\id MAT \h Matiu \toc1 Matiu \toc2 Matiu \toc3 Mat \mt2 Toto Thovuye Utuniye \mt1 Matiu \mt2 Le Rorori \imt1 Utu iviva \ip Matiu iye Jisas gharaghambu regha, na idae regha Livai. Matiu va ghakaiwo i mbana takis weŋgi gharɨgharɨ, na va e ghakaiwoko ghayamoyamo ŋgoreiye. Matiu va i roriya bukuke iyake thiye Jiu gharɨgharɨniye kaiwanji. \ip Matiu le bukuke e tɨne i woraŋgiya weinda Jisas iye Ravavaghare, iye valɨkaiwae i vavaghareŋgiya gharɨgharɨ Loi le ghamba mbaro kaiwae. Le vavaghare vavana ra thuweŋgi Vaŋgothiye 5 gheghad 7, Vaŋgothiye 10, Vaŋgothiye 13, Vaŋgothiye 18 na Vaŋgothiye 24 gheghad 25. \ip Tembe ŋgoreiyeva Matiu i vaghareinda Jisas iye Mesaiya iyava e Dagerawe Teuye tɨne ghalɨŋae gharautu va thɨŋa ne i mena. I woraŋgiya ghalɨŋae gharautu lenji utuutu kaero iye “Mesaiya” iye vaŋa Hibru idaniye, ghathombe e vaŋa Grik iye “Krais.” “Mesaiya” gharumwaru ŋgoreiye “iye thɨ ruvuya bunama e umbaliye.” The lolo thoŋgo thɨ ruvuya bunama e umbaliye iye tututhi loloniye. Iya kaiwae Matiu i woraŋgiya weinda Jisas iye Mesaiya. Ko iyemaeŋge Jiu thɨ renuwaŋa thɨ munjeva Mesaiya ne i mena na i vamidiya le ghamba mbaro e yambaneke na i varinjoŋgiya Jiu ghanjithɨghɨyaŋgi. Jisas ghe mbaŋa e tɨne Rom gharɨgharɨniye thɨ mbaroŋa Jiu ghambanji. \ip Jiu mava thɨ loŋweghathɨgha Jisas, va thɨ botewoyathu na thɨ rokros. Matiu Vaŋgothiye 21 gheghad 27 i woraŋgiya budakai va i yomara e wikɨko iyako tɨne ko amba thɨ rokros. Vaŋgothiye 28 i utuŋa Jisas le thuweiru utuniye. \ip Matiu le bukuke i govunɨwe Jisas i variyeŋgiyaŋgiya gharaghambu na vethɨ utuŋa utuniye weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye e valɨvaŋgake wolaghɨye. \c 1 \s1 Jisas orumburumbuye \r (Luk 3:23-28) \p \v 1 Iyake Jisas Krais orumburumbuye utuutuninji. Jisas Krais iye Deivid rumbuye, Deivid iye Eibraham rumbuye. \p \v 2 Eibraham nariya Aisake, Aisake nariya Jeikob, Jeikob le ŋgaŋgaŋgiya Juda na oghaghae, \p \v 3 Juda le ŋgaŋgaŋgiya Peres na Seal, tɨnanjiya Tama, Peres nariya Hesɨron, Hesɨron nariya Ram, \v 4 Ram nariya Aminadab, Aminadab nariya Nason, Nason nariya Salmon, \v 5 Salmon nariya Bowasa, tɨnaya Reihab, Bowasa nariya Obedi, tɨnaya Rut, Obedi nariya Jese, \v 6 Jese nariya Kiŋ Deivid. Deivid nariya Solomon, tɨnae iye Uraiya va i vaŋgukai, \v 7 Solomon nariya Rehobowam, Rehobowam nariya Abaija, Abaija nariya Asa, \v 8 Asa nariya Jehosapat, Jehosapat nariya Joram, Joram nariya Usaiya, \v 9 Usaiya nariya Jotam, Jotam nariya Eihas, Eihas nariya Hejekaiya, \v 10 Hejekaiya nariya Manase, Manase nariya Emon, Emon nariya Josaiya, \v 11 Josaiya le ŋgaŋgaŋgiya Jekonaiya na oghaghae, mbaŋaniye Babilon va thɨ mena thɨ kivwalaŋgiya Isirel na thɨ vaŋguŋgi vethiya yaku Babilon. \p \v 12 Va thɨ vaŋguŋgiya Isirel na vethɨ vaŋguraweŋgi Babilon na e ghereiye: Jekonaiya nariya Seyatiyel, Seyatiyel nariya Serubabol, \v 13 Serubabol nariya Abiyuda, Abiyuda nariya Ilaiyakim, Ilaiyakim nariya Eiso, \v 14 Eiso nariya Sedok, Sedok nariya Akim, Akim nariya Eliudɨ, \v 15 Eliudɨ nariya Eliyesa, Eliyesa nariya Meitan, Meitan nariya Jeikob, \v 16 na Jeikob nariya Josep Meri le ghɨmoru, iyava i ghamba Jisas, iya raŋake Mesaiya. \p \v 17 I mena weya Eibraham ghaghad Deivid tha theyaworo na theghevarɨ, Deivid na ghaghad va thɨ vaŋguŋgiya Isirel na thɨ raka Babilon, tha theyaworo na theghevarɨ na va e mbaŋako iyako na gheghad Mesaiya i virɨ tha theyaworo na theghevarɨ. \s1 Jisas le virɨ utuutuniye \r (Luk 2:1-7) \p \v 18 Jisas Krais le virɨ va ŋgora iyake. Tɨnae Meri ghaghaivaun weiye Josep, ko ma vamba thɨ ghe kaero i marabo Nyao Boboma le vurɨgheghe kaiwae. \v 19 Kaiwae Josep, Meri ghaghaivaun, iye ghathanavu va i thovuye, mava nuwaiya i vakatha na i monjina. Josep le renuwaŋa thuwele nuwaiya thɨ yawo weiye. \p \v 20 Ko le renuwaŋa thuweleko iyako e ghereiye Giya Loi le nyao thovuye i njawe ghenelolo e tɨne na i dagewe iŋa, “Josep, Deivid rumbuye, tha u mararu na u vaŋgwa Meri na len wevo, maraboke iyake i mena weya Nyao Boboma. \v 21 Ne i ghamba ŋgama ghɨmoru na ne u uno idae Jisas, kaiwae ne i vamoruŋgiya le gharɨgharɨ lenji tharɨ e tɨne.” \p \v 22 Thiyake thɨ yomara na thɨ vaemunjoruŋa ŋgoroŋga Giya Loi va i utugiya weya ghalɨŋae gharautu, \v 23 “Thɨnabwethubwethuru nevole i marabo na i ghamba ŋgama ghɨmoru na nevole thɨ rena idae Imanuwel.”\x - \xo 1:23 \xt Ais 7:14; 8:8,10\x* Imanuwel gharumwaru “Loi iye weinda”. \p \v 24 Mbaŋa Josep i thuweiru, i vakatha ŋgoreiya Giya Loi le nyao thovuye me dagemawe i vaŋgwa Meri na levo. \v 25 Ko ma vamba i ndeloŋga mun weiye Meri gheghada i ghamba ŋgamako na Josep i rena idae Jisas. \c 2 \s1 Rathimbathimba thɨ mena e boimako \p \v 1 Jisas va i virɨ Betɨlehem Judiya e tɨne, Herod ghambaŋa i mbaro. Jisas le virɨ e ghereiye rathimbathimba ghɨmoghɨmoru e boimako thɨ mena Jerusalem \v 2 na thɨ vaito thɨŋa, “Aŋga inae Jiu lenji kiŋ amba menda i virɨke? Mendava wo vaidiya ghaghɨtara e boimako na nuwameiya wo mena wo kururuwe.”\fig Rathimbathimba thegheto na lenji kamel|alt="3 wisemen and camel following star" src="CN01628b.tif" size="span" copy="Cook" ref="2:1-2" \fig* \p \v 3 Mbaŋa Kiŋ Herod i loŋweya utuke iyake i vakatha ghare i gaithɨ laghɨye, na Jerusalem gharayakuyakuko wolaghɨye. \v 4 Herod i kula vathavathaŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare, na i vaitoŋgi iŋa, “Mesaiya, aŋga mbala i virɨ?” \v 5 Thɨ dagewe thɨŋa, “Betɨlehem, Judiya e tɨne, iyake kaiwae Loi ghalɨŋae gharautu va i rori: \v 6 ‘Ko ghen, Betɨlehem, Judiya e thivathivaniye tɨne, u laghɨye moli, kaiwae e ghen randeviva ne i yomara, na ne i ndeviva weŋgiya lo gharɨgharɨ Isirel.’”\x - \xo 2:6 \xt Mai 5:2; 2Samu 5:2\x* \p \v 7 Amba Herod i kula thuweleŋgiya rathimbathimbama na thɨ niva weinji na i vaitoŋgi va thembaŋa vara ghɨtarako i yomara. \v 8 I variyeŋgi Betɨlehem na iŋa, “Hu wa na vou tamwe wagiyawe ŋgamana. Thembaŋa vou vaidi, hu mena hu giya yanawaŋgu na ghino tembe ya wa na va kururuweva.” \p \v 9 Mbaŋa thɨ iteta Herod ma vethɨ loŋgaloŋga na mbowo thɨ vaidiva ghɨtarama mendava thɨ vaidima e boimako, i viva e ghamwanji gheghad i mena i ndeghathɨ ŋgora ŋgamama inawe e vwatae. \v 10 Mbaŋa thɨ thuweya ghɨtarako thɨ warari laghɨye moli. \v 11 Thɨ ru e ŋgolo tɨne na thɨ vaidiya ŋgamama weiye tɨnae Meri. Thɨ ronja e ghenji vuvuye na thɨ kururuwe. Thɨ tateŋgiya lenji vethe nasiye na thɨ bigiraŋgiya lenji mwaewo, gol, preŋkinisenɨs na mer.\f + \fr 2:11 \ft Preŋkinisenɨs na mer umbwaumbwa thinji butinji thovuye na modanji laghɨye moli.\f* \v 12 Vanuwovɨrɨ i mena weŋgi ghenelolo e tɨne, na thava te thɨ njogha weva Herod. Vama thɨ reŋava e kamwathɨ regha na thɨ njogha e ghambanji. \s1 Thɨ vo na thɨ wa Ijipt \p \v 13 Mbaŋa vama rathimbathimbama thɨ wareri amba Giya Loi le nyao thovuye i yomara weya Josep ghenelolo e tɨne na i dagewe iŋa, “U yondo, Josep, u vaŋguŋgiya ŋgamana na tɨnae na hu vowa Ijipt. Vou yaku gheko gheghad ne ya dage weŋga amba hu njoghama, kaiwae Herod le ragagaithɨ ne thɨ tamweya ŋgamana na nuwanjiya thɨ unɨghɨ.” \p \v 14 Josep i thuweiru i vaŋguŋgiya ŋgamama na tɨnae gougouko iyako na thɨ wa Ijipt. \v 15 Vethɨ yaku ghaghad Herod i mare. Iyako i yomara na i vaemunjoruŋa ŋgoroŋga Giya Loi va i utugiya weya ghalɨŋae gharautu iŋa, “Ijipt e tɨne ya kularaŋgiya naruŋgu.”\x - \xo 2:15 \xt Hos 11:1\x* \s1 Herod i gaboŋgiya gamagai \p \v 16 Mbaŋa Herod i ghareghare rathimbathimbama thɨ yaro, ghare i gaithɨ laghɨye moli. Amba i variyeŋgiya le ragagaithɨ na thɨ gaboŋgiya gamagai ghɨmoghɨmoru Betɨlehem na ele valɨvaŋgako wolaghɨye, thiye ghanjitheghathegha umboiwo na e raberabe. Va i vakatha ŋgorako kaiwae va i gorugoru weya ŋgoroŋga rathimbathimbama lenji woraŋgiya na ghɨtarama le yomara. \v 17 Va ŋgorako na Jeremaiya le utu i tabo na emunjoru. \v 18 Iŋa: \p “Thɨ loŋweya ghalɨghalɨŋa regha Ramae ele valɨvaŋga, raŋivetho weiye nuwatharɨ. Reitiyel i raŋiŋgiya le ŋgaŋga, ma nuwaiya thɨ vawarariŋa kaiwae kaero thɨ mare.”\x - \xo 2:18 \xt Jer 31:15\x* \s1 Njoghamake Ijipt \p \v 19 Herod va le mare e ghereiye, Giya Loi le nyao thovuye i yomarawe Josep e ghenelolo, Ijipt e tɨne, \v 20 na i dagewe iŋa, “U yondo u vaŋguŋgiya ŋgamana na tɨnae na hu wa Isirel e thivathivaniye kaiwae thiyema va thɨ mando na thɨ munjeva thɨ unɨgha ŋgamana kaero thɨ mare.” \p \v 21 Josep i thuweiru i vaŋguŋgiya ŋgamama na tɨnae na thɨ wa Isirel e thivathivaniye. \v 22 Ko mbaŋa Josep i loŋweya Akiulas i methɨgha ramae Herod Judiya e tɨne, i mararu na i wa gheko. Loi i dagewe e ghenelolo na thɨ wa Galili ele valɨvaŋga, \v 23 na thɨ wa na vethɨ yaku e ghemba regha idae Nasaret. Iyake i vaemunjoruŋa Loi ghalɨŋae gharautuŋgi va thɨ utuŋa: “Ne thɨŋa rara Nasaret.” \c 3 \s1 Jon Rabapɨtaiso le vavaghare \r (Mak 1:1-8; Luk 3:1-18; Jon 1:19-28) \p \v 1 Va e mbaŋaŋgiko thiyako Jon Rabapɨtaiso i mena Judiya e njamnjamɨniye na i vavagharewe \v 2 iŋa, “Hu uturaŋgiya lemi tharɨ na hu roiteteŋgi, kaiwae Loi le ghamba mbaro ghambaŋa maiyavara.” \v 3 Jon iya utuniya Loi ghalɨŋae gharautu, Aiseya va i utuŋama, iyava iŋake, \q1 “Lolo regha i kulakula e njamnjam, \q1 ‘Hu vivatha kamwathɨ Giya kaiwae; \q1 hu varumwaru kamwathɨ amalaghɨniye kaiwae na mbala i reŋawe!’”\x - \xo 3:3 \xt Ais 40:3\x* \p \v 4 Jon ghakwama va thɨ vakatha kamel vulivuliye. Mborowae gheva thetheghan njimwae na i ghanɨŋgiya bibita na ŋguyo. \v 5 Gharɨgharɨ thɨ rakamenawe, vavana thɨ rakamena Jerusalem, vavana Judiya ele valɨvaŋgako laghɨye na vavana thɨ rakamena e vanautumako laghɨye e Walaghɨta Jorɨdan ghadidiye. \v 6 Thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na Jon i bapɨtaisoŋgi Jorɨdan. \p \v 7 Ko iyemaeŋge mbaŋa i thuweŋgiya Parisi na Sadusi thɨ rakamenawe bapɨtaiso kaiwae, i dage weŋgi iŋa, “Ghemi mwata raraitharɨ ghemi! Thela i dage e ghemi na hu munjeva ne hu voiteta Loi le ghatemuruko vuyowae iya i menamenako? \v 8 Hu vaemunjoruŋa e lemi vakathana kaero hu uturaŋgiya lemi tharɨ na hu roiteteŋgi. \v 9 Na thava lemi renuwaŋa hu munjeva ne hu voiteta vuyowoko iyako kaiwae huŋa, ‘Ghime rumbuma Eibraham.’ Ya dage e ghemi, Loi valɨkaiwae i mbanɨŋgiya varɨvarɨke thiyake na i vakathaŋgiya Eibraham orumburumbuye. \v 10 E mbaŋake iyake kelumo kaero ina vara e umbwaumbwa rɨgherɨghenji. Umbwa regha na regha ma i rau na thovuye ne i ikuyathu na i bigiyathu e ndɨghe une.” \p \v 11 “Ghino ya bapɨtaisoŋga e mbwa na i vatomwe kaero hu uturaŋgiya lemi tharɨ na hu roiteteŋgi, ko iya loloko i rereghamba e ghereiŋguke, iye ne i bapɨtaisoŋga e Nyao Boboma na e ndɨghe une. Ma elo thovuye na valɨkaiwaŋgu ne ya bigiya gheghe ghae. \v 12 Le savɨrɨ wit kaiwae kaero ina e nɨmae, ne i ghatha mbombouyeko weiye wokiwokiniyeko. Ne i mbana mbombouyeko na i vathe e ghaŋgolo na wokiwokiniyeko i ŋambu e ndɨgheko iya ma mbaŋa regha ne i mareko.” \s1 Jon i bapɨtaiso Jisas \r (Mak 1:9-11; Luk 3:21-22) \p \v 13 E mbaŋako iyako e tɨne Jisas i ri Galili na i wa Jorɨdan, na i bapɨtaiso weya Jon. \v 14 Jon i munjeva ne i vɨva Jisas le renuwaŋa, i dagewe, iŋa, “Ghen eŋge mbala u bapɨtaisoŋgo, na ghen mo menava e ghino?” \p \v 15 Ko Jisas i gonjoghawe, iŋa, “Mbowo ŋgoreiyako e mbaŋake iyake, kaiwae e kamwathɨke iyake ne ra vakatha Loi le renuwaŋa thovuye.” Jon i wovathovuthovuyeŋa. \v 16 Mbaŋa i bapɨtaisovao na i voro e mbwako ghadidiye, e mbaŋako iyako buruburu i mavu na i thuweya Nyao Boboma i njamawe ŋgoreiya bunebune. \v 17 Amba ghalɨghalɨŋa i mena e buruburu iŋa, “Loloke iyake naruŋgu moli gharegharethovuniye. I vakathaŋgo ya warari laghɨye moli.”\fig Jisas le bapɨtaiso walaghɨta Jorɨdan|alt="Jesus baptized in the Jordan" src="Mk9.1.tif" size="span" copy="UBS (GNR)" ref="3:13-17" \fig* \c 4 \s1 Seitan i vatanathethaŋa Jisas \r (Mak 1:12-13; Luk 4:1-13) \p \v 1 Amba Nyao Boboma i yo vaŋgwa Jisas e njamnjam vurɨvurɨ vwatavwata na Seitan ve vatanathethaŋa. \v 2 Na kaiwae vama gheneyevarɨ ve yaku e njamnjam na ve mbeya ghanɨŋga naŋgo kaiwae, ko e mbaŋako iyako amba bada i gharɨ. \v 3 Amba ratanathethama i menawe na i dagewe iŋa, “Thoŋgo Loi Nariya ghen, u ŋaerambeŋgiya varɨvarɨke thiyake thɨ gharavɨ na bred.” \p \v 4 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Buk Boboma iŋa, ‘Ma mbene bred eŋge i ndewo lolo yawaliye, ko iyemaeŋge budakaiya Loi i utuŋa iye i ndewo lolo yawaliye.’”\x - \xo 4:4 \xt Mba 8:3\x* \p \v 5 Amba Seitan i yovaŋgu Jerusalem, i vaŋgurawe vara e Ŋgolo Boboma vwatae yavoro moli, \v 6 na i dagewe iŋa, “Thoŋgo Loi Nariya ghen, u pito ghena, kaiwae Buk Boboma iŋa, \p “‘Loi ne i variyeŋgiya le nyao thovuthovuye kaiwan, na thɨ njimbukiki wagiyaweŋge, ne thɨ mwanavairɨŋge e nɨmanji, mbala ma vo ŋge gheghen e varɨ.’”\x - \xo 4:6 \xt Sam 91:11-12\x* \p \v 7 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Buk Boboma tembe iŋava, ‘Tha lolo regha i mando na i woraweya Giya le Loi mando e tɨne.’”\x - \xo 4:7 \xt Mba 6:16\x* \p \v 8 Seitan mbowo i yovaŋguva na ve vaŋgurawe e ou vwatae yavoro moli, na i vatomwe weya ghamba mbaroke wolaghɨye e yambaneke, lenji laghɨlaghɨye na lenji thovuye. \v 9 I dagewe iŋa, “Iya vara ghamba mbaroko wolaghɨye thiyako ne ya vatomwe e ghen thoŋgo u ronja na u kururu e ghino.” \p \v 10 Amba Jisas i dagewe iŋa, “U wa Seitan! Buk Boboma iŋa, ‘U kururu weya Giya len Loi ghamberegha na ghamberegha moli u ghambu!’”\x - \xo 4:10 \xt Mba 6:13\x* \p \v 11 Amba Seitan i itete na nyao thovuthovuye thɨ mena thɨ giya thalavuwe. \s1 Jisas i woraweya le kaiwo rɨghe Galili \r (Luk 4:14-15) \p \v 12 Mbaŋa Jisas i loŋwe Jon utuniye kaero ina e thiyo, i njogha Galili, \v 13 na i iteta Nasaret i wa ve yaku Kapenaom. Ghembake iyake ina Galili Njighɨniye ghadidiye, uu Sebulon na Napɨtalai e lenji valɨvaŋga. \v 14 Va i vakatha ŋgoraiyako na i vaemunjoruŋa ŋgoroŋga Loi ghalɨŋae gharautu, Aiseya, ghalɨŋae iya iŋake, \q1 \v 15 “Uu Sebulon na Napɨtalai e lenji valɨvaŋga tɨne, valɨvaŋgako iya kamwathɨko i wa e njighɨko, e valɨvaŋga Walaghɨta Jorɨdan i vorovoro e tɨne, na Galili e tɨne, thiye ma Jiu thiya yakuwe: \q1 \v 16 gharɨgharɨko iya thiya yaku e momouwoko va thɨ thuweya manjamanjala laghɨye, \q1 thiye thiya yaku mare e momouwowae tɨne manjamanjala ne i woya weŋgi.”\x - \xo 4:16 \xt Ais 9:1,2\x* \p \v 17 Mbaŋaniye Jisas i woraweya le vavaghare rɨghe, i dage weŋgi iŋa, “Hu uturaŋgiya lemi tharɨ na hu roitete, kaiwae Loi le ghamba mbaro maiyavara!” \s1 Jisas i kula weŋgiya raboroborogi theghevarɨ \r (Mak 1:16-20; Luk 5:1-11) \p \v 18 Mbaŋa Jisas i ŋgalai Galili Njighɨniye ghadidiye, i vaidiŋgiya raiwo na ghaghae, Saimon idae regha Pita na ghaghae Endru, thɨ duda ghina kaiwae thiye raboroborogi. \v 19 I dage weŋgi iŋa, “Hu mena hu ghambuŋgo na ya vavaghareŋga ghemi gharɨgharɨ ghanjirakosi.” \v 20 E mbaŋako iyako thɨ iteteŋgiya lenji ghina na thɨ ghambu.\fig Jisas i kula weŋgiya Jemes na Jon na thɨ ghambu|alt="Jesus calls James and John" src="CN01682B.TIF" size="span" copy="Cook" ref="4:21-22" \fig* \p \v 21 I loŋga ghaova seiwo, mbowo i vaidiŋgiva raiwo na ghaghae, Jemes Sebedi nariye na ghaghae Jon, inanji e waŋga weinji ramanji Sebedi, thɨ vavanamweŋgiya lenji ghina. Jisas i kula weŋgi, \v 22 na e mbaŋako iyako thɨ iteta waŋga na ramanji Sebedi, na thɨ ghambu. \s1 Jisas i vavaghareŋa Toto Thovuye na // i thawariŋgiya ghambweghambwera \r (Luk 6:17-19) \p \v 23 Jisas i vaghɨliya Galili laghɨyeko, i vavaghare e ŋgolo kururu tɨnenji, i utuŋa Toto Thovuye Loi le ghamba mbaro utuniye na i thawariŋgiya tomethi gida na ghambwera weŋgiya gharɨgharɨ. \v 24 Toto amalaghɨniye utuutuniye i lalo Siriya laghɨyeko na gharɨgharɨ thɨ bigimena weya Jisas gharɨgharɨko wolaghɨye tomethi ghanjighambwera, thiye thɨ ghataŋa vɨrɨ laghɨye, thavala nyao raraitharɨ ina weŋgi, thavala thɨ vaidiya vuyowo ŋgoreiya riwanji i gheroro na kuvokuvoŋgi, na i thawariŋgi. \v 25 Iya kaiwae wabwi laghɨlaghɨye thɨ rakambele. Vavana thɨ rakamena Galili na e Ghembaghemba Ghembayaworo\f + \fr 4:25 \ft “Ghembaghemba Ghembayaworo” iye idanji regha thɨ uno ghembaghemba ghembayaworo inanji Jorɨdan valɨvaŋga i vorovoro na thɨ wabwi na regha. Thiye ma Jiu gharɨgharɨniye lemoyo thɨ yaku e ghembaghembako thiyako.\f*, vavana Jerusalem, vavana Judiya na vavana thɨ rakamena Jorɨdan valɨvaŋga i vorovoro. \c 5 \s1 Jisas i vavaghare e bobokulu vwatae \r (Luk 6:20-23) \p \v 1 Jisas va i thuweŋgiya wabwi laghɨye amba i voro e bobokulu regha, na mbaŋa i ronja gharaghambu thɨ rakamenawe na thɨ meghɨliŋa. \v 2 Amba i vavaghare weŋgiya wabwiko laghɨye, iŋa: \s1 Thavala Loi ghare weŋgi \q1 \v 3 “Loi ghare weŋgiya thavala mbinyembinyeŋgu e unenji tɨne, kaiwae le ghamba mbaro kaero ina weŋgi.” \q1 \v 4 “Loi ghare weŋgiya thavala thɨ numotharɨ, kaiwae ne i gogonja nuwanji.” \q1 \v 5 “Loi ghare weŋgiya thavala thɨ gharenja, kaiwae ne i wogiya yambaneke laghɨye weŋgi.” \q1 \v 6 “Loi ghare weŋgiya thavala e yawalinjiko thɨ badaŋa laghɨye na thɨ vakatha ŋgoreiya Loi le renuwaŋa, kaiwae Loi ne i vatabo na i vamboromboro laghɨye moli weŋgi.” \q1 \v 7 “Loi ghare weŋgiya thavala thɨ gharevɨrɨ gharɨgharɨ vavana kaiwanji, kaiwae ne i gharevɨrɨ weŋgi.” \q1 \v 8 “Loi ghare weŋgiya thavala gharenjiko laghɨye i thɨna, kaiwae ne thɨ thuweya Loi.” \q1 \v 9 “Loi ghare weŋgiya thavala thɨ vevakathaŋa gharemalɨlɨ weŋgi, kaiwae ne iŋa thiye le ŋgaŋga.” \q1 \v 10 “Loi ghare weŋgiya thavala thɨ vaidiya vuyowo weŋgiya gharɨgharɨ kaiwae ghanjithanavu i rumwaru, kaiwae Loi le ghamba mbaro kaero ina weŋgi.” \p \v 11 “Ghareŋgu weŋga ghemi mbaŋa gharɨgharɨ ne thɨ goviya ghamwami, mbaŋa thɨ vakatha vuyowo weŋga, na mbaŋa thɨ utu kwanɨkwan kaiwami kaiwae hu ghambuŋgo. \v 12 Mbe hu warari na nuwami i loghe kaiwae modami laghɨye mbe ina e buruburu. Kaiwae ghalɨŋaŋgu gharautuŋgi me vivako vambe thɨ vakathava vuyowo ŋgoranjiŋgiya thiyako weŋgi.” \s1 Ghemi ŋgoramiya njighɨ na manjamanjala \r (Mak 9:50; Luk 14:34-35) \p \v 13 “Ghemi ghamithanavu e yambaneke ŋgoreiya njighɨ le kaiwo. Iya kaiwae thoŋgo njighɨ le vurɨgheghe iko na ma ma e ghamɨghamɨnae, ma te kamwathɨ reghava na valɨkaiwae ra vakatha na ghamɨnaeko i njogha. Kaero i tharɨ na ma ma e ghathovuye, ra wokiyathu gharɨgharɨ thɨ vurɨghɨya.” \p \v 14 “Ghemi yambaneke ghamanjamanjala. Thoŋgo thɨ vakatha ghemba regha e ou vwatae gharɨgharɨke taulaghɨ ne thɨ thuwe. \v 15 Ma mbaŋa regha lolo i rɨmba lemp na i wo uye na i woyabowe, ko ne i thɨnɨrawe e tebol vwatae na i vamanjamanjalaŋaŋgiya gharɨgharɨko wolaghɨye e ŋgoloko tɨne. \v 16 Ghemi tembe ŋgoreiyeva, lemi manjamanjalana i woya weŋgiya gharɨgharɨ mbala thɨ thuweya lemi vakatha na thovuye na thɨ taraweŋa Ramami iye ina e buruburu.” \s1 Jisas i mena na i vaemunjoruŋa Mosese le mbaro \p \v 17 “Thava lemi renuwaŋa huŋava ya mena na ya rakayathu Mosese le mbaro na Loi ghalɨŋae gharautu lenji vavaghare. Ma ya mena rakayathu kaiwae, ya mena na ya vaemunjoruŋaŋgi. \v 18 Ya dage emunjoru e ghemi, gheghada buruburu na yambaneke ne thɨko, mane utu nasiye regha ina e Mbaroko tɨne ne iko gheghada wolaghɨyeko thɨ tabo na emunjoru. \v 19 Thoŋgo lolo regha i raka mbaroŋgike thiyake na iŋa ma e ghanjithovuye, othembe mbaro nasiye regha ina e mbaroŋgike tɨnenji, na i vaghareŋgiya ghaune vavana na thɨ vakatha ŋgoreiye, iye ne i roreghamba moli Loi ele ghamba mbaro tɨne. Ko thela i ghambugha mbaro na i vaghareŋgiya gharɨgharɨ na thɨ vakatha ŋgoreiye, iye ne i roviva Loi ele ghamba mbaro tɨne. \v 20 Iya kaiwae, ya dage e ghemi, ghamithanavuna iya hu ghambugha Loi le mbarona thoŋgo ma i kivwalaŋgiya Mbaro gharavavaghare na Parisi, ma valɨkaiwami ne hu ru Loi ele ghamba mbaro tɨne.” \s1 Jisas i vavaghare gaithɨ kaiwae \r (Luk 12:57-59) \p \v 21 “Kaero hu ghareghare Mosese le mbaro va i mena weŋgiya orumburumbumi, iya iŋake, ‘Tha u gabo. Thela i gabo ne i vaidiya vuyowae.’\x - \xo 5:21 \xt Raŋ 20:13; Mba 5:17\x* \v 22 Ko ghino ya dage e ghemi, thela ghare i gaithɨwana ghaghae ne i vaidiya vuyowae, thela i utuvatharɨ ghaghae kaiwae ne ve kot Jiu e lenji mbaro laghɨye na thela ne iŋa, ‘Kabaleya ghen!’ valɨkaiwae ne vo nda e ndɨghe Gehena.” \p \v 23 “Iya kaiwae thoŋgo u womena len mwaewo e ŋgolo boboma tɨne vowo kaiwae weya Loi, na amba u renuwaŋa vaidiya ghagha ghare va i gaithɨ wanaŋge bigi regha kaiwae, \v 24 u iteta len mwaewona e ghamba vowona ghadidiye na wo u njogha na vou vakatha na namoghamwami wein, amba u njogha na vo giya len mwaewona weya Loi.” \p \v 25 “Thoŋgo lolo regha i wonjoweŋge bigi regha kaiwae na i yovaŋguŋge na vo kot, u yoruku na u vanamwe wonjoweko iyako wein amba muyai vou vutha e ghamba kot. Thoŋgo nandere, ne i yovaŋguŋge na ve vaŋguraweŋge kot gharavakatha e marae na iye i vaŋgugiyaŋge weya thiyo gharanjimbunjimbu na ve vaŋguruwoŋge e thiyo. \v 26 Ya dage emunjoru e ghen, mane u raŋgi ghaghada ne u vamodovao ghanɨghagako iyako.” \s1 Jisas i vavaghare yathima kaiwae \p \v 27 “Kaero hu ghareghare Mosese le mbaro iŋa ŋgoraiyake, ‘Tha u yathima wein lolo regha levo.’\x - \xo 5:27 \xt Raŋ 20:14; Mba 5:18\x* \v 28 Ko ghino ya dage e ghemi, thoŋgo thela i thuweya wevo regha na nuwaeko nuwaiya moli, iyako ŋgoreiya kaero i yathima weiye ele renuwaŋako tɨne. \v 29 Thoŋgo maranɨna iya e unena i vakathaŋge na u vakatha tharɨ u vovavuthuyathu. I thovuye eŋge u wokiyathu riwana ŋginauye regha na thava ne thɨ wokiyathu riwana laghɨye Gehena. \v 30 Tembe ŋgoreiyeva, thoŋgo nɨmanɨna iya unena i vakathaŋge na u vakatha tharɨ, u kitenɨyathu. I thovuye moliya u kitenɨyathu riwana ŋginauye regha na thava ne thɨ wokiyathu riwana laghɨye Gehena.” \s1 Jisas i vavaghare yawo kaiwae \r (Mat 19:9; Mak 10:1-12; Luk 16:18) \p \v 31 “Mosese le mbaro iŋa, ‘Thela thoŋgo nuwaiya i botewo levo, wo i rorinjoŋa le botewoko utuutuniye e peipa na i ligiya weya wevoko.’\x - \xo 5:31 \xt Mba 24:1\x* \v 32 Ko ghino ya dage e ghemi, thoŋgo lolo regha i yawo weiye levo, othembe wevoko ma i yathima, thoŋgo wevo i gheva, loloko le tharɨ kaiwae wevoko i tabo na rayathiyathima. Tembe ŋgoreiyeva, the loloko iya i vaŋguko wevoko iye tembe i yathimava.” \s1 Jisas i vavaghare tholo kaiwae \p \v 33 “Tembe hu ghareghareva Mosese le mbaro va thɨ utugiya weŋgiya orumburumbumi, iya iŋake, ‘Tha u raka len tholona. U vakatha ŋgoreiya len dagerawe weya Loi.’\x - \xo 5:33 \xt Legha 30:2; Liv 19:13\x* \v 34 Ko ghino ya dage e ghemi, tha mbaŋa regha u tholo na u uno buruburu idae kaiwae Loi le ghamba yaku iyako. \v 35 Thava u uno yambaneke, kaiwae gheghe ghaghambalirawe iyako. Thava u uno Jerusalem, kaiwae Kiŋ laghɨye le ghamba yaku iyako, \v 36 na thava u tholo e umbalɨna, kaiwae ma valɨkaiwan ne uŋa na umbalɨna ndamwandamwa yaŋgara i kaleva na uŋana yaŋgara i bwedi. \v 37 Ma huŋaeŋge, ‘Ŋgoreiye’ o ‘Nandere.’ Thoŋgo hu guva utu regha iyana i mena weya Seitan.” \s1 Jisas iŋa tha u lithɨgha tharɨ \r (Luk 6:29-30) \p \v 38 “Kaero hu ghareghare Mosese le mbaro iŋa ŋgoreiyake, ‘Thoŋgo lolo regha i vakowana gheu regha marae voghɨra, modae tembe thɨ vakowanava amalaghɨniye marae voghɨra. Thoŋgo i tagabeba gheuko ŋiŋiye regha modae tembe thɨ tagabebeva ŋiŋiye regha.’\x - \xo 5:38 \xt Raŋ 21:24; Liv 24:20; Mba 19:21\x* \v 39 Ko ghino ya dage e ghemi, thoŋgo lolo regha i vakatha vatharɨ e ghen, thava u lithɨ. Thoŋgo lolo regha i tagaleva galagalanɨna iya e unena, u vatomwe weya valɨgalagalanɨna tembe i tagalevava. \v 40 Na tembe ŋgoreiyeva, thoŋgo lolo regha i vaŋguraweŋge e kot na i munjeva i vakathaŋge na u ligiya weya ghanɨkwamana iya riwana ghayaboyabo, tembe u ligiyaweva ghanɨkwamana ghayaboyabo. \v 41 Thoŋgo ragagaithɨ regha i vavurɨghegheŋaŋge na u bigiya ghabigi le bwagabwaga ŋgoreiye mael regha, u bigi na ma u waova na vewo mael theghewo. \v 42 U wogiya weya lolo regha thebigiya nuwaiya e ghen, na thoŋgo lolo regha i naŋgoya bigi regha e ghen na i vakaiwoŋa thava u vagharegharewe.” \s1 Hu gharethovu weŋgiya ghamithɨghɨya \r (Luk 6:27-28,32-36) \p \v 43 “Kaero hu ghareghare Mosese le mbaro iŋa ŋgoreiyake, ‘U gharethovu weŋgiya ghanune, u botewo moliŋgiya ghanɨthɨghɨya.’\x - \xo 5:43 \xt Liv 19:18\x* \v 44 Ko ghino ya dage e ghemi, hu gharethovu weŋgiya ghamithɨghɨya na thavala thɨ vakatha vuyowo weŋga hu naŋgo kaiwanji, \v 45 mbala gharɨgharɨ thɨ ghareghare ghemi Loi ina e buruburu le ŋgamaŋgama ghemi. Kaiwae i vakatha varae na i mbɨle weŋgiya gharɨgharɨ thovuthovuye na gharɨgharɨ raraitharɨ, na i vakatha uye i nja weŋgiya thavala ghanjithanavu i rumwaru na thavala ghanjithanavu i tharɨ. \v 46 Buda kaiwae Loi ne i giya modami thoŋgo mbe hu gharethovu weŋgi eŋge thavala thɨ gharethovu weŋga? Takis gharamban tembe thɨ vakathava ŋgoreiyako othembe thiye ma gharɨgharɨ thovuthovuyaŋgi. \v 47 Thoŋgo mbe hu gharethovu weŋgi eŋge lemi bodaboda, lemi vakathana ma i kivwala gharɨgharɨke taulaghɨ lenji vakatha. Thavala ma thɨ loŋweghathɨ tembe thɨ vakavakathava iyako. \v 48 Ghemi ghamithanavuna wolaghɨye i thovuye ŋgoreiya Ramami e buruburu ghathanavu i thovuye moli.” \c 6 \s1 Thalavu i wa weŋgiya mbinyembinyeŋgu \p \v 1 “Tha mbaŋa regha hu vakatha vakatha thovuye regha gharɨgharɨ e maranji na huŋava mbala thɨ thuweya lemi vakathana. Thoŋgo hu vakatha ŋgoreiyako, mane hu vaidi modami thovuye weya Ramami e buruburu.” \p \v 2 “Iya kaiwae, mbaŋa ne u giya bigi regha weŋgiya mbinyembinyeŋgu, tha u ghavwareyathu ŋgoreiye rakwan lenji vakatha e ŋgolo kururu tɨne na e kamwathɨŋgiko kaiwae nuwanjiya gharɨgharɨ thɨ taraweŋgi. Ya dage emunjoru e ghen, kaero thɨ mbanɨvao modanji. \v 3 Ko mbaŋa ne u giya bigi regha weŋgiya mbinyembinyeŋgu, thava nɨmanɨna iya moina i ghareghareya nɨmanɨna iya unena le vakatha, \v 4 mbala ma lolo regha i ghareghare mo wogiya budakai. Rama e buruburu iye i thuweya iya len vakatha thuwelena, na iye ne i giya modan.” \s1 Jisas i vavaghare naŋgo kaiwae \r (Luk 11:2-4) \p \v 5 “Mbaŋa hu naŋgo thava ŋgoreiya rakwan lenji vakatha. Thiye nuwanjiya thɨ ndeghathɨ na thɨ naŋgo e ŋgolo kururu na e kamwathɨ ghavwaghavwalaŋgi, kaiwae nuwanjiya gharɨgharɨ thɨ thuweŋgi. Ya dage emunjoru e ghemi, kaero thɨ mbanɨvao modanji. \v 6 Ko mbaŋa u naŋgo, u ru e woluwolu tɨne, u kiya thɨnɨmba na u naŋgo weya Rama, iye ma ra thuwe. Rama e buruburu iye i thuwevao thebigiya u vakatha thuwelena ne i giya modan.” \p \v 7 “Mbaŋa ne hu naŋgo, tha mbema hu vara dagedage eŋge na hu govɨgova dage ma e ghanjirumwaru ŋgoreiya thavala ma thɨ loŋweghathɨgha Loi lenji vakatha. Thiye thɨ munjeva Loi ne i loŋweya lenji naŋgoko na i vakatha ŋgoreiye kaiwae lenji naŋgoko i molao. \v 8 Tha hu vakatha ŋgoraiyako, kaiwae thebigiya nuwamiya Ramami Loi kaero i ghareghare amba muyai hu naŋgowe. \v 9 Mbala hu naŋgo na ŋgora iyake: \q1 ‘Ramame e buruburu, wo yavwatatawana idan boboma, \q1 \v 10 len ghamba mbarona i mena weime, len renuwaŋana wo vakatha e yambaneke ŋgoreiya thɨ vakavakatha e buruburu. \q1 \v 11 U giya weime noroke ghanɨŋganiye. \q1 \v 12 U numotenɨŋgiya lama tharɨ, ŋgoreiya ghime kaero wo numoyathuŋgiya gharɨgharɨ lenji tharɨ weime. \q1 \v 13 Tha u vakathaime na wo ru tanathetha e tɨne, ko u vamoruime eŋge tharɨ e tɨne. \q1 Kaiwae ghen rambarombaro, ghen u vurɨgheghe na ghen giya laghɨye, mbaŋake wolaghɨye ma ele ghambako. Mbwana! Ŋgoreiye!’” \p \v 14 “Kaiwae thoŋgo hu numoyathuŋgiya gharɨgharɨ lenji tharɨ weŋga, ambane Ramami e buruburu i numotenɨŋgiya lemi tharɨ. \v 15 Ko thoŋgo ma hu numoyathuŋgiya gharɨgharɨ lenji tharɨ, Ramami tembe ŋgoreiyeva, mane i numotenɨŋgiya lemi tharɨ.” \s1 Ra mbeya ghanɨŋga naŋgo kaiwae utuniye \p \v 16 “Mbaŋa ne hu mbeya ghanɨŋga naŋgo kaiwae, tha ghamiyamoyamo i nuwanuwatharɨ, ŋgoreiya rakwan lenji vakatha. Ya dage emunjoru e ghemi, kaero thɨ mbanɨvao modanji. \v 17 Mbaŋa ne u mbeya ghanɨŋga naŋgo kaiwae, u thavwiya ghamwan na u woraweya bunama e umbalɨn, \v 18 mbala gharɨgharɨ ma thɨ ghareghare u mbeya ghanɨŋga, ko mbe Rama eŋge e buruburu ghamberegha, iye i rothuwele, iye i thuwevao bigi regha na regha u vakatha thuwele, ne i giya modan.” \s1 Ra mbanɨvatha gogomwau e buruburu \r (Luk 12:32-34) \p \v 19 “Tha hu mbanɨvathavatha bigibigi kaiwami e yambaneke, thaŋge ne i thɨnɨten na i vwatha, na rakaivɨ ne thɨ ru na thɨ kaivɨ. \v 20 Ko iyemaeŋge hu mbanɨvathavatha gogomwau kaiwami e buruburu, kaiwae thaŋge mane i thɨnɨten na i vwatha, na rakaivɨ mane thɨ ru na thɨ kaivɨ. \v 21 Kaiwae the bigithan i laghɨye e ghen, gharena tembe inaweva. \s1 Marandake ŋgora riwandake ghamanjamanjala \r (Luk 11:33-36) \p \v 22 “Marandake ŋgora manjamanjala riwandake kaiwae. Thoŋgo maramaramina thɨ thovuye riwamina laghɨye tembe ŋgoreiyeva manjamanjala i riyevanjara. \v 23 Ko thoŋgo thɨ tharɨ, riwamina tembe ŋgoreiyeva, momouwo i riyevanjara. Thoŋgo manjamanjalana e gharemina i momouwo, o ma momouwo, i laghɨye yo!” \s1 Giyagiya theghewo na Loi na bigibigi \r (Luk 16:13; 12:22-31) \p \v 24 “Ma valɨkaiwae lolo regha ne i tabo na rakakaiwo weŋgiya giyagiya theghewo. Thoŋgo valɨkaiwae, ne i gharethovu weya regha na i botewoyathu reghava, o i botewoyathu regha na i gharethovu reghava. Tembe ŋgoreiyeva ma mbaŋara vara u kaiwo weŋgiya Loi na mani.” \p \v 25 “Iya kaiwae ya dage e ghemi, tha hu rerenuwaŋa budakai ne hu ghan o hu mun na i tubwe yawalimi. Tha hu rerenuwaŋa kwama kaiwae ne hu njimbo na i vakatha riwamina i dayagha. Yawalɨ gharerenuwaŋa i laghɨye kivwala ghanɨŋga na riwandake gharerenuwaŋa i laghɨye kivwala kwama, ŋgoreiye ae? \v 26 Wo hu rerenuwaŋa ma kaiwanji. Ma thɨ kaiwo, ma thɨ uloulo na ma thɨ vathe; ko iyemaeŋge Loi Rama e buruburu i njimbukikiŋgi. Ghemi hu laghɨye kivwalaŋgiya ma ae? \v 27 Ghemi ma regha valɨkaiwae ne i rerenuwaŋa na seiwova i vakatha yawaliyeko na molao.” \p \v 28 “Na buda kaiwae hu rerenuwaŋa kwama kaiwae? Wo hu thuweya jin inanji e njamnjam, ma thɨ kaiwo na ma thɨ ŋgiya ghanjikwama. \v 29 Ko ya dage e ghemi, othembe Kiŋ Solomon, le bigibigi va i ghanagha moli, ghakwamakwama thovuthovuye moli, mava ghanjiyamoyamo ŋgoreiye vara jinɨke thiyake regha. \v 30 Loi i vanjimboŋgiya nana ŋgoreiyako, na nanako iyako noroke i mbuthumbuthu, ko evole i mare na thɨ ŋambu e ndɨghe une. Iya kaiwae hu ghareghare wagiyawe iye ne i vanjimboŋga. Ghemi lemi loŋweghathɨ nasiye moli. \v 31 Iya kaiwae tha hu rerenuwaŋa na huŋa, ‘Ne wo ghana budakai?’ o ‘Ne wo muna budakai?’ o ‘Ne wo njimbo budakai?’ \v 32 Thavala ma thɨ loŋweghathɨ thɨ tamweŋgiya bigibigi ŋgoranjiyako, ko iyemaeŋge Ramami e buruburu kaero i ghareghare ghemi nuwamiya bigibigiko thiyako. \v 33 Ko wo hu tamwekaiya Loi le ghamba mbaro na hu vakatha ŋgoreiya le renuwaŋa, amba ne i giyava e ghemi iya bigibigiko wolaghɨye. \v 34 Iya kaiwae tha hu rerenuwaŋa evole kaiwae, kaiwae budakai ne i yomara weŋga evole, evole mbe kaiwae. Mbaŋa regha na regha mbe ghavuyowo. Thava te hu vatabova vuyowoko iyako.” \c 7 \s1 Tha hu wovatharɨtharɨŋa ghamune \r (Luk 6:36-38,41-42) \p \v 1 “Tha hu wovatharɨtharɨŋaŋgiya ghamune, ne iwaeŋge Loi i wovatharɨtharɨŋaŋga. \v 2 Loi le wovatharɨtharɨ weŋga ne i mboromboro weiye lemi wovatharɨtharɨ weŋgiya ghamunena. Lemi vakathako gharɨgharɨ weŋgi tembene i vakathava ŋgoreiye weŋga. \p \v 3 “Buda kaiwae u thuweya ŋuthuŋuthuna ghanuna e marae, ko iyemaeŋge ma u thuweya umbwana laghɨye iya ghen e maranɨna? \v 4 Thoŋgo umbwa laghɨye ina e maranɨna, ŋgoroŋgaeŋge na u dage weya ghanuna, ‘Ne ya woraŋgiya ŋuthuŋuthuna e maranɨna?’ \v 5 Taukwana ghen! I viva wo u woraŋgiya umbwana ghen e maranɨna na maranɨna i manjamanjala amba valɨkaiwae ne u woraŋgiya ŋuthuŋuthuna ghanuna e marae.” \p \v 6 “Tha hu giya bigi boboma weŋgiya mbughambugha, ne iwaeŋge thɨ ndevɨ na thɨ gharɨŋga. Tha hu wokiyathu lemi bigi thovuye mbombo e ghamwanji, ne thɨ vurɨghɨya.” \s1 Naŋgo, tamwe na dɨghɨdɨghɨ utuninji \r (Luk 11:9-13) \p \v 7 “Hu naŋgo weya Loi na i giya weŋga; hu tamwe na hu vaidi; hu dɨghɨdɨghɨ na thɨnɨmba i vu weŋga. \v 8 Kaiwae thela thoŋgo i naŋgowe ne i wo, thela thoŋgo i tamwe ne i vaidi, na thela thoŋgo i dɨghɨdɨghɨ thɨnɨmba ne i mavuwe.” \p \v 9 “Ŋgoroŋga, thoŋgo ghemina regha nariye i naŋgo ghanɨŋgawe, ne i wogiya varɨwe? \v 10 O thoŋgo i naŋgo weya borogi, ne i giya mwatawe? \v 11 Othembe gharɨgharɨ raraithara ghemi, ko iyemaeŋge mbaŋake wolaghɨye hu giyagiya bigibigi thovuthovuye weŋgiya lemi ŋgaŋga. Iya kaiwae ra ghareghare wagiyawe, Ramanda e buruburu i giya bigibigi thovuthovuye weŋgiya thavala thɨ naŋgowe.” \p \v 12 “Budakaiya nuwamiya gharɨgharɨ thɨ vakatha e ghemi, hu vakathava weŋgi kaiwae Mosese le mbaro na Loi ghalɨŋae gharautu lenji vavaghare ŋgoreiya iyako.” \s1 Kamwathɨ theghewo \r (Luk 13:24) \p \v 13 “Hu ru e ghamba runa iya i mbɨmbɨthana, kaiwae Gehena ghaghamba ru i magaga na ghakamwathɨ i laghɨye, na gharɨgharɨ lemoyo thɨ rakareŋawe. \v 14 Ko yawalɨ ghaghamba ru i mbɨmbɨtha na kamwathɨniye nasiye na thegheviye eŋge thɨ vaidi.”\fig Yawalɨ ghaghamba ru i mbɨmbɨtha na kamwathɨniye nasiye|alt="The life's gate is narrow and the road is small - wide and narrow" src="Mat7.13,14.tif" size="col" copy="UBS (GNR)" ref="7:13-14" \fig* \s1 Loi ghalɨŋae gharautu kwanɨkwan \r (Luk 6:43-44) \p \v 15 “Hu njimbukikiŋga, gharɨgharɨ vavana ne thɨ utu kwanɨkwan, ne thɨŋava thiye Loi ghalɨŋae gharautuŋgi. Ghanjiyamoyamo ne ŋgoreiya sip udauda, ko iyemaeŋge e gharenjiko ŋgoreiya mbugha njamnjam. \v 16 Une tene hu thuweya ve raŋgi e lenji vakathako. Waen une mane vo vu e tatata tɨnetɨne, ae? Kopi une mane vo vu e kavwala, ae? \v 17 Tembe ŋgoreiyeva, umbwa thovuye ne i rau ne une thovuye na umbwa raitharɨ i rau ne une raitharɨ. \v 18 Umbwa thovuye ma valɨkaiwae une i tharɨ na umbwa raitharɨ ma valɨkaiwae une i thovuye. \v 19 The umbwa i rau na une ma i thovuye, thɨ kitenɨyathu na thɨ bigiŋambu e ndɨghe une. \v 20 Ambane hu ghareghareŋgi e lenji vakathaŋgi.” \s1 Thɨnɨvairɨ weŋgiya thavala ma thɨ ghambu Loi \r (Luk 13:25-27) \p \v 21 “Ma gharɨgharɨke wolaghɨye iya thɨ dageke e ghino, ‘Giya, Giya,’ ne thɨ rakaruvao Loi ele ghamba mbaro tɨne, ko thela i vakatha ŋgoreiya Bwebwe e buruburu le renuwaŋa iye ne ve ru. \v 22 Mbaŋa ele ghambako gharɨgharɨ lemoyo ne thɨŋa ‘Giya, Giya, e idan wo utuŋa Loi ghalɨŋae, e idan woŋa na nyao raraitharɨ thɨ rakaraŋgi na e idan wo vakathaŋgiya vakatha ghamba rotaele laghɨlaghɨye.’ \v 23 Amba ne ya dage weŋgi, ‘Ma ya ghareghareŋga. Hu roiteteŋgo, ghemi tharɨ gharavakatha.’” \s1 Ŋgolo gharavatavatad theghewo \r (Luk 6:47-49) \p \v 24 “Iya kaiwae thela i loŋweya lo utuke na i vakatha ŋgoreiye, iye ŋgoreiya amalama le renuwaŋama va i thovuye na i vatada le ŋgoloma e varɨ vwatae. \v 25 Uyevwelaghɨ i nja, ŋgonuŋgo i voru na ndewendewe i rowo vurɨgheghe e ŋgoloko iyako, ko iyemaeŋge mava i mambun kaiwae va i vatad e varɨ vwatae. \v 26 Ko thela i loŋweya lo utuke na ma i vakatha ŋgoreiye, iye ŋgoreiya amalama le renuwaŋama mava i thovuye na i vatada le ŋgoloma e kerakera vwatae. \v 27 Uyevwelaghɨ i nja, ŋgonuŋgo i voru na ndewendewe i rowo vurɨgheghe e ŋgoloko iyako, i mambun na laiye laghɨye moli.” \p \v 28 Mbaŋa Jisas i utuvao utuutuke thiyake, le vavaghareko kaiwae i wo gharɨgharɨ nuwanji. \v 29 Le vavaghare ma ŋgoreiya mbaro gharavavaghare, kaiwae i vavaghare weiye mbaro. \c 8 \s1 Jisas i thawariya amala i ghataŋa lepelo \r (Mak 1:40-45; Luk 5:12-16) \p \v 1 Mbaŋa Jisas i njama e ouko ghadidiye, wabwi laghɨye thɨ rakambele. \v 2 Amala i ghataŋa lepelo\f + \fr 8:2 \ft Lepelo gharumwaru ina Utu Gharumwaru e tɨne Buk Boboma Toghake iyake ele ghambako tɨne.\f* i mena na i ronja e gheghe vuvuye Jisas e ghamwae na iŋa, “Giyana, thoŋgo nuwaniya, u vakathaŋgo na ya thovuye.” \v 3 Jisas i livamomoya nɨmae na i vɨghathɨgha amalama amba iŋa, “Nuwaŋguke nuwaiya, riwana i thovuye!” E mbaŋako iyako lepeloma iko. \v 4 Jisas i dagewe, “Wo u vandeŋeŋgo! Ne u ndeutuŋa iyake weya lolo regha. U wawe vara ravowovowo na ve thuweŋge. U bigiya ma manyiwo na vo vowo weya Loi ŋgoreiya Mosese le mbaro na gharɨgharɨ thɨ ghareghare emunjoru riwana kaero i thovuye.” \s1 Jisas i thawariya Rom lenji ragagaithɨ // gharandeviva le rakakaiwo \r (Luk 7:1-10) \p \v 5 Mbaŋa Jisas i ru Kapenaom, Rom lenji ragagaithɨ gharandeviva i mena weya Jisas na i naŋgowe thalavu kaiwae. \v 6 Iŋa, “Amalana, lo rakakaiwo i ghambwera, mbe ina e ŋgolo i ghenaghena. Riwaeko i kuvokuvo na i vɨrɨ laghɨye.” \p \v 7 Jisas i dagewe, “Ra wao na va thawari.” \p \v 8 Ragagaithɨma lenji randeviva i gonjoghawe, iŋa, “Thava, Amalana. Ma elo thovuye ya vaŋguŋge na u mena elo ŋgolo. Mbema uŋaeŋge na lo rakakaiwoko kaero riwae i thovuye. \v 9 Ya ghareghare ghen valɨkaiwan kaiwae ya yaku randeviva laghɨlaghɨye e lenji mbaro tɨne na ghino ragagaithɨ mbe inanjiva e raberabeŋgu. Thoŋgo ya dage weya regha, ‘U wa,’ ne i wa, na ya dage weya regha, ‘U mena,’ ne i mena, na thoŋgo ya dage weya lo rakakaiwoko, ‘U vakatha iyake,’ ne i vakatha.” \p \v 10 Mbaŋa Jisas i loŋweya iyake, ghare i yo na i dage weŋgiya thiyeko thɨ rereghambakowe, “Ya dage emunjoru e ghemi, ma ya ndevaidi mun lolo regha le loŋweghathɨ le laghɨlaghɨye ŋgoraiyake Isirel gharɨgharɨniye e tɨnenji. \v 11 Ya dage e ghemi, thɨ ghanagha ne thɨ mena yavorowoko na bodeoko weinjiyaŋgiya Eibraham, Aisake na Jeikob, thiya yaku e lenji ghamba yaku Loi ele thaga, ele ghamba mbaro tɨne. \v 12 Ko Isirel gharɨgharɨniye lemoyo, thiye Loi va i vivathaŋa le ghamba mbaro kaiwanji, ne thɨ bigiyathu raŋgiyaŋgi eto e momouwoko na thɨ randa na thɨ rɨghɨmbiya ŋiŋinji.” \p \v 13 Amba Jisas i dage weya ragagaithɨma lenji randeviva, iŋa, “U njogha! Ne ŋgoreiya iya len loŋweghathɨna.” E mbaŋako iyako le rakakaiwoma riwae i thovuye. \s1 Jisas i thawariŋgiya Pita mboriyae na gharɨgharɨ \r (Mak 1:29-34; Luk 4:38-41) \p \v 14 Mbaŋa Jisas i ru Pita ele ŋgolo, i vaidiya Pita mboriyae i ghambwera na mbe ina vara e ghambae riwae i dayagha na i ghena. \v 15 I vɨghathɨgha nɨmae na dayaghama ikowe, amba i thuweiru na i vaŋamweŋgi. \p \v 16 Varae vama ve ronja amba thɨ bigimenaŋgiya gharɨgharɨ lemoyo nyao raraitharɨ va inanji weŋgi weya Jisas. Vambema i dage eŋge nyaoko raraitharɨ kaero thɨ rakaraŋgi na i thawariŋgiya ghambweghambwera. \v 17 I vakatha ŋgoraiyako na i vaemunjoruŋa ŋgoroŋga Loi ghalɨŋae gharautu, Aiseya le utu, iya iŋake, “Iye i vaŋguraŋgiyainda ghambwera e tɨne na i woraŋgiya ghandagida.”\x - \xo 8:17 \xt Ais 53:4\x* \s1 Gharɨgharɨ thenjighewo thɨŋa thɨ ghambugha Jisas \r (Luk 9:57-62) \p \v 18 Mbaŋa i thuweya wabwi laghɨye thɨ meghɨliŋa, i dage weŋgiya gharaghambu na thɨ womalawa e valɨvaŋga regha. \v 19 Mbaro gharavavaghare regha i menawe na i dagewe, iŋa, “Ravavaghare, aŋga ne u reŋa mbene ya ghambuŋge vara.” \p \v 20 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Mbugha lavalavarɨ mbe e lenji goga, na ma mbe e unyiunyinji. Ko Lolo Nariye ma e ghambaghambae na ne i vatowoŋa riwaewe.” \p \v 21 Lolo reghava, iye Jisas gharaghambu regha, i dage weya Jisas iŋa, “Giyana, wo u vatomweŋgo na va beku bwebwe.” \p \v 22 Jisas i gonjoghawe, “U ghambuŋgo. Ramaremare tembe thɨ bekuŋgiya lenji ramaremare.” \s1 Jisas i dage weya ndewendewe na i mare \r (Mak 4:35-41; Luk 8:22-25) \p \v 23 Jisas na gharaghambu thɨ tha e waŋga na thɨ wareri. \v 24 Ma mbaŋa molao ndewendewe laghɨye i rowo e njighɨko tɨne i vakatha bagodu i vana e waŋga na i nja e waŋga tɨne. Ko Jisas va i ghenelaŋa. \v 25 Gharaghambuma thɨ wa vethɨ yavairɨ, thɨŋa, “Amalana, u vamoruime! Noroke woya munja.” \p \v 26 Amba i dage weŋgi iŋa, “Buda kaiwae hu mararu? Lemi loŋweghathɨ ma i laghɨye.” Amba i thuweiru na i dage weya ndewendewe na bagodu thɨ towo na mbaŋara tad laghɨye i ghagha. \p \v 27 Gharɨgharɨma weiyaŋgima gharenji i yo na thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “The loloke, othembe ndewendewe na bagodu thɨ loŋweghathɨ ghalɨŋae?” \s1 Jisas i thawariŋgiya amaamala thenjighewo // nyao raraitharɨ nanjiwe \r (Mak 5:1-20; Luk 8:26-39) \p \v 28 Mbaŋa Jisas vama i wamalawa valɨmbwa na i tan e valɨvaŋganiye iya Gadala gharɨgharɨniye thɨ yakukowe. Gheko i vaidiŋgiya amaamala thenjighewo nyao raraitharɨ ina weŋgi thɨ raŋgima e ghabughabubuko. Ghanjithanavu va i tharɨ moli na i vakatha gharɨgharɨ ma thɨ rakarakareŋa e kamwathɨko iyako. \v 29 E mbaŋako iyako thɨ kulawe na ghalɨŋanji i laghɨye, “Loi Nariye ghen. Nuwaniya u vakatha budakai weime? Nuwaniya u lithɨ weime, ko iyemaeŋge amba ma lithɨ ghambaŋa?” \p \v 30 Mbombo naura mava inanji bwagabwaga weŋgi, va thiya nuve. \v 31 Nyaoma raraitharɨ thɨ naŋgowe, thɨŋa, “Thoŋgo u variye raŋgiyaime, u variyeime na voru weŋgiya mbomboko.” \p \v 32 I dage weŋgi, “Hu raka!” Thɨ raŋgi na vethɨ ru weŋgiya mbomboma. Mbomboma mbe naura vara thɨ rakanjaniya dagedagema, mbaŋara e njighɨ, na vethiya munja. \v 33 Mbomboma gharanjimbunjimbu thɨ rakavo na vethɨ vutha e ghemba. Vethɨ utugiya bigibigiko wolaghɨye na tembe ŋgoreiyeva budakai me yomara weŋgiya amaamalama nyaoma raraitharɨ inanji weŋgi. \v 34 Gharɨgharɨko wolaghɨye e ghembako tɨne thɨ rakaraŋgi weya Jisas. Mbaŋa thɨ thuwe, thɨ naŋgowe na i iteteŋa lenji valɨvaŋgako iyako. \c 9 \s1 Jisas i thawariya amala i kuvokuvo \r (Mak 2:1-12; Luk 5:17-26) \p \v 1 Jisas i tha e waŋga na i wamalawa, i njogha e ghambae. \v 2 Amba gharɨgharɨ vavana thɨ womena thegha reghawe i kuvokuvo na vambe i ghena vara e ghambae ghavwarara. Mbaŋa i thuweya lenji loŋweghathɨko, i dage weya thegha i kuvokuvoma, “Naruŋgu, ghen gharena i matuwo! Len tharɨna kaero ya numoten.” \p \v 3 Mbaro gharavavaghare vavana thɨ veutu weŋgi thɨŋa, “Amalake iyake i munjeva iye Loi. Mbema i utuvatharɨ vara weya Loi.” \v 4 Jisas i ghareghareya lenji renuwaŋako, iya kaiwae i dage weŋgi iŋa, “Buda kaiwae tharɨ gharerenuwaŋa ina e gharemina? \v 5 Iyaŋganiya ghautuutu i maya, ‘Len tharɨna kaero ya numoten,’ o yaŋa, ‘U yondovirɨ na u loŋga’? \v 6 Ya vaemunjoruŋa e ghemi, Lolo Nariye ele vurɨgheghe e yambaneke na valɨkaiwae i numotena tharɨ.” Amba i dage weya theghako kuvokuvoko, “U yondo, u bigiya ghambana ghavwarara na u wa e len ŋgolo!” \v 7 Amba theghama i yondovirɨ na i wa ele ŋgolo. \v 8 Mbaŋa wabwima thɨ thuwe, i wo nuwanji na thɨ taraweŋa Loi kaiwae i giya mbaro ŋgoranjiyako weŋgiya gharɨgharɨ. \s1 Jisas i kula weya Matiu na i ghambu \r (Mak 2:13-17; Luk 5:27-32) \p \v 9 Jisas i iteta ghembako iyako na ma ve loŋgaloŋga amba i vaidiya amala regha idae Matiu; iye takis gharamban, ina ele ghamba kaiwo. I dagewe, “U ghambuŋgo.” Matiu i yondovirɨ na i ghambu. \p \v 10 Mbaŋa Jisas i ghanɨŋga Matiu ele ŋgolo, takis gharamban na gharɨgharɨ raraitharɨ\f + \fr 9:10 \ft “Gharɨgharɨ raraitharɨ” iyake i methɨ gharɨgharɨko thiyako thiye ma thɨ ghambugha Jiu lenji mbaro.\f*, thɨ rakamena na thiya yaku weinjiyaŋgiya Jisas na gharaghambu na thiya ghanɨŋga. \v 11 Parisi vavana thɨ thuwe iyake, thɨ dage weŋgiya gharaghambu thɨŋa, “Buda kaiwae lemi ravavaghare i ghanɨŋga weiyaŋgiya takis gharamban na gharɨgharɨ raraitharɨ?” \p \v 12 Mbaŋa Jisas i loŋwevaidi utuke iyake amba iŋa, “Thavala riwanji thovuye ma nuwanjiya rathawathawari, mbe ghambweghambweraeŋge nuwanjiya. \v 13 Hu wa na vou tamweya utuke iyake gharumwaru; iya iŋake, ‘Ghino nuwaŋguiya gharenja ko ma nuwaŋguiya vowo.’\x - \xo 9:13 \xt Hos 6:6\x* Kaiwae mava ya mena na ya kula weŋgiya thavala thɨ rumwaru, ya mena tharɨ gharavakatha kaiwanji.” \s1 Thɨ vaito Jisas ghanɨŋga ghambe kaiwae \r (Mak 2:18-22; Luk 5:33-39) \p \v 14 Jon Rabapɨtaiso gharaghambu thɨ mena thɨ vaito Jisas thɨŋa, “Buda kaiwae ghime weimaŋgiya Parisi wo mbeya ghanɨŋga mbaŋa vavana, ko ghanɨraghambu nandere?” \p \v 15 Jisas i gonjogha weŋgi, “Thare valɨkaiwae ghe gharaghaghayawo ne thiya randa mbaŋa ragheghe ghɨmoru mbe inawe vara weiyaŋgi? Nandere! Ko mbaŋa tene i mena ambane thɨ vaŋgu weŋgiya ragheghe ghɨmoru ko amba thɨ mbeya ghanɨŋga. \p \v 16 “Ma lolo regha ne i liya kwama nasiye togha na i ŋgiyagana kwama teuyewe i bowotu, kaiwae mbaŋa ne i thavwi na i livamo toghako i mwanavatha ma i vakathaeŋge na i bowotu laghɨye. \v 17 Ma valɨkaiwae lolo regha i liŋgiya waen togha e variye teuye thɨ vakatha thetheghan njimwae. Thoŋgo ŋgoreiye, waenɨko ne le vurɨgheghe kaiwae na i topo amba waenɨko i maliŋgi na variyeko i tharɨ. Ko waen togha i liŋgi e variye togha na mbe theghewoko vara thɨ thovuye.”