\id JHN - Sudest John \h Jon \toc1 Toto Thovuye Utuniye Jon Le Rorori \toc2 Jon \toc3 Jon \h Jon \mt2 Toto Thovuye Utuniye \mt1 Jon \mt2 Le Rorori \imt1 Utu iviva \ip Bukuke iyake ghararorori iye Jon Sebedi nariye, iye ghalɨŋae gharaghambɨ theyaworo na theghewoma regha. E bukuke iyake tɨne ma mbaŋa regha tembe i unova ghamberegha idae, ko iyemaeŋge amalaghɨniye utuniye iya iŋake, “Jisas gharaghambuma iya i gharethovumawe laghɨye moli.” (Ŋgoreiye 13:23; 19:26; 20:2; 21:7). Jon le rɨghe na i roriya bukuke iyake iŋa, “Hu loŋweghathɨgha Jisas iye Mesaiya, Loi Nariye, na lemi loŋweghathɨko iyako weya amalaghɨniye mbala valɨkaiwae hu vaidiya yawalimi moli” (20:31). E bukuke iyake tɨne ra thuwe lemoyo Jisas ghamberegha kaiwae. Iye Utuutuko iyava i rikowe amalaghɨniye vambe inawe ko amba muyai i tabo na lolo (1:1,14). Iye Sip Nariye iya Loi va i variyena (1:29), iye ghanɨŋga e yawayawaliye (6:35), iye mbwa (7:37,38), iye yambaneke ghamanjamanjala (8:12; 9:5), iye sip ghanjigana ghathɨnɨmba (10:7,9), iye sip ghanjiranjimbunjimbu thovuye (10:11,14), iye thuweiruva na yawalɨ (11:25), iye kamwathɨ, dage emunjoru na yawalɨ (14:6), na iye waen rɨghe (15:1,5). \c 1 \s1 Utu i tabo na lolo \p \v 1 Va i rikowe Utu kaerova inawe, na Utuko iyako va weiye Loi, na Utuko iye Loi. \v 2 Ma vamba i vakatha yambaneke Utuko iyako vama inawe, weiye Loi. \v 3 Loi va i vakaiwoŋa Utu na i vakatha bigibigike wolaghɨye. Mava i vakatha bigi regha na ma weiye Utu. \v 4 Yawalɨ rɨghethora amalaghɨniye, na yawalɨke iyake gharɨgharɨ lenji manjamanjala. \v 5 Manjamanjalake iyake i woya e momouwo, ko momouwo ma valɨkaiwae i vun. \p \v 6 Loi va i variya amala regha idae Jon. \v 7 Va i mena na i utuŋa manjamanjalako iyako utuniye, mbala gharɨgharɨ thɨ loŋwe utuko iyako na thɨ loŋweghathɨ. \v 8 Iye ma i womena manjamanjala weŋgiya gharɨgharɨ, nandere, mbema i mena i utuŋa eŋge manjamanjalako utuniye weŋgi. \v 9 Iyake manjamanjala emunjoru, manjamanjalaniye i mena e yambaneke na i giya manjamanjala weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye. \p \v 10 Va ina e yambaneke, na othembe va i vakatha yambaneke, yambaneke mava i ghareghare. \v 11 Va i mena i yaku e ghambae, ko iyemaeŋge ghambae gharɨgharɨniye mava thɨ kulavatha. \v 12 Ko iyemaeŋge taulaghɨko iya thavala thɨ vaŋguvatha na thɨ loŋweghathɨ, i vakathaŋgi na valɨkaiwanji thɨ tabo Loi le ŋgaŋga. \v 13 Mava thɨ tabo na Loi le ŋgamaŋgama ŋgoreiya gharɨgharɨ ghinda ra vwara e mbunɨma na madibe, ŋgoreiya raŋa thɨ virɨ e yambaneke gamagaiŋgi na e ramaramanji. Ko iyake Loi ghamberegha i vakathaŋgi na le ŋgaŋga. \p \v 14 Utu kaero i tabo na lolo, gharethovu na Loi ghaghareghare emunjoru i riyevanjara na i mena i yaku weinda. Wo thuwe le vwenyevwenye na Ramae va i vakatha na ghamba rerenuwaŋa kaiwae nariye mbe ghamberegha eŋge ŋgama ghedighedi. \p \v 15 Jon va i utuŋa amalaghɨniye utuniye. I kula na iŋa, “Loloke iyake iya utuniya va yaŋama, ‘Loloko iya i rereghamba e ghereiŋguko iye i laghɨye kivwalaŋgo kaiwae amalaghɨniye vama inawe amba muyai ghino.’” \v 16 Kaiwae ghare weinda, mbema i thovuye moli vara weinda, iya kaiwae le giya bwagabwaga ma i motomoto. \v 17 Loi va i giya Mbaro weya Mosese amba Mosese i giya weŋgiya gharɨgharɨ, ko iyemaeŋge Loi le gharethovu na ghaghareghare emunjoru i mena we Jisas Krais. \v 18 Ma lolo regha i thuwathuwa weya Loi. Nariye mbe ghamberegha eŋge ŋgama ghedighedi, kaiwae iye mboromboro weiye Loi na iye ina Ramae ele valɨvaŋga, ee, iye i woraŋgiya weŋgiya gharɨgharɨ ŋgoroŋga Loi ghaghareghare. \s1 Jon Rabapɨtaiso le vavaghare \r (Mat 3:1-12; Mak 1:1-8; Luk 3:1-18) \p \v 19 Iyake Jon ghalɨŋae mbaŋa Jiu lenji randeviva thɨ variyeŋgiya ravowovowo vavana weinjiyaŋgiya na ghanjirathalavu vavana na vethɨ vaito Jon thɨŋa, “Thela ghen?” \v 20 Mava i wothuwele bigi regha weŋgi, i uturaŋgiya bigibigike wolaghɨye weŋgi iŋa, “Emunjoru, ma Mesaiya ghino.” \v 21 Thɨ vaito thɨŋa, “Ko thela eŋge ghen? Ilaija ghen?” Jon i gonjogha weŋgi iŋa, “Nandere, ma Ilaija ghino.” “Loi ghalɨŋaema gharauta ghen?” I gonjogha weŋgi iŋa, “Nandere.” \p \v 22 Thɨ dagewe thɨŋa, “Ko thela eŋge ghen? Nuwameiya wo wonjogha na wo giya thombe thovuye weŋgiya thavala methɨ variyeime. Ŋgoroŋga uŋa ghen kaiwan?” \v 23 Jon i gonjogha weŋgi, i vathiya Loi ghalɨŋae gharautu, Aiseya le utu, iya iŋake, “Ghino ghalɨŋaŋgu ŋgoreiya lolo regha ghalɨŋae i kulakula e njamnjam: ‘U varumwara kamwathɨ Giya kaiwae.’”\x - \xo 1:23 \xt Ais 40:3\x* \v 24 Ravandavandaŋama Parisima va thɨ variyeŋgi, \v 25 thɨ vaito Jon thɨŋa, “Thoŋgo ma Mesaiya ghen, o Ilaija, o Loi ghalɨŋaema gharautu, buda kaiwae eŋge u bapɨtaiso?” \v 26 Jon i gonjogha weŋgi iŋa, “Ya bapɨtaisoŋgiya gharɨgharɨ e mbwa, ko lolo regha ina e tɨnemina i ndeghathɨ, iye ma hu ghareghare, \v 27 iye i rereghamba e ghino. Ko iyemaeŋge ghino ma elo thovuye na valɨkaiwaŋgu ne ya raka gheghe ghae.” \v 28 Bigibigike wolaghɨye thiyake va thɨ yomara Betani e Walaghɨta Jorɨdan valɨghadidiye i vorovoro, iya Jon va i bapɨbapɨtaisoŋgiya gharɨgharɨkowe. \s1 Jisas iye ne i thavwiyathu yambaneke gharɨgharɨniye lenji tharɨ \p \v 29 Mbaŋambaŋa vena Jon i thuwe Jisas i loŋga menawe, amba iŋa, “Wo hu thuwe, iyako Loi le Sip Nariye na iye i thavwiyatha yambaneke lenji tharɨ. \v 30 Iyake iyava ya utuuta utuniyema, iyava yaŋama, ‘Lolo regha iya i menamenako, i rereghamba e ghino, ko iyemaeŋge iye i laghɨye kivwalaŋgo kaiwae vama inawe amba ghino ya virɨ.’ \v 31 Ghino womberegha mava ya ghareghare, ko ghino ya mena ya bapɨtaisoŋga e mbwa. Ya vakatha iyake na mbala Isirel gharɨgharɨniye thɨ ghareghare thela amalaghɨniye.” \p \v 32 Jon i uturaŋgiya wagiyawe iŋa, “Ya thuwe Une i njama e buruburu ŋgoreiya bunebune na i yaku Jisas e vwatae. \v 33 Ma mbalava ya ghareghare, ko Loi, iya va i variyeŋgo na ya bapɨtaiso e mbwa, amalaghɨniye i dage weŋgo iŋa, ‘The lolo ne u thuweya Nyao i nja na i yakuwe, iyena iya ne i bapɨtaisoŋgiya gharɨgharɨ e Nyao Boboma.’ \v 34 Kaerova ya thuwe na ya dage weŋga na yaŋa iye Loi Nariye.” \s1 Jisas gharaghambu va i tuthikaiŋgi \p \v 35 Mbaŋambaŋa vena Jon va mbowo inava gheko i ndeghathɨ weiyaŋgiya gharaghambu theghewo. \v 36 Mbaŋa i thuwe Jisas i loŋga valawe ghamwanji, mbe i njimbukiki vara, amba iŋa, “Wo hu thuwe, iyako Loi le Sip Nariye.” \v 37 Mbaŋa gharaghambu theghewoma thɨ loŋwe iyake, kaero thɨ ghambugha Jisas. \v 38 Jisas i ndevɨ na i thuweŋgi thɨ rereghambawe, i dage weŋgi iŋa, “Nuwamiya budakai?” Thɨŋa, “Rabai (gharumwaru Ravavaghare), aŋga u yaku?” \v 39 I gonjogha weŋgi iŋa, “Hu mena hu thuwe.” Amba thɨ wa weinji na vethɨ thuwe aŋga i yaku, na vethɨ yaku weinji e mbaŋako iyako tɨne, kaiwae mbaŋa vamba ŋgoreiye po klok. \v 40 Gharɨgharɨke iya thenjighewoke iyava thɨ loŋwe Jon ghalɨŋae, regha idae Endru, Saimon Pita ghaghae na thɨ rereghambawe Jisas. \v 41 I viva moli, Endru i vaidikaiya ghaghae Saimon na i dagewe iŋa, “Kaero mo vaidiya Mesaiya” (gharumwaru Krais). \v 42 Amba i vaŋgumenawe Jisas. Jisas i thuwe na i dagewe iŋa, “Ghen Saimon, rama idae Jon. Ghen ne idan Sipas.” (Idake iyake ŋgoreiya Pita, gharumwaru “varɨ.”) \s1 Jisas i kula weŋgiya Pilip na Nataniyel \p \v 43 Mbaŋambaŋa vena Jisas nuwaiya i wa Galili ele valɨvaŋga. Ko amba muyai i wa gheko i lavolevoleya Pilip na i dagewe iŋa, “U ghambuŋgo.” \v 44 Pilip iye ŋgoreiya Endru na Pita ghambanji regha, Betɨsaida. \v 45 Pilip i vaidiya Nataniyel na i dagewe iŋa, “Kaero wo vaidiya loloma iya Mosese va i roriya utuniyema Mbaro e gha Buk tɨne na Loi ghalɨŋae gharautu vambe thɨ rororiva kaiwae. Iye Jisas, Josep nariye, i mena Nasaret.” \v 46 Nataniyel i vaito iŋa, “Nasaret! Mbene bigi thovuye regha i mena gheko?” Pilip iŋa, “U mena u thuwe.” \v 47 Mbaŋa Jisas i thuwe Nataniyel amba i menamenako kaero i utuŋa utuniye iŋa, “Loloke iyake Isirel ŋgamaniye moli. Ma mbaŋa regha i utu kwan.” \v 48 Nataniyel i vaito iŋa, “Ŋgoroŋga uŋa na u ghareghareŋgo?” Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ma thuweŋge menan e umbwa idae ‘fig’ raberabe amba muyai Pilip i kula e ghen.” \v 49 Nataniyel i dagewe iŋa, “Rabai, ghen Loi Nariye ghen na ghen Isirel lenji Kiŋ!” \v 50 Jisas i dagewe iŋa, “U loŋweghathɨ kaiwae ma dage e ghen maŋa ma thuweŋge e umbwa ida fig raberabe. Tene u thuweŋgi bigibigi laghɨlaghɨye na thɨ kivwala iyake!” \v 51 Mbowo i dageweva iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, ne hu thuwe buruburu i mavu na Loi le nyao thovuthovuye thɨ rakavoro na thɨ rakanjawe Lolo Nariye.” \c 2 \s1 Jisas i vɨva mbwa na i tabo na waen \p \v 1 Mbaŋa mbaŋaiwo e ghereiye, thɨ vakatha ghe ghathaga regha, e ghemba regha idae Kena Galili e tɨne. Jisas tɨnae va ina gheko, \v 2 na Jisas na gharaghambu vambe ghanjikula nava e thagako iyako rɨghe. \v 3 Mbaŋa waen vama i ko, Jisas tɨnae i dagewe amalaghɨniye iŋa, “Waen kaero i ko weŋgi.” \p \v 4 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Nava, buda kaiwae len renuwaŋa ina e ghino? Wo mbaŋa ya vakatha bigi ŋgora iyako mamba i mena.” \p \v 5 Tɨnae i dage weŋgiya rakakaiwo iŋa, “Ŋgoroŋga iŋa weŋga hu vakatha ŋgoreiye.” \p \v 6 Mbwa varivariye, thɨ vakathaŋgi e varɨ, vwarawona, va thɨ bigiraweŋgi. Thiyako thɨ vakaiwoŋaŋgi kaiwae thɨ ghambugha Jiu lenji kururu ghakamwathɨ. Vwarara mbwako e tɨneko le ghanaghanagha mbwata i wo vwaramonyi vwaraiwo o vwarato. \p \v 7 Jisas i dage weŋgiya rakakaiwoma iŋa, “Hu gudumbana mbwa e mbwake varivariye.” Thɨ gudu vanjaraŋgi moli.\fig Jisas i vɨva mbwa na i tabo waen|alt="water to wine man pouring water" src="CN01667B.TIF" size="col" copy="Cook" ref="2:1-10" \fig* \p \v 8 Amba i dage weŋgi iŋa, “Mbaŋake iyake hu guda vavana e mbwana variye na hu giyawe amalako iya i ndeviva e thagako.” \p Thɨ vakatha ŋgoreiye, \v 9 na amalako iyako i mando mbwako iyama me vɨvɨna waenɨko. Ma i ghareghare waenɨke iyake aŋga me mena, ko iyemaeŋge rakakaiwoma iya methɨ guduma thɨ ghareghare. Iyake kaiwae i kulawe ragheghe ghɨmoruma \v 10 na iŋa, “Thaga tanuwagae me giyakaiya waen thovuye, na mbaŋa ma methɨ muna i laghɨye moli, kaero i giyava waenɨma ma modae laghɨye. Ko iyemaeŋge mo vikikighathɨgha waen thovuye moli ghaghada mbaŋake iyake.” \p \v 11 Jisas va i vakathakai vara vakathake ghamba rotaele iyake Kena Galili e tɨne. Le vakathako ghamba rotaele iyako i woraŋgiya le vwenyevwenye na gharaghambu thɨ loŋweghathɨ. \v 12 Thaga e ghereiye, kaero Jisas weiyaŋgiya tɨnae, oghaghae na gharaghambu thɨ raka e ghemba Kapenaom, na mbowo vethɨ yaku gheko mbaŋa vavana. \s1 Jisas i ru e Ŋgolo Boboma tɨne \r (Mat 21:12-13; Mak 11:15-17; Luk 19:45-46) \p \v 13 Thaga Valaŋani ghambaŋa ma vama bwagabwaga, Jisas i voro Jerusalem. \v 14 E Ŋgolo Boboma ghayayao tɨne i vaidiŋgiya gharɨgharɨ vavana thɨ vakuneŋaŋgiya lenji burumwaka, sip na bunebune na vavana thiya yaku e lenji tebol na thɨ tenɨto yao. \v 15 Jisas i tarailaila yao gharaten lenji mani na i mwanavevewoŋgiya lenji tebol. I mbana thiyothiyo vavana na i vakatha gheyabɨyabɨbɨwe, na i vagege raŋgiyaŋgiwe, weinjiyaŋgiya lenji sip na burumwaka. \v 16 I dage weŋgiya va thɨ vakuneŋaŋgiya bunebuneko iŋa, “Hu bigiraŋgiya bigibigike thiyake eto. Tha hu vakatha Bwebwe le ŋgolo na ŋgoreiya ghamba maket.” \p \v 17 Gharaghambuko thɨ renuwaŋakikiya buk le utu iŋa, “Len ŋgolo ghagharethovu i ra e ghareŋguke ŋgoreiya ndɨghe.”\x - \xo 2:17 \xt Sam 69:9\x* \p \v 18 Jiu lenji randeviva thɨ dagewe thɨŋa, “Thambovakatha ghamba rotaele ne u vakatha na i vaghareime e len rɨghe na u vakatha iyake?” \p \v 19 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Hu rakayathu Ŋgolo Bobomake iyake na mbaŋa thegheto eŋge e tɨne kaero ya vatadɨvaova.”\fig Ŋgolo Boboma va ina Jerusalem e tɨne|alt="temple picture" src="lb00250c.tif" size="span" copy="BFBS (Bass)" ref="2:19-22" \fig* \p \v 20 Jiu lenji randeviva thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Ŋgolo Bobomake iyake va i wo theghathegha ghwevarɨ na umbowona amba thɨ vatadɨvao, na mbene mbaŋa thegheto eŋge kaero u vatadɨvaova?” \v 21 Ko ŋgolo bobomako va i utuutu kaiwaeko amalaghɨniye riwae mbe utuniye. \v 22 Mbaŋa vama ve thuweiruva na e ghereiye ambama gharaghambu thɨ renuwaŋakikiya ghalɨŋaeke iyake na thɨ loŋweghathɨgha buk le utu na utuutu Jisas va i utuŋaŋgi. \p \v 23 Mbaŋa vamba ina Jerusalem Thaga Valaŋani kaiwae, gharɨgharɨ lemoyo va thɨ thuwe le vakathaŋgiko ghamba rotaele na thɨ loŋweghathɨgha amalaghɨniye. \v 24 Ko iyemaeŋge Jisas mava le renuwaŋako i wa weŋgi na i vareminjeŋgi, kaiwae va i ghareghare gharɨgharɨko wolaghɨye lenji renuwaŋa. \v 25 Le ghareghareko ma i tubo na valɨkaiwae lolo regha i utugiyawe gharɨgharɨ lenji renuwaŋa kaiwae, ko kaiwae vama i ghareghare budakai ina gharɨgharɨ e gharenji. \c 3 \s1 Jisas na Nikodimos \p \v 1 Jiu lenji randeviva regha idae Nikodimos, iye i mena Parisi e lenji wabwi. \v 2 Gougou regha i menawe Jisas na i dagewe iŋa, “Ravavaghare, wo ghareghare ravavaghara ghen u menawe Loi. Kaiwae i vakathana u vakathaŋgina ma lolo regha valɨkaiwae thoŋgo ma weiye Loi.” \p \v 3 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ya dage emunjoru e ghen, ma lolo regha valɨkaiwae na ne i thuwe Loi le ghamba mbaro thoŋgo ma i ghambɨ togha.” \p \v 4 Nikodimos i vaito iŋa, “Thoŋgo lolo kaero i thamatowo, ne ŋgoroŋga iŋa na i virɨ togha? I thovuyewe loloko iyako na tembe i njoghava tɨnae e ŋgamoiye mbowo i ghambɨva mbaŋaiwoniye?”