\id LUK \h Luk \toc1 Toto Thovuye Utuniye Luk Le Rorori \toc2 Luk \toc3 Luk \mt2 Toto Thovuye Utuniye \mt1 Luk \mt2 Le Rorori \imt1 Utu iviva \ip Bukuke iyake ghararorori iye Luk. Luk iye ma Jisas gharaghambu ma theyaworo na theghewoma regha ŋgoreiye, na iye ma Jiu regha ŋgoreiye. Luk iye Grik loloniye, na ghakaiwo dokɨta. Iye va weiye Pol thɨ vaghɨliya na thɨ kaiwoŋa kaiwo lemoyo. Iya kaiwae Luk i ghambu wagiyaweya Jisas utuutuniye, iya i vakatha i roriya bukuke iyake Grik gharɨgharɨniye kaiwanji. \ip Luk i woraŋgiya weinda Jisas iye lolo rumwarumwaruniye na iye Ravamoru Jiu na thiye ma Jiu kaiwanji. Le bukuke e tɨne riuriu lemoyo i utuŋaŋgi, mbinyembinyeŋgu na thavala gharɨgharɨ thɨ ghɨmara njoŋanjoŋaŋgi, Jisas i gharevɨrɨ weŋgi na i thalavuŋgi. Na e bukuke iyake tɨne wanakau lenji vakatha utuniye lemoyo tembe ra vaidiweva. \ip Bigibigi vavana tembe ghanjirerenuwaŋa i laghɨyeva Luk le riuriuke e tɨne, iye naŋgo thanavuniye, Nyao Boboma le kaiwo, warari na Loi i numotena la tharɨ. \c 1 \p \v 1 Kaiwae gharɨgharɨ lemoyo vama thɨ rorinjoŋa bigibigike wolaghɨye iyava thɨ yomara e tɨnemike kaiwanji. \v 2 Vambe thɨ ghambu vara thavala va thɨ thuwe e maranjiko lenji utuutuko. Na kaiwae va thɨ thuwe e maranji mbaŋaniye va i woraweya le kaiwo rɨghewe, na thiye ŋgoranjiya Loi le utuutu gharakakaiwo, iyava thɨ utugiya utuutuke thiyake weime. \v 3 Iya kaiwae mbe ghino womberegha vara ya ghatha vakatha bigibigike wolaghɨye thiyake va i woraweya rɨghekowe. Nuwaŋguiya ya ghatha na ya bigirawe na vakatha na ya rorinjoŋa ghen giya laghɨye Tiyopilos kaiwan. \v 4 Ya vakatha iyake na mbala u ghareghare bigibigina va thɨ vaghareŋgena i emunjoru. \s1 Nyao thovuye i yomara weya Sakaraiya \p \v 5 Mbaŋa Herod va ghambaŋa kiŋ Judiya, amala regha va ravowovowo idae Sakaraiya na iye i mena Abaija ele wabwi tɨne. Levo idae Elisabet na elaghɨniye Eron rumbuye. \v 6 Vambe theghewo vara ghanjithanavu i rumwaru Loi e marae na va thɨ ghambugha Loi le mbaro na ghathanavu. \v 7 Mava e lenji ŋgaŋga kaiwae Elisabet va i kwama na vama thɨ thanja moli. \p \v 8 Mbaŋa Sakaraiya le wabwi ghanjimbaŋa kaiwo, amalaghɨniye vambe inawe i vakavakatha ravowovowo ghanjikaiwo Loi e marae. \v 9 Kaiwae ravowovowo mbe ghanjithanavu ŋgoreiye, thɨ mwadiwo e varɨ\f + \fr 1:9 \ft Vaŋa lumo raŋa “cast lots.”\f* na i nja weya Sakaraiya, ve ru e Ŋgolo Boboma tɨne na i ŋambu inisenɨs\f + \fr 1:9 \ft Inisenɨs iye umbwa thiye butiye thovuye na modanji laghɨye moli.\f* na i vowo weya Loi. \v 10 Mbaŋa inisenɨs ghambaŋa ŋambu wabwi laghɨye mbe inanji eto thiya naŋgo. \p \v 11 Loi le nyao thovuye regha i yomara weya Sakaraiya e mbaŋako iyako na i ndeghathɨ inisenɨs ghaghamba ŋambuŋambuko valɨvaŋga e uneko. \v 12 Mbaŋa Sakaraiya i thuwe nyaoko thovuye ghare i yo weiye le gharelaghɨlaghɨ. \v 13 Ko iyemaeŋge nyaoko thovuye i dagewe iŋa, “Sakaraiya, tha u mararu, kaiwae Loi kaero i wovatha len naŋgona. Len wevo Elisabet ne i vaidiya ŋgama ghɨmoru na ne u rena idae Jon. \v 14 Ne hu warari laghɨye moli weiye lemi nuwathovuye na le ghambɨ ne i vakathaŋgiya gharɨgharɨ lemoyo thɨ warari. \v 15 Na idae ne i laghɨye Loi e marae, na Nyao Boboma ne i riyevanjara mbaŋa amba mane i virɨ, na mane i muna waen o the mbwa i vurɨgheghe. \v 16 Na Isirel gharɨgharɨniye thɨ ghanagha, ne i vaŋgunjoghaŋgi weya Giya lenji Loi. \v 17 Ne i viva Giya e ghamwae, ghathanavu na le vurɨgheghe ne ŋgoreiya Ilaija. Ne i vakathaŋgiya gamagai oramanji gharenji weŋgiya lenji ŋgaŋga na i vabe thavala ma thɨ ghambu Loi le renuwaŋa na thɨ ghambugha gharɨgharɨ rumwarumwaruniye lenji renuwaŋa na i vivathara weŋgiya gharɨgharɨ Giya le mena kaiwae.” \p \v 18 Amba Sakaraiya i dage weya nyaoko thovuye iŋa, “Ŋgoroŋga ne yaŋa na ya ghareghare iyake emunjoru? Kaiwae kaero ya thanja moli na lo wevoko tembe ŋgoreiyeva.” \p \v 19 Nyaoko thovuye i gonjoghawe iŋa, “Ghino Gaberiyel na ya ndeghathɨ Loi e ghamwae. Me variyeŋgo na ya mena ya utu e ghen na ya utuveŋga totoke thovuye iyake. \v 20 Wo u thuwe kaiwae ma mo loŋweghathɨgha lo utuke, amba mane e ghalɨghalɨŋan na mane valɨkaiwan u utu ghaghada mbaŋaniye bigibigike thiyake ne thɨ yomara ŋgoreiya ma utugiyama e ghen ne e ghanjimbaŋa moli.” \p \v 21 E mbaŋako iyako gharɨgharɨma thɨ roroghagha weya Sakaraiya na thɨ rerenuwaŋa thɨŋa, “Buda kaiwae i wo mbaŋa molao e Ŋgolo Bobomako tɨne?” \v 22 Mbaŋa i raŋgi, ma valɨkaiwae i utu weŋgi na kaero thɨ ghareghare me vaidiya vatomwe regha e Ŋgolo Bobomako tɨne. Ma vama i utu, vama i vakatha eŋge nono weŋgi e nɨmanɨmae. \p \v 23 Mbaŋa ghambaŋa kaiwo iko e Ŋgolo Bobomako tɨne, kaero i njogha ele ŋgolo. \v 24 Mava mbaŋa bwagabwaga levo Elisabet i marabo na manjala umbolima e tɨne vambe i rokubaro vara e lenji ŋgoloko tɨne. \v 25 Elisabet iŋa, “E mbaŋake iyake Loi kaero i thalavuŋgo e kamwathɨke iyake. Giya kaero i thalavuŋgo na i wokiyathu lo monjina gharɨgharɨ e maranji.” \s1 Nyao thovuye i mena weya Meri \p \v 26 Ghamanjala umbowonaninji e tɨne, Loi i variya nyao thovuye Gaberiyel Nasaret, Galili ele valɨvaŋga tɨne, \v 27 weya thɨnabwethubwethuru eunda vama ghadagerawe weiye amala regha idae Josep iye Deivid rumbuye. Thɨnabwethubwethuruke idae Meri. \v 28 Nyaoko thovuye i wa na ve dagewe iŋa, “Ago Meri, Giya ghare laghɨye e ghen na iye wein.” \p \v 29 Meri i gharelaghɨlaghɨ laghɨye nyaoko thovuye ghalɨŋaewe na i rerenuwaŋa laghɨye dagemwaewoko iyako kaiwae. \v 30 Ko iyemaeŋge nyaoko thovuye i dagewe iŋa, “Tha u mararu, Meri, Loi i woraweŋge e ghamwae. \v 31 Ne u marabo na u ghamba ŋgama ghɨmoru na ne u rena idae Jisas. \v 32 Ne i laghɨye moli na ne thɨ uno, Ramevoro Moli Nariye. Giya Loi ne i wogiya weya rumbuye Deivid le ghamba yaku, \v 33 na ne i mbaro Jeikob orumburumbuye weŋgi na le ghamba mbaro mane ele ghambako.” \p \v 34 Meri i vaito nyaoko thovuye iŋa, “Ne ŋgoroŋga na ya vaidiya ŋgama amba thɨnabwethubwethuruya ghino?” \p \v 35 Nyaoko thovuye i gonjoghawe iŋa, “Nyao Boboma ne i nja e ghen na Ramevoro Moli le vurɨgheghe i yaboŋge. Iya kaiwae ne u ghamba narunɨna boboma, ne idae Loi Nariye. \v 36 Wo u thuwe, u renuwaŋakikiya len bodama Elisabet, kaero i thanja na va thɨŋa i kwama, kaero i marabo na mbaŋake ghamanjala umbowona. \v 37 Kaiwae ma bigi regha i vuyowo weya Loi valɨkaiwae Loi i vakatha.” \p \v 38 Meri i gonjoghawe iŋa, “Giya le rakakaiwo ghino. Ma i vakathaeŋge ŋgoreiya mo utuŋana e ghino.” Amba nyaoko thovuye i iteteŋa. \s1 Meri ve thuwe Elisabet \p \v 39 E mbaŋako iyako Meri i vivatha, na i yoruku i wa e ghemba regha e ououniye Judiya e tɨne. \v 40 I vutha na i ru Sakaraiya ele ŋgolo na i dage mwaewo weya Elisabet. \v 41 Mbaŋa Elisabet i loŋweya Meri le dagemwaewo ŋgamako i ghenenyivɨ e ŋgamoiye na Nyao Boboma i riyevanjara Elisabet. \v 42 I dage na ghalɨŋae laghɨye iŋa, “Wanakauke wolaghɨye e tɨnenji Loi ghare e ghen na ghandagemwaewona i kivwala wanakauke wolaghɨye ghanjidagemwaewo, na tembe ghare weva ŋgamana ne u ghambɨna. \v 43 Ko me ŋgoroŋgaeŋge na ghen wo Giya tɨnae mo vakatha wo yavwatata laghɨye na mo mena u thuweŋgo? \v 44 Mbaŋa len dagemwaewona me dimban e yanawaŋgu, ŋgamake e ŋgamoiŋguke i ghenenyivɨ weiye le warari. \v 45 Ŋgoreiye, u warari kaiwae u loŋweghathɨgha ŋgoroŋga Giya le dagerawe e ghen kaero ne i tabo na emunjoru.” \s1 Meri i tarawe Loi \p \v 46 Meri iŋa, \q1 Ghareŋguke i taraweŋa Giya, \q1 \v 47 na uneŋguke i warari laghɨye weya Loi wo Ravamoru, \q1 \v 48 kaiwae i renuwaŋakikiya le rakakaiwo ma e idaidae. \q1 Noroke na mbaŋa thɨ menamenako tha na tha ne thɨ uno idaŋgu, “Wevo warawarariniye”, \q1 \v 49 kaiwae Loi Vurɨgheghe i vakatha bigibigi laghɨlaghɨye kaiwaŋgu. \q1 Iye ghamberegha i boboma. \q1 \v 50 Le ghare vɨrɨ i laghɨye weŋgiya tha na tha thavala thɨ yavwatatawana. \q1 \v 51 E nɨmae i vakatha vakatha laghɨlaghɨye moli na i vagegeyathuŋgiya thavala thɨ wovorevoreŋa ghanjimberegha e gharenji. \q1 \v 52 Kaerova i wonjoŋaŋgiya giyagiya laghɨlaghɨye e ghambanji na i wovoreŋaŋgiya thavala ma e idaidanji. \q1 \v 53 I giya bigibigi thovuthovuye weŋgiya thavala bada i gharɨŋgi na i vathaŋgiya ravwenyevwenye nɨmanɨmanji. \q1 \v 54 Kaerova i mena i thalavugha le rakakaiwo wabwi Isirel, \q1 na ma i renuwaŋa valawe i gharevɨrɨŋaŋgi, \q1 \v 55 ŋgoreiya va le dagerawe weŋgiya orumburumbunda, \q1 ŋgoreiya va le dagerawe, iya i gharevɨrɨ weŋgiya Eibraham na orumburumbuye tha na tha. \p \v 56 Meri va i yaku weiye Elisabet mbaŋa le molamolao ŋgoreiya manjala umboto amba i njogha e ghambae. \s1 Jon Rabapɨtaiso le virɨ \p \v 57 Mbaŋa Elisabet ŋgamoiye i njivun, i ghamba ŋgama ghɨmoru, \v 58 na mbaŋa ghaune na le bodaboda thɨ loŋweya ŋgoroŋga Giya i woraŋgiya le gharevɨrɨ laghɨye weya Elisabet, thɨ warari laghɨye weinji. \p \v 59 Mbaŋa theghewaninji e tɨne thɨ mena na thɨ kitena ŋgamako riwae njimwae mbothiye na thɨ munje thɨ rena idae Sakaraiya, ramaya idae. \v 60 Ko iyemaeŋge tɨnae ghalɨŋae i maya na iŋa, “Nandere! Idae Jon.” \p \v 61 Thɨ dagewe thɨŋa, “Ma lolo regha len bodabodake e tɨnenji idae ŋgora iyana.” \p \v 62 Thɨ vakatha nono weya ramae na nuwanjiya the ida ne i worawe na ŋgamako idae. \v 63 Sakaraiya i naŋgo weya bigi ghamba rorori na i roriya iyake, “Idae Jon.” Na taulaghɨko gharenji i yo. \v 64 E mbaŋako vara iyako Sakaraiya ghalɨŋae i mavu na mamiye i nyivɨnyivɨ amba i utu na i taraweŋa Loi. \v 65 Ghanjiuneko wolaghɨye thɨ thuwe iyako na i vakatha thɨ gharelaghɨlaghɨ laghɨye moli. Amba bigibigike wolaghɨye thiyake utuninji i lalo ghembaghembako wolaghɨye e ououninji Judiya e tɨne. \v 66 Gharɨgharɨko wolaghɨye va thɨ loŋweya totoko iyako thɨ rerenuwaŋa kaiwae na thɨŋa, “Ŋgoroŋga nevole ŋgamako iyako gharerenuwaŋa? Kaiwae vambe weiya vara Giya le vurɨgheghe.” \s1 Sakaraiya i tarawe Loi \p \v 67 Nyao Boboma va i riyevanjara ramae Sakaraiya amba i utuŋa Loi ghalɨŋae iŋa: \q1 \v 68 “Ra taraweŋa Giya iye Isirel lenji Loi, \q1 kaiwae kaero menda i mena ghinda \q1 le gharɨgharɨ kaiwanda, i thalavuinda na i rakayathuinda, \q1 \v 69 na i wogiya vamoru ghakin mara mbouye kaiwanda \q1 le rakakaiwo Deivid orumburumbuye e tɨnenji. \q1 \v 70 Mbaŋa va i vivako ghalɨŋae gharautu boboma thɨ vathiya utuutuke iyake, \q1 \v 71 va i dagerawe ghandaravamoru na ne i vamoruinda \q1 weŋgiya ghandathɨghɨya, \q1 na thavala thɨ botewoinda e nɨmanji ghare. \q1 \v 72 Va iŋa ne i gharevɨrɨŋaŋgiya orumburumbunda \q1 na i renuwaŋakikiya le dagerawe boboma. \q1 \v 73 Va i tholo na i dagerawe weya rumbunda Eibraham \q1 \v 74 na iŋa ne i vamoruinda weŋgiya ghandathɨghɨya \q1 na i vakathainda rakaiwowe ma weinda la mararu \q1 \v 75 e yawalɨ boboma na e thanavu rumwaru e marae e mbaŋake wolaghɨye. \q1 \v 76 Ghen, naruŋgu, ne idan Ramevoro Moli ghalɨŋae gharautu, \q1 kaiwae ne u viva Giya e ghamwae na u vivatha kamwathɨ kaiwae. \q1 \v 77 Na kaiwae ne u vakathaŋgi thɨ ghareghareya Giya le vamoru, na \q1 i numotenɨŋgi lenji tharɨ e tɨne, \q1 \v 78 kaiwae Loi i gharevɨrɨ laghɨye moli na ghathanavu i udauda kaiwanda, \q1 na i vakatha manjamanjala ŋgoreiya varaema i yovoro na manjamanjalawae i njama weinda e buruburuko \q1 \v 79 na i giya manjamanjala weŋgiya thavala thɨ yayaku e momouwo na yawalinji i mare, \q1 na i vatomwe weinda yawalɨ na vanevane ghanjikamwathɨ.” \p \v 80 Ŋgamama i tabotabo na une i vurɨvurɨgheghe na ve yaku e njamnjam ghaghada mbaŋa i woraweya le kaiwo rɨghe weŋgiya wabwi Isirel. \c 2 \s1 Jisas le virɨ utuutuniye \r (Mat 1:18-25) \p \v 1 Va e mbaŋaŋgiko thiyako Sisa Ogastas i worawe le mbaro na thɨ wo vavaona Rom ele ghamba mbaro tɨne. \v 2 Vavaonako iyako ambama thɨ wokai vara mbaŋa Koniliyos ghambaŋa gawana Siriya e tɨne. \v 3 Taulaghɨko va thɨ raka, regha na regha vambe i wa e vanarɨghe moli na ve roriya idaewe. \p \v 4 Josep i ri Nasaret Galili e tɨne na i wa Betɨlehem Judiya e tɨne. Ghembako iyako Deivid vanarɨghe na Josep va i wawe kaiwae iye Deivid rumbuye. \v 5 Josep va ve rorinjoŋa idae weiye Meri, iye vama ghadagerawe weiye Meri vama ghanono ghambɨ. \v 6 Na mbaŋa va inanji gheko, Meri ghambaŋa i ghamba nariyeko. \v 7 I ghambɨkai vara nariye ŋgama ghɨmoru, i ghavo riwae e kwama na i worawe kau e lenji ghamba ghanɨŋga, kaiwae ma vama ŋgolo bobwari regha kokowae ina gheko kaiwanji. \s1 Nyao thovuye i giya sip gharanjimbunjimbu yanawanji \p \v 8 E valɨvaŋgako iyako sip gharanjimbunjimbu vavana va inanjiwe e ghembako valɨvaŋga regha, thɨ njimbukikiŋgiya lenji sip gougou. \v 9 Giya le nyao thovuye regha i yomara weŋgi, amba Giya le vwenyevwenye manjamanjalawae i vakeke vaghɨliyaŋgi na thɨ mararu laghɨye moli. \v 10 Ko iyemaeŋge nyaoko thovuye i dage weŋgi iŋa, “Thava hu mararu! Wo hu thuwe, ya womena warari laghɨye na wararike iyake ne i womena warari laghɨye weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye. \v 11 E gougouke noroke, Deivid e ghambae ghami Ravamoru i virɨ, iye Mesaiya na Giya. \v 12 Ghanono ŋgoreiyake weŋga: Ne hu thuwe ŋgama gunagunagha regha thɨ ghavo riwae e kwama na i ghena kau e lenji ghamba ghanɨŋga.”\fig Loi le nyao thovuye regha i yomara weŋgiya sip gharanjimbunjimbu vavana|alt="angel appears to shepherds" src="IB04103bw.tif" size="span" copy="Faadil" ref="2:8-12" \fig* \p \v 13 E mbaŋako iyako rameburuburu lemoyo moli thɨ yomara na thɨ tataraweŋa Loi weinji nyaoma thovuye thɨŋa, \q1 \v 14 “Wovavwenyevwenye i voro weya Loi, iye i mevoro moli e buruburu, \q1 na e yambaneke Loi le gharemalɨlɨ weŋgiya gharɨgharɨ amalaghɨniye i warariŋaŋgi.” \p \v 15 Mbaŋa vama nyaoma thovuthovuye thɨ rakaiteteŋgi na thɨ rakanjogha e buruburu, sipɨma gharanjimbunjimbu thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Ra raka Betɨlehem na wo vara thuwe bigike iya me yomarake, iya Giya me utugiya utuniyeke weinda.” \p \v 16 Vambema ghenji na nɨmanji eŋge vethɨ tamwe vaidiya Meri na Josep na ŋgamama nasiye i ghena kau e lenji ghamba ghanɨŋga. \v 17 Mbaŋa thɨ thuwe ŋgamama tembe thɨ vathigiyava weŋgi budakaiya nyaoma thovuthovuye lenji woraŋgiya weŋgi ŋgamako utuniye. \v 18 Thavala va thɨ loŋwe sipɨko gharanjimbunjimbu lenji utu gharenji i yo laghɨye, \v 19 ko iyemaeŋge Meri ghare i thalavwayaŋa bigibigike thiyake kaiwanji na i worawe e ghare. \v 20 Sip gharanjimbunjimbu thɨ rakanjogha, thɨ wovavwenyevwenyeŋa na thɨ taraweŋa Loi, lenji loŋwe na lenji thuweko kaiwae, ŋgoreiya nyao thovuye le woraŋgiya weŋgi.\fig Sip gharanjimbunjimbu thɨ vaidiya ŋgama nasiye i ghena kau e lenji ghamba ghanɨŋga|alt="shepherds find Mary and Jos and Jesus" src="Jon1.1.tif" size="span" copy="UBS (GNR)" ref="2:16-20" \fig* \s1 Thɨ rena idae \p \v 21 Mbaŋa theghewaniye e tɨne, kaero valɨkaiwae na thɨ kitena ŋgamako riwae njimwae, thɨ rena idae Jisas, ŋgoreiya nyao thovuye va le woraŋgiya weya Meri mbaŋa ma vamba i marabo. \s1 Meri na Josep thɨ yowo Jisas e Ŋgolo Boboma tɨne \p \v 22 Mbaŋa vama Josep na Meri ghanjimbaŋa thɨ vakatha riwanji i thɨna ŋgoreiya Mosese le Mbaro i woraŋgiya, thɨ wo ŋgamama na weinji thɨ voro Jerusalem na thɨ vatomwe weya Giya, \v 23 ŋgoreiya Giya le mbaro thɨ rori Buk Boboma e tɨne iŋa, “Gamau ghɨmoghɨmoruna wolaghɨye hu vabobomaŋgi weya Giya.”\x - \xo 2:23 \xt Raŋ 13:2,12\x* \v 24 Tembe ŋgoreiyeva thɨ mbana bunebune manyiwo o mbo manyiwo na thɨ vowowe ŋgoreiya Giya le mbaro i woraŋgiya.\x - \xo 2:24 \xt Liv 12:8\x* \p \v 25 Amala regha va ina Jerusalem idae Simiyon. Iye va i rumwaru na i ghambugha Loi. Nyao Boboma va inawe. Vambe i roroghagha vara thembaŋa Isirel gharɨgharɨniye thɨ vaidiya vamoru. \v 26 Nyaoko Boboma le woraŋgiyawe, mamba ne i vaidiya ghakula ghaghada i thuwe Ravamoru iye Loi va i dagerawe. \v 27 Ŋgoreiya Nyao Boboma le woraŋgiyawe, Simiyon ve ru e Ŋgolo Boboma tɨne, na mbaŋa Josep na Meri thɨ woruwo ŋgamako Jisas na thɨ vakathawe ŋgoreiya ghanjithanavu na lenji mbaro le woraŋgiya weŋgi, \v 28 Simiyon i wo ŋgamako na i worawe e nɨmanɨmae amba i tarawe Loi iŋa, \q1 \v 29 “O Giya Laghɨye, kaero ŋgoreiya len dagerawema, e mbaŋake iyake u vatomweya len rakakaiwo na i garalawa weiye gharemalɨlɨ, \q1 \v 30 kaiwae e maraŋguke kaero ya thuwe len vamoru, \q1 \v 31 va u vivatharawe gharɨgharɨke wolaghɨye e maranji. \q1 \v 32 Iye manjamanjala na ne i woya weŋgiya thiye ma Jiu, na ne i vavwenyevwenyaŋgiya len gharɨgharɨ Isirel.” \p \v 33 Ŋgamako ramae na tɨnae thɨ ndetaele budakaiya Simiyon va i utuŋa ŋgamako kaiwae. \v 34 Amba Simiyon i naŋgo weya Loi na ghare weŋgi na i dage weya Meri iŋa, “Ŋgamake iyake gharerenuwaŋa ŋgoreiya ne i vakathaŋgiya gharɨgharɨ lemoyo thɨ dobu na gharɨgharɨ lemoyo thɨ yondovirɨ Isirel e tɨne. Iye ne nono i mena weya Loi na gharɨgharɨ lemoyo ne thɨ utuvatharɨwe, \v 35 na amalaghɨniye kaiwae gharɨgharɨ lemoyo lenji renuwaŋa thuwele ne thɨ rakaraŋgi e manjamanjala. Ne vɨrɨ ghamɨnae ŋgoreiya gaithɨ ghaghalithɨ ne i vweya gharena.” \p \v 36 Yalaghɨsarɨ eunda idae Ana, Penuwel yawarumbuye na i mena Asa e gheuu tɨne. Iye Loi ghalɨŋae gharautu. Le ghe e ghereiye, theghathegha vambe umbopirɨ eŋge i yaku weiye le ghɨmoru \v 37 kaero i wambwiva ghaghada mbaŋako iyako ghatheghathegha kaero i wo ghwewa na umbovarɨ. Ma mbaŋa regha i iteta Ŋgolo Boboma, ghararaghɨye na gougou i kururu weya Loi, i mbeya ghanɨŋga na i naŋgonaŋgo. \v 38 Va e mbaŋako iyako i vuthawe, i vata ago weya Loi na i utuŋa ŋgamako utuutuniye weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye thiye va thɨ roroghagha thembaŋa Loi ne i unuyathu Jerusalem e vuyowo tɨne. \p \v 39 Mbaŋa Josep na Meri thɨ vakathavao bigibigiko wolaghɨye ŋgoreiya Giya le Mbaro gharerenuwaŋa, kaero thɨ njoghava e ghambanji, Nasaret, Galili e tɨne. \v 40 Ŋgamako i tabo na laghɨye na i vurɨgheghe, thimba i riyevanjara na Loi le gharemwaewo inawe. \s1 Ghatheghathegha hoyaworo na umboiwo Jisas kaero ve ru e Ŋgolo Boboma tɨne \p \v 41 Theghathagha regha na regha e tɨne tɨnae na ramae thɨ wawa Jerusalem Thaga Valaŋani kaiwae. \v 42 Mbaŋa vama ghatheghathegha hoyaworo na umboiwo, tembe thɨ wava ŋgoreiye thɨ vakavakathama. \v 43 Thaga e ghereiye, tɨnae na ramae thɨ wareriŋa ghambanji, ko iyemaeŋge Jisas vambe ina Jerusalem. Tɨnae na ramae mava thɨ ghareghare iyako. \v 44 Lenji renuwaŋa thɨŋa eŋge vama weinji. Mbaŋako iyako yeghɨyeghɨyeniye amba thɨ tamwe. Thɨ tamwe weŋgiya lenji bodaboda na ghanjiune vavana. \v 45 Ko iyemaeŋge ma thɨ vaidi, iya kaiwae tembe thɨ njoghava Jerusalem na vethɨ tamwewe. \v 46 Mbaŋa thegheto e ghereiye amba thɨ vaidi e Ŋgolo Boboma tɨne weiyaŋgiya mbaro gharavavaghare vavana i vandeŋeŋgi na i giyagiya vaito weŋgi. \v 47 Taulaghɨko gharenji i yo le ghareghare na le gonjoghako kaiwae. \v 48 Tɨnae na ramae gharenji i yo mbaŋa thɨ vaidi. Tɨnae i dagewe iŋa, “Naruŋgu, buda kaiwae u vakatha weime ŋgorako? Ghino na rama wo rerenuwaŋa laghɨye kaiwan, wo tamwetamwe e ghen.” \p \v 49 I dage weŋgi iŋa, “Buda kaiwae hu tamwetamwe weŋgo? Ma hu ghareghare valɨkaiwae inaŋgu bwebwe ele ŋgolo?” \v 50 Ko iyemaeŋge ma nuwanji i manjamanjala ŋgoroŋga meŋako weŋgi. \p \v 51 Amba i wa weiyaŋgi, thɨ njogha Nasaret na i ghambugha ghalɨŋanji. Ko tɨnae vambe i renuwaŋakiki vara bigibigiko thiyako na i worawe e ghare. \v 52 Jisas i tabo na laghɨye, i thimba na i vakatha Loi i warari kaiwae na tembe ŋgoreiye thavala thɨ ghareghare. \c 3 \s1 Jon Rabapɨtaiso le vavaghare \r (Mat 3:1-12; Mak 1:1-8; Jon 1:19-28) \p \v 1 Taibiriyas Sisa ghambaŋa mbaro, theghathegha hoyaworo na umbolimaninji e tɨne, Pontiyas Pailat iye Judiya ghagawana, Herod iye Galili gharambarombaro na ghaghae Pilip i mbaro Itureya na Tɨrokonitis e lenji valɨvaŋga na Lisaniyas iye i mbaro Abilini, \v 2 na e mbaŋako iyako Anas na Kaiyapas thiye ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randevivaŋgi. E mbaŋako iyako Loi ghalɨŋae i mena weya Jon, Sakaraiya nariye, ina e njamnjam. \v 3 Va i vaghɨliya Jorɨdan ele valɨvaŋgako tɨne na i vavaghare weŋgiya gharɨgharɨ thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi na Loi i numotena lenji tharɨ. Amba thɨ bapɨtaiso, \v 4 ŋgoreiya Aiseya, Loi ghalɨŋae gharautu va i rori ele utu iŋa, \q1 “Lolo regha i kulakula e njamnjam, ‘Hu vivatha kamwathɨ Giya kaiwae, na hu varumwaru na mbala i reŋawe! \q1 \v 5 Tholowo regha na regha hu tɨghɨyomuŋgi, na ouou na bobokulu hu mbunɨyathuŋgi na i rumwaru. Kamwathɨ thɨ godugodu hu vanamweŋgi na gotɨthaŋarɨ hu laloŋgi, \q1 \v 6 na gharɨgharɨke wolaghɨye mbala thɨ vaidiya Loi le vamoru.’”\x - \xo 3:6 \xt Ais 40:3-5\x* \p \v 7 I dage weŋgiya wabwiko laghɨye va thɨ rakamenakowe bapɨtaiso kaiwae iŋa, “Ghemi mwata raraitharɨ ghemi! Thela i dage e ghemi na hu munjeva ne hu voiteta Loi le ghatemuruko vuyowae iya i menamenako? \v 8 Hu vaemunjoruŋa e lemi vakathana kaero hu uturaŋgiya lemi tharɨ na hu roiteteŋgi na thava huŋa, ‘Loi mane i giya vuyowo weime. Ghime Eibraham orumburumbuya ghime.’ Ya dage e ghemi, Loi valɨkaiwae i mbanɨŋgiya varɨvarɨke thiyake na i vakathaŋgiya Eibraham orumburumbuye. \v 9 E mbaŋake iyake kelumo kaero ina vara e umbwaumbwa rɨgherɨghenji. Umbwa regha na regha ma i rau na thovuye ne i ikuyathu na i bigiyathu e ndɨghe une.” \p \v 10 Wabwiko thɨ vaito, thɨŋa, “Ko ne wo vakathaeŋge budakai?” \p \v 11 Jon i gonjogha weŋgi iŋa, “Thela ghakwama ghayaboyabo yaŋgaiwo, valɨkaiwae i ligiya yaŋgara weya thela ma e ghakwama ghayaboyabo, na thela e ghae tembe i vakatha ŋgoreiyeva.” \p \v 12 Takis gharamban vavana thɨ rakamena bapɨtaiso kaiwae, thɨ govaito thɨŋa, “Ravavaghare, ne wo vakatha budakai?” \p \v 13 I dage weŋgi iŋa, “Thava hu mban na hu kivwala ŋgoreiya ghamighadɨna.” \p \v 14 Ragagaithɨ vavana tembe thɨ vaitova thɨŋa, “Naka ghime? Ne wo vakatha budakai?” \p I gonjogha weŋgi iŋa, “Tha hu rovurɨgheghe na hu vakaivɨŋa lolo regha na hu wonjowebwagaŋgi tharɨ e ghavakatha mbala hu kaivɨŋgi. Nuwamina i loghe eŋge modamina kaiwae.” \p \v 15 Gharɨgharɨ kaero thɨ rerenuwaŋa na lenji renuwaŋa e gharenjiko kaero i ruku, thɨŋava Jon iye mbwata Mesaiya. \v 16 Jon i gonjogha weŋgi iŋa, “Ghino ya bapɨtaisoŋga e mbwa, ko iyemaeŋge loloko iya i menamenako iye i vurɨgheghe kivwalaŋgo. Ghino ma elo thovuye na valɨkaiwaŋgu ne ya rakayathu gheghe ghae. Iye ne i bapɨtaisoŋga e Nyao Boboma na e ndɨghe une. \v 17 Le savɨrɨ wit kaiwae kaero ina e nɨmae, ne i ghatha mbombouyeko weiye wokiwokiniyeko. Ne i mbana mbombouyeko na i vathe e ghaŋgolo na wokiwokiniyeko i ŋambu e ndɨgheko iya ma mbaŋa regha ne i mareko.” \v 18 E utuutu ŋgoranjiyako i ghanagha Jon i vakaiwoŋaŋgi na i vavurɨghegheŋgiya gharɨgharɨ na i vavaghare weŋgiya Toto Thovuye.\fig Rakakaiwo i ghatha wit mbombouye weiye wokiwokiniyeko|alt="Man winnowing wheat" src="hk00097c.tif" size="col" copy="BFBS (Knowles)" ref="3:17" \fig* \p \v 19 Ko iyemaeŋge Jon i goviya Herod ghamwae, kaiwae i vaŋgwa Herodiyas ghaghae levo, na kaiwae vambe i vakathaŋgiva tharɨ lemoyo. \v 20 Tharɨŋgiko thiyako e vwatanji, Herod tembe i vakathava tharɨ laghɨye regha, i woruwo Jon e thiyo. \s1 Jon i bapɨtaiso Jisas \r (Mat 3:3-17; Mak 1:9-11) \p \v 21 Mbaŋa gharɨgharɨko wolaghɨyeko va thɨ bapɨtaiso na Jisas tevambe i bapɨtaisova. Mbaŋa va i naŋgonaŋgo, buruburu i mavu, \v 22 na Nyao Boboma i njawe ŋgoreiya bunebune. Amba ghalɨghalɨŋa regha i njama e buruburu iŋa, “Ghen naruŋgu gharegharethovuniye, u vakatha ya warari laghɨye moli.” \s1 Jisas orumburumbuyeŋgi \r (Mat 1:1-17) \p \v 23 Mbaŋa Jisas ghatheghathegha vama ŋgoreiye ghweto amba i woraweya le kaiwo rɨghe. Gharɨgharɨ thɨ renuwaŋa amalaghɨniye ramaya Josep, \pi1 Josep ramaya Heli, \v 24 Heli ramaya Matat, Matat ramaya Livai, Livai ramaya Melɨki, Melɨki ramaya Janai, Janai ramaya Josep, \v 25 Josep ramaya Matataiyas, Matataiyas ramaya Emos, Emos ramaya Neiham, Neiham ramaya Esli, Esli ramaya Nagai, \v 26 Nagai ramaya Maathɨ, Maathɨ ramaya Matataiyas, Matataiyas ramaya Semein, Semein ramaya Josek, Josek ramaya Joda, \v 27 Joda ramaya Joanan, Joanan ramaya Risa, Risa ramaya Serubabol, Serubabol ramaya Salatiyel, Salatiyel ramaya Niri, \v 28 Niri ramaya Melɨki, Melɨki ramaya Adi, Adi ramaya Kosam, Kosam ramaya Elmadam, Elmadam ramaya Erɨ, \v 29 Erɨ ramaya Josuwa, Josuwa ramaya Eliyesa, Eliyesa ramaya Jorim, Jorim ramaya Matat, Matat ramaya Livai, \v 30 Livai ramaya Simiyon, Simiyon ramaya Juda, Juda ramaya Josep, Josep ramaya Jonam, Jonam ramaya Ilaiyakim, \v 31 Ilaiyakim ramaya Meliya, Meliya ramaya Mena, Mena ramaya Matatha, Matatha ramaya Neitan, Neitan ramaya Deivid, \v 32 Deivid ramaya Jese, Jese ramaya Obedi, Obedi ramaya Bowasa, Bowasa ramaya Salmon, Salmon ramaya Nason, \v 33 Nason ramaya Aminadab, Aminadab ramaya Adɨmin, Adɨmin ramaya Anai, Anai ramaya Hesɨron, Hesɨron ramaya Peres, Peres ramaya Juda, \v 34 Juda ramaya Jeikob, Jeikob ramaya Aisake, Aisake ramaya Eibraham, Eibraham ramaya Tira, Tira ramaya Neiho, \v 35 Neiho ramaya Serug, Serug ramaya Riu, Riu ramaya Peleg, Peleg ramaya Eberɨ, Eberɨ ramaya Sila, \v 36 Sila ramaya Keinan, Keinan ramaya Apaksad, Apaksad ramaya Sem, Sem ramaya Nowa, Nowa ramaya Lemek, \v 37 Lemek ramaya Metuisela, Metuisela ramaya Inok, Inok ramaya Jered, Jered ramaya Malaliyel, Malaliyel ramaya Keinan, \v 38 Keinan ramaya Inos, Inos ramaya Set, Set ramaya Adam, Adam ramaya Loi. \c 4 \s1 Seitan i vatanathethaŋa Jisas \r (Mat 4:1-11; Mak 1:12-13) \p \v 1 Jisas, Nyao Boboma i riyevanjara, i njoghama e Walaghɨta Jorɨdan na Nyao Boboma i yovaŋgu e njamnjam vurɨvurɨ vwatavwata, \v 2 amba Seitan ve vatanathethaŋawe gheneyevarɨ e tɨne. E mbaŋako thiyako mava i ndeghanɨŋga mun, na gheneyevarɨko e ghereinji amba bada i gharɨ. \v 3 Seitan i dagewe iŋa, “Thoŋgo Loi Nariya ghen, u ŋaerambeya varɨke i gharavɨ na bred.” \p \v 4 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Buk Boboma iŋa, ‘Lolo ma mbene bred eŋge i ndewo lolo yawaliye.’”