\fig Waen variye thɨ vakatha e thetheghan njimwae|alt="wine container made of animal skin" src="lb00145c.tif" size="col" copy="BFBS (Bass)" ref="9:17" \fig* \s1 Jairas yawarumbuye na ela i ghataŋa voruvoru \r (Mak 5:21-43; Luk 8:40-56) \p \v 18 Jisas vamba i utuutu, Jiu lenji randeviva regha i mena i ronja e gheghe vuvuye e ghamwae na iŋa, “Yawarumbuŋguno amba me mare eŋge. U mena. U liraweya nɨmanɨna e riwae na yawaliye i njogha.” \v 19 Jisas i yondovirɨ na i ghambu weiyaŋgiya gharaghambu. \p \v 20 Ela eunda i ghataŋa voruvoru theghathegha hoyaworo na umboiwo, i mena Jisas e ghereiye na i vɨghathɨgha ghakwama mbothiye. \v 21 Le renuwaŋa va iŋa, “Thoŋgo mbema ya vɨghathɨ eŋge gha kwamako, woghambwerake ne iko.” \p \v 22 Jisas i ndevaghɨle na i thuwe amba iŋa, “Yawarumbuŋgu, gharena i matuwo! Len loŋweghathɨna i vamoruŋge.” E mbaŋako iyako ghambwerama ikowe. \p \v 23 Mbaŋa Jisas i ru randevivama ele ŋgolo, i thuweŋgiya igo gharawiwi na wabwi laghɨye thiya raŋi karere i laghɨye, \v 24 amba i dage weŋgi iŋa, “Taulaghɨna ghemi hu rakaraŋgi. Wevona ma i mare, mbema i ghena eŋge.” Taulaghɨko thɨ vavɨrɨ. \v 25 Ko mbaŋa thɨ variye raŋgiyaŋgiya gharɨgharɨko eto, Jisas i ru wevoko ele ghamba ghena, i yalawe e nɨmae na i thuweiru. \v 26 Totoko iyako i lalo valɨvaŋgako iyako. \s1 Amaamala thenjighewo maramaranji // i kwaghe na amala ma e ghalɨghalɨŋae \p \v 27 Jisas i iteta ghembako iyako na ma ina e loŋga mborowa, amba amaamala thenjighewo thɨ kulakula reghambawe, thɨŋa, “Deivid rumbuye, gharen i nja weime.” \p \v 28 Mbaŋa i ru e ŋgolo tɨne, amaamalama maranjima i kwaghe thɨ menawe na i vaitoŋgi, “Thare hu loŋweghathɨ valɨkaiwaŋgu ya vamoruŋga?” \p Thɨŋa, “Ŋgoreiye amalana.” \p \v 29 Amba i vɨghathɨgha maramaranji na iŋa, “Ne i yomara e ghemi ŋgoreiya lemi loŋweghathɨna.” \v 30 Kaero valɨkaiwae thɨ thuwe, Jisas i dage vavurɨgheghe weŋgi iŋa, “Ne hu ndeutuŋa weya lolo regha.” \v 31 Ko iyemaeŋge mbaŋa thɨ wa, vethɨ utuŋa Jisas utuutuniye e valɨvaŋgako iyako. \p \v 32 Vama thɨ wareri vara, gharɨgharɨ vavana kaero thɨ womenava amala regha weya Jisas. Nyao raitharɨ va inawe na i vakatha ma e ghalɨghalɨŋae. \v 33 Mbaŋa Jisas i dage weya nyaoko raitharɨ na i raŋgi, amalama kaero i utuutuva. Gharɨgharɨko wolaghɨye gharenji i yo, thɨŋa, “Ma mbaŋa regha ra thuweya bigi regha ŋgoreiya iyake Isirel e tɨne.” \p \v 34 Ko Parisi thɨŋa, “Nyao raraitharɨ lenji randeviva i giya vurɨgheghewe iya i variye raŋgiyaŋgiya nyaona raraitharɨ.” \s1 Rakakaiwo ma thɨ ghanagha \p \v 35 Jisas i vaghɨliya ghembaghemba laghɨlaghɨye na nanasiyeko wolaghɨye. I vavaghare Jiu e lenji ŋgolo kururu tɨne na i utuŋa Toto Thovuye Loi le ghamba mbaro kaiwae, na i thawariŋgiya gida na ghambwera tomethi. \v 36 Mbaŋa i thuweŋgiya wabwi laghɨye ghare i nja weŋgi kaiwae riwanji i karavovo na ma e ghanjirathalavu, ŋgoranjiya sip ma e ghanjiranjimbunjimbu. \v 37 Amba i dage weŋgiya gharaghambu, “Gharɨgharɨke thiyake ŋgoranjiya uma laghɨye kaero i tara ko rakakaiwo ma thɨ ghanagha. \v 38 Iya kaiwae hu naŋgo weya Giya, iye umako tanuwagae na i variyeŋgiya rakakaiwo na thɨ uloulo.” \c 10 \s1 Jisas ghalɨŋae gharaghambɨ theyaworo na theghewo \r (Mak 3:13-19; Luk 6:12-16) \p \v 1 Jisas i kula vathavathaŋgiya gharaghambu theyaworo na theghewo na i giya mbaro weŋgi na valɨkaiwanji thɨ variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ na thɨ thawariŋgiya gharɨgharɨ thɨ ghataŋa tomethi gida na ghambwera. \v 2 Ghalɨŋae gharaghambɨ theyaworo na theghewoko thiyako: iviva, Saimon, idae regha Pita, na ghaghae Endru; Jemes Sebedi nariye na ghaghae Jon; \v 3 Pilip na Batolomiu; Tomas na Matiu iye takis gharamban; Jemes Alipiyos nariye na Tadiyas; \v 4 Saimon iye i mena e wabwi regha idanji Jilot na Judas Isakariyot, iye Jisas ghaliliva. \s1 Jisas i variyeŋgiya theyaworo na theghewo // na thɨ kaiwo kaiwae \r (Mak 6:7-13; Luk 9:1-6) \p \v 5 Jisas i variyeŋgiya gharɨgharɨke theyaworo na theghewoke thiyake. I giya vavurɨgheghe weŋgi, iŋa, “Thava ne hu wa thiye ma Jiu gharɨgharɨniye e lenji valɨvaŋga o Sameriya gharɨgharɨniye e ghambaghambanji. \v 6 Ko, mbe hu wa eŋge weŋgiya sip raghaweghawe, thiye Isirel gharɨgharɨniye. \v 7 Hu wa vou utu weŋgi, huŋa, ‘Loi le ghamba mbaro ghe mbaŋa maiyavara.’ \v 8 Hu vamoruŋgiya ghambweghambwera, huŋa na ramaremare thɨ thuweiru, hu thawariŋgiya thɨ ghataŋa lepelo na hu variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ. Kaero hu wo ma e modamodae, ko ghemieŋge hu wogiya bwaga ma e modamodae. \v 9 Tha hu bigiya gol, silva o kopa mani e lemi vethe nasiye tɨne; \v 10 tha hu bigiya bigibigi ghanjinambo lemi loŋgaloŋgana kaiwae, tha hu liya ghamikwama ghayaboyabo yaŋgarava, o ghemi ghae, o lemi pwasike. Tha hu rerenuwaŋa bigi regha kaiwae, kaiwae rakakaiwo ghambaro iye ne thɨ njimbukiki. \p \v 11 “Mbaŋa ne hu ru e ghemba o ghemba nasiye regha, hu tamweya lolo thovuye regha e ghembana tɨne. Hu yaku weimi gheghada hu iteta ghembana iyana. \v 12 Mbaŋa ne hu ru e ŋgolo tɨne, huŋa ‘Loi i mwaewo weŋga.’ \v 13 Thoŋgo gharɨgharɨ e ŋgolona iyana thɨ warari kaiwami, lemi dage mwaewoko yakuyaku thovuye kaiwae i meghabana gheko. Ko thoŋgo ma thɨ warari kaiwami lemi dage mwaewona mbe ghemieŋge hu vaidiya ghathovuye na thiye nandere. \v 14 Thoŋgo gharɨgharɨ e ŋgoloko o e ghembako iyako ma thɨ kula vathaŋga o ma thɨ loŋweya lemi utuna, hu iteta ŋgolona o ghembana iyana na hu tagavughethu vugha e gheghemina. \v 15 Ya dage emunjoru e ghemi, mbaŋa Loi le ghatha ghambaŋa ne i giya vuyowo laghɨye weŋgiya Sodoma na Gomora ko iyemaeŋge laghɨye moli gharɨgharɨ ghembana iyana ne thɨ vaidi. \s1 Jisas ghalɨŋae gharaghambɨ ne thɨ vaidiya vuyowo \r (Mak 13:9-13; Luk 21:12-17) \p \v 16 “Ya variyeŋga ŋgoreiya sip thɨ rakaru mbugha lavalavarɨ e tɨnenji. Ghemi mbe hu thimba ŋgoreiya mwata na mbe ghamithanavu i ghenenja ŋgoreiya bunebune. \v 17 Hu njimbukikiŋga ghamimberegha, kaiwae gharɨgharɨ vavana ne thiya laweŋga na thɨ vaŋguŋga vohu kot. Ne thɨ liya thiyo i vurɨgheghe na thɨ yabɨbɨŋgawe e lenji ŋgolo kururu tɨne. \v 18 Idaŋgu kaiwae ne thɨ vaŋguŋga na thɨ vaŋguraweŋga rambarombaro na kiŋ e maranji na hu utuŋa Toto Thovuye weŋgi na tembe ŋgoreiyeva thiye ma Jiu gharɨgharɨniye weŋgi. \v 19 Mbaŋa ne thɨ vaŋguŋga kot kaiwae, thava hu rerenuwaŋa ŋgoroŋga ne vohu utu na huŋa o ŋgoroŋga ne vohuŋa. Kaiwae ne e mbaŋako iyako the utu nuwamiya ne hu utuŋa Loi ne i woveŋga. \v 20 Kaiwae utuŋgina iya ne hu utuŋaŋgina ma ghamimberegha lemi utu, Ramami e buruburu ghamberegha Une ina e ghemi iya ne i utuna. \p \v 21 “Amaamala vavana ne thɨ vaŋgugiya oghaghanji weŋgiya rambarombaro na thɨ gaboŋgi, na gamagai oramanji ne thɨ vakatha ŋgoreiye weŋgiya lenji ŋgaŋga. Gamagai vavana ne thɨ ndeghereiye wanaŋgiya otatanji na oramanji na thɨ vaŋgugiya weŋgiya rambarombaro na thɨ gaboŋgi. \v 22 Idaŋgu kaiwae gharɨgharɨke wolaghɨye ne thɨ botewoyathuŋga, ko thela thoŋgo i vurɨgheghe na i ghataŋaghathɨ ne le ghambako Loi i vamora yawaliye. \v 23 Mbaŋa ne thɨ vakatha vuyowo weŋga e ghemba regha, hu vo na ma hu wava e ghemba regha. Ya dage emunjoru e ghemi, amba mane hu vakathavao ghamikaiwo Isirel e ghembaghembaniyeko wolaghɨye kaero Lolo Nariye i mena. \v 24 Ma ravavaona regha ne i kivwala le ravavaghare; ma rakakaiwo ne i kivwala ghagiyako. \v 25 I thovuye eŋge ravavaona i tabo na ŋgoreiya le ravavaghare na rakakaiwo ŋgoreiya ghagiya. Ŋgolo tanuwagae ghino, thoŋgo thɨ uno idaŋgu Bilɨsabul\f + \fr 10:25 \ft Idae regha Seitan.\f* ghemi lo ŋgoloko gharɨgharɨniye ghemi, ne thɨ rena ida raraitharɨ moli na ghemi idaidami. \s1 Tha ra mararuŋgiya gharɨgharɨ ra mararu eŋge Loi \p \v 26 “Tha hu mararuŋgiya gharɨgharɨ, kaiwae budakaiya i rothuwele tene Loi i woraŋgiya e manjamanjala, na budakaiya e ghayaboyabo tene i tatethewo. \v 27 Budakai ya utuŋa weŋga e momouwo, hu utuŋa e manjamanjala; budakai ya vaŋaewiŋa weŋga hu utuŋa na ghalɨŋami laghɨye. \v 28 Tha hu mararuŋgiya gharɨgharɨ, mbene thɨ tagavamareŋge lolo riwae, ko ma valɨkaiwanji thɨ tagavamare lolo une. Hu mararu eŋge Loi, iye valɨkaiwae i vakowana lolo riwae na une Gehena. \v 29 Toeya gethɨra valɨkaiwae thɨ vamodo ma nanasiye manyiwo, ŋgoreiye? Ko iyemaeŋge mane manda i dobu e thelau vwatae na Ramanda ma i ghareghare. \v 30 Na ghemi mbe ŋgoreiyeva, umbalimina ndamwandamwae wolaghɨye kaero i vaonavao. \v 31 Iya kaiwae tha hu mararu. Ghemi hu laghɨye kivwalaŋgiya make nanasiye wolaghɨye. \p \v 32 “Thela thoŋgo i woraŋgiya gharɨgharɨ e maranji na iŋa iye woraghambu, ghino tembe ŋgoreiyeva, ne ya vakatha ŋgoreiye weya Bwebwe e buruburu. \v 33 Ko thela thoŋgo iŋa ma i ghareghareŋgo gharɨgharɨ e maranji, ghino tembe ŋgoreiyeva, ne yaŋa ma ya ghareghare Bwebwe e buruburu e marae. \s1 Jisas ma i womena vanevane // ko i womena gaithɨ ghaghalithɨ \r (Luk 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 “Thava lemi renuwaŋa huŋava ya mena e yambaneke na ya womena vanevane. Nandere. Ma ya womena vanevane, ko iyemaeŋge ya mena na mbala gaithɨ i yomara. \v 35 Ya mena na ya vakatha wabwi, ghɨmoru i ndeghereiyewana ramae, wevo i ndeghereiyewana tɨnae, na ghɨmoruko levo i ndeghereiyewana yawanyiye. \v 36 Ghɨmoru ghathɨghɨyaŋgi laghɨye moli, iye mbe le bodabodaŋgi.\x - \xo 10:36 \xt Mai 7:6\x* \v 37 Thela i mwaewo laghɨye weŋgiya tɨnae na ramae na ma i mwaewo laghɨye weŋgo iye ma valɨkaiwae i tabo na woraghambu. Thela i mwaewo laghɨye weya nariye, ghɨmoru o wevo, na ma i mwaewo laghɨye weŋgo iye ma valɨkaiwae i tabo na woraghambu. \v 38 Thoŋgo thela ma i wo ghamberegha ghakros na i ghambuŋgo, iye ma valɨkaiwae i tabo na woraghambu. \v 39 Thela thoŋgo nuwaiya i vamora yawaliye, ne i thɨvai. Thela thoŋgo i vatomweya yawaliye ghino kaiwaŋgu, ne i vaidiya yawalɨ memeghabananiye. \s1 Modamodanji \p \v 40 “Thela i kula vathaŋga, ŋgoreiya i kulavathaŋgo, na thela i kulavathaŋgo ŋgoreiya i kulavatha thela va i variyeŋgo. \v 41 Thela i kulavatha Loi ghalɨŋae gharautu, kaiwae iye Loi ghalɨŋae gharautu, ne i vaidiya modae ŋgoreiya Loi ghalɨŋae gharautu modae; na thela i kulavatha lolo ghathanavu thovuye kaiwae loloko iyako iye lolo thovuye, ne i vaidiya modae ŋgoreiya lolo ghathanavu thovuye modae. \v 42 Thela i thɨnɨgiya mbwa weya nanasiyeŋgike thiyake regha na i mun kaiwae iye woraghambu, ya dage emunjoru e ghemi, ne e modamodae.” \c 11 \s1 Jisas na Jon Rabapɨtaiso \r (Luk 7:18-35) \p \v 1 Mbaŋa Jisas i giya vavurɨgheghe weŋgiya gharaghambu theyaworo na theghewo na e ghereiye, i iteta ghembako iyako na i wa Jiu e ghambaghambanji vavana ve vavaghare weŋgiya gharɨgharɨ gheko. \p \v 2 Jon Rabapɨtaiso i loŋweya Krais le vakatha utuniye e thiyo tɨne, i variyeŋgiya gharaghambu \v 3 weya Jisas na thɨ vaito, thɨŋa, “Ghen mbema iya Jon va i utuŋa iŋa tene i mena o wo roroghaghaweva lolo regha?” \p \v 4 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Hu njogha na vohu utugiya weya Jon, budakaiya kaero hu thuwe na hu loŋwe: \v 5 maramaranji i kwaghe kaero thɨ thuwe, kuvokuvo kaero thɨ loŋga, thavala thɨ ghataŋa lepelo kaero riwanji i thovuye, yanawanji i kule thɨ loŋwe, ramaremare thɨ thuweiru na mbinyembinyeŋgu thɨ loŋweya Toto Thovuye iya thɨ vavaghare weŋgi. \v 6 Na tembe hu utugiyaweva iyake: Loi ghare weya lolo iya ma i roiteta ghino kaiwaŋgu.” \p \v 7 Mbaŋa Jon gharaghambu thɨ rakarakanjogha, Jisas i utu weŋgiya wabwiko Jon kaiwae. Iŋa, “Mbaŋa va hu wa weya Jon e njamnjam, va nuwamiya hu thuweya budakai? Va hu wa gheko na vambema nuwamiya eŋge hu thuweya ndewendeweko i uvathawo wuŋgiwuŋgiko? \v 8 Thoŋgo nandere, va hu wa eŋge na vohu thuweya budakai? Amala regha i njimbo kwama ghayamoyamo i thovuye? Nandere, thavala thɨ njimbo kwama thovuye thɨ yaku kiŋ e lenji ŋgolo. \v 9 Ko va vohu thuwe eŋge budakai? Loi ghalɨŋae gharautu? Ŋgoreiye, ya dage e ghemi, va vohu thuweya lolo regha iye Loi ghalɨŋae gharautu na ma e vwatanjiwova. \v 10 Amalaghɨniye kaiwae iyava ghalɨŋae gharautu regha i rorina, iya iŋake Loi iŋa, ‘Ne ya variya ghalɨŋaŋgu gharautu e ghamwan, iye i vivatharaweya kamwathɨ ghen kaiwan.’”\x - \xo 11:10 \xt Mal 3:1\x* \p \v 11 “Ya dage emunjoru e ghemi, iya vara taulaghɨyake thɨ yomara e yambaneke mamba regha i laghɨye kivwala Jon Rabapɨtaiso. Ko thela idae nasiye moli Loi ele ghamba mbaro tɨne, iye i laghɨye kivwala Jon. \v 12 I ri e mbaŋaniye Jon va i utuŋa Loi ghalɨŋae na gheghada mbaŋake noroke, gharɨgharɨ raraitharɨ thɨ munjeva thɨ vakaiwoŋa lenji vurɨgheghe na thɨ mando na thɨ wo Loi le ghamba mbaro. \v 13 Mosese le Mbaro na Loi ghalɨŋae gharautu va thɨ utuŋa Loi le ghamba mbaro utuniye i mena gheghada Jon ghambaŋa. \v 14 Thoŋgo nuwamiya hu loŋweghathɨgha iyake, mbema Jon utuniye iyava gharautu regha iŋa Ilaija ne i njoghama. \v 15 Thoŋgo e yanayanawami hu vandeŋe wagiyawe ghalɨŋaŋguke.” \p \v 16 “Ŋgoroŋga ne yaŋa thake noroke kaiwanji? Ya dage e ghemi, thiye ŋgoranjiya gamagai thiya yaku e ghamba maket, thɨ kulakula weŋgiya ghanjiune, thɨŋa, \p \v 17 “‘Wo wiya ghe ghaigo, ko ma hu thari. Wo wothuŋa nuwatharɨ wothuniye ko iyemaeŋge ma hu randa.’” \p \v 18 “Gharɨgharɨ thake noroke ŋgoranjiya gamagaiko thiyako tavwa ghɨthaŋgi kaiwae mbaŋa Jon va i mena, mbaŋa vavana i mbeya ghanɨŋga naŋgo kaiwae na mava i muna waen na gharɨgharɨ thɨŋa, ‘Nyao raitharɨ inawe.’ \v 19 Ko mbaŋa Lolo Nariye i mena, i ghanɨŋga na i munumu, na gharɨgharɨ thɨŋa, ‘Loloke iyake ŋgaŋganirɨ na waen gharamun; iye takis gharamban na thiye ma Jiu ghanjiu.’ Ko thimba i mena weya Loi ne ra thuweya gharɨgharɨ lenji vakatha i woraŋgiya na ra wovaemuemunjoruŋa.” \s1 Ghembaghemba ma thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roitete \r (Luk 10:13-15) \p \v 20 Jisas va i wovatharɨtharɨŋaŋgiya gharɨgharɨ e ghembaghembako iyava i vakatha vara vakathako i ghanagha weŋgi, kaiwae gharɨgharɨ mava thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roitete. \v 21 “Aleu! Korasin, nevole hu thovuyaona! Aleu! Betɨsaida, nevole hu thovuyaona! Thoŋgo vakathaŋgike ghamba rotaele iyava ya vakathaŋgina weŋga ya vakathaeŋge Taiya na Saidon weŋgi, mbala vambe teuye, thɨ njimbo kwama thɨ vakatha thetheghan vulivuliye na thɨ vavughe riwanji e vugha na i woraŋgiya kaero thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi na Loi i numotenɨŋgi. \v 22 Ko ya dage e ghemi, mbaŋa Loi ne ghambaŋa ghatha Taiya na Saidon ne thɨ vaidiya vuyowo seiwo ko ghemi ne hu vaidiya vuyowo laghɨye moli. \v 23 Na ghen Kapenaom, thava hu renuwaŋa Loi ne i yavwatata wanaŋga e buruburu. Loi ne i wokiyathuŋga vohu nja Hedesi. Thoŋgo vakathaŋgike ghamba rotaele iyava ya vakathaŋgina weŋga va thɨ vakatha Sodoma, mbala mbe inawe e mbaŋake noroke. \v 24 Ya dage e ghemi, mbaŋa ele ghambako, Loi ne i lithɨ e ghemi vuyowo laghɨye moli, ko va i lithɨ weŋgiya Sodoma ma vuyowo laghɨye moli.” \s1 Jisas iye ghamba towo thovuye \r (Luk 10:21-22) \p \v 25 E mbaŋako iyako Jisas iŋa, “Ya taraweŋaŋge, Bwebwe, Giya ghen e buruburu na e yambaneke, kaiwae u wothuwela bigibigike thiyake weŋgiya rathimbathimba na thavala lenji ghareghare i laghɨye na kaero u woraŋgiya weŋgiya thavala amba lenji renuwaŋa ŋgoreiya gamagai. \v 26 Ŋgoreiye Bwebwe, kaiwae len renuwaŋana va ŋgoreiyako iya u vakathako.” \p \v 27 “Bwebwe vama i giyavao weŋgo ghareghareke wolaghɨye. Ma lolo regha i ghareghare Nariye, mbe Bwebwe eŋge, na ma lolo regha i ghareghare Bwebwe, mbe Nariyeke eŋge ghino, na thavala ya tuthiŋgi na ya woraŋgiya weŋgi.” \p \v 28 “Ghemi hu mena weŋgo thavala riwami i bane na ghamibigi i vuyowo, na ya vatowoŋaŋga. \v 29 Bigike iya ya woveŋgake, hu wo! Na hu varevareŋgo! Kaiwae ghino wothanavu i ghenenja na i udauda na hu vaidiya towowe. \v 30 Bigike iya ya woveŋgake i maya na doweke iya ne ya giyake e ghemi ma e vuyovuyowae.” \c 12 \s1 Jisas iye Sabat ghagiya \r (Mak 2:23-28; Luk 6:1-5) \p \v 1 E mbaŋako iyako, Sabat regha Jisas i ghathara wit e ghauma. Bada i gharɨŋgiya gharaghambu, amba thɨ vugha wit uneune na thɨ ghan. \v 2 Mbaŋa Parisi thɨ thuweŋgi amba thɨ dage weya Jisas, thɨŋa, “Wo u thuwe, ghanɨraghambu ma thɨ ghambugha Sabat ghambaro.” \p \v 3 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ko ma hu ndevaona mun Deivid utuutuniye, mbaŋa va weiyaŋgiya ghaune na bada i gharɨŋgi? \v 4 Va ve ru Loi ele ŋgolo tɨne na ravowovowo i giya bred bobomawe, i raŋgi na thɨ ghan weiyaŋgiya ghauneko. Bredɨko iyako va thɨ ghan othembe mbaro i dageten weŋgi, mbe ravowovowo eŋge kaiwanji. \v 5 O ma hu vaona Mosese le Mbaro, iya iŋake Sabat regha na regha ravowovowo thɨ kaiwo e Ŋgolo Boboma tɨne? Iyako kaero thɨ raka Sabat ghambaro iyemaeŋge ma thɨ vakatha tharɨ. \v 6 Ya dage e ghemi, bigi regha ina gheke, iye i kivwala Ŋgolo Boboma. \v 7 Ma hu ghareghare utuutuke thiyake ghanjirumwaru, iya iŋake, ‘Ghino nuwaŋguiya gharenja thanavuniye, ma nuwaŋguiya vowo.’\x - \xo 12:7 \xt Hos 6:6\x* Thoŋgo hu ghareghare wagiyawe utuutuke thiyake ghanjirumwaru mbala ma hu wovatharɨtharɨŋaŋgiya gharɨgharɨke thiya ma thɨ vakatha tharɨke. \v 8 Kaiwae Lolo Nariye iye Sabat ghagiya.” \s1 Jisas i thawariya amala nɨmae i kuvokuvo \r (Mak 3:1-6; Luk 6:6-11) \p \v 9 Jisas i iteta iyako na ve ru e lenji ŋgolo kururu tɨne, \v 10 na gheko, amala regha inawe, nɨmae i kuvokuvo. Gharɨgharɨ vavana va inanji gheko, nuwanjiya thɨ wonjoweya Jisas le vakatha vatharɨ kaiwae. Thɨ vaito, thɨŋa, “Ŋgoroŋga, la mbaro i vatomwe na i thovuye eŋge ra vamora lolo Sabat e tɨne o nandere?” \p \v 11 I dage weŋgi, iŋa “Thoŋgo ghemi regha le sip regha i dobu e goga Sabat e tɨne, ma i thovuyewe ne i yalawe na i wovoreŋa? \v 12 Emunjoru sip bigi laghɨye, ko iyemaeŋge lolo iye bigi laghɨye moli. Iya kaiwae la Mbaro i vatomweŋge weinda ra vakatha vakatha thovuye Sabat e tɨne.” \p \v 13 Amba i dage weya amalama, iŋa “U livamomoya nɨmanɨna.” I livamomoya nɨmaeko na kaero i thovuyeva ŋgoreiya reghako. \v 14 Parisi thɨ rakaraŋgi na vethɨ rerenuwaŋa ŋgoroŋga ne thɨŋa na thɨ unɨghɨ. \s1 Jisas iye Loi le rakakaiwo \p \v 15 Jisas vama i ghareghare lenji renuwaŋako, i iteta ghembako iyako na gharɨgharɨ lemoyo thɨ ghambu. Ghambweghambwerako wolaghɨye va inanji e wabwiko tɨne, i thawarivaoŋgi, \v 16 i dage vurɨgheghe weŋgi na thava thɨ utuŋa utuniye thela amalaghɨniye. \v 17 Va i vakatha ŋgoreiyako na i vaemunjoruŋa ŋgoroŋga Loi va iŋa weya ghalɨŋae gharautu, Aiseya. \v 18 Iŋa: \q1 “Lo rakakaiwo iyake. Iye va ya tuthi. Ya gharethovu na ya warari laghɨye kaiwae. \q1 Ne ya wogiya uneŋgukewe, na iye ne i utuŋa lo renuwaŋa thovuye weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye. \q1 \v 19 Mane i wogaithɨ weiyaŋgiya gharɨgharɨ na mane i kulakula. Mane i utu na ghalɨŋae laghɨlaghɨye. \q1 \v 20 Mane i yanji wanaŋgiya thavala thɨ njavovo, na thavala riwanji ma ele vurɨgheghe mane i vakowanaŋgi. \q1 Ne i kaiwo gheghada Loi le ghamba mbaro thovuye i kivwalaŋgiya bigibigike wolaghɨye. \q1 \v 21 Amalaghɨniye e idae gharɨgharɨke wolaghɨye lenji vareminje ne inawe.”\x - \xo 12:21 \xt Ais 42:1-4\x* \s1 Gharɨgharɨ thɨŋa Jisas iye nyao raraitharɨ ghanjigiya \r (Mak 3:20-30; Luk 11:14-23) \p \v 22 Gharɨgharɨ vavana thɨ womena amala regha maramara thɨ kwaghe na ma e ghalɨghalɨŋae, kaiwae nyao raitharɨ va inawe. Jisas i thawari ambama ghalɨŋae i mavu na kaero i thuweva. \v 23 Gharɨgharɨko wolaghɨye gharenji i yo na thɨŋa, “Mbwata iye Deivid Rumbuye, ae?” \p \v 24 Ko mbaŋa Parisi thɨ loŋweya iyako, thɨŋa, “I variyeraŋgiya nyao raraitharɨ kaiwae nyao raraitharɨ ghanjigiya Bilɨsabul i giya vurɨgheghewe na i vakatha ŋgoreiye.” \p \v 25 Jisas i ghareghare lenji renuwaŋako na i dage weŋgi, iŋa “Ghamba mbaro regha thoŋgo thɨ vakatha wabwi na wabwi na thɨ vegaithɨ weŋgi, ghamba mbaroko iyako mane i wo mbaŋa molao. Na ghemba regha o ŋgolo regha, thoŋgo thɨ vakatha wabwi na wabwi na thɨ vegaithɨ weŋgi ne thɨ dobu moli. \v 26 Thoŋgo Seitan i variyeraŋgiya le nyao raitharɨ na i vakatha wabwi ele ghamba mbaro tɨne amba thɨ vegaithɨ weŋgi, le ghamba mbaroko ne i ko moli. \v 27 Ghemi huŋa ya variyeraŋgiya nyao raraitharɨ kaiwae Seitan i giya vurɨgheghe e ghino, na thela i giya vurɨgheghe weŋgiya ghamiraghambu na thɨ variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ? Ghamiraghambu lenji vakatha i woraŋgiya lemi kwanɨna. \v 28 Ko thoŋgo Loi Une le vurɨgheghe e tɨne na ya variyeraŋgiya nyao raraitharɨ, iyake i vaemunjoruŋa Loi le ghamba mbaro kaero i mena weŋga.” \p \v 29 “Ma valɨkaiwae lolo regha i ru amala vurɨgheghe regha ele ŋgolo na i kaiva le bigibigi thoŋgo iviva ma i yalawekai na i ŋgarɨghathɨ e thiyo, amba muyai i kaiva le bigibigiko e ŋgoloko tɨne.” \p \v 30 “Thela ma weiŋgu iye wothɨghɨya, na thela ma weiŋgu wo mbanvathavatha gharɨgharɨ iye i vagevagegeyathu. \v 31 Iya kaiwae ya dage e ghemi, thela i vakatha tharɨ na i utuvatharɨ weya Loi, ne i numoten, ko thela thoŋgo i utuvatharɨ weya Nyao Boboma, Loi mane i numotena le tharɨko iyako. \v 32 Thela thoŋgo i utuvatharɨ weya Lolo Nariye, Loi ne i numoten, ko thela thoŋgo i utuvatharɨ weya Nyao Boboma, Loi mane i numoten e mbaŋake iyake o mbaŋa i menamenako.” \p \v 33 “Thoŋgo umbwa thovuye, une tembe thovuyeva. Thoŋgo umbwa raitharɨ, une tembe raitharɨva. Umbwa, uneko i woraŋgi, umbwa thovuye o raitharɨ. \v 34 Ghemi ŋgoramiya mwata! Ma valɨkaiwami hu utuŋa utu thovuye kaiwae gharɨgharɨ raraithara ghemi! Kaiwae budakaiya i riyevanjara gharendake, iya ve raŋgi e ghaendake. \v 35 Lolo thovuye i woraŋgiya bigi thovuye kaiwae thovuyeko iyako i mena e ghare. Lolo raitharɨ i woraŋgiya bigi raitharɨ kaiwae tharɨko iyako i mena e ghare.” \p \v 36 “Ya dage e ghemi, mbaŋa Loi ne ghambaŋa i ghathaŋgiya gharɨgharɨ, lolo regha na regha ne ve kot weya Loi utuko raraitharɨ wolaghɨye iya i utuŋaŋgiko kaiwanji. \v 37 Thoŋgo e ghalɨŋamina lemi utu i thovuye Loi ne i wovathovuthovuyeŋaŋga. Thoŋgo e ghalɨŋamina lemi utu raraitharɨ Loi ne i wovatharɨtharɨŋaŋga.” \s1 Randeviva nuwanjiya thɨ thuweya // vakatha ghamba rotaele regha \r (Mak 8:11-12; Luk 11:29-32) \p \v 38 Amba Parisi na Mbaro gharavavaghare vavana thɨ dage weya Jisas, thɨŋa “Ravavaghare, nuwameiya u vakatha vakatha ghamba rotaele regha na wo thuwe mbala wo ghareghare u mena weya Loi.” \p \v 39 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Tha raraithara ghemi na hu roiteta Loi ghathanavu. Nuwamiya ya vakatha nono ghamba rotaele. Ko mane ya vakatha nono regha kaiwami. Nono ghamba rotaele mbe reghaeŋge Loi ne i giya weŋga, iyava i vakatha weya ghalɨŋae gharautu, Jona. \v 40 Kaiwae Jona va ina borogi e ŋgamoiye mbaŋa thegheto na gougou thegheto, tembene ŋgoreiyeva Lolo Nariye, mbaŋa thegheto na gougou thegheto ne ve yaku e thelau tɨne. \v 41 Mbaŋa Loi ghambaŋa i ghathaŋgiya gharɨgharɨ, Ninive gharɨgharɨniye ne thɨ rakayondo thɨ wovatharɨtharɨŋaŋgiya thake iyake, kaiwae va thɨ loŋwe Jona le vavaghare, thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roitete, na mbaŋake lolo regha ina gheke iye i laghɨye kivwala Jona. \v 42 Mbaŋa Loi ne ghambaŋa i ghathaŋgiya gharɨgharɨ, kwin i mena e yaghalako ne i yondo na i wovatharɨtharɨŋaŋga, kaiwae i ri e ghemba bwagabwaga moli na i mena i vandeŋe Solomon le thimba. Na mbaŋake lolo regha ina gheke i laghɨye kivwala Solomon na thake iyake ma thɨ goruwe.” \s1 Nyao raitharɨ le njogha \r (Luk 11:24-26) \p \v 43 “Mbaŋa nyao raitharɨ i raŋgi weya lolo regha, i wa ve loŋgatakwa njamnjamɨko tɨne ma mbwaniye, i tamweya le ghamba towo, ko iyemaeŋge ma i vaidiya regha. \v 44 Amba iŋa, ‘Wo ya njogha ŋgora lo ghamba yakuma ma rimawe.’ Mbaŋa i njogha, i thuweya le ghamba yakuko kaero thɨ wanji wagiyawe na bigibigiko wolaghɨye e tɨneko thɨ vakatha wagiyawe, ko iyemaeŋge kokowae. \v 45 Amba i wa na ve vaŋguŋgiva nyao thenjighepirɨ, thɨ tharɨ moli, thɨ kivwala amalaghɨniye. Thɨ ru na thɨ yaku gheko. Loloko iyako le yakuyaku va i viva i tharɨ, ko e mbaŋako iyako i tharɨ laghɨye moli. Iyake ne ŋgoreiye weŋga, ghemi thake raraitharɨ iyake.” \s1 Jisas le bodabodaŋgiya thavala \r (Mak 3:31-35; Luk 8:19-21) \p \v 46 Jisas vamba i utuutu weŋgiya wabwi, tɨnae na oghaghae ma inanji eto thɨ ndeghathɨ, thɨ tamwetamwewe kaiwae nuwanjiya thɨ utuwe. \v 47 Amba lolo regha i dagewe iŋa, “Amalana, tɨna na oghagha iya thɨ ndeghathɨ etoke, nuwanjiya thɨ utu e ghen.” \p \v 48 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ko nava thela na oghaghaŋguŋgiya thavala?” \v 49 I liya nɨmae na i thɨvatomweŋgiya gharaghambu, na iŋa, “Wo hu thuwe! Thiyake, nava na oghaghaŋgu. \v 50 Thela thoŋgo i vakatha Bwebwe e buruburu le renuwaŋa iye ghaghaŋgu, louŋgu na tɨnaŋgu.” \c 13 \s1 Jisas i goghaimba weiwo gharayathu kaiwae \r (Mak 4:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Mbaŋako iyako e tɨne, Jisas i raŋgi e ŋgoloko tɨne, i wa e njighɨko ghadidiye na ve yakuwe. \v 2 Wabwi laghɨye moli thɨ rakavathavatha na thɨ rovaghɨliya, iya kaiwae i tha e waŋga regha na i yakuwe, ko gharɨgharɨko va thiya ndeghathɨ e njighɨko ghadidiye. \p \v 3 Mbe i goghaimbaeŋge na i utuŋa bigibigi i ghanagha weŋgi. Iŋa, “Mbaŋa regha amala regha i wa ele uma na ve yathu weiwo. \v 4 Mbaŋa i yathu vavana thɨ unja e kamwathɨ mara, ma thɨ mena thɨ ghanɨŋgi. \v 5 Vavana vethɨ unja e thelau ele varɨvarɨ ko ghanjithelauko mava i poku. Va thɨ maya e mbuthu, kaiwae ghanjithelauko mava i poku. \v 6 Ko mbaŋa varae i yovoro na i mbɨle, dayaghawae kaiwae i ŋambuŋgi na i mareyawowo kaiwae wathelilinji ma vamba ina bwagabwaga. \v 7 Weiwo vavana vethɨ unja ŋgora nana raraitharɨ kaero inanjiwe, nanako thiyako lenji mbuthu i maya na thɨ vwariŋgiya witɨma. \v 8 Mbombouye vavana va vethɨ unja e thelau thovuye na thɨ rau. Tomethi uneunenji, vavana uneunenji voghɨthaŋarɨ (100), vavana voghɨyewona (60) na vavana voghɨyeto (30). \v 9 Thoŋgo e yanayanawami hu vandeŋe wagiyawe ghalɨŋaŋguke.”\fig Weiwo gharayathu|alt="The seed sower" src="Lk8.4.tif" size="col" copy="UBS (GNR)" ref="13:1-9" \fig* \s1 Ŋgoroŋga goghaimba ghanjirumwaru \r (Mak 4:10-12; Luk 8:9-10) \p \v 10 Gharaghambu thɨ menawe na thɨ vaito, thɨŋa “Buda kaiwae mbe u goghaimbaeŋge mbaŋa u utu weŋgiya gharɨgharɨ?” \p \v 11 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Loi le ghamba mbaro gharerenuwaŋa va i rothuwele kaero i woraŋgiya weŋga, ko ma vamba i woraŋgiya weŋgi. \v 12 Thela ele ghareghare Loi ne i vatabowe na Loi ghaghareghare i laghɨye moliwe; ko thela ma Loi ghaghareghare inawe, othembe seiwo moli ele ghareghare, Loi ne i woraŋgivaowe. \v 13 Lo rɨghe iya ya utu na mbe ya goghaimbake eŋge weŋgi, kaiwae thɨ ghaghayawo, ko iyemaeŋge ma thɨ ghewovaidi, na thɨ vandeŋe, ko iyemaeŋge ma thɨ loŋwe wagiyawe na thɨ ghareghare. \v 14 Thiyeke weŋgi, Aiseya, Loi ghalɨŋae gharautu ghalɨŋae i tabo na emunjoru, iya iŋake, \q1 Mbe hu vandevandeŋa, ko iyemaeŋge ma hu ghareghare, mbe hu ghaghayawo, ko iyemaeŋge ma hu ghewovaidi. \q1 \v 15 Kaiwae gharɨgharɨke thiyake gharenji i vurɨgheghe, thɨ vowiya yanawanji, na thɨ kɨkɨmare kaiwae thɨ botewo ghathuwathuwa. \q1 Thɨ vakatha ŋgoreiye mbala ma thɨ thuwe e maranji, ma thɨ loŋwe e yanawanji o thɨ ghareghare e gharenji, na thɨ numonjogha e ghino na ya thawariŋgi.”\x - \xo 13:15 \xt Ais 6:9-10\x* \p \v 16 “Ko ghemi, i thovuye moli kaiwae marami i manjamanjala na yanawami i bowotu. \v 17 Ya dage emunjoru e ghemi, Loi ghalɨŋae gharautuŋgi na gharɨgharɨ thɨ ghambugha Loi ghathanavu va nuwanjiya moli thɨ thuwe budakaiya kaero hu thuwe na thɨ loŋwe budakaiya kaero hu loŋwe, ko mava valɨkaiwanji.” \s1 Jisas i vamanjamanjalaŋa rayathu weiwo ghagoghaimba \r (Mak 4:13-20; Luk 8:11-15) \p \v 18 “Wo hu vandeŋe ya vamanjamanjalaŋa rayathu weiwo ghagoghaimba na hu loŋwe. \v 19 Mbaŋa lolo regha i loŋweya Loi le ghamba mbaro utuniye na ma i ghareghare gharumwaru, Seitan ne i mena na i mbana budakai va thɨ kabu e ghareko. Weiwoke iyake iyava vethɨ unja e kamwathɨma mara. \v 20 Weiwoma iyava vethɨ unja e thelauma ele varɨvarɨma, thiyake ŋgoreiya gharɨgharɨ thɨ loŋweya utu thovuye na e mbaŋako iyako thɨ wo utuko iyako weiye lenji warari, \v 21 ko iyemaeŋge ma thɨ rerenuwaŋa kaiwae na mbe mbaŋa ubotu eŋge i yaku kaiwae watheliliye ma i nja bode. Mbaŋa thɨ vaidiya vuyowo o gharɨgharɨ vavana thɨ vakathaŋgi na thɨ vaidiya vɨrɨ utuko thovuye kaiwae, e mbaŋako iyako kaero thɨ dobu. \v 22 Weiwoma iyava vethɨ unja ŋgora nanama raraitharɨ inanjiwe, thiyake ŋgoranjiya gharɨgharɨ thɨ loŋweya utu thovuye ko iyemaeŋge yambaneke renuwaŋaniye i vagaghala nuwanji na nuwanjiko i ghaŋgo weya gogomwau na nuwanjiya lemoyo, iyake kaiwae, mane thɨ mbuthu na thɨ rau. \v 23 Weiwoma iyava vethɨ unja e thelauma thovuye, thiyake ŋgoranjiya gharɨgharɨ thɨ loŋweya utu thovuye na thɨ ghareghare ŋgoroŋga gharumwaru; thɨ rau, vavana uneune voghɨthaŋarɨ (100), vavana voghɨyewona (60) na vavana voghɨyeto (30).” \s1 Goghaimba nana raitharɨ kaiwae \p \v 24 Jisas mbowo i utuŋava goghaimba regha weŋgi, iŋa, “Loi le ghamba mbaro ŋgoreiya iyake. Amala regha i yathu wit mbombouye thovuthovuye ele uma. \v 25 Gougou regha gharɨgharɨko va thiya ghena amba amalama ghathɨghɨya i mena i ru e umama tɨne na i yathu nana raitharɨ mbombouye e witɨma tɨnenji na i wa. \v 26 Mbaŋa witɨma i mbuthu na kaero i woraweya le rau rɨghe, nanama raraitharɨ kaero thɨ yomarava.” \p \v 27 “Amalama le rakakaiwo thɨ menawe na thɨŋa, ‘Amalana, va u yathu wit mbombouye thovuye e len umako tɨne, na nanako raraitharɨ aŋga thɨ mena?’” \p \v 28 “I dage weŋgi, iŋa ‘Wothɨghɨya regha nuwaiya i vakatha tharɨ e ghino iya i vakatha iyana.’ Rakakaiwoma thɨ vaito thɨŋa, ‘Thare nuwaniya ghime wo wa na vo mutuyathu?’” \p \v 29 “Iŋa, ‘Thava, kaiwae mbaŋa ne vou muta nanana raraitharɨ ne hu therɨvairɨthavwi weiye witɨna.’” \p \v 30 “Wo thɨ mbuthu na regha weiye witɨna gheghada mbaŋa witɨna ne i mweghe na ra vughɨ. Ne e mbaŋako iyako ya dage weŋgiya ravathevatheko, ‘Hu mutukaiya nanana raraitharɨ na hu yavathaŋgi, tene ra ŋambuŋgi, ko amba hu mbana witɨna na hu vathe e ghaŋgolona.’” \s1 Masɨted mbouye ghagoghaimba \r (Mak 4:30-32; Luk 13:18-19) \p \v 31 Jisas mbowo i utuŋava goghaimba regha weŋgi, iŋa, “Loi le ghamba mbaro ŋgoreiya umbwa regha idae masɨted mbouye\f + \fr 13:31 \ft Masɨtedke iyake gharɨgharɨ thɨ kabu e lenji uma na thɨ vakaiwoŋa kaiwae i giya ghaniŋga ghamɨnae thovuye, ŋgoreiye thɨ vakaiwoŋa njighɨ. Iyake ma ndiya thɨ ghawi weiye ghɨlethɨ.\f*, amala regha va i wo na i wokabu ele uma tɨne. \v 32 Mbouyeke iyake weiwoke wolaghɨye mbombounji nasiyeninji moli. Ko mbaŋa i mbuthu na laghɨye, i kivwalaŋgiya bigibigiko wolaghɨye e umako tɨne. I tabo na umbwa regha na make wolaghɨye thɨ mena thɨ vakatha unyinji e yaŋgayaŋgako.” \s1 Isɨt ghagoghaimba \r (Luk 13:20-21) \p \v 33 Jisas mbowo i utuŋava goghaimba regha weŋgi, iŋa, “Loi le ghamba mbaro ŋgoreiya isɨt. Wevo eunda i thɨn mbe nasiye eŋge na i basi weiye pwalawa, uye vwarato, isɨtɨko i kaiwo na i ruvao e pwalawako laghɨye tɨne.” \s1 Buda kaiwae Jisas i goghaimba \r (Mak 4:10-12; Luk 8:9-10) \p \v 34 Jisas i goghaimba mbaŋa me utuŋa bigibigike wolaghɨye thiyake weŋgiya gharɨgharɨ. Mava te i reŋava e kamwathɨ regha na i utuŋa bigi regha weŋgi mbe goghaimbaeŋge. \v 35 Iyake i vaemunjoruŋa ŋgoroŋga Loi ghalɨŋae gharautu va iŋa ne i yomara, iya iŋake: \q1 Ne ya utu mbene ya goghaimbaeŋge, mbe goghaimbaeŋge ne ya woraŋgiya weŋgi the bigiya i rothuwele mbaŋa va i vakatha yambaneke na ghaghada noroke.\x - \xo 13:35 \xt Sam 78:2\x* \s1 Jisas i vamanjamanjalaŋa nana raitharɨ ghagoghaimba \p \v 36 Jisas i iteteŋgiya wabwima na i ru e ŋgolo tɨne. Gharaghambu thɨ menawe na thɨŋa, “U vamanjamanjalaŋa weime nanama raraitharɨ i mbuthu e umama tɨne ghagoghaimba.” \p \v 37 I gonjogha weŋgi iŋa, “Loloko iya i yathu witɨko mbombouye thovuye iye Lolo Nariye. \v 38 Uma iye yambaneke, na weiwo thovuye thiye Loi le ghamba mbaro gharɨgharɨniye. Nana raraitharɨ thiye Seitan le gharɨgharɨŋgi, \v 39 na loloko iya nuwaiya i vakatha tharɨko, iya i kabu nanako raraitharɨ iye Seitan. Vathe ghambaŋa iye mbaŋa le ghambako, na ravathevathe thiye nyao thovuthovuye.” \p \v 40 “Kaiwae thɨ muta nana raraitharɨ na thɨ ŋambu e ndɨghe, nevole ŋgoreiya iyako mbaŋa ne ele ghambako. \v 41 Lolo Nariye ne i variyeŋgiya le nyao thovuthovuye na thɨ mutuyathuŋgiya thavala thɨ vakathaŋgiya gharɨgharɨ vavana na thɨ vakatha tharɨ na thanavu raraitharɨ gharavakathaŋgi. Taulaghɨŋgiko ne thɨ mutuyathuŋgi ele ghamba mbaro tɨne. \v 42 Ne thɨ bigiyathuruwoŋgi e ndɨghe laghɨye moli une na vethɨ randa na thɨ rɨghɨmbiye ŋiŋinji. \v 43 Amba thavala ghanjithanavu i thovuye, manjamanjalawanji ne ŋgoreiya varae manjamanjalawae Ramanji ele ghamba mbaro tɨne. Thoŋgo e yanayanawami hu vandeŋe ghalɨŋaŋguke.” \s1 Bigibigi thovuthovuye thɨ wole e uma tɨne ghagoghaimba \p \v 44 “Loi le ghamba mbaro ŋgoreiya gogomwau thovuye thɨ wole e uma tɨne na thɨ mareitete. Amala regha i vaidi na mbowo i wolenjoghava. Weiye le warari laghɨye moli gogomwauko iyako kaiwae, amba i wa na ve vakuneŋa le bigibigiko wolaghɨye, i mbana mani na i vamodo umakowe.” \s1 Ŋgile thovuye moli ghagoghaimba \p \v 45 “Loi le ghamba mbaro tembe ŋgoreiyeva iyake. Bigibigi gharakune regha i tamweŋgiya ŋgile thovuye moli. \v 46 Mbaŋa regha i vaidiya regha, i thovuye moli na modae i laghɨye moli, amba i wa, ve vakuneŋaŋgiya le bigibigiko wolaghɨye na i vamodo ŋgileko iyako.” \s1 Ghina ghagoghaimba \p \v 47 “Loi le ghamba mbaro tembe ŋgoreiyeva ghina thɨ lirawe e njighɨko tɨne, na thɨ wo borogi tomethi. \v 48 Mbaŋa i riyevanjara, thɨ momodɨvoreŋa e njighɨko ghadidiye, thiya yaku amba thɨ ghatha. Borogi thovuthovuye thɨ mbanɨŋgi e kwaekwae na raraitharɨ thɨ bigiyathu. \v 49 Nevole ŋgoreiyako mbaŋa ne ele ghambako. Nyao thovuthovuye ne thɨ rakamena na thɨ ghatha raŋgiyaŋgiya raraitharɨ thovuthovuyeko e tɨnenji, \v 50 na thɨ bigiyathuruwoŋgi e ndɨghe laghɨye moli une na vethɨ randa na thɨ rɨghɨmbiye ŋiŋinji.” \s1 Vavaghare togha na vavaghare teuye \p \v 51 Jisas i vaitoŋgi, iŋa “Thare nuwami i manjamanjala bigibigike thiyake kaiwanji?” Thɨŋa, “Ŋgoreiye.” \p \v 52 I dage weŋgi, iŋa “Iya kaiwae mbaro gharavavaghare, iya thiye kaero thɨ tabo na Loi le ghamba mbaro gharaghambuŋgi, thiye ŋgoranjiya ŋgolo tanuwagae i bigiraŋgiya bigibigi totogha na teteuye ele woluwolu tɨne na i bigirawe eto.” \s1 Nasaret gharɨgharɨniye thɨ botewo Jisas \r (Mak 6:1-6; Luk 4:16-30) \p \v 53 Mbaŋa Jisas i utuvaoŋgiya goghaimbaŋgike thiyake amba i iteta ghembako iyako. \v 54 I njogha e ghambae na i vavaghare e lenji ŋgolo kururu tɨne. Gharenji i yo le vavaghareko kaiwae na thɨŋa, “Le ghareghareko aŋga i mena? Ŋgoroŋga na valɨkaiwae i vakatha vakathaŋgike ghamba rotaele thiyake?” \v 55 “Mbema kapentama nariya iyako, ae? Tɨnaya Meri, ae? Oghaghaeŋgiya Jemes, Josep, Saimon na Judas. \v 56 Oloulouye mbe ra yaku gheke weindaŋgi, ŋgoreiye ae? Aŋga mendava i wo le ghareghareko na le vurɨghegheko?” \v 57 Iya kaiwae gharenji i gaithɨwana na thɨ botewoyathu. \p Jisas i dage weŋgi, iŋa “Gharɨgharɨ thɨ yavwatatawana Loi ghalɨŋae gharautu e ghembaghembako wolaghɨye, ko ghambae gharɨgharɨniye na le bodaboda ma thɨ yavwatatawana.” \p \v 58 Ma i vakatha vakatha ghamba rotaele lemoyo gheko kaiwae ma thɨ loŋweghathɨ. \c 14 \s1 Thɨ kitena Jon Rabapɨtaiso numwe \r (Mak 6:14-29; Luk 9:7-9) \p \v 1 E mbaŋako iyako, Herod, iye Galili gharambarombaro i loŋweya Jisas le vakatha utuutuniye. \v 2 I dage weŋgiya le rakakaiwo e raberabe iŋa, “Loloko iyako mbema emunjoru Jon Rabapɨtaiso, i thuweiru na tembe e yawayawaliyeva. Iya kaiwae valɨkaiwae i vakathaŋgiya vakatha ghamba rotaele ŋgoranjiyako.” \p \v 3-4 Kaiwae Herod va i viwe ghagha Pilip levo Herodiyas na i ghe weiye, Jon vambe i vathivalaŋa wevara, iŋa, “Ghanda Mbaro ma i vatomwe e ghen na u vaŋgwa Herodiyas!” Iyako kaiwae, Herod va iŋa na thɨ yalawe Jon, thɨ ŋgarɨ na thɨ woruwo e thiyo. \v 5 Herod va nuwaiya iŋa na Jon i mare, ko va i mararuŋgiya Jiu kaiwae va thɨŋa Jon iye Loi ghalɨŋae gharautu. \p \v 6 Mbaŋa Herod i vakatha le virɨ gharenuwaŋakiki ghanɨŋganiye, Herodiyas yawarumbuye i thari wabwiko e maranji, i vakatha Herod i warari laghɨye, \v 7 na i tholo e maranji iŋa, “Ya dagerawe e maran, the bigiya ne u naŋgo e ghino ne ya woveŋge.” \v 8 Ŋgoreiya tɨnae me le woraŋgiyawe, i dage weya Herod iŋa, “E mbaŋake iyake u woraweya Jon Rabapɨtaiso umbaliye e gaeba tɨne na u woveŋgoma.” \v 9 Kiŋɨma nuwae i tharɨ, ko kaiwae kaero me tholo na i dagerawe le valɨgiyagiyako e maranji, iŋa na thɨ vakatha ŋgoreiya wevoko le renuwaŋa. \v 10 I variyeŋgiya le rakakaiwo na vethɨ kitena Jon numwe e thiyo tɨne. \v 11 Thɨ thɨnɨmena umbaliye e gaeba na thɨ thɨnɨgiya weya wevoma na i yothɨn weya tɨnae. \v 12 Jon gharaghambu thɨ rakamena thɨ wo Jon riwae na thɨ wobeku; amba thɨ wa vethɨ utugiya utuniye weya Jisas. \s1 Jisas i vaghanɨŋgiya wabwi laghɨye paeb tausan \r (Mak 6:30-44; Luk 9:10-17; Jon 6:1-14) \p \v 13 Mbaŋa Jisas i loŋweya Jon utuutuniye, i tha e waŋga ghamberegha na i iteta ghembako iyako, i wa e valɨvaŋga ma gharɨgharɨniye. Gharɨgharɨ thɨ loŋweya toto Jisas kaero me wa, thɨ rakaiteteŋgiya ghambaghambanji, thɨ loŋga e gheghenji na thɨ rakareghambawe. \v 14 Jisas i nja e waŋgama na mbaŋa i thuweya wabwiko laghɨye, ghare i vɨrɨ laghɨye moli kaiwanji na i thawariŋgiya lenji ghambweghambweraŋgi. \p \v 15 Mbaŋa vama yeghɨyeghɨye, gharaghambu thɨ rakamenawe na thɨ dagewe, thɨŋa, “Vanatherowoke, na kaero yeghɨyeghɨye moli. U variyeŋgiya gharɨgharɨna na tembe thiye vethɨ vamodo ghanji e ghembaghemba.” \p \v 16 Jisas iŋa, “Thava thɨ raka. Ghemi hu giya ghanɨŋga weŋgi na thɨ ghan.” \p \v 17 Thɨ dagewe, thɨŋa, “Bredɨma mbe mbumbulima eŋge na borogi umboiwo ina weime.” \p \v 18 Iŋa, “Hu bigimena gheke.” \v 19 I dage weŋgiya gharɨgharɨko na thiya yaku e nanako vwatavwata, amba i mbana bredɨma mbumbulimama na borogima umboiwo, i ghɨmara voro e buruburu na i vata ago weya Loi ghanɨŋgako kaiwae. I njiviyaviya bredɨma, i giya weŋgiya gharaghambuma na thɨ giya weŋgiya gharɨgharɨma. \p \v 20 Taulaghɨko thiya ghanɨŋga na valɨkaiwanji. Amba gharaghambuko thɨ mbana ghanɨŋgama vaŋgovaŋgothiye na thɨ mbanɨvanjaraŋgiya nambonambo ŋgamwayaworo na ŋgamwaiwo. \v 21 Iya vara taulaghɨko va thiya ghanɨŋgako ghɨmoghɨmoru lenji ghanaghanagha paeb tausan na wanakau na gamagai e vwatanjiva. \s1 Jisas i loŋga e njighɨ vwatae \r (Mak 6:45; Jon 6:15-21) \p \v 22 Amba Jisas i dage weŋgiya gharaghambu na thɨ rakatha e waŋgama thɨ viva e ghamwae Galili Njighɨniye ele valɨvaŋga regha, na i variyeŋgiya gharɨgharɨ thɨ rakanjogha e ghambanji. \v 23 I variyeŋgiya gharɨgharɨ na e ghereiye ghamberegha i voro e ou ghadidiye na i naŋgowe. Vama i gou na Jisas ina gheko ghamberegha; \v 24 na e mbaŋako iyako waŋgama vama ina eto na bagodu i vauneuneŋa kaiwae thɨ womana i ghemba ndewendeweko marae. \p \v 25 Ighɨviya rakaraka Jisas i loŋga e njighɨ vwatae i mena weŋgiya gharaghambu. \v 26 Mbaŋa thɨ thuweya i loŋga e njighɨko vwatae thɨ mararu laghɨye moli. Thɨŋava, “Kaka!” na thɨ yaro weiye lenji mararu laghɨye.\fig Jisas i loŋga e njighɨ vwatae|alt="Jesus walking on the water" src="IB04126bw.tif" size="span" copy="Faadil" ref="14:22-26" \fig* \p \v 27 Jisas i dage weŋgi e mbaŋako iyako, iŋa, “Tha huya mararu! Ghino! Ghino!” \p \v 28 Amba Pita i dagewe, iŋa, “Amalana, thoŋgo emunjoru ghen, u dage na ya nja ya loŋga ghaona e ghen.” \p \v 29 Jisas i gonjoghawe, iŋa, “U mena!” Pita i ghaenja na i loŋga ghemba Jisas e njighɨko vwatae. \v 30 Ko mbaŋa i thuweya ndewendeweko le vurɨgheghe i mararu na mbalama i munja amba i goyawaru, iŋa, “Amalana! U thalavuŋgo!” \p \v 31 E mbaŋako iyako Jisas i tagavamomoya nɨmanɨmae i yalawe, i vikiki amba i dagewe, iŋa, “Len loŋweghathɨ i nasiye. Buda kaiwae mo numoghegheiwo?” \p \v 32 Vambe thenjighewoko vara thɨ vana e waŋgama na ndewendewema i mare. \v 33 Amba gharaghambuko e waŋgako thɨ kururu weya Jisas na thɨŋa, “Mbema emunjoru Loi Nariya ghen!” \s1 Jisas i thawariya ghambweghambwera Genesaret \r (Mak 6:53-56) \p \v 34 Thɨ golawa Galili Njighɨniye e ghereiye na thɨ mena thɨ goru Genesaret. \v 35 Gharɨgharɨ thɨ thuwe na thɨ ghareghare amalaghɨniye Jisas, amba thɨ variya toto e ghembaghemba e valɨvaŋgako iyako na thɨ bigimenaŋgiya ghambweghambwera. \v 36 Thɨ naŋgowe na thoŋgo i vatomwe, ghambweghambwerako ma thɨ vɨghathɨ eŋge ghakwamako mbothiye, na taulaghɨko iyava thɨ vɨghathɨko riwanji i thovuye. \c 15 \s1 Budakai i vambɨghɨyainda \r (Mak 7:1-23) \p \v 1 Parisi na mbaro gharavavaghare vavana thɨ ri Jerusalem, thɨ wa weya Jisas na thɨ vaito, thɨŋa \v 2 “Buda kaiwae ghanɨraghambuke ma thɨ ghambugha budakaiya orumburumbunda va thɨ valawe weinda? Kaiwae mbaŋa thɨ ghanɨŋga ma thɨ thavwiya nɨmanɨmanji, ŋgoreiya la kururu le woraŋgiya weinda.” \p \v 3 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Na ghemi buda kaiwae ma hu ghambugha budakaiya Loi va i dage weinda na ra vakatha ŋgoreiye, ko mbe hu ghambu eŋge mbe ghemi ghamithanavu? \v 4 Kaiwae Loi iŋa, ‘Mbe hu yavwatata wanaŋgiya rama na tɨna.’\x - \xo 15:4 \xt Raŋ 20:12; 21:17; Mba 5:16; Liv 20:9\x* Na tembe iŋava, ‘Thela i utuvatharɨ ramae na tɨnae weŋgi, thɨ tagavamare.’ \v 5 Ko iyemaeŋge ghemi lemi vavaghare ŋgoreiyake: huŋa thoŋgo lolo le bigibigi lemoyo valɨkaiwae i thalavuŋgiya tɨnae na ramae, ko mbe i thovuye eŋge thoŋgo ma i giya weŋgi na ma i yavwatata wanaŋgi. Na tembe huŋava valɨkaiwae ne i dage weŋgi na iŋa, ‘Bigibigi mendava ya bigirawe kaiwami, kaero mendava ya dagerawe Loi kaiwae, mane ya giya weŋga.’ \v 6 Hu utu ŋgoreiyako kaero hu kivwala Loi le mbaro na mbe hu goruweŋge lemi vavagharena iya i mena weŋgiya o rumburumbumina. \v 7 Taukwana ghemi! Aiseya, Loi ghalɨŋae gharautu, va i utuŋa emunjoru, ghemi utunimi: \v 8 Loi iŋa, \q1 Gharɨgharɨke thiyake e ghaenjike njimwae thɨ yavwatata wanaŋgo, ko gharenjiko i bwagabwaga moli e ghino. \q1 \v 9 Lenji kururu weŋgo ŋgoreiya bigi bwabwaga, thɨ vavaghareŋa gharɨgharɨ lenji renuwaŋa na thɨŋava Loi le mbaro.”\x - \xo 15:9 \xt Ais 29:13\x* \p \v 10 Jisas i kula vathavathaŋgiya gharɨgharɨ na i dage weŋgi, iŋa, “Hu vandeŋeŋgo na nuwamina i rumwaru. \v 11 Budakai i ru e ghaendake ma i vambɨghɨyainda, ko budakai i raŋgima e ghaendake, iyake i vambɨghɨyainda.” \p \v 12 Gharaghambu thɨ menawe na thɨŋa, “Thare u ghareghare, Parisi gharenji me gaithɨ len utuna kaiwae?” \p \v 13 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Bigibigike wolaghɨye iya Bwebwe e buruburu ma va i kabuŋgi ne thɨ mutuyathuŋgi. \v 14 Tha hu rerenuwaŋa kaiwanji! Thiye ŋgoranjiya gharɨgharɨ maranji i kwaghe na thɨ mando na thɨ viva weŋgiya ghanjiune vavana. Thoŋgo lolo regha marae i kwaghe i viva weya tembe marae i kwagheva, mbene thenjighewoko vara thɨ dobu e goga.” \p \v 15 Pita i dagewe, iŋa, “U vamanjamanjalaŋa goghaimbake iyake weime.” \p \v 16 Jisas i dage weŋgi, iŋa, “Ko woraghambuke ghemi nuwami mbe ma i manjamanjalava? \v 17 Ma hu ghareghare? Budakai i ru e ghaendake i nja e ŋgamoinda na ve raŋgi ele kamwathɨ. \v 18 Ko budakai i raŋgima e ghaendake i mena e gharenda. Iyake i vambɨghɨyainda. \v 19 Kaiwae i raŋgima e gharenda ŋgoranji: renuwaŋa raraitharɨ, gabo, yathima, dubwara, kaivɨ, utu kwanɨkwan na ra liya ghandau ghautu. \v 20 Thiyake thɨ vambɨghɨyainda, ko ma ra thavwiya nɨmanda na ra ghanɨŋga ma i vambɨghɨyainda.” \s1 Tɨnan Kenani le loŋweghathɨ \r (Mak 7:24-30) \p \v 21 Jisas i iteta ghembako iyako na i wa Taiya na Saidon e lenji valɨvaŋga. \v 22 Kenani wevoniye eunda, i yaku e valɨvaŋgako iyako, i mena weya Jisas. I kulakula, iŋa, “Amalana, Deivid Rumbuye, gharen i njaweŋgo! Nyao raitharɨ ina weya yawarumbuŋguno, i vakatha na i vɨrɨ laghɨye.” \p \v 23 Ko Jisas ma va i ndegonjogha mun. Gharaghambu thɨ mena evasiwae na thɨ naŋgo vurɨgheghewe, thɨŋa, “U variyeyathu wevoko, kaiwae i kulakula reghamba weinda.” \p \v 24 Jisas iŋa, “Loi va i variyeŋgo mbe wabwi Isirel eŋge kaiwanji. Thiye ŋgoranjiya sip ma e ghanjiranjimbunjimbu.” \p \v 25 Elako i mena i ronja e gheghe vuvuye e ghamwae na iŋa, “Amalana, u thalavuŋgo.” \p \v 26 I gonjoghawe, iŋa, “Ma valɨkaiwae ra wo gamagai ghanji na ra wokiyathu weŋgiya mbughambugha. Mbwata ma valɨkaiwae ya thalavuŋge.” \p \v 27 Elama iŋa, “Ŋgoreiye amalana. Ko iyemaeŋge mbughambugha thɨ ghana ghanɨŋga murimuriye thɨ dobu tanuwaganji ele ghamba ghanɨŋga raberabe. Iya kaiwae valɨkaiwae u thalavuŋgo.” \p \v 28 Amba Jisas iŋa, “Elana, len loŋweghathɨna i laghɨye. Kaero ŋgoreiya len renuwaŋana.” E mbaŋako iyako yawarumbuyema riwae i thovuye. \s1 Jisas i thawariŋgiya gharɨgharɨ lemoyo \p \v 29 Jisas i iteta ghembako iyako na i ŋgalai Galili Njighɨniye ghadidiye. I voro e ou vwatae na i yaku. \v 30 Wabwi laghɨye thɨ rakamenawe, thɨ bigimenaŋgiya ghambweghambwera, thiye thɨ kuvokuvo, maranji i kwaghe, ghenji na nɨmanji i tharɨ, thiye ma e ghalɨghalɨŋanji na vavanava. Thɨ bigiraweŋgi Jisas e ghamwae na i thawariŋgi. \v 31 Gharɨgharɨma gharenji i yo laghɨye kaiwae thɨ thuweya ghalɨŋanjima i tharɨ kaero thɨ utu, ghenji na nɨmanji i tharɨ riwanji i thovuye, kuvokuvo thɨ loŋga wagiyawe na maranji i kwaghe kaero thɨ thuwe. Iya kaiwae thɨ taraweŋa Isirel lenji Loi. \s1 Jisas i vaghanɨŋgiya gharɨgharɨ po tausan \r (Mak 8:1-10) \p \v 32 Jisas i kula vathaŋgiya gharaghambu, amba iŋa, “Ghareŋgu i vɨrɨ gharɨgharɨke thiyake kaiwanji, kaiwae mbaŋa mbaŋato kaero ra yaku weindaŋgi na kaero ma e ghanji. Ma nuwaŋguiya ya variyenjoghaŋgi mbe ŋgamoŋgamoinji eŋge, ne iwaeŋge ghare thavwathavwavo i nja weŋgi e kamwathɨ mborowa.” \p \v 33 Gharaghambu thɨ vaito thɨŋa, “Vanatherowoke; aŋgane ra vaidiya ghanɨŋga i ghanagha na ra vaghanɨŋgiya wabwike laghɨye?” \p \v 34 Jisas i vaitoŋgi, iŋa, “Bred mbumbuviye na weŋga?” Thɨŋa, “Mbumbupirɨ na borogi nanasiye umboviye.” \p \v 35 I dage weŋgiya wabwima na thiya yaku e thelauko vwatae, \v 36 amba i mbana bredɨma mbumbupirɨma na borogima, i vata ago weya Loi, i njiviyaviya na i giya weŋgiya gharaghambuma na thiye thɨ giya weŋgiya wabwima. \v 37 Taulaghɨko thiya ghanɨŋga na valɨkaiwanji. Amba gharaghambuko thɨ mbanɨŋgiya methɨ ghanɨvareŋgima na thɨ mban vanjaraŋgiya nambonambo ŋgamwapirɨ. \v 38 E ghanɨŋgako iyako tɨne ghɨmoghɨmoru lenji ghanaghanagha po tausan, ko wanakau na gamagai ma va thɨ vaonaŋgi. \v 39 Amba Jisas i variyeŋgi na thɨ raka. Amalaghɨniye i tha e waŋga na i wa Magadan ele valɨvaŋga. \c 16 \s1 Parisi nuwanjiya Jisas le vakatha \r (Mak 8:11-13; Luk 12:54-56) \p \v 1 Parisi na Sadusi vavana thɨ mena weya Jisas na nuwanjiya thɨ mando. Amba thɨ dagewe thɨŋa, “Wo u vakatha vakatha ghamba rotaele regha na mbala i vaemunjoruŋa emunjoru Loi le vurɨgheghe ina e ghen.” \p \v 2 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Mbaŋa varaeko ve ronja, kaero huŋa, ‘Evole mara thovuye kaiwae buruburuko i soro,’ \v 3 na mbaŋambaŋa moli huŋa, ‘Noroke i uye kaiwae buruburuko i soro na i bwedi.’ Valɨkaiwae mbema hu thuweŋge buruburuko ghayamoyamo kaero hu ghareghare budakai ne i yomara, ko iyemaeŋge ma valɨkaiwami hu vamanjamanjalaŋa budakai thɨ yoyomara e mbaŋake iyake. \v 4 Ghemi thake iyake raraitharɨ ghemi, na hu roiteta Loi ghathanavu. Nuwamiya ya vakatha nono ghamba rotaele kaiwami. Ko mane ya vakatha nono regha kaiwami. Nono ghamba rotaele mbe iyaeŋge Loi ne i giya weŋga, iyava i vakatha weya Jona.” Jisas i iteteŋaŋgi na i wa. \s1 Jisas i utu vavurɨgheghe weŋgi gharaghambu // Parisi na Sadusi lenji vavaghare kaiwae \r (Mak 8:14-21) \p \v 5 Vama inanji valɨmbwa, ko gharaghambu va thɨ renuwaŋa vaghalawe, ma va thɨ bigiya bred. \v 6 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Hu njimbukiki wagiyawe! Hu njimbukiki wagiyaweŋga Parisi na Sadusi lenji isɨt kaiwae.” \p \v 7 Gharaghambu thɨ veutu weŋgi, thɨŋa, “Meŋa ŋgoraiyako kaiwae ma mara ndewo mun bred.” \p \v 8 Jisas vama i ghareghareya lenji utuko amba i dage weŋgi, iŋa, “Lemi loŋweghathɨna ma i laghɨye! Buda kaiwae hu veutu weŋga bred kaiwae? \v 9 Ko nuwamina mamba i rumwaru? Thare hu renuwaŋakiki bredɨma mbumbulima, va ya njiviyaviya na ghɨmoghɨmoru paeb tausan thɨ ghan, na thɨ ghanɨvareŋgi e nambonambo ŋgamwaviye hu mbanɨvanjaraŋgi? \v 10 Na thare hu renuwaŋakikiya bredɨma mbumbupirɨma, va ya njiviyaviya na po tausan ghɨmoghɨmoru thɨ ghan, na thɨ ghanɨvareŋgi e nambonambo ŋgamwaviye hu mbanɨvanjaraŋgi? \v 11 Ŋgoroŋgaeŋge na ma nuwamina i rumwaruŋa, ghino ma, ma utuutu weŋga bred kaiwae? Hu njimbukikiŋga Parisi na Sadusi lenji isɨt kaiwae!” \p \v 12 Gharaghambu ambama nuwanji i rumwaru Jisas ma iŋa thɨ njimbukikiŋgi bred ghaisɨt kaiwae, ko iŋa eŋge thɨ njimbukikiŋgi Parisi na Sadusi lenji vavaghare kaiwae. \s1 Pita iŋa Jisas iye Mesaiya \r (Mak 8:27-30; Luk 9:18-21) \p \v 13 Mbaŋa Jisas i wa Sisariya Pilipai ele valɨvaŋga amba i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Gharɨgharɨ thɨŋa thela Lolo Nariye?” \p \v 14 Thɨ gonjoghawe, thɨŋa, “Vavana thɨŋa Jon Rabapɨtaiso, vavana thɨŋa Ilaija, na vavana thɨŋa Jeremaiya o Loi ghalɨŋae gharautu regha.” \p \v 15 I vaitoŋgi, iŋa, “Ko naka ghemi? Huŋa thela ghino?” \p \v 16 Saimon Pita i gonjoghawe iŋa, “Ghen Krais ghen, Loi e yawayawaliye Nariye.” \p \v 17 Jisas iŋa, “Loi i mwaewo weŋge, Saimon Jona nariye! Kaiwae renuwaŋana iyana ma i mena weya rameyambaneke regha, Bwebwe e buruburu i woveŋge. \v 18 Ya dage weŋge, ghen Pita, na e varɨke iyake vwatae ya vatada lo ekelesiya wabwi na Seitan le wabwi ma e lenji vurɨgheghe na ne thɨ kivwala. \v 19 Ya thɨnɨgiya Loi le ghamba mbaro gheki e ghen na e len vurɨgheghe. The vakatha ne u dageten e yambaneke Loi ne i dageten e buruburu, na the vakatha ne u vatomwe e yambaneke Loi ne i vatomwe e buruburu.” \p \v 20 Amba i dage vavurɨgheghe weŋgiya gharaghambu na thava thɨ utugiya weya lolo regha na thɨŋa iye Krais. \s1 Jisas i vaghareŋgi le mare kaiwae \r (Mak 8:31–9:1; Luk 9:22-27) \p \v 21 E mbaŋako iyako Jisas i utukai vara weŋgiya gharaghambu iŋa, “Wo ya wa Jerusalem na randeviva, ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare thɨ vakatha vuyowo laghɨye e ghino. Ne thɨ vakathaŋgo na ya mare na mbaŋa theghetoninji e tɨne kaero ya thuweiruva.” \p \v 22 Pita i vaŋgwa Jisas na mbe thiye eŋge amba i dagewe iŋa, “Amalana, Loi thava i vatomwe na ŋgoreiye! Bigike iyake thava ne i yomara e ghen.” \p \v 23 Jisas i ndevaghɨle na i dage weya Pita, iŋa, “U mena e ghereiŋguke, Seitan! Ghen ŋgorana ghamba thalatɨva e ghino, len renuwaŋana ma i reŋa Loi ele renuwaŋa, i reŋa gharɨgharɨ e lenji renuwaŋa.” \p \v 24 Amba Jisas i dage weŋgiya gharaghambu, iŋa, “Thoŋgo thela nuwaiya i ghambuŋgo, tembe ghamberegha i botewo iya nuwaeko nuwaiya i vakatha na i wovaira ghakros na i wo na i ghambuŋgo. \v 25 Iya kaiwae thela tembe ghamberegha nuwaiya i vamora yawaliye, ne i thɨvaghawa yawaliye, na thela ne i thɨvaghawa yawaliye ghino kaiwaŋgu ne i vaidiya yawalɨ memeghabananiye. \v 26 Ŋgoroŋga ghathovuye thoŋgo lolo regha i wo yambaneke laghɨye na i mbaroŋa, ko iyemaeŋge i thɨvaiya yawalɨ memeghabananiye? Ne i wo budakai na i vamodanjogha yawaliyekowe? \v 27 Kaiwae Lolo Nariye ne i mena weiye Ramae le vurɨgheghe, weiyaŋgiya le Nyao Thovuthovuye, na i vamodo lolo regha na regha ŋgoreiya le kaiwo. \v 28 Ya dage emunjoru e ghemi, gharɨgharɨ vavana inanji gheke thiye wo ne thɨ thuweya Lolo Nariye i mena weiye le mbaro e yambaneke amba muyai thɨ mare.” \c 17 \s1 Jisas ghayamoyamo i ghenevaghaghɨle \r (Mak 9:2-13; Luk 9:28-36) \p \v 1 Mbaŋa theghewona e ghereiye Jisas i vaŋguŋgiya Pita, Jemes na ghaghae Jon, i viva weŋgi na thɨ voro e ou molao regha mbe thiye eŋge vara. \v 2 E maranji Jisas ghayamoyamo i ghenevaghɨle, ghamwae i ndalandala ŋgoreiye varae mara mbouye na ghakwama kakaleva na marambwelambwelawae. \v 3 Amba Mosese na Ilaija thɨ yomara na thɨ thuweŋgi e maranji thɨ utu weinji Jisas. \v 4 Pita i dagewe Jisas, iŋa, “Amalana, i thovuye inanda gheke! Thoŋgo nuwaniya ne ya vatada yoŋathowathowa ŋgoloto gheke, ŋgolora ghen, ŋgolora Mosese, na ŋgolora Ilaija.”\fig Jisas i utu weiyaŋgiya Mosese na Ilaija|alt="Jesus at transfig with Moses and Elijah" src="IB04115bw.tif" size="col" copy="Faadil" ref="17:1-4" \fig* \p \v 5 Mbaŋa i utuutu ŋgalɨlɨ marambwelambwelawae i ghavo tomuŋgi na Loi i dage e ŋgalɨlɨko, iŋa, “Iyake Naruŋgu valɨghareghareŋgu, i vakathaŋgo ya warari laghɨye moli. Hu vandeŋe wagiyawe!” \p \v 6 Mbaŋa gharaghambuko thenjighetoko thɨ loŋweya ghalɨghalɨŋako thɨ mararu laghɨye moli, thɨ dobu na ghamwanji i nja e thelauko vwatae. \v 7 Jisas i mena weŋgi i vɨghathɨŋgi na iŋa, “Hu thuweiru, tha hu mararu!” \v 8 Thɨ ghɨmara voro na ma thɨ vaidi eŋge Jisas ghamberegha. \p \v 9 Jisas na gharaghambuma thenjighetoma thɨ njama e ouko, i dage vurɨgheghe weŋgi, iŋa, “Mbala hu ravunyivunyiya bigiko mohu thuwe e ouko vwatae. Ne hu utuŋa weŋgiya gharɨgharɨ thembaŋa Lolo Nariye ne le mare na le thuweiru e ghereiye.” \p \v 10 Amba gharaghambu thɨ vaito thɨŋa, “Buda kaiwae mbaro gharavavaghareŋgi thɨŋava Ilaija ne i menakai amba muyai Mesaiya i mena?” \p \v 11 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Emunjoru Ilaija ne i menakai na i vanamwe bigibigike wolaghɨye. \v 12 Ko iyemaeŋge, ya dage e ghemi, Ilaija kaero mendava i mena na mava thɨ ghareghare thela amalaghɨniye, ko va thɨ vakatha thambo renuwaŋa nuwanjiya thɨ vakathawe. Tembene thɨ vakathava vɨrɨ ŋgoreiyako e ghino, Lolo Nariye.” \p \v 13 Amba gharaghambu nuwanji i manjamanjala na thɨŋa, “Ko ana me utuuta Jon Rabapɨtaiso utuniye iya meŋake, ‘Ilaija kaero mendava i mena.’” \s1 Jisas i thawariya thegha regha nyao raitharɨ inawe \r (Mak 9:14-29; Luk 9:37-43) \p \v 14 Mbaŋa thɨ njogha weŋgiya wabwima laghɨye, amba amala regha i mena weya Jisas, i ronja e ghe vuvuye e ghamwae \v 15 na iŋa, “Amalana, u gharevɨrɨ naruŋguko kaiwae, kaiwae umbaliye e ghagida na mbaŋa i ghanagha maramara thɨ ndeghathɨ na i dobu e ndɨghe une o e mbwa tɨne na i vɨrɨ laghɨye moli. \v 16 Ma vaŋgumena weŋgiya ghanɨraghambuke, ko ma valɨkaiwanji methɨ thawari.” \p \v 17 Jisas iŋa, “Ghemi thake iyake ma e lemi loŋweghathɨ na ghamithanavu raraitharɨ. Ŋgoroŋga mbaŋa le molamolao ne ya yaku weiŋguyaŋgiya ghemi? Ŋgoroŋga mbaŋa le molamolao ne ya ghataŋaghathɨŋga? Hu vaŋgumena weŋgo!” \v 18 Jisas i dage vurɨgheghe weya nyaoma raitharɨ na i raŋgi weya theghama, na e mbaŋako iyako riwae i thovuye. \p \v 19 Amba gharaghambu mbe thɨye eŋge thɨ menawe na thɨ vaito thɨŋa, “Buda kaiwae ghime ma me valɨkaiwame wo dagewe nyaoko raitharɨ na i raŋgi?” \p \v 20 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Kaiwae lemi loŋweghathɨna ma i laghɨye. Ya dage emunjoru weŋga, thoŋgo e lemi loŋweghathɨ, othembe nasiye moli ŋgoreiya umbwama masɨtedɨma mbouye\f + \fr 17:20 \ft Masɨtedke iyake gharɨgharɨ thɨ kabu e lenji uma na thɨ vakaiwoŋa kaiwae i giya ghaniŋga ghamɨnae thovuye, ŋgoreiye thɨ vakaiwoŋa njighɨ. Iyake ma ndiya thɨ ghawi weiye ghɨlethɨ.\f*, valɨkaiwami hu dage weya ouke iyake, ‘U roiteta ghambana u wa gheko,’ ne i vakatha ŋgoreiye. Thoŋgo e lemi loŋweghathɨ ma bigi regha ne i vuyowo weŋga. \v 21 Ko nyao raitharɨ ŋgorako mane i raŋgi bwaga, mbene ra naŋgo na ra ghataŋaghathɨgha bada naŋgoko kaiwae ambane ŋgoreiye.” \s1 Jisas mbowo i utuŋava le mare utuutuniye \r (Mak 9:30-32; Luk 9:43b-45) \p \v 22 Mbaŋa gharaghambu thɨ mevathavatha Galili amba Jisas i dage weŋgi, iŋa, “Mbaŋa nasiye thɨ vaŋguraweya Lolo Nariye gharɨgharɨ e nɨmanji, \v 23 na thɨ tagavamare, ko mbaŋa theghetoniye e tɨne kaero i thuweiruva.” Gharaghambu va thɨ loŋweya iyako nuwanji i tharɨ laghɨye. \s1 Ŋgolo Boboma ghatakis kaiwae \p \v 24 Mbaŋa vama thɨ mena Kapenaom, Ŋgolo Boboma ghatakis gharamban thɨ mena thɨ vaito Pita, “Lemi Ravavagharena thare i vamodo takis Ŋgolo Boboma kaiwae?” \p \v 25 Pita iŋa, “Ŋgoreiye.” \p Mbaŋa Pita ve ru e ŋgolo tɨne, Jisas i dagekaiwe iŋa, “Saimon, ŋgoroŋga len renuwaŋa? Mbaŋa yambaneke ghakiŋ thɨ mbana takis, ŋgoroŋga thɨ mban weŋgiya onanarinji o gharɨgharɨ ma lenji bodaboda weŋgi?” \p \v 26 Pita iŋa, “Gharɨgharɨ ma lenji bodaboda weŋgi.” \p Jisas iŋa, “Onanarinji mane thɨ vamodo takis. Tembe ŋgoreiyeva, ghino mbala mbe ma ya vamodova Bwebwe le ŋgolo ghatakis. \v 27 Ko ma nuwandaiya ra vakatha Ŋgolo Boboma ghatakis gharamban na gharenji i gaithɨ weinda, ma u wa eŋge e njighɨ na vo liyathu len thiyo. The borogiya u kosikai vara, u wo na u tate ghaena na u vaidiya mani, i ghanagha na ne valɨkaiwae ghen na ghino la takis Ŋgolo Boboma kaiwae. U mban na vo vamodowe.” \c 18 \s1 Thela idae i laghɨye Loi ele ghamba mbaro tɨne \r (Mak 9:33-37; Luk 9:46-48) \p \v 1 Va e mbaŋako iyako Jisas gharaghambu thɨ menawe na thɨ vaito thɨŋa, “Thela idae i laghɨye Loi ele ghamba mbaro tɨne?” \p \v 2 I kula weya ŋgama nasiye regha na i ndeghathɨ gharaghambu e tɨnenji, \v 3 amba iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, thoŋgo ma hu vɨva ghamithanavu na ŋgoramiya ŋgama nasiye, mane vohu ru Loi ele ghamba mbaro tɨne. \v 4 Thela thoŋgo ghathanavu i ghenenja ŋgoreiya ŋgamake iyake, iye idae i laghɨye Loi ele ghamba mbaro tɨne. \v 5 Na thela thoŋgo i kulavatha ŋgama regha ŋgora iyake e idaŋgu, ŋgoreiya i kulavathaŋgo.” \s1 Tanathetha i vaŋgwa lolo na i vakatha tharɨ \r (Mak 9:42-48) \p \v 6 “Thoŋgo ra wo varɨ laghɨye na ra ŋgara loloko iyako e numwe na ra wokiyathu e ŋambuwoko tɨne, lithɨko iyako i laghɨye. Ko iyemaeŋge Loi ne i giya lolo regha ghalithɨ i laghɨye moli thoŋgo i vakatha ŋgama ŋgoreiyake regha i vakatha tharɨ na ma i loŋweghathɨŋgo. \v 7 O, yambane! Yambaneke i tharɨ kaiwae bigibigi lemoyo inanji e yambaneke i vakathaŋgiya gharɨgharɨ thɨ vakatha tharɨ. Emunjoru bigibigike thiyake thɨ yoyomara, ko loloko iya i vakathaŋgi na thɨ yoyomarako Loi ne i lithɨwe laghɨye moli.” \p \v 8 “Thoŋgo gheghenɨna o nɨmanɨna i vakathaŋge na u vakatha tharɨ, u kitenɨyathu. I thovuye eŋge thoŋgo ma e gheghen na nɨmanɨman na u vaidiya yawalɨ memeghabananiye. Thava nɨmanɨmanɨna theghewona na gheghenɨna theghewona thɨ wokiyathuruwoŋge e ndɨgheko iya i meghabanako e tɨne. \v 9 Na thoŋgo maranɨna regha i vakathaŋge na u vakatha tharɨ, u vovavuthuyathu na u wokiyathu. I thovuye moli maran mbe voghɨra eŋge na u vaidiya yawalɨ memeghabananiye, na thava maramaranɨna voghɨwona thɨ wokiyathuruwoŋge Gehena, iya ndɨghe memeghabananiye e tɨne.” \s1 Sip regha i ghawe utuniye \r (Luk 15:1-7) \p \v 10 “Hu njimbukikiŋga, tha hu njimbunjoŋanjoŋaŋgiya gamagai ŋgoreiye reghake iyake. Ya dage e ghemi lenji nyao thovuthovuye e buruburu, mbaŋake wolaghɨye thiya yaku Bwebwe e ghamwae e buruburu. \v 11 Lolo Nariya Ghino ya mena ya vamoruŋgiya gharɨgharɨ thiya ghawe.” \p \v 12 “Ŋgoroŋga lemi renuwaŋa? Thoŋgo lolo regha ele sip hothaŋarɨ na regha i ghawe, ne i vakatha budakai? Ne i iteteŋgiya iyesiwo na umbosiwo e ou vwatae na i wa ve tamweya iya me ghaweko. \v 13 Ya dage emunjoru e ghemi, mbaŋa ne i vaidi, le warari i laghɨye moli i kivwala le warari iyesiwo na umbosiwo kaiwanji iya ma thɨ ghaweko. \v 14 Tembe ŋgoreiyeva Ramami e buruburu ma le renuwaŋa ŋgoreiya nanasiyeke ŋgoranjiyake regha i ghawe.”\fig Sip i ghawe|alt="The lost lamb" src="bk00005c.tif" size="col" copy="BFBS (Knowles-Bass)" ref="18:12-14" \fig* \s1 U thalavu ghaghan i vakatha tharɨ weŋge \p \v 15 “Thoŋgo ghagha i vakatha thanavu raitharɨ e ghen, u wawe na mbe themighewona eŋge, na u woraŋgiya le tharɨna. Thoŋgo i wovatha len utuna, kaero ghamwami vanaorava wein. \v 16 Ko thoŋgo ma i wovatha ghalɨŋana, u vaŋgwa lolo reghava o theghewo, weinaŋgi, mbala the bigibigi u woraŋgiyawe themighewoko o themigheto hu vaemunjoruŋa, iyake ŋgoreiya Mosese le Mbaro i woraŋgiya weinda.\x - \xo 18:16 \xt Mba 19:15\x* \v 17 Thoŋgo ma i goru weya ghalɨŋanji, u wa vo woraŋgiya weŋgiya ekelesiya, na thoŋgo ma i wovatha ekelesiya lenji renuwaŋa, hu vakathawe ŋgoreiya iye lolo raitharɨ o takis gharamban regha.” \p \v 18 “Ya dage emunjoru e ghemi, the vakatha ne hu dageten e yambaneke Loi ne i dageten e buruburu, na the vakatha ne hu vatomwe e yambaneke Loi ne i vatomwe e buruburu.” \p \v 19 “Mbowo ya dageva e ghemi, e yambaneke thoŋgo themighewo lemi renuwaŋa regha na hu naŋgo bigi regha kaiwae, Bwebwe e buruburu ne i vakatha kaiwami. \v 20 Kaiwae thoŋgo themighewo o themigheto hu mevathavatha e idaŋgu, ghino mbe inaŋguwe.” \s1 Ra nuwoyathu ghandau le tharɨ utuniye \p \v 21 Amba Pita i mena weya Jisas na i vaito iŋa, “Amalana, thoŋgo ghaghaŋgu i vakatha tharɨ e ghino, mbaŋaviye ne ya nuwoyathu le tharɨko? Mbe mbaŋapirɨ eŋge?” \p \v 22 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Thava mbe mbaŋapirɨ eŋge, mbaŋathaŋarɨ na mbaŋake wolaghɨye.” \p \v 23 “Iya kaiwae Loi le ghamba mbaro ŋgora iyake: Kiŋ regha va nuwaiya i tamweya le rakakaiwo ghanjighaga. \v 24 Mbaŋa i woraweya le tamweko rɨghe, thɨ vaŋgumena ghɨmoru reghawe, gheghaga i laghɨye moli ŋgoreiya miliyon Kina. \v 25 Ma va valɨkaiwae i vamodo, ghagiyama iŋa na amalaghɨniye, levo na le ŋgaŋga na lenji bigibigiko wolaghɨye, thɨ vavakuneŋaŋgi na thɨ tabo na rakakaiwobwaga, i mbana maniko na i vamodo gheghagakowe.” \p \v 26 “Rakakaiwoma i ronja e gheghe vuvuye e ghamwae na i naŋgo vurɨgheghewe iŋa, ‘U ghataŋaghathɨ na wo u roroghagha, tene ya vamodonjoghavao.’ \v 27 Ghagiyama i gharevɨrɨ kaiwae amba i rakayathu gheghagama na i dagewe ma tene i vamodova.” \p \v 28 “Ko mbaŋa rakakaiwoko iyako i raŋgi, i vaidiya mbe le valɨrakakaiwo reghava. Va i ghaga weya amalaghɨniye, iya me raŋgima, ko mava i laghɨye ŋgoreiya Kina ghɨviyeŋge. I yalawe e numwe na iŋa, ‘U vamodo manina va u ghagana weŋgo!’” \p \v 29 “Le valɨrakakaiwoma i ronja e gheghe vuvuye e ghamwae na i naŋgo vurɨgheghewe iŋa, ‘U ghataŋaghathɨ na wo u roroghagha, tene ya vamodonjoghavao.’” \p \v 30 “Ko iyemaeŋge va i botewo na iŋa na thɨ vaŋguruwo e thiyo gheghada i vamodo ghaghagako. \v 31 Rakakaiwoma vavanava thɨ thuweya ghanjiuko le vakatha weya gheuko na nuwanji i tharɨ laghɨye kaiwae. Thɨ wa weya giyama na vethɨ utugiya bigibigiko wolaghɨyewe.” \p \v 32 “Amba ghanjigiyama i kula ruwo rakaiwoma na iŋa, ‘Ghen rakakaiwo raithara ghen. Ghanɨghagama wolaghɨye e ghino kaero ya nuwoyathu ŋgoreiya me len naŋgo ma e ghino. \v 33 Mbala gharen me nja weya ghanuna ŋgoreiya ghino, ghareŋgu me njaweŋge.’ \v 34 Ghagiyama ghare i gaithɨ laghɨye, i vaŋgugiya na ve yaku e thiyo gheghada i vamodavao gheghagako.” \p \v 35 Jisas iŋa, “Bwebwe e buruburu ne i vakatha ŋgoreiyako weŋga, taulaghɨna ghemi, thoŋgo ma hu numoyathuŋgiya ghamunena lenji tharɨ e gharemina.” \c 19 \s1 Jisas i utuŋa ghe na yawo utuniye \r (Mak 10:1-12) \p \v 1 Mbaŋa Jisas i utuvao utuutuke thiyake, i iteta Galili le valɨvaŋga na i wa Judiya ele valɨvaŋga, e Walaghɨta Jorɨdan valɨvaŋga i vorovoro. \v 2 Wabwi laghɨye thɨ rakambele na i thawariŋgiya ghambweghambwera e wabwiko iyako tɨne. \p \v 3 Parisi vavana thɨ menawe na thɨ munjeva thɨ mando, thɨ vaito thɨŋa, “Thare la mbaro i vatomwe na valɨkaiwae lolo regha i yawo weiye levo na rɨghe mbe amalaghɨniye i ghareghare?” \p \v 4 I gonjogha weŋgi iŋa, “Mbe hu vaona Buk Boboma iya iŋake, ‘Va i rikowe Ravakavakatha i vakathaŋgiya ghɨmoru na wevo.’\x - \xo 19:4 \xt Rɨgh 1:27\x* \v 5 Tembe iŋava, ‘Iyake kaiwae ghɨmoru i iteteŋgiya ramae na tɨnae, i tubwe weiye levo, na thenjighewoko ŋgoranjiya ririwo regha.’\x - \xo 19:5 \xt Rɨgh 2:24\x* \v 6 Ma methɨ tabona gharɨgharɨ thenjighewo, nandere. Kaero thɨ tabona ririwo regha. Iya kaiwae budakaiya Loi vama i tubwe, thava te lolo reghava i rakayathu.” \p \v 7 Parisi mbowo thɨ vaitova, thɨŋa, “Ghen mo utuna ŋgorana, buda kaiwae eŋge Mosese va i woraweya mbaro, thoŋgo ghɨmoru nuwaiya i botewo levo, wo i vakathakaiya botewo ghapeipa na i ligiya weya levo, amba muyai i variyeyathu.”\x - \xo 19:7 \xt Mba 24:1\x* \p \v 8 Jisas i gonjogha weŋgi, iŋa “Mosese va i vatomweya yawo kaiwae gharemi i vurɨgheghe. Ko va i rikowe ma va ŋgoreiye. \v 9 Ya dage e ghemi, thoŋgo lolo regha i yawo weiye levo, othembe wevoko ma i yathima, na kaero i vaŋguva wevo togha, amalaghɨniye i yathima.” \p \v 10 Gharaghambu thɨ dagewe, thɨŋa, “Thoŋgo ghe ghambaro ŋgoreiyako, i thovuye moli thava ra ghe.” \p \v 11 Jisas i dage weŋgi, “Lemi renuwaŋana iyena ma gharɨgharɨke taulaghɨ kaiwanji, ko mbe iyaeŋge thavala Loi kaero i giya weŋgi. \v 12 Gharɨgharɨ vavana ma valɨkaiwae thɨ ghe kaiwae vambe thɨ virɨghambɨ. Vavana ma thɨ ghe kaiwae gharɨgharɨ thɨ vakathaŋgi na ma valɨkaiwanji. Vavana ma thɨ ghe kaiwae tembe ghanjimberegha thɨ dagetenɨŋgi Loi le ghamba mbaro kaiwae. Thela thoŋgo valɨkaiwae i wo renuwaŋake iyake, amba i wo.” \s1 Jisas ghare weŋgiya gamagai \r (Mak 10:13-16; Luk 18:15-17) \p \v 13 Gharɨgharɨ vavana thɨ bigimenaŋgiya gamagai weya Jisas, na i bigirawe nɨmanɨmae weŋgi na i naŋgo kaiwanji, ko iyemaeŋge gharaghambu thɨ ŋaelɨmbiya weŋgiya gharɨgharɨko. \v 14 Jisas iŋa, “Hu vatomweŋgiya gamagai na thɨ rakamena weŋgo, thava hu dagetenɨŋgi, kaiwae Loi le ghamba mbaro ina weŋgiya gharɨgharɨ ŋgoranjiya thiyena.” \p \v 15 I bigirawe nɨmanɨmae e riwanji na i naŋgo weya Ramae ghare weŋgi amba i iteta ghembako iyako. \s1 Ravwenyevwenye regha i vaito Jisas \r (Mak 10:17-31; Luk 18:18-30) \p \v 16 Mbaŋa regha amala regha i mena weya Jisas na i vaito, iŋa, “Ravavaghare, thambo vakatha thovuye ne ya vakatha na ya vaidiya yawalɨ memeghabananiye?” \p \v 17 Jisas i dagewe, iŋa, “Buda kaiwae u vaitoŋgo thovuye kaiwae? Mbe lolo reghaeŋge vara iye i thovuye. Thoŋgo nuwaniya u vaidiya yawalɨ memeghabananiye, u ghambuŋgiya Loi le mbaro.” \p \v 18 Amalama i vaito, iŋa, “The mbaroŋgi?” Jisas i gonjoghawe, iŋa, “Tha u gabo, tha u yathima, tha u kaivɨ, tha u wonjowe bwagabwaga, \v 19 u yavwatata wanaŋgiya rama na tɨna,\x - \xo 19:19 \xt Raŋ 20:12-16; Mba 5:16-20; Liv 19:18\x* na u gharethovu weya ghanu ŋgoreiya u gharethovu e ghen.” \p \v 20 Amalama i dagewe, “Mbaroŋgike wolaghɨye thiyake kaero ya ghambuvaoŋgi. Budakai mbowo i kwarava e ghino?” \p \v 21 Jisas i dagewe, iŋa, “Thoŋgo nuwaniya u rumwaru moli, u wa vo vakuneŋaŋgiya len bigibigina, u giya manina weŋgiya mbinyembinyeŋgu; amba ne u vwenyevwenye e buruburu, na u mena u ghambuŋgo.” \p \v 22 Mbaŋa i loŋweya utuko iyako, i wa weiye le nuwatharɨ laghɨye, kaiwae le gogomwau i laghɨye moli. \p \v 23 Jisas i dage weŋgiya gharaghambu, iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, ravwenyevwenye le ru ne i vuyowo Loi ele ghamba mbaro tɨne. \v 24 Mbowo ya dageva e ghemi, i vuyowo moli weya kamel na i komughathara e nyilɨ yathiye, ko i vuyowo laghɨye moli weya ravwenyevwenye le ru Loi ele ghamba mbaro tɨne.” \p \v 25 Mbaŋa gharaghambuko thɨ loŋweya iyake, gharenji i yo laghɨye moli na thɨ vaito, thɨŋa, “Thela eŋge ne i vaidiya vamoru?” \p \v 26 Jisas i vonjimbughathɨŋgi na iŋa, “Iyake, gharɨgharɨ ma valɨkaiwanji, ko Loi iye valɨkaiwae bigibigike wolaghɨye.” \p \v 27 Pita i dagewe iŋa, “Wo u thuwe, wo iteteŋgiya bigibigike wolaghɨye na wo ghambuŋge. Budakai ne ina gheko kaiwame?” \p \v 28 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi ne e yambane togha, mbaŋa Lolo Nariye ne i yaku ele ghamba yaku vwenyevwenye ghemi woraghambu themiyaworo na themighewona, ne hu yaku e ghamba yaku theyaworo na theghewo na hu mbaroŋgiya uu theyaworo na theghewo Isirel e tɨne. \v 29 Na thela i iteta le ŋgolo, oghaghae, oloulouye, ramae, tɨnae, le ŋgaŋga, na le thelau idaŋgu kaiwae, ne i vaidiya bigibigiko thiyako laghɨye moli na e vwataeva, na i vaidiya yawalɨ memeghabananiye. \v 30 Ko thavala noroke thɨ laghɨye na thɨ viva ne thɨ muyai na thavala noroke thɨ nasiye na thɨ muyai ne thɨ viva.” \c 20 \s1 Waen ghauma gharakakaiwo ghagoghaimba \p \v 1 Loi le ghamba mbaro ŋgoreiyake. Amala regha, vambe mbaŋambaŋa ma i raŋgi na i tamweŋgiya gharɨgharɨ, i naŋgoŋgi na thɨ kaiwo ele waenɨko ghanjiuma. \v 2 Amalama iŋa ne i vamodaŋgi ŋgoreiya mbaŋa regha modae, silva gethɨra. Gharɨgharɨma lenji renuwaŋa ŋgoreiye amba i variyeŋgi waenɨma e ghauma tɨne. \p \v 3 Mbaŋa ghalughawoghawo ŋgoreiya naen klok amalama mbowo i raŋgiva, i wa e ghamba maket. I vaidiŋgiya gharɨgharɨ vavana thiya yaku bwaga ma e ghanjikaiwo, \v 4 i dage weŋgi, iŋa, “Ghemi ŋgoreiye, vou kaiwo elo waenɨko ghanjiuma. Ne ya vamodo wagiyaweŋga ŋgoreiya renuwaŋa iŋa na mane ya vakatha vatharɨ weŋga.” \v 5 Kaero thɨ wa. \p Ghararaghɨye mboro na tɨri klok i wa na tembe ve vakatha va ŋgoreiye. \v 6 Mbala vama i wo paeb klok, amalama mbowo i wava e ghamba maketɨma na ve vaidiŋgiya gharɨgharɨ vavana thɨ ndendeghathɨ. I vaitoŋgi iŋa, “Buda kaiwae huya ndeghathɨ ghena? Mbaŋake laghɨye mohuya ndebwagabwaga moli.” \p \v 7 Thɨ gonjoghawe, thɨŋa, “Kaiwae ma lolo regha me giya kaiwo weime.” \p I dage weŋgi, “Hu wa na vou kaiwo elo waenɨko ghanjiuma.” \p \v 8 Vama yeghɨyeghɨye moli amba umama tanuwagae i dage weya rakakaiwoko ghanjiranjimbunjimbu iŋa, “U kula weŋgiya rakakaiwoko na u giya modanji. U giyakai weŋgiya ma kula reghambama na vo giyavun weŋgiya ma kulakaiŋgima.” \p \v 9 Thiye methɨ kaiwo reghambama, ŋgoreiya paeb klok ele valɨvaŋga, thɨ mena na i giya modanji ŋgoreiya mbaŋa regha modae, silva gethɨra iya. \v 10 Mbaŋa thiyema methɨ kaiwokaima thɨ mena, thɨ munjeva ne modanji i divoro, ko iyemaeŋge thɨ mban tembe ŋgoreiyeva mbaŋa regha modae, silva gethɨra iya lolo regha. \v 11 Mbaŋa