\fig Jisas i utu weiye Nikodimos ghambɨ togha kaiwae|alt="Jesus and Nicodemus" src="CN01670C.TIF" size="span" copy="Cook" ref="3:1-15" \fig* \p \v 5 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ya dage emunjoru e ghen, ma lolo regha ne i ru Loi ele ghamba mbaro tɨne thoŋgo ma i virɨ e mbwa na Nyao Boboma. \v 6 Lolo tɨnae na ramae thɨ ghambɨ e yawayawaliye, ko iyemaeŋge thoŋgo Nyao Boboma i vakatha lolo na i ghambɨ togha loloko iyako une ne e yawayawaliye. \v 7 Thava gharen i yo kaiwae ya dage e ghen yaŋa, ‘Hu ghambɨ togha,’ \v 8 ndewendewe i rowo na i uu na i reŋa the valɨvaŋga nuwaiya i reŋawe. U loŋwe laiye, ko iyemaeŋge ma u ghareghare aŋga i uu na i mena o aŋga i uu na i reŋa. Iyako ŋgoreiya gharɨgharɨ thɨ virɨ e Nyao Boboma.” \p \v 9 Nikodimos i vaito iŋa, “Ne ŋgoroŋga na kamwathɨke iyake i yomara?” \v 10 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ghen Isirel lenji ravavaghare laghɨye regha ghen, na nuwana ma mba i manjamanjalaŋa bigibigike thiyake? \v 11 Ya dage emunjoru e ghen, wo utuŋa budakaiya wo ghareghare na wo woraŋgiya weŋga budakaiya wo thuwe e marame, ko iyemaeŋge ma hu wovatha lama utu. \v 12 Thoŋgo ma hu loŋweghathɨŋgo mbaŋa ya utuŋa yambaneke bigibiginiye utuninji, ŋgoroŋga ne huŋa na hu loŋweghathɨŋgo mbaŋa ne ya utuŋa weŋga buruburu bigibiginiye utuninji? \v 13 Ma lolo regha mun va i wa e buruburu; mbe ghamberegha eŋge Lolo Nariye, iye i njama e buruburu. \v 14 Kaiwae Mosese va i livaira mwata e njamnjam, Lolo Nariye tembene ŋgoreiyeva ne thɨ mwanavairɨ \v 15 mbala thavala thɨ loŋweghathɨ ne thɨ vaidiya yawalinji memeghabananiye.” \p \v 16 “Kaiwae Loi emunjoru i gharethovu yambaneke, i vatomwe Nariye ŋgama ghedighedi, thela thoŋgo i loŋweghathɨ mane i mare, ne i vaidiya yawaliye memeghabananiye. \v 17 Kaiwae Loi mava i variye Nariye e yambaneke na i wovatharɨtharɨŋaŋgiya gharɨgharɨ na thɨ ghataŋa vɨrɨ, nandere, ko i vamoruŋgi eŋge gharɨgharɨ. \v 18 Thela thoŋgo i loŋweghathɨ mane i vaidiya wovatharɨtharɨko iyako, ko thela ma i loŋweghathɨ, wovatharɨtharɨko iyako kaiwae kaero i vaidiya vɨrɨniye, kaiwae ma i loŋweghathɨ Loi Nariye, mbe ghambereghaeŋge, ŋgama ghedighedi. \v 19 Thiyake iya kaiwae ne thɨ vaidiya vɨrɨniye: Manjamanjala kaerova i mena e yambaneke, ko iyemaeŋge gharɨgharɨ nuwanjiko i ghaŋgowa momouwo na ma thɨ goruwe manjamanjala kaiwae lenji vakathako mbe tharɨ eŋge. \v 20 Thavala thɨ vakatha tharɨ thɨ botewo manjamanjala na mane thɨ mena e manjamanjala, kaiwae thɨ mararu lenji vakathako raraitharɨ i raŋgi e manjamanjala. \v 21 Ko thela i vakatha budakaiya emunjoru i mena e manjamanjala, mbala thɨ thuwe wagiyawe le vakathako i vakatha ŋgoreiye Loi le renuwaŋa.” \s1 Jon i utuutu Jisas kaiwae \p \v 22 Iyake e ghereiye Jisas na gharaghambu thɨ rakaraŋgi na thɨ raka Judiya ele valɨvaŋga regha na vethɨ yaku weiyaŋgi gheko na i bapɨtaisoŋgiya gharɨgharɨ. \v 23 Jon vambe i bapɨtaisoŋgiva gharɨgharɨ e ghemba regha idae Anon, Salim ghadidiye, kaiwae mbwa va i ghanagha gheko na gharɨgharɨ lemoyo va thɨ rakarakamenawe na i bapɨtaisoŋgi. \v 24 Va e mbaŋako iyako Jon mamba i ru e thiyo. \p \v 25 Jon gharaghambu vavana thɨ wogaithɨ weinji Jiu regha thavwithavwi kaiwae, kaiwae iyake thiye Jiu lenji kururu thanavuniye. \v 26 Thɨ mena eŋge thɨ utuutu weya Jon thɨŋa, “Ravavaghare, amalama iya mendava weinɨma Jorɨdan valɨvaŋga i vorovoro, iya mendava u utuŋa iye Mesaiya; ee amalaghɨniye i bapɨtaisoŋgiya gharɨgharɨ na gharɨgharɨ lemoyo moli thɨ rakarakawe.” \p \v 27 Jon i gonjogha weŋgi iŋa, “Ma lolo regha ne i wo bigi regha thoŋgo ma Loi i wogiyawe. \v 28 Ghemi kaero hu ghareghare iyava yaŋake, ‘Ghino ma Krais ŋgoreiye,’ ko iyemaeŋge Loi va i variyeŋgo na ya viva e ghamwae. \v 29 Ragheghe ghɨmoru iye i vaŋgwa ragheghe wevo, ko iyemaeŋge ragheghe ghɨmoru gheu i roroghagha weya ragheghe ghɨmoru weiye ragheghe wevo thɨ vutha, na iye mbe inawe i vandevandeŋa. Mbaŋa i loŋwe ragheghe ghɨmoru ghalɨŋae, i warari laghɨye moli. Ghino lo warari ŋgoreiyako, na lo warariko kaero i mboromboro. \v 30 Amalaghɨniye idae mbe i laghɨlaghɨye vara na ghino idaŋgu mbe i didinja vara.” \p \v 31 Iye i mena e buruburu ee i laghɨye kivwalaŋgi gharɨgharɨke wolaghɨye. Thela i mena e yambaneke iye ŋgoreiya yambaneke gharɨgharɨniye, na i utu ŋgoreiya rameyambane. Thela i mena e buruburu i laghɨye na i mevoro moli. \p \v 32 I utuŋaŋgiya budakaiya va i thuwe na i loŋwe, ko iyemaeŋge ma lolo regha i wovatha le utuko. \v 33 Ko thela thoŋgo i wovatha le utuko, i wovaemuemunjoruŋa na iŋa Loi mbema emunjoru moli. \v 34 Kaiwae thela Loi va i variye, i utuŋa Loi ghalɨŋae, kaiwae Loi i giya valawewe Nyao Boboma na ma ele moto. \v 35 Ramanda Loi i gharethovu weya Nariye na i bigirawe bigibigike wolaghɨye e nɨmae ghare. \v 36 Thela thoŋgo i loŋweghathɨgha Nariye i vaidiya yawaliye memeghabananiye, ko thela thoŋgo i botewo Nariye mane i vaidi yawalɨko iyako, ko iyemaeŋge Loi le ghatemuru laghɨye moli inawe. \c 4 \s1 Jisas i utu weiye tɨnan Sameriya \p \v 1 Parisi thɨ loŋwevaidiya Jisas i vaŋguŋgi na i bapɨtaisoŋgiya gharaghambu lemoyo, i kivwala Jon, \v 2 othembe raŋa Jisas, iye mava i vakatha bapɨtaiso, vambe gharaghambuŋgiko eŋge, \v 3 mbaŋa va i ghareghare iyake iteta Judiya na mbowo i njoghava Galili. \v 4 Le njoghako iyako va i ghathara Sameriya ele valɨvaŋga. \v 5 Iwaeŋge i mena i vutha e ghembaniye regha idae Saika, e thelau regha ghadidiye. Thelauko iyako Jeikob va i vamodo na i wogiyawe nariye Josep. \v 6 E valɨvaŋgako iyako Jeikob ghe mbwa, mborowou va thɨ do, mbe inaweva. Jisas, loŋgako kaiwae na riwae va i bane, i ronja e ghadidiye. Mbaŋa va ŋgoreiya ghararaghɨye mboro. \p \v 7 Mbaŋa tɨnan Sameriya eunda i mena i guda mbwa, Jisas i dagewe iŋa, “U gudugiyama mbwana ya mun.” \v 8 Gharaghambu vama thɨ wao e ghemba na vethɨ vamoda ghanɨŋga. \p \v 9 Elama i gonjoghawe iŋa, “Kaiwae mbe Jiuwa ghen na mbe Sameriya ghino, ŋgoroŋga na u naŋgo mbwa e ghino?” Kaiwae Jiu na Sameriya thɨ veroghereiye wanaŋgi. \v 10 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Thoŋgo u ghareghare Loi le giya e ghen na thela iya i naŋgo mbwana e ghen, mbala mo naŋgowe na i giya mbwa e yawayawaliye e ghen.” \p \v 11 Elama i dagewe iŋa, “Amalana, ma bigi regha ina e ghen na mbala u guduwe kaiwae mbwake na bode moli. Aŋga ne vo wo iya mbwake e yawayawaliyeke? \v 12 Ghen u laghɨye kivwala rumbume Jeikob, iyava i vatomwe mbwake iyake weime? Amalaghɨniye weiyaŋgiya le ŋgaŋga na le thetheghan va thɨ muna iyake.” \p \v 13 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Thela i muna mbwake iyake tene mbwa i gharɨva, \v 14 ko thela thoŋgo i muna mbwake ghino ya giyakewe, ma tene mbwa i gharɨva. Ŋgoreiye, mbwake iya ne ghino ya giyakewe ne i tabona mborowou, i voru valaŋa na i giya yawaliye memeghabananiye.” \p \v 15 Elama i dagewe iŋa, “Amalana, u giyama mbwana iyana weŋgo, mbala ma tene mbwa i gharɨŋgo na ya mena ya guduguduva mbwa gheke.” \p \v 16 Jisas i dagewe iŋa, “U wa, vo vaŋgwa len ghɨmoru na u njoghama gheke.” \p \v 17 I gonjoghawe iŋa, “Ma elo ghɨmoru.” Jisas i dagewe iŋa, “U utuŋa emunjoru iya uŋana ma e len ghɨmoru. \v 18 Ko emunjoru iyake: va u vaŋguŋgiya ghɨmoghɨmoru theghelimana, ghɨmoru na iya weina e mbaŋake iyake ma len ghɨmoru. Emunjoru iya moŋana.” \p \v 19 Elama iŋa, “Amalana, kaero ya thuweŋge, Loi ghalɨŋae gharautu ghen. \v 20 Orumburumbume va thɨ kururu weya Loi e ouke iyake, ko ghemi Jiu huŋa ghamba kururu mbe regha eŋge Jerusalem.” \p \v 21 Jisas i dagewe iŋa, “U wo lo renuwaŋake elana, mbaŋa i menamenake mane hu kururuwe Bwebwe e ouke iyake o Jerusalem. \v 22 Ghemi Sameriya gharɨgharɨniye ma hu ghareghare hu kururuwe thela; ko ghime Jiu wo ghareghare Loike wo kururukewe, na ne i vakaiwoŋaime na i vamoru yambaneke. \v 23 Ko iyemaeŋge mbaŋa maya i menamenake na kaero ina gheke. Mbaŋa thavala thɨ kururu emunjoru ne thɨ kururuwe Bwebwe weiye lenji gharevatomwe emunjoru kaiwae thiye Bwebwe i tamwetamwe weŋgi na thɨ kururuwe. \v 24 Loi iye Nyao na thavala thɨ kururuwe, thɨ kururuwe e unenji weiye lenji gharevatomwe emunjoru ŋgoreiya Loi ghaghareghare emunjoru.” \p \v 25 Elama iŋa, “Ya ghareghare Mesaiya iye thɨ uno Krais tene i mena. Mbaŋa ne i mena amba i vamanjamanjalaŋa bigibigike wolaghɨye weime.” \p \v 26 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Lolona iya u utuutu kaiwaena mbema iya ghinokeni, iya vara ya utuutuke e ghen mbaŋake iyake.” \s1 Jisas gharaghambu thɨ rakanjoghawe \p \v 27 E mbaŋako iyako gharaghambuma thɨ rakanjoghawe, na gharenji i yo laghɨye moli kaiwae thɨ thuwe i utuutu weiye wevo eunda. Ko ma regha mun i vaito iŋa, “Nuwaniya budakai?” o “Buda kaiwae u utu wein elake?” \p \v 28 Elama i iteta mbwama variye, i njogha thotho na i dage weŋgiya ghembako gharɨgharɨniye iŋa, \p \v 29 “Wo hu rakamena na vohu thuwe amala regha, me utugiyavao weŋgo bigibigima wolaghɨye va ya vakathaŋgi na i rereya. Mbwata mbema Mesaiya amalaghɨniye?” \v 30 Thɨ rakaraŋgi na thɨ rakarakamenawe Jisas. \p \v 31 E mbaŋaniye gharaghambu thɨ dagewe thɨŋa, “Ravavaghare, wo u ghanɨŋga.” \p \v 32 Ko iyemaeŋge i dage weŋgi iŋa, “Ghaŋgu kaero ma ghan, ko ghemi ma hu ghareghare mun.” \p \v 33 Gharaghambuma thɨ veutu weŋgi thɨŋa, “Mbwata lolo regha me bigimena ghanɨŋgawe?” \p \v 34 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ghaŋgu mbe regha eŋge, ya ghambugha thela va i variyeŋgo le renuwaŋa na ya vakathavao kaiwoke iyava i woveŋgoke na ya kaiwoŋa. \v 35 Thare hu ghareghare utuke iya huŋake, ‘Manjala ma umbovarɨ eŋge kaero uloulo ghambaŋa.’ Ko ya dage e ghemi hu tateya maramina na hu thuwe umako tɨne. Ghanɨŋgako kaero thɨ mweghe na kaero nuwaiya tɨtɨvoreŋa. \v 36 Ratɨtɨko i mbana modae na i vatha yawalɨ memeghabananiye ghanɨŋganiye, iya kaiwae rakabukabu na ratɨtɨ ne thɨ warari na regha. \v 37 Iyake kaiwae utuutuke iyake emunjoru, iya iŋake, ‘Regha i kabughathɨ na regha i tɨghathɨ.’ \v 38 Ma variyeŋga na vohu tɨghɨ e uma mava hu kabu. Gharɨgharɨ vavana lenji ghairo une na ghemi hu vaidiya ghathovuye.”\fig Rakakaiwo theghewo thɨ tɨghathɨ wit|alt="two workers harvesting wheat" src="lb00098c.tif" size="col" copy="BFBS (Bass)" ref="4:34-38" \fig* \s1 Sameriya gharɨgharɨniye lemoyo thɨ loŋweghathɨ \p \v 39 Sameriya gharɨgharɨniye lemoyo e ghembako iyako tɨne thɨ loŋweghathɨgha Jisas kaiwae wevoko meŋa, “Me utugiyavao e ghino bigibigike wolaghɨye va ya vakatha na i rereya.” \v 40 Iya kaiwae mbaŋa thɨ rakamenawe, mbe thɨ naŋgowe na wo thɨ yaku weinji. Mbaŋa theghewo i yaku, \v 41 na le vavaghareko kaiwae gharɨgharɨ lemoyo thɨ loŋweghathɨ. \p \v 42 Thɨ dagewe elama thɨŋa, “Kaero wo loŋweghathɨ mbaŋake, ma lama rɨghe kaiwae budakaiya mo utugiya weime, nandere, ko kaiwae mbe ghime vara ghamamberegha mo loŋwe e yanawameke, na wo ghareghare mbema emunjoru amalaghɨniye yambaneke gha Ravamoru.” \s1 Jisas iŋa na giyanduŋenduŋe regha nariye riwae i thovuye \p \v 43 Le yaku mbaŋa theghewoko e ghereiye, kaero i wareriva, i wa Galili. \v 44 Jisas ghamberegha ghalɨŋae, va iŋa, “Loi ghalɨŋae gharautu, iye le vanautuma gharɨgharɨniye mane thɨ yavwatatawana.” \v 45 Mbaŋa i vutha Galili, gharɨgharɨ e valɨvaŋgako iyako thɨ vaŋguvatha, kaiwae va thɨ thuwe le vakathaŋgiko ghamba rotaele wolaghɨye Thaga Valaŋani va ghambaŋa Jerusalem e tɨne, kaiwae thiye vambe inanjiva gheko. \p \v 46 E le loŋgako tɨne i wa Kena Galili e tɨne. E ghembake iyake iyava i vɨva mbwama na i tabo na waen. Giyanduŋenduŋe regha va ina gheko, nariye i ghambwera, ina Kapenaom. \v 47 Mbaŋa amalake iyake i loŋwe Jisas kaero i iteta Judiya na ma ina Galili, i wa na ve naŋgowe na weiye thɨ wa Kapenaom na ve thawariya nariye, yawaliye ma vama molao. \p \v 48 Jisas i dagewe iŋa, “Ghemi thoŋgo ma hu thuwe vakatha ghamba rotaele regha e maramina na i wo nuwami, mane hu loŋweghathɨ.” \p \v 49 Amalama i gonjoghawe iŋa, “O amalana, u mena ra wa, ne iwaeŋge naruŋguko i mare.” \p \v 50 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ma u wa eŋge, narunɨna kaero riwae i thovuyeva.” \p Amalama i loŋweghathɨgha Jisas ghalɨŋaeko kaero i njoghava. \p \v 51 Vamba i loŋgaloŋga e kamwathɨ mborowa, le rakakaiwo kaero thɨ lavolevole, thɨ womena totowe thɨŋa, “Naruma kaero riwae i thovuye.” \v 52 I