\x - \xo 4:4 \xt Mba 8:3\x* \p \v 5 Mbaŋa ubotu Seitan i vaŋguvoreŋa ghemba yavoro moli, na i vatomwe weya ghamba mbaroko wolaghɨye e yambaneke, \v 6 na i dagewe iŋa, “Ne ya vatomwe e ghen ghamba mbaroko wolaghɨye thiyako na u mbaroŋaŋgi weiye lenji vwenyevwenyeko wolaghɨye. Kaerova i vatomwe weŋgo, na ne ya vatomwe weya the lolothan nuwaŋguiya ya vatomwewe. \v 7 Iya kaiwae thoŋgo u kururu e ghino, wolaghɨyeko ne ya vatomwe e ghen.” \p \v 8 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Gharorori ŋgoreiyake, ‘U kururu weya Giya len Loi ghamberegha na ghamberegha moli u ghambu.’” \p \v 9 Amba Seitan i yovaŋgu Jerusalem na i vaŋgurawe vara e Ŋgolo Boboma vwatae yavoro moli, na i dagewe iŋa, “Thoŋgo Loi Nariya ghen, u pito ghena. \v 10 Kaiwae Buk Boboma iŋa: ‘Loi ne i variyeŋgiya le nyao thovuthovuye kaiwan na thɨ njimbukiki wagiyaweŋge, \v 11 ne thɨ mwanavairɨŋge e nɨmanji mbala ma vo ŋge gheghen e varɨ.’” \p \v 12 Ko iyemaeŋge Jisas i dagewe iŋa, “Buk Boboma iŋa, ‘Tha lolo regha i mando na i woraweya Giya le Loi mando e tɨne.’” \p \v 13 Mbaŋa Seitan vama le tanathethako iko weya Jisas, amba i iteteŋa ghaghad ghambaŋa thovuye reghava. \s1 Jisas i woraweya le kaiwo rɨghe Galili \r (Mat 4:12; Mak 1:14-15) \p \v 14 Amba Jisas i ghambu Nyao Boboma ghalɨŋae na i njogha Galili ele valɨvaŋga Nyao Boboma i riyevanjara, na toto amalaghɨniye kaiwae i lalo valɨvaŋgako laghɨye. \v 15 Va i vavaghare Jiu e lenji ŋgolo kururu tɨnenji na gharɨgharɨko wolaghɨye thɨ taraweŋa. \s1 Nasaret gharɨgharɨniye thɨ botewo Jisas \r (Mat 13:53-58; Mak 6:1-6) \p \v 16 I mena Nasaret, va i tabowe, na Sabat ghambaŋa i ru Jiu e lenji ŋgolo kururu tɨne ŋgoreiya vambe i vakavakatha. I yondovirɨ na i vaona buk, \v 17 thɨ thɨnɨgiya weya Loi ghalɨŋae gharautu, Aiseya le buk. I tate na i vaidiya utuutuke thiyake: \q1 \v 18 “Giya Une ina e ghino, kaiwae kaerova i tuthiŋgo na ya womena Toto Thovuye weŋgiya mbinyembinyeŋgu. \q1 Va i variyeŋgo na ya uturaŋgiya unuyathu utuniye weŋgiya thavala thɨ vanɨŋgi, na thavala maranji thɨ tharɨ kaero thɨ thuweva na ya unuyathuŋgiya thavala thɨ njimbu njoŋanjoŋaŋgi, \q1 \v 19 na ya uturaŋgiya mbaŋake Giya ne i vamoruŋgiya le gharɨgharɨ.”\x - \xo 4:19 \xt Ais 61:1-2\x* \p \v 20 Jisas i vaonavao, i vona bukuko\f + \fr 4:20 \ft Bukuke iyake thɨ uno idae “scroll.” Va thɨ vakatha weiye peipa o thetheghan njimwae molao na thɨ von mbaŋa thɨ vaonavao.\f* na i thɨnɨgiya njogha weya ŋgolo kururu gharanjimbunjimbu amba i ronja. Gharɨgharɨko wolaghɨye e ŋgoloko tɨne mbe thɨ vonjimbughathɨ vara. \v 21 I dage weŋgi iŋa, “Utuutuke iya e bukuke iyake kaero i tabona emunjoru e mbaŋake noroke ŋgoreiya me lemi loŋwena.”\fig Jisas i vaonavao Aiseya le buk na i vona bukuko iyako|alt="Jesus reads Isaiah" src="IB04109bw.tif" size="col" copy="Faadil" ref="4:16-21" \fig* \p \v 22 Taulaghɨko thɨ wovathovuthovuyeŋa na gharenji i yo laghɨye utuutuko thovuthovuye thɨ raŋgiraŋgi e ghaeko. Thɨŋa, “Ma Josep nariyeko, ae?” \p \v 23 I dage weŋgi iŋa, “Ya ghareghare ne hu guveŋgwa goghaimbake iyake, ne huŋa, ‘Rathawathawari, tembe u thawariya ghanɨmbereghana.’ Vakavakatha ghamba rotaele wo loŋwe va u vakatha Kapenaom, tembe u vakathava gheke, e ghambanɨke moli.” \p \v 24 Jisas i gotubwe iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, gharɨgharɨ thɨ botewo Loi ghalɨŋae gharautu thoŋgo iye ghambanji loloniye. \v 25 Ya vaemunjoruŋa e ghemi, Ilaija va e ghambaŋa tɨne, theghathegha umboto na vaŋgothiye mava i ndeuye mun Isirel e tɨne. Iyake va i vakatha vunuvu laghɨye e valɨvaŋgako iyako. Othembe raŋama wambwiwambwi lemoyo va inanji Isirel e mbaŋako iyako, \v 26 ko iyemaeŋge Loi mava i variya Ilaija weya eunda Isirel e tɨne, ko vambe i variye eŋge weya wambwi eunda, va ina Jerepat, Saidon ele valɨvaŋga, iye ma Isirel wevoniye. \v 27 Na gharɨgharɨ lemoyo va inanji Isirel, thɨ ghataŋa lepelo,\f + \fr 4:27 \ft Lepelo gharumwaru ina Utu Gharumwaru e tɨne Buk Boboma Toghake iyake ele ghambako tɨne.\f* Loi ghalɨŋae gharautu, Ilaisa ghambaŋa e tɨne, ko iyemaeŋge Ilaisa mava i thawari mun regha, vambe i thawari eŋge Naaman\f + \fr 4:27 \ft Naaman gharumwaru ina Utu Gharumwaru e tɨne Buk Boboma Toghake iyake ele ghambako e tɨne.\f* rara Siriya.” \p \v 28 Mbaŋa gharɨgharɨko e ŋgolo kururuko tɨne thɨ loŋwe iyako, gharenji i gaithɨ laghɨye moli. \v 29 Thɨ rakayondo, thɨ lawe Jisas e nɨmanji na thɨ vaŋguiteta ghembako. Thɨ yovaŋgu e ou vwatae, iyava thɨ vatada ghembakowe. Lenji renuwaŋa va thɨŋa eŋge ne thɨ du na i yonjoŋa ouko ghadidiye. \v 30 Ko iyemaeŋge va i ghathara wabwiko e tɨnenji na kaero i waova. \s1 Amala regha nyao raitharɨ nawe \r (Mak 1:21-28) \p \v 31 Amba Jisas i wa Kapenaom, Galili ghembaniye regha na e Sabat i vavaghare weŋgiya gharɨgharɨ. \v 32 Gharenji va i yo le vavaghareko kaiwae, kaiwae i utu weiye mbaro. \p \v 33 E ŋgolo kururuko tɨne amala regha nawe, nyao raitharɨ va inawe. I kula na ghalɨŋae laghɨye, \v 34 iŋa, “Aee! Jisas rara Nasaret, nuwaniya budakai weime? Mo mena gheke na u vakowanaime? Ya ghareghare thela ghen, ghen Raboboma Loi va i variye.” \p \v 35 Jisas i ŋaevwaŋa iŋa, “Tha ghadage! U raŋgi weya amalana!” Nyaoma raitharɨ i vakatha amalama i dobu e ghamwanji na i raŋgi ko mava i vakowana mun riwae regha. \p \v 36 Gharɨgharɨko wolaghɨye gharenji i yo laghɨye na thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Wo hu thuwe! Loloke iyake weiye le mbaro na le vurɨgheghe na i utu weŋgiya nyao raraitharɨ na kaero thɨ rakaraŋgi.” \v 37 Jisas utuutuniye i lalo valɨvaŋgako iyako. \s1 Jisas i thawariŋgiya gharɨgharɨ lemoyo \r (Mat 8:14-17; Mak 1:29-34) \p \v 38 Jisas i iteta ŋgolo kururu na i wa Saimon ele ŋgolo. Saimon mboriyae va i ghambwera na riwae i dayagha. Thɨ naŋgo weya Jisas na i thalavu. \v 39 I wa ve ndeghathɨ e ghadidiye na i ŋaevwaŋa ghambwerako na i iteta elako. E mbaŋako iyako i thuweiru na i vaŋamweŋgi. \p \v 40 Varae vama ve ronja amba gharɨgharɨ thɨ bigimenaŋgiya thavala tomethi ghambwera va ina weŋgi na Jisas i bigiraweya nɨmanɨmae regha na regha e vwatanji na riwanji kaero i thovuyeva. \v 41 Nyao raraitharɨ vambe thɨ rakaraŋgi weŋgiva gharɨgharɨ na thiya kula, thɨŋa, “Ghen Loi Nariya ghen!” Ko iyemaeŋge i ŋaebaruru wanaŋgi na i vakathaŋgi ma thɨ ndeutu mun, kaiwae va thɨ ghareghare iye Mesaiya. \p \v 42 Mbaŋambaŋa vena Jisas i iteta ghembako na i wa e valɨvaŋga ma gharɨgharɨ nanjiwe. Gharɨgharɨ thɨ tamwe mbele na mbaŋa thɨ vaidi, thɨ mando na thɨ laweghathɨ na thava i iteteŋgi. \v 43 Ko iyemaeŋge i dage weŋgi iŋa, “Nuwaŋguiya mbe va utuŋava Toto Thovuye Loi le ghamba mbaro utuutuniye e ghembaghemba vavanava, kaiwae iyake iyava Loi i variyeŋgoko na ya vakatha.” \v 44 Iya kaiwae va i vavaghare e ŋgolo kururu tɨnenji Judiya laghɨyeko. \c 5 \s1 Jisas i kula weŋgiya raboroborogi na thɨ ghambu \r (Mat 4:18-22; Mak 1:16-20) \p \v 1 Mbaŋa regha Jisas va i ndeghathɨ e Njighɨ Genesaret\f + \fr 5:1 \ft Njighɨ Genesaret iye idae reghava Galili Njighɨniye.\f* ghadidiye amba gharɨgharɨ thɨ rakavathavatha e ghadidiye na thɨ vandeŋe i utuŋa Loi le utu. \v 2 I thuweŋgiya waŋgawaŋga waŋgaiwo thɨ mwanavoreŋaŋgi. Raboroborogi methɨ mwanavoreŋaŋgi na vethɨ thavwiŋgiya lenji ghina. \v 3 Jisas i tha e waŋgara, Saimon le waŋga, na i dagewe na i yambiraŋgiya seiwo eto. I yakuwe na i vavaghare weŋgiya gharɨgharɨko.\fig Jisas i yaku Saimon le waŋga na i vavaghare weŋgiya gharɨgharɨko|alt="Jesus teaches from Saimon's boat" src="WA03840b.tif" size="span" copy="UBS (Wade)" ref="5:1-3" \fig* \p \v 4 Mbaŋa i utuvao, i dage weya Saimon iŋa, “U voraŋgi e waŋgake ŋgora dumwagako ghadidiye, na ghen na ghanunena hu da lemi ghinana na borogi thɨ wona.” \p \v 5 Saimon i gonjoghawe iŋa, “Amalana, me gougou mo rovurɨgheghe moli ko iyemaeŋge ma mo ndekosi mun. Ko kaiwae u dagena e ghino ne ya vakatha ŋgoreiya ghalɨŋana.” \p \v 6 Mbaŋa thɨ vakatha ŋgoreiyako, borogi lemoyo moli thɨ wona na mbalama thɨ tenɨŋgiya ghinako. \v 7 Thɨ yawalo weŋgiya ghanjiuneko e waŋgako waŋgarako na thɨ mena thɨ thalavuŋgi. Thɨ mban vanjaraŋgiya waŋgaiwoko e borogiko na mbalama thɨ dama. \p \v 8 Mbaŋa Saimon Pita i thuwe iyako i mena i ronja e gheghe vuvuye Jisas e ghamwae na iŋa, “U roiteteŋgo, Giyana, kaiwae lolo raithara ghino.” \v 9 Weiyaŋgiya ghauneko gharenji i yo borogiko lenji ghanaghanagha kaiwae \v 10 na tembe ŋgoreiyeva Jemes na Jon, Sebedi le ŋgaŋgama, thiye Saimon le vɨghathɨŋgi. \p Jisas i dage weya Saimon iŋa, “Tha u mararu, e mbaŋake noroke na i ghaoko ghen gharɨgharɨ ghanjirakosi.” \p \v 11 Thɨ livoreŋa lenji waŋgawaŋgako, thɨ iteta bigibigiko wolaghɨye na thɨ ghambugha Jisas. \s1 Amala i ghataŋa lepelo \r (Mat 8:1-4; Mak 1:40-45) \p \v 12 Mbaŋa Jisas vamba ina e ghemba regha, amala regha i menawe i ghataŋa lepelo. Mbaŋa i thuwe Jisas, i dobu e ghamwae na ghamwae i nja e thelauko vwatae amba i naŋgowe iŋa, “Giyana, thoŋgo nuwaniya u vakathaŋgo na ya thovuye.” \p \v 13 Jisas i livamomoya nɨmae na i vɨghathɨgha amalako na iŋa, “Nuwaŋguke nuwaiya, riwana i thovuye!” E mbaŋako iyako lepeloko i kowe. \p \v 14 Jisas i dage vavurɨgheghewe iŋa, “Tha u utugiya weya lolo regha. Wo u wakai vara weya ravowovowo, vo vatomweŋge ghanɨmberegha na vo vowo ŋgoreiya Mosese le mbaro, na iyake i vaemunjoruŋa weŋgiya gharɨgharɨ riwana kaero i thovuye.” \p \v 15 Ko iyemaeŋge Jisas utuutuniye ma i laghɨye eŋge na wabwi lemoyo thɨ mena thɨ vandeŋe na i thawariŋgiya thavala e ghanjighambwera. \v 16 Ko mbaŋa vavana i wa e valɨvaŋga ma gharɨgharɨniye na ve naŋgowe. \s1 Jisas i thawariya amala i kuvokuvo \r (Mat 9:1-8; Mak 2:1-12) \p \v 17 Mbaŋa regha Jisas i vavaghare, Parisi na Mbaro gharavavaghare vavana va inanji gheko thiya yaku, thɨ rakamena e ghembaghemba regha na regha Galili e tɨne na Judiya na Jerusalem. Giya le vurɨgheghe va inawe na valɨkaiwae i thawariŋgiya ghambweghambwera. \v 18 Amaamala vavana thɨ womena amala regha na e ghambae ghavwarara, i kuvokuvo. Thɨ munje thɨ woruwo e ŋgolo tɨne na thɨ worawe Jisas e ghamwae, \v 19 ko kaiwae wabwi laghɨye va inanji e ŋgoloko tɨne mava valɨkaiwanji thɨ woruwo, ma thɨ wovoro eŋge e ŋgoloko vwatae,\f + \fr 5:19 \ft E mbaŋaŋgiko thiyako tɨne ŋgolo vwata ŋgoreiye pulo i rumwaru. Gharɨgharɨ mbe thɨ vanavanawe e ŋgoloko e ghanjiŋende o ghenjivavana. Mbaŋa vavana thɨ ghena gheko mbaŋa dayagha ghambaŋa.\f* thɨ vakatha doda na thɨ vakwatenjoŋawe e ghambaeko wabwiko e ghanjilughawoghawo Jisas e ghamwae. \p \v 20 Mbaŋa Jisas i thuwe lenji loŋweghathɨko, i dage weya amalako iŋa, “Wou, len tharɨna kaero ya numoten.” \p \v 21 Parisi na mbaro gharavavaghare thɨ rerenuwaŋa mbe thiye eŋge, thɨŋa, “The lolo idayake iya i utuvatharɨke weya Loi? Loi mbe ghambereghaeŋge valɨkaiwae i numotena tharɨ!” \p \v 22 Jisas vama i ghareghare lenji renuwaŋako iya kaiwae i dage weŋgi iŋa, “Buda kaiwae hu rerenuwaŋa bigibigike thiyake e gharemina? \v 23 Iyaŋganiya ghautuutu i maya, ‘Len tharɨna kaero ya numoten,’ o yaŋa, ‘U yondovirɨ na u loŋga’? \v 24 Ya vaemunjoruŋa e ghemi, Lolo Nariye ele mbaro e yambaneke na valɨkaiwae i numotena tharɨ.” I dage weya kuvokuvoko iŋa, “Ya dage e ghen, u bigiya ghambana ghavwarara na u wa e len ŋgolo!” \v 25 E mbaŋako iyako i yondovirɨ taulaghɨko e ghamwanji, i mbana vwararako me ghenakowe, i wa ele ŋgolo na i taraweŋa Loi. \v 26 Taulaghɨko gharenji i yo na thɨ taraweŋa Loi thɨŋa, “Ma ra thuweŋgiya bigibigi vavana na ghamba numowo noroke!” \s1 Jisas i kula weya Livai \r (Mat 9:9-13; Mak 2:13-17) \p \v 27 Iyake e ghereiye Jisas i raŋgi e ŋgoloko na i vaidiya takis gharamban regha idae Livai, i yaku ele ghamba kaiwo tɨne. Jisas i dagewe iŋa, “U ghambuŋgo.” \v 28 Livai i yondovirɨ, i iteta bigibigiko wolaghɨye na i ghambu. \p \v 29 Amba Livai i vakatha ghanɨŋga laghɨye ele ŋgoloko tɨne Jisas kaiwae. E tɨnenji wabwi laghɨye takis gharamban na gharɨgharɨ vavanava thiya ghanɨŋga weinjiyaŋgi. \v 30 Ko iyemaeŋge e tɨnenji Parisi vavana na mbaro gharavavaghare vavana, thiye Parisi, thɨ liya Jisas gharaghambu ghanjiutu thɨŋa, “Buda kaiwae huya ghanɨŋga weimiyaŋgiya takis gharamban na gharɨgharɨke raraitharɨ?” \p \v 31 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Thavala riwanji i thovuye ma nuwanjiya rathawathawari, mbe ghambweghambwera eŋge nuwanjiya. \v 32 Ma ya mena na ya kula weŋgiya gharɨgharɨ thɨ rumwaru ko mbe ya kula weŋgi eŋge tharɨ gharavakatha na thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi.” \s1 Vaito mbemba kaiwae \r (Mat 9:14-17; Mak 2:18-22) \p \v 33 Amba Parisi na lenji mbaro gharavavaghare thɨ dage weya Jisas thɨŋa, “Jon gharaghambu mbaŋa vavana thɨ mbeya ghanɨŋga na thiya naŋgo, na Parisi ghanjiraghambu mbe ŋgoreiyeva, ko iyemaeŋge ghen ghanɨraghambu thɨ ghanɨŋga na thɨ munumu.” \p \v 34 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Thare valɨkaiwae u vakathaŋgiya ghe gharaghaghayawo thɨ mbeya ghanɨŋga mbaŋa ragheghe ghɨmoru mbe inawe vara weiyaŋgi? Nandere! \v 35 Ko iyemaeŋge mbaŋa tene i mena na ne e mbaŋako iyako thɨ vaŋgu weŋgiya ragheghe ghɨmoru, ko amba thɨ mbeya ghanɨŋga.” \p \v 36 Jisas tembe i utuŋava goghaimbake iyake weŋgi iŋa, “Ma lolo regha ne i mwanathethe ghakwama ghayaboyabo togha na i li na i ŋgiya kwama ghayaboyabo teuyewe. Thoŋgo i vakatha ŋgoreiyako, mbaŋa i thavwi na i livamo toghako ne i mathethe na toghako mane mboromboro weiye teuyeko. \v 37 Na mane lolo regha i liŋgiya waen togha e variye teuye thɨ vakatha e thetheghan njimwae. Thoŋgo i vakatha ŋgoreiyako, waenɨko togha ne i vakatha na i topo na waenɨko i maliŋgi na i vakowana variyeko. \v 38 Iya kaiwae waen togha tembe i liŋgiva e variye togha. \v 39 Na ma lolo regha nuwaiya waen togha thoŋgo kaero me muna waen teuye, kaiwae ne iŋa, ‘Waenɨko teuye ghamɨnae thovuye’.” \c 6 \s1 Jisas na Parisi thɨ wogaithɨ Sabat kaiwae \r (Mat 12:1-8; Mak 2:23-28) \p \v 1 Va Sabat regha Jisas na gharaghambu thɨ ghathara wit e ghanjiuma. Gharaghambuko thɨ vugha witɨko uneune, thɨ ŋwi vwaravwara e nɨmanɨmanji na thɨ ghana mbombouyeko. \v 2 Parisi vavana thɨ vaito thɨŋa, “Buda kaiwae hu vakatha budakaiya la Mbaro ma i vatomwe weinda na ra vakatha e Sabat?” \p \v 3 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Mbe hu ndevaona mun budakaiya Deivid va i vakatha mbaŋa weŋgiya ghaune na bada i gharɨŋgi? \v 4 Va i ru Loi ele ŋgolo tɨne na i wo bred boboma na i ghan, na tembe i wogiya weŋgiva ghauneko na thɨ ghan. Iyake la Mbaro ma i vatomwe na lolo regha ve wo na i ghan, mbe ravowovowo eŋge vara thɨ ghan.” \v 5 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Lolo Nariye iye Sabat ghagiya.” \s1 Amala nɨmae i mare \r (Mat 12:9-14; Mak 3:1-6) \p \v 6 Sabat reghava Jisas i ru e ŋgolo kururu tɨne na i vavaghare. Amala regha va ina gheko, nɨmaeko iya uneko va i kuvokuvo. \v 7 Mbaro gharavavaghare vavana na Parisi vambe thɨ vonjimbughathɨ vara kaiwae va nuwanjiya thɨ thuwe Sabat e tɨne thoŋgo i thawariya amalako mbala lenji rɨghe na thɨ wonjowe. \v 8 Ko iyemaeŋge Jisas vama i ghareghare lenji renuwaŋako, amba i dage weya amalako nɨmaeko i mare iŋa, “U yondovirɨ na u mena u ndeghathɨ e ghamwameke.” Amalako i yondo na ve ndeghathɨ gheko. \v 9 Amba Jisas i dage weŋgi iŋa, “Wo ya vaitoŋga, iyaŋganiya la Mbaro i vatomwe weinda na ra vakatha e sabat, ra vakatha thovuye o ra vakatha tharɨ, ra vamora lolo yawaliye o ra vakowana?” \p \v 10 I thuwevaoŋgi regha na regha amba i dage weya amalako iŋa, “U livamomoya nɨmanɨna.” I vakatha ŋgoreiye na nɨmaeko kaero i thovuyeva. \v 11 Ko iyemaeŋge gharenji i muru laghɨye moli na mbe thiye eŋge thɨ veutu weŋgi, ne thɨ vakatha budakai weya Jisas. \s1 Jisas i tuthiŋgiya ghalɨŋae gharaghambɨ // theyaworo na theghewo \r (Mat 10:1-4; Mak 3:13-19) \p \v 12 Mbaŋa regha e mbaŋaŋgiko thiyako e tɨne Jisas i voro e ou regha na ve naŋgowe. Va gougouko iyako i naŋgonaŋgo weya Loi. \v 13 Mbaŋa ighɨviya rakaraka i kula vathaŋgiya gharaghambu na i tuthiŋgiya theyaworo na theghewo. I rena idanji ghalɨŋae gharaghambɨ: \v 14 Saimon, vambe i unova Pita, na ghaghae Endru, Jemes, Jon, Pilip, Batolomiu, \v 15 Matiu, Tomas, Jemes Alipiyos nariye, Saimon va thɨ uno iye Jilot,\f + \fr 6:15 \ft Jilot iye lolo regha iya nuwaiya Jiu gharɨgharɨniye thɨ rakayathu Rom ele mbaro tɨne. Utuke iyake tene thɨ unova wabwiko gharɨgharɨko va nuwanjiya rakayathuke iyake.\f* \v 16 Judas Jemes nariye,\f + \fr 6:16 \ft Jemesɨke iyake mbowo thɨ unova idae Tadiyas.\f* na Judas Isakariyot, iye Jisas ghaliliva. \s1 Jisas i thawariŋgiya gharɨgharɨ lemoyo \r (Mat 4:23-25) \p \v 17 Mbaŋa Jisas i njama weiyaŋgiya ghalɨŋae gharaghambɨ, na i ndeghathɨ e malamo regha na gharaghambu wabwi laghɨye va inanji gheko. Gharɨgharɨ lemoyo moli inanji gheko thɨ rakamena Judiya laghɨyeko na Jerusalem na ghembaghemba e njighɨ ghadidiye Taiya na Saidon e lenji valɨvaŋga. \v 18 Va thɨ rakamena na thɨ vandeŋe na thavala e ghanjighambwera thɨ naŋgowe na i thawariŋgi. Thavala nyao raraitharɨ va thɨ vakatha vuyowo weŋgi vambe thɨ menaweva na i thawariŋgi. \v 19 Gharɨgharɨko wolaghɨye thɨ mando na thɨ vɨghathɨ, kaiwae vurɨgheghe va i raŋgiraŋgiwe na i thawarivaoŋgi. \s1 Jisas i vavaghare warari na nuwatharɨ kaiwanji \r (Mat 5:1-12) \p \v 20 Jisas marae i ghembeŋgiya gharaghambu amba iŋa, \q1 “Hu warari, thavala ghemi mbinyembinyeŋgu, kaiwae Loi le ghamba mbaro kaero ina weŋga. \q1 \v 21 Hu warari, thavala ghemi bada i gharɨŋga e mbaŋake iyake, kaiwae ne i mban vanjaraŋga. \q1 Hu warari, thavala ghemi hu numotharɨ e mbaŋake iyake, kaiwae ne i vawarariŋaŋga. \q1 \v 22 Hu warari, thavala ghemi, mbaŋa gharɨgharɨ thɨ botewoyathuŋga, na thɨ kitenɨyathuŋga e lenji wabwi tɨne, na thɨ utuvatharɨ e ghemi na thɨŋa idamina i tharɨ, kaiwae hu ghambugha Lolo Nariye. \q1 \v 23 Hu warari laghɨye e mbaŋako iyako hu thari weiye lemi warari, kaiwae modami laghɨye mbe ina e buruburu. \q1 Hu renuwaŋakiki gharɨgharɨke iya thɨ vakatha vuyowoke e ghemi, orumburumbunji vambe thɨ vakathava ŋgoreiye weŋgiya Loi ghalɨŋae gharautu. \p \v 24 “Ko iyemaeŋge ghemi ravwenyevwenye mbaŋake, nevole hu thovuyaona, kaiwae lemi yakuyakuna thovuye kaero hu vaidivao. \q1 \v 25 Thavala ghemi hu ghan talabwayaŋa e mbaŋake iyake, nevole hu thovuyaona, kaiwae nevole hu bada. \q1 Thavala ghemi mbaŋake hu vavɨrɨ, nevole hu thovuyaona, kaiwae nevole hu raŋinumoumu laghɨye moli. \q1 \v 26 Thoŋgo gharɨgharɨ thɨ wovathovuthovuyeŋaŋga, nevole hu thovuyaona. Orumburumbunji vambe thɨ vakathava thanavuko iyako weŋgiya ghalɨŋae gharautu kwanɨkwan.” \s1 Ghanɨthanavu weŋgiya ghanɨthɨghɨya \r (Mat 5:38-48; 7:12) \p \v 27 “Ko iyemaeŋge ya dage e ghemi thavala hu vandeŋeŋgo. Hu gharethovu weŋgiya ghamithɨghɨya, ghamithanavu i thovuye weŋgiya thavala thɨ botewoyathuŋga, \v 28 gharemi weŋgiya thavala thɨ guraŋga na thavala thɨ vakatha vatharɨ e ghemi hu naŋgo kaiwanji. \v 29 Thoŋgo lolo regha i tagaleva galagalan, u vatomweya valɨgalagalanɨna tembe i tagalevava. Thoŋgo lolo regha i liya ghanɨkwama ghayaboyabo tembe u vatomwe weva iya yaŋgarana e tɨnena na i li. \v 30 Thela i naŋgo weya bigi regha e ghen u wogiyawe, na thoŋgo lolo regha i wo bigi regha e ghen, thava tembe u vavurɨghegheŋa na i wonjoghava e ghen. \v 31 Budakaiya nuwamiya gharɨgharɨ thɨ vakatha e ghemi, hu vakathava weŋgi.” \p \v 32 “Thoŋgo mbe hu gharethovu weŋgi eŋge thavala thɨ gharethovu e ghemi, ŋgoroŋga na hu renuwaŋa na hu munjeva Loi ne i vamodaŋga? Nandere, kaiwae othembe thavala ma thɨ ghambugha Loi le mbaro, thɨ gharethovu njogha weŋgiya thavala thɨ gharethovu weŋgi. \v 33 Na thoŋgo mbe hu vakatha eŋge vakatha thovuye weŋgiya thavala thɨ vakatha vakatha thovuye e ghemi, ŋgoroŋga na hu renuwaŋa na hu munjeva Loi ne i vamodaŋga? Nandere, kaiwae othembe thavala ma thɨ ghambugha Loi le mbaro thɨ vakatha tembe ŋgoreiye iyako. \v 34 Na thoŋgo mbe hu giya eŋge bigibigi weŋgiya thavala hu ghareghare ne thɨ giya njogha modae e ghemi, ŋgoroŋga na hu renuwaŋa na hu munjeva Loi ne i vamodaŋga? Othembe thavala ma thɨ ghambugha Loi le mbaro thɨ giya bigibigi weŋgiya thavala ma thɨ ghambugha Loi le mbaro, na thɨ mban njogha tembe ŋgoreiyeva lenji giyako le ghanaghanagha. \v 35 Ko iyemaeŋge hu gharethovu weŋgiya ghamithɨghɨya na ghamithanavu i thovuye weŋgi. Hu giya bigibigi weŋgi na tha hu rerenuwaŋa modae i njogha weŋga. Amba modami ne i laghɨye moli, na ghemi ne hu tabona Loi Ramevoro Moli le ŋgaŋga, kaiwae iye ghare weŋgiya gharɨgharɨ ma thɨ vata agowe na gharɨgharɨ ghanjithanavu raitharɨ. \v 36 Gharemi mbe i nja weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye, ŋgoreiya Loi Ramami, ghare i nja weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye.” \s1 Wovatharɨtharɨ utuniye \r (Mat 7:1-5) \p \v 37 “Tha hu wovatharɨtharɨŋaŋgiya ghamune mbala Loi ma i wovatharɨtharɨŋaŋga. Thava huŋa thiye gharɨgharɨ raraitharɨ, mbala Loi tembe i utuva ŋgoreiyako kaiwami. Hu numoyathuŋgiya ghamune lenji tharɨ, na Loi mbala i numotena lemi tharɨ. \v 38 U giya weŋgiya ghanune na Loi mbala i giya e ghen. U mban wagiyawe na tha i njimbenjimbe, i riyevanjara na ve yarayarethu, Loi ne i liŋgi e ghen. Ŋgoroŋga lemi giyana le laghɨlaghɨye Loi tembene i vakathava e ghen ŋgoreiye.” \p \v 39 Jisas vambe i utuŋava goghaimbake iyake weŋgi iŋa, “Thare valɨkaiwae amala marae i kwaghe i viva weya amala tembe marae i kwagheva? Ma valɨkaiwae mbene theghewoko vara vethɨ dobu e goga. \v 40 Ma ravavaona regha ne i kivwala le ravavaghare, ko iyemaeŋge ravavaona regha na regha, mbaŋa ne i vavaonaŋa kaiwoko iyako iye i tabo na ŋgoreiye le ravavaghareko.” \p \v 41 “Buda kaiwae u thuwe ŋuthuŋuthu ghanuna e marae ko iyemaeŋge ma u thuwe umbwana laghɨye iya ghen e maranɨna? \v 42 Ŋgoroŋgaeŋge na u dage weya ghanuna, ‘Ae wou, wo ya woraŋgiya ŋuthuŋuthuna e maranɨna,’ ko ghen ghanɨmbereghana ma u thuwe umbwana laghɨye e maranɨna? Taukwana ghen! I viva wo u woraŋgiya umbwana ghen e maranɨna na maranɨna i manjamanjala amba valɨkaiwae ne u woraŋgiya ŋuthuŋuthuna ghanuna e marae.” \s1 Une i woraŋgiya budakai ina ghare \r (Mat 7:16-20; 12:33-35) \p \v 43 “Umbwa thovuye mane i rau na une raitharɨ. Tembe ŋgoreiyeva, umbwa raitharɨ mane i rau na une thovuye. \v 44 Umbwa regha na regha ghayamoyamo ve raŋgi e uneko. Kaiwae kopi uneune mane vo vugha e kavwala tɨnetɨne o vo vugha mbathɨ e tatata tɨnetɨne. \v 45 Lolo thovuye uneya thanavu thovuye, ŋgoreiya thovuyeko i mbanɨvathavatha e ghareko. Lolo raitharɨ uneya thanavu raitharɨ, ŋgoreiya tharɨko i mbanɨvathavatha e ghareko. Kaiwae budakaiya i riyevanjara gharendake, iya thɨ rakaraŋgi e ghaendake. \s1 Ŋgolo gharavatavatad theghewo \r (Mat 7:24-27) \p \v 46 “Buda kaiwae hu dage e ghino na huŋa, ‘Giya, Giya,’ na ma hu vakatha budakaiya ya utuŋa? \v 47 Thela thoŋgo i mena e ghino na i