thɨ mbana modanji, thɨ liya umama tanuwagae ghautu, \v 12 thɨŋa, “Gharɨgharɨke iya mo vaŋguŋgike muyai, methɨ kaiwo mbaŋa ubotu moli na mo giya modanji mboromboro weimaŋgi, ko iyemaeŋge ghime mo vaidiya vuyowo laghɨye, mo vakatha mbaŋa regha ghakaiwo na wo ghataŋaghathɨgha varae le vurɨgheghe weime.” \p \v 13 Ko umama tanuwagae i dage weya ghanjiu regha iŋa, “Wou, ma ma vakatha vatharɨ e ghen. Mo warariŋa u kaiwo mbaŋa regha na modan silva gethɨra. \v 14 U mbana modana na u wa. Nuwaŋguiya ya giya loloke iya ma vaŋgureghambake modae mboromboro weiye ma giyana e ghen. \v 15 Ko ma valɨkaiwaŋgu wombereghake ya vakatha lo manike ŋgoreiya lo renuwaŋake? Ma valɨkaiwae u yamwanja kaiwae ghino ya mwaewo weŋgiya gharɨgharɨ.” \p \v 16 Iya kaiwae Jisas i govun, iŋa, “Thavala noroke thɨ viva ne thɨ rereghamba na thavala noroke thɨ rereghamba ne thɨ viva.” \s1 Jisas i utuŋa le mare utuniye mbaŋatoniye \r (Mak 10:32-34; Luk 18:31-34) \p \v 17 Jisas i loŋgaloŋga Jerusalem kaiwae, i vaŋguŋgiya gharaghambu na mbe thiye eŋge na i layo utuutu weŋgi iŋa, \v 18 “Kaero ra loŋgaloŋga Jerusalem kaiwae, na gheko ne thɨ vaŋgugiya Lolo Nariye weŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare. Ne thɨ vakatha ghambaro na i mare, \v 19 na thɨ vaŋgugiya weŋgiya thiye ma Jiu gharɨgharɨniye na thɨ utuvatharɨ kaiwae, thɨ yabɨbɨ na thɨ ŋge e kros vwatae. Ko mbaŋa ne theghetoniye e tɨne kaero i thuweiru na ma e yawayawaliyeva.” \s1 Jemes na Jon tɨnanji i naŋgo weya Jisas // lenji ghamba yaku kaiwae \r (Mak 10:35-45) \p \v 20 Amba Sebedi le ŋgaŋgama thenjighewoma tɨnanji i mena weya Jisas weiyaŋgi, i ronja e gheghe vuvuye e ghamwae na i naŋgowe. \p \v 21 Jisas i dagewe, iŋa, “Nuwaniya budakai?” \p Iŋa, “Nuwaŋguiya u dagerawe e ghino, mbaŋa ne inan e len ghamba mbaro tɨne, lo ŋgaŋgake thenjighewoke thiyake; regha ne i yaku e unena na regha e moina.” \p \v 22 Jisas i dage weŋgi, iŋa, “Ma hu ghareghare, hu naŋgo weya budakai. Valɨkaiwami ne hu mun e vɨrɨke ghakom iya ghino ne ya munɨkewe?” \p Thɨ gonjoghawe, thɨŋa, “Ŋgoreiye, valɨkaiwame eŋge.” \p \v 23 I dage weŋgi, iŋa, “Emunjoru, tene hu mun e wokomuke, ko ma valɨkaiwaŋgu yaŋa thela i yaku e uneŋguke na thela e moiŋguke. Ghamba yakuke thiyake Bwebwe va i vivatharawe, thavala i tuthiŋgi kaiwanji.” \p \v 24 Mbaŋa gharaghambuma theyaworoma thɨ loŋweya iyake gharenji i gaithɨwanaŋgiya ghewoko na ghaghae. \v 25 Jisas i kula vathaŋgi, mbema taulaghɨko vara na iŋa, “Kaero hu ghareghare, thiye ma Jiu lenji rambarombaro thɨ mbaroŋaŋgi na lenji randeviva lenji vurɨgheghe i varinjoŋaŋgi. \v 26 Ko ghemi, thava ŋgoramiya iyako. Thela thoŋgo nuwaiya iye lolo laghɨye e tɨnemina, iye wo i tabo na lemi rakakaiwo. \v 27 Thela thoŋgo nuwaiya i ndeviva weŋga wo i tabo na lemi rakakaiwobwaga, \v 28 ŋgoreiya Lolo Nariye, mava i mena na mbala thɨ kaiwo kaiwae, ko i mena na i kaiwo gharɨgharɨ kaiwanji na i vatomwe yawaliye i vamodonjoghaŋgi e lenji tharɨ tɨne.” \s1 Jisas i thawariya gharɨgharɨ thenjighewo maranji i kwaghe \r (Mak 10:46-52; Luk 18:35-43) \p \v 29 Mbaŋa Jisas na gharaghambu thɨ iteta Jeriko, wabwi laghɨye thɨ rakareghamba weŋgi. \v 30 E mbaŋako iyako, gharɨgharɨ thenjighewo, maranji i kwaghe, thɨ yaku e kamwathɨko ghadidiye. Mbaŋa thɨ loŋweya Jisas i mena na ma i vaiteteŋgi, thɨ kula thɨŋa, “Amalana, Deivid Rumbuye, gharen i nja weime.” \p \v 31 Wabwima thɨ ŋaevwaŋaŋgi na thɨ dage weŋgi thɨ rokubaro. Ko iyemaeŋge thɨ kula na ghalɨŋanji ma laghɨye eŋge, “Amalana, Deivid Rumbuye, gharen i nja weime.” \p \v 32 Jisas i ndeghathɨ na i kula weŋgi iŋa, “Nuwamiya ya vakatha budakai kaiwami?” \p \v 33 Thɨ gonjoghawe, thɨŋa, “Amalana, nuwameiya u vakatha maramarameke thɨ thovuye na kaero wo thuweva.” \p \v 34 Jisas ghare i nja weŋgi na i vɨghathɨgha maramaranji. E mbaŋako iyako kaero thɨ thuweva na thɨ ghambu. \c 21 \s1 Jisas i ru Jerusalem \r (Mak 11:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Jisas na gharaghambu vama thɨ vurɨthaiya Jerusalem, thɨ mena Betepage, Olivɨ ghanji Ou ghembaniye regha; amba i variyeŋgiya gharaghambu thenjighewo e ghamwanji, \v 2 iŋa, “Hu wa na vou ru e ghembana e ghamwamina. Ne hu thuweya doŋɨki regha thɨ ŋgarɨghathɨ weiye nariye. Hu raka ghathiyona na hu vaŋguma weiye nariyena. \v 3 Thoŋgo lolo regha i vaitoŋga, hu dagewe huŋa, ‘Giya nuwaiya,’ na tene i variyeŋgi e mbaŋako iyako.” \p \v 4 Iyake va i yomara na i vaemunjoruŋa Loi ghalɨŋae gharautu ghalɨŋae iya iŋake: \q1 \v 5 Hu giya Saiyon gharɨgharɨniye yanawanji:\x - \xo 21:5 \xt Ais 62:11; Sak 9:9\x* \q2 Wo hu thuwe, lemi kiŋ maiya i ghaona weŋga. \q1 Iye ghathanavu i ghenenja, i tha e doŋɨki, i tha doŋɨki nariye e vwatae. \p \v 6 Gharaghambuma thɨ wa na vethɨ vakatha ŋgoreiya me dagema weŋgi. \v 7 Thɨ vaŋgumenaŋgiya doŋɨkima na nariye, thɨ bigiraweya ghanjikwama ghayaboyabo nariye e vwatae na Jisas i tha. \v 8 Wabwi laghɨye thɨ tateŋgiya ghanjikwama e kamwathɨko mara na vavana thɨ tenɨŋgiya umbwaumbwa ndamwandamwae na thɨ bigirawe. \v 9 Gharɨgharɨko iyava thɨ rakavivako na thiyeko iyava thɨ rakareghambako thɨ kula, thɨŋa: \q1 Hosana! Ra taraweŋa Deivid Rumbuye! \q1 Loi gharewe iya i mena Giya e idae! \q1 Hosana! Ra taraweŋa Loi, iye i mevoro moli!\x - \xo 21:9 \xt Sam 118:25-26; 148:1\x* \p \v 10 Mbaŋa Jisas i ru Jerusalem, gharɨgharɨko wolaghɨye gharenji i tagathɨn na thɨ vaito, thɨŋa, “Thelako?” \p \v 11 Wabwima thɨ gonjogha weŋgi, thɨŋa, “Loi ghalɨŋae gharautu, Jisas, i mena Nasaret, Galili ghembaniye regha.” \s1 Jisas i ru e Ŋgolo Boboma tɨne \r (Mak 11:15-19; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 12 Jisas i ru e Ŋgolo Boboma ghayayao tɨne na i vagege raŋgiyaŋgiya rakunekune, i mwanavevewoŋgiya yao gharaten lenji tebol na tembe ŋgoreiyeva thiye va thɨ vakuneŋaŋgiya bunebune, lenji ghamba yaku. \v 13 I dage weŋgi iŋa, “Thɨ rori Buk Boboma e tɨne Loi iŋa, ‘Lo ŋgoloke ne thɨ una idae ŋgolo ghamba naŋgo,’\x - \xo 21:13 \xt Ais 56:7; Jer 7:11\x* ko iyemaeŋge ghemi hu vakatha ŋgoreiya rakaivɨ lenji ghamba kubaro.” \p \v 14 Gharɨgharɨ maramaranji i kwaghe na vavana gheghenji thiya tharɨ thɨ rakamenawe e Ŋgolo Bobomako tɨne na i thawariŋgi. \v 15 Ko mbaŋa ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare thɨ thuwe vakathako thovuye i vakathaŋgi na gamagai thɨ kulakula e Ŋgolo Bobomako tɨne, thɨŋa, “Hosana! Ra taraweŋa Deivid Rumbuye,” gharenji i gaithɨwana Jisas. \p \v 16 Thɨ dagewe, thɨŋa, “Thare u loŋwe, ŋgoroŋga gamagaiko thɨŋa?” \p Jisas i gonjogha weŋgi, iŋa, “Ŋgoreiye. Mbe hu ndevaona mun bukuke iya iŋake, ‘O Loi, u vavaghareŋgiya gamagai na mbala gamagai nanasiye thɨ taraweŋaŋge.’”\x - \xo 21:16 \xt Sam 8:2\x* \p \v 17 Jisas i iteteŋgi na i raŋgi Jerusalem e tɨne, i wa Betani ve ghenawe. \s1 Jisas i gura umbwa idae fig \r (Mak 11:12-14,20-24) \p \v 18 Mbaŋambaŋa moli Jisas i njogha Jerusalem. E kamwathɨ mborowa bada i gharɨ. \v 19 I thuweya umbwa regha e kamwathɨko ghadidiye, idae fig, i ru na i yanyi, ko iyemaeŋge ma e uneune mbe ndamwandamwae eŋge. I dage weya umbwama iŋa, “Ma tene mbaŋa reghava u rau!” E mbaŋako iyako umbwama i mareyawowo. \p \v 20 Mbaŋa gharaghambu thɨ thuwe gharenji i yo. Thɨ vaito, thɨŋa, “Me ŋgoroŋga na umbwako le mare i maya?” \p \v 21 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, thoŋgo hu loŋweghathɨ na ma hu numoghegheiwo, valɨkaiwamiya hu vakatha ŋgoreiya ma vakatha weya umbwako. Ma mbe iyako eŋge, valɨkaiwamiya ne hu dage weya ou, ‘U wa na vo dobu e njighɨko tɨne,’ ne i vakatha ŋgoreiye. \v 22 Thoŋgo hu loŋweghathɨ, the bigiya ne hu naŋgo weya Loi ne hu vaidi.” \s1 Thɨ vaito Jisas le vurɨgheghe rɨghe \r (Mak 11:27-33; Luk 20:1-8) \p \v 23 Mbaŋa Jisas i ru e Ŋgolo Boboma ghayayao tɨne na i vavaghare, ravowovowo laghɨlaghɨye na randevivaŋgi thɨ menawe na thɨ vaito, thɨŋa, “U vata thela ele mbaro vwatae na u vakathaŋgiya bigibigike thiyake? Thela i giya vurɨgheghe e ghen?” \p \v 24 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ghino tembe ŋgoreiyeva, wo ya vaitoŋga vaito regha na thoŋgo hu wogiya ghathombe e ghino, ghino tembe ŋgoreiyeva ne ya utuŋa e ghemi ya vata thela ele mbaro vwatae na ya vakathaŋgiya bigibigike thiyake. \v 25 Jon le rɨghe na i bapɨtaiso, i mena weya Loi o i mena weŋgiya gharɨgharɨ?” \p Mbe thiye eŋge thɨ veutu weŋgi, thɨŋa, “Thoŋgo raŋa, ‘I mena weya Loi’ ne iŋa, ‘Buda kaiwae na mava hu loŋweghathɨgha Jon?’ \v 26 Ko thoŋgo raŋa, ‘I mena weŋgiya gharɨgharɨ,’ ra mararuŋgiya gharɨgharɨ, kaiwae thɨ ghareghare Jon iye Loi ghalɨŋae gharautu.” \p \v 27 Iya kaiwae thɨ gonjogha weya Jisas, thɨŋa, “Ma wo ghareghare.” \p I dage weŋgi, iŋa, “Ghino tembe ŋgoreiyeva, mane ya utuŋa e ghemi, ya vata thela e vwatae na ya vakathaŋgiya bigibigike thiyake.” \s1 Jisas i utuŋa amala le ŋgaŋga thenjighewo utuninji \p \v 28 Jisas i gotubwe iŋa, “Ŋgoroŋga lemi renuwaŋa? Amala regha le ŋgaŋga thenjighewo. I wa weya virɨviva na ve dagewe, iŋa ‘Naruŋgu, noroke u wa na vo kaiwo e uma.’ \v 29 I gonjogha weya ramae iŋa, ‘Ya botewo,’ ko va muyai i vɨva le renuwaŋa na i wa. \v 30 Amalama i wa weya nariyema regha na ve dagewe tembe ŋgoreiyeva me dage weya virɨvivama. Nariyema iŋa, ‘Ŋgoreiye Bwebwe, tene ya wa,’ ko iyemaeŋge ma va i wa. \v 31 Thenjighewoko, thela i vakatha ŋgoreiya ramanji le renuwaŋa?” \p Thɨŋa, “Iya virɨvivama.” \p Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, takis gharamban na wanakau thɨ mbana riwanji modae, thiye hu rerenuwaŋa kaero thɨ vurɨmban Loi le ghamba mbaro e ghakamwathɨ. Valɨkaiwanjiya ne thɨ ru ko iyemaeŋge ghemi mane hu ru. \v 32 Kaiwae Jon Rabapɨtaiso va i mena weŋga, i vaghareŋga thanavu thovuye ghakamwathɨ na ma hu loŋweghathɨ, ko takis gharamban na wanakau thɨ mbana riwanji modae, thiye eŋge thɨ loŋweghathɨ. Othembe va hu thuweŋgi thɨ vakatha ŋgoreiyako, ko mava hu vɨva ghamithanavu na hu loŋweghathɨgha Jon le utuko.” \s1 Uma gharanjimbunjimbu raraitharɨ \r (Mak 12:1-12; Luk 20:9-19) \p \v 33 Jisas iŋa, “Mbowo ya utuŋava goghaimba regha na hu loŋwe: Lolo regha va i kabu waen ghauma, i gana vaghɨliya, i vakatha doda waen ghamba i imbɨimbɨ, na i vatada ŋgolo regha, umako gharanjimbunjimbu lenji ghamba yaku. I vakatha ŋgoreiyako, amba i vatomwe weŋgiya gharɨgharɨ vavana na thɨ vakaiwoŋa amalaghɨniye kaiwae. Na amalaghɨniye i wa e valɨvaŋga regha.\fig Waen ghauma na ghamba i imbɨimbɨ|alt="vineyard and the wine press" src="lb00103c.tif" size="span" copy="BFBS(Bass)" ref="21:33" \fig* \p \v 34 “Mbaŋa kaero ghambaŋa thɨ vu, umama tanuwagae i variyeŋgiya le rakakaiwo weŋgiya umama gharanjimbunjimbu na vethɨ mbana uneune amalaghɨniye kaiwae. \v 35 Umama gharanjimbunjimbu thiya laweŋgiya rakakaiwoma, thɨ ŋgeŋgeŋa regha, thɨ tagavamara regha na thɨ biriya regha e varɨ. \v 36 Amalama mbowo i variyeŋgiva le rakakaiwo vavana, seiwo i kivwala me vivama. Thɨ vakatha weŋgi tembe ŋgoreiyeva methɨ vivama. \v 37 Muyai moli i variya nariye weŋgi na iŋa, ‘Ne thɨ yavwatatawana naruŋguke.’ \v 38 Ko mbaŋa ranjimbunjimbuma thɨ thuweya nariyeko, thɨŋa, ‘Umake tanuwagae nariya iyako. Amalaghɨniye ne i rombaroŋa umake ramae e ghereiye. Hu mena ra tagavamare na mbalama ra mbaroŋava iya le umake.’ \v 39 Thɨ yalawe, thɨ wokiyathuraŋgiya e gana ghereiye na thɨ tagavamare.” \p \v 40 Jisas i vaitoŋgi iŋa, “Mbaŋa ne umama tanuwagae i njoghama, ne i vakatha budakai weŋgiya umako gharanjimbunjimbu?” \p \v 41 Jiu lenji randevivaŋgima thɨŋa, “Ne i gaboŋgiya gharɨgharɨko raraitharɨ na i vatomweya le umako weŋgiya gharɨgharɨ totogha thɨ njimbukiki, mbala i mweghe na thɨ vu, thɨ vakatha wagiyawe uneuneko amalaghɨniye kaiwae na vethɨ giyawe.” \p \v 42 Jisas i dage weŋgi, iŋa, “Mbe hu ndevaona mun ŋgoroŋga Buk Boboma iŋa? \q1 Varɨke iya ŋgoloke gharavatavatad va thɨ botewo na i tabo mbaghɨmbaghɨ. \q1 Iyake Giya le vakatha, na ghathuwathuwa i thovuye na i wo nuwanda.”\x - \xo 21:42 \xt Sam 118:22-23\x* \p \v 43 Jisas mbowo i dageva weŋgi iŋa, “Ya dage e ghemi, Loi ne i wo le ghamba mbarona ghathovuye weŋga na i wogiya weŋgiya the vanautuma gharɨgharɨniye iya ne e yawalinjiko uneune i woraŋgiya i thovuyeŋa Loi le ghamba mbaro. \v 44 Thela ne i dobu e varɨke iyake vwatae ne i tagamunumunuwo, na thoŋgo varɨke iyake i dobu lolo regha e vwatae ne i tagavwathavwatha.” \p \v 45 Mbaŋa ravowovowo laghɨlaghɨye na Parisi thɨ loŋweya Jisas le goghaimbaŋgiko, thɨ ghareghare i utuutu thiye kaiwanji. \v 46 Thɨ mando na thɨ munjeva thɨ yalawe ko iyemaeŋge thɨ mararuŋgiya wabwiko kaiwae thɨŋa iye Loi ghalɨŋae gharautu. \c 22 \s1 Goghaimba ghe ghathaga kaiwae \r (Luk 14:15-24) \p \v 1 Jisas mbowo i goghaimbava weŋgiya gharɨgharɨma methɨ vaitoma iŋa, \v 2 “Loi le ghamba mbaro ŋgoreiya kiŋ regha, i vakatha thaga nariye le ghe kaiwae. \v 3 I variyeŋgiya le rakakaiwo, thɨ wa na vethɨ butu weŋgiya thavala ghanjikula ina e gheko ghathaga rɨghe, ko iyemaeŋge thɨ botewo na thɨ rakamena.” \p \v 4 “Mbowo i variyeŋgiva le rakakaiwo vavana iŋa, ‘Vou dage weŋgiya thavala mendava ya mwanavathaŋgi, vouŋa ghanɨŋga kaero i vivathavao, burumwaka va thɨ vivatharawe thagake kaiwae kaero thɨ gaboŋgi na bigibigike wolaghɨye kaero thɨko. Ma hu mena eŋge e thagake rɨghe.’” \p \v 5 “Ko thiye ma va thɨ goru weya renuwaŋako iyako na thɨ wa ŋgoreiya lenji renuwaŋa. Regha i wa ele uma tɨne, regha i wa ele sitowa \v 6 na vavana thɨ yalaweŋgiya rakakaiwoŋgima, thɨ gaboŋgi, na thɨ tagavamareŋgi. \v 7 Kiŋɨma i gaithɨ laghɨye moli, i variyeŋgiya le ragagaithɨ, thɨ gaboŋgiya gharɨgharɨko iyava thɨ gaboŋgiya le rakakaiwoma na thɨ woŋambu ghambanjiko.” \p \v 8 “Amba i dage weŋgiya le rakakaiwo, iŋa, ‘Ghe ghathaga kaero ya vivathavao, ko thavala mendava ya kula weŋgi ma thɨ goru weya lo kulake. \v 9 Hu wa e kamwathɨ ghavwaghavwala na thavala hu vaidiŋgi, hu dage weŋgi na thɨ mena e thagake rɨghe.’ \v 10 Rakakaiwoma thɨ wa e kamwathɨŋgiko na gharɨgharɨko wolaghɨye iya thɨ vaidiŋgiko, thovuthovuye o raraitharɨ, thɨ vaŋguŋgi, gheko ghathaga ghaŋgolo i riyevanjara.” \p \v 11 “Ko mbaŋa kiŋɨma i ru thagako e ghaŋgolo tɨne na i thuweŋgiya gharɨgharɨko, i njimbuvaidiya amala regha ma va i njimbo ghe ghakwama. \v 12 I vaito iŋa, ‘Wou, ŋgoroŋga mo mena u ruke na ma mo njimbo ghe ghakwama?’ Amalama ma e ghalɨghalɨŋae. \v 13 Amba kiŋɨma i dage weŋgiya le rakakaiwoma iŋa, ‘Hu ŋgara nɨmanɨmae na gheghe na hu wokiyathuraŋgiya eto e momouwoko tɨne ve randarandawe na i rɨghɨmbiya ŋiŋiye.’” \p \v 14 Jisas i govun iŋa, “Loi i kula weŋgiya gharɨgharɨ lemoyo, ko mbe thegheviye eŋge i tuthiŋgi.” \s1 Takis ghavamodo kaiwae \r (Mak 12:13-17; Luk 20:19-26) \p \v 15 Amba Parisi thɨ iteta Jisas na thɨ raka vethɨ rerenuwaŋa ŋgoroŋga ne thɨŋa na thɨ vakatha ghawonjowe ele utuutuko. \v 16 Parisi thɨ variyeŋgiya ghanjiraghambu vavanawe Jisas weinjiyaŋgiya gharɨgharɨ vavana thiye thɨ ghambugha Herod le wabwi gharɨgharɨniye. Thɨŋa, “Ravavaghare, wo ghareghare u utuŋa emunjoru na len vavaghare Loi le renuwaŋa gharɨgharɨ kaiwanji i rumwaru. Ma u goru weya ŋgoroŋga gharɨgharɨ lenji renuwaŋa kaiwae ma u goru weya ŋgoroŋga lolo le thimba o le laghɨlaghɨye. \v 17 Ŋgoroŋga ghen len renuwaŋa, wo u utugiyama weime. Mbaro i dage ŋgoreiye na wo vamodo takisi weya Sisa o nandere?” \p \v 18 Jisas kaero i ghareghareya lenji renuwaŋako raraitharɨ iya kaiwae i dage weŋgi iŋa, “Taukwana ghemi! Buda kaiwae hu munjeva hu mando na hu wonjoweŋgo. \v 19 Wo hu wovatomwe weŋgo manike iya hu vavamodo takisikowe.” \p Thɨ wo gethɨra na thɨ mena thɨ wogiyawe, \v 20 amba i vaitoŋgi iŋa, “Thela ŋgaliŋgaliya na idae iya e manike?” \p \v 21 Thɨŋa, “Sisa.” \p Jisas i dage weŋgi iŋa, “Sisa le bigibigi hu giyawa Sisa na Loi le bigibigi hu giyawa Loi.” \p \v 22 Mbaŋa thɨ loŋweya iyake, gharenji i yo, thɨ itete na thɨ rakawa. \s1 Jisas i thombeya vaito thuweiru kaiwae \r (Mak 12:18-27; Luk 20:27-40) \p \v 23 Mbaŋako iyako e tɨne Sadusi, thiye ma thɨ loŋweghathɨgha ramaremare tene thɨ thuweiruva, thɨ mena weya Jisas na thɨ vaito \v 24 thɨŋa, “Ravavaghare, Mosese iŋa thoŋgo amala regha i ghe, ma ele ŋgaŋga na i mare, ghaghae ma i rovaŋguva ghɨmbwiyeko. Thoŋgo i ghambɨ weiye, gamagaiko thiyako ghaghaeko va i mareko le ŋgaŋga.\x - \xo 22:24 \xt Mba 25:5-6\x* \v 25 Amala regha weiyaŋgiya oghaghae, thenjighepirɨ vara, tɨnanji na ramanji regha. Laghɨyeninji va i ghe na i mare, ma ele ŋgaŋga na ghembwiyeko ghaghae kaero i rovaŋguva. \v 26 Ghaghae theghewoniye te vambe ŋgoreiyeva, theghetoninji ŋgoreiye gheghada thenjighepirɨko thɨ vaidi ŋgoreiye. \v 27 Muyai moli elaghɨniye i mare. \v 28 Ne mbaŋa ramaremare thɨ thuweiru na e yawayawalinjiva, thela ne i ghe weiye, kaiwae mbe thenjighepirɨko vara va thɨ vaŋgu?” \p \v 29 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Kaero hu vurɨthavwiya kamwathɨ, kaiwae ma hu ghareghareya Buk Boboma le woraŋgiya ŋgoroŋga gharumwaru na budakaiya Loi valɨkaiwae i vakatha. \v 30 Kaiwae mbaŋa ne ramaremare thɨ thuweiru na tembe e yawayawalinjiva vama tembene thɨ gheva, thiye ne ŋgoranjiya nyao thovuthovuye e buruburu. \v 31 Ramaremare lenji thuweiru na e yawayawalinji utuniye, ma hu vaona ŋgoroŋga Loi va i utuŋa weŋga? Iŋa, \v 32 ‘Ghino Eibraham, Aisake na Jeikob lenji Loi.’\x - \xo 22:32 \xt Raŋ 3:6\x* Loi va iŋa ŋgoreiyako mbala ra ghareghare gharɨgharɨke thiyake kaerova thɨ mare ko iyemaeŋge mbe e yawayawalinjiva. Loi, iye ma ramaremare lenji Loi ŋgoreiye, nandere, mbe thiye eŋge e yawayawalinji lenji Loi.” \p \v 33 Mbaŋa wabwiko thɨ loŋweya iyake, gharenji i yo le vavaghareko kaiwae. \s1 Mbaro laghɨye moli \r (Mak 12:28-34) \p \v 34 Ko mbaŋa Parisi thɨ loŋweya Jisas i thombe Sadusi lenji vaito na i vakatha ma e ghalɨghalɨŋanji, thɨ mena thɨ wabwi na regha. \v 35 Ghanjiu regha, mbaro gharavavaghare i munjeva i mando Jisas e vaito regha, \v 36 iŋa, “Ravavaghare, the mbaro i laghɨye vara moli Mosese le mbaro e tɨne?” \v 37 Jisas i gonjoghawe iŋa, “‘U gharethovu weya Giya len Loi e gharena laghɨye, e unena laghɨye na e len renuwaŋana laghɨye.’\x - \xo 22:37 \xt Mba 6:5\x* \v 38 Iyake mbaro laghɨye na iviva moli. \v 39 Mbaro theghewoniye mbe laghɨyeva ŋgora iyake, iŋa, ‘U gharethovu weya ghanu ŋgoreiya u gharethovu e ghen.’\x - \xo 22:39 \xt Liv 19:18\x* \v 40 Mosese le mbaroko wolaghɨye na Loi ghalɨŋae gharautu lenji vavaghareŋgi, thɨ ndeghathɨwe iya mbaroke theghewoke thiyake.” \s1 Mesaiya iye Deivid rumbuye tembe ŋgoreiya Deivid ghagiya \r (Mak 12:35-37; Luk 20:41-44) \p \v 41 Mbaŋa Parisi thɨ meghɨliŋa Jisas, amba i vaitoŋgi iŋa, \v 42 “Ŋgoroŋga lemi rerenuwaŋa Mesaiya kaiwae? Iye thela rumbuye?” \p Thɨŋa, “Iye Deivid rumbuye.” \p \v 43 Jisas mbowo i vaitoŋgiva iŋa, “Ŋgoroŋgaeŋge na Nyao Boboma i vakatha Deivid i wovagiyagiyaŋa Mesaiya? Kaiwae Deivid iŋa, \v 44 ‘Giya Loi i dagewe wo Giya iŋa: U yaku valɨvaŋga e uneŋguke ghaghad ne ya biginjoŋaŋgiya ghanɨthɨghɨya e gheghen raberabe.’\x - \xo 22:44 \xt Sam 110:1\x* \p \v 45 “Thoŋgo Deivid i una Mesaiya ‘wo Giya,’ ŋgoroŋgaeŋge na Mesaiya iye Deivid rumbuye?” \p \v 46 Ma te lolo reghava valɨkaiwae i thombewe na kaiwae thɨ ghareghare ma valɨkaiwae thɨ kwanɨyaro, ma te mbaŋa reghava lolo regha i giya vaito weya Jisas. \c 23 \s1 Jisas i wonjoŋaŋgiya Jiu lenji randeviva \r (Mak 12:38-40; Luk 11:37-52; 20:45-47) \p \v 1 Amba Jisas i dage weŋgiya wabwima na gharaghambuma, iŋa, \v 2 “Mbaro gharavavaghare na Parisi thiye thɨ ghareghare wagiyawe Mosese le mbaro na valɨkaiwanjiya thɨ vamanjamanjalaŋa. \v 3 Iya kaiwae, hu vandeŋekikiya ghalɨŋanjiko na hu ghambugha lenji utuko wolaghɨye, ko iyemaeŋge thava hu vakatha ŋgoreiya lenji vakathako kaiwae budakaiya thɨ vakatha, ma mboromboro weiye lenji utuko. \v 4 Lenji mbaro i ghanagha moli ne thɨ giya weŋga na hu bigi, ko iyemaeŋge thiye mane nɨmanji gɨgɨra regha i nja na i thalavuŋga na hu wo vuyowoko iyako.” \p \v 5 “Thɨ vakathaŋgiya bigibigike wolaghɨye mbala gharɨgharɨ thɨ thuweŋgi. Nambonambo ŋgamwaiwo, thɨ vakathaŋgi na i laghɨye moli, Buk Boboma rɨgherɨghe vavana inanjiwe. Ŋgamwara thɨ ŋgarɨ e ghamwanji na ŋgamwara e nɨmanji mborowa. Tembe ŋgoreiyeva, ghanjikwama mbothiye ghabithabitha thɨ vakathaŋgi na molamolao. \v 6 Thaga e tɨne nuwanjiya vethɨ yaku ŋgora gharɨgharɨko laghɨlaghɨye lenji ghamba yaku na e lenji ŋgolo kururu tɨne vethɨ yaku e ghamba yaku thovuye gharɨgharɨ e ghamwanji. \v 7 Thoŋgo gharɨgharɨ thɨ vaidiŋgi e kamwathɨ, nuwanjiya gharɨgharɨko weiye lenji yavwatata thɨ dage mwaewo weŋgi na thɨŋa ‘Ravavaghare’ weŋgi.”\fig Parisi thɨ ŋgarɨ nambonambo e ghamwanji na e nɨmanji na ghanjikwama mbothiye e ghabithabitha molamolao|alt="a pharisee" src="lb00276c.tif" size="col" copy="BFBS (Bass)" ref="23:1-7" \fig* \p \v 8 “Thava ghamunena thɨ dage weŋga na thɨŋa, ‘Ravavaghare’ kaiwae ghami Ravavaghare mbe ghambereghaeŋge na taulaghɨna ghemi mbe oghaghami eŋge iya ghamunena. \v 9 Tha hu una lolo regha e yambaneke na huŋa ramami kaiwae Ramami mbe ghambereghaeŋge ina e buruburu. \v 10 Thava gharɨgharɨ thɨ dage weŋga na thɨŋa, ‘Randeviva’ kaiwae lemi randeviva ghamberegha, iye Mesaiya. \v 11 Thela thoŋgo iye i laghɨye e tɨnemina, iye i tabo na lemi rakakaiwo. \v 12 Thela thoŋgo ghamberegha tembe i wovoreŋa Loi ne i wonjoŋa, na thela i wonjoŋa ghamberegha, Loi ne i wovoreŋa.” \s1 Parisi lenji kwan kaiwae gharɨgharɨ ne thɨ vaidiya vuyowo \r (Mak 12:40; Luk 11:39-42,44,52; 20:47) \p \v 13 “Aleu, mbaro gharavavaghare na Parisi! Taukwana ghemi! Nevole hu thovuyaona, kaiwae hu kiya Loi le ghamba mbaro ghakamwathɨ gharɨgharɨ e ghamwanji na hu botewo hu ru na thavala nuwanjiya thɨ ru hu ndegana lenji kamwathɨ.” \p \v 14 “Aleu, mbaro gharavavaghare na Parisi! Taukwana ghemi! Nevole hu thovuyaona! Hu bigiya bigibigike wolaghɨye weŋgiya wambwiwambwi na hu mbaroŋaŋgi. Lemi naŋgo gharɨgharɨ e maranji i molao mbala thɨ vandeŋeŋga. Lemi vakathake thiyake kaiwanji ne hu vaidiya lithɨ laghɨye moli.” \p \v 15 “Aleu, mbaro gharavavaghare na Parisi! Taukwana ghemi! Nevole hu thovuyaona! Vou ghɨnagha na hu loŋgatakweya vanautumake wolaghɨye. Hu mando na hu utuvɨva lolo regha nuwae na i kururu weya Loi ŋgoreiya lemi kamwathɨna. Mbaŋa i loŋweghathɨŋga, hu vakatha na i tabona Gehena loloniye moli ŋgoreiye ghemi.” \p \v 16 “Aleu, ghemi randeviva raraitharɨ na marami i kwaghe! Nevole hu thovuyaona! Ghemi huŋa, ‘Thoŋgo lolo regha i tholo na i una Ŋgolo Boboma, i thovuye eŋge thoŋgo ma i ghambugha dageraweko iyako; ko thoŋgo lolo regha i tholo na i una golɨko e Ŋgolo Boboma tɨne, ma i thovuyewe thoŋgo ma i ghambugha dageraweko iyako.’ \v 17 Unouna ghemi na marami i kwaghe! Iyaŋganiya bigi laghɨye, gol o Ŋgolo Boboma iya i vakatha golɨko na i boboma? \v 18 Ghemi tembe huŋava, ‘Thoŋgo lolo regha i tholo na i una varɨko iya ghamba vowoko, i thovuyewe eŋge thoŋgo ma i ghambugha dageraweko iyako; ko thoŋgo lolo regha i tholo na i una wogiyako iya vowoko kaiwae, ma i thovuyewe thoŋgo ma i ghambugha dageraweko iyako!’ \v 19 Ghemi marami i kwaghe! Iyaŋganiya bigi laghɨye wogiya o ghamba vowoko iya i vakatha wogiyako na i boboma. \v 20 Iya kaiwae, mbaŋa thoŋgo lolo regha i tholo na i una ghamba vowoko, i tholo e ghamba vowoko weiye wogiyako iya vowoko kaiwae. \v 21 Tembe ŋgoreiyeva, mbaŋa thoŋgo lolo regha i tholo na i una Ŋgolo Boboma, i tholo e Ŋgolo Boboma na Loi, ina i yaku gheko. \v 22 Na mbaŋa thoŋgo lolo regha i tholo na i una buruburu, i tholo ele ghamba yaku thovuye na weiye Loi ghamberegha.” \p \v 23 “Aleu, mbaro gharavavaghare na Parisi! Taukwana ghemi! Nevole hu thovuyaona! Ghanɨŋga ŋgoreiya utha, njambao na sele,\f + \fr 23:23 \ft Buk Boboma Togha ma iŋa, “utha, njambao na sele.” Wo vaghaghɨle “mint, dill and cummin,” thiye umbwaumbwa ndamwandamwa o mbombouye Jiu gharɨgharɨniye va thɨ vakaiwoŋa na thɨ vakatha ghamɨnae thovuye weŋgiya ghanɨŋga vavana. Rɨghethoruke iyake gharumwaru ma i gharavɨ kaiwae wo vakaiwoŋa “utha, njambao na sele.”\f* hu vakatha wabwi na wabwiyaworo na hu giya wabwira weya Loi lemi mwaewo, ŋgoreiya mbaro i woraŋgiya. Othembe hu ghambu wagiyawe mbaroko iyako, ko iyemaeŋge hu renuwaŋa valaweya mbaro laghɨlaghɨye na ma hu ghambuŋgi. Mbaro ŋgoranjiya thiyake: la vakatha i rumwaru weŋgiya gharɨgharɨ, gharenda i njaweŋgiya ghandaune na ra ghambuvao Loi. Mbala hu ghambuŋgiya mbaroke thiyake na tembe ŋgoreiyeva ghanɨŋga ghanjimbaro hu ghambuŋgi. \v 24 Ghemi randeviva raraitharɨ na marami i kwaghe! Mbaro nanasiye hu ghambu wagiyaweŋgi, ko iyemaeŋge mbaro laghɨlaghɨye hu renuwaŋa valaweŋgi. Hu woraŋgiya mbilambila e ghamimbwana, ko iyemaeŋge ma hu thuwe kamel mbe umbwara vara hu kovululu weiye ghamimbwana.” \p \v 25 “Aleu, mbaro gharavavaghare na Parisi! Taukwana ghemi! Nevole hu thovuyaona! Ghemi ŋgoramiya gharɨgharɨ thɨ thavwi wagiyawe kom na gaeba vwatanji, ko iyemaeŋge ma thɨ thavwiya tɨnenji. Hu vakatha wagiyaweya vwatanji ko votha na kurakura thɨ riyevanjaraŋgo. \v 26 Ghemi Parisi marami i kwaghe! I viva wo hu thavwi wagiyaweya kom na gaeba tɨnenji ambane vwatanji i thɨna.” \p \v 27 “Aleu, mbaro gharavavaghare na Parisi! Taukwana ghemi! Nevole hu thovuyaona! Ghemi ŋgoramiya ghabubu, thɨ vanamwe vwatae na thɨ kabu jin. Ghayamoyamo i thovuye, ko e tɨneko kaka wokiwokiniye na vwatha i riyevanjara. \v 28 Ghemi ŋgoreiye, eto gharɨgharɨ thɨ thuweŋga ŋgoreiya gharɨgharɨ thovuthovuye, ko e gharemina kwan na thanavu raraitharɨ i riyevanjara.” \p \v 29 “Aleu, mbaro gharavavaghare na Parisi! Taukwana ghemi! Nevole hu thovuyaona! Hu vatadɨŋgiya Loi ghalɨŋae gharautu ghabubunji na hu vabithabithaŋaŋgiya gharɨgharɨko me vivako, thiye ghanjithanavu va i rumwaru, ghabubunji, \v 30 na huŋa thoŋgova hu yaku orumburumbunda e ghanjimbaŋa, mbala mava hu vakatha ŋgoreiya va thɨ vakatha na ma hu gaboŋgiya Loi ghalɨŋae gharautuŋgi. \v 31 Ko iyemaeŋge tembe ghamimberegha hu woraŋgiyaŋga, mbema gheminani orumburumbumiŋgiya iya thiye va thɨ gaboŋgiya Loi ghalɨŋae gharautu. \v 32 Ko mbema hu rombele eŋge iya thanavuna orumburumbumi va thɨ vakavakathanawe. Na ne hu vaidiya ghamilithɨwe.” \p \v 33 “Ghemi ŋgoramiya mwata na mwata le ŋgaŋga ghemi! Ma tene hu ghaeruva, ghemi kaero inami Gehena. \v 34 Iya kaiwae ya dage e ghemi, ne ya variyeŋgiya Loi ghalɨŋae gharautu, rathimbathimba laghɨlaghɨye na ravavaghare e ghemi. Ne hu gaboŋgiya vavana, hu rokrosiŋgiya vavana, hu yabɨbɨŋgiya vavana e ŋgolo kururu tɨne na hu vagevagege loloŋga weŋgi e ghemba na ghemba. \v 35 Iyake kaiwae, ne hu vaidiya lithɨ gabo gharɨgharɨ thovuthovuye kaiwanji. Va thɨ unɨghɨkaivara Eibol na i mena le ghambako ghemi Jiu hu unɨghɨ Sakaraiya Barakaiya nariye, e Ŋgolo Boboma na ghamba vowo ghanjilughawoghawo e tɨne. \v 36 Ya dage emunjoru e ghemi, vakathako thiyako wolaghɨye ghalithɨ ne i nja weŋga, ghemi thake iyake.” \s1 Jisas i gharaewo Jerusalem \r (Luk 13:34-35) \p \v 37 “O, o Jerusalem ee Jerusalem! Ghemi va hu gaboŋgiya Loi ghalɨŋae gharautu na hu tagavavamareŋgi e varɨ thavala Loi va i variyeŋgi weŋga. Mbaŋa i ghanagha nuwaŋguiya ya mbanvathavathaŋgiya ghanɨrayakuyaku ŋgoreiya kamkam manɨwevo i thogaramuramuŋgiya le ŋgaŋga e vineiye, ko iyemaeŋge ma nuwamiya ya vakatha weŋga. \v 38 Loi ne i garaiteta ghambami na ma kokowa eŋge. \v 39 Kaiwae ya dage e ghemi, ma tene hu thuweŋgova gheghada mbaŋa ne huŋa, ‘Loi ghare weya loloke iya i mena Giya Loi e idaeke.’”\x - \xo 23:39 \xt Sam 118:26\x* \c 24 \s1 Jisas iŋa nevole thɨ raka Ŋgolo Boboma \r (Mak 13:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Jisas vama i iteteŋa Ŋgolo Boboma ghayayao mbaŋaniye gharaghambu thɨ menawe na thɨ vatomweya Ŋgolo Bobomako ŋgoloŋgoloniyeŋgi. \v 2 Iŋa, “Ŋgoreiye, iya hu thuweŋgiya bigibigiko wolaghɨye. Ya dage emunjoru e ghemi, mavole varɨ regha ne i ndeghathɨ ele ghamba ndeghathɨko, wolaghɨyeko nevole thɨ bigiyathuvao bode.” \s1 Jisas iŋa gharaghambuko nevole thɨ vaidiŋgiya vuyowo laghɨye moli \p \v 3 Jisas va i yaku Olivɨ e ghanji Ou mbe ghambereghaeŋge na gharaghambu thɨ rakamenawe. Thɨ vaito, thɨŋa, “U utugiya weime ne thembaŋa bigibigike thiyake iya mo utuŋama weime thɨ yomara na thambo nono ne i woraŋgiya weime mbaŋa ne len mena na yambaneke le ghambako?” \p \v 4 Jisas i gonjogha weŋgi, iŋa, “Hu njimbukiki wagiyaweŋga, tha lolo regha i yaroŋga. \v 5 Kaiwae gharɨgharɨ i ghanagha ne thɨ mena e idaŋgu na thɨŋa, ‘Ghino Mesaiya!’ na ne thɨ yaroŋgiya gharɨgharɨ i ghanagha. \v 6 Ne hu loŋweŋgiya vanautuma lenji gaithɨ utuniye na toto gaithɨ kaiwae, ko ne hu ndemararu. Bigibigike thiyake ne thɨ yomara, ko ma ghanjirumwaru ŋgoreiye mbaŋa kaero le ghambako. \v 7 Vanautuma ne thɨ vegaithɨ weŋgi; rambarombaro ne thɨ vegaithɨ weŋgi. Nevole vunuvu na ragheragheghe lemoyo e yambaneke laghɨye. \v 8 Bigibigike wolaghɨye thiyake ŋgoreiya wevo ŋgamoiye i njivunɨkai vara ghambɨ kaiwae.” \p \v 9 “Nevole thɨ laweŋga na thɨ vaŋgugiyaŋga weŋgiya rambarombaro na thɨ gaboŋga. Gharɨgharɨke wolaghɨye ne thɨ botewoyathuŋga idaŋgu kaiwae. \v 10 E mbaŋako iyako gharɨgharɨ lemoyo ne thɨ botewo lenji loŋweghathɨ na ne thɨ vevatomweŋgi na thɨ vebotewoŋgi. \v 11 Loi ghalɨŋae gharautu kwanɨkwan lemoyo ne thɨ rakaraŋgi na thɨ yaroŋgiya gharɨgharɨ lemoyo. \v 12 Kaiwae tharɨ ghavakatha ne i mbuthu na i yala, gharɨgharɨ lemoyo lenji gharethovu ne i nasiye weŋgiya lenji valɨgharɨgharɨ. \v 13 Ko thela ne i ghataŋaghathɨŋgiya vuyowoke thiyake na gheghada le ghambako ne i vaidiya vamoru. \v 14 Na Totoke Thovuye iyake Loi le ghamba mbaro utuutuniye ne thɨ vavaghareŋa e yambaneke laghɨye na gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ ghareghare amba muyai mbaŋa le ghambako i mena.” \s1 Vuyowo laghɨye tene i mena \r (Mak 13:14-20; Luk 21:20-24) \p \v 15 “Mbaŋa ne hu thuweya bigiko i vambɨghɨya Ŋgolo Boboma na i vakatha gharɨgharɨ thɨ roitetako, na i ndeghathɨ ŋgoreiye ma valɨkaiwae i ndeghathɨwe, iya Loi ghalɨŋae gharautu Daniyel va i utuŋama.\x - \xo 24:15 \xt Dan 9:27; 11:31; 12:11\x* (Ghemi bukuke iyake gharavavaona wo hu rerenuwaŋa ghaghadɨ nuwamina i rumwaruŋa utuke iyake!) \v 16 E mbaŋako iyako thavala inanji Judiya e tɨne thɨ rakavo na thɨ wa e ououko rɨgherɨghenji. \v 17 Lolo ina ele ŋgolo vwatae na i nja thava i ru e ŋgolo tɨne na i wo bigi regha. Mbema i vo eŋge. \v 18 Na lolo i kakaiwo e uma tɨne ne i ndenjogha e ghemba na i liya ghakwama ghayaboyabo. \v 19 Ne e mbaŋaŋgiko thiyako, ne i vuyowo laghɨye moli weŋgiya wanakau maramarabo na wanakau weinjiyaŋgiya gamagai amba thɨ thuthu! \v 20 Hu naŋgo weya Loi mbala ma hu vo mbaŋa ne njighɨnjighɨ ghambaŋa o ne Sabat. \v 21 Vuyowo ne e mbaŋako iyako ne i laghɨye, i laghɨye moli. Na vuyowoko ŋgoranjiyako ma mbaŋa regha i yomara e yambaneke va i rikowe gheghada noroke, na ma tene ŋgoreiyeva mbaŋa muyai. \v 22 Thoŋgo ma Loi i wonjoŋa mbaŋa le molamolao, mbala ma lolo regha i moru. Ko le tututhi gharɨgharɨniye kaiwae, Loi ne i wonjoŋa vuyowo ghambaŋa le molamolao.” \p \v 23 “Thoŋgo lolo regha i dage e ghemi iŋa, ‘Wo hu thuwe, Mesaiya maiya!’ o ‘Maiyako!’ ne hu ndeloŋweghathɨ. \v 24 Kaiwae Mesaiya kwanɨkwan na Loi ghalɨŋae gharautu kwanɨkwan ne thɨ rakaraŋgi na thɨ vakathaŋgiya vakatha ghamba rotaele i ghanagha na thɨ wo gharɨgharɨ nuwanji, na thɨ munje tembe thɨ wova Loi le tututhi gharɨgharɨniye nuwanji. \v 25 Wo hu thuwe, amba ŋgaŋgagha kaero ya giya yanawami.” \p \v 26 “Thoŋgo lolo regha i dage weŋga iŋa, ‘Maiyako, e njamnjam bwaga!’ Thava hu wa gheko. O thoŋgo iŋa, ‘Mbeiya e ŋgoloke,’ ne hu ndeloŋweghathɨ. \v 27 Kaiwae Lolo Nariye le mena ne ŋgoreiya i vilamema, i vilame yavorowoko na manjamanjalawae i wa ve wo bodeoko.” \p \v 28 “Bigi maremare aŋga inae ma rawowoidi thɨ rakavathavathawe.” \s1 Lolo Nariye le mena \r (Mak 13:24-27; Luk 21:25-28) \p \v 29 “Vuyowo e mbaŋaŋgiko thiyako e ghereiye varae mara ne i momouwo, manjala mane i mbɨle, ghɨtara ne thɨ dobu e buruburu na buruburu matemate ne thiya nyivɨvao.\x - \xo 24:29 \xt Ais 13:10; 34:4\x* \v 30 Amba Lolo Nariye le mena ghanono ne i yomara e buruburu, na gharɨgharɨke wolaghɨye e yambaneke thiya randa, mbaŋa ne thɨ thuweya Lolo Nariye i njama e ŋgalɨlɨ vwatanji, weiye le vurɨgheghe na vwenyevwenye laghɨye.\x - \xo 24:30 \xt Dan 7:13\x* \v 31 Ne thɨ wiya mema na ghalɨŋae laghɨye moli amba i variyeŋgiya le nyao thovuthovuye e yambaneke ghadidiye gethɨvarɨ na thɨ vaŋguvathavathaŋgiya le tututhi gharɨgharɨniye e yambaneke mbothiye regha gheghada valɨmbothiye.” \s1 Hu wo vavaghare weya fig \r (Mak 13:28-31; Luk 21:29-33) \p \v 32 “Lemi ghamba ghareghare thovuye hu wo weya umbwa fig. Mbaŋa hu thuwe ndamwandamwa thɨ thalavwara, hu ghareghareya mbaŋa nasiye thuwai ghambaŋa. \v 33 Tembe ŋgoreiyeva, mbaŋa ne hu thuweŋgiya bigibigike thiyake thɨ yoyomara, hu ghareghare le njoghama ghambaŋa ma bwagabwaga, maiyavara. \v 34 Ya dage emunjoru e ghemi thake iyake mamba ne thiya marevao ghaghad bigibigike wolaghɨye thiyake thɨ yomara. \v 35 Buruburu na yambane ne thɨko, ko ghalɨŋaŋguke mane iko.” \s1 Ma lolo regha i ghareghare thembaŋa Lolo Nariye ne i mena \r (Mak 13:32-37; Luk 17:26-35) \p \v 36 “Ma lolo regha i ghareghare thembaŋa na the lughawoghawo Lolo Nariye ne i menawe. Nyao thovuthovuye e buruburu ma thɨ ghareghare, Nariye ma i ghareghare, mbe Ramae ghamberegha eŋge i ghareghare ne thembaŋa. \v 37 Ghaghad thembaŋa Lolo Nariye ne i mena, gharɨgharɨ ne lenji vakatha ŋgoreiya thɨ vakatha Nowa va ghambaŋa. \v 38 Va e mbaŋaŋgiko thiyako amba muyai ŋgonuŋgo i voru na i thotho, gharɨgharɨ thɨ ghanɨŋga na thɨ munumu, ghɨmoghɨmoru na wanakau thɨ ghe, ghaghad vara e mbaŋaniye Nowa i tha e waŋgama. \v 39 Ma va thɨ ghareghare, ŋgonuŋgo na thotho raitharɨ regha maiyavara e ghamwanjina. I mena na i gabovaoŋgi. Iyako ne ŋgoreiye mbaŋa Lolo Nariye ne le mena. \v 40 E mbaŋako iyako ghɨmoghɨmoru thenjighewo ne thɨ kaiwo e uma tɨne: regha ne thɨ yovaŋgu, na regha ne thɨ itete. \v 41 Wanakau theunyiwo ne inanji wit ghamba vakatha thɨ vwaŋgoŋgo wit: eunda ne thɨ yovaŋgu na eunda ne thɨ itete. \v 42 Iya kaiwae hu njaŋanja, kaiwae ma hu ghareghare thembaŋa ghami Giya ne i mena. \v 43 Hu renuwaŋakikiya iyake: thoŋgo ŋgolo tanuwagae va i ghareghareya thembaŋa ghalughawoghawo rakaivɨ ne i vuthawe, ne i njaŋanjaŋa ele ŋgoloko na rakaivɨko tha i ruwe. \v 44 Ghemi tembe ŋgoreiyeva hu vivatha na mbema hu roroghagha eŋge, kaiwae Lolo Nariye ne i mena e lughawoghawo, ma hu ghareghare ne i menawe.” \s1 Rakakaiwo thovuye na rakakaiwo raitharɨ \r (Luk 12:41-48) \p \v 45 “Ghemi mbala ŋgoramiya rakakaiwo i manabu na e ghavareminje iya ghagiya i worawe na i njimbukikiŋgiya rakakaiwo na i giya ghanji, ghanɨŋga e ghambaŋa moli. \v 46 Ne i thovuye moli weya rakakaiwoko iyako thoŋgo ghagiya i vutha na i vaidiya i vakatha ŋgoraiyako. \v 47 Ya dage emunjoru e ghemi, ne i worawe na i mbaroŋaŋgiya le bigibigiko wolaghɨye. \v 48 Ko thoŋgo iye rakakaiwo raitharɨ ne i renuwaŋa e ghare na iŋa, ‘O giyama mane i vutha rukuruku,’ \v 49 amba i yabɨbɨŋgiya le valɨrakakaiwoko na i ghanɨŋga na i munumu weiyaŋgiya ramunumu. \v 50 Mbaŋa regha rakakaiwoma ghagiya i njoghama, i vathɨna ghare kaiwae rakakaiwoma mane i ghareghare thembaŋa na the lughawoghawo giyama ne i njoghamawe. \v 51 Ghagiya ne i vutha i ŋge na i tagavotagamenawe, na i vaŋgurawe gharɨgharɨ raraitharɨ na rakwanɨŋgi e lenji lithɨ ghembaniye, ghakaiwo randa na thɨ rɨghɨmbiya ŋiŋiye.” \c 25 \s1 Gagamaina theuyawora utuninji \p \v 1 Amba i dage weŋgi iŋa, “E mbaŋako iyako Loi le ghamba mbaro le mena ne ŋgoreiyake. Gagamaina theuyawora thɨ bigiya lenji lemp, thɨ wa na vethɨ roghagha ragheghe ghɨmoru ele ŋgolo ghadidiye. Thɨ roroghaghawe gheghada ragheghe ghɨmoru i njoghama weiye ragheghe wevo na i vaŋguruwoŋgi e ŋgolo tɨne. \v 2 Theulima unounoŋgi na theulima thɨ manabu. \v 3 Unounoŋgima thɨ bigiya lenji lemp, ko ma va thɨ guda ghembwa seiwova, \v 4 ko iyemaeŋge manabuŋgima va thɨ bigiŋgiya lenji lemp weiye ghembwa e variye. \v 5 Ragheghe ghɨmoru le vutha va i vuyowo iwaeŋge wanakauma maranji i gaboŋgi na thiya ghenelaŋa.” \p \v 6 “Vama gougou mboro amba lolo regha i mena i kula iŋa, ‘Ragheghe ghɨmoru ma iyake! Hu mena na hu thuwe.’” \p \v 7 “Gagamainama thɨ rakathuweiru na thɨ vakatha wagiyaweŋgiya lenji lemp. \v 8 Amba unounoma thɨ dage weŋgiya manabuma thɨŋa, ‘Hu giyama lemi mbwana seiwo weime kaiwae lama lempɨŋgike ma ma e ghanjimbwa na kaero iya vara thiya mareke.’” \p \v 9 “Thɨ gonjogha weŋgi thɨŋa, ‘Nandere. Ghemi na ghime ma valɨkaiwanda. Wo hu wa e ghamba vamodoko na vou vamodo kaiwami.’” \p \v 10 “Ko vamba thɨ loŋgaloŋga mbwa ghavamodo kaiwae, ragheghe ghɨmoru kaero i vutha. Gagamainama va thɨ vivatha wagiyawema thɨ ru weinji ragheghema e thaga tɨne, amba thɨ kiya thɨnɨmba.” \p \v 11 “Muyai gagamaina unounoma thɨ vutha na thɨŋa, ‘Amalana, amalana, u vugha thɨnɨmbana wo ruwo.’” \p \v 12 “Amalama i gonjogha weŋgi, iŋa, ‘Ya dage emunjoru e ghemi, ma ya ghareghareŋga.’” \p \v 13 “Iya kaiwae hu njimbukikiŋga, kaiwae ma hu ghareghare thembaŋa o the lughawoghawo ghamigiya ne i menawe.” \s1 Rakakaiwo thovuye na rakakaiwo raitharɨ \r (Luk 19:11-27) \p \v 14 “E mbaŋako iyako Loi le ghamba mbaro le mena ne ŋgoreiya amala regha i wareriŋa valɨvaŋga regha. I kula vathaŋgiya le rakakaiwo na i giya le bigibigiko weŋgi thɨ njimbukiki. \v 15 I giyawa regha paeb tausan kina, theghewoniye tu tausan kina na theghetoniye wan tausan kina. I giya ŋgoreiya regha na regha le ghareghare le laghɨlaghɨye, amba muyai i wareri. \v 16 Amalama me mbana paeb tausanɨma i wa e mbaŋako iyako na ve vakaiwoŋa na tembe i vaidiva paeb tausan kina. \v 17 Amalama me mbana tu tausanɨma i vakatha ŋgoreiye na tembe i vaidiva tu tausan kina. \v 18 Ko amalama me mbana wan tausanɨma, i wa ve tɨgha doda e thelau na i beku ghagiyama le maniwe.” \p \v 19 “Vama mbaŋa molao amba giyama i njogha, i dage weŋgi na thɨ utugiyawe ŋgoroŋga va thɨ vakaiwoŋa na thɨŋa le maniko. \v 20 Amalama iyava i mbana paeb tausanɨma weiye mbowo paeb tausanɨva e vwatae i mena i giyawe na i dagewe iŋa, ‘Amalana, va u giya paeb tausan e ghino. Wo u thuwe, vama ya vaidiva paeb tausan.’” \p \v 21 “Giyama i dagewe, iŋa, ‘I thovuye moli! Rakakaiwo thovuye na emunjoru ghen. Bigibigi ma thɨ ghanagha u njimbukiki wagiyaweŋgi. Ne ya woraweŋge na u njimbukikiŋgiya bigibigi thɨ ghanagha. U mena weiŋgu ghen ra warari.’” \p \v 22 “Amalama va i mbana tu tausanɨma i mena na iŋa, ‘Amalana, va u giya tu tausan e ghino. Wo u thuwe, vama ya rovaidiva tu tausan.’” \p \v 23 “Giyama i dagewe, iŋa, ‘I thovuye moli! Rakakaiwo thovuye na emunjoru ghen. Bigibigi ma thɨ ghanagha u njimbukiki wagiyaweŋgi. Ne ya woraweŋge u njimbukikiŋgiya bigibigi thɨ ghanagha. U mena weiŋgu ghen ra warari.’” \p \v 24 “Amba amalama va i mbana wan tausanɨma i mena iŋa, ‘Amalana, ya ghareghare len mbaro i vurɨgheghe kaiwae thebigiya ma va u ghavo u tɨghɨ na u vathe e len ŋgolo. Gharɨgharɨ vavana lenji kaiwo une ghen u mban. \v 25 Iya kaiwae va ya mararu na ya wa na va beku len manina e thelau. Wo u thuwe len manima mbe iya, ya biginjogha e ghen.’” \p \v 26 “Giyama i dagewe iŋa, ‘Rakakaiwo raitharɨ na njavovo ghen. Kaero u ghareghare, thebigiya ma va ya ghavo ya tɨghɨ na ya vathe elo ŋgolo na gharɨgharɨ vavana lenji kaiwo une ghino ya mban. \v 27 Ko iyake, mbalava vo bigiraweya lo manike e beŋɨk na thɨ vakaiwoŋa na mbaŋa ya njoghama ya mban njogha weiye vavanava e vwatae.’” \p \v 28 “I dage weŋgiya rakakaiwo vavanava, iŋa, ‘Hu bigiya maninawe na hu bigigiya weya amalana iya ten tausana inawe. \v 29 Thela i vakaiwoŋa wagiyaweya ghabebeko, ghino ya vatabowe na iye veimaima. Ko iyemaeŋge weya thela ma e ghavareminje, othembe nasiye moli inawe, ya bigivaowe. \v 30 Ko iya rakakaiwoke raitharɨ iyake, hu wokiyathu eto, e mouwoko tɨne na ghakaiwo randa na i rɨghɨmbiya ŋiŋiye.’” \s1 Lolo Nariye ne i ghathaŋgiya gharɨgharɨko wolaghɨye \p \v 31 “Mbaŋa Lolo Nariye ne i mena weiyaŋgi nyaoko thovuthovuye wolaghɨye, na amalaghɨniye i tabo na kiŋ, ne i yaku ele ghamba yaku thovuye na i mbaro. \v 32 Yambaneke laghɨye gharɨgharɨniye ne thɨ mevathavatha e marae na i vaghathaŋgi na wabwi theghewo, ŋgoreiya sip gharanjimbunjimbu i ghathaŋgiya sip na gout tomethi lenji yaku. \v 33 Ne i bigiraweŋgiya sip e une na gout e moiye.” \p \v 34 “Amba Kiŋ i dage weŋgiya gharɨgharɨ inanji e uneko iŋa, ‘Hu rakamena, thavala ghemi Bwebwe i mwaewo weŋga. Hu mena hu rakaru ele ghamba mbaroke, iyava i vivatharaweke kaiwami mbaŋa va i vakatha yambaneke. \v 35 Kaiwae bada i gharɨŋgo na hu giya ghanɨŋga e ghino, mbwa i gharɨŋgo na hu giya e ghino na ya mun, bobwariya ghino na hu kulavoreŋaŋgo e lemi ŋgolo, \v 36 ya bukabuka na hu giya kwama weŋgo, ya ghambwera na hu njimbukikiŋgo, inaŋgu e thiyo na hu mena hu thuweŋgo.’” \p \v 37 “Amba gharɨgharɨko thovuthovuye ne thɨ gonjoghawe thɨŋa, ‘Amalana, thembaŋa va wo thuweŋge bada i gharɨŋge na wo giya ghanɨŋga na u ghan, o mbwa i gharɨŋge na wo giya mbwa e ghen? \v 38 Na thembaŋa va wo thuweŋge u mebobwari na wo kulavoreŋaŋge, o u bukabuka na wo ligiya kwama na u njimbo? \v 39 Na va thembaŋa wo thuweŋge u ghambwera o inan e thiyo na wo ghaona wo thuweŋge?’” \p \v 40 “Kiŋ ne i gonjogha weŋgi iŋa, ‘Ya dage emunjoru e ghemi, thembaŋa thoŋgo hu vakatha bigi regha weya oghaghaŋguŋgike regha iya idae ma i laghɨye, ŋgoreiya hu vakatha weŋgo.’” \p \v 41 “Amba ne i dage weŋgiya thiye inanji e moiyeko iŋa, ‘Hu rakaiteteŋgo, ghemi iya valɨkaiwae hu vaidiya lithɨ weya Loi. Hu rakawa e ndɨgheko une iya memeghabananiyeko, iyava Loi i vivatharaweko Seitan na le nyao kaiwanji. \v 42 Kaiwae bada i gharɨŋgo na ma hu giya ghanɨŋga weŋgo, mbwa i gharɨŋgo na ma hu giya mbwa weŋgo, \v 43 bobwariya ghino na ma hu kulavoreŋaŋgo e lemi ŋgolo, ya bukabuka na ma hu giya kwama weŋgo, ya ghambwera na inaŋgu e thiyo na ma hu mena hu njimbukikiŋgo.’” \p \v 44 “Thiye tembe thɨ thombeweva thɨŋa, ‘Amalana, va thembaŋa wo thuweŋge bada o mbwa i gharɨŋge, o u mebobwari o u bukabuka o inan e thiyo, na ma wo thalavuŋge?’” \p \v 45 “Ne i thombe weŋgi na iŋa, ‘Ya dage emunjoru e ghemi, thembaŋa hu botewo hu thalavugha oghaghaŋguŋgike iya nanasiyeke thiyake iya hu yaŋgiwanaŋgike regha ŋgoreiya hu botewo hu thalavuŋgo.’” \p \v 46 “Thiyake ne vethɨ vaidiya vuyowoko iya ma mbaŋa regha ne i koko na gharɨgharɨ thovuthovuye ne vethɨ vaidiya yawalɨ moli.” \c 26 \s1 Thɨ tamweya kamwathɨ na thɨ yalaweya Jisas \r (Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Mbaŋa Jisas i utuvao utuutuko wolaghɨye, i dage weŋgiya gharaghambu, iŋa, \v 2 “Kaero hu ghareghare, mbaŋa ma theghewo eŋge kaero Thaga Valaŋani ghambaŋa, na ne e mbaŋako iyako tɨne thɨ vaŋgugiya Lolo Nariye na thɨ ŋge e kros.” \p \v 3 E mbaŋako iyako ravowovowo laghɨlaghɨye na Jiu lenji randevivaŋgi thɨ mevathavatha ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva idae Kaiyapas ele ŋgolo \v 4 na thɨ vona Jisas ghae ŋgoroŋga ne thɨŋa na thɨ yalawe thuwele na thɨ tagavamare. \v 5 Thɨŋa, “Thava ra vakatha e thagake iyake tɨne, ne iwaeŋge gharɨgharɨ gharenji i muru na thɨ gaithɨ.” \s1 Wevo eunda i varuvo Jisas e bunama \r (Mak 14:3-9; Jon 12:1-8) \p \v 6 Jisas vamba i yaku Betani Saimon ele ŋgolo, iye va i ghataŋa lepelo. \v 7 Wevo eunda i menawe, i thɨna bodɨla alabasita vwarara, bunama butiye thovuye na modae laghɨye inawe. Mbaŋa Jisas vamba i ghanɨŋga, i liŋgiya bunamama e umbaliye. \p \v 8 Ko mbaŋa gharaghambuko thɨ thuweya iyako gharenji i gaithɨ. Thɨŋa, “Buda kaiwae i vakowana bunamako? \v 9 Thoŋgo ra vakuneŋa bunamako iyako ne ra vaidiya mani laghɨye na ra giya weŋgiya mbinyembinyeŋgu.” \p \v 10 Jisas i ghareghareya lenji renuwaŋako, amba i dage weŋgi, “Buda kaiwae hu liya wevoke ghautu? Vakatha thovuye moli iya me vakathake weŋgo. \v 11 Mbaŋake wolaghɨye ne weimiyaŋgiya mbinyembinyeŋgu ko ghino mane weiŋguyaŋgiya ghemi mbaŋake wolaghɨye. \v 12 Me ruvuya bunamake iyake e riwaŋgu. Iyako ŋgoreiye kaero me vivatha riwaŋgu beku kaiwae. \v 13 Ya dage emunjoru e ghemi, nevole thembaŋa thɨ vavaghareŋa Totoke Thovuye iyake e yambaneke laghɨye, budakaiya wevoke iyake me vakatha gharɨgharɨ ne thɨ utuŋa na thɨ renuwaŋakikiya elaghɨniye.” \s1 Judas iŋa ne i vatomweya Jisas \r (Mak 14:10-11; Luk 22:3-6) \p \v 14 Amba gharaghambuko theyaworo na theghewoko regha, idae Judas Isakariyot, i wa weŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye \v 15 na iŋa, “Ne hu wogiya budakai weŋgo thoŋgo ya vatomweya Jisas weŋga na hu yalawe?” Thɨ vaona silva gethɨyeto (30) na mbala thɨ giya modae. \v 16 E mbaŋako iyako na i voro Judas i tamwetamweya kamwathɨ, ŋgoroŋga ne iŋa na i vatomwe weŋgi na thɨ yalawe. \s1 Jisas na gharaghambu thɨ vakatha Thaga Valaŋani \r (Mak 14:12-21; Luk 22:7-13,21-23; Jon 13:21-30) \p \v 17 Mbaŋa iviva moli Bred ma weiye isɨt ghathaga ghambaŋa, gharaghambu thɨ menawe na thɨ vaito thɨŋa, “Nuwaniya wo wa e the valɨvaŋga na vo vivatharaweya Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye kaiwan?” \p \v 18 I gonjogha weŋgi iŋa, “Hu wa vohu ru Jerusalem e tɨne, weya amala regha, na hu dagewe huŋa, ‘Ravavaghare iŋa: Wombaŋa maiyavara. Weiŋguyaŋgiya woraghambuke wo vakatha Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye e len ŋgolona.’” \v 19 Gharaghambuma thɨ vakatha ŋgoreiya me dagema weŋgi na thɨ vivatharaweya Thaga Valaŋani ghanɨŋganiyewe. \p \v 20 Vama gougou amba Jisas weiyaŋgiya gharaghambuma theyaworo na theghewoma thiya yaku na thiya ghanɨŋga. \v 21 Ghanɨŋga e tɨne Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, regha ina e tɨnemike ne i vatomweŋgo.” \p \v 22 Gharenji i vɨrɨ laghɨye na thɨ dagewe, regha na regha iya i vaito iŋa, “Amalana, ma ghino ŋgoreiye, ae?” \p \v 23 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ghemina regha iya me wouta ghabredɨna weiŋgu e gaeba regha, iye ne i vatomweŋgo. \v 24 Lolo Nariye ne i mare ŋgoreiya Buk Boboma le woraŋgiya, ko loloko iya ne i vatomweya Lolo Nariye ne i vaidiya vuyowae. I thovuye moliwa loloko iyako thoŋgo tɨnae ma va i ghambɨ eŋge.” \p \v 25 Amba Judas, iya ne i vatomweya Jisas, iŋa, “Ravavaghare, ma ghino ŋgoreiye, ae?” \p Jisas i dagewe, iŋa, “Kaero mo utuŋa na len utuna emunjoru.” \s1 Giya le ghanɨŋga \r (Mak 14:22-26; Luk 22:14-20; 1Kor 11:23-25) \p \v 26 Mbaŋa thiya ghanɨŋga, Jisas i wo bred mbumbura, i vata ago weya Loi, i njiviyaviya na i giya weŋgiya gharaghambuma, na iŋa, “Hu wo na hu ghan. Iyake riwaŋgu.” \p \v 27 Amba i thɨna kom na tembe i vata ago weva Loi, i thɨnɨgiya weŋgi, na iŋa, “Taulaghɨna ghemi hu mun, \v 28 waenɨke iyake madɨbaŋgu iye i vaemunjoruŋa dagerawe togha. I voruraŋgi na mbala Loi i numotena gharɨgharɨ lemoyo lenji tharɨ. \v 29 Ya dage e ghemi, ma tene ya munɨva waenɨke iyake gheghada ne ya munɨva waen togha weiŋguyaŋgiya ghemi Bwebwe ele ghamba mbaro tɨne.”\fig Jisas i naŋgo weya Loi na i vata agowe bred na waen kaiwanji|alt="last supper Jesus giving thanks" src="IB04149bw.tif" size="span" copy="Faadil" ref="26:26-29" \fig* \p \v 30 Mbaŋa thɨ wothuvao wothu yaŋgara, thɨ rakaraŋgi na thɨ raka Olivɨ e ghanji Ou. \s1 Pita iŋava mane i roro Jisas \r (Mak 14:27-31; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 31 Amba Jisas i dage weŋgi iŋa, “Gougouke noroke taulaghɨna ghemi ne hu vo iteteŋgo, kaiwae Buk Boboma iŋa, ‘Ne ya unɨgha sip ghanjiranjimbunjimbu na sip thɨ rakavo.’\x - \xo 26:31 \xt Sak 13:7\x* \v 32 Ko amba Loi ne i vakathaŋgo na ya thuweiru na e yawayawaliŋgu, ne ya viva e ghamwami Galili.” \p \v 33 Pita i gonjoghawe iŋa, “Othembe taulaghɨke ne thɨ rakavo, ghino mane ya voiteteŋge.” \p \v 34 Jisas i dagewe, iŋa, “Ya dage emunjoru e ghen, noroke gougou amba muyai kamkam i dage mbaŋaiwo, mbaŋato ne uŋa ma u ghareghareŋgo.” \p \v 35 Pita i dagewe iŋa, “Mane yaŋa ma ya ghareghareŋge, othembe thoŋgo ne ya mare weiŋgu ghen.” Gharaghambuko wolaghɨye thɨ gorereya. \s1 Jisas ve naŋgo Getesemani \r (Mak 14:32-42; Luk 22:39-46) \p \v 36 Jisas weiyaŋgiya gharaghambu thɨ wa e valɨvaŋga idae Getesemani, amba i dage weŋgi iŋa, “Huya yaku gheke, na ya wa na va naŋgo gheko.” \v 37 I vaŋguŋgiya Pita na Sebedi le ŋgaŋgama thenjighewoma. Ghare i vɨrɨ laghɨye moli. \v 38 Amba i dage weŋgi, iŋa, “Ghareŋgu i vɨrɨ laghɨye moli, mbalama i tagavamareŋgo. Hu yaku gheke na hu njaŋanjaŋa.” \p \v 39 I loŋga ghaova seiwo, i dipoumu e thelauko vwatae na i naŋgo iŋa, “Bwebwe, thoŋgo valɨkaiwae, u vakathaŋgo na vuyowoke ghandeghɨ iyake thava i mena weŋgo. Ko iyemaeŋge thava u vakatha ghino lo renuwaŋa, u vakatha eŋge ghen len renuwaŋa.” \p \v 40 Amba i njogha weŋgiya gharaghambuma thenjighetoma na i vaidiŋgi thiya ghena. I dage weya Pita, iŋa, “Ko ma valɨkaiwae hu njaŋanjaŋa lughawoghawo regha? \v 41 Hu njaŋanjaŋa na hu naŋgo, mbala ma hu ru tanathetha e tɨne. Ghare nuwaiya, ko ririwo i njavovo.” \p \v 42 Mbowo i wava mbaŋaiwoniye na ve naŋgo iŋa, “Bwebwe, thoŋgo len renuwaŋa ya muna vuyowoke ghakom iyake na ma valɨkaiwae i iteteŋgo, ko mbema u vakatha ŋgoreiye iya len renuwaŋana.” \p \v 43 Mbaŋa i njoghama, tembe i vaidiŋgiva thɨ ghenelaŋa, kaiwae mara ghenaghena i gaboŋgi. \v 44 I iteteŋgi na mbowo ve naŋgova mbaŋatoninji. I naŋgo na tembe ŋgoreiyeva me naŋgoma. \p \v 45 Mbowo i njogha weŋgiva gharaghambuma na i dage weŋgi iŋa, “Ko amba hu ghenaghena vara mbaŋake molao? Wo hu thuwe, mbaŋa kaero iko; e mbaŋake vara thɨ vaŋguraweya Lolo Nariye tharɨ gharavakatha e nɨmanji ghare. \v 46 Hu yondo na ra raka. Wo hu thuwe, loloma wolilivama maiyavara i menana!” \s1 Thɨ yalawe Jisas \r (Mak 14:43-50; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 47 Jisas vamba i utuutu kaero Judas, gharaghambuma theyaworo na theghewoma regha, i vutha weiyaŋgiya wabwi laghɨye regha, thɨ mbanɨŋgiya gaithɨ ghaghalithɨ na umbwaumbwa uboubotu. Gharɨgharɨke thiyake, ravowovowo laghɨlaghɨye na Jiu lenji randeviva methɨ variyeŋgi. \v 48 Lilivama vama i giya nono weŋgi, iŋa, “The lolo ne ya vandamo, ee amalaghɨniye; hu yalawe.” \v 49 Judas i vamwandɨ weya Jisas na iŋa, “Ago laghɨye Ravavaghare!” Na i vandamo. \p \v 50 Jisas i dagewe, “Wou, budakai kaiwae mo menake u vakatha.” Gharɨgharɨma thɨ rakamena na thɨ yalawe. \p \v 51 Gharaghambuma regha i mwanagita le gaithɨ ghaghalithɨ e ghambae na i gothethe ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva le rakakaiwo regha yanawae. \v 52 Jisas i dagewe iŋa, “U woraweya len gaithɨna ghaghalithɨ e ghambae, kaiwae thela thoŋgo i gaithɨ e ghalithɨ ne thɨ unɨghɨ e ghalithɨ. \v 53 Ko ma hu ghareghare valɨkaiwaŋgu moli ya kula weya Bwebwe thalavu kaiwae na e mbaŋako iyako, i variyeŋgiya le nyao thovuthovuye ghanjiwabwi laghɨlaghɨye kaiwaŋgu? \v 54 Ko thoŋgo ya vakatha ŋgoreiyako mane i vaemunjoruŋa Buk Boboma le utu, iya i woraŋgiya budakaiya kaero i yomara e mbaŋake iyake.” \p \v 55 E mbaŋako iyako Jisas i dage weŋgiya wabwima iŋa, “Mouŋa eŋge rakaiva ghino iya mohu mbanɨŋgiya gaithɨ na ghaghalithɨ na umbwaumbwa uboubotu na hu mena hu yalaweŋgo? Mbaŋa regha na regha ya yaku e Ŋgolo Boboma tɨne na ya vavaghare, ma va hu yalaweŋgo. \v 56 Bigibigike wolaghɨye thiyake thɨ yomara na thɨ vaemunjoruŋa budakaiya Loi ghalɨŋae gharautu va thɨ rori Buk Boboma e tɨne.” \p E mbaŋako iyako gharaghambu thɨ voiteteŋa. \s1 Jisas i utu Jiu e lenji kot laghɨye \r (Mak 14:53-65; Luk 22:54-55,63-71; Jon 18:13-14; 19:24) \p \v 57 Thiyema methɨ yalawe Jisas thɨ yovaŋgu Kaiyapas ele ŋgolo, iye ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva. Mbaro gharavavaghare na Jiu lenji randeviva vama thɨ mevathavatha gheko. \v 58 Pita i rereghamba weya Jisas, vambe ina bwagabwaga, ghaghad thɨ vutha ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva e ghayayao. Pita i ru e yayaoko tɨne na i yaku weiyaŋgiya ragatɨgatɨ. Nuwaiya i thuwe ne thɨ vakatha budakai weya Jisas. \p \v 59 Ravowovowo laghɨlaghɨye weinjiyaŋgiya Jiu lenji rambarombaro Jiu e lenji kot laghɨye tɨne, thɨ tamweŋgiya utu kwanɨkwan Jisas ghawonjowe kaiwae, mbala lenji rɨghe na thɨ unɨgha Jisas. \v 60 Ko iyemaeŋge ma thɨ ndevaidi mun, othembe rautu kwanɨkwan vavana thɨ mena thɨ utuŋaŋgiya lenji kwanɨŋgi. \p Muyai amba thenjighewo thɨ mena, \v 61 na thɨŋa, “Amalake iyake iŋava valɨkaiwae ne i rakayathu Loi le Ŋgolo Boboma na mbaŋa thegheto e tɨne kaero i vatadɨva.” \p \v 62 Amba ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva i yondovirɨ na i dage weya Jisas iŋa, “Ko mane u gonjogha lenji utuko ghathɨthɨ? Ŋgoroŋga lenji utuko gharumwaru e ghen?” \v 63 Ko iyemaeŋge Jisas ma i ndeutu mun. Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva i dagewe iŋa, “Loi e yawayawaliye e idae ya naŋgo e ghen na u dage weime, thoŋgo emunjoru ghen Mesaiya, Loi Nariye.” \p \v 64 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ŋgoreiye iya moŋana. Ko ya dage e ghemi, mbaŋa i menamenako ne hu thuwe Lolo Nariye, ne i yaku Loi Vurɨgheghe e une na i njama e ŋgalɨlɨko e buruburu.”\x - \xo 26:64 \xt Sam 110:1; Dan 7:13\x* \p \v 65 Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva i mwanathethe ghakwama ghatemuru kaiwae na iŋa, “I utuvatharɨ Loi kaiwae. Ma te nuwandaiyava gharɨgharɨ vavana thɨ utu kaiwae. Kaero mohu loŋweya le utuko, me utuvatharɨ weya Loi. \v 66 Ŋgoroŋga lemi renuwaŋa?” \p Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Valɨkaiwae moliya i mare!” \p \v 67 Amba thɨ njoŋgovuna ghamwae na thɨ ŋge. Vavana thɨ tagaleva \v 68 na thɨŋa, “Mesaiya ghen? U dage weime thoŋgo Loi ghalɨŋae gharautu ghen, thela me ŋgeŋgeŋaŋgena.” \s1 Pita iŋa ma i ghareghare Jisas \r (Mak 14:66-72; Luk 22:54-62; Jon 18:15-18,25-27) \p \v 69 Pita vambe ina e yayaoko tɨne amba rakakaiwo eunda i menawe na i dagewe iŋa, “Ghen ŋgoreiye, vambe weinɨva Jisas rara Galili.” \p \v 70 Gharɨgharɨko taulaghɨ e maranji i roro iŋa, “Ma ya ghareghare budakaiya utuniye u utuutuna.” \p \v 71 Seiwo i loŋgaraŋgi ŋgoreiya yayaoko ghaghamba ru, rakakaiwo eunda i thuweya Pita i amba i dage weŋgiya gharɨgharɨko inanjiko gheko iŋa, “Amalake iyake va weiye Jisas rara Nasaret.” \p \v 72 Mbaŋaiwoniye Pita i roro iŋa ma i ghareghare Jisas. I tholo iŋa, “Ma ya ghareghare iya lolona iyana.” \p \v 73 Mbaŋa ma molao, gharɨgharɨma thiya ndeghathɨma gheko thɨ mena weya Pita na thɨŋa, “Mbema emunjoru Jisas ghauneko regha ghen, kaiwae ghalɨŋanɨna ghaŋgumi i woraŋgiya, ghen rara Galili.” \p \v 74 Pita i tholomundu iŋa, “Ya dage emunjoru. Loloko iyako ma ya ghareghare. Loi i lithɨ e ghino thoŋgo ma ya utuŋa emunjoru.” \p E mbaŋako iyako kamkam i kula, \v 75 amba Pita i renuwaŋakiki Jisas ghalɨŋaema: “Amba muyai kamkam i kula; mbaŋato ne uŋa ma u ghareghareŋgo.” \p Pita i raŋgi eto na ve randa laghɨye. \c 27 \s1 Thɨ yovaŋguya Jisas weya Pailat \r (Mak 15:1; Luk 23:1-2; Jon 18:28-32) \p \v 1 Vambe mbaŋambaŋa moli ravowovowo laghɨlaghɨye na Jiu ghanjigiyagiya thɨ vakatha lenji mbaro Jisas le mare kaiwae. \v 2 Thɨ ŋgarɨ na thɨ yovaŋgu weya Pailat, Rom ghagawana. \s1 Judas le mare \r (Vak 1:18-19) \p \v 3 Mbaŋa Judas, Jisas ghaliliva, i loŋwevaidiya Jisas vama thɨŋa ne i mare, i nuwonjogha na i biginjogha mani gethiyeto weŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye na giyagiya vavana. \v 4 Judas i dage weŋgi, iŋa, “Ma vakatha tharɨ kaiwae ma vatomweya amala ma ele tharɨ na thɨ unɨghɨ.” Thɨ dagewe, thɨŋa, “Ma wo rerenuwaŋa kaiwae. Tembe ghen ghanɨmberegha.” \p \v 5 Judas i bigiyathu manima e Ŋgolo Boboma tɨne na i wa na ve gadesowo. \p \v 6 Amba ravowovowo laghɨlaghɨye thɨ mbana manima na thɨŋa, “Manike iyake madibe inawe na la mbaro i dageten ra bigirawe weiye Ŋgolo Boboma ghamani.” \v 7 Thɨ vakatha manima ghambaro, thɨ mban na thɨ vamodo thelauwe bobwari lenji ghabubu kaiwae. Thɨ vamodo weya uye gharamonjemonje. \v 8 Iya kaiwae thelauko iyako thɨ una idae Madibe Thelauniye gheghada noroke. \v 9 Mbaŋa va thɨ vakatha iyako, Loi ghalɨŋae gharautu, Jeremaiya, le utu i tabo na emunjoru, iŋa, “Thɨ mbana silva gethɨyeto (30), Isirel gharɨgharɨniye vavana va thɨ vatomwe na loloko iyako ghavanjo \v 10 na thɨ vamodo uyema gharamonjemonje le thelauwe, ŋgoreiya Loi le utu weŋgo.”\x - \xo 27:10 \xt Sak 11:12-13; Jer 19:1-13; 32:6-9\x* \s1 Jisas i kot weya Pailat \r (Mak 15:2-5; Luk 23:3-5; Jon 18:33-38) \p \v 11 Jisas i ndeghathɨ Pailat e ghamwae, iye Rom ghagawana, amba i vaito iŋa, “Ghen Jiu lenji kiŋa ghen?” \p Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ŋgoreiya iya moŋana.” \p \v 12 Ko iyemaeŋge mbaŋa ravowovowo laghɨlaghɨye na Jiu ghanjigiyagiya methɨ wonjowe ma me ndegolambo mun. \v 13 Amba Pailat i dagewe iŋa, “Thare u loŋwe bigibigi lemoyo kaiwanji iya thɨ wonjoweŋgenawe?” \v 14 Ko Jisas mava i gonjogha lenji utuko mun, iya kaiwae Pailat ghare va i yo. \p \v 15 Theghathagha regha na regha Thaga Valaŋani e tɨne, rayakuyaku e thiyo regha iya gharɨgharɨ thɨ tuthigiya weya Pailat na i vaŋguraŋgiya kaiwanji. \v 16 E mbaŋako iyako amala regha va ina e thiyo, idae Barabas, amalaghɨniye ghathanavu raitharɨ moli. \v 17 Mbaŋa wabwi laghɨye thɨ mevathavatha amba Pailat i vaitoŋgi iŋa, “Thela nuwamiya ya rakayathu kaiwami? Barabas o Jisas iya thɨŋake Mesaiya?” \v 18 I dage ŋgoreiyako kaiwae va i ghareghare wagiyawe Jiu lenji randeviva thɨ yamwakabu Jisas kaiwae iyava thɨ vaŋgugiyakowe. \p \v 19 Pailat vamba ina e ghamba kot kaero levo i variya toto iŋa: “Lolona iyana ma ele tharɨ. Ne u ndevakatha bigi reghawe kaiwae me gougou ma ghenelola gheneloloniye na i vakathaŋgo ya mararu laghɨye.” \p \v 20 Ravowovowo laghɨlaghɨye na Jiu ghanjigiyagiya thɨ vokomukomuŋgi wabwiko laghɨye na thɨ naŋgo weya Pailat i rakayathu Barabas na iŋa na thɨ unɨgha Jisas. \p \v 21 Pailat i vaitoŋgi iŋa, “Iya thenjighewoke, thela nuwamiya ya rakayathu kaiwami?” \p Thɨŋa, “Barabas.” \p \v 22 Mbowo i vaitoŋgiva iŋa, “Ne ya vakatha budakai weya Jisas iya thɨŋake Mesaiya?” \p Taulaghɨko thɨŋa, “U rokros!” \p \v 23 Pailat i vaitoŋgi iŋa, “Ko loloke iyake va i vakatha vara thambo tharɨ?” \p Ma thɨ kula na ghalɨŋanji laghɨye eŋge thɨŋa, “U rokros!” \p \v 24 Pailat vama i ghareghare ma te valɨkaiwaeva i vakatha renuwaŋa regha na wabwiko laghɨye mbalavama thɨ vakatha gaithɨ, amba i thɨna mbwa na i thavwiya nɨmae wabwiko laghɨye e maranji na iŋa, “Loloke iyake le mare wonjoweniye thava ne i mena weŋgo. Tembe hu kwalavi.” \p \v 25 Taulaghɨko thɨŋa, “Le marena wonjoweniye i mena weime na lama ŋgaŋga weŋgi.” \p \v 26 Amba Pailat i rakayathu Barabas kaiwanji na iŋa na ragagaithɨ thɨ liya thiyo weiye bigibigi vurɨgheghe nanji e thiyoko na thɨ yabɨbɨwe amba i vaŋgugiya weŋgi na thɨ ŋge e kros. \s1 Ragagaithɨ thɨ vatabweruŋa Jisas \r (Mak 14:65; 15:16-20; Luk 22:63-65; Jon 19:2-3) \p \v 27 Pailat le ragagaithɨ thɨ yovaŋguya Jisas e gawana ele ŋgolo ghayayao amba ragagaithɨko wolaghɨye thɨ mevathavatha na thɨ meghɨliŋa Jisas. \v 28 Thɨ bigiraŋgiya ghakwama na thɨ vanjimbo e kwama sosoro na molao, ŋgoreiya kiŋ ghakwama. \v 29 Thɨ vona umbwa ele kinkin yaŋgae na thɨ thɨnɨrawe e umbaliye na thɨ wo umbwa na thɨ worawe e nɨmaeko e uneko, ŋgoreiya kiŋ ghavakavakatha amba thɨ ronja e ghenji vuvuye na thɨ vatabweruŋa thɨŋa, “O Jiu lenji Kiŋ, len mbaro ne i meghabana!” \v 30 Thɨ njoŋgovunɨvun na thɨ wo umbwama na thɨ ŋgeŋgeŋa umbaliye. \v 31 Mbaŋa thɨ vatabweruŋako na e ghereiye, thɨ liraŋgiya kwamama sosoroma na thɨ vanjimbo amalaghɨniye e ghakwamaŋgima. Amba thɨ vaŋguraŋgiya na thɨ yovaŋgu vethɨ rokros. \s1 Thɨ ŋge Jisas e kros vwatae \r (Mak 15:21-32; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 32 Mbaŋa vama vethɨ vaŋguraŋgiya na ma vethɨ loŋgaloŋga amba thɨ lavolevola lolo regha, rara Sairin idae Saimon. Ragagaithɨma thɨ vavurɨghegheŋa na i wo Jisas ghakros. \v 33 Thɨ vutha e valɨvaŋga regha idae Golgota. Golgota gharumwaru ŋgoreiya “Boutouto Ghambae”. \v 34 Bigi regha iye i maŋge thɨ liŋgirawe weiye waen thɨ thɨnɨgiya weya Jisas na i mun. Mbaŋa i ghamɨno na i maŋge, i botewoyathu. \v 35 Mbaŋa thɨ ŋge e krosɨko vwatae, amba thɨ wobwiya ghakwamakwamama. Thɨ mbana varɨvarɨ na thɨ mwadiwo mwadiwo reghawe. Thela thoŋgo i wo varɨko iya e ghanonoko amba i tuthi iyaŋganiya i bigi.\x - \xo 27:35 \xt Sam 22:18\x* \v 36 Amba thiya yaku gheko na thɨ njimbukiki. \v 37 Thɨ liya ghawonjoweko, vama thɨ rori, na thɨ ŋge e umbaliye na yavoro, iŋa, \sc Iyake Jisas, Jiu lenji Kiŋ\sc*. \v 38 Thɨ rokrosiŋgiya rakaivɨ thenjighewo weiyaŋgi, regha e une na regha e moiye.\fig Ravowovowo laghɨlaghɨye, mbaro gharavavaghareŋgi na Jiu ghanjigiyagiya thɨ goviyeviye ghamwae|alt="Jesus on cross and the two others" src="IB04166bw.tif" size="span" copy="Faadil" ref="27:32-44" \fig* \p \v 39 Gharɨgharɨ thɨ rakarakareŋa evasiwae thɨ wovanukunukuya umbalinji na thɨ goviyaviya ghamwae, \v 40 thɨŋa, “Va uŋa ne u tagarakaraka Ŋgolo Boboma na mbaŋa thegheto e tɨne kaero u vatadɨva. Thoŋgo Loi Nariya ghen, tembe u vamora ghanɨmberegha. U roiteta krosɨna na u njama.” \p \v 41 Ravowovowo laghɨlaghɨye, mbaro gharavavaghareŋgi na Jiu ghanjigiyagiya vambe thɨ goviyaviyava ghamwae ŋgoreiyake. \v 42 Thɨŋa, “I vamoruŋgiya gharɨgharɨ mbe vavana, ko ma valɨkaiwae i vamoru ghamberegha! Iye Israel lenji Kiŋ, ae? Tembe ghamberegha i njama e krosɨko, ambane wo loŋweghathɨ. \v 43 I vareminja Loi. Wo ra thuweno, thare Loi ne i thalavu, kaiwae iŋa, ‘Loi Nariya Ghino!’” \v 44 Rakaivɨŋgiko iyava thɨ rokrosiŋgiko weiyaŋgi, thiye vambe thɨ yaŋgiwanava ŋgora iyako. \s1 Jisas i mare \r (Mak 15:33-41; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 45 Ghararaghɨye mboro ghaghad tɨri klok, vanautumako laghɨye i mouwo. \v 46 Tɨri klok ele valɨvaŋga Jisas i kula na ghalɨŋae laghɨye iŋa, “Eloi, Eloi, lama sabakɨtani?”\x - \xo 27:46 \xt Sam 22:1\x* gharumwaru “Lo Loi, Lo Loi, buda kaiwae u iteteŋaŋgo?” \p \v 47 Gharɨgharɨko iyava thiya ndeghathɨko gheko thɨ loŋweya iyako na vavana thɨŋa, “I kula weya Ilaija iyako.” \v 48 E mbaŋako iyako, regha i ruku na i liya vune i liutu e waen monyomonyo na i lira e umbwa mbothiye, amba i livoreŋa na Jisas i mun. \v 49 Ko iyemaeŋge vavana thɨŋa, “Wo ra roroghagha! Wo ra thuweno, mbwata ne Ilaija i mena na i vamoru.” \p \v 50 Jisas mbowo i kulava na ghalɨŋae laghɨye amba i vatomweya yawaliye na i mare. \p \v 51 Amba kwama va i ganatena woluwolu bobomako moli e Ŋgolo Boboma tɨne, i mathethe wa yavoro na ve wo bode, thelauko i mbarimbariri na varɨvarɨ thɨ raraviyaviya. \v 52 Ghabughabubu thɨ mavu na Loi le gharɨgharɨ vama thiya marekai thɨ rakathuweiru na e yawayawalinji. \v 53 Thɨ rakaiteteŋgiya ghabughabubu na Jisas le thuweiru mare e ghereiye, vethɨ rakaru Jerusalem na vethɨ rakaraŋgi weŋgiya gharɨgharɨ lemoyo.\fig Kwama i mathethe wa yavoro na ve wo bode|alt="Temple curtain torn" src="lb00265c.tif" size="col" copy="BFBS (Bass)" ref="27:51" \fig* \p \v 54 Mbaŋa ragagaithɨko na lenji randeviva, va inanji gheko thɨ njimbukikiya Jisas, thɨ ghamɨnogha ghembako i ragheghe na thɨ thuweŋgiya bigibigiko wolaghɨye iyava thɨ yomarako, thɨ mararu laghɨye na thɨŋa, “Mbema emunjoru iye Loi Nariye.” \p \v 55 Wanakau i ghanagha vambe inanjiva gheko. Vambe thɨ ndeghathɨ bwagabwaga na thɨ ghewoŋa Jisas. Thiye va thɨ ghambugha Jisas Galili na thɨ njimbukiki. \v 56 E tɨnenji Meri tɨnan Magadala, Meri Jemes na Josep tɨnanji na Sebedi le ŋgaŋga tɨnanji. \s1 Thɨ beku Jisas \r (Mak 15:42-47; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42) \p \v 57 Mbaŋa vama yeghɨyeghɨye amba amala ragogomwau regha i vutha, idae Josep. Amalake iyake i mena Arɨmathiya na iye vambe Jisas gharaghambuva. \v 58 I wa weya Pailat na ve naŋgo Jisas riwaekowe. Amba Pailat iŋa na thɨ wogiyawe. \v 59 Josep i wo na i liya kwama togha i ghavowe, \v 60 amba i worawe ele ghabubu togha tɨne, vamba i tɨghɨruwoeŋge e varɨ e bobokulu regha. I vabulaleya varɨ laghɨye regha na i rogana ghaekowe, amba i iteteŋa. \v 61 Meri tɨnan Magadala na le ghaida Meri eundava inanji gheko, thɨ yaku na ghamwanji i ghemba ghabubuko. \s1 Ragagaithɨ thɨ njimbukikiya ghabubuko \p \v 62 Mbaŋambaŋa Satade, Jiu lenji Sabat, ravowovowo laghɨlaghɨye na Parisi lenji wabwi thɨ rakawa Pailat. \v 63 Thɨ dagewe thɨŋa, “Amalana, wo renuwaŋakikiya rakwanɨko iyako, mbaŋa vamba e laghalagha va iŋa, ‘Mbaŋa thegheto e ghereiye kaero ya thuweiruva.’ \v 64 U dage na ragagaithɨ vethɨ njimbukikiya ghabubuko ghaghad mbaŋa thegheto, mbala gharaghambuŋgiko ma valɨkaiwanji thɨ wa na vethɨ wokava riwaeko, na thɨ dage weŋgiya gharɨgharɨ, thɨŋa, ‘Kaero me thuweiruva e mare.’ Kwanɨke iyake ne i laghɨye kivwala kwanɨma i vivama.” \p \v 65 Pailat i dage weŋgi iŋa, “I thovuye, hu vaŋguŋgiya lo ragagaithɨna vavana na vou vaŋguraweŋgi na thɨ njimbukiki wagiyaweya ghabubuko.” \v 66 Thɨ wa na vethɨ liya thiyo yaŋgara na thɨ ŋgarɨghathɨgha varɨko weiye ghabubuko ghadidiye na lenji nono ambama thɨ vaŋguraweŋgiya ragagaithɨ na thɨ njimbukiki. \c 28 \s1 Jisas i thuweiru e mare na e yawayawaliye \r (Mak 16:1-8; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Jiu lenji Sabat kaero iko na Sande mbaŋambaŋa moli, Meri tɨnan Magadala na le ghaida Meri reghava thɨ wa vethɨ kela e ghabubuko. \p \v 2 Ragheragheghe laghɨye regha i yomara, na Loi le nyao thovuye regha i mena e buruburu, i vabulaleyathu varɨma na i yaku e vwatae. \v 3 Ghamwae va i ndalandala ŋgora i vilamema na ghakwama i kakaleva ŋgora ghinama ree. \v 4 Ghabubuko gharagatɨgatɨ thɨ mararu laghɨye na thɨ tage thɨ dobu e thelauko vwatae, ma e laghalaghanji ŋgoranjiya thɨ marema.\fig Loi le nyao thovuye regha i vabulaleyathu varɨko|alt="angel moves the stone" src="IB04171bw.tif" size="span" copy="Faadil" ref="28:1-4" \fig* \p \v 5 Ko nyaoma thovuye i dage weŋgiya wanakauma iŋa, “Tha hu mararu! Ya ghareghare hu tamweya Jisas, iya mendava thɨ rokros. \v 6 Ma ina gheke, kaero me thuweiru, ŋgoreiya va le dagerawema. Wo hu mena hu thuwe menda thɨ worawemawe. \v 7 Hu rukunjogha na vou dage weŋgiya gharaghambuma, vouŋa, ‘Jisas kaero me thuweiru e mare na i viva weŋga Galili. Ne vou vaidi gheko’. Hu renuwaŋakikiya ŋgoroŋga maŋama e ghemi!” \p \v 8 Wanakauma thɨ yoruku na thɨ iteta ghabubuma weinji lenji mararu, ko iyemaeŋge warari laghɨye i riyevanjaraŋgi. Thɨ ruku na vethɨ utugiya weŋgiya gharaghambuma. \v 9 E kamwathɨ mborowa Jisas i vwara weŋgiya wanakauma na i dage weŋgi iŋa, “Ago laghɨye weŋga.” Thɨ menawe, thɨ ronja e ghenji vuvuye, thɨ vɨghathɨgha gheghe na thɨ kururuwe. \v 10 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Tha hu mararu. Hu wa na vou dage weŋgiya oghaghaŋguna na thɨ raka Galili, tene vethɨ thuweŋgo gheko.” \p \v 11 Wanakauma vama inanji e kamwathɨ mborowa, amba ragagaithɨma iyava thɨ njimbukikiya ghabubukoma, vavana thɨ njogha Jerusalem na vethɨ utugiya weŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye bigibigiko wolaghɨye iya methɨ yomarako. \v 12 Ravowovowo laghɨlaghɨye thɨ niva weinjiyaŋgiya Jiu lenji randeviva na thɨ vakatha lenji mbaro regha na thɨ giya mani laghɨye weŋgiya ragagaithɨ. \v 13 Na thɨŋa, “Hu dage weŋgiya gharɨgharɨ huŋa, ‘Mo ghenelaŋa gougou na gharaghambu thɨ mena thɨ wokaiva Jisas riwae.’ \v 14 Thoŋgo Pailat i loŋweya totoke iyake, ghime tene wo varumwara nuwae na ghemi mane hu vaidiya vuyowae.” \v 15 Ragagaithɨma thɨ mbana manima na thɨ vakatha ŋgoreiya methɨ dagema weŋgi. Jiu gharɨgharɨniye thɨ ndethɨna utuke iya thɨŋake, Jisas, gharaghambu thɨ wokava riwae, ghaghada noroke. \s1 Jisas i vwara weŋgiya gharaghambu \r (Mak 16:9-11,12-13,14-18; Luk 24:13-49; Jon 20:11-23; Vak 1:6-8) \p \v 16 Jisas gharaghambu theyaworo na regha vethɨ voro e ou regha Galili ŋgoreiya Jisas va i dagema weŋgi na thɨ wawe. \v 17 Mbaŋa thɨ thuwe thɨ kururuwe, vavana thɨ numoghegheiwo. \v 18 Jisas i mena na i dage weŋgi, iŋa, “Bwebwe vama i woveŋgo vurɨgheghe na ya mbaroŋaŋgiya bigibigike wolaghɨye e buruburu na e yambaneke. \v 19 Iyake kaiwae hu wa weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye e vanautumake wolaghɨye na hu vakathaŋgi na woraghambuŋgi, hu bapɨtaisoŋgi Ramanda e idae, Nariye na Nyao Boboma e idae. \v 20 U vavaghareŋgi na thɨ ghambugha bigibigike wolaghɨye ŋgoreiya va ya dagema weŋga. Na hu renuwaŋakiki iyake, ghino weiŋguyaŋgiya ghemi mbaŋake wolaghɨye gheghada yambaneke le ghambako.”