govaitoŋgi thembaŋa vara riwae kaero me thovuye, thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Menda wan klok yeghɨyeghɨye ghambwera kaero i kowe.” \p \v 53 Amalama kaero i renuwaŋakiki menda e mbaŋako vara iyako i dagewe iŋa, “Naruna mane i mare.” Iya kaiwae amalaghɨniye na le ŋgoloko gharayakuyakuko wolaghɨye thɨ loŋweghathɨ. \p \v 54 Jisas le vakathake vakatha ghamba rotaele theghewoniye le njoghama Judiya e ghereiye na i mena Galili. \c 5 \s1 Jisas i thawariya kuvokuvo \p \v 1 Iyake e ghereiye Jisas i voro Jerusalem Jiu lenji thaga regha kaiwae. \v 2 Ghambaru regha ina Jerusalem idae Sip le ghamba ru. E ghamba ruke iyake ghadidiye mbwa regha, weiye yaŋavaŋgavaŋga ŋgolo lima inanji mbwako ghadidiye. Vaŋa Hibru thɨ uno Betɨsaida. \v 3 Gharɨgharɨ lemoyo va e ghanjighambwera lenji ghamba yaku. Ghambwera ŋgoranjiŋgiya mara kwaghe, kuvokuvo na riwanji i gheroro. Va thɨ roghagha mbwako na the valɨvaŋga i bobovirɨ, \v 4 kaiwae mbe ghambaŋa, ŋgoreiya mbaŋa theghewo iya e ghereiye amba Giya le nyao thovuye i nja e mbwako tɨne na i vakatha mbwako i bobovirɨ. The ghambweghambwera regha i vivakai i nja e mbwako tɨne iyako e ghereiye na the ghambwera inawe kaero i kowe na riwae i thovuye. \v 5 Amala regha va ina gheko, iye va i ghambweravoreŋa theghathegha ghweto na umbowa. \v 6 Mbaŋa Jisas i vaidi gheko, na i ghareghare vambe tamwarau i vaidiya ghambwerako iyako, i dagewe iŋa, “Thare nuwaniya riwana i thovuye?” \p \v 7 Ghambweghambwerama i gonjoghawe iŋa, “Amalana, ma lolo regha ina gheke na i thalavuŋgo ya nja e mbwake tɨne mbaŋa i bobovirɨ. Mbaŋa amba ya rorovurɨgheghe kaiwae lolo regha kaero i njakai e ghamwaŋgu.” \p \v 8 Amba Jisas i dagewe iŋa, “U yondovirɨ! U bigivaira ghambana ghavwarara na u loŋga.” \v 9 E mbaŋako iyako amalama riwae kaero i thovuye, i bigivaira ghambaema ghavwarara na i loŋga. \p Mbaŋako iyava bigiko iyako i yomarawe Jiu ghanjimbaŋa kururu Sabat.\f + \fr 5:9 \ft Sabatɨko va Satade regha na regha mbaŋaniye Jiu thɨ towowe na thɨ kururu weya Loi. Loi va i woraweya mbaŋa ghepirɨninji wik regha na regha towo ghambaŋa gharɨgharɨ kaiwanji kaiwae amalaghɨniye ghamberegha va i vakatha yambaneke mbaŋa theghewona tɨne na mbaŋa ghepirɨninji i towowe (Raŋ 8–11) Sabatɨko i ri Pɨraide mbaŋa i gou na i wo Satade i gou.\f* \v 10 Jiu lenji randeviva thɨ dagewe amalama iya riwaema kaero i thovuye thɨŋa, “Noroke mbaŋa kururu na ma mbaro i vatomwe e ghen na u mbana ghambana ghavwarara.” \p \v 11 Ko iyemaeŋge i gonjogha weŋgi iŋa, “Amalake iya me vakathaŋgo na ya thovuye me dage e ghino meŋa, ‘U mbana ghambana ghavwarara na u loŋga.’” \p \v 12 Thɨ vaito thɨŋa, “Thela iya loloke me dageke e ghen na u mbana ghambana ghavwarara na u loŋga?” \p \v 13 Amalama mava i ghareghare thela iya me dagekowe, kaiwae wabwiko va i laghɨye na Jisas vama i ruwo tɨnenji. \p \v 14 E ghereiye vena Jisas ve vaidi e Ŋgolo Boboma tɨne na iŋa, “Wo u thuwe, riwana kaero i thovuyeva. Thama te u vakavakathava tharɨ ne iwaeŋge u vaidiya vuyowo laghɨye moli.” \v 15 Amalama i wa na ve utuutu weŋgiya Jiu lenji randeviva, iŋa Jisas iya mendava i vakathaŋgo na riwaŋguke i thovuye. \s1 Yawalɨ i menawe nariye \p \v 16 Kaiwae Jisas va i vakathaŋgiya bigibigike thiyake e ghanjimbaŋa kururu, Jiu lenji randeviva va thɨ vakatha na i vaidiya vɨrɨniye. \v 17 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Bwebwe iye i kaiwo valaŋa na ghino tembe ŋgoreiyeva, ya vakatha kaiwoke iyake.” \v 18 Le utuko ŋgoreiyako kaiwae Jiu lenji randeviva thɨ rovurɨgheghe, nuwanjiya thɨ unɨghɨ. Ma mbe e ghanjimbaŋa kururu eŋge kaiwae ko kaiwae vambe iŋava amalaghɨniye ramaya Loi na i munjeva mboromboro weiye Loi. \p \v 19 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, Loi Nariya ghino ma valɨkaiwaŋgu na ne ya vakatha bigi regha mbe ghino eŋge elo renuwaŋa; mbe ya vakatha eŋge budakaiya ya thuwe Bwebwe i vakavakatha, kaiwae the bigiya Bwebwe i vakatha ghino tembe ya vakathava. \v 20 Kaiwae Bwebwe i gharethovuŋgo na i vatomwe e ghino bigibigike wolaghɨye amalaghɨniye i vakavakatha. Ŋgoreiye, gharemi ne i yo kaiwae ne i vatomwe weya Nariye ghino vakatha laghɨlaghɨye na ya vakathaŋgi na ne i kivwalaŋgiya thiyake. \v 21 Bwebwe iŋa na ramaremare thɨ rakathuweiru na i giya yawalinji; iyake tembe ŋgoreiyeva Nariyeke ghino ya giya yawalɨwa thela lo renuwaŋake nuwaiya ya giyawe. \v 22 Bwebwe ma i ghatha lolo regha, ko vama i wogiya ghathako ghambaroko wolaghɨye e ghino, \v 23 mbala gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ yavwatata wanaŋgo ŋgoreiya thɨ yavwatatawana Bwebwe. Thela thoŋgo ma i yavwatata wanaŋgo, ma i yavwatatawana Bwebwe, iye va i variyeŋgo.” \p \v 24 “Ya dage emunjoru e ghemi, thela thoŋgo i loŋwe lo utuŋgike na i loŋweghathɨgha thela iyava i variyeŋgoke, kaero i vaidiya yawaliye memeghabananiye. Loi mane i ghatha, ko kaero i iteta mare le valɨvaŋga na kaero ina yawalɨ ele valɨvaŋga. \v 25 Ya dage emunjoru e ghemi, mbaŋa maiya i menamenake, ko kaero ina gheke, mbaŋa thavala yawalinji i mare ne thɨ loŋwe Loi Nariye ghalɨŋae, na thavala ne thɨ loŋwe na thɨ vakatha ŋgoreiye, ne e yawayawalinji. \v 26 Kaiwae Bwebwe iye yawalɨ rɨghethoru, tembe ŋgoreiyeva va i vakathaŋgo Nariyeke ghino na yawalɨ rɨghethoru. \v 27 Na kaiwae Lolo Nariya ghino, kaerova i vatomwe e ghino ghatha ghambaro.” \p \v 28 “Gharemi thava i yo utuutuke iyake kaiwae: kaiwae mbaŋa maiya i menamenake, mbaŋa thavala kaerova thiya mare ne thɨ loŋwe ghalɨŋae \v 29 na thɨ rakathuweiru e ghabubunji. Thavala lenji vakatha va i thovuye ne thɨ thuweiru na e yawayawalinji, na thavala lenji vakatha va i tharɨ ne thɨ thuweiru na thɨ wovatharɨtharɨŋaŋgi. \v 30 Mbe wombereghake eŋge ma valɨkaiwaŋgu na ne ya vakatha bigi regha. Ya ghatha lolo ŋgoreiya Bwebwe le woveŋgo, iya kaiwae thoŋgo ya ghatha lolo mbe ya dageŋa vara emunjoru kaiwae ma nuwaŋguiya ya vakatha ŋgoreiya ghino lo renuwaŋa nandere, ko ya vakatha eŋge ŋgoreiya thela i variyeŋgo le renuwaŋa.” \s1 Thavala thɨ utuŋa Jisas utuniye \p \v 31 “Thoŋgo mbe ya utuŋa vara wombereghake utuniŋgu tha hu wovatha lo renuwaŋake na huŋa emunjoru, \v 32 ko lolo regha mbe inawe, iye i utuutu ghino kaiwaŋgu, ya ghareghare budakaiya i utuŋa ghino kaiwaŋgu, iyake utu emunjoru. \v 33 Hu variyeŋgiya lemi ravandevandeŋa weya Jon na budakaiya i utuŋa ghino kaiwaŋgu iyake utu emunjoru. \v 34 Ma ya ndeghathɨ gharɨgharɨ lenji utu ghino