vandeŋe lo utuke na i vakatha ŋgoreiye, loloko iyako ŋgoreiye iyake. \v 48 Iye ŋgoreiya amala regha i vatada ŋgolo. I tɨgha doda molao i wa bode na ghatuŋgiko vethɨ ndeghathɨ e varɨ vurɨghegheniye vwatae. Mbaŋa vorughala i raŋgi na i vatad e ŋgoloko ghetu, ma i vandindiya ŋgoloko, kaiwae ghatuŋgiko nanji e varɨ vwatae. \v 49 Ko iyemaeŋge thela i loŋwe lo utuke na ma i vakatha ŋgoreiye, amalaghɨniye ŋgoreiya amala i vatada ŋgolo na ghatu thɨ ndeghathɨ e thelau na ma e ghambaghɨmbaghɨ. Mbaŋa vorughala i voro na i vatad e ŋgoloko, i mbun na mbaŋara i dobu na i raka vawowona.” \c 7 \s1 Jisas i thawariya Rom lenji ragagaithɨ // gharandeviva le rakakaiwo \r (Mat 8:5-13) \p \v 1 Mbaŋa Jisas i vavagharevao weŋgiya gharɨgharɨ amba i wa Kapenaom. \v 2 Rom lenji ragagaithɨ gharandeviva va ina gheko, le rakakaiwo na va gharewe moli, i ghambwera na ma thɨ tagayobonjoŋa eŋge. \v 3 Ragagaithɨko lenji randeviva i loŋwe Jisas utuniye ina Kapenaom, i variyeŋgiya Jiu lenji randeviva vavana na vethɨ naŋgowe na i mena i thawariya le rakakaiwoko. \v 4 Mbaŋa thɨ menawe thɨ naŋgo vurɨgheghewe, thɨŋa, “Amalake iyake valɨkaiwae moli u thalavu. \v 5 I gharethovu weŋgiya la bodaboda na va i vatada ŋgolo kururu kaiwame.” \p \v 6 Iya kaiwae Jisas i wa weiyaŋgi. Mbaŋa vama i vurɨthaiya ŋgoloko ghadidiye, ragagaithɨma lenji randeviva i variyeŋgiya ghaune vavana na vethɨ dagewe thɨŋa, “Amalana, len ghavalɨgiya ghalɨŋae ŋgora iyake iŋa, ‘Tha u rovurɨghegheŋa lo ŋgoloke. Ma lolo thovuya ghino na valɨkaiwae u ru elo ŋgoloke. \v 7 Iya kaiwae ma renuwaŋa ghino ma elo thovuye na wombereghake ma ghaona e ghen. Mbema uŋaeŋge na lo rakakaiwoke kaero riwae i thovuye. \v 8 Ghino ŋgoreiye, ya ghambugha rambarombaro e vwataŋgu lenji renuwaŋa, na lo ragagaithɨ tembe thɨ ghambuva ghino lo renuwaŋa. Ya dage weya regha yaŋa, “U wa,” na i wa; na ya dage weya regha yaŋa, “U mena,” na i mena; na ya dage weya lo rakakaiwoke yaŋa, “U vakatha iyake,” na i vakatha ŋgoreiye.’” \p \v 9 Jisas ghare i yo mbaŋa i loŋwe iyake. I ndevaghɨle na i dage weŋgiya wabwiko thɨ rakambeleko iŋa, “Ma mbaŋa regha ya vaidi mun lolo regha le loŋweghathɨ ŋgoreiyake, othembe Isirel e tɨne!” \v 10 Utu gharawo thɨ njogha ragagaithɨma lenji randeviva ele ŋgolo na thɨ thuwe le rakakaiwoma kaero riwae i thovuye. \s1 Jisas i vaŋguthuweiru wambwi regha nariye na tembe e yawayawaliyeva \p \v 11 Iyako e ghereiye Jisas i wa e ghemba regha idae Nein. Gharaghambu na wabwi laghɨye regha vambe weinjiva. \v 12 Vama i vurɨthai vara ghembako ghakamwathɨ ruru, kaero thɨ woworaŋgima amala regha kaero i mare. Amalake iyake wambwi eunda nariye, vambe iyaeŋge vara ghambereghako na wabwi laghɨye e ghembako tɨne va thɨ ghambugha elako. \v 13 Mbaŋa Giya Jisas i thuwe wambwiko, ghare i njawe na i dagewe iŋa, “Tha u randa.” \v 14 Amba i loŋga ghembe, i vɨghathɨgha gheneromboromboko na rawowoko thɨ ndeghathɨ. Jisas iŋa, “Amalana! Ya dage e ghen, u thuweiru.” \v 15 Amalako i thuweiru na kaero i utuutuva. I vaŋgu na i vaŋgunjogha weya tɨnae. \p \v 16 Taulaghɨko weinji lenji mararu laghɨye na thɨ taraweŋa Loi thɨŋa, “Loi ghalɨŋae gharautu laghɨye regha kaero menda i yomara e tɨnendake. Loi kaero i mena i thalavuŋgiya le gharɨgharɨ.” \v 17 Gharɨgharɨ thɨ ndethɨna Jisas utuutuniye na i lalo Judiya laghɨyeko na vanautuma e ghadighadidiyeva. \s1 Jisas na Jon Rabapɨtaiso \r (Mat 11:2-19) \p \v 18 Jon gharaghambu thɨ utugiyavaowe bigibigike thiyake utuninji, \v 19 amba i kula weŋgiya gharaghambu theghewo na thɨ menawe. I variyeŋgi na thɨ wa weya Giya weinji govaitoke iyake, “Ghen mbema iyava thɨŋake tene i mena, o wo roroghaghaweva lolo regha?” \p \v 20 Mbaŋa thɨ mena weya Jisas thɨŋa, “Jon Rabapɨtaiso me variyeime na wo mena wo vaitoŋge, ‘Ghen mbema iyava thɨŋake tene i mena, o wo roroghaghaweva lolo regha?’” \p \v 21 E mbaŋako vara iyako Jisas i vamoruŋgiya gharɨgharɨ lemoyo e ghanjigida, ghambwera na nyao raraitharɨ ina weŋgi, na i tateŋgiya thavala maranji thiya kwaghe. \v 22 I gonjogha weŋgi iŋa, “Hu njogha na vohu utugiya weya Jon, budakaiya mohu thuwe na mohu loŋwe: maramaranji i kwaghe kaero thɨ thuwe, kuvokuvo kaero thɨ loŋga, thavala thɨ ghataŋa lepelo kaero riwanji i thovuye, yanawanji i kule kaero thɨ loŋwe, ramaremare thɨ thuweiru na mbinyembinyeŋgu kaero thɨ loŋweya Toto Thovuye iya thɨ vavaghare weŋgi. \v 23 Na tembe hu utugiyaweva iyake: Loi ghare weya loloko iya ma i roiteta amalaghɨniye ghino kaiwaŋgu.” \p \v 24 Jon gharaghambuko ma methɨ wa na e ghereinji amba Jisas i utu weŋgiya wabwiko Jon kaiwae. Iŋa, “Mbaŋa va hu wa weya Jon e njamnjam, va nuwamiya hu thuwe budakai? Wuŋgiwuŋgi ndewendeweko i uvathowo? \v 25 Thoŋgo nandere, va hu wa eŋge na vohu thuwe budakai? Amala regha i njimbo kwama ghayamoyamo i thovuye? Nandere, thavala thɨ njimbo kwama thovuye na thɨ yaku e ghamba yaku thovuye inanji kiŋ e lenji ŋgolo. \v 26 Ko va vohu thuwe eŋge budakai? Loi ghalɨŋae gharautu? Ŋgoreiye, na ya dage e ghemi, iye Loi ghalɨŋae gharautu na ma e vwatanjiwova. \v 27 Amalaghɨniye iya utuniye bukuma i woraŋgiya iya iŋake, ‘Ya variya ghalɨŋaŋgu gharawo e ghamwan na amalaghɨniye ne i vivatharaweya kamwathɨ kaiwan.’”\x - \xo 7:27 \xt Mal 3:1\x* \p \v 28 “Ya dage e ghemi, Jon iye i kivwalaŋgi vara gharɨgharɨke wolaghɨye va thɨ yomara e mbunɨma na madibe, ko iyemaeŋge thela iye i nasiye moli, Loi ele ghamba mbaro tɨne, iye i kivwala Jon.” \p \v 29 Gharɨgharɨko wolaghɨye na takis gharamban iyava thɨ loŋwe Jisas le vavaghareko, thɨ wovathovuthovuyeŋa Loi le kamwathɨ kaiwae thiye va thɨ bapɨtaiso weya Jon. \v 30 Ko iyemaeŋge Parisi na mbaro gharavavaghare thɨ botewo Loi le renuwaŋa, kaiwae thɨ botewo thɨ bapɨtaiso weya Jon. \p \v 31 Jisas i gotubwe iŋa, “Ne ya vamboromboroŋaŋgiya thake iyake weiye budakai? Ŋgoranjiya budakai? \v 32 Ghemi ŋgoramiya gamagai thiya yaku e ghamba maket na thɨ vekula weŋgi: \p “‘Mo wiya igo kaiwami, ko ma mohuya thari, mo wothuŋa nuwatharɨ ghawothu ko ma huya randa.’” \p \v 33 Ghemi ŋgoramiya gamagaiko thiyako mbaŋa Jon i mena va i mbeya ghanɨŋga na mava i muna waen, na huŋa, “Nyao raitharɨ inawe.” \v 34 Lolo Nariye i mena, nuwanuwaiya ghanɨŋga na waen ghamun, na huŋa, “I butu e ghanɨŋga na i butu e munumu, na ghauneŋgiya takis gharamban na thiye gharɨgharɨ raraitharɨ.” \p \v 35 “Ko iyemaeŋge Loi le thimba i woraŋgi thavala thɨ goruwe thɨ vaemunjoruŋa iye thimba emunjoru.” \s1 Jisas na ela rayathiyathima \p \v 36 Wabwi Parisi regha i naŋgo weya Jisas na i mena i ghanɨŋga weiye. Jisas i ru ele ŋgoloko na i yaku e ghamba yaku. \v 37 E ghembako iyako wevo eunda, elaghɨniye va rayathiyathima, mbaŋa kaero i ghareghare Jisas ina i ghanɨŋga Parisi ele ŋgoloko, i thɨnɨmena bodɨla vwarara bunama butiye thovuye inawe. \v 38 I ndeghathɨ Jisas e ghereiye ŋgora ghegheko, i randa na i vaŋguthiya ghegheŋgiko e maralumuye. Amba i ivamo e umbaliye ndamwandamwa, i vandamoŋgi na i liŋgiya bunamako e ghegheko. \p \v 39 Mbaŋa Parisiko, iya me naŋgomawe na i ru ele ŋgoloko, i thuwe iyako, i dage weya mbe ghamberegha iŋa, “Thoŋgo amalake iyake iye Loi ghalɨŋae gharautu, mbala i ghareghare the wevo iya i vɨvɨghathɨkowe na the wevo elaghɨniye, kaiwae elaghɨniye rayathiyathima.” \p \v 40 Jisas i dagewe iŋa, “Saimon, nuwaŋguiya ya utuŋa bigi regha e ghen.” \p I gonjoghawe iŋa, “Ŋgoreiye Ravavaghare, u utugiyama.” \p \v 41 “Amaamala theghewo va e ghanjighaga weya mani gharagiya regha. Regha ghaghaga gethɨseriyelima (500) na regha gethɨyelima (50).\f + \fr 7:41 \ft Mani gethɨra ŋgoreiye mbaŋa regha ghakaiwo na modae.\f* \v 42 Ma regha valɨkaiwae i vamodo njogha, iya kaiwae amalama i kiten weŋgi na thava thɨ vamodo njogha. Theghewoko, iyaŋganiya ne i gharethovu laghɨye?” \p \v 43 Saimon i gonjoghawe iŋa, “Ya renuwaŋa iya amalama ghaghagama i laghɨye.” Jisas iŋa, “Len renuwaŋana i emunjoru moli.” \p \v 44 Jisas i rovɨ na ghamwae i ghemba elama amba i dage weya Saimon iŋa, “Thare u thuwe wevoke iyake? Ma mena e len ŋgoloke tɨne ma mo thɨnɨgiya mbwa e ghino na ya thavwiya ghegheŋguke. Ko iyemaeŋge me vaŋguthiya ghegheŋgu e maralumuye na i ivamo e umbaliye ndamwandamwa. \v 45 Ma mo vandamoŋgo, ko iyemaeŋge wevoke iyake mbaŋa ma ruma na ghaghada mbaŋake ma i viyathu ghegheŋguke ghanjivandamo. \v 46 Ma mo liŋgiya bunama e umbalɨŋgu, ko iyemaeŋge elaghɨniye eŋge me liŋgiya bunama e ghegheŋguke. \v 47 Iya kaiwae ya dage e ghen, le gharethovuko laghɨye i woraŋgiya, le tharɨko wolaghɨye kaero Loi i numoten. Ko thela thoŋgo Loi i numotena le tharɨ seiwo, iyake i woraŋgiya le gharethovu seiwo.” \p \v 48 Amba Jisas i dage weya elako iŋa, “Len tharɨna kaero i numotenɨŋgi.” \p \v 49 Amba thavala va inanji e ghanɨŋgako rɨghe thɨ veutu weŋgi thɨŋa, “Thelake, iya valɨkaiwae i numotenɨŋgiya tharɨke?” \p \v 50 Ko iyemaeŋge Jisas i dage weya elako iŋa, “Len loŋweghathɨna kaero i vamoruŋge, u wa wein len gharemalɨlɨ.” \c 8 \s1 Wanakauko iyava weinjiko Jisas \p \v 1 Iyake e ghereiye Jisas i ru na i raŋgi e ghembaghemba nanasiye na laghɨlaghɨye, i vavaghareŋa Toto Thovuye Loi le ghamba mbaro utuutuniye. Gharaghambu theyaworo na theghewo vambe weiyaŋgi, \v 2 na tembe ŋgoreiyeva wanakau vavana, va i variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ weŋgiya vavana na i thawariŋgiya vavana e ghanjighambwera. Wanakauke thiyake: Meri, va thɨ uno tɨnan Magadala, elaghɨniye nyao raraitharɨ theghepirɨ va thɨ rakaraŋgiwe, \v 3 Jowana, le ghɨmoru Kusa, iye Herod le ŋgolo gharakakaiwo lenji randeviva, Susana vavana na e vwataeva. Wanakauke thiyake va thɨ thalavuŋgiya Jisas na ghalɨŋae gharaghambɨ na thalavuko iyako vambe i raŋgi vara thiye e nɨmanji ghare. \s1 Weiwo ghayathu ghagoghaimba \r (Mat 13:1-9; Mak 4:1-9) \p \v 4 Gharɨgharɨ lemoyo vambe thɨ rakarakamena e ghembaghemba regha na regha, na mbaŋa wabwi laghɨye thɨ mevathavatha amba Jisas i utuŋa goghaimbake iyake weŋgi iŋa, \v 5 “Mbaŋa regha amala regha i wa na ve yathu weiwo. Mbaŋa i yathu vavana thɨ unja e kamwathɨ mara, gharɨgharɨ thɨ vurɨvala e vwatanji na ma thɨ mena thɨ ghanɨŋgi. \v 6 Vavana thɨ unja e thelau ele varɨvarɨ, na mbaŋa thɨ yovoro kaero thɨ mareva kaiwae thelauko mava e thɨthiye. \v 7 Weiwo vavana thɨ unja e tatata tɨnetɨne, thɨ mbuthuvoro weinjiyaŋgi na thɨ vwariŋgi. \v 8 Na weiwo vavana thɨ unja e thelau thovuye. Thɨ mbuthu na thɨ rau wagiyawe. Weiwo voghɨra uneune voghɨthaŋarɨ (100).” \p Jisas i govuna le utuko iŋa, “Thoŋgo e yanayanawami hu vandeŋe wagiyaweya ghalɨŋaŋguke.” \s1 Buda kaiwae Jisas i goghaimba \r (Mat 13:34-35; Mak 4:10-12) \p \v 9 Gharaghambu thɨ govaito ŋgoroŋga goghaimbako iyako gharumwaru. \v 10 I dage weŋgi iŋa, “Loi le ghamba mbaro ghaghareghare emunjoru i rothuwele, Loi kaero i vakathaŋa na hu ghareghare. Ko gharɨgharɨke taulaghɨ weŋgi thɨ loŋwe e goghaimba, mbala othembe thɨ thuwe ko iyemaeŋge ma thɨ vaidi na othembe thɨ vandeŋe ko iyemaeŋge ma thɨ loŋwe na thɨ ghareghare.”\x - \xo 8:10 \xt Ais 6:9\x* \s1 Jisas i vamanjamanjalaŋa weiwo ghagoghaimba \r (Mat 13:18-23; Mak 4:10-12) \p \v 11 “Goghaimbake iyake gharumwaru ŋgoreiyake: Weiwo iye Loi ghalɨŋae. \v 12 Weiwoko iya thɨ unja e kamwathɨko mara ŋgoreiya thavala thɨ loŋweya Loi ghalɨŋae, ko Seitan i mena i vakathaŋgi na thɨ renuwaŋa vaghalawe, ma thɨ worawe e gharenji na ma thɨ loŋweghathɨ na thɨ vamora yawalinji. \v 13 Weiwoma iyava thɨ unja e thelauma ele varɨvarɨma ŋgoreiya thavala thɨ loŋweya utuko thovuye na weinji lenji warari thɨ wovatha, ko ma e rɨgherɨghenji. Mbaŋa ubotu thɨ loŋweghathɨ na mbaŋa mando i mena weŋgi kaero thɨ dobu. \v 14 Weiwoma iya vethɨ unja ŋgora nana raraitharɨ inanjiwe, thiyake ŋgoranjiya thavala thɨ loŋweya utu thovuye, ko lenji loŋweghathɨko bigibigike iyake thɨ vakowana: vuyowo ghanjirerenuwaŋa, bigibigi ghanjiwarari na yawalɨ ghawarari i vagaghala nuwanji na unenjiko ma thɨ mweghe. \v 15 Ko iyemaeŋge weiwoma va vethɨ unja e thelauma thovuye ŋgoreiya thavala thɨ loŋwe utu thovuye na kaiwae gharenji i ghenenja na ghanjithanavu i thovuye moli, thɨ worawe e gharenji na thɨ renuwaŋakiki na thɨ rau na thovuye kaiwae thɨ ghataŋaghathɨ.” \s1 Kadɨŋeŋe i giya manjamanjala \r (Mak 4:21-25) \p \v 16 “Ma lolo regha i rɨmba kadɨŋeŋe na i thɨnɨrawe e gaeba raberabe o i thɨnɨrawe e ghambae raberabe. Ko iyemaeŋge i thɨnɨvakwate yavoro mbala thavala thɨ ru e ŋgoloko na i woya lenji kamwathɨ. \v 17 Kaiwae the bigiya i rothuwele tene i raŋgi e manjamanjala na the bigiya i yabonjoŋa tene i vaidi na i woraŋgiya eto na e ghaghareghare. \v 18 Iya kaiwae hu njimbukiki wagiyawe na e lemi vandevandeŋana hu vandeŋe na vakatha utuutuke, kaiwae thela ghaghareghare inawe ne i vatabowe, na thela ghaghareghare ma inawe, othembe i renuwaŋa nasiye inawe ne i mbanɨvaowe.” \s1 Jisas tɨnae na oghaghae \r (Mat 12:46-50; Mak 3:31-35) \p \v 19 Jisas tɨnae na oghaghae thɨ mena na nuwanjiya thɨ thuwe, ko iyemaeŋge mava valɨkaiwanji thɨ mena weya amalaghɨniye kaiwae wabwi va laghɨye moli. \v 20 Lolo regha i dagewe iŋa, “Tɨna na oghagha iya thiya ndeghathɨ etoke, nuwanjiya thɨ thuweŋge.” \p \v 21 Ko iyemaeŋge Jisas i dage weŋgi iŋa, “Nava na oghaghaŋguŋgiya thavala thɨ loŋwe Loi le utu na thɨ vakatha ŋgoreiye.” \s1 Jisas i dage weya ndewendewe na i mare \r (Mat 8:23-27; Mak 4:35-41) \p \v 22 Mbaŋa regha Jisas i tha e waŋga weiyaŋgiya gharaghambu na i dage weŋgi iŋa, “Wo ra womalawa valɨmbwa gheko.” Kaero thɨ voraŋgi. \v 23 Mbaŋa mainanji e ghɨnagha mborowa, Jisas kaero i ghenelaŋa. Amba ndewendewe vurɨvurɨghegheniye regha i nja e njighɨko tɨne na i vakatha bagodu i nja e waŋga tɨne na ma inanji vara e tharɨ tɨne. \v 24 Gharaghambu thɨ yavairɨ thɨŋa, “Amalana, Amalana! Kaero iya vara ra munjake!” \p Jisas i thuweiru, i ŋaebaruru wanaŋgiya ndewendeweko na bagoduko thɨ towo na tad laghɨye i ghagha. \v 25 Amba weiye le nuwatharɨ i dage weŋgiya gharaghambuko iŋa, “Iyaŋganiya lemi loŋweghathɨke?” \p Gharenji i yo weiye lenji mararu na thɨ vevaitoŋgi thɨŋa, “Thelake? Othembe ndewendewe na bagodu i dage weŋgi na thɨ goruwe.” \s1 Jisas i thawariya amala nyao raraitharɨ inanjiwe \r (Mat 8:28-34; Mak 5:1-20) \p \v 26 Amba Jisas na gharaghambu vethɨ womaru e valɨvaŋga iya Gerasa gharɨgharɨniye va thɨ yakukowe, Galili na valɨvaŋga i vorovoro. \v 27 Mbaŋa Jisas i ghaeru vanatɨna, amala regha i mena e ghembako i lavolevole, amalaghɨniye nyao raraitharɨ va inanjiwe. Mbaŋa molao ma i njimbo kwama na ma i yaku e ghemba, mbema rara eŋge e ghabughabubuko. \v 28 Mbaŋa i thuweya Jisas, i kula laghɨye, i dobu e ghamwae na i kula na ghalɨŋae laghɨye moli iŋa, “Jisas, Loi Ramevoro Moli Nariye, nuwaniya budakai e ghino? Ya naŋgo e ghen ne u ndevakatha vɨrɨ laghɨye e ghino.” \v 29 Iŋa ŋgoreiyako kaiwae Jisas kaero me dage weya nyaoma raitharɨ na i raŋgiwe. Mbaŋa i ghanagha nyaoko raitharɨ i laweghathɨ na othembe va thɨ ŋgara gheghe na nɨmanɨmae e sen na thɨ njimbukiki, i bebeŋgiya senɨko na nyaoko i yovaŋgu e njamnjam. \p \v 30 Jisas i vaito iŋa, “Idan thela?” \p I gonjoghawe iŋa, “Idaŋgu woye laghɨye moli,” kaiwae nyao raraitharɨ lemoyo thɨ raka ruwe. \v 31 Nyaoko raraitharɨ thɨ naŋgo vurɨgheghe weya Jisas na thava i variyeŋgi na thɨ rakanjoŋa goga i ghenenja moli e tɨne. \p \v 32 Mbombo naura va inanji gheko, thiya nuve e bobokulu regha ghadidiye. Nyaoko raraitharɨ thɨ naŋgo weya Jisas, i variyeŋgi na vethɨ rakaru weŋgiya mbomboko, i dage na thɨ vakatha ŋgoreiye. \v 33 Nyaoko raraitharɨ thɨ rakaraŋgi weya amalako na vethɨ rakaru weŋgiya mbomboko. Mbomboko naura thɨ rakanjaniya bobokuluko ghadidiye, vethɨ rakanja e njighɨ na thiya munja. \p \v 34 Mbaŋa mbomboko gharanjimbunjimbu thɨ thuwe iyako, thɨ yoruku e ghembaghembako nanasiye na e umauma tɨnetɨnenji na vethɨ utugiya budakai me yomara weŋgi. \v 35 Gharɨgharɨ thɨ raka na vethɨ thuwe budakai me yomara, na mbaŋa thɨ mena weya Jisas, thɨ vaidiya amalako nyaoma raraitharɨ methɨ rakaraŋgimawe, i yaku Jisas e gheghe ghadidiye. Kaero i njimbo kwama na umbaliye kaero i thovuye, na taulaghɨko thiya mararu. \v 36 Thavala methɨ thuwe e maranji thɨ utugiya weŋgiya gharɨgharɨko, me ŋgoroŋga na amalako nyaoko raraitharɨ inanjiwe riwae kaero i thovuye. \v 37 Amba gharɨgharɨko wolaghɨye Garasa ele valɨvaŋgako tɨne thɨ naŋgowe na i iteteŋgi kaiwae thɨ mararu laghɨye moli. I tha e waŋga na i iteteŋgi. \p \v 38 Amalako nyaoma raraitharɨ methɨ rakaraŋgiwe, i naŋgo weya Jisas na i munjeva weiye, ko iyemaeŋge Jisas i variyeyathu iŋa, \v 39 “U njogha e ghamban na vo utugiya budakaiya Loi me vakatha e ghen.” Amalako i njogha na i ututako e ghembako tɨne budakai Jisas me vakathawe. \s1 Jairas yawarumbuye na ela eunda ghambwera inawe \r (Mat 9:18-26; Mak 5:21-43) \p \v 40 Mbaŋa Jisas vama i njogha e Galili Njighɨniye valɨvaŋga i njanja, gharɨgharɨ nuwanji i loghe kaiwae vama thɨ roroghaghawe. \v 41 Amba amala regha idae Jairas i vutha, iye ŋgolo kururu gharambarombaro. I mena i dobu Jisas e ghamwae na i naŋgo vurɨgheghe, nuwaiya i wa weiye ele ŋgolo, \v 42 kaiwae yawarumbuye, mbe eunda eŋge vara, ghatheghathegha hoyaworo na umboiwo na ghanono mare. \p Jisas vambema i ghatharaeŋge vara gharɨgharɨko e ghanjilughawoghawo na kaero i wa Jairas ele ŋgolo kaiwae wabwi va laghɨye moli. \v 43 Ela eunda va ina gheko, theghathegha hoyaworo na umboiwo i ghataŋavoreŋa voruvoru, na rathawathawari thɨ rovuruwe. \v 44 Va i mena wabwiko e tɨnenji Jisas e ghereiye na i vɨghathɨgha ghakwama ghayaboyabo mbothiye. E mbaŋako iyako voruvoruma iko. \p \v 45 Jisas i vaito iŋa, “Thela me vɨghathɨŋgo?” \p Taulaghɨko thɨ roro, amba Pita iŋa, “Amalana, gharɨgharɨ lemoyo thɨ meghɨliŋaŋge na ma e ghanɨlughawoghawo weŋgi.” \p \v 46 Ko iyemaeŋge Jisas iŋa, “Lolo regha me vɨghathɨŋgo, kaiwae ya ghamɨnogha vurɨgheghe me raŋgi e ghino.” \p \v 47 Amba elama, i ghareghare kaero Jisas i vaidi, i mena weiye riwae le tage, na i ronja e gheghe vuvuye Jisas e ghamwae. Gharɨgharɨko taulaghɨ e maranji i utugiyawe buda kaiwae me vɨghathɨ na e mbaŋako iyako ghambwerama i kowe. \v 48 Jisas i dagewe iŋa, “Yawarumbuŋgu, len loŋweghathɨna kaero me vamoruŋge, u wa wein len gharemalɨlɨ.” \p \v 49 Mbaŋa Jisas amba i utuutu lolo regha kaero i mena, i ri Jairas ele ŋgolo. I dage weya Jairas iŋa, “Yawarumbuma kaero me mare. Tha u vavothaŋa Ravavagharena na wein hu mena.” \p \v 50 Ko iyemaeŋge Jisas i loŋwe totoko iyako na i dage weya Jairas iŋa, “Tha u gharelaghɨlaghɨ, mbema u loŋweghathɨ eŋge, na riwae ne i thovuye.” \p \v 51 Mbaŋa ve vutha Jairas ele ŋgolo, ma tembe i vatomweva lolo regha na i ru, mbe i ru eŋge weiyaŋgiya Pita, Jon na Jemes na ŋgamako ramae na tɨnae. \v 52 Taulaghɨko e ŋgoloko tɨne thiya randa na gharenji i vɨrɨ ŋgamako kaiwae. Jisas iŋa, “Tha ghanjiya randa; ŋgamana ma i mare, mbema i ghena eŋge.” \p \v 53 Taulaghɨko thɨ vavɨrɨ kaiwae thɨ ghareghare ŋgamako kaero i mare. \v 54 Ko iyemaeŋge Jisas i vɨghathɨgha nɨmae na i dagewe iŋa, “Wevona, u thuweiru!” \v 55 Unema i njoghawe na e mbaŋako iyako i thuweiru. Jisas i dage weŋgi na thɨ giya ghanɨŋgawe na i ghan. \v 56 Ramae na tɨnae gharenji i yo, ko Jisas i dage weŋgi na thava thɨ utugiya weya lolo regha budakai me yomara.\fig Jisas i thawariya Jairas yawarumbuye|alt="J heals Jairus daughter" src="cn01713B.tif" size="span" copy="Cook" ref="8:51-56" \fig* \c 9 \s1 Jisas i variyeŋgiya ghalɨŋae gharaghambɨ // theyaworo na theghewoko \r (Mat 10:5-15; Mak 6:7-13) \p \v 1 Mbaŋa regha Jisas i kula vathaŋgiya ghalɨŋae gharaghambɨ theyaworo na theghewo, i giya vurɨgheghe na mbaro weŋgi, na valɨkaiwanji i variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ na thɨ thawariŋgiya ghambwera. \v 2 Amba i variyeŋgi na thɨ rakaraŋgi na thɨ vavaghareŋa Loi le ghamba mbaro utuutuniye na thɨ thawariŋgiya ghambweghambwera. \v 3 I dage weŋgi iŋa, “E lemi loŋgana tɨne ne hu ndewo bigi regha: tha hu wo pwasike, tha hu thɨna nambo, tha hu bigiya ghanɨŋga, tha hu bigiya mani na thava te hu liva kwama yaŋgara. \v 4 The ŋgolo vohu ruwe, hu yaku ghena ghaghada hu iteta ghembana iyena. \v 5 Thoŋgo gharɨgharɨ ma thɨ kula vathaŋga, hu tagavughethu vugha e gheghemina mbaŋa ne hu iteta ghambanjina, iyana ne i vanuwovɨrɨŋgi Loi i botewoyathuŋgi kaiwae ma thɨ loŋweya lemi utuna.” \v 6 Amba thɨ rakaraŋgi e ghemba na ghemba, thɨ utuŋa Toto Thovuye na thɨ thawariŋgiya gharɨgharɨ thiya ghambwera. \s1 Herod i rerenuwaŋa Jisas kaiwae \r (Mat 14:1-12; Mak 6:14-29) \p \v 7 Mbaŋa Herod, iye Galili gharambarombaro i loŋwe bigibigiko wolaghɨye thɨ rakarakaraŋgi Jisas le vakathako ghamba rotaele, kaiwae gharɨgharɨ vavana va thɨŋava Jon Rabapɨtaiso kaero i thuweiru na tembe e yawayawaliyeva. \v 8 Vavana thɨŋava Ilaija i yomara na vavana tembe thɨŋava Loi ghalɨŋae gharautu regha mbaŋa va i vivako i njoghama na tembe e yawayawaliyeva. \v 9 Herod iŋa, “Kaero va yaŋa na thɨ kitena Jon numwe. Ko thela eŋge iya loloke ya loŋwe utuutuniyeke?” I mando na nuwaiya i thuwe. \s1 Jisas i vaghanɨŋgiya paeb tausan \r (Mat 14:13-21; Mak 6:30-44; Jon 6:1-14) \p \v 10 Mbaŋa ghalɨŋae gharaghambɨ thɨ rakanjogha thɨ utugiyavao lenji vakathako utuutuniye wolaghɨye weya Jisas. I vaŋguŋgi na weiyaŋgi mbe thiye eŋge, thɨ raka e ghemba regha idae Betɨsaida. \v 11 Mbaŋa wabwi thɨ loŋwe utuninji inanji gheko, thɨ rakareghambawe. I kula vathaŋgi na i utuŋa Loi le ghamba mbaro utuutuniye weŋgi, na thavala thɨ ghambwera na nuwanjiya riwanji i thovuye i vamoruŋgi. \p \v 12 Vama yeghɨyeghɨyenja, amba ghalɨŋae gharaghambɨko theyaworo na theghewoko thɨ mena thɨ dagewe thɨŋa, “U variyeŋgiya gharɨgharɨna na thɨ raka e ghembaghemba laghɨlaghɨye na nanasiye e valɨvaŋgake iyake na thɨ tamwe ghanji na ghamba ghena, kaiwae vanatherowoke iya inandakewe.” \p \v 13 Ko iyemaeŋge Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ghemi hu giya ghanɨŋga weŋgi na thɨ ghan.” \p Thɨ dagewe thɨŋa, “Bred mbe mbumbulima eŋge na borogi umboiwo iyake. Ŋgoroŋga, nuwaniya wo wa na vo vamodo ghanɨŋga wabwike laghɨye iyake kaiwanji?” \v 14 (Ghɨmoghɨmoru lenji ghanaghanagha paeb tausan.) \p I dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Hu dage weŋgi na thiya yaku e wabwi, iyelima iya na wabwi regha.” \p \v 15 Gharaghambuko thɨ vakatha ŋgoreiye na taulaghɨko thiya yakuvao. \v 16 Jisas i mbanɨŋgiya bredɨko mbumbulimako na borogiko umboiwoko, i ghɨmara voro e buruburu, i vata ago weya Loi ghanɨŋgako kaiwae, i njiviyaviya na i giya weŋgiya gharaghambuko na thɨ giya weŋgiya gharɨgharɨko. \v 17 Taulaghɨŋgiko thiya ghanɨŋga na valɨkaiwanji, na gharaghambuko thɨ mbanɨvathavathaŋgiya methɨ ghanɨvareko. Thɨ mbanɨvanjara nambonambo ŋgamwayaworo na ŋgamwaiwo. \s1 Pita iŋa Jisas iye Mesaiya \r (Mat 16:13-19; Mak 8:27-29) \p \v 18 Mbaŋa regha Jisas vambe ghamberegha eŋge i naŋgonaŋgo na gharaghambuko vambe weiyaŋgi, amba i vaitoŋgi iŋa, “Ko gharɨgharɨ thɨŋa thela ghino?” \p \v 19 Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Vavana thɨŋa Jon Rabapɨtaiso, na vavana thɨŋa Ilaija, na vavana tembe thɨŋava Loi ghalɨŋae gharautu regha mbaŋa va i vivako, i njogha na tembe e yawayawaliyeva.” \p \v 20 I vaitoŋgi iŋa, “Ko naka ghemi? Huŋa thela ghino?” \p Pita i gonjoghawe iŋa, “Ghen Krais ghen, iya Loi va i dagerawe.” \v 21 Jisas i dage vavurɨgheghe weŋgi na thava thɨ utugiya weya lolo regha. \s1 Jisas i utuŋa le mare na thuweiru utuutuniye \r (Mat 16:20-28; Mak 8:30–9:1) \p \v 22 Na i gotubwe iŋa, “Lolo Nariye ghino ne ya vaidiŋgiya vuyowo laghɨye, na Jiu lenji randeviva, ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare ne thɨ botewoŋgo, ne thɨ tagavamareŋgo na mbaŋa theghetoninji e tɨne kaero ya thuweiruva.” \p \v 23 Amba i dage weŋgiya taulaghɨko iŋa, “Thoŋgo thela nuwaiya i ghambuŋgo, tembe ghamberegha i botewo iya nuwaeko nuwaiya i vakatha na i wovaira ghakros na i wo mbaŋa regha na regha na i ghambuŋgo. \v 24 Kaiwae thela thoŋgo nuwaiya i vamora yawaliye, ne i thɨvaghawa yawaliye, ko thela thoŋgo i vatomweya yawaliye ghino kaiwaŋgu, ne i vaidiya yawalɨ memeghabananiye. \v 25 Ŋgoroŋga ghathovuye weya lolo thoŋgo i wo yambaneke laghɨye na i thɨvaiya yawalɨ memeghabananiye? \v 26 Iya kaiwae thoŋgo thela i monjinawanaŋgo na i monjinawanaŋa ghalɨŋaŋguke, Lolo Nariye tembe ne i monjinawanava na iŋa ma gharaghambu mbaŋa ne i mena ele vwenyevwenye na weiye ramae le vwenyevwenye na weiye nyao thovuthovuye boboma lenji vwenyevwenye. \v 27 Ya dage emunjoru e ghemi, gharɨgharɨ vavana inanji gheke thiye wone thɨ thuwe Loi le mbaro amba muyai thɨ mare.” \s1 Jisas ghayamoyamo i ghenevaghɨle \r (Mat 17:1-8; Mak 9:2-8) \p \v 28 Mbaŋa va i utuŋaŋgiya thiyake na e ghereiye mbaŋa mbaŋawa vama i ko, amba Jisas i vaŋguŋgiya Pita, Jon na Jemes, weiyaŋgi thɨ voro e ou regha na thɨ naŋgowe. \v 29 Mbaŋa ve naŋgonaŋgo ghamwae i ghenevaghɨle na ghakwamako mara i kaleva na mbwelambwelawae. \v 30 Amba ghɨmoghɨmoru theghewo, Mosese na Ilaija, \v 31 thɨ yomara weinji buruburu manjamanjalawae na thɨ utu weinji. Thɨ utuŋa amalaghɨniye le mare utuutuniye, ne i yomara Jerusalem e tɨne na i vaemunjoruŋa Loi le renuwaŋa. \v 32 Pita na ghauneko theghewoko mara ghenaghena va i gaboŋgi, ko mbaŋa thɨ thuweiru, thɨ thuwe Jisas manjamanjalawae na ghɨmoghɨmoruko theghewoko thɨ ndeghathɨ weinji. \v 33 Mbaŋa gharɨgharɨko theghewoko thɨ warewareri, amba Pita i dage weya Jisas iŋa, “Amalana, i thovuye moli kaiwae iname gheke. Wo wo vatada yoŋathowathowa ŋgoloto gheke, ŋgolora ghen, ŋgolora Mosese na ŋgolora Ilaija.” Va i utu ŋgoreiyako weiye le numounouno na mava i ghareghare budakai utuniya i utuutuko. \p \v 34 Mbaŋa vamba i utuutu kaero ŋgalɨlɨ regha i yomara na i ghavo yomuŋgi, na gharaghambu thɨ mararu laghɨye mbaŋa thɨ ru e tɨne. \v 35 Ghalɨghalɨŋa regha i mena e ŋgalɨlɨko tɨne iŋa, “Iyake Naruŋgu, kaerova ya tuthi. Hu vandeŋe wagiyawe!” \p \v 36 Mbaŋa ghalɨghalɨŋako i ko, thɨ thuwe Jisas ghamberegha moli. E mbaŋako iyako gharaghambuko ma thɨ ndeutuŋa mun utuniye, budakaiya methɨ thuwe. \s1 Jisas i thawariya ŋgama regha nyao raitharɨ inawe \r (Mat 17:14-18; Mak 9:14-27) \p \v 37 Mbaŋambaŋa vena, mbaŋa thɨ njama e ouko vwatae, wabwi laghɨye regha thɨ lavolevole. \v 38 Amala regha i kula e wabwiko tɨne iŋa, “Ravavaghare, ya naŋgo e ghen na wo u thuwe naruŋguke, mbe iyaeŋge vara ghambereghake. \v 39 Mbaŋa wolaghɨye nyao raitharɨ i ruwe i yaro laghɨye na i vakatha i mbunɨna ŋgela weiye njoŋgonjoŋgo i raŋgi e ghae. I vakatha vuyowo laghɨyewe na mane i roitete. \v 40 Ma naŋgo weŋgiya ghanɨraghambuna thɨ variyeraŋgiya, ko iyemaeŋge ma valɨkaiwanji methɨ vakatha.” \p \v 41 Jisas i gonjogha iŋa, “Ghemi thake iyake ma e lemi loŋweghathɨ na ghamithanavu raraitharɨ! Ŋgoroŋga mbaŋa le molamolao ne ya yaku weiŋguyaŋgiya ghemi, na ŋgoroŋga mbaŋa le molamolao ne ya ghataŋaghathɨŋga? U vaŋgumena narunɨna gheke.” \p \v 42 Mbaŋa theghako amba i menamenako, nyaoma raitharɨ i vakatha i dobu na i mbunɨna ŋgela ko iyemaeŋge Jisas i ŋaebaruruwana nyaoko raitharɨ na i raŋgi theghako riwae kaero i thovuyeva na i vaŋgunjogha weya ramae. \v 43 Gharɨgharɨko wolaghɨye gharenji i yo Loi le vurɨghegheko laghɨye kaiwae. \s1 Jisas mbowo i utuŋava le mare utuniye \r (Mat 17:22-23; Mak 9:30-32) \p Mbaŋa gharɨgharɨ vamba thɨ rerenuwaŋa vara Jisas le vakathaŋgiko ghamba rotaele kaiwae, i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, \v 44 “Hu vandeŋe wagiyawe budakaiya ne ya utuŋa weŋga. Ne vethɨ vaŋgugiya Lolo Nariye weŋgiya ghathɨghɨya.” \v 45 Ko iyemaeŋge gharaghambu mava thɨ ghareghare iyako gharumwaru. I rothuwele weŋgi mbala ma valɨkaiwae thɨ thuwe na thɨ ghareghare uneko, na iyake kaiwae thɨ mararu na ma thɨ vaito. \s1 Thela ne i laghɨye moli \r (Mat 18:1-5; Mak 9:33-37) \p \v 46 Gharaghambu mbe thiye eŋge thɨ wogaithɨ e tɨnenjiko thɨŋa, “Thela vara i laghɨye moli e tɨnendake?” \v 47 Jisas kaero i ghareghare lenji renuwaŋako, i vaŋgwa ŋgama regha na i vaŋgurawe e ghadidiye. \v 48 Amba i dage weŋgi iŋa, “Thela thoŋgo i kulavatha ŋgama ŋgora iyake e idaŋgu, ŋgoreiya i kulavathaŋgo, na thela i kulavathaŋgo ŋgora i kulavatha Bwebwe, iye va i variyeŋgo. Kaiwae thela ina e tɨnemina i renuwaŋa iye ma e idaidae, iye i laghɨye moli.” \s1 Thela ma ghanɨthɨghɨya iye ghanu \r (Mak 9:38-40) \p \v 49 Jon iŋa, “Amalana, va wo thuwe amala regha i variyeraŋgiya nyao raraitharɨ weŋgiya gharɨgharɨ e idan. Va wo mando na wo dagetenɨwe, kaiwae iye ma la wabwike loloniye regha.” \p \v 50 Jisas i dagewe iŋa, “Thava u dage tenɨwe, kaiwae thela ma i thɨghɨya wanaŋga iye ghamu.” \s1 Sameriya thɨ botewo Jisas \p \v 51 Jisas ghambaŋa vama i gheneghenetha na kaero ne i njogha e buruburu, i vatad wagiyaweya le renuwaŋa na i wa Jerusalem. \v 52 I variyeŋgiya gharɨgharɨ vavana na thɨ viva e ghamwae. Thɨ wa vethɨ ru Sameriya gharɨgharɨniye e ghambanji regha na thɨ vivatharawe amalaghɨniye kaiwae. \v 53 Ko iyemaeŋge gharɨgharɨ inanji gheko mava thɨ wovatha le renuwaŋako kaiwae va thɨ ghareghare i loŋgaloŋga Jerusalem kaiwae. \v 54 Mbaŋa gharaghambu theghewo Jemes na Jon thɨ loŋwe iyako, thɨ dagewe thɨŋa, “Giyana, thare nuwaniya wo naŋgo weya Loi na i variya ndɨghe i njama e buruburu na i ŋambuyathuŋgi?” \v 55 Ko iyemaeŋge Jisas i ndevɨ na i ŋaebaruru wanaŋgi, \v 56 na kaero thɨ wava e ghemba regha. \s1 Jisas ghaghambu ghavuyowo \r (Mat 8:18-22) \p \v 57 Mbaŋa thɨ loŋgaloŋga e kamwathɨ mborowa amala regha i dagewe iŋa, “Aŋga ne u reŋa mbene ya ghambuŋge vara.” \p \v 58 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Mbugha lavalavarɨ mbe e lenji goga na ma mbe e unyiunyinji, ko Lolo Nariye ma e ghambaghambae na ne i vatowaŋa riwaewe.” \p \v 59 I dagewe mbowo reghava iŋa, “U ghambuŋgo.” \p Ko iyemaeŋge amalako i gonjoghawe iŋa, “Giyana, iviva wo u vatomweŋgo na va beku bwebwe.” \p \v 60 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ramaremare tembe thɨ bekuŋgiya lenji ramaremare. Ko ghen u wa na vo utuŋa Loi le ghamba mbaro utuutuniye.” \p \v 61 Mbowo reghava i dagewe iŋa, “Ya ghambuŋge, amalana, ko iviva wo u vatomweŋgo na va mwaewo weŋgiya lo bodaboda.” \p \v 62 Jisas i dagewe iŋa, “Thela kaero i liraweya nɨmae e ghighɨ na i ghɨmara njogha e ghereiye iye ma valɨkaiwae i kaiwo Loi ele ghamba mbaro tɨne.” \c 10 \s1 Jisas i variyeŋgiya iyepirɨ na theghewo \p \v 1 Iyake e ghereiye Giya i tuthiŋgiya gharaghambu iyepirɨ na theghewo. I wabwiŋgi na theghewo iya, i variyeŋgi e ghamwae na thɨ raka e ghembaghemba laghɨlaghɨye na nanasiye, iya amalaghɨniye le renuwaŋa ne i ruko weŋgi. \v 2 I dage weŋgi iŋa, “Ghanɨŋgake weiwae e umake tɨne i ghanagha moli ko iyemaeŋge rauloulo ma thɨ ghanagha. Hu naŋgo weya Giya iye weiwo tanuwagae na iye i variyeŋgiya rakakaiwo na thɨ uloulo amalaghɨniye kaiwae. \v 3 Hu rakao! Ko hu renuwaŋakiki, ya variyeŋga ghemi ŋgoramiya sip nariye ina mbugha lavalavarɨ e tɨnenji. \v 4 Tha hu bigiya mani ghanambo o raghɨnaghɨnagha lenji nambo ko thava gheghemi ghae vavanava. Thoŋgo hu layo vaidiya lolo e kamwathɨ mborowae thava hu ndeghathɨ na hu utu weimi.” \p \v 5 “Mbaŋa ne hu ru e ŋgolo regha, iviva huŋa, ‘Loi le gharemalɨlɨ weŋgiya ŋgoloke iyake gharayakuyaku.’ \v 6 Thoŋgo gharemalɨlɨ loloniye ina e ŋgolona iyana, lemi gharemalɨlɨ i roghabanawe, thoŋgo nandere tembe ne i njoghava e ghemi. \v 7 Kaiwae valɨkaiwae rakakaiwo iye i mbana le kaiwoko modae, mbaŋa hu yaku e ŋgoloko iyako, hu ghan na hu muna budakai thɨ giya e ghemi. The ŋgolo vohu ruwe, hu yaku ghena ghaghada hu iteta ghembana iyana.” \p \v 8 “Thoŋgo hu ru e ghemba regha na gharɨgharɨ e ghembana iyana thɨ kula vathaŋga, budakaiya thɨ bigirawe e marami hu ghan. \v 9 Hu thawariŋgiya ghambweghambwera inanji ghena na hu dage weŋgi huŋa, ‘Loi le ghamba mbaro maiyavara e vasiwamina.’ \v 10 Ko thoŋgo hu ru e ghemba regha na ma thɨ kula vathaŋga, hu raŋgi e kamwathɨna na huŋa, \v 11 ‘Othembe ghambamike vughavughauye iya i papɨ ghegheme ne wo tagavughethu na i woraŋgiya lemi vakathana i tharɨ. Ko iyemaeŋge hu renuwaŋakiki Loi le ghamba mbaro maiyavara.’ \v 12 Ya dage e ghemi, Loi ne ghambaŋa i ghatha, ne i wogiya vuyowo laghɨye weŋgiya ghembako iyako na i kivwala va i giya weŋgiya Sodoma.” \s1 Jisas i dage “Aleu” weŋgiya ghembaghemba vavana \r (Mat 11:20-24) \p \v 13 “Aleu, Korasin! Nevole hu thovuyaona. Aleu, Betɨsaida! nevole hu thovuyaona! Mava ya vakatha vakathaŋgiko ghamba rotaele thiyako Taiya na Saidon e tɨnenji iyava ya vakathana e ghemi, thoŋgova ŋgoreiye, mbala kaerova thɨ njimbo kwama thɨ vakatha thetheghan vulivuliye na thɨ vavughe riwanji e vugha na i woraŋgiya kaero thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ, thɨ roiteteŋgi na Loi i numotenɨŋgi. \v 14 Taiya na Saidon ne thɨ vaidiya vuyowo seiwo mbaŋa Loi ne ghambaŋa ghatha ko ghemi ne hu vaidiya laghɨye moli. \v 15 Na ghen Kapenaom, thava hu renuwaŋa Loi ne i yavwatatawanaŋga e buruburu. Loi ne i wokiyathuŋga vohu nja Hedesi.”\f + \fr 10:15 \ft Buk Boboma Teuye e tɨne Hedesi thɨ uno idae “Sheol.” Iye ghemba iya gharɨgharɨko ma thɨ rumwaru Loi e marae, mbaŋa thɨ mare ne thɨ yakuwe.\f* \p \v 16 I dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Thela thoŋgo i vandeŋeŋga, ŋgoreiya i vandeŋeŋgo; thela thoŋgo i botewoŋga ŋgoreiya i botewoŋgo na thela thoŋgo i botewoŋgo ŋgoreiya i botewo thela va i variyeŋgo.” \s1 Gharaghambu iyepirɨ na theghewo (72) thɨ rakanjogha \p \v 17 Iyepirɨ na theghewoko thɨ rakanjogha weinji lenji warari laghɨye moli. Thɨŋa, “Giyana, othembe nyao raraitharɨ thɨ ghambugha ghalɨŋame mbaŋa wo dage weŋgi e idan!” \p \v 18 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Mendava ya thuwe Seitan i dobu e buruburu ŋgoreiya va i vilemama. \v 19 Wo hu thuwe, kaero mendava ya wogiya lemi vurɨgheghe rɨghe. Valɨkaiwamiya ne hu vurɨvala mwata na thetheghɨya e vwatanji na hu kivwala ghamithɨghɨya Seitan le vurɨgheghe na ma bigi regha ne i vakowanaŋga. \v 20 Ko thava hu warari kaiwae eŋge nyao raraitharɨ methɨ ghambugha ghalɨŋami, ko iyemaeŋge hu warari kaiwae idaidami ina thɨ rori e buruburu.” \s1 Jisas i taraweŋa Loi \r (Mat 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 E mbaŋako iyako Nyao Boboma i vakatha Jisas na i warari na iŋa, “Ya taraweŋaŋge, Bwebwe, Giya ghen e buruburu na e yambaneke, kaiwae u wothuwela bigibigike thiyake weŋgiya rathimbathimba na thavala lenji ghareghare i laghɨye na kaero u woraŋgiya weŋgiya thavala amba lenji renuwaŋa ŋgoreiya gamagai. Ŋgoreiye Bwebwe, kaiwae len renuwaŋana va ŋgoreiyako iya u vakathako.” \p \v 22 “Bwebwe vama i giyavao weŋgo ghareghareke wolaghɨye. Ma lolo regha i ghareghare Nariye, mbe Bwebwe eŋge, na ma lolo regha i ghareghareya Bwebwe, mbe Nariyeke eŋge ghino, na thavala ya tuthiŋgi na ya woraŋgiya weŋgi.” \p \v 23 Amba Jisas i ndevɨ na ghamwae i ghembeŋgiya gharaghambu na i dage weŋgi mbe thiye eŋge iŋa, “Gharɨgharɨko iya kaero thɨ thuwe budakaiya ghemi hu thuwe nuwanji i loghe. \v 24 Ya dage e ghemi, lemoyo Loi ghalɨŋae gharautu na kiŋ va nuwanjiya thɨ thuwe budakaiya kaero hu thuwe, ko mava valɨkaiwanji thɨ thuwe, na va nuwanjiya thɨ loŋwe budakaiya kaero hu loŋwe, ko iyemaeŋge mava valɨkaiwanji thɨ loŋwe.” \s1 Goghaimba rara Sameriya i thalavugha Jiu regha \p \v 25 Va mbaŋa regha amala regha, iye Mbaro gharaghareghare, i yondovirɨ na i nuwaiya i mando Jisas, i vaito iŋa, “Ravavaghare, ne ya vakatha budakai na ya vaidiya yawalɨ memeghabananiye?” \p \v 26 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ŋgoroŋga Buk Boboma iŋa? Ŋgoroŋga u vaona na uŋa?” \p \v 27 Amalako i gonjoghawe iŋa, “‘U gharethovu weya Giya len Loi e gharena laghɨye, e unena laghɨye, e len vurɨgheghena laghɨye na e len renuwaŋana laghɨye,\x - \xo 10:27 \xt Mba 6:5; Liv 19:18\x* na u gharethovu weya ghanu ŋgoreiya u gharethovu e ghen.’” \p \v 28 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Len thombena i thovuye. U vakatha ŋgoreiye ambane u vaidiya yawalɨ memeghabananiye.” \p \v 29 Ko iyemaeŋge mbaroko gharaghareghare va nuwaiya i vakatha ŋgoreiya le varɨvoruma, iya kaiwae i govaito iŋa, “Thela wou?” \p \v 30 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Amala regha va i ri Jerusalem na i loŋgaloŋga Jeriko kaiwae. E mbaŋako iyako i loŋga ghɨdaghɨdaŋgiya rakaivɨ. Thɨ bigiwe le bigibigiko wolaghɨye, thɨ tagavotagamenawe na mbalavama i mare amba thɨ itete. \v 31 Ma mbaŋa molao ravowovowo, i reŋa e kamwathɨko iyako, kaero i vuthava, ko mbaŋa i thuwe amalako, ma i reŋava e ghadidiye regha. \v 32 Tembe ŋgoreiyeva Livait regha i reŋa e kamwathɨniye. Mbaŋa i vaidiya amalako ma i reŋava e valɨvaŋga regha. \v 33 Ko iyemaeŋge rara Sameriya vambe i reŋava e kamwathɨko iyako, i mena ŋgoreiya amalako i ghenawe, i vaidi na ghare i vɨrɨ kaiwae. \v 34 I wa ve liŋgiya bunama na waen e thighathighaŋgiko, i ghavo na i worawe ele thetheghanɨko vwatae. I mena e ŋgolo bobwari regha na i njimbukikiwe. \v 35 Mbaŋambaŋa i bigiraŋgiya mani gethiwo na i giya weya ŋgoloko gharanjimbunjimbu. Iŋa, ‘U njimbukikiya amalake, na mbaŋa ne ya njoghama e valɨvaŋgake iyake, amba ya vamoda njogha e ghen the bigiya ne u thɨvaiwe.’”\fig Rara Sameriya i thalavugha Jiu regha|alt="good samaritan pic" src="IB04143bw.tif" size="span" copy="Faadil" ref="10:25-37" \fig* \p \v 36 Jisas i goghaimbavao na i vaito iŋa, “Iya vara gharɨgharɨko theghetoko, thela u renuwaŋa iye ghanu iya loloko me loŋga ghɨdaghɨda rakaivɨŋgiko?” \p \v 37 Mbaroko gharaghareghare i gonjoghavawe iŋa, “Iya amalako ghareko me njawe.” \p Jisas i dagewe iŋa, “U wa na vo vakatha ŋgoreiye.” \s1 Jisas ina Mata na Meri e lenji ŋgolo \p \v 38 Mbaŋa thɨ loŋgaloŋga e kamwathɨ mborowae weiyaŋgiya gharaghambu, i mena e ghemba regha ela eunda inawe idae Mata i kula ruwo ele ŋgolo. \v 39 Ghaghae idae Meri, i yaku Giya e gheghe ghadidiye na i vandeŋe le vavaghareko. \v 40 Ko iyemaeŋge Mata va ghare i gaithɨ kaiwoko wolaghɨye i vakathako kaiwanji, iya kaiwae i mena i dagewe iŋa, “Giyana, thare u rerenuwaŋa kaiwae, wouna me iteta kaiwoke wolaghɨye na wombereghake ya vakatha? U dagewe na i mena i thalavuŋgo!” \p \v 41 Giya i dagewe iŋa, “Mata, Mata! U rerenuwaŋa laghɨye na gharen i gaithɨ bigibigi i ghanagha kaiwanji, \v 42 ko iyemaeŋge mbe bigi reghaeŋge vara nuwaniya, iya Meri me tuthiko bigi thovuye, mane lolo regha tembe i woweva.” \c 11 \s1 Jisas i vavaghare naŋgo kaiwae \r (Mat 6:9-13; 7:7-11) \p \v 1 Va mbaŋa regha Jisas i wa ve naŋgonaŋgo e valɨvaŋga regha. Mbaŋa i naŋgovao, gharaghambu regha i dagewe iŋa, “Giya, u vavaghareime, ŋgoroŋga ne wo naŋgo na woŋa, ŋgoreiya Jon va i vavaghareŋgiya gharaghambu.” \p \v 2 I dage weŋgi iŋa, “Mbaŋa ne hu naŋgo huŋa: \q1 Ramame, Wo yavwatatawana idan boboma, \q2 len ghamba mbarona i mena weime. \q1 \v 3 U giya weime mbaŋa regha na regha ghanɨŋganiye. \q1 \v 4 U numotenɨŋgiya lama tharɨ, \q2 ŋgoreiya ghime tembe wo numoyathuŋgiva gharɨgharɨke wolaghɨye lenji tharɨ weime. \q1 Tha u vakathaime na wo ru tanathetha e tɨne.” \p \v 5 Amba i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Thoŋgo ghemina regha i wa gheu regha ele ŋgolo gougou mborowa na ve dagewe na iŋa, ‘Wou, ya naŋgo e ghen bred mbumbuto, \v 6 kaiwae wou regha, raghɨnaghɨnagha amba iya vara me vuthake e ghino elo ŋgoloko na ma bigi regha ina e ghino na ya worawe e marae.’” \p \v 7 “Na reghako e ŋgoloko tɨne i gonjoghawe na iŋa ‘Tha u vavothaŋaŋgo. Kaero ma kiya lama thɨnɨmba, na kaero woya ghena weiŋguyaŋgiya lo ŋgaŋgake. Ma valɨkaiwaŋgu ne ya thuweiru na ya wogiya bigi regha e ghen.’ \v 8 Ya dage e ghemi othembe mane i thuweiru na i giya bredɨwe kaiwae iye gheu, ko kaiwae le naŋgo vurɨghegheko ma ele monjina kaiwae ne i thuweiru na i giyawe bigibigiko ŋgoreiya le renuwaŋako.” \p \v 9 “Iya kaiwae ya dage e ghemi: Hu naŋgo na Loi i giya weŋga; hu tamwe na hu vaidi; hu dɨghɨdɨghɨ na thɨnɨmba i vu weŋga. \v 10 Kaiwae thela thoŋgo i naŋgowe ne i wo, thela thoŋgo i tamwe ne i vaidi, na thela thoŋgo i dɨghɨdɨghɨ thɨnɨmba ne i mavuwe.” \p \v 11 “Ma ŋgama ramae regha ina e tɨnemina, ne i ligiya mwata weya nariye thoŋgo i naŋgo weya borogiwe? \v 12 O thoŋgo i naŋgo weya kamkam mbouye ne i wogiya thetheghɨyawe? \v 13 Thoŋgo ghemi, othembe gharɨgharɨ raraithara ghemi, mbaŋake wolaghɨye hu giyagiya bigibigi thovuthovuye weŋgiya lemi ŋgaŋga. Iya kaiwae ra ghareghare wagiyawe Ramanda e buruburu i giya Nyao Boboma weŋgiya thavala thɨ naŋgowe!” \s1 Jisas na nyao raraitharɨ ghanjigiya Bilɨsabul \r (Mat 12:22-30; Mak 3:20-27) \p \v 14 Jisas va i variyeraŋgiya nyao raitharɨ na mava e ghalɨghalɨŋae weya lolo regha. Mbaŋa nyaoko raitharɨ i iteta amalako mava e ghalɨghalɨŋaeko, kaero i utuutuva, na wabwiko gharenji i yo. \v 15 Ko iyemaeŋge vavana thɨŋa, “Bilɨsabul, iye nyao raraitharɨ ghanjigiya le vurɨgheghe kaiwae iya i variye raŋgiyaŋgiya nyaoko raraitharɨ.” \v 16 Vavana nuwanjiya thɨ mando iya kaiwae thɨ naŋgowe na i vakatha vakatha ghamba rotaele regha i mena e buruburu na i vaemunjoruŋa le vurɨgheghe i mena weya Loi. \p \v 17 Jisas vama i ghareghare lenji renuwaŋako amba i dage weŋgi iŋa, “The ghamba mbaro thoŋgo i vakatha wabwi na thɨ vegaithɨ weŋgi, ghamba mbaroko iyako mane i yaku mbaŋa molao ne i dobu moli, na ŋgolo regha thoŋgo thɨ vakatha wabwi na thɨ vegaithɨ weŋgi tembene thɨ dobuva. \v 18 Thoŋgo Seitan i vakatha wabwi ele ghamba mbaroko tɨne na thɨ vegaithɨ weŋgi ŋgoroŋga ne iŋa na i ndeghathɨ vurɨgheghe? Ya utu na ŋgoreiyake kaiwae huŋava ya variyeraŋgiya nyao raitharɨ kaiwae Bilɨsabul i giya vurɨgheghe e ghino. \v 19 Thoŋgo ghino ya variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ Bilɨsabul ele vurɨgheghe tɨne, thela ele vurɨgheghe tɨne na ghemi ghamiraghambu thɨ variye raŋgiyaŋgi? Ghamiraghambu tembene thɨ woraŋgiyava lemi kwanɨna. \v 20 Ko thoŋgo Loi ele vurɨgheghe tɨne na ya variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ, iyake i vaemunjoruŋa Loi le ghamba mbaro kaero i mena weŋga.” \p \v 21 “Mbaŋa amala vurɨvurɨghegheniye, weiye gaithɨ bigibiginiye i njimbukikiya le ŋgolo, le bigibigiko wolaghɨye ne thɨ thovuye. \v 22 Ko iyemaeŋge thoŋgo lolo vurɨvurɨghegheniye moli regha weiye i gaithɨ na i kivwala, ne i mbana gheuko le gaithɨ bigibiginiye iya i minje tavwako na le bigibigiko ne i giya weŋgiya gharɨgharɨ vavana. \v 23 Thela ma weiŋgu, iye wothɨghɨya, na thela ma weiŋgu wo mbanvathavatha iye i vagevagegeyathu.” \s1 Nyao raitharɨ le njogha \r (Mat 12:43-45) \p \v 24 Jisas i gotubwe iŋa, “Mbaŋa nyao raitharɨ i raŋgi weya lolo regha i wa ve loŋgatakwa valɨvaŋga ma mbwaniye, i tamweya le ghamba yaku na i towowe, ko iyemaeŋge mbema i vaidiya eŋge regha. Amba i dagewe ghamberegha iŋa, ‘Ya njogha elo ŋgoloma va ya itetema.’ \v 25 Mbaŋa i njogha i vaidiya ŋgoloko thɨ wanji wagiyawe na bigibigiko wolaghɨye e tɨneko thɨ vakatha wagiyawe. \v 26 Amba i wa na mbowo ve vaŋguŋgiva nyao theghepirɨ, thɨ tharɨ moli, thɨ kivwala amalaghɨniye. Thɨ rakaru na thiya yaku gheko. Na amalako iyako le yakuyaku va i viva i tharɨ, ko iyemaeŋge e mbaŋako iyako i tharɨ laghɨye moli.” \p \v 27 Mbaŋa Jisas vamba i utuuta bigibigike thiyake utuninji, kaero ela eunda i kula e wabwiko tɨne iŋa, “Elako iyava i ghambɨŋgena na i muna ghanɨmbwa i warari laghɨye!” \p \v 28 I gonjoghawe iŋa, “Ŋgoreiye, ko iyemaeŋge thavala thɨ loŋwe Loi le utu na thɨ ghambu thiye thɨ warari laghɨye moli.” \s1 Nono i mena weya Jona \r (Mat 12:38-42) \p \v 29 Mbaŋa wabwiko vama i laghɨye, Jisas iŋa, “Ghemi thake iyake raraitharɨ ghemi. Hu naŋgo weya vakatha ghamba rotaele regha na hu thuwe, ko iyemaeŋge mane ya vakatha vakatha regha kaiwami. Vakatha ghamba rotaele mbe reghaeŋge Loi ne i giya weŋga, iyava i vakatha Jona kaiwae. \v 30 Ŋgoreiya Jona iye va nono weŋgiya Ninive gharɨgharɨniye, tembe ŋgoreiyeva Lolo Nariye weŋgiya thake iyake. \v 31 Mbaŋa ne ghambaŋa ghatha, kwin i mena e yaghalako ne i yondo na i wovatharɨtharɨŋaŋgiya thake iyake, kaiwae i ri e ghemba bwagabwaga moli na i mena i vandeŋe Solomon le thimbako. Na noroke, ya dage e ghemi, lolo regha kaero ina gheke iye i kivwala Solomon na thake iyake ma thɨ goruwe. \v 32 Mbaŋa ne ghambaŋa ghatha Ninive gharɨgharɨniye ne thɨ rakayondo na thɨ wovatharɨtharɨŋaŋgiya thake iyake, kaiwae va thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roitete mbaŋa va thɨ loŋwe Jona le vavaghare. Na noroke, ya dage e ghemi, lolo regha kaero ina gheke iye i laghɨye kivwala Jona.” \s1 Riwandake ghamanjamanjala \r (Mat 6:22-23) \p \v 33 “Ma lolo regha i rɨmba kadɨŋeŋe na i thɨnɨthuwele, o i thɨnɨruwo e gaeba raberabe. Iyemaeŋge i thɨnɨrawe e ghambae yavoro, mbala gharɨgharɨ thɨ thuweya manjamanjalawae mbaŋa thɨ rakaru e ŋgoloko tɨne. \v 34 Maramaramina ŋgoreiya manjamanjala riwamina kaiwae. Mbaŋa maramaramina thɨ thovuye, riwamina laghɨye tembe ŋgoreiyeva, manjamanjala i riyevanjara. Ko mbaŋa thɨ tharɨ, riwamina tembe ŋgoreiyeva, momouwo i riyevanjara. \v 35 Hu njimbukiki, manjamanjalana iya e gharemina thava i momouwo. \v 36 Iya kaiwae thoŋgo riwamina laghɨye manjamanjala i riyevanjara, na ma regha i momouwo, riwamina laghɨye ne i manjamanjala moli ŋgoreiya kadɨŋeŋe manjamanjalawae i woya e ghemi.” \s1 Jisas i wovatharɨtharɨŋaŋgiya // Parisi na mbaro gharavavaghare \r (Mat 23:1-36; Mak 12:38-40) \p \v 37 Mbaŋa Jisas i utuvao, Parisi regha i kulavatha na i ghanɨŋga weiye. I ru na i yaku e ghamba ghanɨŋga. \v 38 Ko iyemaeŋge Parisiko i njimbuvaidiya Jisas ma me thavwiya nɨmae amba muyai i ghanɨŋga, i vakatha na ghare i yo. \p \v 39 Amba Giya i dagewe iŋa, “Ghemi Parisi mbe hu ghareghare eŋge hu thavwiya kom na gaeba vwatanji, ko iyemaeŋge e gharemina votha na thanavu raraitharɨ i riyevanjara. \v 40 Gharɨgharɨ unounona ghemi! Thare Loi va i vakatha etoko te vambe i vakathava iya mayako? \v 41 Ko iyemaeŋge hu giya budakaiya ina e ghamikom na gaebana tɨnenji weŋgiya mbinyembinyeŋgu na ghemi hu thɨna moli.” \p \v 42 “Aleu, ghemi Parisi, ne hu thovuyaona! Ne hu vaidiya vuyowo laghɨye, kaiwae othembe ghanɨŋgako butinji thovuye na ghanɨŋgako wolaghɨye hu vakatha wabwi na wabwiyaworo na hu giya wabwira weya Loi le mwaewo, ko iyemaeŋge ma lemi vakatha i rumwaru gharɨgharɨ kaiwanji na ma hu gharethovu weya Loi. Mbala lemi vakatha i rumwaru gharɨgharɨ weŋgi na hu gharethovu weya Loi mbaŋa hu giya Loi ghabebe.” \p \v 43 “Aleu, ghemi Parisi, ne hu thovuyaona! Ne hu vaidiya vuyowo laghɨye, kaiwae nuwamiya ghamba yaku thovuthovuye e ŋgolo kururu tɨnenji na nuwamiya gharɨgharɨ weiye lenji yavwatata thɨ dage mwaewo weŋga e ghamba maket.” \p \v 44 “Aleu, ghemi Parisi, ne hu thovuyaona! Ne hu vaidiya vuyowo laghɨye. Ghemi ŋgoramiya ghabubu ma e ghanjinono na gharɨgharɨ thɨ loŋgawe kaiwae ma thɨ ghareghare.” \p \v 45 Mbaro gharaghareghare regha i dagewe iŋa, “Ravavaghare mbaŋa mo utuŋa iyako weŋgiya Parisi, len utuna tembe i roronjava weime.” \p \v 46 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ghemi mbaro gharaghareghare, aleu, ne hu thovuyaona! Ne hu vaidiya vuyowo laghɨye, kaiwae hu giya vuyowo laghɨye weŋgiya gharɨgharɨ na ma valɨkaiwanji ne thɨ wo, ko iyemaeŋge ghemi mane hu liraŋgiya mun nɨmamina gɨgɨra na i thalavuŋgi thɨ wo vuyowoko iyako.” \p \v 47 “Aleu, ne hu thovuyaona! Ne hu vaidiya vuyowo laghɨye. Hu vakathaŋgiya ghabughabubu ghanjinono thovuye Loi ghalɨŋae gharautu kaiwanji. Thiye orumburumbumi va thɨ gaboŋgi. \v 48 Lemi vakathana i woraŋgiya, ghemi hu wovathovuthovuyeŋa orumburumbumi lenji vakatha. Va thɨ gaboŋgiya Loi ghalɨŋae gharautu na ghemi hu vatada ghabubunji ghanjinono thovuye. \v 49 Iyake kaiwae Loi le thimbako tɨne iŋa, ‘Ne ya variya ghalɨŋaŋgu gharautu na ghalɨŋaŋgu gharaghambɨ. Ne thɨ gaboŋgiya vavana na thɨ giya vuyowo weŋgiya vavana.’ \v 50 Iya kaiwae, ghemi thake iyake ne hu vaidiya Loi ghalɨŋae gharautuŋgiko wolaghɨye lenji mare vuyowae, iyava thɨ gaboŋgiko mbaŋa va i rikowe. \v 51 I ri weya Eibol i mena ghaghada Sakaraiya, iye va thɨ unɨghɨ e ghamba vowo na woluwolu boboma e ghanjilughawoghawo. Ŋgoreiye, ya dage e ghemi, thake iyake ne thɨ vaidiya vakathako wolaghɨye iyako vuyowanji.” \p \v 52 “Aleu, mbaro gharaghareghare! Ne hu thovuyaona! Ne hu vaidiya vuyowo laghɨye. Vama hu wokiyathu Loi ghaghareghare gheki. Ghemi ma vohu rakaru na hu kitenɨŋgiya thavala nuwanjiya vethɨ rakaru.” \p \v 53 Mbaŋa Jisas i iteta ŋgoloko iyako, mbaro gharavavaghare na Parisi thɨ liya ghautu na mbema thɨ botewo vara moli weiye lenji ghatemuru laghɨye. Thɨ giya vaito i ghanagha bigibigi lemoyo kaiwanji, \v 54 kaiwae nuwanjiya thɨ yaro na i gothavwi ele utuko amba thɨ vakatha ghawonjowewe. \c 12 \s1 Vanuwovɨrɨ na vavurɨgheghe \r (Mat 10:26-27) \p \v 1 Va e mbaŋako iyako, wabwi laghɨye thɨ mevathavatha, mbwatava munserithaŋarɨ (1,000) na mbowo e vwataova. Vama thɨ veghalaveoŋgi eŋge. Jisas i utukai weŋgiya gharaghambu iŋa, “Hu njimbukikiŋga weŋgiya Parisi! Thiye maminji ghavwalaiwo. Ne iwaeŋge lenji vakathana i woghatharaŋga ŋgoreiya isɨt. \v 2 Budakaiya gharɨgharɨ thɨ yabonjoŋa ne i tatethewo na simosimoko rɨghe ne thɨ ghareghare. \v 3 The bigiya hu utu thuwele e momouwo tene vethɨ loŋwe e manjamanjala, na the bigiya hu vaŋaewiŋa ghamune e yanawanji e woluwolu tɨne, tene gharɨgharɨ vethɨ kularaŋgiya e ŋgoloŋgolo vwatanji.” \s1 Ma weinji lenji mararu thɨ utuvambwara Jisas utuutuniye \r (Mat 10:28-31) \p \v 4 “Ya dage e ghemi, wouna, tha hu mararuŋgiya thavala ne thɨ unɨgha riwamina, na ne e ghereiye mane te thɨ vakathava bigi regha. \v 5 Ko iyemaeŋge ya woraŋgiya e ghemi thela hu mararu; hu mararu eŋge Loi, kaiwae iye ele vurɨgheghe. Mbaŋa ne i unɨgha lolo na e ghereiye, ne iŋa na thɨ wokiyathu ruwo Gehena. Hu loŋweghathɨgha lo utuke, iye ghamberegha vara hu mararu. \v 6 Ko ma nanasiye manlima modanji toeya gethiwo, ae? Ko iyemaeŋge Loi ma i renuwaŋa vaghalawa maŋgike thiyake regha. \v 7 Loi i gharegharevao umbalimina vulivuliye le ghanaghanagha. Iya kaiwae tha hu mararu. Loi e marae ghemi hu laghɨye kivwalaŋgiya make nanasiye wolaghɨye.” \s1 Tha u roro Krais gharɨgharɨ e maranji \r (Mat 10:19-20; 10:32-33; 12:32) \p \v 8 “Ya dage e ghemi, thela thoŋgo i woraŋgiya iye woraghambu gharɨgharɨke wolaghɨye e maranji, Lolo Nariye ne i vakatha ŋgoreiye amalaghɨniye kaiwae Loi le nyao thovuthovuye e maranji. \v 9 Ko thela iŋa ma i ghareghareŋgo gharɨgharɨke e maranji, Lolo Nariye Ghino tembe ne yaŋava ma ya ghareghare Loi le nyao thovuthovuye e maranji. \v 10 Na thela thoŋgo i utuvatharɨ weya Lolo Nariye, Loi ne i numoten, ko thela thoŋgo i utuvatharɨ weya Nyao Boboma, Loi mane i numoten.” \p \v 11 “Mbaŋa ne thɨ vaŋguŋga na vohu kot Jiu e lenji ŋgolo kururu tɨne na randeviva na rambarombaro e maranji, tha hu gharelaghɨlaghɨ ŋgoroŋga ne huŋa na hu ndana ghamivorɨghe o ŋgoroŋga ne hu utu na huŋa. \v 12 Kaiwae Nyao Boboma tene i vavaghareŋga e mbaŋako iyako ne hu utuŋa budakai.” \s1 Goghaimba amala i vwenyevwenye ko iyemaeŋge i unouno \p \v 13 Amala regha e wabwiko tɨne i dage weya Jisas iŋa, “Ravavaghare, u dage weya ghaghaŋguko na i giya bigibigiko ramame va i mare iteteŋako weime na i giya valɨvagaga weŋgo.” \p \v 14 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Amalana, thela i vatomwe mbaroko iyako e ghino na lo rɨghe na ya tena lemi bigibigina kaiwami?” \v 15 Amba i dage weŋgi iŋa, “Hu njimbukikiŋga! Tha lemi bigibigi wolaghɨye i vakathaŋga na hu yavwavo, kaiwae lolo yawaliye moli mane i vamboromboro weiye le bigibigi, othembe ŋgoroŋga le bigibigi le ghanaghanagha.” \p \v 16 Amba i utuŋa goghaimbake iyake weŋgi iŋa, “Amala regha ravwenyevwenye. E le thelauko iyako tɨne le uma i rau laghɨye moli na lemoyo. \v 17 Iya kaiwae tembe ghamberegha i dagewe iŋa, ‘Ko ne ya vakatha budakai? Kaiwae ma te valɨvaŋga reghava ina gheke na ne ya vatha ghanɨŋgakewe?’” \p \v 18 “Amba tembe ghamberegha i dagewe iŋa, ‘Ne ya vakatha ŋgoreiyake. Ya rakaŋgiya ghanɨŋgako ghaŋgoloŋgolo na ya ŋginauŋgiya laghɨlaghɨye; na ya vatha ghanɨŋgakewe na lo bigibigi vavanava. \v 19 Ko ambane ya dage e ghino wombereghake yaŋa, “Yawaliŋgu, ko ne u tamweya budakai! Len bigibigi thovuthovuye lemoyo moli mbaŋa molao kaiwae. Ma u yakuyaku eŋge, u ghanɨŋga, u munumu na u warawarariya len.” ’” \p \v 20 “Ko iyemaeŋge Loi i dagewe iŋa, ‘Unouna ghen! Noroke gougou yaŋa na yawalina iko, thela le bigibigiŋgiya iya u vatheraweraweko?’” \p \v 21 Jisas i govun iŋa, “Iyake ŋgoreiya thela i bigivathavatha bigibigi lemoyo ghamberegha kaiwae, ko iyemaeŋge ma i vwenyevwenye Loi e marae.” \s1 U vareminja Loi \r (Mat 6:24-34) \p \v 22 Amba Jisas i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Iya kaiwae ya dage e ghemi, tha hu rerenuwaŋa ghanɨŋga ne hu ghan na i ndewoŋga o kwama riwamina kaiwae. \v 23 Yawalɨ iye i laghɨye kivwala ghanɨŋga na riwamina i laghɨye kivwala kwama. \v 24 Wo hu thuweŋgiya waluwo: ma thɨ kabu ghanɨŋga o ma thɨ uloulo: ma thɨ vatha ghanɨŋga, ko iyemaeŋge Loi i ŋamweŋgi. Ghemi hu laghɨye moli weya Loi, hu kivwalaŋgiya ma. \v 25 Thare ghemina regha, thoŋgo i rerenuwaŋa yawaliye kaiwae na valɨkaiwae ele rerenuwaŋa tɨne na seiwo i vamolaoŋa yawaliye le molamolao? \v 26 Iya kaiwae thoŋgo ma valɨkaiwami hu vakatha bigi nasiye regha ŋgoreiyako, buda kaiwae na hu rerenuwaŋa bigibigike wolaghɨye kaiwanji?” \p \v 27 “Wo hu rerenuwaŋa jin e njamnjamɨko lenji mbuthu: ma thɨ kaiwo o thɨ vakatha ghanjikwama. Ko ya dage e ghemi, othembe Solomon weiye le vwenyevwenyeko wolaghɨye, mava ghakwamakwamako thovuthovuye moli, ghanjiyamoyamoko ma ŋgoreiya njike iyake regha. \v 28 Loi iye i vanjimboŋgiya bigibigi thiya mbuthu e njamnjamɨko, ŋgoreiya nana ra thuweŋgi noroke thɨ mbuthumbuthu na evole kaero thɨ mareva na thɨ bigiyathu e ndɨghe une. Thare valɨkaiwae i rerenuwaŋa laghɨye moli kaiwami na i vanjimboŋga? Lemi loŋweghathɨna i nasiye moli. \v 29 Tha hu gharelaghɨlaghɨ hu renuwaŋa kaiwae budakaiya ne hu ghan o hu mun ne valɨkaiwae. \v 30 Kaiwae thavala ma thɨ loŋweghathɨ nanji e yambaneke laghɨye, thiye mbaŋake wolaghɨye thɨ tamweya bigibigike thiyake, ko iyemaeŋge Ramami e buruburu i ghareghare thiyake riwamina kaiwae. \v 31 I viva wo hu tamwekaiya le ghamba mbaro, amba ne e ghereiye i vamboromboroŋa bigibigike thiyake e ghemi.” \s1 Buruburu vwenyevwenyeniye \r (Mat 6:19-21) \p \v 32 “Sip wabwi nasiye, tha hu gharelaghɨlaghɨ, kaiwae Ramami ele renuwaŋa thovuye kaero i woveŋga le ghamba mbaro. \v 33 Hu vakuneŋa lemi bigibigina wolaghɨye na hu giya manina weŋgiya mbinyembinyeŋgu. Hu mbanɨŋgiya vethe nasiye iya ma valɨkaiwae ne i vwatha, na hu bigivathavatha buruburu vwenyevwenyeniye iya ma mbaŋa regha ne ikoko, kaiwae rakaivɨ mane i vɨghathɨ na yamboyambo mane thɨ ten. \v 34 Kaiwae the bigithan i laghɨye e ghen, gharena tembe inaweva.” \s1 Njimbukiki kaiwae \p \v 35 “Hu vivathaŋga kaiwoke kaiwae hu mwanavathaŋgiya mborowami gheva na lemi kadɨŋeŋe mbe i rara vara; \v 36 ŋgoreiya rakakaiwo thɨ rorogha ghanjigiya le njoghama ghe e ghathaga tɨne. Mbaŋa ne i njoghama na i dɨghɨdɨghɨ mbema thɨ vughɨ eŋge thɨnɨmbawe. \v 37 I thovuye moli weŋgiya rakakaiwoko thiyako mbaŋa thoŋgo ghanjigiyako i vutha na i vaidiŋgi thɨ njaŋanjaŋa na mbema thɨ roroghaghawe vara. Ya dage emunjoru e ghemi, ghanjigiyako ne i njimbo kaiwo kwamaniye, i ŋgara gheva, i vakathaŋgi thiya yaku e ghamba ghanɨŋgako na i giya ghanɨŋga weŋgi. \v 38 I thovuye moli weŋgi thoŋgo i vaidiŋgi thɨ njaŋanjaŋa na thɨ roroghaghawe, othembe thoŋgo i mena mbaŋa ŋgoreiya gougou mborowa o i ghɨviyaru. \v 39 Ko valɨkaiwami hu ghareghare iyake: Thoŋgo ŋgolo tanuwagae va i ghareghare vara thembaŋa ghalughawoghawo rakaivɨ ne i vuthawe, ne i njaŋanjaŋa ele ŋgoloko na rakaivɨko tha i ruwe. \v 40 Ghemi tembe ŋgoreiyeva, hu vivatha na mbema hu roroghagha eŋge vara, kaiwae Lolo Nariye ne i mena e thembaŋa ghalughawoghawo, ma hu ghareghare ne i menawe.” \s1 Rakakaiwo thovuye o rakakaiwo raitharɨ \r (Mat 24:45-51) \p \v 41 Pita iŋa, “Giyana, goghaimbake iya mo utuŋake ghime kaiwame o tembe gharɨgharɨke wolaghɨye kaiwanjiva?” \p \v 42 Giya i gonjoghawe iŋa, “Ko thela eŋge iye rakakaiwo thovuye na i thimba? Iye iya ne ghagiyako i worawe na i mbaro e ŋgoloko na i giyagiya ghanɨŋga weŋgiya le valɨrakakaiwoko e thembaŋa valɨkaiwae. \v 43 I thovuye moli weya rakakaiwoko iyako thoŋgo ghagiyako i vutha vaidi i vakavakatha kaiwoko iyako. \v 44 Ya dage emunjoru e ghemi, ghagiyako ne i worawe na i mbaroŋa vara le bigibigiko wolaghɨye. \v 45 Ko thoŋgo rakakaiwoko tembe i dagewe ghamberegha na iŋa, ‘Wo giyama le ghena kaero ve lawa na i vuyowo ele njoghama,’ na i wa ve yabɨbɨŋgi le valɨrakakaiwoko ghɨmoghɨmoru na wanakau, na i ghanɨŋga na i munumu na i mun kabaleya, \v 46 mbaŋa ghagiyama ne i vutha, mbaŋaniye e ghalughawoghawo ma i ghareghare ne i vuthawe, ne i giya vuyowo laghɨye moliwe na i vaŋgurawe ŋgora thiye ma thɨ loŋweghathɨ e lenji ghamba yaku.” \p \v 47 “Rakakaiwo iya i ghareghare budakaiya ghagiyako nuwaiya amalaghɨniyeko i vakatha, ko iyemaeŋge ma i vivathaŋa ghamberegha na i vakatha ŋgoreiye le renuwaŋako, ne i vaŋge mwatawe. \v 48 Ko iyemaeŋge rakakaiwoko iya ma i ghareghare budakaiya ghagiyako le renuwaŋa iyemaeŋge i vakatha budakaiya iya valɨkaiwae ne i vaidiya ghaŋgaŋgakowe, ne ghaŋgaŋga seiwo. Loi nuwaiya laghɨye moli weya the lolothan i giyawe laghɨye moli, na tembe nuwaiyava laghɨye moli na e vwatae weya thela i giyawe laghɨye moliwe na e vwatae.” \s1 Wabwi rɨghethora Jisas \r (Mat 10:34-36) \p \v 49 “Ghino ya mena na ya eŋgemena ndɨghe e yambaneke. Na elo renuwaŋake nuwaŋguiya moli kaero i rara! \v 50 Ne ya wo bapɨtaiso regha. Ghareŋguke i vɨrɨ laghɨye ghaghada ne ya vakathavao bapɨtaisoko iyako.\f + \fr 12:50 \ft Bapɨtaisoke iyake i methɨ Loi le vuyowo laghɨye ghathaniye Jisas i vaidi mbaŋa gharɨgharɨ thɨ botewoyathu, thɨ vakatha vuyowowe, na thɨ tagavamare.\f* \v 51 Ko lemi renuwaŋa huŋaeŋge va ya mena e yambaneke na ya womena vanevane? Nandere. Va ya mena na mbala meghaghathɨ thɨ yomara. \v 52 E mbaŋake iyake na i ghaoko ŋgolo regha gharɨgharɨniye thoŋgo theghelima ne thɨ mevatharɨ na thɨ vakatha wabwi. Thegheto thɨ roghereiye wanaŋgiya theghewo, na theghewoko thɨ roghereiye wanaŋgiya theghetoko. \v 53 Ŋgama ramae ne i ndeghereiyewana nariye na nariye i ndeghereiyewana ramae; tɨnae ne i ndeghereiyewana yawarumbuye na yawarumbuye i ndeghereiyewana tɨnae; na yawanyiye ne i ndeghereiyewana nariye levo na nariye levo ne i ndeghereiyewana yawanyiye.” \s1 Jisas i vanuwovɨrɨ mbaŋa kaiwae \r (Mat 16:2-3) \p \v 54 Jisas i dage weŋgiya wabwiko laghɨye iŋa, “Mbaŋa ne hu thuwe ŋgalɨlɨ i monje bodeoko, e mbaŋako iyako huŋa, ‘Noroke i uye’ na ŋgoreiye. \v 55 Na mbaŋa ne hu thuwe yaghala i rowo kaero huŋa, ‘Varae ne i ndeghathɨ’ na ŋgoreiye. \v 56 Taukwana ghemi! Mbaŋa hu thuwe yambaneke na buruburu ghanjiyamoyamo kaero hu ghareghare budakai ne i yomara; ko buda kaiwae ma valɨkaiwami hu ghareghare ŋgoroŋga mbaŋake thiyake thɨ yoyomara gharumwaru?” \s1 Jisas i dage weŋgi na thɨ vamodo ghanjighagako wolaghɨye \r (Mat 5:25-26) \p \v 57 “Buda kaiwae ma mbe ghamimberegha hu woraweya lemi renuwaŋa, iyaŋganiya i thovuye na hu vakatha? \v 58 Thoŋgo ghanu regha i wonjoweŋge na i vaŋguŋge u wa kot kaiwae, wo u mando na u vanamwe wonjoweko iyako wein amba muyai vou vutha e ghamba kot. Thoŋgo nandere, ne i yovaŋguŋge na ve vaŋguraweŋge kot gharavakatha e marae, na iye i vaŋgugiyaŋge weya thiyo gharanjimbunjimbu na ve vaŋguruwoŋge e thiyo tɨne. \v 59 Ya dage e ghen, mane u raŋgi ghaghada ne u vamodovao ghanɨghagako iyako.” \c 13 \s1 U uturaŋgiya len tharɨ na u roiteteŋgi o u mare \p \v 1 E mbaŋaniye gharɨgharɨ vavana va inanji gheko, thiye va thɨ utugiya weya Jisas Galili gharɨgharɨniye vavana utuutuninji. Pailat va iŋa na thɨ gaboŋgi, mbaŋa thɨ vakatha vowo Ŋgolo Boboma e tɨne Jerusalem. \v 2 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Hu renuwaŋa Galili gharɨgharɨniyeke thiyake tharɨ gharavakatha laghɨyeŋgi na lenji tharɨko i kivwalaŋgiya Galili gharɨgharɨniye vavanako iyava thɨ vaidiya vuyowo ŋgoreiyako? \v 3 Ya dage e ghemi, nandere moli! Ko thoŋgo ma hu uturaŋgiya lemi tharɨ na hu roiteteŋgi, tembe ne hu mareva. \v 4 Naka iya gharɨgharɨma theyaworo na theghewama ŋgoloma va i dobu na i gaboŋgi Sailowam e tɨne? Hu renuwaŋa thiye va tharɨ gharavakathaŋgi laghɨye na thɨ kivwalaŋgiya Jerusalem gharayakuyakuko wolaghɨye? \v 5 Ya dage e ghemi, nandere moli! Ko thoŋgo ma hu uturaŋgiya lemi tharɨ na hu roiteteŋgi, ghemi tembe ne huya mareva.” \s1 Fig i tabo na woigha utuniye \p \v 6 Amba Jisas i utuŋa goghaimba regha weŋgi: “Amala regha fig umbwara va i mbuthu ele uma tɨne. Mbaŋa regha na regha i wa ve kela ghathaghatharaŋa ko iyemaeŋge ma i ndevaidi mun une. \v 7 I dage weya umako gharanjimbunjimbu iŋa, ‘Wo u thuwe, theghathegha umboto e tɨne ya mena mbe ya royanyiyanyi eŋge figɨke iyake na ma ya ndevaidi mun une regha. U ikuyathu! Buda kaiwae i ndethithiwa umbwa orau na ghambae?’” \p \v 8 “Umako gharanjimbunjimbu i gonjoghawe iŋa, ‘Wo u viyathu, amalana, na mbowo i wova theghathegha umbwara, na wo ya bigiraweya thelauna ghae e rɨghena! \v 9 Thoŋgo i rau theghatheghake i menamenake, i thovuye moli! Ko thoŋgo nandere ambama u ikuyathu.’” \s1 Jisas i thawariya ela i kuvokuvo e Sabat \p \v 10 Va e Sabat regha Jisas i vavaghare e ŋgolo kururu regha tɨne. \v 11 Ela eunda va ina gheko, nyao raitharɨ inawe na i vakatha na i ghambweravoreŋa theghathegha hoyaworo na umbowa. Va i mwanavathawo wokiye na mava valɨkaiwae i rovanavana. \v 12-13 Mbaŋa Jisas i thuwe i kulawe i mena, i bigiraweya nɨmanɨmae e vwatae na i dagewe iŋa, “Elana, ghanɨghambwerana kaero i roiteteŋge!” E mbaŋako iyako kaero i ndevanavana na i taraweŋa Loi. \p \v 14 Ko iyemaeŋge ŋgolo kururuko gharambarombaro weiye le gaithɨ, kaiwae Jisas i thawathawari e Sabat. I dage weŋgiya gharɨgharɨko iŋa, “Mbaŋa theghewona kaiwo ghaghamba vakatha. Hu mena e mbaŋaŋgiko thiyako na thɨ thawariŋga, ko thava hu rakamena Sabat e tɨne!” \p \v 15 Ko iyemaeŋge Giya i gonjoghawe iŋa, “Taukwana ghemi! Ma regha na regha ghemi hu vaŋguraŋgiya lemi okɨs o asi e ghambanji Sabat e tɨne na ve giya mbwawe na i mun? \v 16 Ko wevoke iyake, Eibraham rumbuye, va i yaku Seitan ele gana tɨne theghathegha hoyaworo na umbowa; ma valɨkaiwae na ne i raŋgi e ganako iyako tɨne Sabat e tɨne?” \p \v 17 Le thombeko i vakathaŋgiya ghathɨghɨyako thɨ monjina, ko iyemaeŋge gharɨgharɨko wolaghɨye va thɨ warari laghɨye le vakathaŋgiko thovuthovuye wolaghɨye kaiwanji. \s1 Goghaimba masɨted mbouye kaiwae \r (Mat 13:31-32; Mak 4:30-32) \p \v 18 Amba Jisas i vaito iŋa, “Ŋgoroŋga Loi le ghamba mbaro ghayamoyamo? Ne ya vavano weiye budakai? \v 19 Ŋgoreiya umbwa masɨted mbouye iye i nasiye moli, amala regha i wo na ve wobeku ele uma tɨne. I yovoro na i mbuthu na i tabo na umbwa. Ma thɨ vakatha unyinji e yaŋgayaŋgae.” \s1 Goghaimba isɨt kaiwae \r (Mat 13:20-33) \p \v 20 Jisas mbowo i vaitova iŋa, “Ne ya vamboromboroŋa Loi le ghamba mbaro weiye budakai? \v 21 Ŋgoreiya isɨt mbe nasiye eŋge wevo eunda i basi weiye pwalawa vwarato, isɨtɨko i kaiwo ghaghad i ruvao e pwalawako laghɨye tɨne.” \s1 Yawalɨ ghaghamba ru i mbɨmbɨtha \r (Mat 7:13-14,21-23) \p \v 22 Jisas kaero i loŋgaloŋga Jerusalem kaiwae, i ru e ghembaghemba laghɨlaghɨye na nanasiye tɨnenji, i vavaghare weŋgiya gharɨgharɨ. \v 23 Lolo regha i vaito iŋa, “Amalana, gharɨgharɨko iya ne thɨ vaidiya vamoruko mbene thegheviye eŋge?” \p Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, \v 24 “Hu rovurɨgheghe na hu ru e ghamba runa iya i mbɨmbɨthana. Ya dage e ghemi, gharɨgharɨ lemoyo ne thɨ rovurɨgheghe na thɨ ruwe, ko iyemaeŋge mane valɨkaiwanji. \v 25 Mbaŋa ŋgoloko tanuwagae i yondovirɨ na i thɨnɨtɨmo mbaŋaŋaŋgilako, ne u ndeghathɨ eto na u dɨghɨdɨghɨ na uŋa, ‘Amalana, u tateya thɨnɨmbake weime.’ Ne i gonjogha weŋga na iŋa, ‘Ma ya ghareghareŋga na aŋga hu mena?’” \p \v 26 “Amba ghemi ne hu gonjoghawe na huŋa, ‘Va wo ghanɨŋga na wo munumu weime ghen na u vavaghare e ghambaghambame ghanjikamwathɨ!’ \v 27 Ko iyemaeŋge ne i gonjogha e ghemi na iŋa, ‘Ma ya ghareghare aŋga hu rakamena. Hu rakaiteteŋgo, taulaghɨna ghemi tharɨ gharavakathaŋgi.’” \p \v 28 “Ne hu randa na hu rɨghɨmbiya ŋiŋimi, mbaŋa ne hu thuwe Eibraham, Aisake, Jeikob na Loi ghalɨŋae gharautuko wolaghɨye inanji Loi ele ghamba mbaro tɨne, ko iyemaeŋge ghemi, ne thɨ bigiyathu raŋgiyaŋga eto. \v 29 Gharɨgharɨ ne thɨ rakamena yavorowoko na bodeoko, e ghaiwabuko na e yaghalako na thiya yaku e lenji ghamba yaku Loi ele thaga, ele ghamba mbaro tɨne. \v 30 Ŋgoreiye, thavala thiye inanji muyai ne thɨ roviva, na thavala thiye thɨ roviva ne thɨ roreghamba.” \s1 Jisas i gharevɨrɨ Jerusalem kaiwae \r (Mat 23:37-39) \p \v 31 E mbaŋako iyako Parisi vavana thɨ mena weya Jisas na thɨ dagewe thɨŋa, “U iteta valɨvaŋgake iyake kaiwae Herod nuwaiya i unɨghɨŋge.” \p \v 32 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Hu wa na vohu dage weya mbwanjamɨna: ‘Amba ya variye raŋgiyaŋgiya nyao raraitharɨ na ya thawariŋgiya gharɨgharɨ noroke na evole, na gheya amba ya kaiwo vun.’ \v 33 Iyemaeŋge noroke, evole na gheya mbe inaŋgu e loŋga mborowa. Ma gharumwaru ŋgoreiye na Loi ghalɨŋae gharautu i mare e valɨvaŋga regha mbe Jerusalem eŋge vara e tɨne.”\fig Ghemba laghɨye Jerusalem na Ŋgolo Boboma inawe|alt="pic of Jerusalem and temple" src="hk00379c.tif" size="span" copy="BFBS(Knowles)" ref="13:33-34" \fig* \p \v 34 “O Jerusalem, Jerusalem! Ghemi va hu gaboŋgiya Loi ghalɨŋae gharautu na hu gaboŋgiya thavala Loi va i variyeŋgi e ghemi e varɨ! Mbaŋa i ghanagha nuwaŋguiya ya mbanɨvathavathaŋgiya ghanɨrayakuyaku e nɨmanɨmaŋgu ŋgoreiya kamkam manɨwevo i thogaramuruŋgiya le ŋgaŋga e vineiye, ko iyemaeŋge ma lemi renuwaŋa ŋgoreiye! \v 35 Wo u thuwe, Loi ne i roiteta ghambamina na kokowae. Ya dage e ghemi, mane tembe hu thuweŋgova ghaghada mbaŋa ne huŋa, ‘Ghare weya loloke iya i mena Giya e idaeke.’”\x - \xo 13:35 \xt Sam 118:26\x* \c 14 \s1 Jisas i thawariya amala regha Sabat e tɨne \p \v 1 Sabat regha Jisas i wa ve ghanɨŋga Parisi ghanjigiya regha ele ŋgolo, na gharɨgharɨ mbe thɨ njimbukiki vara. \v 2 Amala regha va ina e ghamwae, gheghe na nɨmanɨmae thɨ roro. \v 3 Jisas i dage weŋgiya mbaro gharavavaghare na Parisi iŋa, “La mbaro i vatomwe na ra thawathawari Sabat e tɨne, o nandere?” \p \v 4 Ko iyemaeŋge thiya rokubarovao. Jisas i vaŋgwa amalako, i thawari na i variyeyathu. \v 5 Amba i vaitoŋgi iŋa, “Thoŋgo ghemi regha nariye o le okɨs i dobu e mborowou ina e doda tɨne Sabat e tɨne, mane valɨkaiwae i momodɨvoreŋa e mbaŋako iyako?” \v 6 Ko iyemaeŋge mava thɨ ndegonjogha mun le utuko ghathɨthɨ. \s1 Thava ghanɨmberegha u wovoreŋaŋge \p \v 7 Mbaŋa Jisas i njimbuvaidiŋgiya thavala thɨ mena ghanɨŋgako iyako kaiwae, vambe thɨ tuthi eŋge ghamba yaku thovuye e ghamba ghanɨŋgako, amba i utuŋa goghaimbake iyake weŋgi iŋa, \v 8 “Mbaŋa lolo regha ne i kulavathaŋge ghe e thaganiye tɨne, tha u yaku e ghamba yaku thovuye, kaiwae mbwata me kulavatha amala regha na iye idae i laghɨye kivwalaŋge, \v 9 na amalana iya me kula vathaŋgana themighewona, ne i mena na i dage e ghen, ‘U roiteta ghamba yakuna iyana amalake iyake i yakuwe.’ Iyake kaiwae ne wein len monjina vo yaku e ghamba yaku, muyaiko moli. \v 10 Ko mbaŋa thoŋgo e ghanɨkula, u wa na vo yaku, e ghamba yakuko iya muyaiko moli, kaiwae mbala giyana me kulana e ghen i mena na i dage e ghen iŋa, ‘Wou, u yondovirɨ na vo yaku i vivako.’ Iyake ne i vakatha e ghanɨyavwatata gharɨgharɨna wolaghɨye weŋgi. \v 11 Kaiwae thela thoŋgo i wovoreŋa ghamberegha ne i wonjoŋa, na thela i wonjoŋa ghamberegha ne i wovoreŋa.” \p \v 12 Amba Jisas i dagewe amalako iya me kulavathako iŋa, “Mbaŋa ne u vakatharawe ghanɨŋga laghɨye ghararaghɨye mboro o yeghɨyeghɨye, ne u ndekula vathaŋgiya ghanune o oghagha o len bodaboda o thavala thiya yaku e ghambana vwenyevwenyeniye; kaiwae thiye ne thɨ vakathanjogha na kaero u mbanɨvao modan. \v 13 Ko iyemaeŋge mbaŋa ne u vakatha ghanɨŋga laghɨye regha, u kula vathaŋgiya mbinyembinyeŋgu, thavala lenji loŋga i tharɨ, kuvokuvo na thavala maranji i kwaghe; \v 14 na ne u vaidiya ghandagemwaewo laghɨye, kaiwae ma valɨkaiwanji ne thɨ vakathanjogha e ghen. Loi tene i giya njogha modae e ghen e mbaŋaniye gharɨgharɨ rumwarumwaruniye ne thɨ rakathuweiru na tembe e yawayawalinjiva.” \s1 Goghaimba thaga laghɨye kaiwae \r (Mat 22:1-10) \p \v 15 Mbaŋa amala regha, iya thiya yaku e ghanɨŋgako iyako tɨne i loŋwe iyako, amba i dage weya Jisas iŋa, “Thela ne i yaku e thagako iyako tɨne Loi ele ghamba mbaro tɨne ne i warari laghɨye moli!” \p \v 16 Jisas i dagewe iŋa, “Amala regha va i vivatharaweya ghanɨŋga laghɨye regha amba i kula vathaŋgiya gharɨgharɨ lemoyo. \v 17 Mbaŋa ghanɨŋga ghambaŋa, i variya le rakakaiwo regha na ve butu weŋgiya thavala e ghanjikula, iŋa, ‘Hu rakamena, vivatha kaero iko.’” \p \v 18 “Ko iyemaeŋge taulaghɨko lenji renuwaŋa regha, thɨ utuŋa lenji rɨghe buda kaiwae mane vethɨ rakavutha ŋgoreiya lenji dagerawema. I vivako i dage weya rakakaiwoko iŋa, ‘Ma vamodo thelau regha na nuwaŋguiya va thuwe. Ago laghɨye e ghen, mane ya ghaona, vo dage weya amalana.’” \p \v 19 “Na regha iŋa, ‘Ma vamodoŋgiya thetheghan okɨs hoyaworo na nuwaŋguiya ya wa na va mando ya vakaiwoŋaŋgi. Ago laghɨye e ghen, mane ya ghaona, vo dage weya amalana.’” \p \v 20 “Na regha iŋa, ‘Amba mendake ya ghe togha, iya kaiwae mane ya ghaona.’” \p \v 21 “Rakakaiwoko i njogha na ve utugiya iyako weya ghagiyako. Amalako weiye le ghatemuru i dage weya le rakakaiwoko iŋa, ‘U yoruku na u wa e kamwathɨ laghɨlaghɨye na nanasiye e ghembake laghɨye tɨne na vo vaŋguŋgima mbinyembinyeŋgu, thavala gheghenji thiya tharɨ, maramaranji thiya kwaghe na kuvokuvoŋgi.’” \p \v 22 “Rakakaiwoko i vakatha ŋgoreiye na i dage weya amalako iŋa, ‘Len renuwaŋana kaero ŋgoreiye, amalana, ko iyemaeŋge ghamba yaku amba inawe.’” \p \v 23 “Amba amalako i dagewe iŋa, ‘U wa e kamwakamwathɨ laghɨlaghɨye na nanasiye e vanautumake tɨne na u naŋgo vurɨgheghe weŋgiya gharɨgharɨ na thɨ rakamena na lo ŋgoloke i riyevanjara. \v 24 Ya dage e ghemi, thavala va ya kula vathaŋgi, mane regha mun i mando ghanɨŋgake ma vivatharaweke.’” \s1 Jisas ghaghambu na vuyowae \r (Mat 10:37-38) \p \v 25 Wabwi laghɨye va thɨ rakambele ele loŋga tɨne, amba i matavɨ na i dage weŋgi iŋa, \v 26 “Thela thoŋgo i mena e ghino iye ma woraghambu ŋgoreiye thoŋgo ma i gharethovuŋgo, na le gharethovuko iyako i kivwala i gharethovu weŋgiya ramae na tɨnae, levo na le ŋgaŋga, oghaghae na oloulouye na tembe ŋgoreiyeva i gharethovu weya ghamberegha. \v 27 Thoŋgo thela ma i wo ghamberegha ghakros na i ghambuŋgo, iye ma valɨkaiwae i tabo na woraghambu.” \p \v 28 “Thoŋgo ghemi regha nuwaiya i vatada ŋgolo laghɨye molao regha, iviva moli wo i yaku na i rerenuwaŋa modae le laghɨlaghɨye, na thoŋgo maniko valɨkaiwae na ne i vatadɨvao ŋgoloko iyako. \v 29 Kaiwae thoŋgo kaero i vakathavao ŋgoloko tɨne na i bigiraweya mbaghɨmbaghɨ, na ma valɨkaiwae i vatadɨvao, gharɨgharɨke wolaghɨye ne lenji ghamba vavɨrɨ, \v 30 ne thɨŋa, ‘Amalake iyake kaero i woraweya le vatadɨko rɨghe ko iyemaeŋge ma valɨkaiwae i vatadɨvao.’” \p \v 31 “O thoŋgo kiŋ regha i wa na ve gaithɨ weiye kiŋ reghava. Ŋgoroŋga, mane i yaku na iviva wo i rerenuwaŋa, thoŋgo valɨkaiwae weiyaŋgiya le ragagaithɨ, lenji ghanaghanagha ten tausan, na ne i gaithɨ weiye le ghavalɨgiya, iye le ragagaithɨ lenji ghanaghanagha tuwanti tausan? \v 32 Thoŋgo ma valɨkaiwae, ne i variyeŋgiya le ghevarivariye weya kiŋɨko regha mbaŋa amba ne ina bwagabwaga. Ne vethɨ goyawaruwe na thoŋgo valɨkaiwae i vakatha bigi reghawe na kaero ghamwanji vanaorava. \v 33 Iya kaiwae thela e ghemi ma i roiteta le bigibigiko wolaghɨye inawe, iye ma valɨkaiwae woraghambu.” \s1 Utuutu njighɨ kaiwae \r (Mat 5:13; Mak 9:50) \p \v 34 “Njighɨ iye i thovuye, ko thoŋgo njighɨko ghamɨnae ma ŋgoreiya njighɨ, ma te kamwathɨ reghava na valɨkaiwae ra vakatha na ghamɨnae i njogha. \v 35 Kaero ma e ghathovuye. Ma valɨkaiwae ra worawe e uma na i vakatha ghanɨŋga i mbuthu. Mbema ra yathu eŋge. Thoŋgo e yanayanawami wo hu vandeŋe wagiyawe.” \c 15 \s1 Sip i ghawe ghagoghaimba \r (Mat 18:10-14) \p \v 1 Va mbaŋa regha takis gharamban na thiye tharɨ gharavakatha vavana thɨ rakamena weya Jisas na thɨ vandeŋe le utuko. \v 2 Ko iyemaeŋge Parisi na mbaro gharavavaghareŋgi thɨ liya ghautu, thɨŋa, “Amalako iya i kula vathavathaŋgiya thiye tharɨ gharavakatha na i ghanɨŋga weiyaŋgi.” \p \v 3 Amba Jisas i utuŋa goghaimbake iyake weŋgi iŋa, \v 4 “Thoŋgo ghemi regha ele sip hothaŋarɨ na i thɨvaghaweya regha, ne i vakatha budakai? Ne iteteŋgiya iyesiwo na umbosiwo e ghamba ghanɨthovuye na i wa ve tamweya reghako iya i ghaweko ghaghada ne ve vaidi? \v 5 Na mbaŋa ne ve vaidi, weiye le warari laghɨye moli, i worawe e ŋgɨleŋgɨle na i njogha, \v 6 na mbaŋa ne i njogha e ghemba, i kula vathaŋgiya le bodaboda na ghaune na i dage weŋgi iŋa, ‘Weiŋguyaŋgiya ghemi ra warari, lo sipɨma me ghawema kaero ma vaidi.’ \v 7 Ya dage e ghemi, e buruburu tembe ŋgoreiyeva, thɨ warari laghɨye moli thoŋgo tharɨ gharavakatha regha i woraŋgiya le tharɨ na i roitete. Warariko iyako i kivwala iyesiwo na umbosiwo thiye kaero thɨ rumwaru Loi e marae na ma valɨkaiwanji tembe thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi.” \s1 Mani i ghawe ghagoghaimba \p \v 8 “O thoŋgo wevo eunda le mani gethɨyaworo na i thɨvaghaweya gethɨra, mane valɨkaiwae i rɨmba theŋgi, i wanjiya ŋgoloko tɨne na i rovurɨgheghe i tamwe ghaghad i vaidi? \v 9 Na mbaŋa ne i vaidi i kula vathavathaŋgiya le bodaboda na ghaune na iŋa, ‘Weiŋguyaŋgiya ghemi ra warari, kaiwae kaero ma vaidiya manima me ghawema.’ \v 10 Ya dage e ghemi, e buruburu tembe ŋgoreiyeva, Loi le nyao thovuthovuye thiya warari thoŋgo tharɨ gharavakatha regha i numonjogha weya Loi.” \s1 Amala nariye i ghawe ghagoghaimba \p \v 11 Jisas i gotubwe iŋa, “Amala regha le ŋgaŋga theghewo. \v 12 Nasiyeniye i dage weya ramae iŋa, ‘Bwebwe u tena bigibigike na u giyama lo bigibigi e mbaŋake iyake.’ Amalako i vakatha ŋgoreiye, i tena le bigibigiko na i giya weŋgiya le ŋgaŋgako.” \p \v 13 “Mbaŋa gheviye e ghereiye nasiyeniye i mbana vathavatha le bigibigiko wolaghɨye kaero i mban na i wareri. I wa e vanautuma regha i bwagabwaga moli. Na gheko e kamwathɨ raitharɨ na vakatha raraitharɨ tɨnenji i vakowana le bigibigikowe. \v 14 Na mbaŋa vama le maniko iko amba vunuvu i yomara e valɨvaŋgako iyako, ko amba bada i gharɨ. \v 15 Iwaeŋge ve kaiwo weya vanautumako iyako giyaniye regha. Amalako i variye na ve njimbukikiya le mbombo. \v 16 Badako kaiwae, nuwaeko nuwaiya moli i ghana ghanɨŋgako njimwanjimwa iya mbomboko ghanji, na ŋgamoiye i thigha, ko iyemaeŋge mava lolo regha i giya ghanɨŋgawe. \p \v 17 “Ko amba i renuwaŋa wagiyawe na iŋa, ‘Ou! Bwebwe ee mau, weiyaŋgiya le rakakaiwo ghanji lemoyo moli, thɨ ghanɨŋga na vaŋgothiye mbe inawe, na ghino mbe iyake badake ne i gharɨ vamareŋgo! \v 18 Mbema valɨkaiwa eŋge vara ya yondovirɨ na ya njogha weya bwebwe na ne va dagewe na yaŋa, “Bwebwe, kaero ya vakatha tharɨ Loi e marae na ghen e maran. \v 19 Ma elo thovuye na valɨkaiwae ne uŋa narunɨna ghino, mbema u vakathaŋgo eŋge ŋgoreiya len rakakaiwona regha ghino.” ’ \v 20 I yondovirɨ na i njogha weya ramae. \p “Ko iyemaeŋge vamba ina bwagabwaga seiwo kaero ramae i tuthi; gharewe laghɨye na i ruku, mbaŋa i vuthawe i thovuvu na i vandamo.\fig Ramae gharewe laghɨye na i ruku, mbaŋa i vuthawe i thovuvu na i vandamo|alt="Father embracing returning prodigal son" src="IB04147bw.tif" size="span" copy="Faadil" ref="15:11-32" \fig* \p \v 21 “Nariyeko i dagewe iŋa, ‘Bwebwe, kaero ya vakatha tharɨ Loi e marae na e maran. Ma elo thovuye na valɨkaiwae uŋa narunɨna ghino.’ \p \v 22 “Ko iyemaeŋge ramae i kula weŋgiya le rakakaiwo iŋa, ‘Hu yoruku na hu lima kwama thovuye na hu vanjimbo. Hu worawe nɨmae kɨkiye ghae na hu bigiraweya gheghe ghae. \v 23 Vohu vaŋguma kau nariya ghatabo vondɨvondɨ na hu unɨghɨ, na ra vakatha ghanɨŋga thovuye na raya ghanɨwarari. \v 24 Kaiwae naruŋguke iyake va ya munje eŋge kaero i mare, ko iyemaeŋge mbaŋake mbe e yawayawaliye; vama i ghawe, ko kaero ya vaidiva.’ Kaero thɨ woraweya lenji vawarariko rɨghe. \p \v 25 “Mbaŋa thɨ vakavakatha iyako ghaghae laghɨyeniye vamba ina e kaiwo rɨghe; na mbaŋa vama i njoghanjogha na kaero i vurɨthaiya ŋgoloko ghadidiye, amba i loŋwevaidiya wothu na thari. \v 26 I kula weya rakakaiwo regha na i vaito iŋa, ‘Ŋgoroŋgako?’ \v 27 Amba i dagewe iŋa, ‘Ghaghama kaero me njogha, na ramami meŋa na thɨ unɨgha kau nariye ghatabo vondɨvondɨ, kaiwae me njogha weiye le vurɨgheghe na mbe e yawayawaliye.’ \p \v 28 “Ghaghae laghɨyeniye ghare i gaithɨ laghɨye na i botewo i ru e ŋgoloko tɨne. Ramae i raŋgi na i naŋgo vurɨgheghewe na thoŋgo valɨkaiwae i ru. \v 29 Ko iyemaeŋge i gonjogha weya ramae iŋa, ‘Wo u thuwe, theghatheghake wolaghɨye va i menako ya kaiwo e ghen ŋgoreiya len rakakaiwo bwaga na ma mbaŋa regha ya goriwoyathu len mbaro. Iyemaeŋge ma mbaŋa regha u woveŋgo bigi regha, othembe gout na wo vakatha vawarari weiŋguyaŋgiya wouneke! \v 30 Ko iyemaeŋge mbaŋa narunɨke iya mendava i vakowana len bigibigike weŋgiya wanakau rayathiyathima, i njogha e ghen, u unɨgha kau nariye ghatabo vondɨvondɨ kaiwae.’ \p \v 31 “Ramae i gonjoghawe iŋa, ‘Naruŋgu, mbaŋake wolaghɨye ya yaku weiŋgu ghen, na bigibigike wolaghɨye ina e ghino ghen len bigibigi. \v 32 Ko iyemaeŋge valɨkaiwae ra warari na ra vakatha vawarari, kaiwae ghaghake raŋaeŋge vama i mare, ko mbaŋake mbe e yawayawaliye, vama i ghawe, ko mbaŋake kaero ra vaidiva.’” \c 16 \s1 Ranjimbunjimbu raitharɨ \p \v 1 Amba Jisas i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Amala ravwenyevwenye regha va i woraweya le rakakaiwo na i njimbukikiya le bigibigi. Gharɨgharɨ vavana thɨ mena weya ravwenyevwenyeko na thɨ utugiyawe thɨŋa, ‘Ranjimbunjimbuna kaero i vakowana len bigibigina!’ \v 2 Iya kaiwae i kulavatha na i dagewe iŋa, ‘Ŋgoroŋgana iya ya loŋwe utuninɨke? Mbaŋake u rorinjoŋa len njimbukikike utuutuniye kaiwaŋgu kaiwae mbaŋa nasiye mane lo bigibigike ghanjiranjimbunjimbu.’” \p \v 3 “Rakakaiwoko i renuwaŋa mbe ghamberegha na iŋa, ‘Wo giyako ne i variyeyathuŋgo e wokaiwoke. Na tene ya vakathava budakai? Ma ya vurɨgheghe e kaiwo tɨghɨtɨghɨ na ya monjina e naŋgo. \v 4 Mbaŋake kaero ya ghareghare ne ya vakatha budakai! Mbaŋa ne ya thɨvaiya wokaiwoke iyake wouneko valɨkaiwanji ne thɨ kulavathaŋgo e lenji ŋgoloŋgoloko.’ \v 5 Amba i kula vathavathaŋgiya gharɨgharɨko wolaghɨye iya ghanjighagama ina weya ghagiyako. Regha va i viva i vaito iŋa, ‘Gheviye ghanɨghaga weya amalako?’ \v 6 I gonjoghawe iŋa, ‘Olivɨ bunamawa ina e bodɨla vwarathaŋarɨ.’ I dagewe iŋa, ‘U liya peipake iyake na u yaku e mbaŋa iyake na u rorinjoŋa vwaraelima.’” \p \v 7 “Amba i vaito reghava iŋa, ‘Ghen, ghanɨghaga gheviye?’ I gonjoghawe iŋa, ‘Wit ŋgamwaserithaŋarɨ (1,000).’ I dagewe iŋa, ‘U liya len peipake na u rorinjogha ŋgamwaseriyewa (800).’” \p \v 8 “Giyako i wovathovuthovuyeŋa le ranjimbunjimbuko othembe va i vakatha vatharɨ kaiwae i rerenuwaŋa wagiyawe amba i vakatha. Yambaneke gharɨgharɨniye thɨ renuwaŋa wagiyawe e lenji vakatha regha na regha ko amba muyai thɨ vakatha, thɨ kivwalaŋgiya Loi le gharɨgharɨ.” \p \v 9 Jisas mbowo i dageva weŋgi iŋa, “Hu vakaiwoŋa lemi yambaneke bigibiginiye weŋgiya gharɨgharɨ na i vawarariŋaŋgi thɨ tabo ghamune thovuthovuye. Mbala bigibigina ghanjimbaŋa iko, Loi ne i kula vathaŋga e meghabana ghembaniye e buruburu.” \p \v 10 “Thela thoŋgo i njimbukiki wagiyawe bigibigi nanasiye, tembene valɨkaiwaeva i njimbukikina thovuya bigibigi laghɨlaghɨye. Ko thela thoŋgo ma i njimbukikina thovuya bigibigi nanasiye, tembene ma valɨkaiwaeva i njimbukikina thovuya bigibigi laghɨlaghɨye. \v 11 Na thoŋgo ma e ghamivareminje yambaneke vwenyevwenyeniye ghanjinjimbunjimbu kaiwae, Loi mane i giya vwenyevwenye emunjoru e ghemi na hu njimbukiki. \v 12 Na thoŋgo ma e ghamivareminje lolo regha le bigibigi ghanjinjimbukiki kaiwae, Loi mane i giya e ghen bigibigi ghen kaiwan.” \p \v 13 “Ma valɨkaiwae rakakaiwo regha i kaiwo weŋgiya giyagiya theghewo. Thoŋgo valɨkaiwae ne i botewoyathu regha na i gharethovu weya reghava, o i gharethovu regha na i botewoyathu reghava. Tembe ŋgoreiyeva, ma mbaŋara vara u kaiwo weya Loi na mani.” \s1 Mani na Loi mane mbaŋara thɨ tabo giyagiyaŋgi \r (Mat 6:24-34; 11:12-13; Mak 10:11-12) \p \v 14 Mbaŋa Parisi thɨ loŋwe utuutuko iyako i vakathaŋgi na thɨ vavɨra Jisas, kaiwae nuwanjiko nuwaiya mani. \v 15 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ghemina vara iya hu mando na hu vakatha ghamimberegha ŋgoreiya gharɨgharɨ thovuthovuya ghemi e maranji, ko iyemaeŋge Loi i ghareghare gharemina. Kaiwae the bigibigiya gharɨgharɨ thɨ renuwaŋa bigibigi laghɨlaghɨye, iyemaeŋge Loi i renuwaŋa thiye bigibigi raraitharɨ.” \p \v 16 “Mosese le Mbaro na ghalɨŋae gharautu lenji buk gharorori thɨ mbaroŋa gharɨgharɨ lenji yakuyaku ghaghad Jon Rabapɨtaiso ghambaŋa. Ko iyemaeŋge e mbaŋake iyake thɨ vavaghareŋa Toto Thovuye Loi le ghamba mbaro utuutuniye na i vakatha gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ rovurɨgheghe thɨ rakarakaru. \v 17 Buruburu na yambane valɨkaiwanji ne thɨko, ko iyemaeŋge Loi le mbaro, othembe utu nasiye moli regha mane i ghawe.” \p \v 18 “The lolo thoŋgo i yawo weiye levo na kaero i vaŋguva wevo togha iye kaero i yathima, na the lolo thoŋgo i vaŋgwa wevoko i yawoko weiye le ghɨmoru iye kaero i yathima.” \s1 Amala ravwenyevwenye na Lasarus \p \v 19 Jisas iŋa, “Amala regha iye va ravwenyevwenye. Mbaŋake wolaghɨye i njimbonjimbo kwama thovuye moli na modae laghɨye, mbaŋa regha na regha thɨ vakavakatha ghanɨŋga thovuye na i ghan. \v 20 E ghayayaoko ghaghamba ru amala mbinyembinyeŋgu regha i yakuwe, idae Lasarus. Va i ghataŋa raivoku. \v 21 Le renuwaŋa va nuwaiya moli i ghana ghanɨŋgako murimuriye thɨ dobudobu ravwenyevwenyeko ele ghamba ghanɨŋga. Mbe i yakuyaku mbughambugha kaero thɨ mena thɨ njaŋgiya thighathighaŋgiko e riwaeko laghɨye.” \p \v 22 “Mbaŋa thɨ yakuyaku mbinyembinyeŋguko i mare. Loi le nyao thovuthovuye thɨ wo une na thɨ worawe Eibraham e vasiwae e buruburu. Ravwenyevwenyema te vambe i mareva na thɨ beku. \v 23 Hedesi e tɨne i ghataŋa vɨrɨ laghɨye, amba i ghɨmara voro na i thuweya Eibraham ina yavoro moli na Lasarus ina e vasiwae. \v 24 Amba i kula vorowe iŋa, ‘Bwebwe Eibraham, gharen i nja weŋgo. Ya ghataŋa vɨrɨ laghɨye moli e ndɨgheke tɨne. U variya Lasarus na i liuta nɨmae kɨkiye e mbwa na i vanjighɨnjighɨya mamiŋguke.’” \p \v 25 “Ko iyemaeŋge Eibraham i gonjoghawe iŋa, ‘Naruŋgu, u renuwaŋakikiya mbaŋa va e yawayawalin yambane, va u vaidiya bigibigi thovuthovuye lemoyo na Lasarus i vaidiya bigibigi raraitharɨ. Ko mbaŋake i vaidiya le warari laghɨye na ghen u ghataŋa vɨrɨ laghɨye. \v 26 Bigi reghava ghemi na ghime ghandalughawoghawoke i laghɨye moli kaerova i vakatha. Iya kaiwae thavala thɨ ri weime na thɨ ghaona e ghemi ma valɨkaiwanji thɨ lawawe, na tembe ŋgoreiyeva thavala thɨ ri e ghemi na thɨ mena e weime tembe ma valɨkaiwanji thɨ lawawe.’” \p \v 27 “Ravwenyevwenyeko i dagewe iŋa, ‘Ya naŋgo e ghen Bwebwe Eibraham, u variya Lasarus weŋgiya lo bodaboda inanji bwebwe ele ŋgolo, \v 28 kaiwae oghaghaŋgu theghelima inanjiwe, mbala ve vanuwovɨrɨŋgi na thiye mbala thava tembe thɨ menava e valɨvaŋgake iyake, vɨrɨ laghɨye inakewe.’” \p \v 29 “Eibraham i gonjoghawe iŋa, ‘Oghaghana kaiwanji, Mosese na Loi ghalɨŋae gharautu lenji buk mbe inanjiwe. Valɨkaiwanji thɨ vandeŋe na thɨ ghambu.’” \p \v 30 “Ravwenyevwenyeko i gonjoghawe iŋa, ‘Bwebwe Eibraham, iya u utuŋana ma valɨkaiwae ŋgoreiye! Ko iyemaeŋge thoŋgo mbe lolo regha vara i thuweiru e mare na i njogha weŋgi, amba ne valɨkaiwanji thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roitete.’” \p \v 31 “Eibraham i dagewe iŋa, ‘Thoŋgo ma thɨ goru weya Mosese na Loi ghalɨŋae gharautu lenji utu, mane valɨkaiwanji tembe thɨ goruweva thoŋgo lolo regha tembe i thuweiruva e mare na ve utu weŋgi.’” \c 17 \s1 Jisas le vavaghare \p \v 1 Jisas i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Bigibigi thɨ vatanathethaŋaŋgiya gharɨgharɨ emunjoru ne thɨ mena, ko iyemaeŋge vuyowo laghɨye ne i mena weya thela iye ratanathetha. \v 2 Ne i thovuyewe thoŋgo ra wo varɨ laghɨye moli na ra ŋgarɨ loloko iyako e numwe na ra wokiyathu e njighɨko tɨne amba muyai i vakatha ŋgama ŋgoreiyake regha i vakatha tharɨ na ma i loŋweghathɨŋgo. \v 3 Iya kaiwae hu njimbukikiŋga ghamimberegha!” \p “Thoŋgo len valɨraloŋweloŋweghathɨ regha i vakatha tharɨ, u ligheghe na thoŋgo i uturaŋgiya le tharɨ na i roiteta, u numoyathu. \v 4 Thoŋgo i vakatha tharɨ e ghen mbaŋapirɨ mbaŋa regha e tɨne na mbaŋapirɨ i mena e ghen na iŋa ‘Kaero ya uturaŋgiya lo tharɨma e ghen na ya roiteta,’ u numoyathu.” \p \v 5 Ghalɨŋae gharaghambɨ thɨ dagewe, thɨŋa, “Giya Jisas, u vakatha lama loŋweghathɨke na i vurɨgheghe!” \p \v 6 Giya i gonjogha weŋgi iŋa, “Thoŋgo lemi loŋweghathɨ le laghɨlaghɨye ŋgoreiya masɨted mbouye, valɨkaiwami hu dage weya umbwa laghɨye regha, ‘U magita e ghambana na vo divwandan e njighɨko,’ ne i ghambugha ghalɨŋamina.” \p \v 7 “Thoŋgo ghemina regha ele rakakaiwo ina i kakaiwo e uma o i njimbukikiya sip, mbaŋa ne i njoghama e umako tɨne, thare ne u dagewe uŋa, ‘U mena u ronja na u ghanɨŋga.’? \v 8 Nandere moli! Iyemaeŋge ne u dagewe na uŋa, ‘U njimbo kwama thovuye, na u vakatha ghaŋgu na u thɨnɨmena ya ghanɨŋga na ya munumu na e ghereiye amba ghen u ghanɨŋga na u munumu.’ \v 9 Thare valɨkaiwae ne u vata ago weya rakakaiwoko kaiwae me vakatha ŋgoreiya me dagekowe? Nandere moli! \v 10 Ghemi ŋgoreiya iyako, mbaŋa ne hu vakatha ŋgoreiya ghamimbaro iŋa, huŋa, ‘Ghime idameya rakakaiwo na ma wo rerenuwaŋa dage mwaewo kaiwae. Ma wo vakatha eŋge budakaiya valɨkaiwae wo vakatha.’” \s1 Jisas i thawariŋgiya theyaworo thɨ ghataŋa lepelo \p \v 11 Jisas vama i loŋgaloŋga Jerusalem kaiwae na i mena Sameriya na Galili e ghanjighad. \v 12 Mbaŋa i ruru e ghemba regha, ghɨmoghɨmoru theyaworo thɨ lavolevole. Ghambwera raitharɨ va ina e riwanji na vambe thiya ndeghathɨ bwagabwaga. \v 13 Thɨ kula na ghalɨŋanji laghɨye, thɨŋa, “Jisas! Amalana! Gharen i nja weime!” \p \v 14 Mbaŋa i thuweŋgi i dage weŋgi iŋa, “Hu wa na vohu vatomweŋga ghamimberegha weŋgiya ravowovowo.” Na lenji loŋgaloŋga e tɨne riwanjiko kaero i thovuye. \p \v 15 Regha e tɨnenji, mbaŋa i thuwe riwaeko kaero i thovuye, i njogha na e ghalɨŋae laghɨye i taratarawa weya Loi. \v 16 I ronja e gheghe vuvuye Jisas e ghamwae na i vata agowe. Iye rara Sameriya. \p \v 17 Amba Jisas iŋa, “Thare mbe theyaworoma vara riwanji me thovuye? Theghesiwo aŋga inanji? \v 18 Buda kaiwae mbe rara ghaworake eŋge ghamberegha me njoghama na i vata ago weya Loi?” \v 19 I dagewe iŋa, “U yondo virɨ na u wa, len loŋweghathɨna kaero me vakathaŋge na riwana i thovuye.” \s1 Ŋgoroŋga Loi le ghamba mbaro ne le mena \r (Mat 24:23-28,37-44) \p \v 20 Parisi vavana thɨ vaito Jisas ne thembaŋa vara Loi le ghamba mbaro i mena. Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Loi le ghamba mbaro mane i mena na ŋgoreiya ne e ghanono na ne ra thuwe e maranda. \v 21 Mane lolo regha i thuwe na iŋa, ‘Wo hu thuwe maiyavara!’ o ‘Maiyavarako!’ Kaiwae Loi le ghamba mbaro ina e tɨnemina.” \p \v 22 Amba i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Mbaŋa tene i mena, nuwamina nuwaiya moli ya yaku weiŋguyaŋgi ghemi, othembe mbaŋa regha, ko iyemaeŋge ma valɨkaiwami. \v 23 Gharɨgharɨ ne thɨ dage e ghemi na thɨŋa, ‘Wo hu thuwe, iyako!’ o ‘Wo hu thuwe, iyake!’ Ko iyemaeŋge ne hu nderukuŋaŋgi. \v 24 Kaiwae Lolo Nariye, ghambaŋa le njoghama, ne ŋgoreiya i vilemama na i vamanjamanjalaŋa buruburuko variye, i ri e valɨvaŋga regha na ghaghada valɨvaŋga regha. \v 25 Ko iyemaeŋge iviva ne i vaidiya vuyowo laghɨye na thake iyake gharɨgharɨniye ne thɨ botewethu.” \p \v 26 “Ghaghad thembaŋa Lolo Nariye ne i mena, gharɨgharɨ ne lenji vakatha ŋgoreiya thɨ vakatha Nowa va ghambaŋa. \v 27 Gharɨgharɨ vambe lenji ghanɨŋga eŋge na lenji munumu eŋge, ghɨmoghɨmoru na wanakau lenji ghe eŋge, ghaghad vara Nowa i tha e waŋgama na yambaneke i thotho na i gabovaoŋgi.” \p \v 28 “Te vambe ŋgoreiyeva Lote va e ghambaŋa tɨne. Gharɨgharɨ vambe lenji ghanɨŋga na lenji munumu eŋge, lenji vamodo na lenji kune eŋge, lenji kabu weiwo na lenji vatad ŋgoloŋgolo eŋge. \v 29 Ko iyemaeŋge mbaŋaniye vara Lote i iteta Sodom, ndɨghe na varɨvarɨ thɨ ndaŋaŋanje thɨ njama e buruburu na thɨ gabovaoŋgi.” \p \v 30 “Iyake mboromboro weiye nevole Lolo Nariye ghambaŋa le njoghama. \v 31 Nevole e mbaŋako iyako the lolo ina ele ŋgolo vwatae, ne i ndenja ele ŋgolo tɨne na i bigiya le bigibigi, na tembe ŋgoreiyeva lolo ina e uma tɨne, ne i ndenjogha ele ŋgolo le bigi regha kaiwae. \v 32 Hu renuwaŋakikiya Lote levo. \p \v 33 “Thela thoŋgo i mando na i vamora yawaliye, ne i thɨvai, na thela thoŋgo i vatomweya yawaliye ghino kaiwaŋgu, ne i vaidiya yawalɨ memeghabananiye. \v 34 Ya dage e ghemi nevole gougouko iyako gharɨgharɨ theghewo ne thɨ ghena na regha e ghamba ghena regha, ne thɨ yovaŋgu regha na thɨ roiteta regha. \v 35 Wanakau theunyiwo ne thɨ vwaŋgoŋgo wit na regha, ne thɨ yovaŋgu eunda na thɨ roiteta eunda.\f + \fr 17:35 \ft Rɨghethoruke iyake (17:36) ma inanji Buk Boboma Togha vavana va i vivako thɨ rorinjoŋa vaŋa Grik. Tembe ŋgoreiyeva, noroke rɨghethoru 36 ma lemoyo ina Buk Boboma Togha e tɨnenji. Iŋake: \fv \ft 36 \+fv*\ft Ghɨmoghɨmoru theghewo ne inanji e uma tɨne, ne thɨ yovaŋgu regha na thɨ roiteta regha.\f*”\fig Wanakau theunyiwo thɨ vwaŋgoŋgo wit na regha|alt="twowomen grinding wheat" src="lb00133c.tif" size="col" copy="BFBS (Bass)" ref="17:33-35" \fig* \p \v 37 Gharaghambu thɨ vaito, thɨŋa, “Aŋgavole i yomara, Giyana?” \p I gonjogha weŋgi iŋa, “Bigi maremare aŋga inae ma rawowoidi thɨ rakavathavathawe.” \c 18 \s1 Goghaimba wambwi na kot gharavakatha kaiwanji \p \v 1 Amba Jisas i utuŋa goghaimbake iyake weŋgiya gharaghambu na i vaghareŋgi mbala thɨ naŋgo valaŋa na tha thɨ viyathu. \v 2 Iŋa, “E ghemba regha kot gharavakatha regha va inawe. Mava i yavwatatawana Loi na ma i goruweŋgiya gharɨgharɨ. \v 3 Na e ghembako iyako tɨne wambwi eunda inawe. Iye va i mena valaŋawe na i dagewe iŋa, ‘U thalavuŋgo na u vakatha mbaro thovuye weiŋgu wothɨghɨyako.’” \p \v 4 “Mbaŋa molao kotɨko gharavakatha i botewo i vakatha le renuwaŋako. Ko iyemaeŋge mbaŋa regha tembe ghamberegha iŋa, ‘Othembe ma ya yavwatatawana Loi na ma ya goruweŋgiya gharɨgharɨ, \v 5 iyemaeŋge kaiwae wambwike i vakaravoya riwaŋgu, ya thuwe na ya vakatha mbaro elaghɨniye kaiwae. Thoŋgo ma ya vakatha ne i mena valaŋa na i vakatha riwobanebane e ghino.’” \p \v 6 Giya iŋa, “Wo hu vandeŋe ŋgoroŋga kotɨko gharavakatha raitharɨ le utuko. \v 7 Na Loi mane i vakatha ŋgoreiya le gharɨgharɨ lenji renuwaŋa thɨ gogoyawaruwe ghararaghɨye na gougou regha na regha? Thare ne i vavuyowoŋa le thombe weŋgi lenji goyawaruko kaiwae? \v 8 Ya dage e ghemi, ele thalavu weŋgi ne i maya moli na i vanamwe mbaro kaiwanji. Ko iyemaeŋge mbaŋa Lolo Nariye ne i mena ne i vaidiŋgiya yambaneke gharɨgharɨniye e lenji loŋweghathɨ o nandere?” \s1 Goghaimba Parisi na takis gharamban kaiwanji \p \v 9 Jisas vambe i utuŋava goghaimbake iyake weŋgiya gharɨgharɨ thɨŋava thiye thɨ rumwaru na thɨ ghambugha Mosese le Mbaro ko iyemaeŋge thɨ wonjoŋaŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye. \v 10 Iŋa, “Va mbaŋa regha ghɨmoghɨmoru theghewo vethɨ voro e Ŋgolo Boboma tɨne naŋgo kaiwae. Regha Parisi na regha takis gharamban. \v 11 Parisi mbe le ndeghathɨ na i naŋgo amalaghɨniye mbe kaiwae iŋa, ‘Loi ya vata ago e ghen ghino ma ŋgoraŋgwa gharɨgharɨ vavana, thɨ kaivɨ, tharɨ gharavakatha, rayathiyathima na othembe ŋgoreiya takisike gharamban. \v 12 Wik umbwara e tɨne mbaŋa theghewo ya mbeya ghanɨŋga na ya vakatha lo bigibigi wabwiyaworo na ya giya wabwi regha ghen kaiwan.’ \v 13 Ko iyemaeŋge takisiko gharamban, i ndeghathɨ mbe bwagabwaga, ma valɨkaiwae i ghɨmara voro e buruburu amba i ghamba ghare vwatae na iŋa, ‘Loi, gharen i nja weŋgo, lolo raithara ghino!’”\fig Parisi na takis gharamban thɨ naŋgonaŋgo|alt="pharisee and tax collector praying" src="Lk18.9.tif" size="col" copy="UBS (GNR)" ref="18:9-13" \fig* \p \v 14 “Ya dage e ghemi, amalake iyake Loi i wovarumwarumwaruŋa na i njogha ele ŋgolo. Ko iyemaeŋge Parisiko Loi ma i wovathovuthovuyeŋa. Kaiwae thavala thɨ wovorevoreŋa ghanjimberegha Loi ne i wonjoŋaŋgi na thavala thɨ wonjoŋa ghanjimberegha ne i wovoreŋaŋgi.” \s1 Jisas na gamagai nanasiye \r (Mat 19:13-15; Mak 10:13-16) \p \v 15 Gharɨgharɨ vavana thɨ bigimena gamagai nanasiye weya Jisas, na mbala i bigiraweya nɨmanɨmae weŋgi na i naŋgo kaiwanji. Ko iyemaeŋge mbaŋa gharaghambu thɨ thuweŋgi amba thɨ ŋaelɨmbiya weŋgi gharɨgharɨko. \v 16 Ko iyemaeŋge Jisas i kula vathaŋgiya gamagaiko na thɨ rakamenawe, na iŋa, “Hu vatomweŋgi na thɨ rakamena weŋgo, thava hu dagetenɨŋgi, kaiwae Loi le ghamba mbaro ina weŋgiya gharɨgharɨ ŋgoranjiya thiyena. \v 17 Ya dage emunjoru e ghemi, thela ma i wo Loi le mbaro ŋgoreiya ŋgama, mane i ru Loi le ghamba mbaro e tɨne.” \s1 Ravwenyevwenye na Loi le ghamba mbaro \r (Mat 19:16-30; Mak 10:17-31) \p \v 18 Jiu lenji rambarombaro regha i vaito Jisas iŋa, “Ravavaghare thovuye, ne ya vakatha budakai na ya vaidiya yawalɨ memeghabananiye?” \p \v 19 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Buda kaiwae uŋa ghino ya thovuye? Ma lolo regha i thovuye, Loi ghamberegha moli. \v 20 U ghareghare ŋgoroŋga Mosese le Mbaro iŋa: ‘Tha u yathima, tha u gabo, tha u kaivɨ, tha u wonjowe bwagabwaga; u yavwatata wanaŋgiya rama na tɨna.’”\x - \xo 18:20 \xt Raŋ 20:12; Mba 5:16-20\x* \p \v 21 I dagewe iŋa, “Mbaroŋgike wolaghɨye thiyake vamba thegha vara ghino kaero ya ghambuŋgi ghaghad noroke.” \p \v 22 Mbaŋa Jisas i loŋwe iyako, amba i dagewe iŋa, “Ma bigi regha eŋge vara vo vakatha. Vo vakuneŋa len bigibigina wolaghɨye na u giya manina weŋgiya mbinyembinyeŋgu, amba ne u wo buruburu vwenyevwenyeniye, ko amba u mena u ghambuŋgo.” \p \v 23 Mbaŋa i loŋwe iyako, nuwae i tharɨ laghɨye, kaiwae le gogomwau i laghɨye moli. \v 24 Jisas marae i ghembe na i dage iŋa, “I vuyowo moli weŋgiya gharɨgharɨ thɨ vwenyevwenye, ne lenji ru Loi ele ghamba mbaro tɨne. \v 25 Ŋgoreiye, i vuyowo moli weya kamel na i komughathara e nyilɨ yathiye, ko i vuyowo laghɨye moli weya lolo ravwenyevwenye le ru Loi ele ghamba mbaro tɨne.” \p \v 26 Gharɨgharɨko iyava thɨ vandeŋe le utuko thɨ vaito, thɨŋa, “Thela eŋge ne i vaidiya vamoru?” \p \v 27 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Budakaiya lolo ma valɨkaiwae, Loi iye valɨkaiwae.” \p \v 28 Pita i dagewe iŋa, “Wo u thuwe! Wo iteteŋgiya lama bigibigike wolaghɨye na wo ghambuŋge!” \p \v 29 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, thela iteta ghambae, levo, oghaghae, tɨnae na ramae, na le ŋgaŋga Loi le ghamba mbaro kaiwae, \v 30 Loi ne i giyawe laghɨye moli e mbaŋake iyake na yawalɨ memeghabananiye mbaŋa ne i menamenako.” \s1 Jisas i utuŋa le mare utuniye mbaŋatoniye \r (Mat 20:17-19; Mak 10:32-34) \p \v 31 Jisas i vaŋguŋgiya gharaghambu theyaworo na theghewo na mbe thiye eŋge amba i dage weŋgi iŋa, “Wo hu vandeŋeŋgo! Mbaŋake ra rakavoro Jerusalem na bigibigike wolaghɨye iyava Loi ghalɨŋae gharautu thɨ roriya Lolo Nariye utuutuniye ne i tabo na emunjoru. \v 32 Ne thɨ vaŋgugiya weŋgiya thiye ma Jiu gharɨgharɨniye, na ne thɨ vakatha goron ghautuutuwe, thɨ utuvatharɨwe na thɨ vakatha monjina ghavakavakathawe na thɨ njoŋgo vun. \v 33 Ne thɨ yabɨbɨ na thɨ tagavamare, ko iyemaeŋge mbaŋa theghetoniye e tɨne kaero i thuweiru na e yawayawaliyeva.” \p \v 34 Gharaghambu mava nuwanji i rumwaru utuutuko thiyako kaiwanji, gharumwaru va i rothuwele weŋgi na mava thɨ ghareghare budakai utuniya Jisas i utuutuko weŋgi. \s1 Jisas i thawariya amala maramarae thɨ tharɨ \r (Mat 20:29-34; Mak 10:46-52) \p \v 35 Mbaŋa Jisas kaero i vurɨthaiya Jeriko, amala regha maramarae thɨ kwaghe, i yaku e kamwathɨko ghadidiye na i naŋgonaŋgo thalavu kaiwae. \v 36 Mbaŋa i loŋweya wabwi laghɨye thɨ rakarakareŋa e ghadidiye, kaero i vaitoŋgiya gharɨgharɨ e ghadidiyeko iŋa, “Ŋgoroŋgake?” \v 37 Thɨ dagewe, thɨŋa, “Jisas rara Nasaret maiya i ghaoke.” \p \v 38 Amba i kulambele iŋa, “Jisas, Deivid rumbuye, gharen i nja weŋgo!” \p \v 39 Gharɨgharɨko thɨ vivako thɨ marakawana na i rokubaro, ko iyemaeŋge ma i kula na ghalɨŋae laghɨye eŋge iŋa, “Deivid rumbuye, gharen i nja weŋgo!” \p \v 40 Jisas i ndeghathɨ na i dage weŋgi thɨ vaŋgumenawe. Mbaŋa i mena e ghadidiye amba i vaito iŋa, \v 41 “Nuwaniya ya vakatha budakai kaiwan?” \p I gonjoghawe iŋa, “Giyana, nuwaŋguiya kaero ya thuweva.” \p \v 42 Jisas i dagewe iŋa, “Kaero u thuweva! Len loŋweghathɨna kaero me vakathaŋge na maranɨna i thovuye.” \v 43 E mbaŋako iyako kaero valɨkaiwae i thuweva, na i ghambugha Jisas weiye le tarawa weya Loi. Wabwiko laghɨye thɨ thuwe na thɨ taraweŋa Loi. \c 19 \s1 Jisas na Sakiyas \p \v 1 Jisas i ru Jeriko na i ŋgalauwa e tɨne, mava i ndeghathɨ. \v 2 E ghembako tɨne amala regha idae Sakiyas. Iye ravwenyevwenye na takis gharamban lenji randeviva. \v 3 Va nuwaiya i thuwe Jisas, ko kaiwae amalaghɨniye va lolo ubotu, na wabwi laghɨye weinji Jisas mava valɨkaiwae i thuwe. \v 4 Iya kaiwae i rukuviva e ghamwanji na i vana umbwa umbwara idae sikamo\f + \fr 19:4 \ft Sikamo iye umbwa regha. Yaŋgayaŋgae i ghanagha thɨ rakaraŋgi, na ghavanavana i maya. Mbaŋaviye thɨ kabu kamwathɨ e ghadidiye. Va i mbuthu wagiyawe Israel e tɨne. Umbwako gharɨgharɨ va thɨ vakaiwoŋa ndɨghe kaiwae na tembe ŋgoreiyeva timba kaiwae.\f* na i thuwe Jisas kaiwae va i reŋa vara e kamwathɨko iyako. \p \v 5 Mbaŋa Jisas i vutha e valɨvaŋgako iyako, i ghɨmara voro na i dagewe iŋa, “Sakiyas, u yoruku u nja, kaiwae nuwaŋguiya noroke ya yaku e len ŋgolo.” \v 6 Sakiyas i yoruku i nja, i kulavatha ele ŋgolo weiye le warari laghɨye.\fig Jisas iŋa, “Sakiyas, nuwaŋguiya noroke ya yaku e len ŋgolona.”|alt="Jesus calling Zaccheus" src="IB04120bw.tif" size="col" copy="Faadil" ref="19:1-10" \fig* \p \v 7 Gharɨgharɨko wolaghɨye inanji gheko thɨ thuwe Jisas i vakatha iyako kaero thɨ liya ghautu thɨŋa, “Amalake iyake iye bobwari na i ru amalake iya tharɨke gharavakatha ele ŋgolo.” \p \v 8 Sakiyas i yondovirɨ na i dage weya Giya, iŋa, “Amalana! Wo u thuwe, lo bigibigike valɨvaŋga ne ya giya weŋgiya mbinyembinyeŋgu na thoŋgo ya mban na e vwataeva weya lolo regha, ne ya vamodo njoghawe vara mbaŋavarɨ na e vwatae.” \p \v 9 Jisas i dagewe iŋa, “Vamoru kaero i mena e ŋgoloke iyake noroke, kaiwae amalake iyake i loŋweghathɨ ŋgoreiya Eibraham. \v 10 Ghino, Lolo Nariye ya mena na ya tamweŋgi na ya vamoruŋgiya raghaweghawe.” \s1 Rakakaiwo thovuthovuye na rakakaiwo raitharɨ \r (Mat 25:14-30) \p \v 11 Mbaŋa gharɨgharɨ thɨ vandevandeŋa iyako, Jisas i gotubwe e goghaimbake iyake, kaiwae vama ina Jerusalem ghadidiye, na gharɨgharɨ va lenji renuwaŋa ne e mbaŋako vara iyako Loi le ghamba mbaro i yomara. \v 12 Iya kaiwae i dage weŋgi iŋa, “Amala regha, iye giyanduŋenduŋe. Va i wareriŋa vanautuma regha, bwagabwaga moli, na thɨ vakatha na iye kiŋ, ko amba i njoghava. \v 13 Amba muyai i wa, i kula vathaŋgiya le rakakaiwo theyaworo na i giya gol gethɨra\f + \fr 19:13 \ft Gol gethɨra lolo regha modae manjala umboto kaiwo kaiwae.\f* iya weŋgi na i dage weŋgi iŋa, ‘Hu vakaiwoŋa manike iyake na i mbuthu ghaghad ya njoghama.’” \p \v 14 “Ko iyemaeŋge ghambae gharɨgharɨniye vavana thɨ botewoyathu na thɨ variyeŋgiya toto gharawo vavana na thɨ rereghambawe, thɨŋa, ‘Ma nuwameiya amalake iyake i tabo na lama kiŋ.’” \p \v 15 “Amalama kaerova thɨ vakatha na kiŋ na kaero i njoghama. Iŋa na le rakakaiwoko theyaworoko thɨ rakamenawe, kaiwae nuwaiya i ghareghare gheviya thɨ rovaidi lenji kune e tɨne.” \p \v 16 “I vivako i mena i dagewe iŋa, ‘Amalana, len golɨma gethɨrama mendava i rokaiwo na ya vaidiya gethɨyaworova na e vwataeva.’” \p \v 17 “Ghagiyako i gonjoghawe iŋa, ‘I thovuye moli, ghen rakakaiwo thovuye ghen! Kaiwae emunjoru ghamba vareminje ghen e bigibigi nanasiye, ya woraweŋge na u mbaroŋaŋgiya ghembaghemba ghembayaworo!’” \p \v 18 “Rakakaiwoko theghewoniye i mena na iŋa, ‘Amalana, len golɨma mendava u woveŋgoma mendava i rovakathava gethɨlima na e vwataeva.’” \p \v 19 “Ghagiyako i gonjoghawe iŋa, ‘Ghen ne u mbaroŋaŋgiya ghembaghemba ghembalima.’” \p \v 20 “Rakakaiwoko reghava i mena na iŋa, ‘Amalana, u wonjoghao len golɨke. Va ya wothuwele e kwama tɨne. \v 21 Va ya mararuŋge kaiwae ghanɨthanavu i vurɨgheghe. U woraŋgiya budakaiya mava u worawe na u tɨgha budakaiya mava u kabu.’” \p \v 22 “Ghagiyako i gonjoghawe iŋa, ‘Rakakaiwo raithara ghen! Ghalɨŋana tembe i njogha na i wonjoŋaŋgeva. Kaero u ghareghare ghino wothanavu i vurɨgheghe, ya mbana budakaiya ghino mava ya bigirawe na ya tɨgha mava ghino ya kabu. \v 23 Buda kaiwae mava u bigiraweya lo manina e beŋɨk na mbala menda ya njoghama na ya mban njogha weiye vavanava na e vwataeva?’” \p \v 24 “Amba i dage weŋgiya iyava thiya ndeghathɨko gheko iŋa, ‘Hu mbana maninawe na hu giyawa rakakaiwona iya gethɨyaworona inawe.’” \p \v 25 “Ko iyemaeŋge thɨ dagewe, thɨŋa, ‘Amalana, gethɨyaworo kaero inawe!’” \p \v 26 “I gonjogha weŋgi iŋa, ‘Ya dage e ghemi, thela i vakaiwoŋa wagiyaweya ghabebeko, ghino ya vatabowe, ko thela ma e ghavareminje, othembe nasiye moli inawe, ya bigivaowe. \v 27 Ko iyemaeŋge, iya thiyema wothɨghɨyaŋgima, iya thɨ botewo ya tabo na lenji kiŋɨma, hu vaŋgumenaŋgi gheke na hu gaboŋgi e maraŋgu.’” \s1 Jisas i ru Jerusalem \r (Mat 21:1-11; Mak 11:1-11; Jon 12:12-19) \p \v 28 Jisas i utuŋa iyake na e ghereiye, i viva weŋgi thɨ voro Jerusalem. \v 29 Mbaŋa i vurɨthaiŋgiya Betepage na Betani, Olivɨ e ghanji Ou, amba i variyeŋgiya gharaghambu theghewo e ghamwanji, \v 30 i dage weŋgi iŋa, “Hu wa e ghembana e ghamwamina. Mbaŋa ne vohu ru, ne hu vaidiya doŋɨki nariye, thɨ ŋgarɨrawe na ma mbaŋa regha lolo i thawe. Hu raka ghathiyona na hu vaŋgumena gheke. \v 31 Thoŋgo lolo regha i vaitoŋga, ‘Buda kaiwae hu raka doŋɨkina nariye?’ hu dagewe, huŋa, ‘Giya nuwaiya.’” \p \v 32 Me variyeŋgima thɨ wa na vethɨ vaidi ŋgoreiya me dagema weŋgi. \v 33 Mbaŋa thɨ rakaraka ghathiyoma, tatanuwaganji thɨ vaito thɨŋa, “Buda kaiwae hu raka doŋɨkina nariye?” \p \v 34 Thɨ gonjogha weŋgi, thɨŋa, “Giya nuwaiya.” \p \v 35 Thɨ yovaŋguya doŋɨkiko nariye weya Jisas, thɨ bigiraweya ghanjikwama ghayaboyabo e vwatae, na thɨ vaŋguvoreŋa Jisas i yakuwe. \v 36 E le loŋga tɨne, gharɨgharɨ thɨ yevɨŋgiya ghanjikwamakwama e kamwathɨko. \p \v 37 Mbaŋa kaero inanji Jerusalem ghadidiye, ŋgora kamwathɨ i nja Olivɨ e ghanji Ou, gharaghambu ko ghanjiwabwi laghɨye thɨ vata ago weya Loi na thɨ tarawe e ghalɨŋanji laghɨye, le vakatha ghamba rotaele laghɨlaghɨye iyava thɨ thuwe e maranjiko kaiwae: \p \v 38 thɨŋa, “Loi ghare weya kiŋɨke iya i mena Giya e idaeke. Ra wovavwenyevwenyeŋa Loi e buruburu na le gharemalɨlɨ i mena weinda.”\x - \xo 19:38 \xt Sam 118:26\x* \p \v 39 Parisi vavana e wabwiko tɨne thɨ dage weya Jisas thɨŋa, “Ravavaghare, u dage tenɨŋgiya ghanɨraghambu na thɨ loŋga kubaro.” \p \v 40 I gonjogha weŋgi iŋa, “Ya dage e ghemi, thoŋgo thiyeke thɨ loŋga kubaro, varɨvarɨke ne thɨ yaro.” \s1 Jisas i randa Jerusalem kaiwae \p \v 41 Mbaŋa vama i mena Jerusalem ghadidiye na i thuwe ghembako, i randa kaiwae, \v 42 na iŋa, “Thoŋgo mbema u ghareghare vara noroke budakai ne i womena gharemalɨlɨ, ko iyemaeŋge mane u thuwe kaiwae i rothuwele e ghen. \v 43 Mbaŋa tene i mena mbaŋaniye ne ghanɨthɨghɨya thɨ meghɨliŋaŋge, ne thɨ gana tenɨŋge, thɨ ndetenɨtenɨŋge na thɨ ndembiyeŋge e valɨvaŋga regha na regha. \v 44 Mbema ne thɨ mukuwaŋge vara na thɨ gabovaoŋgiya gharɨgharɨ nanji e tɨnena. Mane te varɨ reghava i ndendeghathɨ e ghambae, kaiwae ma menda u ghareghare mbaŋa Loi le mena e ghen.” \s1 Jisas i ru e Ŋgolo Boboma tɨne \r (Mat 21:12-17; Mak 11:15-19; Jon 2:13-22) \p \v 45 Amba Jisas ve ru e Ŋgolo Boboma ghayayao tɨne na i vagege raŋgiyaŋgiya rakunekune, \v 46 na i dage weŋgi iŋa, “Gharorori ŋgoreiye, ‘Lo ŋgoloke iye ŋgolo ghamba naŋgo,’\x - \xo 19:46 \xt Ais 56:7; Jer 7:11\x* ko iyemaeŋge hu vakatha ŋgoreiya rakaivɨ lenji ghamba kubaro.” \p \v 47 Mbaŋa regha na regha Jisas i vavaghare e Ŋgolo Boboma ghayayao tɨne. Ko iyemaeŋge ravowovowo laghɨlaghɨye, mbaro gharavavaghare na gharɨgharɨ lenji randeviva nuwanjiya thɨ unɨghɨ; \v 48 iyemaeŋge mava thɨ vaidiya lenji kamwathɨ thovuye regha na valɨkaiwanji thɨ vakathawe, kaiwae gharɨgharɨko wolaghɨye nuwanjiya moli thɨ vandeŋe le utuko. \c 20 \s1 Thɨ vaito Jisas le vurɨgheghe rɨghe \r (Mat 21:23-27; Mak 11:27-33) \p \v 1 Mbaŋa regha Jisas ina e Ŋgolo Boboma ghayayao tɨne i vavaghare weŋgiya gharɨgharɨ na i utuŋa Toto Thovuye. Ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare, weinjiyaŋgiya randeviva, thɨ rakamena \v 2 na thɨ dagewe thɨŋa, “U utugiya weime, u vata thela ele mbaro vwatae na iya u vakathaŋgiya bigibigike thiyake? Thela i giya vurɨgheghe e ghen?” \p \v 3 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Wo ya vaitoŋga vaito regha; Wo hu utugiyama e ghino, \v 4 Jon le rɨghe na i bapɨtaiso, i mena weya Loi o i mena weŋgiya gharɨgharɨ?” \p \v 5 Mbe thiye eŋge thɨ veutu weŋgi, thɨŋa, “Thoŋgo raŋa, ‘I mena weya Loi,’ ne iŋa, ‘Buda kaiwae na mava hu loŋweghathɨgha Jon?’ \v 6 Ko thoŋgo raŋa, ‘I mena weŋgiya gharɨgharɨ,’ wabwike laghɨye thiyake ne thɨ gaboinda e varɨvarɨ, kaiwae thɨ loŋweghathɨ Jon iye Loi ghalɨŋae gharautu.” \v 7 Iya kaiwae thɨ gonjoghawe, thɨŋa, “Ma wo ghareghare aŋga i mena.” \p \v 8 Amba Jisas i dage weŋgi iŋa, “Iya kaiwae, mane ya utugiya e ghemi, ya vata thela e vwatae na ya vakathaŋgiya bigibigike thiyake.” \s1 Uma gharanjimbunjimbu raraitharɨ \r (Mat 21:33-46; Mak 12:1-12) \p \v 9 Amba Jisas i utugiya goghaimbake iyake weŋgi iŋa, “Amala regha va i kabu waen ghauma regha, i mwanavathaŋgiya ghɨmoghɨmoru vavana na thɨ njimbukiki, amba i iteta ghemba na i wa ve ghɨnagha mbaŋa molao. \v 10 Mbaŋa kaero ghambaŋa thɨ vu, i variya le rakakaiwo regha kaiwae nuwaiya thɨ giyawe umako uneune vavanawe. Ko iyemaeŋge ranjimbunjimbuko thɨ tagavotagamenawe na thɨ variye njogha nɨmanɨmae. \v 11 Mbowo i variyeva rakakaiwo regha, ko iyemaeŋge ranjimbunjimbuma tembe thɨ tagavotagamenaweva, thɨ vakatha monjina laghɨyewe na thɨ variye njogha nɨmanɨmae. \v 12 Na mbowo i variyeva rakakaiwo theghetoninji. Thɨ tagathethe riwariwae na thɨ wokiyathuraŋgiya eto. \v 13 Amba umako tanuwagae iŋa, ‘Ne ya vakatha budakai? Wo ya variyeno naruŋguke iya ghareŋgukewe. Mbwata ne thɨ yavwatatawana.’ \v 14 Ko iyemaeŋge, mbaŋa ranjimbunjimbuma thɨ thuwe, thɨ vedage weŋgi thɨŋa, ‘Iyako umake tanuwagae nariye. Ra tagavamare na le umake mbala ghinda la uma.’ \v 15 Thɨ yalawe na thɨ wokiyathuraŋgiya eto na thɨ tagavamare.” \p “Umako tanuwagae ne i vakatha budakai weŋgi? \v 16 Ne i mena na i gaboŋgiya ranjimbunjimbuko na i vatomwe weŋgiya ranjimbunjimbu totogha.” \p Mbaŋa gharɨgharɨ thɨ loŋwe utuutuko iyako thɨŋa, “Thava ŋgoreiye! Thava Loi i vatomwe iyako!” \p \v 17 Jisas i vonjimbughathɨŋgi na i vaitoŋgi iŋa, “Ŋgoroŋga iya bukuke le utuke iyake gharumwaru? \q1 ‘Varɨke iya ŋgoloke gharavatavatad va thɨ botewo kaero i tabo ghambaghɨmbaghɨ.’\x - \xo 20:17 \xt Sam 118:22\x* \m \v 18 Thela thoŋgo i dobu na i unja e vwatae ne i tagamunumunuwo, na thoŋgo varɨko iyako i dobu thela e vwatae ne i tagavwathavwatha.” \p \v 19 Mbaro gharavavaghare na ravowovowo laghɨlaghɨye thɨ mando na thɨ yalaweya Jisas e mbaŋako iyako, kaiwae thɨ ghareghare me goghaimba thiye ghanjigoghaimba. Ko iyemaeŋge thɨ mararuŋgiya gharɨgharɨ. \s1 Vaito takis ghavamodo kaiwae \r (Mat 22:15-22; Mak 12:13-17) \p \v 20 Iya kaiwae mbe maranjiwe vara na thɨ tamwetamweya ghakamwathɨ thovuye regha. Thɨ liŋgiya ghɨmoghɨmoru vavana na thɨ vakatha ŋgoreiya gharɨgharɨ thovuthovuye lenji vakatha. Thɨ variyeŋgi na thɨ mando na thɨ vaito yaro Jisas na mbala i gothavwi. Na mbala iyako kaiwae thɨ vaŋgugiya weya Rom lenji rambarombaro, iye gawana i mbaroŋa. \v 21 Gharɨgharɨko thɨ vaito thɨŋa, “Ravavaghare, wo ghareghare budakaiya u utuŋa na u vavaghareŋa, iyena emunjoru. Ma mbe u rerenuwaŋa eŋge ŋgoroŋga lolo le thimba o le laghɨlaghɨye kaiwae, ko iyemaeŋge u vavaghareŋa budakaiya emunjoru Loi le renuwaŋa gharɨgharɨ kaiwanji. \v 22 Ŋgoroŋga, mbaro i dage ŋgoreiye na wo vamodo takis weya Sisa o nandere?” \p \v 23 Ko iyemaeŋge Jisas kaero i thuwe lenji kwanɨko iya kaiwae i dage vurɨgheghe weŋgi iŋa, \v 24 “Hu wo vatomwe mani gethɨra e ghino. Thela ŋgaliŋgaliya na idaya e vwataeke?” \p Thɨ gonjoghawe, thɨŋa “Sisa.”\f + \fr 20:24 \ft Sisa iye Rom lenji ghamba mbaro le randeviva laghɨye moli.\f* \p \v 25 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Sisa le bigibigi hu wogiya weya Sisa, Loi le bigi hu wogiya weya Loi.” \p \v 26 Gharɨgharɨ e maranji ma valɨkaiwanji thɨ yalawe le utuko kaiwae, ko iyemaeŋge gharenji i yo le thombeko kaiwae na thiya rokubaro. \s1 Thuweiruva na ghe utuutuniye \r (Mat 22:23-33; Mak 12:18-27) \p \v 27 Amba Sadusi vavana, thiye thɨŋa ramaremare ma tene thɨ thuweiruva, thɨ mena weya Jisas, \v 28 na thɨ vaito, thɨŋa, “Ravavaghare, Mosese va i roriya mbaroke iyake kaiwanda, iya iŋake, ‘Thoŋgo amala regha i mare iteta levo, ko ma i ghambɨ weiye, ghaghae ma i rovaŋguva ghɨmbwiyeko. Thoŋgo i ghambɨ weiye, gamagaiko thiyako ghaghaeko va i mareko le ŋgaŋga.’ \v 29 Mbaŋa regha ghɨmoghɨmoru theghepirɨ, tɨnanji na ramanji regha. Ghaghanji laghɨyeninji va i ghe, ko iyemaeŋge ma thɨ ghambɨ weiye levo kaero i mare. \v 30 Ghaghae theghewoniye kaero i rovaŋguva ghembwiyeko, \v 31 na theghetoninji tembe ŋgoreiyeva. Mbema ŋgoreiye eŋge vara theghepirɨko, va thɨ ghe weinji na ma thɨ ghambɨ weinji kaero thiya mare. \v 32 E le ghambako elaghɨniye i mare. \v 33 Ko mbaŋa ne ramaremare thɨ thuweiru na kaero e yawayawalinjiva, thela ne i ghe weiye, kaiwae mbe theghepirɨko vara va thɨ vaŋgu.” \p \v 34 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Yambaneke gharɨgharɨniye thiya ghe, \v 35 ko iyemaeŋge thavala Loi ne i tuthiŋgi na thɨ thuweiru na tembe e yawayawalinjiva e yawalɨko i menamenako, ma tene thiya gheva. \v 36 Ŋgoreiye, mane te thiya mareva kaiwae thiye ŋgoranjiŋgiya nyao thovuthovuye. Thiye ne Loi le ŋgamaŋgamaŋgi, kaiwae kaero thɨ thuweiru na tembe e yawayawalinjiva. \v 37 Mosese emunjoru i vatomwe ramaremare tembe ne thɨ thuweiru na e yawayawalinjiva. Ina e utuutuma iyava ndɨghema i ra e umbwaumbwama ndamwandamwa, va i una Giya idae na iŋa, ‘Eibraham le Loi, Aisake le Loi na Jeikob le Loi.’\x - \xo 20:37 \xt Raŋ 3:6\x* \v 38 Iye gharɨgharɨ e yawayawalinji lenji Loi, ma ramaremare lenji Loi, kaiwae amalaghɨniye le renuwaŋa e tɨne, thiye mbe e yawayawalinji.” \p \v 39 Mbaro gharavavaghare vavana thɨ dagewe thɨŋa, “Ravavaghare, len thombena i thovuye!” \v 40 Kaiwae thɨ ghareghare ma valɨkaiwae thɨ kwanɨyaro, weinji lenji mararu ma te lolo regha i vaitova vaito reghawe. \s1 Vaito Mesaiya kaiwae \r (Mat 22:41-46; Mak 12:35-37) \p \v 41 Jisas i vaitoŋgi iŋa, “Ŋgoroŋga na iya thɨŋake Mesaiya iye Deivid nariye? \v 42 Kaiwae Deivid ghamberegha i woraŋgiya, Buk Sam e tɨne iŋa, ‘Giya Loi i dage weya wo Giya: U yaku valɨvaŋga e uneŋguke \v 43 ghaghad ne ya biginjoŋaŋgiya ghanɨthɨghɨya e gheghen raberabe.’\x - \xo 20:43 \xt Sam 110:1\x* \v 44 Deivid i una Mesaiya ‘wo Giya,’ ko ne ŋgoroŋga eŋge na Mesaiya iye Deivid rumbuye?” \s1 Jisas gharaghambu ma mboromboro // weinji mbaro gharavavaghare \r (Mat 23:1-36; Mak 12:38-40) \p \v 45 Mbaŋa gharɨgharɨko wolaghɨye mbe thɨ vandevandeŋawe, kaero i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, \v 46 “Hu njimbukiki wagiyaweŋga weŋgiya mbaro gharavavaghare. Thiye nuwanjiya thɨ njimbo ghanjikwama molamolao na thiya ndeloŋga, na nuwanjiya gharɨgharɨ weiye lenji yavwatata thɨ dage mwaewo weŋgi e ghamba maket. E ŋgolo kururu tɨne thɨ tuthiya ghamba yaku thovuthothuye moli na e thaga tɨne ghamba yakuko iya gharɨgharɨ laghɨlaghɨye e lenji ghamba yaku. \v 47 Thɨ mbaro lawalawa wambwiwambwi lenji bigibigi e lenji ŋgoloŋgolo tɨne na ghanjiyamoyamo kaiwae thɨ vakatha naŋgo molamolao. Loi ne i giya vuyowo laghɨye moli weŋgi.” \c 21 \s1 Wambwima le mwaewo \r (Mak 12:41-44) \p \v 1 Jisas va ina e Ŋgolo Boboma tɨne i ghewaŋgiya ravwenyevwenye thɨ bigibigirawe lenji mwaewo e Ŋgolo Boboma ghamani ghamba bigirawe. \v 2 Vambe i thuweva wambwi eunda, iye mbinyembinyeŋgu, i bigiraweya le mwaewo, toeya gethiwo. \v 3 Iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, wambwike iyake mbinyembinyeŋgu, ko iyemaeŋge me bigiraweko i kivwalaŋgiya taulaghɨko, \v 4 kaiwae thiye methɨ bigirawe ŋgoreiya lenji vwenyevwenyeko le woveŋgi, ko iyemaeŋge elaghɨniye, mbinyembinyeŋgu moli, me giyavao budakaiya mbema elaghɨniyeko vara le yakuyaku kaiwae.” \s1 Jisas iŋa nevole thɨ raka Ŋgolo Boboma \r (Mat 24:1-2; Mak 13:1-2) \p \v 5 Gharaghambu vavana va thɨ utuutu Ŋgolo Bobomako kaiwae, varɨvarɨko ghanjiyamoyamo thovuye na tembe ŋgoreiyeva mwaewoko iyava thɨ giya Loi kaiwaeko. Jisas i dage iŋa, \v 6 “Iya vara bigibigiko wolaghɨye iya hu thuweŋgiko, mbaŋa nevole i mena mane regha i yakuyaku e ghambaeko, nevole thɨ bigiyathuvao bode.” \s1 Mbaŋa le ghambako ghanono \r (Mak 13:3-13) \p \v 7 Thɨ vaito thɨŋa, “Ravavaghare, ne thembaŋa vara bigibigike thiyake thɨ yomara, na ne ghanjinono budakai amba muyai thɨ yomara?” \p \v 8 Jisas iŋa, “Hu njimbukiki wagiyaweŋga, tha lolo regha i yaroŋga. Kaiwae gharɨgharɨ lemoyo ne thɨ mena e idaŋgu na thɨŋa, ‘Ghino Mesaiya,’ na ‘Mbaŋa maiyavara!’ Ne hu nderakambeleŋgi. \v 9 Mbaŋa ne hu loŋweŋgiya vanautuma lenji gaithɨ na vanautuma regha thɨ vegaithɨweŋgi utuutuninji, ne hu ndemararu, kaiwae thiyake ne thɨ yomarakai, ko iyemaeŋge ma ghanjirerenuwaŋa ŋgoreiye mbaŋa le ghambako maiyavara.” \p \v 10 Na mbowo i dageva weŋgi iŋa, “Vanautuma ne thɨ vegaithɨ weŋgi; rambarombaro ne thɨ vegaithɨ weŋgi. \v 11 Ragheragheghe laghɨlaghɨye na vunuvu na ghambwera raitharɨ lemoyo ne thɨ yomara e yambaneke. Bigibigi e maramararuwanji na nonoŋgi ghamba rotaele ne thɨ rakamena e buruburu.” \p \v 12 “Amba muyai bigibigike thiyake thɨ yomara, ne thɨ yalaweŋga na thɨ vakatha vuyowo weŋga; ne thɨ vaŋgugiyaŋga weŋgiya rambarombaro e ŋgolo kururu tɨne na thɨ vakatha ghamimbaro na hu ru e thiyo. Ne vohu ndeghathɨ kiŋ na rambarombaro e maranji idaŋgu kaiwae. \v 13 Iyake ne i woveŋga ghamimbaŋa thovuye moli na hu utuŋa Toto Thovuye weŋgi. \v 14 Mbaŋake hu vatada lemi renuwaŋa na tha hu rerenuwaŋa ŋgoroŋga ne vohu utu na huŋa weŋgiya ghamirawonjowe, \v 15 kaiwae ghino ne ya giya utuutu na thimba e ghemi, na mbala ghamithɨghɨyaŋgina ma valɨkaiwanji thɨ wovakwanɨkwanɨŋga e lemi utuna. \v 16 Otɨnatɨnami na oramami, oghaghami, lemi bodaboda na ghamune ne thɨ vaŋgugiyaŋga, na ne thɨŋa na vavana ghemi huya mare. \v 17 Idaŋgu kaiwae gharɨgharɨke wolaghɨye ne thɨ botewoyathuŋga. \v 18 Ko iyemaeŋge mane umbalimina vulivuliye yaŋgara i ghawe. \v 19 Hu ghataŋaghathɨ na mbala hu vaidiya yawalɨ memeghabananiye.” \s1 Jisas iŋa nevole thɨ rakavawowona Jerusalem \r (Mat 24:15-21; Mak 13:14-19) \p \v 20 “Mbaŋa ne hu thuweya ghamithɨghɨya thɨ meghɨliŋa Jerusalem, ne hu ghareghare mbaŋa nasiye thɨ rakavawowona. \v 21 Iya kaiwae thavala inanji Judiya tɨne thɨ rakavo na i wa e ououko rɨgherɨghenji. Thavala inanji Jerusalem tɨne thɨ rakavo, na thavala inanji eto ne thɨ nderakanjogha e ghembako tɨne. \v 22 Kaiwae thiyako nevole Loi le lithɨ ghambaŋa na i vaemunjoruŋa ŋgoroŋga Buk Boboma le woraŋgiya. \v 23 Nevole i vuyowo laghɨye moli weŋgiya maramarabo na wanakau weinjiyaŋgiya gamagai amba thɨ thuthu. Vuyowo laghɨye ne i mena e vanautumake iyake kaiwae Loi le gaithɨ laghɨye ne i mena weŋgiya gharɨgharɨke thiyake. \v 24 Vavana ne thɨ gaboŋgi e gaithɨ ghaghalithɨ, na vavana ne thɨ yovaŋguŋgi e vanautuma vavana vethɨ yaku e thiyo na thɨ vakaiwoŋaŋgi, na gharɨgharɨ thiye ma Jiu gharɨgharɨniye thɨ vurɨnjoŋanjoŋa Jerusalem ghaghada lenji mbaro ghambaŋa iko.” \s1 Lolo Nariye ne le njoghama \r (Mat 24:29-31; Mak 13:24-27) \p \v 25 “Nevole nono vavana thɨ yomara e varaeko, e manjalako na e ghɨtaraŋgiko. E yambaneke bagodu ne i vairɨ vavatha na thɨ bebe na lainji laghɨye, ne i vakatha gharɨgharɨ thɨ numounouno na thɨ mararu laghɨye. \v 26 Gharɨgharɨ maranji ne i ndeghathɨ na thɨ dobu mararu kaiwae, kaiwae thɨ ghareghare bigibigi raraitharɨ ghanjimbaŋa thɨ yomara e yambaneke, na kaiwae buruburu matemate ne thiya nyivɨvao na iko. \v 27 Ko amba muyai Lolo Nariye i yomara na i njama e ŋgalɨlɨko weiye le vurɨgheghe na le vwenyevwenye laghɨye. \v 28 Mbaŋa bigibigike thiyake ne thɨ yoyomara hu rakayondo na hu ghɨmara voro, kaiwae ghamivamoru ghambaŋa kaero i ghenetha.” \s1 Vavaghare i mena e umbwa fig \r (Mat 24:32-35; Mak 13:28-31) \p \v 29 Amba Jisas i utuveŋgiya goghaimbake iyake. Iŋa, “Hu ghewoŋa umbwa fig na umbwaumbwake wolaghɨye. \v 30 Mbaŋa ne hu thuwe kaero thɨ thalavwara, hu ghareghare thuwai ghambaŋa maiyavara. \v 31 Tembe ŋgoreiyeva, mbaŋa ne hu thuwe bigibigike thiyake thɨ yoyomara, ne hu ghareghare Loi le ghamba mbaro mbaŋa nasiye i mena.” \p \v 32 “Ya dage emunjoru e ghemi, thake iyake mamba ne thiya marevao ghaghad bigibigike wolaghɨye thiyake thɨ yomara.” \p \v 33 “Buruburu na yambane ne thɨko, ko ghalɨŋaŋguke mane iko.” \s1 Mbaŋa ne ele ghambako ma hu ghareghare \p \v 34 “Hu njimbukikiŋga ghamimberegha na tha hu vatomweŋga moli e thagathaga, e munumu na yawalɨke iyake gharerenuwaŋa kaiwae, ne iwaeŋge mbaŋako iyako i vathɨna gharemi na hu dimbanɨwe. Ŋgoreiya i ghathɨ, \v 35 kaiwae ne i mena weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye e yambaneke laghɨye. \v 36 Iya kaiwae mbaŋake wolaghɨye hu njaŋanjaŋa na hu naŋgonaŋgo, mbala hu vurɨgheghe na hu ghataŋaghathɨŋgiya vuyowoko thiyako, vohu raŋgi na vohu ndeghathɨ Lolo Nariye e marae mbaŋa i mena i ghatha.” \p \v 37 E mbaŋaŋgiko thiyako Jisas i vavaghare e Ŋgolo Boboma tɨne, ko iyemaeŋge yeghɨyeghɨye iya i raŋgi na i wa ve ghenaghena Olivɨ e ghanji Ou. \v 38 Mbaŋambaŋa moli mbaŋa regha na regha gharɨgharɨko wolaghɨye thɨ rakaraka e Ŋgolo Boboma na vethɨ vandeŋe le vavaghareko. \c 22 \s1 Judas i vatomwe Jisas \r (Mat 26:1-5; Mak 14:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Mbaŋa vama i ghenetha, kaero Bred ma weiye isɨt ghathaga, idae regha Thaga Valaŋani. \v 2 Ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare thɨ mararuŋgiya gharɨgharɨ iya kaiwae thɨ vakatha thuwele kamwathɨ na thɨ vakatha Jisas na i mare. \s1 Seitan i ru weya Judas \r (Mat 26:14-16; Mak 14:10-11) \p \v 3 Amba Seitan i ru weya Judas, thɨ uno Isakariyot, iye ghalɨŋae gharaghambuko theyaworo na theghewoko regha. \v 4 Judas i wa na ve utu weiyaŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye na Ŋgolo Boboma gharagatɨgatɨ lenji randevivaŋgi na i utuŋa ŋgoroŋga ne iŋa na i vatomwe Jisas weŋgi. \v 5 Thɨ warariŋa le renuwaŋako na thɨ dagerawe modae kaiwae. \v 6 Judas i varae na i tamweya kamwathɨ thovuye moli na i vaŋgugiya weŋgi mbala thava gharɨgharɨko wolaghɨye thɨ ghareghare. \s1 Jisas na gharaghambu thɨ ghana // Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye \r (Mat 26:17-25; Mak 14:12-21; Jon 13:21-30) \p \v 7 Mbaŋa iviva moli Bred ma weiye Isɨt ghambaŋa, mbaŋaniye thɨ gaboŋgiya sip nariye Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye kaiwae. \v 8 Jisas i variyeŋgiya Pita na Jon na i dage weŋgi, iŋa, “Hu wa na vohu vivatharaweya Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye kaiwanda na mbala ra ghan.” \p \v 9 Thɨ vaito thɨŋa, “Nuwaniya aŋga wo wa na vo vivatharawe ghanɨŋgakowe?” \p \v 10 I gonjogha weŋgi, iŋa, “Mbaŋa ne hu ru e ghembana tɨne, amala regha i thɨna mbwa variye, ne i lavolevoleŋga. Hu mbele na vohu ru e ŋgolona iya ve runawe \v 11 na hu dage weya ŋgolona tanuwagae huŋa, ‘Ravavaghare i vaito: Iyaŋganiya woluwolu bobwari kaiwaŋgu na ne ya ghana Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye weiŋguyaŋgiya woraghambuke?’ \v 12 Ne i vatomwe woluwolu laghɨye regha ina e toutou. Ghanɨŋga bigibiginiye kaero inanjiwe, na gheko vo hu vakatharawa bigibigina wolaghɨyewe.” \p \v 13 Thɨ wa na vethɨ vaidi ŋgoreiya me dagema weŋgi, na thɨ vivatharaweya Thaga Valaŋanima ghanɨŋganiyewe. \s1 Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye \r (Mat 26:26-30; Mak 14:22-26; 1Kor 11:23-25) \p \v 14 Mbaŋa ghanɨŋga ghambaŋa i yaku weiyaŋgiya ghalɨŋae gharaghambɨ na thiya ghanɨŋga. \v 15 I dage weŋgi, iŋa, “Nuwaŋguke nuwaiya moli ya ghana Thaga Valaŋani ghanɨŋganiyeke iyake weiŋguyaŋgiya ghemi amba muyai ya vaidiya vuyowo. \v 16 Kaiwae ya dage e ghemi, ma tene mbaŋa reghava ya ghan Thaga Valaŋa ghanɨŋganiye ghaghada ne ghambaŋa emunjoru moli i yomara mbaŋa Loi le ghamba mbaro ne i mena.” \p \v 17 Amba Jisas i thɨna kom, i vata ago weya Loi, na iŋa, “Hu thɨna iyake na hu mun taulaghɨna ghemi. \v 18 Ya dage e ghemi, ma tene ya munɨva waenɨke iyake, ghaghada Loi le ghamba mbaro ne i mena.” \p \v 19 Amba i wo bred mbumbura, i vata ago weya Loi, i mwanaviya na i giya weŋgi gharaghambuma iŋa, “Iyake riwaŋgu, ya vatomwe ghemi kaiwami. Hu vakatha valaŋa iyake wo renuwaŋakiki kaiwae.” \p \v 20 Na tembe ŋgoreiyeva, ghanɨŋga e ghereiye i thɨna komuma na i thɨnɨgiya weŋgi, na iŋa, “Waenɨke iyake madɨbaŋgu iya i vaemunjoruŋa dagerawe togha. I voruraŋgi ghemi kaiwami. \v 21 Ko iyemaeŋge wo hu thuwe, thela iya wo lilivako, iye ina e ghanɨŋgake iyake tɨne. \v 22 Kaiwae Lolo Nariye ne i mare ŋgoreiya Loi le renuwaŋa, ko iyemaeŋge vuyowo laghɨye moli ne i wa weya loloko iya ne i vatomweko!” \v 23 Gharaghambu thɨ vevaitoŋgi thɨŋa, “Thela ina e tɨnendake ne i vakatha kamwathɨko iyako?” \s1 Thela i laghɨye moli? \p \v 24 Gharaghambu mbe thiye eŋge thɨ wogaithɨ thela i laghɨye moli e tɨnenjiko. \v 25 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Thiye ma Jiu gharɨgharɨniye lenji kiŋ thɨ mbaroŋaŋgi e vurɨgheghe laghɨye na ghanjimberegha thɨ wovoreŋaŋgi na thɨ uno idanji ‘Gharɨgharɨ ghanjirathalavu’. \v 26 Ko e ghemi ma ŋgoreiyako, iyemaeŋge thela iye i laghɨye moli e tɨnemina, valɨkaiwae iye ŋgoreiya lolo tabwagha moli i gharenja, na randeviva iye ŋgoreiya rakakaiwo. \v 27 Thela i laghɨye moli, loloko iya i yaku e ghamba ghanɨŋga na i ghanɨŋgako o loloko iya i kaiwo kaiwaeko?” \p “Ŋgoreiye, e yambaneke lenji renuwaŋa tɨne loloko iya i yakuko. Ko iyemaeŋge ghino e tɨnemina lemi rakakaiwo.” \p \v 28 “Ghemi vambe weiŋguyaŋgi vara ghemi e wovuyowoke wolaghɨye tɨnenji; \v 29 na ŋgoreiye Bwebwe va i vatomwe e ghino na ya mbaro ŋgoreiye kiŋ, ghino tembe ŋgoreiyeva ya vatomwe e ghemi na hu mbaro. \v 30 Iya kaiwae ne hu yaku elo ghamba ghanɨŋga na hu ghanɨŋga na hu munumu elo ghamba mbaro tɨne, na ne hu yaku e ghamba yaku thovuthovuye na hu mbaroŋaŋgiya uu theyaworo na theghewo Isirel e tɨne.” \s1 Jisas iŋa Pita ne iŋa ma i ghareghareŋgo \r (Mat 26:31-35; Mak 14:27-31; Jon 18:15-18) \p \v 31 Jisas iŋa, “Saimon, Saimon! Wo u vandeŋe! Loi kaero va i vatomwe weya Seitan na ne i mandoŋga i ghathaŋga ŋgoreiya uma gharakakaiwo i ghatha wit mbombouye weiye varivariye. \v 32 Ko iyemaeŋge kaero ya naŋgo Saimon ghen kaiwan mbala len loŋweghathɨna ma i dobu, na mbaŋa u numonjogha e ghino, amba u vavurɨghegheŋaŋgiya oghaghana.” \p \v 33 Pita i gonjoghawe iŋa, “Giyana, ya vatomweŋgo na weiŋgu ghen e thiyo na ya mare weiŋgu ghen.” \p \v 34 Jisas i gonjoghawe, iŋa, “Ya dage e ghen, Pita, kamkam mane amba i kula gougouke noroke, ghaghad ne mbaŋato uŋa ma u ghareghareŋgo.” \s1 Jisas i vanuwovɨrɨŋgiya gharaghambu \p \v 35 Amba Jisas i vaitoŋgiya gharaghambu, iŋa, “Mbaŋa va ya variyeŋga na hu rakaraŋgi, va e mbaŋako iyako mava e lemi vethe nasiye, ma e lemi nambo na ma e gheghemi ghae, thare va bigi reghava i kwara e ghemi?” \p Thɨ gonjoghawe, thɨŋa, “Nandere moli.” \p \v 36 I dage weŋgi iŋa, “Ko, e mbaŋake iyake, thela vethe nasiye inawe o nambo, i thɨn, na thela ma gaithɨ ghaghalithɨ inawe i vakuneŋa ghakwama ghayaboyabo na i vamodo regha. \v 37 Kaiwae ya dage e ghemi, Buk Boboma i woraŋgiya iya iŋake, ‘Vambe thɨ govatabova weiyaŋgiya tharɨ gharavakatha,’\x - \xo 22:37 \xt Ais 53:12\x* iyake ghino utuniŋgu, na bigibigike wolaghɨye Buk Boboma i woraŋgiya ghino kaiwaŋgu emunjoru kaero thɨ yoyomara.” \p \v 38 Gharaghambu thɨ dagewe, thɨŋa, “Giyana, wo u thuwe, gaithɨ ghaghalithɨ munyiwo mathiyake!” \p I gonjogha weŋgi iŋa, “Hu viyathu utuutuna iyena!” \s1 Jisas i naŋgo Olivɨ e ghanji Ou \r (Mat 26:36-46; Mak 14:32-42) \p \v 39 Jisas i raŋgi na i wa Olivɨ e ghanji Ou, ŋgoreiya mbe i vakavakathama na gharaghambuko thɨ ghambu. \v 40 Mbaŋa i vutha gheko, i dage weŋgi iŋa, “Hu naŋgo, mbala ma hu ru tanathetha e tɨne.” \v 41 I iteteŋgi na le bwagabwaga ŋgoreiya ra du varɨ na ve unjawe, i ronja e gheghe vuvuye na i naŋgo. \v 42 Iŋa, “Bwebwe, thoŋgo nuwaniya, u thɨna vuyowoke ghandeghɨ e ghino. Ko iyemaeŋge thava u vakatha ghino lo renuwaŋa, u vakathaeŋge ghen len renuwaŋa.” \v 43 Nyao thovuye i mena e buruburu i yomarawe na i vavurɨghegheŋa. \v 44 Weiye gharevɨrɨ laghɨye i naŋgo vurɨgheghe na ghaghairo i thɨ dobudobu ŋgoreiya madibe e thelauko vwatae. \p \v 45 Mbaŋa i yondovirɨ naŋgo e ghereiye, i njogha weŋgiya gharaghambu, va thiya ghene sawowori gharevɨrɨ kaiwae. \v 46 I dage weŋgi iŋa, “Buda kaiwae huya ghenelaŋa? Hu raka thuweiru na hu naŋgo mbala ma hu ru tanathetha e tɨne.” \s1 Thɨ yalaweya Jisas \r (Mat 26:47-56; Mak 14:43-50; Jon 18:3-11) \p \v 47 Mbaŋa vamba Jisas i utuutu wabwi regha kaero thɨ rakavutha, Judas i viva weŋgi, iye gharaghambu theyaworo na theghewoma regha. I mena na i vandamo Jisas; \v 48 ko amba Jisas i dagewe iŋa, “Ko ana u vatomweya Lolo Nariye iya u vandamoke?”\fig Judas i vutha weŋgi na i vandamo Jisas|alt="Judas betrays Jesus" src="IB04156bw.tif" size="col" copy="Faadil" ref="22:47-48" \fig* \p \v 49 Mbaŋa gharaghambuko va weiyaŋgiko, thɨ thuwe budakaiya ne thɨ vakatha, thɨ vaito thɨŋa, “Giyana, thare valɨkaiwame ne wo vakaiwoŋa lama gaithɨke ghaghalithɨ?” \v 50 Regha i mwanavairɨ le gaithɨ ghaghalithɨ kaero i gothethe ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva le rakakaiwo yanawae e uneke. \p \v 51 Ko iyemaeŋge Jisas i dagewe iŋa, “Meiyevarana!” I vɨghathɨgha amalako yanawae na kaero i thawariva. \p \v 52 Amba Jisas i dage weŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye, Ŋgolo Boboma gharagatɨgatɨ lenji randevivaŋgi na giyagiya iŋa, “Ko ana mo hu menava weiye lemi gaithɨ ghaghalithɨ na umbwaumbwa uboubotu, hu munjeva rakaivɨ ghino? \v 53 Mbaŋako wolaghɨye va weiŋguyaŋgiya ghemi e Ŋgolo Boboma tɨne ma hu yalaweŋgo. Ko iyake ghamimbaŋa moli, mbaŋa momouwo le vurɨgheghe i mbaroŋaŋga.” \s1 Pita iŋa ma i ghareghare Jisas \r (Mak 14:66-72; Jon 18:12-18,25-27) \p \v 54 Amba thɨ yalaweya Jisas na thɨ yovaŋgu ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva ele ŋgolo tɨne, na Pita mbe i rereghamba bwagabwaga. \v 55 E ŋgoloko ghayayao tɨne, yamoe moli ragatɨgatɨ thɨ rumbwa ndɨghewe na thiya mwa. Pita i ru na i yaku weiyaŋgi. \v 56 Amba rakakaiwoko eunda i thuwe Pita i mwamwa ndɨgheko na i njimbughathɨ, amba iŋa, “Mbe ŋgoreiyeva, va weiye Jisas!” \p \v 57 Ko iyemaeŋge Pita i roro iŋa, “Elana, mbema ma ya ghareghare vara iya lolona iyena!” \p \v 58 Mbaŋa ubotu e ghereiye, amala regha i thuwe na iŋa, “Ghen tembe ŋgoreiyeva, ghanjiu regha.” \p Pita i gonjoghawe iŋa, “Amalana, ma ghino!” \p \v 59 Ŋgoreiya lughawoghawo regha e ghereiye, amala regha i rovurɨgheghe na i utumbele iŋa, “Ma te ghamba numoghegheiwova, amalake iyake va weiye Jisas kaiwae iye rara Galili ŋgoreiya amalaghɨniye.” \p \v 60 Ko iyemaeŋge Pita i gonjoghawe, iŋa, “Amalana, ma ya ghareghare budakai utuniya u utuutuna!” E mbaŋako iyako, vamba i utuutu, kamkam kaero i kula. \v 61 Giya i ndevɨ na i njimbughathɨgha Pita. Pita i renuwaŋakikiya Giya ghalɨŋamawe, va iŋama, “Amba muyai kamkam ne i dage, noroke gougou, mbaŋato ne uŋa ma u ghareghareŋgo.” \v 62 Pita i raŋgi eto na i randa laghɨye moli. \s1 Thɨ vatabweruŋa Jisas na thɨ ŋgeŋgeŋa \r (Mat 26:67-68; 27:27-31; Mak 14:65; 15:16-20; Jon 19:2-3) \p \v 63 Ghɨmoghɨmoruko va thɨ njimbukikiya Jisas, thɨ vatabweruŋa na thɨ ŋgeŋgeŋa. \v 64 Thɨ ŋgarɨgana marae na thɨŋa, “Thoŋgo ghalɨŋae gharauta ghen, u dage weime thela i ŋgeŋgena.” \v 65 Na tembe thɨ utuvatharɨweva i ghanagha moli. \s1 Jisas i ndeghathɨ Jiu e lenji kot laghɨye tɨne na i utu \r (Mat 26:57-66; Mak 14:53-64; Jon 18:18-24) \p \v 66 Mbaŋa ighɨviya rakaraka, Jiu e lenji kot laghɨye thɨ mevathavatha weinjiyaŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare, amba thɨ vaŋgumena Jisas weŋgi, \v 67 thɨ dagewe thɨŋa, “Thoŋgo Mesaiya ghen, u utugiyama weime.” \p Ko iyemaeŋge Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Thoŋgo ya utugiya weŋga mane hu loŋweghathɨŋgo; \v 68 na thoŋgo ya giya vaito weŋga mane hu thombe. \v 69 Ko iyemaeŋge e mbaŋake iyake na i ghaoko Lolo Nariye ne i yaku Loi Vurɨgheghe e nɨmaeke uneke.” \p \v 70 Thɨ vaito thɨŋa, “Loi Nariya ghen, ae?” I gonjogha weŋgi iŋa, “Maiya huŋanani.” \p \v 71 Amba thɨŋa, “Ma te nuwandaiyava gharɨgharɨ vavana thɨ utu kaiwae. Mbe ghinda vara mara loŋwe ghalɨŋae e yanawandake.” \c 23 \s1 Jisas i ndeghathɨ Pailat e marae \r (Mat 27:1-2,11-14; Mak 15:1-5; Jon 18:28-38) \p \v 1 Taulaghɨko e wabwiko iyako tɨne thɨ rakayondo na thɨ yovaŋguya Jisas weya Pailat, \v 2 amba thɨ wonjowe thɨŋa, “Wo vaidiya amalake iyake i vavaghare weŋgiya la gharɨgharɨ na thɨ thɨghɨyawana ghamba mbaroke iyake. I dage weŋgi na thava thɨ vamodo takis weya Sisa, na iŋava iye ghamberegha Mesaiya na kiŋ.” \p \v 3 Pailat i vaito, iŋa, “Emunjoru ghen Jiu lenji kiŋ?” \p Jisas i gonjoghawe, iŋa “Ŋgoreiya iya moŋana.” \p \v 4 Amba Pailat i dage weŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye na wabwiko iŋa, “Ma ya vaidi mun tharɨ weya amalake iyake.” \p \v 5 Ma thɨ kula mbelembele eŋge na ghalɨŋanji laghɨye thɨŋa, “Le vavaghare e tɨne i vakatha ghatemuru gharɨgharɨ e tɨnenji Judiya laghɨyeke e tɨne. Vambe i vakatha weya Galili na mbaŋake kaero menda i menava gheke.” \s1 Jisas i ndeghathɨ Herod e marae \p \v 6 Mbaŋa Pailat i loŋwe iyake i vaito, iŋa, “Amalake iyake rara Galili?” \v 7 Mbaŋa i ghareghare Jisas i mena e valɨvaŋgako iyako, na Herod iye le ghamba mbaro, i variye na i wawe. Amalaghɨniye vambe inava Jerusalem tɨne e mbaŋako iyako. \v 8 Herod va i warari laghɨye moli mbaŋa i thuwe Jisas, kaiwae vama i loŋwe utuutuniye na mbaŋa molao i roroghaghawe na nuwaiya i thuwe. Va nuwaiya i thuwe Jisas i vakatha vakatha ghamba rotaele regha. \v 9 Iya kaiwae Herod i giya vaito i ghanagha, ko iyemaeŋge Jisas ma i thombeŋgi. \v 10 Ravowovowo laghɨlaghɨye na mbaro gharavavaghare thɨ ndeghembeŋgi na thɨ rovurɨgheghe thɨ wonjowekika Jisas. \v 11 Herod weiyaŋgiya le ragagaithɨ thɨ vatabweruŋa Jisas na thɨ vakatha monjinawe. Thɨ liya kwama thovuye ŋgoreiye kiŋ thɨ njimbo na thɨ vanjimbo, na thɨ variye njogha weya Pailat. \v 12 E mbaŋako vara iyako Herod na Pailat thɨ yaku na ghamwanji vanaora, ko va i viva thɨ vethɨghɨya wanaŋgi. \s1 Pailat iŋa na Jisas i mare \r (Mat 27:15-26; Mak 15:6-15; Jon 18:39–19:16) \p \v 13 Pailat i kula vathavathaŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye, randeviva na gharɨgharɨ, \v 14 na i dage weŋgi iŋa, “Mo hu vaŋgumena amalake iyake e ghino, na huŋava iye i vakatha gharɨgharɨ thɨ thɨghɨyawana ghamba mbaroke iyake. Kaero ma tamwe wagiyawe e marami, na ma ma ndevaidi mun emunjoru i vakathaŋgiya tharɨna iya hu wonjowenawe. \v 15 Herod tembe ŋgoreiyeva iya kaiwae me variye njoghama weinda. Amalake iyake ma i ndevakatha mun tharɨ na mbala kaiwae i mare. \v 16 Iya kaiwae mbema ne yaŋa eŋge na thɨ yabɨbɨ na thɨ rakayathu.” \v 17 Thaga Valaŋani ghambaŋa regha na regha Pailat iŋa na thɨ vaŋguraŋgiya raruru e thiyo regha kaiwanji.\f + \fr 23:17 \ft Noroke ma hu vaidiya rɨghethoruke iyake (Luk 23:17) Buk Boboma Togha i ghanagha e tɨnenji.\f* \p \v 18 Taulaghɨko e ghalɨŋanji laghɨye thɨ kula thɨŋa, “U tagavamare, na u vaŋguraŋgiya Barabas kaiwame!” \v 19 Va thɨ vaŋguruwo Barabas e thiyo kaiwae iye va wabwiko regha thɨ thɨghɨyawana ghamba mbaroke iyake Jerusalem e tɨne na i unɨgha lolo regha. \p \v 20 Kaiwae Pailat va nuwaiya i rakayathu Jisas, iya kaiwae mbowo i dage weŋgiva wabwiko, \v 21 ko iyemaeŋge thɨ kula njoghawe thɨŋa, “U rokros! U rokros!” \p \v 22 Pailat mbowo i dage weŋgiva mbaŋatoninji, iŋa, “Ko va i vakatha vara the tharɨ? Ma ya vaidi mun tharɨ regha va i vakatha na valɨkaiwae i mare. Iya kaiwae ne yaŋa na thɨ yabɨbɨ na thɨ rakayathu.” \p \v 23 Ko iyemaeŋge thɨ kula mbelembele e ghalɨŋanji laghɨye na Jisas eŋge i mare e kros vwatae, ghaghada i vamboromboroŋa lenji renuwaŋako. \v 24 Pailat iŋa na thɨ rokros Jisas na i vamboromboroŋa lenji renuwaŋako. \v 25 Iŋa na thɨ vaŋguraŋgiya amalama va nuwanjiyama, iya va thɨ thɨghɨyawana ghamba mbaroko iyako na i unɨghɨ lolo regha thɨ vaŋguruwo e thiyo, na i vaŋgugiya Jisas weŋgi na thɨ vamboromboro ŋgoreiya lenji renuwaŋako. \s1 Thɨ tagavamara Jisas e kros vwatae \r (Mat 27:32-44; Mak 15:21-32; Jon 19:17-27) \p \v 26 Mbaŋa ragagaithɨ thɨ yovaŋguya Jisas thɨ lavolevola amala regha i mena Sairin idae Saimon. Iye va i mena eto na ma i ruruma. Thɨ yalawe, thɨ wogiya krosɨkowe na thɨ vavurɨghegheŋa na i woreghamba Jisas e ghereiye. \p \v 27 Wabwi laghɨye thɨ rakambele, na e tɨnenjiko wanakau vavana, thɨ ghare vɨrɨwe na thɨ randa kaiwae. \v 28 Jisas i matavɨ na i dage weŋgi iŋa, “Jerusalem wanakauniye, thava hu randa ghino kaiwaŋgu, hu randa eŋge ghemi na lemi ŋgaŋga kaiwami. \v 29 Kaiwae vuyowo ghambaŋa i menamenake, mbaŋaniye gharɨgharɨ ne thɨŋa, ‘Wanakau thɨ kwama, ma thɨ ghamba gamagai na wanakau ma e lenji ŋgaŋga nanasiye, thɨ warari kaiwae ma mbaŋa regha e lenji ŋgaŋga na ma mbaŋa regha thɨ vavathu ŋgama.’ \v 30 E mbaŋako iyako gharɨgharɨ ne thɨ dage weŋgiya ououko, ne thɨŋa, ‘Hu dobuma e vwatame’ na ‘Bobokulu hu roganaime.’\x - \xo 23:30 \xt Hos 10:8\x* \v 31 Ya dage ŋgoreiyake kaiwae thoŋgo gharɨgharɨ thɨ vakathaŋgo na ya vaidiya vuyowoke iyake, othembe ghino lolo rumwaru, amba Loi ne i vakatha vuyowo laghɨye moli weŋgiya tharɨko gharavakavakatha.” \p \v 32 Amaamala theghewo, thiye tharɨ gharavakathaŋgi, vambe thɨ vaŋguŋgi na vethɨ rokrosɨŋgi weinji Jisas. \v 33 Mbaŋa thɨ vutha e valɨvaŋgako iyako, thɨ uno idae “Boutouto,” thɨ rokros Jisas gheko na tharɨma gharavakathaŋgi theghewoma; regha e une na regha e moiye. \v 34 Jisas iŋa, “Bwebwe, u numotenɨŋgi, kaiwae budakaiya thɨ vakavakatha ma thɨ ghareghare.” Amba thɨ wobwiya ghakwamakwamama. Thɨ mbana varɨvarɨ na thɨ mwadiwo mwadiwo reghawe. Thela thoŋgo i wo varɨko iya e ghanonoko amba i tuthi iyaŋganiya i bigi. \v 35 Gharɨgharɨ thiya ndeghathɨ na thɨ njimbukiki, na Jiu lenji randeviva thɨ goviyaviya ghamwae thɨŋa, “Va i vamoruŋgi eŋge gharɨgharɨ vavana, ko mbaŋake wo i vamora tembe ghamberegha, thoŋgo iye Mesaiya, Loi le tututhi loloniye!” \p \v 36 Ragagaithɨ te vambe ŋgoreiyeva, va thɨ vatabweruŋa, thɨ mena thɨ ndevorowe na thɨ thɨnɨgiya waen monyomonyowe, \v 37 na thɨŋa, “U vamora ghanɨmberegha thoŋgo Jiu lenji kiŋ ghen!” \p \v 38 E umbaliye na yavoro va thɨ roriya utuutuke iyakewe: \sc Iyake Jiu lenji Kiŋ\sc*. \p \v 39 Tharɨko gharavakathaŋgi regha iya thɨ kwateko e njawanjawaŋgiko, i utuvatharɨ na ive iŋa, “Ghen Mesaiya ghen, ae? U vamoruŋge na u vamoruime!” \p \v 40 Ko iyemaeŋge reghako i ŋaevwaŋa iŋa, “Ko ma u mararu Loi? Mbe thaghetoke vara ra vaidiya vuyowoke iyake, \v 41 ko iyemaeŋge thaghewoke i thovuye moli, kaiwae ghinda ra vaidiya budakaiya la vakatha vuyowae, ko iye mava i ndevakatha mun tharɨ regha.” \v 42 Amba i dage weya Jisas iŋa, “Jisas, u renuwaŋakikiŋgo mbaŋa ne u tabona kiŋ!” \p \v 43 Jisas i gonjoghawe, iŋa, “Ya dage emunjoru e ghen, noroke weiŋgu ghen e ghemba thovuye Paradais.” \s1 Jisas i mare \r (Mat 27:45-56; Mak 15:33-41; Jon 19:28-30) \p \v 44-45 Mbaŋa va ŋgoreiya raŋgila thiyo, mbaŋaniye varae ma i mbɨle na vanautumako iyako i momouwo ghaghad tɨri klok, na kwama molao thɨ livakwate na i vakatha woluwolu theghewo e Ŋgolo Boboma tɨne, i mathethe na yaŋgaiwo. \v 46 Amba Jisas i kula na ghalɨŋae laghɨye, iŋa, “Bwebwe, e nɨmanɨna ghare ya woraweya uneŋguke.” I utuvao iyako amba i liya yawaliye. \p \v 47 Mbaŋa ragagaithɨ lenji randeviva i thuwe budakaiya me yomara, i taraweŋa Loi iŋa, “Emunjoru iye va lolo rumwarumwaruniye! Ma i ndevakathamun tharɨ!” \p \v 48 Mbaŋa gharɨgharɨko wolaghɨye iyava thɨ mevathavathako thɨ ghewo budakaiya i yomara, thɨ rakanjogha e ghambaghambanji na thɨ ghambɨghamba gharenji nuwatharɨ kaiwae. \v 49 Taulaghɨŋgiko iyava thɨ ghareghare Jisas e gharenji, weinjiyaŋgiya wanakau, thiye va thɨ ghambu Galili e tɨne, vambe thiya ndeghathɨ eto na thɨ ghewo. \s1 Josep rara Arɨmathiya i beku Jisas \r (Mat 27:57-61; Mak 15:42-47; Jon 10:38-42) \p \v 50-51 Amala regha idae Josep rara Arɨmathiya, ghemba regha Judiya e tɨne. Iye lolo rumwarumwaruniye na i roroghagha Loi le ghamba mbaro thembaŋa ne i mena. I ghambugha mbaro na Jiu lenji kot laghɨye loloniye regha, ko iyemaeŋge mava i wovatha lenji mbaro na lenji vakathako Jisas kaiwae. \v 52 I wa weya Pailat na i naŋgo weya Jisas riwaekowe. \v 53 Amba i wonjoŋa Jisas riwae, i ghavo e kwama na i worawe e ghabubu va thɨ tɨghɨ e varɨ na ma mbaŋa regha lolo riwa i ghenawe. \v 54 Iyako va Pɨraide na vama mbaŋa ubotu eŋge kaero Sabat. \p \v 55 Wanakauma iyava thɨ ghambuma Jisas Galili e tɨne, thɨ wa weinji Josep na vethɨ thuwe ghabubuko na ŋgoroŋga Jisas riwae ghawoworawe. \v 56 Amba thɨ njogha e ghemba na vethɨ vivathaŋgiya merisin bunama butinji thovuye Jisas riwaeko kaiwae. \p Sabat e tɨne thɨ towowe ŋgoreiya lenji mbaro le woraŋgiya. \c 24 \s1 Jisas i thuweiru na kaero e yawayawaliyeva \r (Mat 28:1-10; Mak 16:1-8; Jon 20:1-10) \p \v 1 Sande vambe mbaŋambaŋa moli, wanakauma thɨ wa e ghabubuko, thɨ bigiya bunamama menda thɨ vivatharawema. \v 2 Thɨ thuwe varɨko menda thɨ tagagana ghabubuko ghaekowe, kaero me thɨ vabulale vakatha \v 3 na thɨ mwandɨ e ghabubuko tɨne, ko iyemaeŋge ma thɨ vaidiya Giya Jisas riwae. \v 4 Thɨ ndeghathɨ gheko na ma e ghalɨghalɨŋanji. E mbaŋako vara iyako ghɨmoghɨmoru theghewo ghanjikwama i ndalandala thɨ ndeghathɨ e vasiwanji. \v 5 Weinji lenji gharelaghɨlaghɨ, wanakauko thɨ ndekururu na ghamwanji i nja e thelauko vwatae. Ghɨmoghɨmoruko thɨ dage weŋgi thɨŋa, “Buda kaiwae hu tamweya lolo e yawayawaliye ŋgora ramaremare e lenji ghamba yaku? \v 6 Ma ina gheke! Kaero me thuweiru. Hu renuwaŋakikiya va le utuma weŋga mbaŋa va ina Galili e tɨne. \v 7 Va iŋa, ‘Ne thɨ vaŋgugiya Lolo Nariye weŋgiya gharɨgharɨ raraitharɨ, ne thɨ tagavamare e kros vwatae na mbaŋa theghetoniye e tɨne kaero i thuweiru na e yawayawaliyeva.’” \p \v 8 Amba wanakauko thɨ renuwaŋakikiya le utuma, \v 9 thɨ iteta ghabubuko na tembe thɨ loŋgaloŋgaŋava ghereinji na vethɨ utugiya weŋgiya gharaghambuma theyaworo na reghama na tembe taulaghɨkova weŋgi. \v 10 Wanakauko, va Meri tɨnan Magadala, Jowana, Meri Jemes tɨnae na wanakau vavanava va weinjiyaŋgi iyava thɨ utugiya utuutuke iyake weŋgiya ghalɨŋae gharaghambɨ. \v 11 Ko iyemaeŋge ghalɨŋae gharaghambɨ lenji renuwaŋa thɨŋaeŋge wanakauko lenji utuko utu kwanɨkwan iya kaiwae mava thɨ loŋweghathɨ. \v 12 Ko iyemaeŋge Pita i yondovirɨ na i rukuŋa ghabubuko, i ndekururu na i thuwe ghabubuko tɨne, kwama kokowa. I njogha e ŋgolo na i rerenuwaŋa laghɨye weiye le numoghegheiwo bigibigiko thɨ yomarako kaiwanji. \s1 Gharaghambu theghewo thɨ loŋgaloŋga Emaus kaiwae \r (Mak 16:12-13) \p \v 13 E mbaŋako regha iyako tɨne, Jisas gharaghambu theghewo, thɨ ri Jerusalem na thɨ wa e ghemba regha idae Emaus. Ghanji lughawoghawo ŋgoreiya kilomita theyaworo na regha. \v 14 Lenji loŋga e tɨne thɨ veutu weŋgi bigibigiko wolaghɨye menda thɨ yomarako kaiwanji. \v 15 Mbaŋa lenji utuutu e tɨne Jisas ghamberegha i vurɨten reghamba weŋgi na mbe i loŋga vara weiyaŋgi. \v 16 Thɨ thuwe, ko iyemaeŋge Loi i vakatha mava thɨ ghareghare thela amalaghɨniye. \v 17 Jisas i dage weŋgi, iŋa, “Ko budakai utuniya hu veutuna weŋga e lemi loŋgana tɨne?” \p Thɨ ndekubaro weinji lenji nuwatharɨ. \v 18 Regha idae Kleopas, i gonjoghawe iŋa, “Ko mbe ghen eŋge vara ghanɨmbereghana menda inan Jerusalem na ma menda u ghareghare iya bigibigike menda thɨ yoyomarake mbaŋake mendamba thɨkoke e tɨnenji?” \p \v 19 I vaitoŋgi, iŋa, “Ko the bigibigi?” \p Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Bigibigike iya menda thɨ yomara weya Jisas rara Nasaret. Amalake iyake iye va Loi ghalɨŋae gharautu. Iye va i vurɨgheghe ele vakatha na ele utu Loi na gharɨgharɨko wolaghɨye e maranji. \v 20 Ravowovowo laghɨlaghɨye na la rambarombaro mendava thɨ vaŋgugiya weya Rom lenji Gawana amba i vakatha ghambaro le mare kaiwae na thɨ tagavamare e kros vwatae. \v 21 Va lama renuwaŋa woŋa iye ne i rakayathuŋgiya Isirel gharɨgharɨniye. Gharerenuwaŋa ŋgoreiyako, na noroke kaero mbaŋa theghetoninji mbaŋa menda bigibigiko thiyako thɨ yomara. \v 22 Wanakau vavana e lama wabwiko tɨne thɨ vathɨna ghareme; methɨ wa e ghabubu mbaŋambaŋa moli, \v 23 ko iyemaeŋge ma methɨ vaidiya riwae e ghabubuko tɨne. Methɨ njoghama na thɨŋa methɨ vaidiŋgiya nyao thovuthovuye, methɨ dage weŋgi thɨŋa, ‘Kaero me thuweiru na ma e yawayawaliyeva.’ \v 24 Ghamaune vavana methɨ wa e ghabubuko na vethɨ vaidi ŋgoreiya wanakauko methɨ utuŋa, ko iyemaeŋge ma methɨ thuwe.” \p \v 25 Amba Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ma e umbaumbalɨmi! Mbema hu vuyowo vara moli e loŋweghathɨgha ŋgoroŋga Loi ghalɨŋae gharautu lenji utu. \v 26 Thare va valɨkaiwae na Mesaiya i vaidiya vuyowoŋgike thiyake ko amba muyai i vaidiya Ramae le vwenyevwenye?” \v 27 Jisas i vamanjamanjalaŋa weŋgi budakaiya Buk Boboma va i woraŋgiya amalaghɨniye kaiwae. I ri Mosese ele buk na i wa Loi ghalɨŋae gharautuko wolaghɨye lenji rorori e tɨnenji. \p \v 28 Mbaŋa thɨ vurɨthaiya ghembako thɨ ghembeko, Jisas le vakatha ŋgoreiya ne i vamwandɨ, \v 29 iyemaeŋge thɨ naŋgo vurɨgheghewe thɨŋa, “Wo ra laghena weime ghen gheke, kaiwae mbaŋa nasiye i gou.” I ru na i laghena weiyaŋgi. \v 30 Mbaŋa ina e ghamba ghanɨŋga, i wo bred mbumbura, i vata ago weya Loi, i njiviya na i giya weŋgi. \v 31 E mbaŋako iyako ambama Loi i vakatha na thɨ ghareghare, ko mbema i ghawe eŋge vara e maranji. \v 32 Thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Thare me utuko weinda na ŋgoreiya ndɨghema me rara e gharenda mbaŋa mara loŋgama weinda e kamwathɨko na me vamanjamanjalaŋa Bukuma Boboma le utuutu weinda?” \p \v 33 Thɨ yondovirɨ e mbaŋako iyako na thɨ njogha Jerusalem, na gheko thɨ vaidiŋgiya gharaghambu theyaworo na regha, thɨ mevathavatha weinjiyaŋgiya wanakau vavanava, \v 34 na gharaghambu thɨŋa, “Giya emunjoru kaero me thuweiru! Me yomara weya Saimon!” \p \v 35 Theghewoko thɨ vamanjamanjalaŋa weŋgi budakai menda i yomara weŋgi e loŋga mborowa, na me ŋgoroŋga na thɨ ghareghare iye Giya mbaŋa me njiviya bredɨma. \s1 Jisas i yomara weŋgiya gharaghambu \r (Mat 28:16-20; Mak 16:14-18; Jon 20:11-23; Vak 1:6-8) \p \v 36 Mbaŋa theghewoko amba thɨ utuutu weŋgi Jisas ghamberegha i ndeghathɨ e ghanjilughawoghawo na i dage weŋgi, iŋa, “Weimi lemi gharemalɨlɨ.” \p \v 37 Gharenji i yo na thiya mararu kaiwae lenji renuwaŋa thɨŋaeŋge kaka. \v 38 Ko iyemaeŋge i dage weŋgi, iŋa, “Buda kaiwae huya gharelaghɨlaghɨ, na buda kaiwae hu numoghegheiwo? \v 39 Wo hu thuweŋgiya nɨmanɨmaŋguke na ghegheŋguke na hu ghareghare ghino. Hu vinogha riwaŋguke na mbala hu ghareghare, kaiwae kaka ma e mbunɨmbunɨmaniye na e wokiwokiniye, ŋgoreiya hu thuwe ghino riwaŋguke.” \p \v 40 I utuvao iyako amba i vatomwe weŋgiya nɨmanɨmae na gheghe. \v 41 Gharenji i warari na gharenji i yo ko iyemaeŋge mava thɨ loŋweghathɨ, amba i vaitoŋgi iŋa, “Thare bigi regha ina gheke na ne hu ghan?” \v 42 Thɨ wogiyawe borogi ŋambuŋambu vuvura, \v 43 i wo na i ghan e maranji. \p \v 44 Amba i dage weŋgi iŋa, “Bigibigike vara thiyake iyava ya utuutuma weŋga mbaŋa vamba weiŋguyaŋgiya ghemi. Bigibigiko wolaghɨye va thɨ rori kaiwaŋgu, Mosese ele mbaro tɨne, Loi ghalɨŋae gharautu lenji buk e tɨne na Sam e tɨne wone thɨ vamboromboro.” \p \v 45 Amba i vakatha na nuwanji i raravwara na thɨ ghareghare Buk Boboma le utuutu, \v 46 na i dage weŋgi iŋa, “Gharorori ŋgoreiyake: Mesaiya ne i vaidiya vuyowo na i mare na mbaŋa theghetoniye e tɨne kaero i thuweiru na e yawayawaliyeva. \v 47 Amalaghɨniye e idae gharaghambu thɨ vavaghareŋa e vanautumake wolaghɨye gharɨgharɨ thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi mbala Loi ne i numotenɨŋgi. Thɨ woraweya rɨghe Jerusalem. \v 48 Budakaiya va hu thuweŋgi e marami gharauta ghemi. \v 49 Ghino ne va variye weŋga iye Bwebwe va le dagerawe. Iya kaiwae mbe huya yaku vara Jerusalem e tɨne na hu roroghagha ghaghada vurɨghegheko iya ne i menako e buruburu i nja na i ru e ghemi.” \s1 Jisas i njogha e buruburu \r (Mak 16:19-20; Vak 1:9-11) \p \v 50 Amba i vaŋgu raŋgiyaŋgi Jerusalem e tɨne na weiyaŋgi ghaghad Betani. I bigivaira nɨmanɨmae na i giya ghanjidage mwaewo weŋgi. \v 51 Mbaŋa i vakavakatha iyako, i iteteŋgi na Loi i vaŋguvoro e buruburu. \v 52 Thɨ kururuwe na kaero thɨ rakanjoghava Jerusalem weinji lenji warari laghɨye, \v 53 na e mbaŋake wolaghɨye thɨ rakarakaru e Ŋgolo Boboma tɨne thɨ tarataraweŋa Loi.\fig Thɨ thuwe Jisas i njogha e buruburu|alt="jesus ascension" src="WA03935b.tif" size="span" copy="UBS (Wade)" ref="24:50-53" \fig*