\id MRK \h Mak \toc1 Toto Thovuye Utuniye Mak Le Rorori \toc2 Mak \toc3 Mak \mt2 Toto Thovuye Utuniye \mt1 Mak \mt2 Le Rorori \imt1 Utu iviva \ip Mak, idae tembe thɨŋava Jon Mak, iye Banabas ighaiye (Kol 4:10) na utuutuniye ina Dagerawe Togha e tɨne weiye Pol na Banabas thɨ vakatha kaiwo vavana ekelesiya e tɨne (Vak 12:25; 13:5 na 13; 15:36-39; 2Tim 4:11). Rarorori mevivako vavana thɨŋava Jon Mak vambe i wava Rom na ve yaku weiye Pita. (Tembe hu thuweva 1Pit 5:13) Na tembe thɨŋava Mak vambe i vavaghareŋava Jisas le vakatha utuutuniye, va i loŋwe weya Pita iyava i rori e bukuke iyake. Ghayamoyamo ŋgoreiye Mak va i roriya Jisas utuniye Rom gharɨgharɨniye kaiwanji. \ip Va e mbaŋako iyako Rom lenji ghamba mbaro i laghɨye na thiye nuwanjiya i vurɨgheghe. Mak le bukuke e tɨne i woraŋgiya Jisas iye ravurɨgheghe: i vakathaŋgiya vakatha ghamba rotaele thɨ ghanagha, i vamoruŋgiya gharɨgharɨ, i variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ na i rakayathuŋgiya gharɨgharɨ lenji tharɨ e tɨne. \c 1 \s1 Jon Rabapɨtaiso le vavaghare \r (Mat 3:1-12; Luk 3:1-18; Jon 1:19-28) \p \v 1-2 Utuutuke iyake Toto Thovuye Jisas Krais, Loi Nariye utuniye. I ri weya toto gharawo ŋgoreiya Aiseya, Loi ghalɨŋae gharautu va i rori Loi iŋa, “Ne ya variya toto gharawo e ghamwan na i vivatha kamwathɨ kaiwan.\x - \xo 1:1-2 \xt Mal 3:1\x* \v 3 Lolo regha i kulakula e njamnjam: ‘Hu vivatha kamwathɨ Giya kaiwae na hu varumwaru na mbala i reŋawe.’”\x - \xo 1:3 \xt Ais 40:3\x* \p \v 4 Totoke gharawo iye Jon Rabapɨtaiso. I yaku e njamnjam na i vavaghare weŋgiya gharɨgharɨ thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi, amba Loi i numotenɨŋgi. Amba thɨ bapɨtaiso. \v 5 Gharɨgharɨ lemoyo Judiya na Jerusalem e tɨne thɨ rakarakamena weya Jon. Thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na i bapɨtaisoŋgi e Walaghɨta Jorɨdan. Na lenji bapɨtaisoko i vatomwe kaero thɨ vakatha ŋgoreiye Jon le vavaghare. \v 6 Jon ghakwama thɨ vakatha kamel vulivuliye. Mborowae gheva thetheghan njimwae. I ghanɨŋgiya bibita na ŋguyo.\f + \fr 1:6 \ft Jon ghakwama thɨ vakatha kamel vulivuliye, ma njimwae, ma vulivuliye eŋge. Jon ghakwamakova ŋgoreiye Loi ghalɨŋae gharautuŋgi. Jon ghakwama i vakatha gharɨgharɨ thɨ renuwaŋakiki Ilaija. Ina Buk Boboma Teuye i govambwara (2Kiŋ 1:8; Sak 13:4). Jiu va thɨ renuwaŋa thɨ munjeva Ilaija tembene i njoghamava mbaŋa regha na i vivathaŋaŋgiya gharɨgharɨ Mesaiya le mena kaiwae (Mal 3:1; 4:5-6; hu thuwe Mak 9:12-13). Ghanɨŋga Jon va i ghanɨŋgi ŋgoreiya gharɨgharɨ thɨ yaku e vurɨvurɨ vwatavwata ghanji.\f* \v 7 Le utu ŋgorake: “Loloko iya i rereghamba e ghereiŋguke iye i vurɨgheghe kivwalaŋgo. Ghino, ma elo thovuye na valɨkaiwaŋgu ya kururu na ya raka gheghe ghae. \v 8 Ya bapɨtaisoŋga e mbwa ko iye ne i bapɨtaisoŋga e Nyao Boboma.” \s1 Jisas ghabapɨtaiso \r (Mat 3:13-17; Luk 3:21-22) \p \v 9 E mbaŋako iyako e tɨne Jisas i ri Nasaret Galili e tɨne na i wa weya Jon, na iye i bapɨtaiso Jorɨdan. \v 10 Mbaŋa Jisas i voro e mbwako ghadidiye i vaidiya buruburu i mavu na Nyao Boboma i njawe ŋgoreiya bunebune. \v 11 Amba ghalɨghalɨŋa regha i mena e buruburu iŋa, “Ghen naruŋgu moli gharegharethovuniye, i vakathaŋgo ya warari laghɨye moli.” \s1 Jisas ghatanathetha \r (Mat 4:1-11; Luk 4:12-13) \p \v 12 E mbaŋako iyako Nyao Boboma i vakatha na i wa e njamnjam vurɨvurɨ vwatavwata. \v 13 Na ve yaku gheko gheneyevarɨ. Seitan i vatanathethaŋa. Va weiyaŋgiya njamnjam thetheghanɨniye, ko Loi le nyao thovuthovuye thɨ mena na thɨ giya thalavuwe. \s1 Jisas i woraweya le vavaghare rɨghe Galili \r (Mat 4:12-17; Luk 4:14-15) \p \v 14 Mbaŋa vama thɨ woruwo Jon e thiyo na e ghereiye,\f + \fr 1:14 \ft Hu thuwe Jon 6:17-18 na hu vaidi buda kaiwae Jon va ina e thiyo.\f* Jisas i wa Galili na i vavaghare Toto Thovuye i mena weya Loi, \v 15 iŋa, “Mbaŋa kaero ina gheke, Loi le ghamba mbaro maiyavara; hu uturaŋgiya lemi tharɨna na hu roiteteŋgi na hu loŋweghathɨgha Toto Thovuye.” \s1 Jisas i dage weŋgiya raboroborogi theghevarɨ na thɨ ghambu \r (Mat 4:18-22; Luk 5:1-11) \p \v 16 Va mbaŋa regha Jisas i ŋgalai Galili Njighɨniye ghadidiye na i vaidiŋgiya raboroborogi theghewo, Saimon na ghaghae Endru, thɨ duda ghina kaiwae thiye raboroborogi. \v 17 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Hu mena hu ghambuŋgo na ya vavaghareŋga ghemi gharɨgharɨ ghanjirakosi.” \v 18 E mbaŋako iyako thɨ iteteŋgiya lenji ghina na thɨ ghambu. \p \v 19 I loŋga ghaova seiwo i vaidiya Jemes, Sebedi nariye, na ghaghae Jon. Thiye va inanji e lenji waŋga thɨ vavanamweŋgiya lenji ghina. \v 20 E mbaŋako iyako i kula weŋgi, thɨ iteta ramanji Sebedi e waŋga weiyaŋgiya lenji rakakaiwo, na thɨ ghambu. \s1 Jisas i thawariya amala weiye nyao raitharɨ \r (Luk 4:31-37) \p \v 21 Mbaŋa Jisas na gharaghambu thɨ vutha Kapenaom, Sabat e tɨne Jisas i ru Jiu e lenji ŋgolo kururu na i vavagharewe. \v 22 Gharɨgharɨko iyava thɨ vandeŋeko gharenji i yo laghɨye le vavaghare kaiwae, kaiwae mava ŋgoreiya mbaro gharavavaghare, ko i vavaghare weiye mbaro. \p \v 23 E mbaŋako iyako amala ina gheko nyao raitharɨ inawe, va ina Jiu e lenji ŋgolo kururuko tɨne i yaro iŋa, \v 24 “Ne u vakatha vara budakai weime, Jisas rara Nasaret? Mo mena gheke na nuwaniya u vakowanaime? Kaero ya ghareghareŋge, ghen Raboboma Loi va i variye.” \p \v 25 Jisas i ŋaelɨmbiya weya nyaoko raitharɨ iŋa, “Meiye, na u iteteŋa amalana!” \p \v 26 Nyaoko raitharɨ i vandindi laghɨye amalako, i yaro laghɨye moli na i raŋgiwe. \v 27 Taulaghɨko gharenji i yo laghɨye na thɨ veutu weŋgi thɨŋa, “Budakaiyake? Iyake vavaghare togha. Amalake i vavaghareŋa renuwaŋa emunjoru na totoghaŋgi, na i vakatha weiye le mbaro, i dage vurɨgheghe weŋgiya nyao raraitharɨ na thɨ loŋweghathɨ.” \v 28 Toto amalaghɨniye kaiwae i vaghɨliya Galili tɨneko laghɨye. \s1 Jisas i thawariŋgiya gharɨgharɨ lemoyo \r (Mat 8:14-17; Luk 4:38-41) \p \v 29 Mbaŋa Jisas na gharaghambu thɨ roiteta ŋgolo kururuko, weinjiyaŋgiya Jemes na Jon, amba vethɨ ru Saimon na Endru e lenji ŋgolo. \v 30 Saimon mboriyae i ghambwera, na mbe ina vara e ghambae riwae i dayagha na i ghena. Jisas vambe i vutha vara kaero thɨ utugiyawe. \v 31 I ruwe, i yalawe e nɨmae na i thalavu i thuweiru. Ghambwerama i iteteŋa na i vaŋamweŋgi. \p \v 32 Varae vama ve ronja na kaero i mouwo na Sabat kaero iko, gharɨgharɨ thɨ bigimena weya Jisas ghambweghambwera na thavala nyao raitharɨ ina weŋgi. \v 33 Gharɨgharɨko taulaghɨ e ghembako tɨne thɨ mevathavatha e ŋgoloko mbothiye. \v 34 Gharɨgharɨ i ghanagha thɨ ghambweraŋa ghambwera thaŋarɨ Jisas i thawarivaoŋgi. Vambe i variye raŋgiyaŋgiva nyao raraitharɨ weŋgiya gharɨgharɨ. Mava i vatomwe na thɨ dagewe kaiwae va thɨ ghareghare thela amalaghɨniye, na iye i mena weya Loi. \s1 Jisas ghamberegha i naŋgonaŋgo \r (Luk 4:42-44) \p \v 35 I liwiya ndayathɨ Jisas i thuweiru, i iteta ŋgolo na ghembako, i wa e valɨvaŋga ma gharɨgharɨ nanjiwe na ve naŋgowe. \p \v 36 Ko iyemaeŋge e ghereiye Saimon na ghaune thɨ rakaraŋgi na thɨ tamwe. \v 37 Mbaŋa thɨ vaidi, thɨ dagewe thɨŋa, “Gharɨgharɨko wolaghɨye thɨ tamwetamwe e ghen.” \p \v 38 Ko Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ra raka e ghembaghemba vavanava e valɨvaŋgake iyake na tembe va vavaghareweva. Iyake iyava kaiwae na ya mena.” \p \v 39 Iya kaiwae i vaghɨliya Galili laghɨyeko, i vavaghareŋa Toto Thovuye e kururu ŋgoloŋgoloniyeko tɨnenji na i variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ. \s1 Jisas i thawariya amala i ghataŋa lepelo \r (Mat 8:1-4; Luk 5:12-16) \p \v 40 Amala regha i ghataŋa lepelo\f + \fr 1:40 \ft Lepelo gharumwaru ina Utu Gharumwaru e tɨne Buk Boboma Toghake iyake ele ghambako tɨne.\f*, va i mena weya Jisas i ronja e gheghe vuvuye e ghamwae na i naŋgowe iŋa, “Thoŋgo nuwaniya, u vakathaŋgo na ya thovuye.” \p \v 41 Jisas ghare i vɨrɨ kaiwae, i livamomoya nɨmae na i vɨghathɨgha amalako. I dagewe iŋa, “Nuwaŋguke nuwaiya, riwana i thovuye!” \v 42 E mbaŋako iyako ghaghambwerama iko na riwae i thɨna. \p \v 43 Amba i dage vurɨgheghewe na i variyeyathu e mbaŋako iyako, \v 44 na iŋa, “Wo u vandeŋe, ne u ndeutuŋa weya lolo regha, u wawe vara ravowovowo na tembe ghanɨmberegha vo vatomweŋgewe na vo vowo riwana le thɨna kaiwae ŋgoreiya Mosese le mbaro, na i vaemunjoruŋa weŋgiya gharɨgharɨ riwan kaero i thɨna.” \v 45 Ko amalako i wa na ve utuutu weŋgiya gharɨgharɨ budakai me yomarawe. Iya kaiwae Jisas ma valɨkaiwae i ru e ghemba laghɨye gharɨgharɨ lemoyo inanjiwe. I yaku eto e ghemba ma gharɨgharɨniye, ko iyemaeŋge gharɨgharɨ thɨ menawe Galili laghɨyeko e tɨne. \c 2 \s1 Jisas i thawariya amala i kuvokuvo \r (Mat 9:1-8; Luk 5:17-26) \p \v 1 Mbaŋa amba gheviye eŋge e ghereiye Jisas i njogha Kapenaom, gharɨgharɨ thɨ loŋweya toto kaero ina e ŋgolo tɨne. \v 2 Woye laghɨye moli thɨ mevathavatha. Thɨ riyevanjara ŋgolo tɨne na ghae, amba i utuŋa Toto Thovuye weŋgi. \v 3 Mbaŋaniye ghɨmoghɨmoru theghevarɨ thɨ wovutha amala i kuvokuvo ele ghamba ghena weya Jisas. \v 4 Kaiwae wabwi i laghɨye moli, ma valɨkaiwanji thɨ womena weya Jisas iya kaiwae thɨ vakatha doda e ŋgoloko vwatae i rukughɨdaghɨda Jisas. Mbaŋa vama thɨ vakatha doda, thɨ wonjaniya amalakowe, i ghena e da. \v 5 Jisas i thuwe lenji loŋweghathɨko le laghɨlaghɨye, i dage weya kuvokuvoko iŋa, “Amalana, ya numotena len tharɨna wolaghɨye.”\fig Thɨ vakwatenjoŋa amala regha i ghambwera e ŋgolo vwatae|alt="Lowering the sick man to Jesus" src="lb00305c.tif" size="span" copy="BFBS (Bass)" ref="2:1-5" \fig* \p \v 6 E mbaŋako iyako mbaro gharavavaghare vavana thiya yaku gheko thɨ rerenuwaŋa e gharenji thɨŋa, \v 7 “Buda kaiwae amalake i utu ŋgoreiyako? Amalake i kivwala Loi na i utuvatharɨwe! Ma te lolo reghava ne i numotena tharɨ, Loi ghamberegha moli.” \p \v 8 E mbaŋako iyako Jisas i ghareghare ŋgoroŋga lenji renuwaŋa thuweleko, kaero i dage weŋgi iŋa, “Buda kaiwae hu rerenuwaŋa ŋgoreiyake? \v 9 Iyaŋganiya ghautuutu i maya, ‘Len tharɨna kaero ya numoten,’ o yaŋa, ‘U yondovirɨ, u bigiya ghambana ghavwarara na u loŋga’? \v 10 Ya vaemunjoruŋa e ghemi, Lolo Nariye ele mbaro e yambaneke na valɨkaiwae i numotena tharɨ.” Amba i dage weya amalako kuvokuvoko iŋa, \v 11 “Ya dage e ghen, u yondo, u bigiya ghambana ghavwarara na u wa e len ŋgolo!” \v 12 Taulaghɨko e maranji i yondovirɨ, i mbana ghambae ghavwarara na i loŋgaraŋgi. Gharenji i yo laghɨye moli na thɨ taraweŋa Loi thɨŋa, “Ma mbaŋa regha wo thuwathuwa ŋgoraiyako va i vivako.” \s1 Jisas i kula weya Livai \r (Mat 9:9-13; Luk 5:27-32) \p \v 13 Jisas vambowo i njoghava Galili Njighɨniye ghadidiye amba wabwi laghɨye thɨ menawe na i vavaghare weŋgi. \v 14 I loŋgaghao na i vaidiya Livai, Alipiyos nariye, i yaku e takis ghaopis, na i dagewe iŋa, “U ghambuŋgo.” Livai i yondovirɨ na i ghambu. \p \v 15 Mbaŋa gheviye Jisas i ghanɨŋga Livai ele ŋgolo. Takis gharambanɨmba na gharɨgharɨ raraitharɨ thɨ mbela Jisas, thɨ ghanagha thɨ rakaru weŋgi weiyaŋgiya gharaghambu e ghanɨŋgako. \v 16 Mbaro gharavavaghare vavana, thiye Parisi, thɨ thuwe Jisas i ghanɨŋga weiyaŋgiya gharɨgharɨ raraitharɨ na takis gharamban, thɨ dage weŋgiya gharaghambu thɨŋa, “Buda kaiwae i ghanɨŋga weiyaŋgiya gharɨgharɨ raraitharɨ na takis gharamban?” \p \v 17 Mbaŋa Jisas i loŋwevaidi amba iŋa, “Thavala riwanji i thovuye ma nuwanjiya rathawathawari, ko mbe ghambweghambweraeŋge nuwanjiya. Ma ya mena ya kula weŋgiya thavala thɨ rumwaru, ko ya mena tharɨ gharavakatha kaiwanji.” \s1 Thɨ vaito Jisas mbemba kaiwae \r (Mat 9:14-17; Luk 5:33-39) \p \v 18 Va mbaŋa regha Jon Rabapɨtaiso gharaghambu na Parisi thɨ mbeya ghanɨŋga ŋgoreiye lenji kururu ghakamwathɨ. Gharɨgharɨ vavana thɨ mena weya Jisas na thɨ vaito thɨŋa, “Buda kaiwae Jon gharaghambu na Parisi ghanjiraghambu thɨ mbemba, ko ghen ghanɨraghambu nandere?” \p \v 19 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Thare valɨkaiwae ghe gharaghaghayawo thɨ mbeya ghanɨŋga mbaŋa ragheghe ghɨmoru mbe inawe vara weiyaŋgi? Ma valɨkaiwae! Mbaŋa ragheghe ghɨmoru mbe ina vara weiyaŋgi mane thɨ vakatha iyako. \v 20 Ko mbaŋa ne i mena, nevole thɨ vaŋgu weŋgiya ragheghe ghɨmoru, mbaŋako iyako amba thɨ mbemba.” \p \v 21 Mbowo i gotubweva iŋa, “Ma lolo regha ne i liya kwama nasiye togha na i ŋgiyagana kwama teuyewe i bowotu, kaiwae mbaŋa ne i thavwi na i livamo toghako ne i mwanavatha na i vakatha teuyeko na i mathethe na i bowoutu laghɨye. \v 22 Na tembe ŋgoreiyeva, ma lolo regha i liŋgiya waen togha e variye teuye thɨ vakatha thetheghan njimwae, waenɨko ne le vurɨgheghe kaiwae na i topo, waen i maliŋgi na variyeko i tharɨ. Iyemaeŋge waen togha i liŋgi e variye togha.” I dage ŋgoreiye ma valɨkaiwae ra wovatabo vavaghare teuye weiye vavaghare togha. \s1 Jisas na Parisi thɨ wogaithɨ Sabat kaiwae \r (Mat 12:1-8; Luk 6:1-5) \p \v 23 Va Sabat regha Jisas i ghathara wit e ghauma. Gharaghambu e lenji loŋga tɨne thɨ lavugha wit uneune. \v 24 Parisi thɨ dage weya Jisas thɨŋa, “Wo u thuwe, buda kaiwae ghanɨraghambu mbaro i dageten e Sabat na thɨ vakatha?” \p \v 25 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Thare mbaŋa regha hu vaona Deivid va i vakatha budakai mbaŋa bada i gharɨŋgi weiyaŋgiya ghaune? \v 26 Va i ru Loi ele ŋgolo na i ghana bred boboma. Iyake va i yomara mbaŋa Abiyata iye va ravowovowo laghɨye. Mbaro vambe i vatomweŋge ravowovowo weŋgi thɨ ghana bredɨko iyako, ko Deivid va i ghan na tevambe i giya weŋgiya ghaune.” \p \v 27 Jisas iŋa, “Buda kaiwae Loi i vakatha Sabat? Va i vakatha na i mbaroŋaŋgiya gharɨgharɨ? Nandere moli! Ko iyemaeŋge va i vakatha Sabat mbala valɨkaiwae thɨ towowe e lenji kaiwo tɨne. \v 28 Iya kaiwae ghino Lolo Nariye — Ghino Sabat ghagiya. Elo mbaro na valɨkaiwae yaŋa gharɨgharɨ thɨ vakatha budakai Sabat e tɨne.” \c 3 \s1 Amala nɨmae i mare na i kuvokuvo \r (Mat 12:9-14; Luk 6:6-11) \p \v 1 Amba Jisas tembe ve ruva Jiu e lenji ŋgolo kururu tɨne, na amala regha inawe nɨmae i kuvokuvo. \v 2 Gharɨgharɨ vavana va inanji gheko thɨ njimbukiki na thɨ thuwe thare ne i thawariya amalako e Sabat na mbala thɨ wonjowe. \v 3 Jisas i dage weya amalako iŋa, “U yondo na u mena u ndeghathɨ gheke.” \v 4 Jisas i vaitoŋgi iŋa, “Budakaiya la mbaro i vatomwe weinda na ra vakatha e Sabat? Ra vakatha thovuye o ra vakatha tharɨ? Ra vamoru lolo yawaliye o ra vakowana?” Gharɨgharɨko thiya rokubaro. \p \v 5 Jisas i ghɨmaratako weŋgi weiye le gaithɨ, ko vambe ghare i vɨrɨva kaiwanji kaiwae gharenjiko i vurɨgheghe laghɨye, amba i dage weya amalako iŋa, “U livamomoya nɨmanɨna.” I livamomoya nɨmaeko na kaero i thovuyeva. \v 6 Parisi thɨ raka iteta Jiu lenji ŋgolo kururu na e mbaŋako iyako thɨ niva weinjiyaŋgiya gharɨgharɨ thɨ ghambugha Herod le mbaro, thɨ tamwe kamwathɨ na thɨ unɨgha Jisas. \s1 Wabwi laghɨye thɨ rakambela Jisas \p \v 7 Jisas na gharaghambu thɨ raka e Galili Njighɨniye ghadidiye na wabwi laghɨye thɨ rakamena Galili thɨ rakambele, vavana vambe thɨ rakamenava Judiya, \v 8 Jerusalem, Idumeya ele valɨvaŋga na Jorɨdan valɨvaŋga i vorovoro na Taiya na Saidon mbe e lenji valɨvaŋgava. Gharɨgharɨ e ghembaghembake thiyake thɨ raka menawe kaiwae va thɨ loŋweya le vakathako utuniye. \v 9 Wabwiko va laghɨye moli iya kaiwae Jisas i dage weŋgiya gharaghambuko thɨ yambi ruwovamuna waŋgako na i rovalawe mbala gharɨgharɨ ma thɨ romenawe moli. \v 10 Vama i thawariŋgiya gharɨgharɨ lemoyo iya kaiwae thiye e ghanjighambwera nuwanjiya thɨ rovurɨgheghe na thɨ ghathara e wabwiko tɨne thɨ mena thɨ vɨghathɨ. \v 11 Na thembaŋa gharɨgharɨ nyao raitharɨ ina weŋgi thɨ thuwe, thɨ dobu e ghamwae na thɨ dage ghalɨŋanji laghɨye thɨŋa, “Oo! Ghen Loi Nariye.” \p \v 12 Ko iyemaeŋge Jisas i dage vurɨgheghe weŋgi na ne thɨ ndeutugiya weya lolo regha thela amalaghɨniye. \s1 Jisas i tuthiŋgiya ghalɨŋae gharaghambɨ // theyaworo na theghewo \r (Mat 10:1-4; Luk 6:12-16) \p \v 13 Mbaŋa Jisas i voro e ou nasiye i kula vathavathaŋgiya ghɨmoghɨmoru va nuwaiyaŋgi. Thɨ raka menawe, \v 14 na i tuthiŋgiya theyaworo na theghewo, na i uno idanji ghalɨŋae gharaghambɨ. Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ma tuthiŋga na hu ghambuŋgo. Ne ya variyeŋga na vohu utuŋa ghalɨŋaŋgu, \v 15 na ne elo mbaro ghavurɨgheghe tɨne na hu variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ.” \p \v 16 Theyaworo na theghewoke thiyake iya va i tuthiŋgike: Saimon (Jisas va i rena Pita), \v 17 Jemes Sebedi nariye na ghaghae Jon (va i uno idanji, Bowanje, gharumwaru ŋgoreiye gharetaitai), \v 18 Endru, Pilip, Batolomiu, Matiu, Tomas, Jemes Alipiyos nariye, Tadiyas, Saimon iye i mena e wabwi regha idanji Jilot, \v 19 na Judas Isakariyot, iye Jisas ghaliliva. \s1 Jisas na nyao raraitharɨ ghanjigiya \r (Mat 12:22-32; Luk 11:14-23; 12:10) \p \v 20 Jisas i njogha na i ru e ŋgolo tɨne na wabwi laghɨye mbowo thɨ mevathavathava, Jisas na gharaghambu mava e ghanjimbaŋa na valɨkaiwae thɨ ghanɨŋga. \v 21 Mbaŋa le bodaboda thɨ loŋwe iyake, thɨ wa na vethɨ yalaweghathɨ kaiwae gharɨgharɨ thɨŋa, “Umbaliye i ghawe.” \p \v 22 Mbaro gharavavaghare vavana thɨ mena Jerusalem thɨ utuŋa thɨŋa, “Nyao raraitharɨ ghanjigiya Bilɨsabul inawe! Nyao raraitharɨ lenji randeviva iya i giya vurɨgheghekowe na i variye raŋgiyaŋgiya nyaoko raraitharɨ.” \p \v 23 Lenji utuko kaiwae, Jisas i kula vathaŋgi na thɨ raka menawe amba i goghaimba na i veŋgi iŋa: “Ŋgoroŋga ne Seitan iŋa na i variyeraŋgiya ghamberegha? \v 24 Thoŋgo ghamba mbaro regha tembe ghamberegha i yondo na i giya wabwi na thɨ vegaithɨ weŋgi, ghamba mbaroko iyako ne i dobu. \v 25 Na thoŋgo ŋgolo regha gharɨgharɨniye thɨ rakayondo na thɨ vegaithɨ weŋgi, ŋgolo iyako gharɨgharɨniye ne nandereŋgi. \v 26 Na thoŋgo Seitan i vakatha wabwi ele ghamba mbaro tɨne na thɨ vegaithɨ weŋgi, mane te i vurɨghegheva, ne i dobu na kaero iko.” \p \v 27 “Ma lolo regha valɨkaiwae i ru amala vurɨgheghe ele ŋgolo na i kaiva le bigibigi e ŋgoloko tɨne. Thoŋgo nuwaiya wo i yalawekai, i ŋgarɨghathɨ e thiyo, ko amba i kaiva le bigibigi e ŋgoloko tɨne.” \p \v 28 “Ya dage emunjoru e ghemi, gharɨgharɨ lenji tharɨ na lenji utuvatharɨ weya Loi, Loi i numotenɨŋgi. \v 29 Ko thela i utuvatharɨ weya Nyao Boboma, Loi ma tene i numotenɨva loloko iyako; kaiwae i vakatha tharɨ iya Loi ma mbaŋa regha tene i numotenɨva.” \v 30 Jisas iŋa ŋgoreiyako kaiwae gharɨgharɨ va thɨŋa, “Nyao raitharɨ inawe.” \s1 Jisas tɨnae na oghaghaeŋgi moli \r (Mat 12:46-50; Luk 8:19-21) \p \v 31 Amba Jisas tɨnae na oghaghae thɨ vutha. Thɨ ndeghathɨ eto na thɨ variya utu kaiwae nuwanjiya i raŋgi na thɨ utu weinji. \v 32 Wabwi laghɨye va thɨ roghɨliŋa, thɨ dagewe thɨŋa, “Tɨna na oghagha thiye etoke thɨ vavaito kaiwan.” \p \v 33 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Nava thela na oghaghaŋguŋgiya thavala?” \v 34 I thuweŋgiya gharɨgharɨko iya va thɨ roghɨliŋako, na iŋa, “Wo hu thuwe! Thiyake nava na oghaghaŋgu! \v 35 Thela thoŋgo i vakatha Loi le renuwaŋa iye ghaghaŋgu, louŋgu na tɨnaŋgu.” \c 4 \s1 I goghaimba rayathu weiwo kaiwae \r (Mat 13:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Jisas vambowo i vavaghareva e Galili Njighɨniye ghadidiye. Wabwiko iyava thɨ meghɨliŋako i laghɨye moli iya kaiwae va i tha e waŋga na i rovalawe. I ghagharaŋgi seiwo na wabwiko laghɨye thiya yaku e malavwata. \v 2 Va i vavaghareŋgiya bigibigi i ghanagha. Vambe i goghaimba eŋge. I dage weŋgi iŋa, \v 3 “Hu vandeŋe! Amala regha i wa na ve yathu le weiwo. \v 4 Mbaŋa i yathu le weiwoko e umako vavana thɨ dobu e kamwathɨ mara na ma thɨ mena thɨ ghanɨŋgi. \v 5 Vavana thɨ unja e thelau ele varɨvarɨ na mava thelauko i poku, na ŋgorava thɨŋama kaero thɨ yovoro kaiwae thelauko mava i poku. \v 6 Mbaŋa varae i ŋge thelauko na i dayagha kaero thɨ mare kaiwae wathelilinji ma vamba ina bwagabwaga. \v 7 Weiwo vavana i yathu ŋgora nana raraitharɨ inanjiwe. Nanako raraitharɨ lenji mbuthu i maya na thɨ vwariŋgi na ma thɨ rau. \v 8 Ko weiwo vavana va thɨ unja e thelau thovuye, thɨ mbuthu wagiyawe na thɨ rau na uneunenji lenji ghanaghanagha i tomethi, vavana voghɨyeto (30), vavana voghɨyewona (60) na vavana voghɨthaŋarɨ (100).” \p \v 9 Jisas iŋa, “Thoŋgo e yanayanawami hu vandeŋe wagiyaweya ghalɨŋaŋguke.” \s1 Buda kaiwae Jisas i goghaimba \r (Mat 13:34-35; Luk 8:9-10) \p \v 10 Mbaŋa Jisas vambe ghamberegha eŋge, gharɨgharɨko iyava thɨ vandeŋeko vavana thɨ menawe weinjiyaŋgiya gharaghambuko theyaworo na theghewoko. Thɨ dagewe na i vamanjamanjalaŋa goghaimbako weŋgi. Jisas i dage weŋgi iŋa, \v 11 “E ghemi Loi le ghamba mbaro gharenuwaŋa thuwele kaero i woraŋgiya weŋga. Ko thavala ma inanji Loi ele wabwi Loi le ghamba mbaro emunjoru utuutuniye thɨ loŋwe e goghaimba. \v 12 Kaiwae Buk Teuye iŋa, ‘Othembe ne thɨ njimbukiki mane thɨ thuwe; ne thɨ vandeŋe mane thɨ ghareghare. Kaiwae thoŋgo thɨ thuwe na thɨ ghareghare thɨ roiteteŋgiya lenji tharɨ, thɨ goru weya Loi, na ne i numotenɨŋgiya lenji tharɨ.’”\x - \xo 4:12 \xt Ais 6:9-10\x* \s1 Goghaimba rayathu weiwo gharumwaru \p \v 13 Amba Jisas i vaitoŋgi iŋa, “Ma hu ghareghare goghaimbake iyake? Ŋgoroŋga ne huŋa eŋge na hu ghareghareŋgiya goghaimbako wolaghɨye?” \v 14 Jisas iŋa, “Wo ya vamanjamanjalaŋa weŋga, rakabu weiwo ŋgora i kabu Loi ghalɨŋae. \v 15 Gharɨgharɨ vavana ŋgoranjiya weiwo thɨ dobu e kamwathɨ mara; e mbaŋako iyako thɨ loŋweya Loi ghalɨŋae, Seitan i mena na i woraŋgiya weŋgi. \v 16 Vavana ŋgoranjiya weiwo thɨ dobu e thelau ele varɨvarɨ. E mbaŋako iyako thɨ loŋweya Toto Thovuye, thɨ wovatha weinji lenji warari. \v 17 Ko ma i ru moli e gharenji ŋgora nana ma e wathewatheliliye thovuye na ma thɨ yaku mbaŋa molao. Mbaŋa vuyowo ne i vutha weŋgi o gharɨgharɨ thɨ botewoŋgi Toto Thovuye kaiwae, e mbaŋako iyako thɨ dobu. \v 18 Vavana ŋgoranjiŋgiya weiwo thɨ dobu ŋgora nana raraitharɨ inanjiwe. Gharɨgharɨke thiyake thɨ loŋweya Loi ghalɨŋae, \v 19 ko yambaneke renuwaŋaniye i vagaghala nuwanji na nuwanjiko i ghaŋgo weya gogomwau na nuwanjiya lemoyo, iyake kaiwae ma te thɨ goruweva Loi ghalɨŋae. Thiye ŋgoranjiŋgiya weiwo ma e uneune. \v 20 Ko gharɨgharɨ vavana ŋgoranjiya weiwo thɨ dobu e thelau thovuye. Thɨ loŋweya Loi ghalɨŋae, thɨ loŋweghathɨ na thɨ worawe e gharenji na i rau; vavana voghɨyeto (30), vavana voghɨyewona (60) na vavana voghɨthaŋarɨ (100).” \s1 Kadɨŋeŋe i giya manjamanjala \r (Luk 8:16-18) \p \v 21 Jisas i vaitoŋgi iŋa, “Thare mbaŋa regha lolo regha i thɨnɨruwo kadɨŋeŋe na i thɨnɨrawe e uye tɨne o e tebol ghamba ghena raberabe? Ma i thɨnɨvakwate? \v 22 Budakaiya i rothuwele tene Loi i woraŋgiya e manjamanjala, na budakaiya e ghayaboyabo tene i tatethewo. \v 23 Thoŋgo e yanayanawami, hu vandeŋe wagiyawe ghalɨŋaŋguke na hu ghareghare!” \p \v 24 “Hu vakaiwoŋa yanayanawamina na hu vandeŋe wagiyawe; kaiwae thoŋgo hu vandeŋe na hu ghambu, amba ne valɨkaiwami hu ghareghare wagiyawe. Thela i ghareghare othembe mbema seiwo eŋge, weya amalaghɨniye Loi ne i woraŋgiyawe laghɨye. Ko the lolo ma ele ghareghare othembe the utu i loŋwe ne i ghawewe. \v 25 Iyake ŋgoreiye, thoŋgo u wo ne i giya e ghen ma e vwataeva, ko thoŋgo ma u wo mun, ne u thɨvaivao iyana othembe budakai ina e ghen.” \s1 Weiwo tembe ghamberegha i mbuthu ghagoghaimba \p \v 26 Jisas vambowo i dageva weŋgi iŋa, “Loi le ghamba mbaro ŋgoreiya amala regha i raŋgi na ve yathu weiwo ele uma tɨne. \v 27 I njogha gougou na i ghena ghararaghɨye i kaiwo mbaŋa regha na regha, weiwoko i yovoro na i mbuthu, ko ma i ghareghare eŋge ŋgoroŋga le mbuthumbuthu. \v 28 Weiwoko tembe ghamberegha i mbuthu e thelauko na i rau: i viva mborowae, vunyenyeuye amba muyai uneune thɨ rakaraŋgi. \v 29 Mbaŋa uneune thɨ mweghe i wo le kaina na ve tenɨwe kaiwae kaero ghambaŋa.” \s1 Masɨted weiwae ghagoghaimba \r (Mat 13:31-32,34; Luk 13:18-19) \p \v 30 Jisas mbowo i dage weŋgiva iŋa, “Mbowo ya utugiyava utuutu regha e ghemi, na i manjamanjala e ghemi ŋgoroŋga Loi le ghamba mbaro ghayamoyamo. \v 31 Ŋgoreiya masɨted mbouye\f + \fr 4:31 \ft Masɨtedke iyake gharɨgharɨ thɨ kabu e lenji uma na thɨ vakaiwoŋa kaiwae i giya ghaniŋga ghamɨnae thovuye, ŋgoreiye thɨ vakaiwoŋa njighɨ. Iyake ma ndiya thɨ ghawi weiye ghɨlethɨ.\f* le mbuthumbuthu. Weiwoke wolaghɨye thɨ kabukabu e uma nasiyeninji moli. \v 32 Mbaŋa thɨ wokabu na i mbuthu, i mbuthu kivwalaŋgiya ghanɨŋgako wolaghɨye e umako tɨne. Yaŋgayaŋgae laghɨlaghɨye na ma thɨ yoyo valɨkaiwae thɨ vakatha unyinji e riburibuwae.” \v 33 Jisas va i vavaghareŋaŋgiya goghaimba i ghanagha ŋgoranjiya iyake weŋgiya gharɨgharɨ, na valɨkaiwae nuwanjiko i manjamanjalawe. \v 34 Vambe i goghaimba eŋge iyava i utu weŋgiya gharɨgharɨko, ko mbaŋa vambe thiye eŋge weiyaŋgiya gharaghambuko i vamanjamanjalaŋa bigibigiko wolaghɨye weŋgi. \s1 Jisas i dagewe ndewendewe na i mare \r (Mat 8:23-27; Luk 8:22-25) \p \v 35 Va yeghɨyeghɨye e mbaŋako iyako i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Ra lawaoko valɨmbwako.” \v 36 Thɨ iteteŋgi wabwi laghɨye, thɨ tha e waŋgako Jisas vama inakowe na weinji. Waŋga vavana vambe weinjiyaŋgiva. \v 37 Amba ndewendewe laghɨye i rowo, bagodu i vana e waŋga na i nja e waŋgate na mbalavama thɨ dama. \v 38 Jisas ina e waŋgako tɨne i ghena e waŋgako gharɨghe na i wara umbaliye e bubuthe. Gharaghambu thɨ yavairɨ na thɨ dagewe thɨŋa, “Ravavaghare, thare u rerenuwaŋa kaiwanda, mbaŋa nasiye raya mare!” \v 39 Jisas i thuweiru na i dage weŋgiya ndewendewe na bagoduko iŋa, “Hu towo! Hu ndeghathɨ!” Mbaŋara ndewendewe na bagodu thɨ towo na tad laghɨye i ghagha. \v 40 Amba Jisas i dage weŋgi iŋa, “Buda kaiwae hu mararu? Ma e lemi loŋweghathɨ?” \v 41 Thɨ mararu laghɨye moli na thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Thelake? Othembe ndewendewe na bagodu thɨ loŋweghathɨ ghalɨŋae.” \c 5 \s1 Jisas i thawariya amala nyao raraitharɨ nanjiwe \r (Mat 8:28-34; Luk 8:26-39) \p \v 1 Jisas na gharaghambu va vethɨ vuthava Galili Njighɨniye ele valɨvaŋga regha iya Gerasa gharɨgharɨniye va thɨ yakukowe. \v 2 Mbaŋa i iteta waŋga amala regha i rukuraŋgimawe e ghabughabubuko. Amalake nyao raitharɨ inawe \v 3 na i yaku e ghabubuko. I vurɨgheghe laghɨye moli na ma valɨkaiwae lolo regha i ŋgarɨghathɨ othembe thɨ ŋgarɨ e sen. \v 4 Mbaŋa i ghanagha gharɨgharɨ thɨ ŋgara nɨmanɨma na gheghe e sen, ko mbaŋa regha na regha thɨ vakatha i bebeŋgiya senɨŋgiko e nɨmanɨmako na i bebevowowona senɨŋgiko e ghegheko. Ma lolo regha valɨkaiwae i laweghathɨ na i mbaroŋa. \v 5 Ghararaghɨye na gougou i loŋgatakweŋgiya ghabughabubu na e bobokulu vwatavwatanji, i yaroyaro na i tena riwariwae e varɨvarɨ. \p \v 6 Vamba ina bwagabwaga kaero i vaidiya Jisas; i ruku na i mena i kururu e ghamwae. \v 7-8 Mbaŋako iyako Jisas i dagewe iŋa, “Nyao raitharɨ, u raŋgi weya amalana!” Nyaoko raitharɨ i yaro ghalɨŋae laghɨye iŋa, “Jisas, Loi Ramevoro Moli Nariye! Nuwaniya budakai ina e ghino? Loi e idae ya naŋgo e ghen ne u ndevakatha vɨrɨ laghɨye e ghino.” \p \v 9 Jisas i vaito iŋa, “Idan thela?” Amalako i gonjoghawe iŋa, “Idaŋgu woye laghɨye moli\f + \fr 5:9 \ft “Idaŋgu woye laghɨye moli” Idake iyake vaŋa Grik “Lijon”, gharumwaru ŋgoreiyake: Rom lenji ragagaithɨ wabwi regha, lenji ghanaghanagha paeb tausan (5,000).\f* — kaiwae lamamoyo moli.” \v 10 I naŋgo vurɨgheghe weya Jisas na thava i variye raŋgiyaŋgi e valɨvaŋgako iyako tɨne. \p \v 11 Mbombo naura inanji thiya nuve e bobokulu regha ghadidiye. \v 12 Nyaoko raraitharɨ mbowo thɨ naŋgoweva thɨŋa, “U variyeime weŋgiya mbomboko na vo ru weŋgi.” \v 13 Iya kaiwae Jisas i vatomweŋgi i variyeŋgiya nyaoko raraitharɨ thɨ rakaraŋgi weya amalako na thɨ rakaru weŋgiya mbomboko. Mbomboko naura lenji ghanaghanagha mbalavama i wo tu tausan thɨ rakanjaniya bobokuluko ghadidiye na vethiya munja e njighɨ.\fig Nyao raraitharɨ thɨ naŋgo weya Jisas na thɨ rakaru weŋgiya mbomboko|alt="spirits into the pigs" src="Lk8.26.tif" size="span" copy="UBS (GNR)" ref="5:13" \fig* \p \v 14 Mbaŋa mbomboko gharanjimbunjimbu thɨ thuwe iyako, thɨ rakavo na vethɨ ututako ghembako laghɨye na e umauma tɨnetɨnenji. Iya kaiwae gharɨgharɨ lemoyo thɨ raka na vethɨ thuwe budakai me yomara. \v 15 Mbaŋa thɨ rakamena weya Jisas, thɨ vaidiya amalako nyaoma raraitharɨ menanjiwe. I yaku gheko, i njimbo ri na umbaliye kaero i thovuye; na taulaghɨko thiya mararu laghɨye. \v 16 Thavala inanjiwe thɨ utugiya gharɨgharɨko weŋgi ŋgoroŋga nyaoko raraitharɨ methɨ rakaraŋgi weya amalako na budakai me gharɨŋgiya mbomboma. \v 17 Mbaŋa thɨ loŋwevaidi thɨ naŋgo vurɨgheghe weya Jisas na i iteteŋa lenji valɨvaŋgako. \p \v 18 Mbaŋa Jisas vama i tha vara e waŋgako amba amalako nyaoma raraitharɨ menanjiwe i naŋgo vurɨgheghewe na i wa weiye. \p \v 19 Ko Jisas mava i vatomwe. Iyemaeŋge i dagewe iŋa, “U njogha e ghamban weŋgiya len bodaboda na voutu weŋgi ŋgoroŋga Giya le vakatha na le gharevɨrɨ le laghɨlaghɨye e ghen.” \p \v 20 Amalako i iteteŋgi na i ruvao e ghembaghembama ghembayaworoma, i utuŋa bigibigiko laghɨlaghɨye budakai Jisas me vakathakowe. Taulaghɨko thɨ loŋwe na gharenji i yo laghɨye. \s1 Jairas i naŋgo weya Jisas i thalavu yawarumbuye \r (Mat 9:18-26; Luk 8:40-56) \p \v 21 Jisas na gharaghambu thɨ njogha Galili Njighɨniye valɨvaŋga. Woye laghɨye thɨ meghɨliŋa. \v 22 Amala regha idae Jairas, iye ŋgolo kururu gharambarombaro regha, i vutha. Mbaŋa i thuwe Jisas i dobu e gheghe, \v 23 na i naŋgo weiye ghare le vatomwe weya Jisas iŋa, “Yawarumbuŋgu nasiye i ghambwera laghɨye moli. Nuwaŋguiya weiŋgu ghen vo bigiraweya nɨmanɨmanɨna e vwatae na riwae i thovuye, thava i mare.” \p \v 24 Amba Jisas i wa weiye. Gharɨgharɨ lemoyo moli weinji, vavana e njawanjawaeŋgi, vavana e ghamwae na vavana e ghereiye. \s1 Jisas i thawariya ela eunda \p \v 25 Ela eunda i ghataŋa voruvoru theghathegha hoyaworo na umboiwo e tɨne. \p \v 26 Rathawathawari i ghanagha va thɨ mando na thɨ thawari. I thɨvaivao le bigibigi weŋgi, ko iyemaeŋge ma riwae i thovuye, vama i vurɨgheghe eŋge. \v 27 Vama i loŋweya Jisas le vakatha utuutuniye, iya kaiwae i ghathara wabwiko e tɨnenji Jisas e ghereiye, \v 28 na tembe i dageweva ghamberegha iŋa, “Thoŋgo ma ya vɨghathɨ eŋge ghakwamako, wo ghambwerake ne iko.” \v 29 I vɨghathɨgha ghakwamako na e mbaŋako iyako voruvoruko iko na i ghamɨno riwaeko e tɨne ghaghambwerako kaero iko. \v 30 E mbaŋako iyako Jisas i ghamɨno vurɨgheghe vama i raŋgiwe, iya kaiwae i matavɨ weŋgiya wabwiko na i vaito iŋa, “Thela me vɨghathɨgha wo kwamake?” \p \v 31 Gharaghambuko thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Wo u thuwe wabwi laghɨye moli thɨ ndeghɨliŋaŋge, na buda kaiwae uŋa, ‘Thela me vɨghathɨŋgo?’” \p \v 32 Ko Jisas i ghɨmaratakwa ghadidiye, nuwaiya i vaidiya thela me vɨghathɨ. \v 33 Elako vama i ghareghare budakai me yomarawe, i mena weya Jisas weiye le mararu na le gharelaghɨlaghɨ, i ronja e gheghe vuvuye Jisas e gheghe na i utugiyawe utuutuniyeko wolaghɨye. \p \v 34 Jisas i dagewe iŋa, “Yawarumbuŋgu, len loŋweghathɨ kaero i vamoruŋge. U wa wein len gharemalɨlɨ. Ghanɨvɨrɨ kaero iko.” \s1 Jisas i thawariya Jairas yawarumbuye \p \v 35 Jisas vamba i utuutu weya elako gharɨgharɨ vavana kaero thɨ vutha, thɨ mena Jairas ele ŋgolo na thɨ dagewe thɨŋa, “Yawarumbuma kaero me mare. Buda kaiwae u rombelembela Ravavagharena?” \p \v 36 Mbaŋa i loŋwevaidi lenji utuko, mava i goruwe, ko i dagewe iŋa, “Tha u mararu, ma u loŋweghathɨ eŋge.” \v 37 Mbaŋa thɨ wareri, ma tembe i vatomweva lolo regha na weiye, vambe Pita eŋge Jemes na ghaghae Jon. \v 38 Mbaŋa thɨ vutha Jairas ele ŋgolo Jisas i vaidiya numounouno na i loŋweya thiya randa na thɨ raŋivetho laghɨye moli. \v 39 I ru na i dage weŋgi iŋa, “Buda ghanumounounoke? Buda kaiwae huya randa? Ŋgamake ma i mare, mbema i ghena eŋge!” \p \v 40 Taulaghɨko thɨ vavɨra Jisas. I dage vurɨgheghe weŋgi na thɨ rakaraŋgi e ŋgoloko, amba i vaŋguŋgiya ŋgamako ramae na tɨnae na gharaghambu theghetoko, na thɨ ru ŋgorava ŋgamako inawe. \v 41 I vɨghathɨ e nɨmae na i dagewe iŋa, “Talitha kum,” gharumwaru, “Wevo nasiye, ya dage e ghen, u thuweiru!” \p \v 42 E mbaŋako iyako wevoko i thuweiru na i loŋga (ghatheghathegha va hoyaworo na umboiwo), na e mbaŋaniye gharenji i yo laghɨye moli. \v 43 Ko Jisas i dage vurɨgheghe weŋgi thava thɨ utugiya weya lolo regha budakaiya me vakathawe. Amba iŋa, “Hu giya ghanɨŋgawe!” \c 6 \s1 Nasaret gharɨgharɨniye thɨ botewo Jisas \r (Mat 13:53-58; Luk 4:16-30) \p \v 1 Jisas va i iteta ghembako iyako na i njogha weiyaŋgiya gharaghambu e ghambae moli. \v 2 Sabat e tɨne i vavaghare Jiu e lenji ŋgolo kururu tɨne. Gharɨgharɨ lemoyo va inanji gheko na mbaŋa thɨ loŋweya le vavaghareko gharenji i yo laghɨye na thɨŋa, “Amalake iyake, aŋga mendava ve wo ghareghareke thiyake? Thambo thimbake na aŋga mendava ve wo na i vakathaŋgiya vakathake ghamba rotaele thiyake? \v 3 Mbema kapentama iyana, Meri nariye na oghaghae Jemes, Josep, Judas na Saimon. Oloulouye mbe inanji gheke.” Gharenji i gaithɨwana na thɨ botewoyathu. \p \v 4 Iya kaiwae Jisas i dage weŋgi iŋa, “Gharɨgharɨ e valɨvaŋgake wolaghɨye thɨ yavwatatawana Loi ghalɨŋae gharautu, ko ghambae gharɨgharɨniye, gheuu gharɨgharɨniye na le bodaboda mava thɨ yavwatatawana.” \p \v 5 Kaiwae ma thɨ loŋweghathɨ, ma valɨkaiwae i vakatha mun vakatha ghamba rotaele regha gheko ko vambe i lirawe eŋge nɨmae ghambweghambwera vavana e riwanji na riwanji i thovuye. \v 6 Ghare i yo laghɨye kaiwae mava e lenji loŋweghathɨ. \p Amba Jisas i wa e ghembaghemba e valɨvaŋgako iyako na i vavaghare weŋgiya gharɨgharɨ. \s1 Jisas i variyeŋgiya ghalɨŋae gharaghambɨ // theyaworo na theghewo \r (Mat 10:5-15; Luk 9:1-6) \p \v 7 Jisas i kula vathavathaŋgiya gharaghambu theyaworo na theghewo na i variyeŋgi, theghewo iya. I giya mbaro weŋgi na valɨkaiwae thɨ variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ weŋgiya gharɨgharɨ. \v 8 I dage weŋgi iŋa, “E lemi loŋgana tɨne, ne hu ndewo bigi reghava, ghanɨŋga o raloŋgaloŋga lenji nambo o mani, mbe pwasike eŋge. \v 9 Hu njimbo gheghemi ghae, ko ne hu ndeliya kwama yaŋgarava.” \v 10 Tembe i dageva weŋgi iŋa, “Mbaŋa vohu vutha e ghemba na thɨ kula vathaŋga, hu yaku e ŋgoloko iyako ghaghad hu itete ghembako iyako. \v 11 Thoŋgo hu vutha e ghemba na gharɨgharɨ ma thɨ kula vathaŋga o ma thɨ loŋweya lemi utu, hu iteta ghembana iyana. Mbaŋa hu iteteŋa hu tagavughethu vughana e gheghemina. Iyake ne i vanuwovɨrɨŋgi Loi i botewoyathuŋgi kaiwae ma thɨ loŋweya lemi utuna.” \p \v 12 Thɨ rakaraŋgi na thɨ vavaghare mbala gharɨgharɨ thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi. \v 13 Thɨ variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ na thɨ liŋgiya bunama idae olivɨ ghambweghambwera e riwanji na riwanji i thovuye. \s1 Jon Rabapɨtaiso le mare \r (Mat 14:1-12; Luk 9:7-9) \p \v 14 Kiŋ Herod i loŋweya Jisas le kaiwo utuutuniye, kaiwae utuniye vama i vaghɨliya Galili laghɨyeko. Ko iyemaeŋge Jisas utuniye gharɨgharɨ vavana thɨŋa, “Jon Rabapɨtaiso kaero mendava i thuweiru na ma e yawayawaliyeva. Iya kaiwae vurɨgheghe inawe na i vakathaŋgiya vakathake ghamba rotaele thiyake.” \v 15 Vavana thɨŋa, “Iye Ilaija.” Na vavana mbe thɨŋava, “Iye Loi ghalɨŋae gharautu, ŋgoreiya va Loi ghalɨŋae gharautu i vivako.” \p \v 16 Mbaŋa Herod i loŋweya Jisas utuniye kaero iŋa, “Jon Rabapɨtaiso iyako! Va yaŋa na thɨ kitena numwema, ko mendava i thuweiru na kaero e yawayawaliyeva.” \p \v 17 Herod i loŋweghathɨ iyake kaiwae va mbaŋa regha i variyeŋgiya ragagaithɨ na thɨ yalaweya Jon, thɨ ŋgarɨ na thɨ woruwo e thiyo. Herod va i vakatha ŋgoreiyako Herodiyas kaiwae, kaiwae vama i vaŋgu othembe elaghɨniye ghaghae Pilip levo. \v 18 Jon iye va i vathivalaŋa weya Herod iŋa, “Ma mbaro i vatomwe na u vaŋgwa ghaghanɨna levo!” \p \v 19 Iya kaiwae Herodiyas ghare i gaithɨwana Jon na nuwaiya i unɨghɨ, ko mava valɨkaiwae, \v 20 kaiwae Herod va i mararu Jon na i ghareghare iye lolo rumwarumwaruniye na i boboma; vambema i njimbukikiya eŋge. Mbaŋa regha na regha Herod mbe i loŋwa Jon othembe ghare mava i warariŋa na ma i ghareghare mbala ne i vakatha. \p \v 21 Mbaŋa regha amba Herodiyas ghambaŋa thovuye regha i mena na i unɨgha Jon. E mbaŋako iyako Herod i vakatha le ghambɨ gharenuwaŋakiki ghathaga, amalaghɨniye lenji rakakaiwo laghɨlaghɨye, ragagaithɨ lenji randevivaŋgi na Galili giyagiyaniye kaiwanji. \p \v 22 Herodiyas yawarumbuye i mena i ru na i thari. Herod na giyagiyako methɨ rakaruko e thagako thɨ warari laghɨye le thariko kaiwae. Amba Herod i dagewe iŋa, “The bigiya nuwaniya ne u naŋgo e ghino ya wogiya e ghen!” \v 23 Amba i tholo iŋa, “Ya dage e ghen, thebigiya ne u naŋgoŋa, othembe lo ghamba mbaroke mboro ne ya woveŋge.” \p \v 24 Amba wevoko i raŋgi na ve vaito tɨnae iŋa, “Ne ya naŋgo weya budakai kiŋɨkowe?” Tɨnae i gonjoghawe iŋa, “Jon Rabapɨtaiso umbaliye.” \p \v 25 E mbaŋako iyako wevoko i rukunjogha weya kiŋɨko na veŋa, “Nuwaŋguiya e mbaŋake iyake u kitena Jon Rabapɨtaiso numwe na u womena umbaliye e gaeba.” \p \v 26 Iyake i vakatha Kiŋ Herod nuwae i tharɨ laghɨye moli, ko mava valɨkaiwae i gotena le renuwaŋako kaiwae kaero me tholo giyagiyako inanji e thagako iyako e maranji. \v 27 E mbaŋako iyako i variya le ragagaithɨ regha na i dagewe ve wo Jon umbaliye na i woma. Ragagaithɨko i wa na ve kitena Jon numwe e thiyo tɨne, \v 28 amba i womban umbaliye e gaeba, i thɨnɨmena na i thɨnɨgiya weya wevoko na ve thɨnɨgiya weya tɨnae. \v 29 Mbaŋa Jon gharaghambu thɨ loŋweya iyake, thɨ mena thɨ wo riwae na thɨ beku. \s1 Jisas i vaghanɨŋgiya paeb tausan \r (Mat 14:13-21; Luk 9:10-17; Jon 6:1-14) \p \v 30 Mbaŋa ghalɨŋaeko gharaghambɨ va i variyeŋgima thɨ rakanjogha, thɨ mevathavatha weinji Jisas, na thɨ utugiya lenji vakatha na vavaghareko utuniye. \v 31 Gharɨgharɨ thɨ ghanagha thɨ rakamena na thɨ raka. Jisas na gharaghambu ma e ghanjimbaŋa na valɨkaiwae thɨ ghanɨŋga. Iya kaiwae i dage weŋgi iŋa, “Wo ra raka e valɨvaŋga regha, mbe ghinda eŋge, na wo vara towowe.” \v 32 Amba thɨ rakatha e waŋga mbe thiye eŋge na thɨ raka e valɨvaŋga ma gharɨgharɨniye. \p \v 33 Ko iyemaeŋge gharɨgharɨ i ghanagha e valɨvaŋgake wolaghɨye thɨ thuweŋgi na thɨ ghareghare thavalaŋgiyako, iya kaiwae mbema ghenji na nɨmanji eŋge, thɨ raka ŋgalai e Galili Njighɨniye ghadidiye na vethɨ vuthakai, muyai amba Jisas na gharaghambu thɨ womaru. \v 34 Mbaŋa Jisas i nja e waŋga na i thuwe wabwi laghɨye, ghare i vɨrɨ laghɨye moli kaiwanji kaiwae ŋgoranjiya sip ma e ghanjiranjimbunjimbu. Iya kaiwae i vavaghareŋa bigibigi i ghanagha weŋgi. \v 35 Yeghɨyeghɨye e mbaŋako iyako, gharaghambu thɨ mena thɨ dagewe thɨŋa, “Kaero yeghɨyeghɨye moli na vanatherowo iyake. \v 36 U variyeŋgiya gharɨgharɨna, u dage weŋgi na thɨ raka e ghembaghemba nanasiye e valɨvaŋgake iyake na tembe thiye thɨ tamweya ghanji, thɨ vamodo na thɨ ghan.” \p \v 37 Ko iyemaeŋge Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ghemi hu giya ghanɨŋga weŋgi na thɨ ghan!” Gharenji i yo laghɨye moli na thɨ vaito thɨŋa, “Thare nuwaniyaime vo giya mani gethɨseriyeiwo (200) na wo vamodo ghanɨŋgawe na wo vaŋamweŋgiwe?” \p \v 38 Jisas i vaitoŋgi iŋa, “Bred mbumbuviye na weŋga? Hu wa na vohu thuwe.” \p Mbaŋa vethɨ thuwe, thɨ dagewe thɨŋa, “Bred mbumbulima na borogi umboiwo.” \p \v 39 Amba Jisas i dage weŋgiya gharaghambuko iŋa, “Hu dage weŋgiya gharɨgharɨna thɨ mevathavatha e wabwi nanasiye na thiya yaku e nanana vwatavwata.” \v 40 Gharɨgharɨko thiya yaku wagiyawe e wabwi nanasiye. Wabwi vavana munɨthaŋarɨ (100) iya na wabwi vavana munɨyelima (50) iya. \v 41 Amba Jisas i mbanɨŋgiya bredɨko mbumbulimako na borogiko umboiwoko, i ghɨmara voro e buruburu na i vata ago weya Loi ghanɨŋgako kaiwae. I njiviyaviya bredɨko mbumbulimako na i giya weŋgiya gharaghambuko na thɨ giya weŋgiya gharɨgharɨko. Vambe i njiviyaviyava borogiko umboiwo na i giya weŋgi. \v 42 Taulaghɨko thiya ghanɨŋga na valɨkaiwanji. \v 43 Amba gharaghambu thɨ mbanɨvanjaraŋgiya nambonambo ŋgamwayaworo na ŋgamwaiwo bred na borogiko methɨ ghanɨvareŋgiko. \v 44 Ghɨmoghɨmoruko va thiya ghanɨŋgako lenji ghanaghanagha paeb tausan.\fig Paeb tausan thiya ghanɨŋga na valɨkaiwanji|alt="feeding 5,000" src="WA03855b.tif" size="span" copy="UBS (Wade)" ref="6:37-44" \fig* \s1 Jisas i loŋga e njighɨ vwatae \r (Mat 14:23-33; Jon 6:15-21) \p \v 45 Va e mbaŋako iyako i variyeŋgiya gharaghambu thɨ tha e waŋga na thɨ womaviva e ghamwae Betɨsaida, Galili Njighɨniye valɨvaŋga regha na amalaghɨniye wo i variyeŋgiya gharɨgharɨko na thɨ raka. \v 46 I ghawoloŋgiyana e ghereiye, i voro e ou ghadidiye na i naŋgowe. \v 47 Vama i limomouwo na waŋgama vama inanji e njighɨko ghalughawoghawo na Jisas amba ina vanatɨna ghamberegha. \v 48 I thuwe gharaghambuko thɨ rovurɨgheghe e wodo kaiwae va thɨ wodo na i ghemba ndewendeweko ghamwae. Vama ghanono ighɨviya rakaraka Jisas i loŋga e njighɨ vwatae na i mena weŋgi. Mbalavama i lareŋa weŋgi, \v 49 ko mbaŋa va thɨ vaidiya i loŋgaloŋga e njighɨko vwatae, thɨŋa eŋge kaka, iwaeŋge thɨ yaro, \v 50 kaiwae taulaghɨko va thɨ thuwe na thɨ mararu. Ko e mbaŋako iyako Jisas i dage weŋgi iŋa, “Tha ghanjigharelaghɨlaghɨ! Tha huya mararu! Ghino Jisas!” \v 51 Amba i tha e waŋgako weiyaŋgi na ndewendeweko i mare. Vama i wo vara gharaghambuko nuwanji, \v 52 kaiwae othembe va thɨ thuwe i mbana bred mbumbulima na i vaŋamweŋgiya wabwi laghɨyewe ma vamba nuwanjiko i rumwaruŋa thela Jisas, kaiwae gharenjiko vamba i vurɨgheghe. \s1 Jisas i thawariya ghambweghambwera Genesaret \r (Mat 14:34-36) \p \v 53 Vama thɨ golawa valɨmbwa na vethɨ goru vanatɨna e ghemba regha idae Genesaret na thɨ sowo lenji waŋgakowe. \v 54 Mbaŋa thɨ rakanja e waŋgako gharɨgharɨ kaero thɨ ghareghare Jisas. \v 55 Amba gharɨgharɨ thɨ yoruku na thɨ raka e ghembaghemba e vanautumako iyako tɨne, thɨ bigiŋgiya ghambweghambwera weinjiyaŋgiya lenji ghamba ghena na vethɨ loŋwevaidiya Jisas utuniye aŋga inae na thɨ yobigiwe. \v 56 E the valɨvaŋga Jisas va ve vuthawe, e ghembaghemba nanasiye na laghɨlaghɨye na the valɨvaŋga gharɨgharɨ inanjiwe, gharɨgharɨ thɨ bigimenaŋgiya ghanjiune thiya ghambwera ŋgora ghamba me vathavatha na thɨ naŋgo vurɨgheghewe thɨŋa, “Thare u vatomwe na ghambweghambwerake thɨ vɨghathɨgha ghanɨkwamana mbothiye?” Thavala va thɨ vɨghathɨ, taulaghɨko riwanji i thovuye. \c 7 \s1 Loi le mbaro na gharɨgharɨ ghanjithanavu utuniye \r (Mat 15:1-9) \p \v 1 Mbaŋa regha Parisi na mbaro gharavavaghare vavana thɨ mena Jerusalem na thɨ meghɨliŋa Jisas. \v 2 Thɨ thuweŋgiya Jisas gharaghambu vavana thiya ghanɨŋga mava thɨ thavwiya nɨmanɨmanji ŋgoreiya ghanjithanavu. \v 3 Kaiwae thiye Parisi na Jiu taulaghɨko thɨ ghambugha ŋgoroŋga orumburumbunji va thɨ valawe weŋgi. Amba mane thɨ ghanɨŋga ghaghada ne thɨ thavwiya nɨmanji ŋgoreiya ghanjithanavu. \v 4 Mbaŋa thɨ njogha e ghamba maket, amba mane thɨ ghanɨŋga ghaghad ne thɨ thavwiya ghanjimberegha ŋgoreiye ghanjithanavuke iyake. Tembe ŋgoreiyeva thanavu i ghanagha thɨ ghambu thɨ mena weŋgiya orumburumbunji, ŋgoreiya ndeghɨ, uye na gaeba ghanjighethavwi. \p \v 5 Amba Parisi na mbaro gharavavaghare thɨ vaito Jisas thɨŋa, “Buda kaiwae ghanɨraghambuna ma thɨ ghambugha ŋgoroŋga orumburumbunda va thɨ valawe weinda, iyemaeŋge ma thɨ thavwiya nɨmanɨmanji kaero thiya ghanɨŋga?” \p \v 6 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Aiseya va i utuŋake mbema emunjoru. Mamimina ghavwalaiwo ŋgoreiya va i rori: \p “‘Loi iŋa “Gharɨgharɨke thiyake e ghaenjike njimwae thɨ yavwatata wanaŋgo, ko gharenjiko i bwagabwaga moli e ghino. \v 7 Ma thɨ kururu emunjoru e ghino, thɨ vavaghareŋa gharɨgharɨ lenji renuwaŋa na thɨŋava Loi le mbaro.” ’”\x - \xo 7:7 \xt Ais 29:13\x* \p \v 8 Amba Jisas iŋa, “Hu gheneviyathu Loi le mbaro, na hu vikiki eŋge mbaroŋgina iya gharɨgharɨna thɨ vakatha.” \p \v 9 Na Jisas i gotubwe iŋa, “Mbema hu thimba vara, iya hu botewo Loi le mbaroke na hu vikikighathɨ eŋge ghemi ghamivavaghare. \v 10 Wo hu thuwe! Mosese i giya Loi le mbaro weinda iŋa, ‘U yavwatata wanaŋgiya tɨna na rama,’\x - \xo 7:10 \xt Raŋ 20:12; Mba 5:16; Raŋ 21:17\x* na reghava ‘Thela i utuvatharɨ weŋgiya tɨnae na ramae valɨkaiwae moliya i mare.’ \v 11 Ko ghemi hu munjeva huŋa i thovuye eŋge thoŋgo lolo regha i dage weŋgiya tɨnae na ramae iŋa: ‘Ma munje ya giya bigibigi vavana weŋga na i thalavuŋga, ko mbaŋake kaero ma dagerawe weya Loi’. \v 12 Mane hu vatomwe na te i vakathava bigi regha tɨnae na ramae kaiwanji.\f + \fr 7:12 \ft Jiu gharɨgharɨniye ghanjithanavuke iyake idae coban. Mbaŋa thɨ vakatha coban, thɨŋa lenji mani va Loi le mani le kaiwo kaiwae. Amba ma wo thɨ njimbukikiya ramanji na tɨnanji. Ko iyemaeŋge, ma thɨ giya vara lenji mani weya Loi. Thɨ vareghare ghanjimberegha kaiwanji.\f* \v 13 E kamwathɨke iyake hu vavagharena iya hu valawe weŋgiya ghamunena huŋava Loi le mbaro ma e ghathovuye. Na bigibigi thɨ ghanagha ŋgoranjiyake hu vakathaŋgi.” \s1 Budakai i vakathainda na ra tharɨ Loi e marae \r (Mat 15:10-20) \p \v 14 Jisas i kula vathavathaŋgiya gharɨgharɨ lemoyo na mbowo thɨ rakamenaweva, na iŋa, “Taulaghɨna ghemi, hu vandeŋeŋgo na hu ghareghare budakaiya ne ya utuŋake weŋga. \v 15 Thebigiya ra ghan ma i vambɨghɨyainda, ko budakai i raŋgima e ghaendake, iyake i vambɨghɨyainda.” \v 16 Jisas iŋa, “Thoŋgo e yanayanawami hu vandeŋe wagiyawe ghalɨŋaŋguke na hu ghareghare.” \p \v 17 Mbaŋa i iteteŋaŋgiya wabwiko na i ru e ŋgolo tɨne amba gharaghambuko thɨ naŋgowe na i vamanjamanjalaŋa goghaimba iyako weŋgi. \p \v 18 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ko amba ma nuwamina i manjamanjalaŋa? Amba ma hu ghareghare, budakai lolo i ghan ma valɨkaiwae i vakatha i mbighɨ? \v 19 Kaiwae ma venja lolo e ghare, nandere, venja eŋge e ŋgamoiye na ve reŋa mbe ele kamwathɨ na ve raŋgi.” (Iya kaiwae mbema ra ghanɨŋgaeŋge.) \p \v 20 Na mbowo iŋava, “Budakai i raŋgima e gharendake, iyako i vambɨghɨyainda. \v 21 Kaiwae i mena maya e gharenda na i raŋgi, ŋgoranji: renuwaŋa raraitharɨ, vavaghena, kaivɨ, gabo, yathima, \v 22 votha, vakatha thanavu raitharɨ, utu kwanɨkwan, rokiwodowodo, yamwakabu, utu rere, wovorevoreŋa, na unouno. \v 23 Thanavuke raraitharɨ wolaghɨye thiyake thɨ raŋgima lolo e ghare, thiyake thɨ vambɨghɨyainda.” \s1 Ela ma Jiu le loŋweghathɨ \r (Mat 15:21-28) \p \v 24 Amba Jisas i iteteŋa ghembako iyako na i wa Taiya ele valɨvaŋga. I ru e ŋgolo regha tɨne na ma nuwaiya lolo regha i ghareghare ina gheko, ko ma valɨkaiwae i kubaro. \v 25-26 Ela eunda, ma Jiu, va i virɨ Poenisiya ele valɨvaŋga Siriya e tɨne. Elako yawarumbuye nyao raitharɨ inawe. I loŋweya Jisas utuniye na i menawe e mbaŋako iyako i ronja e gheghe vuvuye. I naŋgo vurɨgheghewe iŋa, “Thare valɨkaiwae, u variyeraŋgiya nyaoko raitharɨ yawarumbuŋgukowe!” \v 27 Ko Jisas i utuŋa Jiu utuninji iya iŋake, “Wo ra ŋamwekaiŋgiya gamagai. Ma valɨkaiwae ra wo gamagai ghanji na ra wokiyathu weŋgiya mbughambugha.” \p \v 28 I gonjoghawe iŋa, “Amalana, othembe mbughambugha thɨ ghana gamagai ghanji murimuriye e ghamba ghanɨŋga raberabe.” \p \v 29 Iya kaiwae Jisas i dagewe iŋa, “Kaiwae len gonjoghana len loŋweghathɨ i woraŋgiya, u njogha e ŋgolo. Nyaoma raitharɨ kaero me raŋgi weya yawarumbuma.” \p \v 30 I njogha e ŋgolo na i vaidiya yawarumbuye riwae kaero i thovuye na i ghena e ghamba, nyaoma raitharɨ kaero me raŋgiwe. \s1 Jisas i thawariya amala yanawae // i kule na ma e ghalɨghalɨŋae \p \v 31 Amba Jisas i iteta Taiya le valɨvaŋga, i ghathara Saidon na Ghembaghemba Ghembayaworo e lenji valɨvaŋga na i wa venja Galili Njighɨniye. \v 32 Gharɨgharɨ vavana thɨ womenawe amala regha yanawae i kule na ma valɨkaiwae i utu. Thɨ naŋgo vurɨgheghe weya Jisas na i bigiraweya nɨmanɨmae e vwatae. \v 33 Amba Jisas i vaŋguiteteŋgiya wabwiko na ghamberegha moli, i bigiraweya nɨmae lɨkelɨkeke amalako e yanayanawae na i njoŋgo na i vɨghathɨ amalako e mamiye. \v 34 Amba Jisas i ghɨmara voro e buruburu, i momao laghɨye na i dage weya amalako iŋa, “Epɨpatha,” gharumwaru, “U mavu!” \p \v 35 E mbaŋako iyako amalako yanayanawae na ghalɨŋae thɨ mavu amba i utu na ghalɨŋae i manjamanjala. \v 36 Amba Jisas i dageten weŋgiya gharɨgharɨ na ne thɨ ndeutugiya weya lolo regha. I vurɨgheghe na i dageten weŋgi, ko mbaŋa regha na regha ma thɨ rena thɨ utuŋa eŋge budakaiya me vakatha. \v 37 Taulaghɨko iya va thɨ vandeŋeko gharenji i yo laghɨye moli, thɨŋa, “Bigibigike wolaghɨye amalake iyake i vakathaŋgi i thovuye. Mbe i thawariŋgiva gharɨgharɨ ma thɨ loŋwe na gharɨgharɨ ma e ghalɨghalɨŋanji.” \c 8 \s1 Jisas i vaghanɨŋgiya po tausan \r (Mat 15:32-39) \p \v 1 Ma va mbaŋa molao e ghereiye wabwi laghɨye thɨ mevathavatha. Kaiwae ghanji vama iko, Jisas i kula vathaŋgiya gharaghambu na i dage weŋgi iŋa, \v 2 “Ghareŋgu i vɨrɨ gharɨgharɨke thiyake kaiwanji, kaiwae mbaŋa mbaŋato weiŋguyaŋgi na ghanji kaero iko. \v 3 Thoŋgo ya variyeŋgi na thɨ njogha e ghemba na ma ya vaŋamweŋgi, ne ghare thavwathavwavo i nja weŋgi e kamwathɨ mborowa kaiwae vavana ghambanji bwagabwaga.” \p \v 4 Gharaghambu thɨ vaito thɨŋa, “Aŋga ne ra vaidiya ghanɨŋga laghɨye na valɨkaiwae ra vaŋamweŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye thiyake? Vanatherowoke iyake.” \v 5 Amba Jisas i vaitoŋgi iŋa, “Bred mbumbuviye na weŋga?” Thɨŋa, “Mbumbupirɨ.” \p \v 6 I dage weŋgiya wabwima na thiya yaku bode. Amba i mbana bredɨko mbumbupirɨko na i vata ago weya Loi, i njiviyaviya na i giya weŋgiya gharaghambuko na thɨ giya weŋgiya wabwima, na gharaghambuko thɨ vakatha ŋgoreiye. \v 7 Vambe e ghanjiborogi nanasiye seiwova. Jisas i vata ago kaiwae na i dage weŋgiya gharaghambuko tembe thɨ giyava. \v 8 Taulaghɨko thiya ghanɨŋga na valɨkaiwanji. Amba gharaghambuko thɨ mbanɨŋgiya methɨ ghanɨvareŋgima na thɨ mban vanjaraŋgiya nambonambo ŋgamwapirɨ. \v 9 Iyava thiya ghanɨŋgako ghɨmoghɨmoru lenji ghanaghanagha po tausan. Amba i variyeŋgi na thɨ raka, \v 10 na e mbaŋako iyako weiyaŋgiya gharaghambu thɨ tha e waŋga na thɨ golawa thɨ wa Dalamanuta ele valɨvaŋga.\f + \fr 8:10 \ft Buk Boboma gharaghareghare vavana thɨ renuwaŋa Dalamanuta ida reghava Magadan.\f* \s1 Parisi nuwanjiya Jisas i vakatha vakatha // ghamba rotaele regha na thɨ thuwe \r (Mat 12:38-42; 16:1-4) \p \v 11 Mbaŋa Parisi vavana thɨ loŋwevaidiya Jisas ina gheko thɨ mena thɨ wogaithɨ weinji. Va nuwanjiya thɨ mando iyava thɨ dagewe na thɨŋa, “U vakatha vakatha ghamba rotaele regha na wo thuwe, na wo ghareghare emunjoru len vurɨgheghena i mena weya Loi o nandere.” \v 12 Jisas le renuwaŋa i vuyowo, i thɨnɨnjoŋa ghatenuwanuwa, na iŋa, “Buda kaiwae ghemi thake iyake ghemi nuwami ya vakatha vakatha ghamba rotaele regha kaiwami na hu thuwe? Ya dage emunjoru e ghemi, mane ya vakatha vakatha regha kaiwami!” \v 13 Amba i iteteŋgi, na ve tha e waŋgako na ma thɨ gonjoghava e valɨvaŋga regha. \s1 Parisi na Herod lenji isɨt ghagoghaimba \r (Mat 16:5-12) \p \v 14 Ko iyemaeŋge gharaghambu thɨ renuwaŋa vaghalawe na ma thɨ mbana bred i ghanagha, vambe mbumbura eŋge ina e waŋgako. \v 15 Jisas i dage vavurɨgheghe weŋgi iŋa, “Hu njimbukiki wagiyawe! Hu njimbukiki wagiyaweŋga Parisi lenji isɨt na Herod le isɨt kaiwae!” \p \v 16 Gharaghambu thɨ veutu weŋgi thɨŋa, “Me utu ŋgoreiyako kaiwae ma mara ndewo mun bred.” \p \v 17 Jisas va i ghareghare gharaghambuko lenji vethoko rɨghe iwaeŋge i vaitoŋgi iŋa, “Buda kaiwae hu veutu weŋga bred kaiwae? Ko nuwamina mamba i rumwaru? Mbema emunjoru gharemi thɨ vuyowo! \v 18 ‘Mbe e maramarami — ma hu thuwe? Na mbe e yanayanawami — ma hu loŋwe?’\x - \xo 8:18 \xt Jer 5:21\x* Ko ma hu renuwaŋakiki \v 19 mbaŋa va ya njiviyaviya bredɨma mbumbulimama gharɨgharɨma paeb tausan kaiwanji? Nambonambo ŋgamwaviye va hu mbanɨvanjaraŋgi e ghanjima vaŋgovaŋgothiye?” Thɨŋa, “Ŋgamwayaworo na ŋgamwaiwo.” \p \v 20 Na i gotubwe iŋa, “Na mbaŋa va ya njiviyaviya bredɨma mbumbupirɨma gharɨgharɨma po tausanɨma kaiwanji, nambonambo ŋgamwaviye va hu mbanɨvanjaraŋgi e ghanɨŋgama vaŋgovaŋgothiye?” Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Ŋgamwapirɨ.” \v 21 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ko amba ma nuwamina i rumwaru? Iya vakathaŋgiko ghamba rotaele va ya vakathaŋgiko thɨ woraŋgiya ya mena weya Loi.” \s1 Jisas i thawariya amala marae i kwaghe Betɨsaida \p \v 22 Amba va thɨ womaru eŋge Betɨsaida kaero gharɨgharɨ vavana thɨ womena amala marae i kwaghe weya Jisas thɨ naŋgo vurɨgheghewe i vɨghathɨ na marae kaero i thovuye. \v 23 Jisas i vaŋgwa amalako maraeko i kwaghe e nɨmae na i vaŋguiteta ghembako. I njoŋgovuna marae amba i yabo e nɨmanɨmaeko na mbaŋa i ban kaero i vaito iŋa, “Thare u thuwe bigi regha?” \p \v 24 Amalako kaero i thuwe na iŋa, “Ŋgoreiye, ya thuweŋgiya gharɨgharɨ ko ghanjithuwathuwa ŋgoreiya umbwaumbwama, thɨ rakaraka loloŋga eŋge.” \p \v 25 Jisas mbowo i bigiraweva nɨmanɨmae amalako e maramarae. Mbaŋaniye i ghɨmaratako i thuwe wagiyaweŋgiya bigibigiko wolaghɨye, maramaraeko kaero thɨ thovuyeva. \v 26 Jisas i variye i wa ele ŋgolo na i dagewe iŋa, “Ne u ndewa e ghembana tɨne.” \s1 Pita iŋa Jisas iye Krais \r (Mat 16:13-20; Luk 9:18-21) \p \v 27 Amba Jisas na gharaghambu thɨ raka e ghembaghemba nanasiye Sisariya Pilipai ghadidiye. I vaitoŋgi e kamwathɨ mborowa iŋa, “Ko gharɨgharɨ thɨŋa thela ghino?” \p \v 28 Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Vavana thɨŋa Jon Rabapɨtaiso, vavana thɨŋa Ilaija na vavana thɨŋa Loi ghalɨŋae gharautu regha i njoghama.” \p \v 29 Amba i vaitoŋgi iŋa, “Na ghemi huŋa thela ghino?” Pita i gonjoghawe iŋa, “Ghen Krais ghen.” \p \v 30 Jisas i dage vurɨgheghe weŋgiya gharaghambuko na ne thɨ ndeutugiya weya lolo regha, thela amalaghɨniye. \s1 Jisas i utuŋa le mare utuniye mbaŋaiwoniye \r (Mat 16:21-28; Luk 9:22-27) \p \v 31 Jisas i utuŋa le mare utuutuniye weŋgiya gharaghambu iŋa, “Lolo Nariye ghino ne ya vaidiŋgiya vuyowo i ghanagha na Jiu lenji randeviva, ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare ne thɨ botewoŋgo, na ne thɨ tagavamareŋgo, na mbaŋa theghetoninji e tɨne kaero ya thuweiruva.” \v 32 Va i vamanjamanjalaŋa wagiyawe weŋgiya iya utuke iyake. Amba Pita i vaŋguiteteŋgiya ghauneko na i dagetenɨwe thava i utuŋaŋgiya utuutu ŋgoranjiŋgiyako. \v 33 Amba Jisas i ndevɨ na i thuweŋgiya gharaghambuko, na i ŋaelɨmbiya weya Pita iŋa, “U mena e ghereiŋguke, Seitan! Len renuwaŋana ma i reŋa Loi ele renuwaŋa, i reŋa gharɨgharɨ e lenji renuwaŋa.” \p \v 34 Amba Jisas i kula vathavathaŋgiya wabwiko laghɨye weiyaŋgiya gharaghambu na i dage weŋgi iŋa, “Thoŋgo thela nuwaiya i ghambuŋgo, tembe ghamberegha i botewo iya nuwaeko nuwaiya i vakatha na i wovaira ghakros na i wo, amba i ghambuŋgo othembe vuyowo o mare. \v 35 Kaiwae thela thoŋgo nuwaiya i vamora yawaliye, ne i thɨvaghawa yawaliye, ko thela thoŋgo i vatomweya yawaliye ghino kaiwaŋgu na Toto Thovuye kaiwae ne i vaidiya yawalɨ memeghabananiye. \v 36 Ŋgoroŋga ghathovuye thoŋgo lolo regha i wo yambaneke laghɨye na i mbaroŋa, ko iyemaeŋge i thɨvaiya yawalɨ memeghabananiye? \v 37 Ne i wo budakai na i vamodanjogha yawaliyekowe? Nandere moli! \v 38 Kaiwae thoŋgo lolo regha i monjina wanaŋgo na i monjina wanaŋgiya ghalɨŋaŋguke e thake iya ragoriwoyathu na unounoke thiyake e tɨnenji, Ghino Lolo Nariye tembene ya monjinawanava mbaŋa ne ya njoghama weiŋgu Bwebwe le vwenyevwenye na weiŋguyaŋgiya nyao boboma.” \c 9 \p \v 1 Amba Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, gharɨgharɨ vavana inanji gheke amba muyai thɨ mare wone thɨ thuweya Loi le mbaroko ghavurɨgheghe i woraweya rɨghe.” \s1 Jisas ghayamoyamo i ghenevaghɨle \r (Mat 17:1-13; Luk 9:28-36) \p \v 2 Mbaŋa theghewona e ghereiye Jisas i vaŋguŋgiya Pita, Jemes na Jon, i viva weŋgi, na thɨ voro e ou molao regha mbe thiye eŋge. E maranji, Jisas ghayamoyamo i ghenevaghɨle, \v 3 ghakwama i kaleva moli na i ndalandala. Le kakaleva i kivwala thela e yambaneke ne i thavwiya kwama na le kakaleva. \v 4 Amba gharaghambuko theghetoko thɨ thuweŋgiya Ilaija na Mosese thɨ yomara, thɨ utu weinji Jisas. \p \v 5 Pita i dage weya Jisas iŋa, “Ravavaghare, i thovuye eŋge vara inanda gheke. Ne wo vakathaŋgiya yoŋathowathowa ŋgoloto, ŋgolora ghen, ŋgolora Mosese na ŋgolora Ilaija.” \v 6 I utu ŋgoreiyako kaiwae va thɨ mararu laghɨye, Pita mava i ghareghare ŋgoroŋga me utu na iŋa. \p \v 7 Amba ŋgalɨlɨ ghambaghambaluwae i ganaŋgi na ghalɨghalɨŋa regha i mena e ŋgalɨlɨko e tɨne iŋa, “Iyake Naruŋgu, valɨghareghareŋgu moli. Hu vandeŋe wagiyawe.” \v 8 E mbaŋako iyako thɨ ghɨmaratako, ko mava te thɨ thuweva lolo regha, Jisas ghamberegha. \p \v 9 Mbaŋa va thɨ njamanjama e ouko, Jisas i dage vurɨgheghe weŋgi iŋa, “Ne hu ndeutugiya weya lolo regha iya bigiko mohu thuweko, ghaghada Lolo Nariye ne i thuweiru e mare tɨne.” \v 10 Thɨ ghambugha ghalɨŋama na vambe thiye eŋge thɨ vevaitoŋgi ŋgoroŋga “thuweiru e mare” gharumwaru. \p \v 11 Amba thɨ vaito Jisas thɨŋa, “Buda kaiwae mbaro gharavavaghare thɨŋa Ilaija ne i menakai amba muyai Mesaiya i mena?” \p \v 12 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Emunjoru Ilaija ne i menakai na i vanamwe bigibigike wolaghɨye. Ko iyemaeŋge, buda kaiwae buk iŋa Lolo Nariye ne i vaidiya vuyowo laghɨye na thɨ botewoyathu? \v 13 Ko ya dage e ghemi, Ilaija kaerova i mena na gharɨgharɨ thɨ vakatha thambo renuwaŋa nuwanjiya thɨ vakathawe, ŋgoreiya Buk Boboma Teuye le govambwara amalaghɨniye kaiwae.” \s1 Jisas i thawariya thegha nyao raitharɨ inawe \r (Mat 17:14-21; Luk 9:37-43) \p \v 14 Mbaŋa Jisas na gharaghambuko theghetoko thɨ vutha weŋgiya gharaghambuma vavana, thɨ thuwe wabwi laghɨye thɨ roghɨliŋaŋgi na mbaro gharavavaghare vavana. Va thɨ wogaithɨ weinjiyaŋgi. \v 15 Mbaŋa gharɨgharɨko thɨ thuwe Jisas, gharenji i yo laghɨye moli, thɨ rukuwe na thɨ dage mwaewowe. \v 16 Amba Jisas i vaitoŋgiya gharaghambuko iŋa, “Hu wogaithɨŋa budakai weimiyaŋgiya mbaro gharavavaghare?” \p \v 17 Amala regha e wabwiko tɨne i gonjoghawe iŋa, “Ravavaghare, ma vaŋgumena naruŋguke e ghen kaiwae nyao raitharɨ inawe na ma e ghalɨghalɨŋae. \v 18 Thembaŋa nyaoko raitharɨ i mbaroŋa, i wokiyathu e thelau vwatae, njoŋgonjoŋgo i raŋgi e ghae, i rɨghɨmbiya ŋiŋiye na riwaeko laghɨye thɨ gheroro. Ma naŋgo weŋgiya ghanɨraghambuke na thɨ dage weya nyaoke raitharɨ i raŋgi, ko iyemaeŋge ma valɨkaiwanji methɨ vakatha.” \p \v 19 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ghemi ma e lemi loŋweghathɨ! Ŋgoroŋga mbaŋa le molamolao wo ya yaku weiŋguyaŋgiya ghemi? Ŋgoroŋga mbaŋa le molamolao ya ghataŋaghathɨŋga? Hu vaŋgumena weŋgo.” \v 20 Thɨ vaŋgumena theghako weya Jisas. Mbaŋa nyaoko raitharɨ i thuwe Jisas, i vakatha theghako na riwae i mwanavatha na i dobu e thelauko vwatae na i bulabulale loloŋga na njoŋgonjoŋgo i raŋgi e ghae. \v 21 Jisas i vaito ramae iŋa, “Ŋgoroŋga mbaŋa le molamolao nyaoko raitharɨ le yaku weya theghako?” I gonjoghawe iŋa, “Vambe ŋgama vara. \v 22 Mbaŋa i ghanagha nyaoma raitharɨ i mando na i unɨghɨ, i wokiyathu e ndɨghe une o e mbwa tɨne. U gharevɨrɨŋaime na u thalavuime, thoŋgo valɨkaiwan.” \p \v 23 Jisas iŋa, “Ŋgoroŋga len utuna gharumwaru, moŋana, ‘Thoŋgo valɨkaiwan’? Kaiwae bigibigike wolaghɨye valɨkaiwae weya thelolo i loŋweghathɨgha Loi.” \p \v 24 Ŋgamako ramae e mbaŋako iyako i utu na ghalɨŋae laghɨye iŋa, “Ya loŋweghathɨ, ko ma i laghɨye. U thalavuŋgo na lo loŋweghathɨke i laghɨye.” \p \v 25 Mbaŋa Jisas vama i thuweŋgiya wabwiko ma i laghɨye eŋge, i dage weya nyaoko raitharɨ iŋa, “Ghen kule na kwaghe nyaoniye, ya dage e ghen na u raŋgima weya theghana na ma tene u ruweva mbaŋa regha.” \p \v 26 Nyaoko raitharɨ i yaro i vandindiya theghako riwae na i raŋgi. Ghayamoyamo ŋgoreiya i mare, iya kaiwae thɨ ghanagha thɨŋa, “I mare.” \v 27 Ko Jisas i vɨghathɨgha theghako nɨmae, i thalavu na i thuweiru, na i yondovirɨ. \p \v 28 Iyake e ghereiye Jisas i ru e ŋgolo tɨne. Gharaghambuko thɨ vaito thuwele thɨŋa, “Buda kaiwae ma valɨkaiwae mo variyeraŋgiya nyaoko raitharɨ?” \p \v 29 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ghakamwathɨ mbereghaeŋge, thoŋgo nuwamiya hu variyeraŋgiya nyao raitharɨ ŋgoreiyako, wo hu naŋgo weya Loi.” \s1 Jisas mbowo i utuŋava le mare na le thuweiruva \r (Mat 17:22-23; Luk 9:43b-45) \p \v 30 Jisas na gharaghambu thɨ iteta valɨvaŋgako iyako na thɨ ghathara Galili. Jisas ma nuwaiya lolo regha i ghareghare aŋga inae, \v 31 kaiwae i vavaghare weŋgiya gharaghambuko iŋa: “Lolo Nariye ne thɨ yalawe na thɨ unɨghɨ. Ko iyemaeŋge mbaŋa mbaŋatoniye e tɨne kaero i thuweiruva.” \v 32 Ko iyemaeŋge ma nuwanji i manjamanjala ŋgoroŋga le vavaghareko gharumwaru, na thɨ mararu thɨ vaito amalaghɨniye. \s1 Thela laghɨye moli \r (Mat 18:1-5; Luk 9:46-48) \p \v 33 Amba Jisas na gharaghambu thɨ raka mena Kapenaom, na mbaŋa vama thɨ ru e ŋgolo tɨne amba i vaitoŋgiya gharaghambuko iŋa, “Mohu wogaithɨŋa buda kaiwae e kamwathɨko mborowa?” \v 34 E lenji loŋga mborowae methɨ wogaithɨŋa thela ina e tɨnenjiko iye laghɨye, iya kaiwae thɨ monjina na thɨ rokubaro. \p \v 35 Jisas i yaku na i kula vathavathaŋgiya gharaghambuko theyaworo na theghewoko na i dage weŋgi iŋa, “Thoŋgo thela nuwaiya i tabona laghɨye Loi e marae tembe i wonjoŋa ghamberegha na i muyai moli, na i tabo na rakakaiwo weŋgiya ghauneko.” \p \v 36 Jisas i vaŋgwa ŋgama nasiye regha na i vaŋgurawe i ndeghathɨ e tɨnenji. I tagavagaghala nɨmae ŋgamako e mborowae amba i dage weŋgi iŋa, \v 37 “Thela thoŋgo i kulavatha ŋgama regha ŋgora iyake e idaŋgu, iye i kulavathaŋgo; na thela thoŋgo i kulavathaŋgo, mambe i kulavatha eŋge ghino, tembe i kulavathava thela i variyeŋgo.” \s1 Thela ma i botewoinda iye ghandau \r (Luk 9:49-50) \p \v 38 Jon i dagewe iŋa, “Ravavaghare, wo vaidiya amala regha i variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ e idan. Na wo mando na wo dagetenɨwe kaiwae iye ma weinda.” \p \v 39 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Thava hu dagetenɨwe, kaiwae ma valɨkaiwae lolo regha i vakatha vakatha ghamba rotaele regha e idaŋgu na e mbaŋako iyako kaero i utuŋava utu raraitharɨ kaiwaŋgu. \v 40 Kaiwae thela ma iye ghandathɨghɨya iye ghandau. \v 41 Ya dage emunjoru e ghemi, thela thoŋgo i thɨnɨgiya mbwa e ghemi na hu mun kaiwae ghemi woraghambu, emunjoru ne e modamodae.” \s1 Thoŋgo lolo i vakatha lolo regha i vakatha tharɨ \r (Mat 18:6-9) \p \v 42 I gotubwe na iŋa, “Thoŋgo ra wo varɨ laghɨye na ra ŋgara loloko iyako e numwe na ra wokiyathu e ŋambuwoko tɨne, lithɨko iyako i laghɨye. Ko iyemaeŋge Loi ne i giya lolo regha ghalithɨ i laghɨye moli thoŋgo i vakatha ŋgama ŋgoreiyake regha i vakatha tharɨ na ma i loŋweghathɨŋgo. \v 43 Na thoŋgo nɨmanɨna i vakathaŋge na u vakatha tharɨ, u kitenɨyathu! I thovuye moli thoŋgo nɨman regha nandere na u vaidiya yawalɨ memeghabananiye, na thava nɨmanɨmanɨna theghewona na u wa vo ru Gehena, e ndɨgheko iya i meghabanako e tɨne. \v 44 E ghembako iyako uleulema iya thɨ uleŋgiya gharɨgharɨma mane thɨ mare, na ndɨghema iya thɨ ndamawe mane mbaŋa regha i mare.”\f + \fr 9:44 \ft Rɨghethoru 44,46 na 48 thɨ govambwara Loi ghalɨŋae ina Ais 66:24. Iyake i utuŋa ŋgoroŋga ne iŋa na Loi i lithɨ weŋgiya ghathɨghɨyaŋgiko gheko.\f* \p \v 45 “Na thoŋgo gheghenɨna regha i vakathaŋge na u vakatha tharɨ, u kitenɨyathu! I thovuye moli thoŋgo gheghen regha nandere na u vaidiya yawalɨ memeghabananiye, na thava gheghenɨna theghewo na vethɨ wokiyathu ruwoŋge Gehena e tɨne. \v 46 E ghembako iyako uleulema iya thɨ uleŋgiya gharɨgharɨma mane thɨ mare, na ndɨghema iya thɨ ndamawe mane mbaŋa regha i mare. \v 47 Na thoŋgo maranɨna regha i vakathaŋge na u vakatha tharɨ, u vovavuthuyathu! I thovuye eŋge thoŋgo vo ru Loi ele ghamba mbaro wein maranɨna voghɨra eŋge, na thava maramaranɨna voghɨwo na vethɨ wokiyathuruwoŋge Gehena. \v 48 E ghembako iyako uleulema iya thɨ uleŋgiya gharɨgharɨma mane thɨ mare, na ndɨghema iya thɨ ndamawe mane mbaŋa regha i mare.” \p \v 49 Jisas mbowo i utuŋava ghanjithanavu kaiwae iŋa, “Gharɨgharɨke wolaghɨye ne thɨ ghamɨno tomethi vuyowo laghɨye ŋgoreiya ndɨghe, na thiyake thɨ woraŋgiya ghanjithanavu, i thovuye o i tharɨ. Ŋgoreiya vowo thɨ woraweya njighɨ na i vanamwe na i thɨna.\f + \fr 9:49 \ft Loi i vakaiwoŋa mandoŋgike thiyake na i vaemunjoruŋa thavala le gharɨgharɨ emunjoru, i vanamweŋgi na i vavurɨghegheŋa le vɨghathɨ weiyaŋgi (Ais 48:10; Rom 5:3-5; Jem 1:2-4; 1Pit 1:6-7).\f* \v 50 Njighɨ iye i thovuye, ko thoŋgo njighɨko ghamɨnae ma ŋgoreiya njighɨ, ma te kamwathɨ reghava na valɨkaiwae ra vakatha na ghamɨnae i njogha. Iya kaiwae ghamithanavu ne ŋgoreiye njighɨ mbe e ghamɨghamɨnae na ghemi regha na regha hu yaku na ghamwami vanaora weimiyaŋgiya ghamunena.”\f + \fr 9:50 \ft Njighɨ va ghakaiwo i ghanagha Buk Boboma e ghambaŋa tɨne. Iye va bigi laghɨye regha. “Hu wo njighɨ” iye utu ŋande regha. Gharumwaru thiya: “Hu yakuŋa Loi le thimba.” o “Regha na regha hu verabi weŋga.” o “Hu veghan giya ghami.” o “Hu yakuŋa yawalɨ iya i thalavuŋgiya gharɨgharɨna.”\f* \c 10 \s1 Ghe na yawo utuninji \r (Mat 5:31-32; 19:1-12; Luk 16:18) \p \v 1 Amba Jisas i iteteŋa ghembako iyako na i wa Judiya ele valɨvaŋga amba ve lawa e Walaghɨta Jorɨdan na i wa valɨvaŋga i vorovoro. Wabwi laghɨye mbowo thɨ raka menaweva na i vavaghare weŋgi ŋgora mbaŋake wolaghɨye i vakavakathama. \p \v 2 Parisi vavana thɨ menawe na thɨ munje thɨ mando. Thɨ vaito thɨŋa, “Thare la mbaro i vatomweya amala regha na i yawo weiye levo?” \v 3 Jisas i gonjogha weŋgi e vaito iŋa, “The mbaro Mosese va i giya weŋga?” \p \v 4 Thɨ dagewe thɨŋa, “Mosese i vatomweya amala i liya yawo ghapeipa i vakatha na i ligiya weya levo na i variyeyathu.” \p \v 5 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Mosese va i roriya mbaroke iyake kaiwami kaiwae gharemina i vurɨgheghe. \v 6 Ko hu renuwaŋakiki e rɨghendako, mbaŋa Loi va i vakatha yambaneke na buruburu, i vakatha ghɨmoru na wevo.\x - \xo 10:6 \xt Rɨgh 1:27\x* \v 7 Na ‘Iyake kaiwae ghɨmoru i iteteŋaŋgiya ramae na tɨnae, i tubwe weiye levo, \v 8 na theghewoko thɨ tabo na ririwo regha.’\x - \xo 10:8 \xt Rɨgh 2:24\x* Ma te thɨ tabo na theghewova, nandere, thɨ tabo na regha moli. \v 9 Iya kaiwae budakaiya Loi vama i tubwe, thava te lolo reghava i rakayathu.” \p \v 10 Mbaŋa thɨ njogha thɨ ru e ŋgoloko tɨne gharaghambu thɨ vaito bigike iyake kaiwae. \v 11 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Thoŋgo lolo regha i yawo weiye levo na kaero i vaŋguva wevo eunda iye kaero i yathima. \v 12 Tembe ŋgoreiyeva, thoŋgo wevo eunda i yawo weiye le ghɨmoru na kaero i vaŋguva ghɨmoru regha iye kaero i yathima.” \s1 Jisas na gamagai nanasiye \r (Mat 19:13-15; Luk 18:15-17) \p \v 13 Gharɨgharɨ vavana va thɨ bigimenaŋgiya gamagai weya Jisas na i vɨghathɨŋgi e nɨmanɨmae na i naŋgo kaiwanji, ko iyemaeŋge gharaghambuko thɨ ŋaevwaŋaŋgiya gharɨgharɨko iya thɨ bigimenaŋgiko. \v 14 Mbaŋa Jisas i loŋweya iyake ghare i gaithɨ wanaŋgi na i dage weŋgiya gharaghambuko iŋa, “Hu vatomweŋgi na thɨ rakamena weŋgo, thava hu dagetenɨŋgi, kaiwae Loi le ghamba mbaro ina weŋgiya gharɨgharɨ ŋgoranjiya thiyena. \v 15 Ya dage emunjoru e ghemi, thela ma i wo Loi le mbaro ŋgoreiya ŋgama, mane i ru Loi ele ghamba mbaro tɨne.” \v 16 Amba i mbanɨŋgi i bigiraweya nɨmanɨmae e riwanji na i naŋgo weya Ramae ghare weŋgi.\fig Jisas weiyaŋgiya gamagai nanasiye|alt="Jisas with the children" src="Mat19.13.tif" size="span" copy="UBS (GNR)" ref="10:13-16" \fig* \s1 Amala i vwenyevwenye \r (Mat 19:16-30; Luk 18:18-30) \p \v 17 Mbaŋa Jisas vama ve loŋgaloŋga amba amala regha i rukuŋa, i ronja e gheghe vuvuye e ghamwae na i dagewe iŋa, “Ravavaghare thovuye, ne ya vakatha budakai na ya vaidiya yawalɨ memeghabananiye?” \p \v 18 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Buda kaiwae uŋa ghino ya thovuye? Ma lolo regha i thovuye, Loi ghamberegha moli. \v 19 Len vaitona kaiwae, u ghareghare Mosese le mbaro ŋgoroŋga iŋa: ‘Tha u gabo, tha u yathima, tha u kaivɨ, tha u wonjowe bwagabwaga, tha u valogha lolo nuwae mbala u mban le bigibigi, u yavwatata wanaŋgiya rama na tɨna.’”\x - \xo 10:19 \xt Raŋ 20:12-16\x* \p \v 20 Amalako i dagewe iŋa, “Ravavaghare, mbaŋa vamba thegha vara ghino kaero ya ghambuŋgiya mbarona thiyena.” \p \v 21 Jisas i vonjimbughathɨ na gharewe, amba iŋa, “Ma bigi regha eŋge ne u vakatha. U wa na vo vakuneŋaŋgiya len bigibigina wolaghɨye na u giya manina weŋgiya mbinyembinyeŋgu. Amba ne u vwenyevwenye e buruburu, amba u njoghama na u ghambuŋgo.” \v 22 Mbaŋa amalako i loŋweya iyake, ghamwae i raraŋgɨlaŋgɨla weiye le nuwatharɨ, kaiwae le gogomwau i laghɨye moli. \p \v 23 Amba Jisas i ghɨmara ghɨliŋaŋgiya gharaghambuko kaero i dage weŋgi iŋa, “I vuyowo moli weŋgiya gharɨgharɨ thɨ vwenyevwenye lenji ru Loi ele ghamba mbaro tɨne.” \p \v 24 Gharaghambuko gharenji i yo utuutuko thiyako kaiwanji, ko iyemaeŋge Jisas mbowo i dageva weŋgi iŋa, “Lo ŋgaŋga, i vuyowo moli weŋgiya gharɨgharɨ lenji ru Loi ele ghamba mbaro tɨne. \v 25 I vuyowo moli weya kamel na i komughathara e nyilɨ yathiye, ko i vuyowo laghɨye moli weya lolo ravwenyevwenye le ru Loi ele ghamba mbaro tɨne.” \p \v 26 Amba gharaghambuko gharenji i yo laghɨye moli na thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Thela eŋge ne i vaidiya vamoru!” \p \v 27 Jisas marae i ghembeŋgi na i gonjogha iŋa, “Lolo ma valɨkaiwae ne i vamora ghamberegha; ko Loi valɨkaiwae i vakatha, kaiwae Loi valɨkaiwae i vakathaŋgiya bigibigike wolaghɨye.” \p \v 28 Amba Pita i dagewe iŋa, “Wo u thuwe, wo iteteŋgiya bigibigike wolaghɨye na wo ghambuŋge.” \p \v 29 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ŋgoreiye, na ya dage emunjoru e ghemi, thelolo i iteteŋa ghambae, oghaghae, olouye, tɨnae, ramae, le ŋgaŋga o le thelau idaŋgu kaiwae na Toto Thovuye kaiwae, \v 30 ne i vaidiya laghɨye moli e mbaŋake thiyake. Ne i vaidiya le ŋgoloŋgolo, oghaghae, oloulouye, otɨnatɨnae, le ŋgaŋga na le thelau thɨ ghanagha na i laghɨye moli — na weiye bigibigike thiyake tembene gharɨgharɨ thɨ botewova na thɨ vakatha vatharɨwe, amba mbaŋa ne i menamenako i vaidiya yawalɨ memeghabananiye. \v 31 Ko thavala noroke thɨ laghɨye na thɨ viva ne thɨ muyai na thavala noroke thɨ nasiye na thɨ muyai ne thɨ viva.” \s1 Jisas i utuŋa le mare utuniye mbaŋatoninji \r (Mat 20:17-19; Luk 18:31-34) \p \v 32 Amba Jisas na gharaghambu inanji e kamwathɨ i voro Jerusalem; i viva gharaghambuko e ghamwanji. Gharenji i yo laghɨye; na gharɨgharɨko va thɨ raka reghambako thɨ mararu. E mbaŋako iyako i vaŋguŋgiya gharaghambuko theyaworo na theghewoko na i utu thuwele weŋgi budakai ne i yomarawe. \v 33 I dage weŋgi iŋa, “Hu vandeŋe, ra rakavoro Jerusalem na gheko lolo regha ne i vatomwe Lolo Nariye weŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare, ne thɨ vakatha ghambaro le mare kaiwae, amba thɨ vaŋgugiya weŋgiya thiye ma Jiu gharɨgharɨniye, \v 34 na thɨ vatabweyaruŋa, thɨ njoŋgo vun, thɨ ŋge na thɨ tagavamare; ko mbaŋa theghetoniye e tɨne kaero i thuweiru na e yawayawaliyeva.” \s1 Jemes na Jon nuwanjiya thɨ mbaro weinji Jisas \r (Mat 20:20-28) \p \v 35 Amba Jemes na Jon, Sebedi le ŋgaŋga, thɨ mena weya Jisas na thɨ dagewe thɨŋa, “Ravavaghare, nuwameiya u vakatha bigi regha kaiwame.” \p \v 36 Jisas i vaitoŋgi iŋa, “Nuwamiya ya vakatha budakai kaiwami?” \p \v 37 Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Mbaŋa ne ghanɨmbaŋa u mbaro weŋgiya gharɨgharɨ, ne u vatomwe weime, thamaghewoke, na wo yaku weime ghen, regha e unena na regha e moina na wo mbaro weime ghen.” \p \v 38 Ko iyemaeŋge Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ma hu ghareghare budakaiya hu naŋgona. Valɨkaiwamiya hu muna vɨrɨke ghakom iya ghino ne ya munɨkewe? Na valɨkaiwamiya ne hu bapɨtaiso ŋgora ne ghino ya bapɨtaisoke, e vɨrɨ laghɨye moli na mare?” \p \v 39 Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Ŋgoreiye. Valɨkaiwame eŋge.” \p Iya kaiwae Jisas i dage weŋgi iŋa, “Emunjoru ne hu muna vɨrɨke ghakom ŋgoreiya ghino ya mun na hu bapɨtaiso e vɨrɨ laghɨye na mare ŋgoreiye ghino. \v 40 Ko iyemaeŋge ghino ma valɨkaiwae ya tuthiya thela ne i yaku e uneŋguke na thela i yaku e moiŋguke mbaŋa ne ya mbaro. Ghamba yakuŋgike thiyake Loi ne i wogiya weŋgiya thavala va i vivathanawe kaiwanji.” \p \v 41 Mbaŋa gharaghambuko theyaworo thɨ loŋweya iyake gharenji i gaithɨwanaŋgiya Jemes na Jon. \v 42 Amba Jisas i kula vathaŋgiya gharaghambuko wolaghɨye na iŋa, “Hu ghareghare, thiye ma Jiu gharɨgharɨniye lenji rambarombaro thɨ mbaroŋaŋgi na lenji randeviva lenji vurɨgheghe i vikikiŋgi. \v 43 Ko ghemi thava ŋgoramiya iyako. Thela thoŋgo nuwaiya iye lolo laghɨye e tɨnemina, iye wo i tabo na lemi rakakaiwo. \v 44 Na thela thoŋgo nuwaiya i ndeviva weŋga wo i tabo na lemi rakakaiwobwaga. \v 45 Mbe ŋgoreiyeva Lolo Nariye, mava i mena na mbala thɨ kaiwo kaiwae, ko i mena na i kaiwo gharɨgharɨ kaiwanji, i vatomweya yawaliye, i vamodonjoghaŋgi e lenji tharɨ tɨne.” \s1 Jisas i thawariya Batimiyos maramarae \r (Mat 20:29-34; Luk 18:35-43) \p \v 46 Jisas na gharaghambu kaero thɨ vutha Jeriko na mbaŋa vama thɨ warewareri vara weinjiyaŋgiya wabwi laghɨye, kaero amala maramarae thɨ kwaghe na vata le naŋgo, idae Batimiyos, Timiyos nariye, vambe i yaku e kamwathɨko ghadidiye. \p \v 47 Mbaŋa i loŋweya Jisas rara Nasaret iya i reŋa e ghadidiye, ko amba i kula iŋa, “Jisas! Deivid rumbuye! Gharen i njaoweŋgo!” \p \v 48 Gharɨgharɨ lemoyo thɨ marakawana na thɨ dagewe i towo. Ko iyemaeŋge i kula na ghalɨŋae ma laghɨye eŋge iŋa, “Deivid rumbuye, gharen i njaoweŋgo!” \p \v 49 Jisas i ndeghathɨ kaero iŋa, “Hu kulamawe na i mena.” \p Kaero gharɨgharɨko thɨ kula weya amalako maramarako thɨ kwaghe thɨŋa, “Nuwan i loghe! U yondo virɨ! I kula e ghen.” \p \v 50 I liyathu ghakwama ghayaboyabo, i yondopito na i mena weya Jisas. \p \v 51 Amba Jisas i vaito iŋa, “Nuwaniya ya vakatha budakai kaiwan?” \p I gonjoghawe iŋa, “Ravavaghare, nuwaŋguiya maramaraŋguke thɨ thovuye na ma ya thuweva.” \p \v 52 Jisas i dagewe iŋa, “U wa, maramaranɨna kaero thɨ thovuye kaiwae u loŋweghathɨ.” \p E mbaŋako iyako, Batimiyos kaero i thuweva na i rereghamba weya Jisas e kamwathɨko. \c 11 \s1 Jisas i ru Jerusalem \r (Mat 21:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Mbaŋa vama thɨ vurɨthaiya Jerusalem, Betepage na Betani ghadidinji, Olivɨ e ghanji Ou, Jisas i variyeŋgiya gharaghambu theghewo e ghamwanji, \v 2 na i dage weŋgi iŋa, “Hu wa e ghembana e ghamwamina. Mbaŋaniye vara vohu ru gheko, ne hu vaidiya doŋɨki nariye thɨ ŋgarɨrawe na ma mbaŋa regha lolo i thawe. Hu raka na hu vaŋgumena gheke. \v 3 Thoŋgo lolo regha i vaitoŋga na iŋa, ‘Buda kaiwae hu vakathake?’ hu dagewe huŋa, ‘Giya nuwaiya na tene i variye njoghamava gheke mbaŋa ubotu.’” \p \v 4 Kaero thɨ wa na vethɨ vaidiya doŋkima nariye e kamwathɨ ghadidiye, thɨ ŋgarɨ e ŋgolo ghathɨnɨmba. Thɨ rakaraka ghathiyoko, \v 5 na gharɨgharɨ vavana inanji gheko thɨ vaitoŋgi thɨŋa, “Hu vakatha budakai hu raka doŋkina nariye?” \p \v 6 Thɨ gonjogha weŋgi ŋgoreiya ŋgoroŋga Jisas me utugiyama weŋgi, na gharɨgharɨko thɨ viyathuŋgi na thɨ wa. \v 7 Thɨ vaŋgumena doŋkiko weya Jisas, thɨ bigiyathu ghanjikwama ghayaboyabo e thetheghanɨko vwatae na Jisas i thawe. \v 8 Gharɨgharɨ lemoyo thɨ bigiraweŋgiya ghanjikwama ghayaboyabo e kamwathɨko marae na vavana thɨ bigiraweya umbwaumbwa yaŋgayaŋga e ndamwandamwanji methɨ tenɨŋgi e umauma tɨnenji. \v 9 Gharɨgharɨ vavana thɨ raka viva na vavana thɨ raka reghamba thɨ yaro na thɨŋa, “Hosana! Loi ghare weya amalaghɨniye iya i mena Giya e idaeke. \v 10 Loi ghare weya Deivid rumbuye iya i menake na i mbaro weinda! Hosana Ramevoro Moliwe.”\x - \xo 11:10 \xt Sam 118:25-26\x* \p \v 11 Mbaŋa vama i vutha Jerusalem, i wa ve ru e Ŋgolo Boboma na i thuweŋgiya bigibigiko wolaghɨye. Ko iyemaeŋge vama yeghɨyeghɨye moli weiyaŋgiya gharaghambuko theyaworo na theghewo thɨ raka Betani. \s1 Jisas i gura umbwa idae fig \r (Mat 21:18-19) \p \v 12 Va i ghɨviya, thɨ ri Betani na thɨ njogha Jerusalem, bada i ghara Jisas. \v 13 I thuwe umbwa regha idae fig. Vamba ina bwagabwaga na i thuwe ndamwandamwaeko i poku moli. I wa na ve kelaŋa thoŋgo e uneune. Mbaŋa i mena e rɨghe na i thuwe mbe ndamwandamwa eŋge, kaiwae ma vamba ghambaŋa rau. \v 14 Jisas i dage weya umbwako iŋa, “Ma tene lolo regha i ghanɨva unen mbaŋa regha!” Gharaghambuko va thɨ loŋweya iya utuutuko iyako. \s1 Jisas i ru Ŋgolo Boboma tɨne \r (Mat 21:12-17; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 15 Mbaŋa thɨ vutha Jerusalem, Jisas ve ru e Ŋgolo Boboma ghayayao tɨne na i vagege raŋgiyaŋgiya thavala thɨ vavamodo na thɨ vavakune e Ŋgolo Boboma tɨne. I mwana vevewoŋgiya yao gharaten lenji tebol na bunebune gharakune lenji ghamba yaku. \v 16 I dageten weŋgiya gharɨgharɨ na thava te thɨ bigighatharava bigi regha kune kaiwae e Ŋgolo Boboma ghayayaoko tɨne. \v 17 Amba Jisas i vavaghare weŋgiya gharɨgharɨ iŋa, “Va thɨ rori Buk Boboma e tɨne, Loi iŋa, ‘Lo ŋgolo ne thɨ uno idae ŋgolo ghamba naŋgo, gharɨgharɨ e vanautumake wolaghɨye kaiwanji.’\x - \xo 11:17 \xt Ais 56:7\x* Ko ghemi hu vakatha ŋgoreiye rakaivɨ lenji ghamba kubaro!”\fig Jisas i vagege raŋgiyaŋgiya gharɨgharɨ|alt="Jisas chases out sellers" src="IB04118bw.tif" size="span" copy="Faadil" ref="11:15-17" \fig* \p \v 18 Mbaŋa ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare thɨ loŋweya iyake, thɨ tamweya kamwathɨ ne ŋgoroŋga na thɨ unɨgha Jisas. Ko kaiwae le vavaghareko va i wo wabwiko nuwanji i vakatha ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare thɨ mararu Jisas. \p \v 19 Vama yeghɨyeghɨye, Jisas na gharaghambu thɨ iteta Jerusalem. \s1 Loi ghaloŋweghathɨ \r (Mat 21:20-22) \p \v 20 Mbaŋambaŋa vena thɨ loŋgaloŋga e kamwathɨko Jerusalem kaiwae amba thɨ thuweya figɨko i mare, i ri e ndamwae na ve nja e wathewatheliliye. \v 21 Pita i renuwaŋakikiya menda Jisas le utuutuma kaero i dagewe iŋa, “Ravavaghare, wo u thuwe, umbwako menda u gurako kaero i mareyawowo!” \p \v 22 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Hu loŋweghathɨgha Loi. \v 23 Ya dage emunjoru e ghemi, thela ne i dage weya ouke iyake na i wa ve dobu e njighɨko tɨne na ma i numoghegheiwo e ghare, ko iyemaeŋge i loŋweghathɨgha ŋgoroŋga meŋa ne i yomara, ne ŋgoreiye. \v 24 Iya kaiwae ya dage e ghemi: Mbaŋa ne hu naŋgo weya Loi na hu naŋgowe bigi regha kaiwae, hu loŋweghathɨ emunjoru ne hu vaidi. Thoŋgo hu vakatha ŋgoreiye, Loi ne i wogiya weŋga. \v 25 Ko iyemaeŋge mbaŋa hu naŋgo, hu numoyathu lolo regha le tharɨ e ghemi, ambane Ramami e buruburu i numotena lemi tharɨ. \v 26 Ko iyemaeŋge thoŋgo ma hu numoyathuŋgiya gharɨgharɨ vavana lenji tharɨ, mane Ramami e buruburu i numotena lemi tharɨŋgina.” \s1 Jisas le mbaro rɨghe \r (Mat 21:23-27; Luk 20:1-8) \p \v 27 Jisas na gharaghambu vambowo vethɨ vuthava Jerusalem. Mbaŋa i loŋgaloŋga e Ŋgolo Bobomako ghayayao tɨne, ravowovowo laghɨlaghɨye, mbaro gharavavaghare na giyagiya vavanava thɨ rakamenawe, \v 28 na thɨ vaito thɨŋa, “U vata thela ele mbaro vwatae iya u vakathaŋgiya bigibigike thiyake? Thela i dage e ghen na u vakathaŋgi?” \p \v 29 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Wo ya vaitoŋga vaito regha na thoŋgo hu wogiya ghathombe e ghino, amba ya utuŋa weŋga ya vata thela e vwatae na ya vakathaŋgiya bigibigike thiyake. \v 30 Jon le rɨghe i bapɨtaiso, i mena weya Loi o i mena weŋgiya gharɨgharɨ?” \p \v 31 Mbe thiye eŋge thɨ veutu weŋgi thɨŋa, “Thoŋgo raŋa, ‘I mena weya Loi’, ne iŋa, ‘Buda kaiwae mava hu loŋweghathɨgha Jon?’ \v 32 Ko thoŋgo raŋa, ‘I mena weŋgiya gharɨgharɨ—’” (Va thɨ mararuŋgiya gharɨgharɨ, kaiwae gharɨgharɨko wolaghɨye thɨ loŋweghathɨ emunjoru Jon iye Loi ghalɨŋae gharautu.) \v 33 Iya kaiwae thɨ gonjogha weya Jisas thɨŋa, “Ma wo ghareghare.” \p Iya kaiwae Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ghino tembe ŋgoreiyeva, ma ne ya utuveŋga, ya vata thela e vwatae na ya vakathaŋgiya bigibigike thiyake.” \c 12 \s1 Uma gharanjimbunjimbu raraitharɨ \r (Mat 21:33-46; Luk 20:9-19) \p \v 1 Amba Jisas i utu weŋgi e goghaimba iŋa, “Lolo regha va i kabu waen ghauma, i gana vaghɨliya, i vakatha doda waen ghamba i imbɨimbɨ, na i vatada ŋgolo regha, umako gharanjimbunjimbu lenji ghamba yaku. I vakatha ŋgoreiyako, amba i vatomwe weŋgiya gharɨgharɨ vavana na thɨ vakaiwoŋa amalaghɨniye kaiwae. Amba amalaghɨniye i wa ve ghɨnagha e vanautuma regha. \v 2 Mbaŋa kaero ghambaŋa thɨ vu, umako tanuwagae i variya le rakakaiwo regha weŋgiya gharanjimbunjimbuko na ve bigiya uneune vavana weŋgi amalaghɨniye kaiwae. \v 3 Ranjimbunjimbuko thɨ yalaweya rakakaiwoko, thɨ tagavotagamenawe na thɨ variye njogha nɨmanɨma. \v 4 Mbowo i variyeva le rakakaiwo regha, ranjimbunjimbuko thɨ ŋge e umbaliye na thɨ vakatha ghamba monjina moliwe. \v 5 Umako tanuwagae mbowo i variyeva le rakakaiwo regha ko iyemaeŋge thɨ tagavamare. Va thɨ vakatha weŋgiya vavana tembe ŋgorava iyako, vavana thɨ ŋgeŋgeŋaŋgi na vavana thɨ tagavavamareŋgi. \v 6 Vama reghaeŋge vara moli mbe inawe, nariye na valɨghareghare moli. Muyai moli amba i variye weŋgiya umako gharanjimbunjimbu na iŋa, ‘Ya ghareghare ne thɨ yavwatatawana naruŋguke.’” \p \v 7 “Ko iyemaeŋge umako gharanjimbunjimbu thɨ vedage weŋgi thɨŋa, ‘Umake tanuwagae nariye maiya i menake. Iye ne i rombaroŋa umake ramae e ghereiye. Hu rakamena ra tagavamare na mbalama ra mbaroŋava iya le umake!’ \v 8 Amba thɨ yalawe na thɨ tagavamare, na thɨ wokiyathuraŋgiya e gana ghereiye.” \p \v 9 Jisas i govaito iŋa, “Umako tanuwagae ne i vakatha budakai? Ne i mena i gaboŋgi na ma i vatomweva umako weŋgiya gharɨgharɨ vavana. \v 10 Vambe hu vaona Buk Boboma le utu Mesaiya kaiwae, iya iŋake, ‘Varɨke iya ŋgoloke gharavatavatad thɨ botewo, kaero i tabo na ghambaghɨmbaghɨ. \v 11 Iyake Giya nɨmae muiye na ghayamoyamo i thovuye moli e maranda.’”\x - \xo 12:11 \xt Sam 118:22-23\x* Jisas i utu ŋgoreiyake na utuke thiyake i vatomwe thavala thɨ botewo Loi nariye. \p \v 12 Amba Jiu lenji randeviva nuwanjiya thɨ yalawe kaiwae va thɨ ghareghare goghaimbako iyako thiye ghanjigoghaimba. Ko iyemaeŋge thɨ mararuŋgiya wabwiko laghɨye, iya kaiwae thɨ roitete na thɨ rakawa. \s1 Vaito takis kaiwae \r (Mat 22:15-22; Luk 20:20-26) \p \v 13 Amba thɨ variyeŋgiya Parisi vavana na Herod le wabwi gharɨgharɨniye vavana weya Jisas thɨ munje thɨ vaito na thɨ vakatha ghawonjowe ele utuutuko. \v 14 Mbaŋa thɨ menawe kaero thɨ dagewe thɨŋa, “Ravavaghare, wo ghareghare u utuŋa emunjoru na ma u goru weya ŋgoroŋga gharɨgharɨ lenji renuwaŋa. Ma u goruwe ŋgoroŋga lolo le thimba o le laghɨlaghɨye, ko emunjoru u vavaghareŋa Loi le renuwaŋa gharɨgharɨ kaiwanji. U utugiya weime, ŋgoroŋga, la mbaro i vatomwe weime na wo vamodo takis weya Sisa, o nandere? \v 15 Wo vamodo o thava wo vamodo?” \p Ko Jisas kaero i thuwe lenji kwanɨko na i gonjogha weŋgi iŋa, “Buda kaiwae hu munje hu mandoŋgo? Wo hu woma manina gethɨra na ya thuwe.” \p \v 16 Thɨ womena gethɨrawe na i vatomwe weŋgi, i vaitoŋgi iŋa, “Thela ŋgaliŋgaliya na idayake?” \p Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Sisa.” \p \v 17 Amba Jisas i dage weŋgi iŋa, “Sisa le bigibigi hu wogiya weya Sisa na Loi le bigibigi hu wogiya weya Loi.”\fig Sisa ŋgaliŋgaliyae ina Rom lenji mani|alt="coins with Caesar pictures" src="hk00166c.tif" size="col" copy="BFBS (Knowles)" ref="12:13-17" \fig* \p Na Jisas le utuko i wo nuwanji. \s1 Jisas i vavaghare thuweiruva utuniye \r (Mat 22:22-33; Luk 20:27-40) \p \v 18 Amba Sadusi, thiye ma thɨ loŋweghathɨ ramaremare tembene thɨ thuweiruva, vavana thɨ rakawa weya Jisas na thɨ vaito thɨŋa, \v 19 “Ravavaghare, Mosese va i roriya mbaroke iyake kaiwanda, iya iŋake, ‘Thoŋgo amala i mare iteta levo ko ma i ghambɨ weiye, ghaghae ma i rovaŋguva ghɨmbwiyeko. Thoŋgo i ghambɨ weiye, gamagaiko thiyako ghaghaeko va i mareko le ŋgaŋga.’\x - \xo 12:19 \xt Mba 25:5\x* \v 20 Mbaŋa regha amala regha na oghaghae; va theghepirɨ vara, tɨnanji na ramanji regha. Laghɨyeninji va i ghe na amba ma thɨ ghambɨ weiye kaero i mare itetava levo. \v 21 Ghaghae theghewoniye i rovaŋgu na tembe ma i ghambɨva weiye kaero i mare. Theghetoninji vambe ŋgoreiyeva, kamwathɨko iyako te vambe i yomaraweva. \v 22 Vambe ŋgoreiye varako taulaghɨko weŋgi. Theghepirɨko va thɨ vaŋgwa elako na thiya marevao ma thɨ ghambɨ weinji. Va ele ghambako elaghɨniye i mare. \v 23 Ko mbaŋa ne ramaremare thɨ thuweiru na e yawayawalinjiva, thela ne i ghe weiye, kaiwae vambe theghepirɨko vara thɨ vaŋgu?” \p \v 24 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Kaero hu vurɨthavwiya kamwathɨ, kaiwae ma hu ghareghare Buk Boboma le woraŋgiya ŋgoroŋga gharumwaru na budakaiya Loi valɨkaiwae i vakatha. \v 25 Kaiwae mbaŋa ramaremare ne thɨ thuweiru na tembe e yawayawalinjiva, ma tembene thɨ gheva, thiye ne ŋgoranjiya nyao thovuthovuye e buruburu. \v 26 Iya ramaremare tembene thɨ thuweiruva kaiwanji: mbe hu ndevaona mun Mosese le rorori, utuutuma iyava ndɨghema i ra e umbwaumbwama ndamwandamwa utuniye? Eibraham, Aisake, na Jeikob vama thɨ mare na mbaŋa molao e ghereiye amba Loi i dage weya Mosese, iŋa ‘Ghino Eibraham le Loi, Aisake le Loi, na Jeikob le Loi.’\x - \xo 12:26 \xt Raŋ 3:6,15\x* \v 27 Iye ma ramaremare lenji Loi, nandere. Iye gharɨgharɨ e yawayawalinji lenji Loi. Ghemi hu kwan, hu vurɨthavwi moli.” \s1 Mbaro laghɨye moli \r (Mat 22:34-40; Luk 10:25-28) \p \v 28 Mbaro gharavavaghare reghava ina gheko, i vandeŋe e lenji utuko. I thuweya Jisas le thombe weŋgiya Sadusiko i thovuye, i mena i vaito iŋa, “The mbaro i laghɨye vara moli?” \p \v 29 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Mbaro laghɨye moli iyake: ‘Hu vandeŋe, ghemi wabwi Isirel! Giya la Loi, ghamberegha moli iye Giya. \v 30 Hu gharethovu Giya lemi Loi, e gharemina laghɨye, e unemina laghɨye, e lemi renuwaŋana laghɨye, na e lemi vurɨgheghena laghɨye.’\x - \xo 12:30 \xt Mba 6:4-5\x* \v 31 Mbaro laghɨye moli theghewoniye iyake: U gharethovu weya ghanu ŋgoreiya u gharethovu e ghen.\x - \xo 12:31 \xt Liv 19:18\x* Ma te mbaro reghava i laghɨye kivwala iya theghewoke thiyake.” \p \v 32 Mbaroko gharavavaghare i dage weya Jisas iŋa, “I thovuye moli, Ravavaghare! Emunjoru ŋgoreiya moŋana Giya iye Loi mbe ghamberegha eŋge na ma te Loi reghava, ghamberegha moli. \v 33 Na ra gharethovu Loi e gharendake laghɨye na e la renuwaŋake laghɨye na e la vurɨghegheke laghɨye. Thiyake thɨ laghɨye kivwala ra wogiya thetheghan mbwanambwana moli e ghamba vowo na vowo vavanava weva Loi.” \p \v 34 Jisas i thuweya le thombeko thɨ thovuye moli na i dagewe iŋa, “Ma inan bwagabwaga Loi ele ghamba mbaro tɨne.” \p Iyake e ghereiye taulaghɨko ma te thɨ vaitova Jisas kaiwae thɨ ghareghare ma valɨkaiwae thɨ kwanɨyaro. \s1 Vaito Mesaiya kaiwae \r (Mat 22:41-46; Luk 20:41-44) \p \v 35 Mbaŋa Jisas i vavaghare e Ŋgolo Boboma ghayayao tɨne amba i vaitoŋgiya gharɨgharɨ iŋa, “Ŋgoroŋga na iya mbaroko gharavavaghare thɨŋa Mesaiya iye Deivid rumbuye? \v 36 Mbaŋa me vivako Nyao Boboma i vakatha Deivid iyava iŋake, ‘Giya Loi i dage weya wo Giya iŋa: “U yaku valɨvaŋga e uneŋguke ghaghad ya biginjoŋaŋgiya ghanɨthɨghɨya e gheghen raberabe.” ’”\x - \xo 12:36 \xt Sam 110:1\x* \p \v 37 “Deivid ghamberegha i una Mesaiya ‘Giya’. Ŋgoroŋga eŋge na iye Deivid rumbuye?” Na wabwiko laghɨye thɨ vandeŋe weinji lenji warari. \s1 Jisas i utuŋa mbaro gharavavaghare kaiwanji \r (Mat 23:1-36; Luk 20:45-47) \p \v 38 Na Jisas ele vavaghare tɨne iŋa, “Hu njimbukikiŋga weŋgiya mbaro gharavavaghare. Thiye nuwanjiya thɨ njimbo ghanjikwama molamolao na thɨ ndeloŋga na thoŋgo thɨ lavolevoleŋgiya gharɨgharɨ nuwanjiya weiye lenji yavwatata thɨ dage mwaewo weŋgi. \v 39 Jiu e lenji ŋgolo kururu tɨne, thiye nuwanjiya thɨ roviva gharɨgharɨ e ghamwanji, na thaga e tɨne nuwanjiya vethɨ yaku ŋgora gharɨgharɨ laghɨlaghɨye lenji ghamba yaku. \v 40 Thɨ yabo wambwiwambwi maranji na thɨ mbaroŋaŋgiya lenji ŋgoloŋgolo na lenji bigibigi, na kaiwae nuwanjiya thɨ yabo lenji vakathaŋgiko thɨ vakatha naŋgo molamolao gharɨgharɨ e maranji. Ko iyemaeŋge lenji vakathako kaiwae ne thɨ vaidiya vuyowo laghɨye moli.” E utuutuke thiyake Jisas i vanuwovɨrɨŋgi mbaro gharavavaghare kaiwanji. \s1 Wambwi le mwaewo \r (Luk 21:1-4) \p \v 41 E Ŋgolo Boboma tɨne Jisas i yaku e mani ghamba bigirawe ghadidiye na i njimbukikiya gharɨgharɨ thɨ bigibigirawa mani. Gharɨgharɨ lenji bigibigi i ghanagha thɨ bigiraweya mani i ghanagha. \v 42 Amba wambwi eunda, mbinyembinyeŋgu, i mena na i bigiraweya toeya gethiwo rere. \v 43 I kula vathaŋgiya gharaghambu na i dage weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, wambwiko iya mbinyembinyeŋguko me bigiraweko i laghɨye kivwala vara iya taulaghɨko methɨ bigirawe. \v 44 Kaiwae vavana methɨ bigiraweya mani vavana na laghɨyeniye mbe inawe, ko elaghɨniye, kaiwae iye mbinyembinyeŋgu, le manima wolaghɨye ghae modae maiyavara me bigirawe vunuko.” \c 13 \s1 Jisas iŋa Ŋgolo Boboma ne i marakaraka \r (Mat 24:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Mbaŋa Jisas i raŋgima e Ŋgolo Bobomako ghayayao tɨne gharaghambu regha i dagewe iŋa, “Ravavaghare, wo u thuweŋgiya ŋgoloŋgoloke laghɨlaghɨye na varɨvarɨke laghɨlaghɨye va thɨ vatadakowe! Mbema ghanjiyamoyamo i thovuye vara moli.” \p \v 2 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Iya u thuweŋgiya ŋgoloŋgoloko laghɨlaghɨye thiyako, mavole varɨ regha i ndeghathɨ ele ghamba ndeghathɨ. Wolaghɨyeko nevole thɨ bigiyathuvao na iko.” \s1 Mbaŋa le ghambako ghanono \r (Luk 21:7-19) \p \v 3 Mbaŋa Jisas ve yaku Olivɨ e ghanji Ou, e Ŋgolo Boboma na valɨmbwa amba Pita, Jemes, Jon na Endru, mbe thiye eŋge, thɨ vaito thuwele thɨŋa, \v 4 “U utugiya weime, thembaŋa vara na bigibigiko mo utuŋaŋgiko ne thɨ yomara? Na ghanjinono ne ŋgoroŋga i ghaŋgo?” \p \v 5 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Hu njimbukiki wagiyaweŋga, tha lolo regha i yaroŋga. \v 6 Kaiwae gharɨgharɨ i ghanagha ne thɨ mena e idaŋgu na thɨŋa, ‘Ghino Mesaiya!’ na ne thɨ yaroŋgiya gharɨgharɨ lemoyo. \v 7 Nono reghava iyake. Ne hu loŋweŋgiya vanautuma lenji gaithɨ utuniye na toto gaithɨ kaiwae, ko hu ndemararu. Bigibigike ŋgoranjiyake ne thɨ yomara, ko iyemaeŋge mbaŋa le ghambako amba mane i mena. \v 8 Vanautuma ne thɨ vegaithɨ weŋgi; rambarombaro ne thɨ vegaithɨ weŋgi. Nevole vunuvu na ragheragheghe lemoyo e yambaneke laghɨye. Vuyowoke thiyake ne thɨ yomara ŋgoreiya ŋgama i vwara ghatambwa na vɨrɨniye.” \p \v 9 “Ghemi tembe ghamimberegha hu njimbukiki. Ne thɨ yalaweŋga na thɨ vaŋguŋga na vohu kot. Ne vethɨ gaboŋga e lenji ŋgolo kururu tɨne; ne thɨ vakatha na hu ndeghathɨ rambarombaro na kiŋ e ghamwanji idaŋgu kaiwae na hu utuŋa weŋgiya Toto Thovuye. \v 10 Ko amba muyai yambaneke le ghambako wone lo gharɨgharɨ thɨ utuŋa Toto Thovuye e yambaneke laghɨye. \v 11 Na mbaŋa ne thɨ yalaweŋga na thɨ yovaŋguŋga kot kaiwae, gharemi ne i ndegaithɨ lemi utu kaiwae amba muyai kot ghambaŋa. Mbaŋa ne ghamimbaŋa utu, hu utuŋaŋgiya thedage iya ne i yomara e nuwamina. Kaiwae dageŋgina ne hu utuŋaŋgina ma ghanɨmbereghana ghalɨŋami; ne thɨ mena weya Nyao Boboma. \v 12 Amaamala vavana ne thɨ vatomweŋgiya oghaghanji na thɨ gaboŋgi, na gamagai oramanjiŋgi ne thɨ vakatha weŋgiya lenji ŋgaŋga ŋgoreiye. Gamagai vavana ne thɨ ndeghereiye wanaŋgiya otatanji na oramanji na thɨ vakathaŋgi na thɨ gaboŋgi. \v 13 Ghino kaiwaŋgu taulaghɨ ne thɨ botewoyathuŋga. Ko the lolo i ghataŋaghathɨ ghaghada ne le ghambako Loi i vamora yawaliye.” \s1 Bigiko i ndeghathɨ ŋgoreiye ma valɨkaiwae i ndeghathɨwe \r (Mat 24:15-28; Luk 21:20-24) \p \v 14 “Mbaŋa ne hu thuweya bigiko i vambɨghɨya Ŋgolo Boboma na i vakatha gharɨgharɨ thɨ roitetako,\f + \fr 13:14 \ft Loi ghalɨŋae gharautu Daniyel va i utuutu loi vatavatad le ghamba vowo Antiyokas Epipeins ne i vatad e Ŋgolo Boboma tɨne Jerusalem — e theghathegha 168 B.C. Grik lenji loi laghɨye idae Jeus, va thɨ kururuwe (Dan 9:27; 11:31 na 12:11). Iyake Jisas va i vanuwovɨrɨŋgi ne e kamwathɨke iyake gharɨgharɨ thɨ vambɨghɨya Ŋgolo Bobomako. Buk Boboma gharaghareghare thɨ renuwaŋa govambwarako iyako va i yomara mbaŋa Rom thɨ rakamena thɨ tagarakaraka Jerusalem weiye Ŋgolo Boboma, theghathegha A.D. 70 e tɨne. Iyemaeŋge vavana thɨ renuwaŋa i utuutu Krais ghathɨghɨya kaiwae (2Tes 2:3-10; 1Jon 2:18,20), amba i menamenako, na vavana tembe thɨŋava i utuuta Jilot kaiwanji (Mak 3:18), iya thɨ vambɨghɨya Ŋgolo Bobomako — theghathegha A.D. 67-68. Kaiwae govambwara regha na regha mbaŋaviye iya lenji yomara — valɨkaiwae i vamboromboro iya ma utuŋaŋgiko na vavanava, na tembe ŋgoreiyeva amba muyai yambaneke le ghambako (ŋgoreiye rɨghethoru 24-25 lenji govambwara).\f* na i ndeghathɨ ŋgoreiye ma valɨkaiwae i ndeghathɨwe.” (Ghemi buk iyake gharavavaona wo hu rerenuwaŋa ghaghadɨ nuwamina i rumwaruŋa utuke iyake!) “Mbaŋaniye thavala inanji Judiya thɨ vo weya e ououko rɨghenji. \v 15 Thoŋgo lolo regha ina ele ŋgolo vwatae ne i nderu ele ŋgolo tɨne, i wo le bigi regha na i yowo weiye. \v 16 Lolo regha ina e uma tɨne ne i ndenjogha ele ŋgolo na i liya ghakwama ghayaboyabo. \v 17 Ne e mbaŋaŋgiko thiyako ne i vuyowo laghɨye moli weŋgiya wanakau thiya marabo na wanakau weinjiyaŋgiya gamagai amba thɨ thuthu. \v 18 Hu naŋgo weya Loi na bigibigike thiyake ne thɨ ndeyomara mbaŋa njighɨnjighɨ ghambaŋa. \v 19 Vuyowo ne e mbaŋako iyako ne i laghɨye, i laghɨye moli. Na vuyowoko ŋgoranjiyako ma mbaŋa regha i yomara e yambaneke va i rikowe gheghada noroke, na ma tene ŋgoreiyeva mbaŋa muyai. \v 20 Thoŋgo ma Loi i wonjaniya mbaŋa le molamolao, mbala ma lolo regha i moru. Ko le tututhi gharɨgharɨniye kaiwae, Loi kaero i wonjoŋa vuyowo ghambaŋa le molamolao.” \p \v 21 “Thoŋgo lolo regha i dage e ghen, ‘Wo u thuwe, Mesaiya maiya!’ o ‘Wo u thuwe, maiyako!’, ne u ndeloŋweghathɨ. \v 22 Kaiwae Mesaiya kwanɨkwan na Loi ghalɨŋae gharautu kwanɨkwan ne thɨ rakaraŋgi. Ne thɨ vakathaŋgiya vakatha ghamba rotaele, na thɨ wo gharɨgharɨ nuwanji na thɨ munje tembe thɨ wova Loi le tututhi gharɨgharɨniye nuwanji. \v 23 Hu njimbukikiŋga! Kaero ma utuveŋga bigibigike wolaghɨye amba muyai thɨ yomara.” \s1 Lolo Nariye le yomara \r (Mat 24:29-31; Luk 21:25-28) \p \v 24 “Ko iyemaeŋge ne e mbaŋako thiyako, vuyowoko e ghereiye varae mara ne i momouwo, manjala mane i mbɨle, \v 25 ghɨtara ne thɨ dobu na buruburu matemate ne thɨ nyivɨvao. \v 26 Amba Lolo Nariye i yomara na thɨ thuwe. Ne i njama e ŋgalɨlɨko weiye vurɨgheghe laghɨye na vwenyevwenye.\x - \xo 13:26 \xt Dan 7:13\x* \v 27 Ne i variyeŋgiya le nyao thovuthovuye e yambaneke ghadidiye gethɨvarɨ na thɨ vaŋguvathavathaŋgiya le tututhi gharɨgharɨniye e yambaneke mbothiye regha gheghada valɨmbothiye.” \s1 Vavaghare i mena e umbwa fig \r (Mat 24:32-35; Luk 21:29-33) \p \v 28 “Umbwa fig i woveŋga goghaimba thovuye. Mbaŋa yaŋgayaŋga amba ma thɨ vurɨgheghe na ndamwandamwa togha thɨ thalavwara u ghareghareya thuwai ghambaŋa kaero ma bwagabwaga. \v 29 Tembe ŋgoreiyeva, mbaŋa ne hu thuweŋgiya bigibigike thiyake thɨ yoyomara ne hu ghareghare le njoghama ghambaŋa kaero ma bwagabwaga, maiyavara. \v 30 Ya dage emunjoru e ghemi, thake iyake mamba ne thiya marevao ghaghad bigibigike wolaghɨye thiyake thɨ yomara. \v 31 Buruburu na yambane ne thɨko, ko ghalɨŋaŋguke mane iko.” \s1 Ma lolo regha i ghareghare thembaŋa na thelughawoghawo \r (Mat 24:36-44) \p \v 32 “Ko iyemaeŋge ma lolo regha i ghareghare thembaŋa o the lughawoghawo vara Lolo Nariye ne i menawe. Buruburu nyaoniye thovuthovuye ma thɨ ghareghare na mbe ŋgoreiyeva Loi Nariye; ko mbe Ramae ghamberegha eŋge i ghareghare ne thembaŋa. \v 33 Hu njimbukikiŋga na hu njaŋanjaŋa, kaiwae ma hu ghareghare thembaŋa ne i menawe. \v 34 Ne ŋgoreiya lolo regha i iteta le ŋgolo na i wa ve ghɨnagha. I bigiraweŋgiya le rakakaiwo na thɨ njimbukiki. Regha na regha mbe ghakaiwo amba i dage weya thɨnɨmba gharanjimbunjimbu na i njaŋanjaŋa le njoghama kaiwae. \v 35 Iya kaiwae hu njaŋanja, kaiwae ma hu ghareghare thembaŋa ŋgolo tanuwaga, ne i vutha — ne yeghɨyeghɨyenja, o gougou mborowa, o kamkam i dagedage, o varae i maremuyaghɨ. \v 36 Thoŋgo i vutha vararaŋga, ne i ndevaidiŋga hu ghenelaŋa. \v 37 Budakaiya ya utuveŋga tembe ŋgoreiyeva ya utuveŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye: Hu njaŋanjaŋa!” \c 14 \s1 Jiu lenji randeviva thɨ vona Jisas ghae \r (Mat 26:1-5; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Vama mbaŋa theghewo eŋge kaero Thaga Valaŋani na Bred ma weiye isɨt ghanjithaga. Ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare thɨ vona Jisas ghae na nuwanjiya thɨ yalawe thuwele na thɨ unɨghɨ. \v 2 Thɨŋa, “Ma valɨkaiwae ra vakatha e thagake tɨne ne iwaeŋge gharɨgharɨ gharenji i muru na thɨ gaithɨ.” \s1 Wevo eunda i varuvu Jisas e bunama \r (Mat 26:6-13; Jon 12:1-8) \p \v 3 Jisas ina Betani Saimon ele ŋgolo. Amalake iyake va i ghataŋa lepelo. Mbaŋa Jisas i ghanɨŋga weiyaŋgi wevo eunda i menawe, i thɨna bodɨla alabasita vwarara bunama inawe. Bunamake iyake idae nad na modae laghɨye moli. I mwanabeba bodɨlako numwe kaero i liŋgiya bunamako Jisas e umbaliye. \v 4 Ko iyemaeŋge gharɨgharɨ va inanji gheko, vavana weinji lenji ghatemuru thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Ŋgoroŋga ghathovuye bunama modae laghɨye i kaiwo ŋgorako? \v 5 Bunamake mbalava i vakuneŋa na valɨkaiwae modae i lareŋawe theghathegha umbwara modae na i giya weŋgiya mbinyembinyeŋgu.” Mbema thɨ vethowana vara laghɨye moli. \p \v 6 Ko iyemaeŋge Jisas i dage weŋgi iŋa, “Hu viyathu! Tembe ghamberegha! Buda kaiwae hu liya ghautu? Me vakatha bigi thovuye e ghino. \v 7 Kaiwae mbaŋake wolaghɨye ne weimiyaŋgiya mbinyembinyeŋgu, na thembaŋa nuwamina nuwaiya valɨkaiwae hu thalavuŋgi. Ko iyemaeŋge mane weiŋguyaŋgiya ghemi gheke mbaŋake wolaghɨye. \v 8 Kaiwae me vakatha budakaiya me valɨkaiwae, kaero me varuvuŋgo amba muyai ne mbaŋa i mena beku kaiwae. \v 9 Ya dage emunjoru e ghemi, aŋgavole thɨ vavaghareŋa Toto Thovuye e yambaneke laghɨye, budakaiya wevoke iyake me vakatha gharɨgharɨ ne thɨ utuŋa na thɨ renuwaŋakikiya elaghɨniye.” \s1 Ravowovowo laghɨlaghɨye thɨ dagerawe Judas modae \r (Mat 26:14-16; Luk 22:3-6) \p \v 10 Amba Judas Isakariyot, gharaghambuko theyaworo na theghewoko regha, i wa weŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye kaiwae nuwaiya i vatomweya Jisas weŋgi. \v 11 Na mbaŋa thɨ loŋweya iyako nuwanji i loghe na thɨ dagerawa modae. Amba i tamweya kamwathɨ thovuye na i vatomwe weŋgi. \s1 Jisas na gharaghambu thɨ vakatha Thaga Valaŋani \r (Mat 26:17-25; Luk 22:7-14,21-23; Jon 13:21-30) \p \v 12 Mbaŋa iviva moli Bred ma weiye isɨt ghathaga ghambaŋa, mbaŋaniye thɨ gaboŋgiya sip nariye Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye kaiwae, gharaghambu thɨ dagewe thɨŋa, “Nuwaniya aŋga wo wa na vo vivatha Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye kaiwan?” \p \v 13 Jisas i variyeŋgiya gharaghambu theghewo iŋa, “Hu wa vohu ru e ghembana tɨne, na amala i thɨna mbwa e mbwa variye ne i lavolevoleŋga. Hu mbele, \v 14 na the ŋgolo ve ruwe, hu dage weya ŋgolona tanuwagae huŋa, ‘Ravavaghare i vaito: Iyaŋganiya woluwolu bobwari kaiwaŋgu na ne ya ghana Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye weiŋguyaŋgiya woraghambuke?’ \v 15 Na ne i vatomwe weŋga woluwolu laghɨye ina yavoro na ghanɨŋga bigibiginiye kaero inanjiwe; ghena hu vakatharawa ghanɨŋganawe.” \p \v 16 Gharaghambuko thɨ wa na vethɨ ru e ghembako tɨne, na vethɨ vaidi ŋgoreiya me dagema weŋgi; na thɨ vivatharaweya Thaga Valaŋani ghanɨŋganiyewe. \p \v 17 Vama gougou e mbaŋako iyako Jisas i mena weiyaŋgiya gharaghambuko theyaworo na theghewo. \v 18 Ghanɨŋga e tɨne Jisas iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, regha ghemi iya ya ghanɨŋgake weiŋguyaŋgiya ghemi, ne i vatomweŋgo.” \p \v 19 Gharenji i vɨrɨ laghɨye na thɨ dagewe, regha na regha iya i vaito iŋa, “Amalana, ma ghino ŋgoreiye, ae?” \p \v 20 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ghemina iya themiyaworo na themighewona regha, iya i wouta ghabredɨna weiŋgu e gaeba regha. \v 21 Lolo Nariye ne i mare ŋgoreiya Buk Boboma le woraŋgiya, ko iyemaeŋge loloko iya ne i vatomweya Lolo Nariye ne i vaidiya vuyowae. I thovuye moliwa loloko iyako thoŋgo tɨnae ma va i ghambɨ eŋge.” \s1 Jisas i vavaghare dagerawe togha kaiwae \r (Mat 26:26-30; Luk 22:14-20; 1Kor 11:23-25) \p \v 22 Mbaŋa thiya ghanɨŋga, Jisas i wo bred mbumbura, i vata ago weya Loi, i mwanaviya na i giya weŋgiya gharaghambuko, na iŋa, “Hu wo na hu ghan. Iyake riwaŋgu.” \p \v 23 Na i thɨna kom na tembe i vata ago weva Loi, i thɨnɨgiya weŋgi na thiya mun. \v 24 Amba i dage weŋgi iŋa, “Waenɨke iyake madɨbaŋgu, iye i vaemunjoruŋa dagerawe togha. I voruraŋgi gharɨgharɨ lemoyo kaiwanji. \v 25 Ya dage emunjoru e ghemi, ma tene ya munɨva waenɨke iyake ghaghada ne ya munɨva waen togha Loi ele ghamba mbaro tɨne.” \p \v 26 Mbaŋa thɨ wothuvao wothu yaŋgara thɨ rakaraŋgi na thɨ raka Olivɨ e ghanji Ou. \s1 Jisas i dage weya Pita iŋa, “Ne uŋa, ‘Ya roro Jisas.’” \r (Mat 26:31-35; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 27 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Taulaghɨna ghemi ne hu iteteŋgo, kaiwae Buk Boboma iŋa, ‘Ne ya unɨgha sip ghanjiranjimbunjimbu na sip thɨ rakavo.’\x - \xo 14:27 \xt Sak 3:7\x* \v 28 Ko amba Loi ne i vakathaŋgo na ya thuweiru, na ya viva e ghamwami Galili.” \p \v 29 Pita i gonjoghawe iŋa, “Othembe taulaghɨke ne thɨ rakavo, ghino ma ŋgoreiye.” \p \v 30 Jisas i dagewe iŋa, “Ya dage emunjoru e ghen, amba muyai kamkam i dage mbaŋaiwo noroke gougou, mbaŋato ne uŋa ma u ghareghareŋgo.” \p \v 31 Pita i gonjoghawe weiye ghalɨŋae vurɨgheghe iŋa, “Mane yaŋa ma ya ghareghareŋge, othembe thoŋgo ya mare weiŋgu ghen.” Na taulaghɨko thɨ utuŋa ŋgoreiye. \s1 Jisas i naŋgo Getesemani \r (Mat 26:36-46; Luk 22:39-46) \p \v 32 Mbaŋa Jisas na gharaghambu thɨ mena e Olivɨ ghauma idae Getesemani, i dage weŋgi iŋa, “Huya yaku gheke, na wo va naŋgo.” \v 33 I vaŋguŋgiya Pita, Jemes na Jon weiyaŋgi. Jisas ghare i vɨrɨ laghɨye moli. \v 34 Amba i dage weŋgi iŋa, “Ghareŋguke i vɨrɨ laghɨye moli, mbalama i tagavamareŋgo. Hu yaku gheke na hu njaŋanjaŋa.”\fig Jisas i naŋgo weya Ramae Getesemani e tɨne|alt="Jesus in Gethsemane" src="IB04155bw.tif" size="col" copy="Faadil" ref="14:32-42" \fig* \p \v 35 I loŋga ghaova seiwo, i dipoumu e thelauko vwatae na i naŋgo thoŋgo valɨkaiwae thava i ru vuyowoko iyako e tɨne. \v 36 Iŋa, “Bwebwe, Bwebwe! Bigibigike wolaghɨye valɨkaiwan. Thoŋgo nuwaniya, u thɨna vuyowoke ghandeghɨ e ghino. Ko iyemaeŋge thava u vakatha ghino lo renuwaŋa, u vakathaeŋge ghen len renuwaŋa.” \p \v 37 I njoghama na i vaidiŋgi thiya ghena, na i dage weya Pita iŋa, “Saimon, ko hu ghenelaŋava? Ma valɨkaiwae hu yaku na hu njaŋanjaŋa lughawoghawo regha?” \v 38 Amba i dage weŋgi iŋa, “Hu njaŋanjaŋa na hu naŋgo, mbala ma hu ru tanathetha e tɨne. Ghare nuwaiya, ko ririwo i njavovo.” \p \v 39 Jisas i wa na mbowo ve naŋgova na i naŋgo na tembe ŋgoreiyeva me naŋgokaima. \v 40 Na mbowo i njoghama weŋgiva gharaghambuma i vaidi tembe thɨ ghenelaŋava kaiwae mara ghenaghena i gaboŋgi. Na ma thɨ ghareghare ŋgoroŋga thɨŋawe. \p \v 41 Mbaŋa i njoghamava mbaŋatoninji, i dage weŋgi iŋa, “Ko amba hu ghenaghena vara mbaŋake molao? Thama ghanjighena! Mbaŋa kaero iko; e mbaŋake vara thɨ vaŋguraweya Lolo Nariye tharɨ gharavakatha e nɨmanji ghare. \v 42 Hu yondo na ra raka. Wo hu thuwe, loloma wolilivama maiyavara i menana!” \s1 Thɨ yalaweya Jisas \r (Mat 26:47-56; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 43 Jisas vamba i utuutu kaero Judas, gharaghambuma theyaworo na theghewoma regha, i vutha weiyaŋgiya wabwi laghɨye regha. Thɨ mbanɨŋgiya gaithɨ ghaghalithɨ na umbwaumbwa uboubotu. Ravowovowo laghɨlaghɨye, mbaro gharavavaghare na giyagiya vavanava methɨ variyeŋgi. \v 44 Lilivama vama i giya nono weŋgi iŋa, “The lolo ne ya vandamo, ee amalaghɨniye. Hu yalawe na mbe weimi vara hu yovaŋgu.” \p \v 45 Mbaŋa Judas i vutha, i mwandɨwe Jisas na iŋa, “Ravavaghare!” Na i vandamo. \v 46 Iya kaiwae thɨ yalawe e nɨmanji na thɨ vikiki. \v 47 Ko gharɨgharɨko va thɨ ndeghathɨko regha i mwanagita le gaithɨ ghaghalithɨ e ghambae na i gothethe ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva le rakakaiwo yanawae. \v 48 Jisas i dage weŋgiya wabwima iŋa, “Mohuŋa eŋge rakaiva ghino iya mohu mbanɨŋgiya gaithɨna ghaghalithɨ na umbwaumbwa uboubotu na hu mena hu yalaweŋgo? \v 49 Mbaŋa regha na regha weiŋguyaŋgiya ghemi ya vavaghare e Ŋgolo Boboma na mava hu yalaweŋgo. Ko iyemaeŋge iyake i vaemunjoruŋa Buk Boboma.” \p \v 50 Amba gharaghambuko thɨ voiteteŋa. \v 51 Amala regha, amba tabwagha, vambe i njimbo eŋge kwama yaŋgara. I rereghamba weya Jisas. Wabwiko thɨ munje thɨ yalawe, \v 52 ko i vo bukabuka, na i iteta ghakwama e ghereiye. \s1 Jisas i utu Jiu e lenji kot laghɨye \r (Mat 26:57-68; Luk 22:66-71; Jon 18:13-14,19-24) \p \v 53 Thɨ yovaŋguya Jisas ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva ele ŋgolo ŋgora vama ravowovowo, giyagiya na mbaro gharavavaghare inanjiwe. \v 54 Na Pita i rereghamba, vambe ina bwagabwaga na ve ru ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva le ŋgolo e ghayayao. I ru na i yaku weiyaŋgiya rakakaiwo na i mwa ndɨghe. \v 55 Ravowovowo laghɨlaghɨye na rambarombaro Jiu e lenji kot laghɨye\f + \fr 14:55 \ft Jiu lenji kot laghɨye idae Sanhidren.\f* tɨne thɨ mando na thɨ tamweya gharɨgharɨ valɨkaiwanji thɨ utu kaiwae na i mare, ko ma thɨ ndevaidi mun. \v 56 Thɨ ghanagha thɨ utu kwanɨkwan kaiwae, ko lenji utuko ma mboromboro. \v 57 Amba vavana thɨ yondo na thɨ utuŋa kwanɨke iyake kaiwae thɨŋa, \v 58 “Va wo loŋweya iŋa, ‘Ne ya raka Ŋgolo Bobomake iyava gharɨgharɨke thɨ vatad na mbaŋa thegheto e tɨne kaero ya vatadɨva regha ma gharɨgharɨ thɨ vatad e nɨmanji!’” \v 59 Ko iyemaeŋge lenji utuko ma mboromboro. \v 60 Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva i yondo e maranji na i dage weya Jisas iŋa, “Ko mane u gonjogha lenji utuko ghathɨthɨ? Ŋgoroŋga lenji utuko gharumwaru e ghen?” \p \v 61 Ko Jisas mava i ndegolambo mun. Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva mbowo i vaitova iŋa, “Ghen Mesaiya, iya taulaghɨke ra yavwatatawanake Nariye?” \p \v 62 Jisas iŋa, “Ŋgoreiye, na ne hu thuwe Lolo Nariye i yaku Loi Vurɨgheghe e uneko na i njama e ŋgalɨlɨŋgiko e buruburu.”\x - \xo 14:62 \xt Sam 110:1; Dan 7:13\x* \p \v 63 Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva i mwanathethe ghakwama ghatemuru kaiwae na iŋa, “Ma te nuwandaiyava gharɨgharɨ vavana thɨ utu kaiwae. Kaero mohu loŋweya le utuko, me utuvatharɨ weya Loi. \v 64 Ŋgoroŋga lemi renuwaŋa?” Taulaghɨko thɨŋa: “Valɨkaiwae moliya i mare!” \p \v 65 Amba vavana thɨ njoŋgovun na thɨ ŋgarɨgana marae na thɨ ŋge e nɨmanji na thɨ vatabweyaruŋa thɨŋa, “Thoŋgo ghalɨŋae gharautu ghen, u dage weime thela me ŋgeŋgena.” Ragagaithɨ thɨ vaŋgu na thɨ levalevaŋa. \s1 Pita iŋa ma i ghareghare Jisas \r (Mat 26:69-75; Luk 22:54-62; Jon 18:15-18,25-27) \p \v 66 Pita vambe ina bode e ŋgoloko ghayayao amba ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva le rakakaiwo eunda i mena ŋgora Pita inamawe. \v 67 Mbaŋa i thuwe Pita i mwamwa ndɨgheko, mbe i vonjimbughathɨ vara na i dagewe iŋa, “Ghen ŋgoreiye, vambe weinɨva Jisas rara Nasaret.” \p \v 68 Ko iyemaeŋge Pita i roro iŋa, “Ma ya ghareghare na ma nuwaŋgu i rumwaruŋa budakai utuniya u utuutuna.” Amba i wa iyena ve raŋgi e ghamba raŋgiko. E mbaŋaniye amba kamkam i kula.\fig Pita i roro iŋa, “Ma ya ghareghare na ma nuwaŋgu i rumwaruŋa budakai utuniya u utuutuna.”|alt="Pita denieshe knows Jesus" src="IB04158bw.tif" size="col" copy="Faadil" ref="14:66-68" \fig* \p \v 69 Mbaŋa wevoma vambowo i vaidiva ŋgora ghamba raŋgima na i dage weŋgiya gharɨgharɨko thɨ ndeghathɨ gheko iŋa, “Amalake iyake Jisas gharaghambu regha.” \v 70 Ko iyemaeŋge Pita vambowo i rorova iŋa ma i ghareghare. \p Mbaŋa ubotu e ghereiye gharɨgharɨma va thɨ ndeghathɨma mbowo thɨ dageweva, “Emunjoru ghen ghanjiu regha ghen, kaiwae rara Galiliya ghen.” \p \v 71 Pita i tholomundu na iŋa, “Ya dage emunjoru Loi e marae ma ya ghareghare iya lolona hu utuuta utuniyena. Thoŋgo ma ya utuŋa emunjoru Loi i lithɨ e ghino.” \p \v 72 E mbaŋako iyako kamkam i kula mbaŋaiwoniye, na Pita i renuwaŋakiki ŋgoroŋga Jisas meŋamawe, “Amba muyai kamkam i kula mbaŋaiwoniye, mbaŋato ne uŋa ma u ghareghareŋgo.” Amba Pita ghamɨnae i ghenenja moli na i randa laghɨye. \c 15 \s1 Jisas i kot weya Pailat \r (Mat 27:1-2,11-14; Luk 23:1-5; Jon 18:28-38) \p \v 1 Vambe mbaŋambaŋa ravowovowo laghɨlaghɨye weinjiyaŋgiya Jiu ghanjigiyagiya, mbaro gharavavaghare na ghanjiune vavanava Jiu e lenji kot laghɨye thɨ woraweya lenji mbaro. Thɨ ŋgara Jisas thɨ yovaŋgu weya Pailat. \v 2 Pailat i vaito iŋa, “Ghen Jiu lenji kiŋ?” \p Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ŋgoreiya iya moŋana.” \p \v 3 Ravowovowo laghɨlaghɨye thɨ wonjoweya Jisas va i vakathaŋgiya bigibigi raraitharɨ i ghanagha. \v 4 Pailat vambowo i vaitova iŋa, “Mane u thombe? Wo u thuwe, thɨ wonjoweŋge e vakatha raraitharɨ i ghanagha.” \p \v 5 Ko iyemaeŋge Jisas ma i ndegonjogha mun i vakatha Pailat ghare i yo. \s1 Jisas o Barabas \r (Mat 27:15-26; Luk 23:13-25; Jon 18:39–19:16) \p \v 6 Theghathagha regha na regha Thaga Valaŋani e tɨne Pailat i vaŋguvaŋguraŋgiya rayakuyaku e thiyo regha iya Jiu thɨ tuthigiyawe. \v 7 E mbaŋako iyako amala regha idae Barabas ina e thiyo tɨne weiyaŋgiya gharɨgharɨ vavanava. Va thɨ gaithɨ weinjiyaŋgiya Rom gharambarombaro na thɨ unɨgha lolo regha. \v 8 Mbaŋa wabwi laghɨye thɨ mevathavatha, kaero thɨ naŋgo weya Pailat i vakatha weŋgi ŋgoreiya i vakavakatha theghathegha regha na regha e mbaŋako iyako. \v 9 Pailat i vaitoŋgi iŋa, “Nuwamiya ya rakayathu Jiu lenji kiŋ kaiwami?” \v 10 Pailat i ghareghare wagiyawe ravowovowo laghɨlaghɨye thɨ yamwakabu na gharenji i gaithɨwana Jisas kaiwae gharɨgharɨko taulaghɨ nuwanjiya iya kaiwae thɨ vaŋgugiyawe. \p \v 11 Ko ravowovowo laghɨlaghɨye thɨ vokumukumuŋgiya wabwiko laghɨye na thɨ dage weya Pailat na i rakayathu eŋge Barabas. \v 12 Pailat mbowo i vaitoŋgiva wabwiko iŋa, “Ne ya vakatha budakai weya reghake iya huŋake Jiu lenji kiŋ?” \p \v 13 Thɨ kula njoghawe thɨŋa, “U rokros!” \p \v 14 Ko Pailat i vaitoŋgi iŋa, “Buda kaiwae vara na ne ya vakatha iyako? Va i vakatha the tharɨ?” \p Thɨ kula na ghalɨŋanji ma i laghɨye eŋge, “U rokros!” \p \v 15 Kaiwae Pailat nuwaiya i vakathaŋgi na thɨ warari, i vakatha Barabas na i raŋgi e thiyo kaiwanji, amba i vakatha Jisas na thɨ yabɨbɨ na i vaŋgugiya weŋgiya ragagaithɨ na thɨ ŋge e kros. \s1 Ragagaithɨ thɨ vakatha Jisas ŋgoreiye // kiŋ na thɨ vatabweyaruŋa \r (Mat 26:67-68; 27:27-31; Luk 22:63-65; Jon 19:2-3) \p \v 16 Ragagaithɨ thɨ yovaŋguya Jisas gawana ele ŋgolo ghayayao na thɨ kula vathavathaŋgiya ghanjiuneko wolaghɨye thɨ meghɨliŋa Jisas. \v 17 Thɨ liya kwama molao sosoro na thɨ vanjimbowe, na thɨ vona umbwa ele kinkin yaŋgae na thɨ thɨnɨrawe e umbaliye. \v 18 Amba thɨ vakatha ŋgoreiya yavwatata ghavakavakathawe na thɨŋa, “O Jiu lenji Kiŋ, len mbaro ne i meghabana!” \v 19 Thɨ wo umbwa na thɨ ŋgeŋgeŋa umbaliye, thɨ njoŋgovunɨvun na thɨ ronja e ghenji vuvuye thɨ kururu. \v 20 Mbaŋa thɨ vatabweruŋako na e ghereiye, thɨ liraŋgiya kwamako sosoro na thɨ vanjimbo mbe amalaghɨniye ghakwamako. Amba thɨ vaŋguraŋgiya na thɨ yovaŋgu vethɨ rokros. \s1 Thɨ rokros Jisas \r (Mat 27:32-44; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 21 E kamwathɨ mborowa thɨ lavolevola amala regha idae Saimon, rara Sairin, va i mena eto na ma i ruma e ghembako tɨne. Ragagaithɨko thɨ vavurɨghegheŋa na i wo Jisas ghakros. Amalaghɨniye le ŋgaŋgaŋgiya Aleksanda na Rupas. \p \v 22 Thɨ yovaŋguya Jisas e bobokulu idae Golgota (gharumwaru Boutouto Ghambae). \v 23 Thɨ thɨnɨgiya weya waen va thɨ liŋgirawe weiye mbwa regha idae mer,\f + \fr 15:23 \ft Mer iye umbwa regha thiye, ne valɨkaiwae i vakatha vɨrɨko seiwo i nja e krosɨko vwatae.\f* ko mava i mun. \v 24 Mbaŋa thɨ ŋge e krosɨko vwatae, amba thɨ wobwiya ghakwamakwama. Thɨ mbana varɨvarɨ na thɨ mwadiwoŋa mwadiwo reghawe. Thela thoŋgo i wo varɨko iya e ghanonoko amba i tuthi iyaŋganiya i bigi. \p \v 25 Mbaŋambaŋa, varae vama naen klok thɨ ŋge Jisas e kros vwatae. \v 26 Ghawonjowe rɨghethoru va thɨ rori na thɨ ŋge umbaliye ina yavoro iŋa, \sc Jiu Lenji Kiŋ\sc*. \v 27 Vambe thɨ rokrosiŋgiva rakaivɨ theghewo. Regha e une na regha e moiye.\f + \fr 15:27 \ft Rɨghethoruke iyake (15:28) ma ina Buk Boboma Togha tomethi lemoyo noroke. Iŋake: \fv \ft 28 \+fv*\ft Va ŋgoreiyako na i vaemunjoruŋa ŋgoroŋga Buk Boboma le utu iŋa, “Thɨ govatabo weiyaŋgiya gharɨgharɨ raraitharɨ.”\f* \p \v 29 Gharɨgharɨ thɨ rakarakareŋa evasiwae thɨ wovanukunukuya umbalinji na thɨ goviyaviya ghamwae, thɨŋa, “Ae, va uŋa ne u tagarakaraka Ŋgolo Boboma na mbaŋa thegheto e tɨne kaero u vatadɨva. \v 30 Tembe u vamora ghanɨmberegha. U roiteta krosɨna u njama!” \p \v 31 Ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare tembe thɨ goviyaviyava ghamwae thɨŋa, “Va i vamoruŋgiya gharɨgharɨ vavana, ko ma valɨkaiwae i vamoru ghamberegha! \v 32 Wo ra thuweno Mesaiya, Isirel lenji kiŋ, i njama e krosɨko ko ambane ra thuwe na wo loŋweghathɨ.” \s1 Jisas i mare \r (Mat 27:45-56; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 33 Ghararaghɨye mboro vanautumako laghɨye i mouwo. Na i wo ghaghad tɨri klok. \v 34 Vama tɨri klok amba Jisas i kula na ghalɨŋae laghɨye iŋa, “Eloi, Eloi, lama sabakɨtani,” gharumwaru ŋgoreiye, “Lo Loi, lo Loi, buda kaiwae u iteteŋaŋgo?”\x - \xo 15:34 \xt Sam 22:1\x* \p \v 35 Gharɨgharɨ vavana va thiya ndeghathɨ gheko thɨ loŋwethavwiya ghalɨŋae na thɨŋa, “Wo hu vandeŋe, i kula weya Ilaija iyako.” \v 36 Regha i yoruku weiye vune, i liutu e waen monyomonyo, i lirawe e umbwa mbothiye na i livoreŋa Jisas e ghae, na iŋa, “Wo ra roroghagha na ra thuwe thare Ilaija ne i mena na i wonjoŋa e krosɨko!” \p \v 37 Amba Jisas i randa na ghalɨŋae laghɨye moli, na i liya yawaliye. \p \v 38 Mbaŋako iyako kwama va i ganatena woluwolu bobomako moli e Ŋgolo Boboma tɨne i mathethe wa yavoro na ve wo bode. \p \v 39 Ragagaithɨ lenji randeviva i ndeghathɨ e ghamwae, i thuweya Jisas le mareko na iŋa, “Mbema emunjoru iye Loi Nariye!” \p \v 40 Elaela vavana va inanji gheko. Vambe thɨ ndeghathɨ bwagabwaga na thɨ njimbukikiya Jisas. Inanji e tɨnenji Meri tɨnan Magadala, le ghaida Meri Jemes vamba iyovole eŋge na Joses tɨnanji na Salome. \v 41 Wanakauke thiyake va thɨ ghambugha Jisas mbaŋa ina Galili na thɨ thalavu e ghanɨŋga na bigibigi vavanava. Wanakau vavanava va thɨ rakawe weinji Jerusalem vambe inanjiva gheko. \s1 Josep rara Arɨmathiya i beku Jisas \r (Mat 27:57-61; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42) \p \v 42 Vama yeghɨyeghɨye na kaiwae mbaŋa ghamba vivatha Sabat kaiwae, \v 43 Josep rara Arɨmathiya, iye Jiu lenji kot laghɨye loloniye regha. Ghayavwatata i laghɨye na vambe i roroghaghava Loi ghambaŋa mbaro kaiwae. Ghare i matuwo i wa weya Pailat na ve naŋgo weya Jisas riwaekowe. \v 44 Pailat ghare i yo mbaŋa i loŋweya iyako. I kula weya ragagaithɨ lenji randeviva na i vaito thoŋgo Jisas mbe kaero me mare. \v 45 Mbaŋa i loŋweya ragagaithɨko lenji randevivako le utu iŋa Jisas kaero me mare, Pailat i vatomweya riwaeko weya Josep. \v 46 Josep i vamoda kwama kakaleva yaŋgara modae laghɨye, i wonjoŋa Jisas riwaeko na i ghavowe. I wo na ve worawe ele ghabubu va thɨ tɨghɨ e varɨ regha ŋgora maŋgavarɨma. Amba i vabulale varɨ laghɨye regha na i wogana ghaekowe. \v 47 Meri tɨnan Magadala na Meri Joses tɨnae thɨ njimbukiki na thɨ thuwe wagiyawe aŋga methɨ woraweya Jisas riwae. \c 16 \s1 Jisas i thuweiru na e yawayawaliye \r (Mat 28:1-8; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Jiu lenji Sabat iko na e ghereiye Meri tɨnan Magadala, Meri Jemes tɨnae na Salome va thɨ vamoda bunama butiye laghɨye na i thovuye. Nuwanjiya thɨ wa na vethɨ varuvo Jisas riwaemawe. \v 2 Vambe mbaŋambaŋa e Sande, varae vama i yovoro amba thɨ wa e ghabubuko. \v 3 E kamwathɨ mborowa thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Thela ne i vabulale varɨma e ghabubuko ghae kaiwanda?” \v 4 Ko iyemaeŋge mbaŋa thɨ vutha thɨ tagathɨna maranji na thɨ thuwe varɨko kaiwae laghɨye moli, kaero methɨ vabulale vakatha. \v 5 Mbaŋa thɨ rakaru e ghabubuko tɨne, vethɨ vaidiya amala regha tabwagha, i yaku e valɨvaŋga une na i njimbo kwama molao kakaleva. Gharenji i tagathɨn laghɨye moli. \p \v 6 I dage weŋgi, “Gharemi tha i tage. Ya ghareghare hu tamwe Jisas rara Nasaret, iye amba mendake thɨ rokros. Kaero me thuweiru na ma ina gheke. Wo hu thuwe ghambaeke mendava thɨ worakewe! \v 7 Ko hu njogha na vohu dage weŋgiya gharaghambuma na Pita mbe ŋgoreiyeva. Huŋa ‘Kaero i viva e ghamwami Galili. Ne vohu vaidi gheko, ŋgorava le utuutuma weŋga.’” \p \v 8 Thɨ rakaraŋgi na thɨ voiteta ghabubuko weinji lenji mararu na lenji gharelaghɨlaghɨ laghɨye. Ma vethɨ ndeutu mun weŋgiya gharɨgharɨ kaiwae thiya mararu. \s1 Jisas i yomara weya Meri tɨnan Magadala \p \v 9 Sande mbaŋambaŋa moli, Jisas le thuweiru e mare e ghereiye, i yomarakai weya Meri tɨnan Magadala, iyava i variye raŋgiyaŋgiya nyaoma raraitharɨ theghepirɨmawe. \v 10 I wa weŋgiya Jisas gharaghambuko iyava weiyaŋgiko na ve utugiya weŋgi. Vambe inanjiwe nuwanji i tharɨ na thiya randa. \v 11 Ko mbaŋa thɨ loŋwe Meri iŋa, “Jisas kaero me thuweiru na ma thuwe e maraŋgu,” ma thɨ loŋweghathɨ. \s1 Jisas i yomara weŋgiya gharaghambu theghewo \r (Luk 24:13-35) \p \v 12 Iyake e ghereiye, Jisas i yomara weŋgiya gharaghambu theghewo na ghayamoyamo vambe regha, mbaŋa va mbema vethɨ loŋga eŋge eto. \v 13 Mbaŋa thɨ ghareghare amalaghɨniye amba thɨ njogha na vethɨ utugiya weŋgiya gharaghambuko, ko iyemaeŋge mava thɨ loŋweghathɨ. \s1 Jisas i yomara weŋgiya gharaghambu theyaworo na regha \r (Mat 28:16-20; Luk 24:36-49; Jon 20:11-23; Vak 1:6-8) \p \v 14 Mbaŋa reghava i yomara weŋgiya gharaghambu theyaworo na regha, mbaŋaniye vara thiya ghanɨŋga. Jisas i ŋaebaruru wanaŋgi kaiwae mava thɨ loŋweghathɨ na mbe ŋgoreiyeva gharenji le vurɨgheghe kaiwae, kaiwae mava thɨ loŋweghathɨŋgiya thavala va thɨ thuwe le thuweiru e ghereiye. \v 15 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Hu rakaraŋgi e yambaneke laghɨye na vohu vavaghareŋa Toto Thovuye weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye. \v 16 Thela ne i loŋweghathɨ na i bapɨtaiso Loi ne i vamora yawaliye, ko thela ma i loŋweghathɨ Loi ne i giya vuyowo weya loloko iyako. \v 17 Thavala ne thɨ loŋweghathɨ, Loi ne i giya vurɨgheghe weŋgi na thɨ vakathaŋgiya vakatha ghamba rotaele i ghanagha. E idaŋgu ne thɨ variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ weŋgiya gharɨgharɨ, ne thɨ utu e ghalɨghalɨŋa totogha vavanava. \v 18 Thoŋgo ne thɨ yalaweŋgiya mwatamwata raraitharɨ o thɨ muna mamate, mane i thɨvatharɨŋgi. Ne thɨ bigiraweya nɨmanɨmanji ghambweghambwera e riwanji na riwanji i thovuye.” \s1 Jisas i voro e buruburu \r (Luk 24:50-53; Vak 1:9-11) \p \v 19 Mbaŋa Giya Jisas i utuvao weŋgi amba Loi i vakatha na i voro e buruburu na i yaku Loi e une e ghamba yavwatata. \v 20 Gharaghambu thɨ rakaraŋgi na vethɨ vavaghareŋa Toto Thovuye weŋgiya gharɨgharɨ e valɨvaŋgake wolaghɨye. Giya Jisas i thalavuŋgi na i vakatha lenji vavaghare emunjoru weŋgiya gharɨgharɨ kaiwae va thɨ thuwe vakathaŋgiko ghamba rotaele thɨ vakathako e maranji.