kaiwaŋgu, ko ya ravairɨ eŋge na mbala hu vaidiya vamoru weya Loi. \v 35 Jon iye va ŋgoreiya theŋgi i ra na i woya. Iya kaiwae va hu yavovoŋa le utuko mbaŋa ubotu.” \p \v 36 “Lo vakatha i woraŋgiya mbema emunjoru thela ghino, na iyake i laghɨye kivwala budakaiya Jon va i woraŋgiya mbaŋa i utuutu ghino kaiwaŋgu. Kaiwae iya vara kaiwoke Bwebwe va i wogiyake e ghino na ya vakatha vun, i woraŋgiya mbema emunjoru Bwebwe va i variyeŋgo. \v 37 Na Bwebwe, iye va i variyeŋgo, tembe ghambereghava i utuŋava emunjoru ghino kaiwaŋgu. Mava hu ndeloŋwe mun ghalɨŋae na mava hu ndethuwe mun ghayamoyamo, \v 38 na le utuko ma i yaku e gharemina, kaiwae ma hu loŋweghathɨ thela va i variye. \v 39 Hu thuweghatharaŋa Buk Boboma, kaiwae hu renuwaŋa na huŋa ne hu vaidiya yawalɨ memeghabananiye. Ŋgoreiye, utuutuŋgiko thiyako thɨ utuutu ghino kaiwaŋgu. \v 40 Ko hu botewo hu loŋweghathɨŋgo na hu vaidiya yawalimi memeghabananiye.” \p \v 41 “Ma yaŋa gharɨgharɨ mbala thɨ taraweŋaŋgo, \v 42 ko iyemaeŋge ya ghareghare wagiyaweŋga. Ya ghareghare, Loi ghagharethovu ma ina e gharemina. \v 43 Va ya mena Bwebwe e idae, na ma hu wovathaŋgo, ko thoŋgo lolo regha i mena mbe ghamberegha e idae, ne hu vaŋguvatha. \v 44 Ŋgoroŋga ne huŋa eŋge na hu loŋweghathɨ, thoŋgo hu warariŋa mbe ghemi eŋge hu vetarataraweŋga, ko ma hu rovurɨghegheŋa hu vaidiya tarawa i mena weya Loi mbe ghamberegha eŋge?” \p \v 45 “Thava lemi renuwaŋa huŋava ghino ne ya utuŋa lemi tharɨŋgina Bwebwe e marae. Lemi rawonjowe iye Mosese kaiwae iye hu woraweya ghamidi. \v 46 Ko iyemaeŋge thoŋgo hu loŋweghathɨgha Mosese ne hu loŋweghathɨŋgo kaiwae iye va i rorori ghino kaiwaŋgu. \v 47 Ko kaiwae ma hu loŋweghathɨ budakaiya va i rorinjoŋa, ŋgoroŋga ne huŋa na hu loŋweghathɨgha budakaiya ghino ya utuŋa?” \c 6 \s1 Jisas i vaghanɨŋgiya paeb tausan \r (Mat 14:13-21; Mak 6:30-44; Luk 9:10-17) \p \v 1 Mbaŋa vavana e ghereiye, Jisas i womalawa Galili Njighɨniye valɨvaŋga. Idae mbe reghava Njighɨ Taibiriyas. \v 2 Wabwi laghɨye regha thɨ rakareghambawe kaiwae va thɨ thuwe le vakathako ghamba rotaele weŋgiya ghambweghambwera. \v 3 Amba Jisas i voro e ou nasiye regha na i yaku weiyaŋgiya gharaghambu. \v 4 (Thaga Valaŋani ghambaŋa ma vama bwagabwaga.) \p \v 5 Iya kaiwae mbaŋa Jisas i tagathɨna marae na i thuwe wabwi laghɨye thɨ rakarakamena, i dagewe Pilip iŋa, “Aŋga ne vara vamoda bred gharɨgharɨke wolaghɨye thiyake kaiwanji?” \v 6 I utu ŋgoreiyako na i mando Pilip, kaiwae amalaghɨniye vama i ghareghare ne i vakatha budakai. \p \v 7 Pilip i gonjoghawe iŋa, “Othembe silva gethɨseriyeiwo (200) ne ra mban na ra vamodo bred, na ra viya na nanasiye iya thɨ ghan ne laghɨyeninjiya bada.” \p \v 8 Gharaghambuko regha, Endru, Saimon Pita ghaghae, iŋa, \v 9 “Ŋgama ghɨmoru regha ina gheke, ghabred mbumbulima i mena e ghanɨŋga regha idae bali, na borogi nanasiye umboiwo. Ko ŋgoroŋgako gharerenuwaŋa weŋgi vara gharɨgharɨke wolaghɨye?” \p \v 10 Jisas iŋa, “Hu dage weŋgi na thiya yaku.” E valɨvaŋgako iyako nana va i pokuwe. Gharɨgharɨko wolaghɨye thiya yaku; ghɨmoghɨmoru lenji ghanaghanagha va ŋgoreiya paeb tausan. \v 11 Jisas i mbana bredɨma, i vata ago weya Loi ghanɨŋgako kaiwae, na i giya weŋgiya gharɨgharɨko va thiya yakuko. I vakatha borogima tembe ŋgoreiyeva. Thiya ghanɨŋga ŋgoreiya ghanjighad. \p \v 12 Mbaŋa vama thiya ghanɨthigha, Jisas i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Hu mbanɨvathavathaŋgiya methɨ ghanɨvareŋgina na thava ra vakowana.” \v 13 Thɨ mbanɨvanjaraŋgiya nambonambo ŋgamwayaworo na ŋgamwaiwo, iya bredɨma mbumbulima vaŋgovaŋgothiye gharɨgharɨma methɨ ghanɨvareŋgi. \p \v 14 Mbaŋa thɨ thuwe le vakathako ghamba rotaele iyako thɨŋa, “Mbema emunjoru, amalaghɨniye Loi ghalɨŋaema gharautu, iya bukuma i woraŋgiya, ne i njama e yambaneke.” \v 15 Jisas kaero i ghareghare thɨ munjeva thɨ mena thɨ vaŋgu na thɨ vavurɨghegheŋa na thɨ vakatha na kiŋ, i iteteŋgi na mbowo i njoghava e ouko ghamberegha moli. \s1 Jisas i loŋga e njighɨ vwatae \r (Mat 14:22-23; Mak 6:45-52) \p \v 16 Mbaŋa vama ilimomouwo gharaghambu vethɨ rakanja e njighɨko ghadidiye na thɨ roroghagha Jisas. \v 17 Ko iyemaeŋge mbaŋa i gou na Jisas mamba i mena weŋgi, vethɨ rakatha e waŋga, thɨ womalawa na thɨ wa Kapenaom. \v 18 Ndewendewe i rowo vurɨgheghe na njighɨko tɨne i robagodu. \v 19 Vama vethɨ wodowodo na lenji bwagabwaga kaero ŋgoreiya kilomita theghelima o kilomita theghewa, amba thɨ thuwe Jisas i loŋga ghembeŋgi e njighɨko vwatae. I vakathaŋgi na thɨ mararu laghɨye. \v 20 Ko amba i dage weŋgi iŋa, “Tha huya mararu; ghino Jisas.” \v 21 Thɨ warari na weinji e waŋgako na e mbaŋako vara iyako vethɨ govutha vanatɨna, e ghembako iya methɨ ghembeko. \s1 Wabwima laghɨye thɨ tamweya Jisas \p \v 22 Mbaŋambaŋa vena wabwima vambe thiya yakuma e valɨvaŋgako iyako, kaero thɨ renuwaŋa waŋga mbe waŋgara eŋge menda ina gheko, na Jisas ma menda i thawe weiyaŋgiya gharaghambu, ko menda mbe thiye eŋge vara thɨ raka. \v 23 Amba waŋgawaŋga vavana thɨ rakaru, thɨ rakamena e ghemba idae Taibiriyas. Thiya goru valɨghadidiye regha ŋgora menda gharɨgharɨma thɨ ghana bredɨma mbaŋa menda Giya i vata agowe kaiwae. \v 24 Mbaŋa wabwiko kaero thɨ ghareghare Jisas na tembe ŋgoreiye gharaghambu ma ma inanji gheko, thɨ rakatha e waŋgawaŋgako thiyako na thɨ raka Kapenaom, thɨ tamwembela amalaghɨniye. \s1 Jisas iye ghanɨŋga e yawayawaliye \p \v 25 Mbaŋa gharɨgharɨma thɨ vaidiya Jisas e njighɨko valɨvaŋga, thɨ dagewe thɨŋa, “Ravavaghare, thembaŋa mo menake gheke?” \v 26 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, lemi tamwe mbeleŋgo ma rɨghethoru kaiwae hu ghareghare vakathaŋgiko ghamba rotaele ya vakathaŋgi, nandere, ko rɨghethoru kaiwae menda hu ghanɨŋgiya bredɨma na kaero valɨkaiwami moli. \v 27 Tha hu rovurɨgheghe ghanɨŋgake iya le yakuke ma molao kaiwae, ko iyemaeŋge hu rovurɨgheghe ghanɨŋga e yawayawaliye na ne i meghabana kaiwae. Ghanɨŋgako iyako Lolo Nariye ghino ne ya giya weŋga, kaiwae Loi Ramanda kaerova i giya mbarowe na i vakatha.” \p \v 28 Amba thɨ vaito thɨŋa, “Ne wo vakatha budakai na wo kaiwoŋa the kaiwo Loi nuwaiya wo vakatha?” \p \v 29 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Loi le kaiwo iyake: hu loŋweghathɨgha iye amalaghɨniye va i variye.” \p \v 30 Thɨ dagewe thɨŋa, “The vakatha ghamba rotaele ne u vakatha na wo thuwe e marameke ambane valɨkaiwae wo loŋweghathɨŋge? Ne u vakatha budakai? \v 31 Orumburumbume me vivako moli methɨ ghana ghanɨŋga regha idae ‘manna’ e njamnjam, ŋgoreiya buk le utu iŋa, ‘I giya bred weŋgi i mena e buruburu na thɨ ghan.’”\x - \xo 6:31 \xt Raŋ 16:4; Neh 9:15; Sam 78:24,25\x* \p \v 32 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, ma Mosese ŋgoreiye iyava i giya bredɨna weŋga i mena e buruburu, ko iyemaeŋge Bwebwe, iye iya i giya bredɨna emunjoru weŋga i mena e buruburu. \v 33 Kaiwae bred i mena weya Loi iya amalaghɨniye va i variye na i njama e buruburu. Iye i giya yambaneke yawaliye.” \p \v 34 Thɨ dagewe thɨŋa, “Amalana, u giya bredɨke iyake weime mbaŋake wolaghɨye.” \p \v 35 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ghino ghanɨŋga e yawayawaliye. Thela thoŋgo i mena e ghino mane bada i gharɨ, na thela thoŋgo i loŋweghathɨŋgo mane mbwa i gharɨ. \v 36 Kaero ya dage weŋga, othembe va hu thuweŋgo mamba hu loŋweghathɨŋgo. \v 37 Taulaghɨko iya Bwebwe i giyako e ghino ne thɨ mena e ghino, na thela thoŋgo i mena e ghino mane ya botewoyathu. \v 38 Kaiwae va ya njama e buruburu ma ya mena ya vakatha ghino lo renuwaŋa, nandere, ya mena ya vakatha thela i variyeŋgo le renuwaŋa. \v 39 Iyava i variyeŋgoke le renuwaŋa iyake, mbala thava ya thɨvaiya regha iyava i giyake e ghino, ko ya vaŋguthuweiruvaoŋgi na e yawayawalinji mbaŋa ne ele ghambako. \v 40 Kaiwae Bwebwe le renuwaŋa ŋgoreiye, thela thoŋgo i thuwe Nariye na i loŋweghathɨ, ne i vaidiya yawaliye memeghabananiye, na ne ya vaŋguvairɨŋgi na e yawayawalinji mbaŋa ne ele ghambako.” \p \v 41 Jiu lenji randeviva mbe thiye eŋge thɨ liya ghautu kaiwae va iŋa, “Ghino bred ya mena e buruburu.” \v 42 Thɨŋa, “Emunjoru iye Jisas, Josep nariye. Ra ghareghareŋgiya ramae na tɨnae. Ŋgoroŋga eŋge na iya meŋake, ‘Ya mena e buruburu?’” \p \v 43 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Tha ghanjiliutu mbe ghemi eŋge. \v 44 Ma lolo regha valɨkaiwae i mena e ghino, thoŋgo Bwebwe iyava i variyeŋgoke ma i vaŋgumena e ghino; na ne ya vaŋguthuweiru na e yawayawaliye mbaŋa ne ele ghambako. \v 45 Loi ghalɨŋae gharautu regha va i roriya iyake: ‘Loi tene i vavaghareŋgiya taulaghɨko.’\x - \xo 6:45 \xt Ais 54:13\x* Thela i vandeŋe Bwebwe na i thuwe valawe, iye i mena e ghino. \v 46 Ma gharerenuwaŋa ŋgoreiye lolo regha i thuwathuwa weya Bwebwe; ko mbe loloko eŋge iya i mena weya Loi, mbe amalaghɨniye eŋge va i thuwathuwa weya Bwebwe. \v 47 Ya dage emunjoru e ghemi, thela i loŋweghathɨ ne i vaidiya yawaliye memeghabananiye. \v 48 Ghino ghanɨŋga e yawayawaliye. \v 49 Orumburumbumi va thɨ ghana manna e njamnjam, ko iyemaeŋge tevambe thɨ mareva. \v 50 Ko ghanɨŋgake iya i menake e buruburu mbe regha, thoŋgo thela i ghan ne yawaliye i meghabana. \v 51 Ghino ghanɨŋga e yawayawaliye na va ya mena e buruburu. Thoŋgo thela i ghana ghanɨŋgake iyake ne i vaidiya yawalɨ memeghabananiye. Ghanɨŋgake iyake mbunɨmaniŋguke, ne ya vatomwe yambaneke yawaliye memeghabananiye kaiwae.” \p \v 52 Jiu mbe thiye eŋge weinji lenji ghatemuru thɨ veutu weŋgi thɨŋa, “Ne ŋgoroŋga na amalake i giya mbunɨmaniye weinda na ra ghan?” \p \v 53 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, thoŋgo ma hu ghan Lolo Nariye mbunɨmaniye na ma hu mun madɨbae, ghemi mane e yawayawalimi. \v 54 Thela thoŋgo i ghana mbunɨmaniŋgu na i muna madɨbaŋgu i wo yawaliye memeghabananiye, na ne ya vaŋguthuweiru mbaŋa ele ghambako. \v 55 Kaiwae mbunɨmaniŋguke iye ghanɨŋga moli na madɨbaŋgu iye mbwa moli. \v 56 Thela thoŋgo i ghana mbunɨmaniŋgu na i muna madɨbaŋgu, iye i yaku e ghino na ghino ya yakuwe. \v 57 Bwebwe e yawayawaliye va i variyeŋgo, iya kaiwae ghino tembe e yawayawaliŋguva. Tembe ŋgoreiyeva thela i vaŋamwe ghamberegha e ghino ne ya wogiya yawalɨ memeghabananiyewe. \v 58 Ghanɨŋgake iyake iyava i menama e buruburu. Orumburumbunda va thɨ ghana manna, ko iyemaeŋge va thɨ mare, ko thela thoŋgo i ghana ghanɨŋgake iyake mane i mare ne yawaliye i meghabana mbaŋake wolaghɨye.” \v 59 Va i utuŋa iyake mbaŋa va i vavaghare Kapenaom e ŋgolo kururu tɨne. \s1 Gharaghambu thɨ rakaitete \p \v 60 Mbaŋa gharaghambuko vavana thɨ loŋwe iyake thɨŋa, “Vavaghareke iyake i vurɨgheghe. Thela ne valɨkaiwae i wovathako?” \p \v 61 Va i ghareghare gharaghambu thɨ liliya utu renuwaŋake iyake utuniye, amba i dage weŋgi iŋa, “Ŋgoroŋga, mbwata lo utuutuke i varerenuwaŋaŋga na i vakatha na hu ndenjogha. \v 62 Ne ŋgoroŋga gharerenuwaŋa thoŋgo hu thuwe Lolo Nariye i njogha na tembe ve yakuva e buruburu? \v 63 Loi Une i giya yawalɨ; vurɨgheghe i mena lolo mane i giya bigi regha. Utuutuŋgiko iyava ya utuŋako weŋga i vakathaŋga na hu wo Loi Une na iye i giya yawalɨ. \v 64 Ko iyemaeŋge vavana ghemi ma hu loŋweghathɨ.” Kaiwae Jisas va i ghareghare ŋgora vambe i rikowe, thavala mava thɨ loŋweghathɨ na thela ghaliliva. \v 65 I gotubwe iŋa, “Iyake iyava kaiwae ya dage e ghemi, ma valɨkaiwae lolo regha i mena e ghino thoŋgo ma Bwebwe iŋa valɨkaiwae i vakatha ŋgoreiye.” \p \v 66 Iyako e ghereiye gharaghambuko lemoyo thiya ronjogha na ma thɨ ghambu. \p \v 67 I vaitoŋgiya theyaworo na theghewoma iŋa, “Ŋgoroŋga ghemi, nuwamiya tembe hu iteteŋgova?” \p \v 68 Saimon Pita i gonjoghawe iŋa, “Giyana, ne wo wa weya thela? Utuutu e yawayawaliye na ne i meghabana inanji e ghen. \v 69 Kaero wo loŋweghathɨ na wo ghareghare ghen Raboboma na u mena weya Loi.” \p \v 70 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Va ya tuthiŋga themiyaworo na themighewona iyemaeŋge ghemina regha iye seitan.” \v 71 Iyako Judas, iye Saimon Isakariyot nariye utuniye. Othembe amalaghɨniye gharaghambuko theyaworo na theghewoko regha, muyai tembe i vatomweva. \c 7 \s1 Jisas oghaghae ma thɨ loŋweghathɨ \p \v 1 Iyake e ghereiye, Jisas i vaghɨliya e ghemba na ghemba Galili e tɨne. Mava nuwaiya i vaghɨliya Judiya kaiwae Jiu lenji randeviva va nuwanjiya thɨ unɨghɨ. \v 2 Yoŋathowathowa gha Thaga vama i ghenethai. \v 3 Iya kaiwae Jisas oghaghae thɨ dagewe thɨŋa, “U iteta valɨvaŋgake iyake na u wa Judiya na mbala ghanɨraghambuko thɨ thuweya len vakathaŋgina ghamba rotaele. \v 4 Ma lolo regha i wothuwela le vakatha thoŋgo nuwaiya idae i laghɨye. Ko iyake, kaiwae u vakathaŋgiya bigibigike thiyake, tembe u woraŋgiyaŋge ghanɨmberegha gharɨgharɨke wolaghɨye weŋgi e yambaneke laghɨye na thɨ thuwe.” \v 5 Othembe oghaghaeko ma lenji loŋweghathɨ va inawe. \p \v 6 Iya kaiwae Jisas i dage weŋgi iŋa, “Wo mbaŋa moli mamba i mena. Ko ghemi mbema ghamimbaŋa eŋge mbaŋake wolaghɨye. \v 7 Ghemi rameyambane mane thɨ botewoŋga, ko ghino eŋge thɨ botewoŋgo, kaiwae ya utuŋa lenji tharɨ utuninji. \v 8 Ghemi eŋge hu wa e thagako iyako. Ghino amba mane ya wa kaiwae ghino wo mbaŋa moli mamba i mena.” \v 9 I utuvao iyake weŋgi, ko iyemaeŋge amalaghɨniye mbowo i reyakuva Galili. \s1 Jisas ina Yoŋathowathowa gha Thaga tɨne \p \v 10 Mbaŋa oghaghae vama thɨ wa e thagako rɨghe, amalaghɨniye tembe i rereghambava weŋgi, ko iyemaeŋge mava lolo regha i ghareghare, va i loŋga thuwethuwele. \v 11 E mbaŋako iyako Jiu lenji randeviva thɨ tamwetamwewe e thagako iyako tɨne na thɨ vavaito thɨŋa, “Amalake iyake aŋga inae?” \v 12 E wabwiko tɨne gharɨgharɨ thɨ vevaŋaewi weŋgi Jisas kaiwae, vavana thɨŋa, “Amalaghɨniye lolo thovuye,” na vavana thɨŋa, “Nandere, i yaroŋgiya gharɨgharɨ.” \v 13 Ko iyemaeŋge ma lolo regha i uturaŋgiya utuniye kaiwae va thɨ mararuŋgiya Jiu lenji randeviva. \p \v 14 Thagako iyako vama e mborowa amba Jisas i wa e Ŋgolo Boboma ghayayayao tɨne na ve vavagharewe. \v 15 Jiu lenji randeviva gharenji i yo laghɨye na thɨŋa, “Ŋgoroŋga na amalake iyake le ghareghare i laghɨye? Ra munje va i ru e ghamba vavaona regha e tɨne.” \p \v 16 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Lo vavaghareke ma i mena weŋgo wombereghake, ko i menawe thela iye va i variyeŋgo. \v 17 Thoŋgo thela i vatomwe ghare na i vakatha Loi le renuwaŋa, ne i vaidiya lo vavaghareke aŋga i mena, i menawe Loi o i mena wombereghake elo renuwaŋa tɨne. \v 18 Thela thoŋgo i utuŋa ghamberegha le renuwaŋa, i vakatha ŋgoreiyako na mbala gharɨgharɨ thɨ wovorevoreŋa idae. Ko thela thoŋgo nuwaiya gharɨgharɨ thɨ wovorevoreŋa thela va i variye idae iye lolo emunjoru na ma kwan regha inawe. \v 19 Mava Mosese i giya mbaro weŋga? Ko iyemaeŋge ma regha i vikikiya mbaroko iyako. Budakai kaiwae na nuwamiya hu unɨghɨŋgo?” \p \v 20 Wabwiko thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Nyao raitharɨ ina e ghen. Thela i mando na i unɨghɨŋge?” \p \v 21 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Mendava ya vakatha vakatha ghamba rotaele regha na gharemi i yo laghɨye. \v 22 Mosese va iŋa na hu tenɨŋgiya lemi ŋgaŋga ghɨmoghɨmoru riwanji mbothiye (emunjoru iyake mava i ri weya Mosese, va i ri weŋgiya olemi elaghɨ). Iyake hu vakatha Sabat e tɨne. \v 23 Thoŋgo thɨ kitena ŋgama ghɨmoru regha riwae mbothiye Sabat e tɨne, mbala ma thɨ raka Mosese le mbaro, na buda kaiwae eŋge na hu gaithɨ wanaŋgo kaiwae ya thawariya amala na riwae i thovuye e Sabat?” \p \v 24 “Tha hu thuweŋgiya ghamune ghanjiyamoyamo na hu ghathaŋgiwe, mbe hu ghathaŋgi iyaŋganiye i thovuye Loi e marae.” \s1 Loloke iyake iye Mesaiya, ae? \p \v 25 E mbaŋako iyako gharɨgharɨ vavana Jerusalem e tɨne thɨŋa, “Amalake iya nuwanjiya thɨ unɨghɨ iya amalaghɨniyeko? \v 26 Wo hu thuwe, i utu gharɨgharɨko wolaghɨye e maranji na la randevivake thiya rotaele na ma e ghalɨghalɨŋanji. Mbwata kaero thɨŋa mbema emunjoru amalaghɨniye Mesaiya, ae? \v 27 Ko iyemaeŋge taulaghɨke ghinda ra ghareghare amalake iyake aŋga i mena. Mbaŋa Mesaiya ne i mena, ma lolo regha ne i ghareghare aŋga i mena.” \p \v 28 Iya kaiwae mbaŋa Jisas amba i vavaghare e Ŋgolo Boboma ghayayao tɨne, i dage na ghalɨŋae laghɨye iŋa, “Emunjoru, hu ghareghareŋgo na hu ghareghare aŋga ya mena. Ma vambe wombereghake eŋge elo renuwaŋa na ya mena gheke, ko thela va i variyeŋgo iye valɨkaiwae lemi vareminje laghɨye inawe. Ghemi ma hu ghareghare thela amalaghɨniye, \v 29 ko iyemaeŋge ghino ya ghareghare wagiyawe kaiwae ghino ya menawe na amalaghɨniye va i variyeŋgo.” \p \v 30 E mbaŋako iyako thɨ mando na thɨ munje thɨ yalawe, ko ma lolo regha i lirawe nɨmaewe kaiwae ma vamba ghambaŋa moli. \v 31 Ko iyemaeŋge gharɨgharɨ lemoyo e wabwiko tɨne vamba ma thɨ loŋweghathɨ. Va thɨŋa, “Mbaŋa Mesaiya ne i mena, mbene le vakathaŋgiko ghamba rotaele i kivwala amalake iyake?” \s1 Ŋgolo Boboma gharanjimbunjimbu thɨ munje thɨ yalawe Jisas \p \v 32 Parisi vavana thɨ loŋwevaidiya gharɨgharɨ mbema thɨ vaŋaewiŋa eŋge bigibigike thiyake Jisas kaiwae, iwaeŋge ravowovowo laghɨlaghɨye na Parisi thɨ variyeŋgiya Ŋgolo Boboma gharagatɨgat na vethɨ yalawe. \p \v 33 Ko iyemaeŋge Jisas dage weŋgi iŋa, “Ma mbaŋa ubotu eŋge weiŋguyaŋgiya ghemi kaero ya wa weya thela va i variyeŋgo. \v 34 Ne hu tamweŋgo ko iyemaeŋge mane hu vaidiŋgo. The valɨvaŋga ghino ne va yakuwe ma valɨkaiwami ne hu wawe.” \p \v 35 Jiu lenji randeviva thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Ko ne i wa e thevalɨvaŋga iya iŋake mane ra vaidi? Ne i wa weŋgiya Jiu thiye thɨ mebobwari Grik e tɨnenji na i vavaghare weŋgiya thiye ma Jiu? \v 36 Ŋgoroŋga gharerenuwaŋa iya meŋake, ‘Ne hu tamweŋgo, ko iyemaeŋge mane hu vaidiŋgo’ na iŋa, ‘The valɨvaŋga ghino ne va yakuwe ghemi mane valɨkaiwami hu wawe’?” \s1 Mbwa e yawayawaliye \p \v 37 Mbaŋa kaero le ghambako na thagako ghambaŋa laghɨye moli, Jisas i ndeghathɨ na i dage e ghalɨŋae laghɨye iŋa, “Thela thoŋgo mbwa i gharɨ, valɨkaiwae i mena e ghino na i mun. \v 38 Ŋgoreiya Buk Boboma le woraŋgiya iya iŋake, ‘Thela thoŋgo i loŋweghathɨŋgo mbwa e yawayawaliye ne i voru raŋgima e yawaliye.’” \v 39 Jisas va iŋa ŋgoreiyako, va i utuuta Nyao Boboma kaiwae. Thavala ne thɨ loŋweghathɨgha Jisas Nyao Boboma ne i ru weŋgi. E mbaŋako iyako ma vamba i nja weŋgi kaiwae Jisas mamba i voro ele ghamba vwenyevwenye tɨne. \s1 Gharɨgharɨko e tɨnenji wabwi i yomara \p \v 40 Gharɨgharɨ vavana e wabwiko tɨne, mbaŋa thɨ loŋwe Jisas i utuŋa ŋgoreiyako thɨŋa, “Mbema emunjoru amalake iyake Loi ghalɨŋaema gharautu.” \p \v 41 Vavana thɨŋa, “Iye Mesaiya.” \p Ko vavana thɨŋa, “Emunjoru Mesaiya ne i mena Galili? Nandere moli. \v 42 Buk Boboma kaero i woraŋgiya, Mesaiya iye Deivid rumbuye na ne i virɨ Betɨlehem, Deivid ghambae moli.” \v 43 Amalaghɨniye kaiwae wabwi i yomara. \v 44 Vavana nuwanjiya thɨ yalawe, ko iyemaeŋge ma lolo regha i vɨghathɨgha riwae. \s1 Jiu lenji randeviva ma thɨ loŋweghathɨgha Jisas \p \v 45 Mbaŋa Ŋgolo Boboma gharagatɨgat thɨ rakanjogha, ravowovowo laghɨlaghɨye na Parisi thɨ vaitoŋgi thɨŋa, “Buda kaiwae ma mohu vaŋgumena?” \p \v 46 Thɨ gonjogha weŋgi thɨŋa, “Amalake iyake le utu ma ŋgora vara gharɨgharɨke wolaghɨye lenji utu.” \p \v 47 Parisi mbowo thɨ vaitoŋgiva thɨŋa, “Le utuko me wo nuwami, ae? \v 48 Thare randeviva ghime Parisi regha i loŋweghathɨgha lolona iyana? Nandere moli! \v 49 Ko wabwike laghