina wevara thovuye ghavakatha. \p \v 15 Iya kaiwae, u vavaghareŋa iya bigibigike wolaghɨye thiyake na u ndeghathɨ e len ghamba ndeghathɨna mbaŋa u vavavurɨgheghe raloŋweloŋweghathɨna na thɨ vakathaŋgi na u ŋaebaruru wanaŋgi. Thava lolo regha i ghɨmaranjoŋanjoŋaŋge! \c 3 \s1 Kristiyan yakuyakuniye \p \v 1 Wo u vanuwovɨrɨŋgiya raloŋweloŋweghathɨ na thɨ ghambugha rambarombaro na randeviva lenji mbaro, thɨ vandeŋe na thɨ ghambugha ghalɨŋanji, na mbaŋake wolaghɨye kaero thɨ vivathaŋaŋgi na thɨ vakatha kaiwo thovuye wolaghɨye. \v 2 U dage weŋgi na thava thɨ utuutuvatharɨ lolo regha kaiwae, ko iyemaeŋge mbe ghare i udauda, na gharenji weŋgi na ghanjithanavu i ghenenja moli weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye. \v 3 Va mbaŋaniye ghinda vambe unounovara ghinda na mava ra ghambugha Loi na vavana va thɨ yaroinda. The bigibigiya riwandake nuwaiya na i warariŋa, thɨ ŋgarɨinda na ra vatomweya yawalinda tharɨ e ghavakatha na yamwanja thanavuniye. Ghinda ra botewoyathuŋgiya ghandaune na thiye tembe thɨ botewoyathuindava. \v 4 Va ŋgoranda iyako, ko iyemaeŋge mbaŋa Loi ghanda Ravamoru i woraŋgiya ghare weinda na i gharethovuinda, \v 5 i vamoruinda. Ma ghinda la vakatha thovuye kaiwae na i vamoruinda, ko iyemaeŋge mbe ghamberegha vara le gharevɨrɨ e tɨne. I thavwiyathu la tharɨ na i vakatha ra ghambɨ togha na i vatoghaŋaŋgi yawalinda. Va i vakatha iyake ele wogiya Nyao Boboma na i yaku weinda. \v 6 Weya Jisas Krais la Ravamoru Loi i liŋgiya Nyao Boboma riyeriyevanjaraniye weinda. \v 7 I wovarumwarumwaruŋainda kaiwae mbe ghare vara weinda, mbala ra tabona le gamagai, iya kaiwae weinda la gharematuwo ne ra vaidiya yawalɨ memeghabananiye. \v 8 Utuutuko thiyako emunjoru moli na valɨkaiwae ra loŋweghathɨ. Nuwaŋguke nuwaiya u vavurɨghegheŋa ghanjirerenuwaŋa bigibigiko thiyako kaiwanji, na mbala thavala kaero thɨ loŋweghathɨgha Loi, thava thɨ renuwaŋa valawe, mbema thɨ vatomweŋgi eŋge na thɨ vakavakatha kaiwo thovuye. Utuutuko thiyako thɨ thovuye na valɨkaiwae i thalavuŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye. \p \v 9 Ko iyemaeŋge gharɨgharɨ lenji utu bwagabwaga na lenji ghathambothambo u botewoyathu. Thiye thɨ utuŋa riuriu molamolao kaiwanji na thɨ wogaithɨ Mosese le mbaro kaiwae. Bigibigiko thiyako ma e ghanjithovuye na ma valɨkaiwae i thalavuŋgiya gharɨgharɨ. \v 10 Thela i vavamurughare u dageten. Thoŋgo kaero u dageten mbaŋaiwo na ma i wovatha ghalɨŋan, u roitete na thava len renuwaŋa regha tembe inaweva. \v 11 U ghareghare wagiyawe gharɨgharɨ ŋgoranjiyako emunjoru kamwathɨniye kaero thɨ roitete na thɨ tharɨ. Lenji tharɨko tembe i wovatharɨtharɨŋgi. \s1 Dage mwaewo \p \v 12 Mbaŋa ne ya variya Atemas o Taikikas na i ghaona e ghen, u rovurɨgheghe na u mena weŋgo e ghemba idae Nikopolis e tɨne, kaiwae kaero mendava lo renuwaŋa ŋgoreiye na ne njighɨnjighɨ ghambaŋa va yaku gheko. \v 13 U rovurɨgheghe na u vanamwe Jinas iye mbaro gharaghareghare na Apolos lenji kamwathɨ. U thalavuŋgi na thava thɨ kwara e bigi regha lenji loŋgaloŋga kaiwae. \v 14 U vakatha ŋgoreiyake na tembe u vavaghareŋgiva la gharɨgharɨna na thɨ vatomweŋgi e vakatha thovuye ghanjivakatha na mbala valɨkaiwanji thɨ thalavuŋgiya thavala i tubo weŋgi, na mbala yawalinjiko une ve yomara. \p \v 15 Gharɨgharɨke thiyake weiŋguyaŋgi, taulaghɨke thɨ mwaewo e ghen. Tembe u utugiyava lama mwaewo weŋgiya raloŋweloŋweghathɨ thavala thɨ gharethovu weime. \p Loi ghare i yaku taulaghɨna weŋga.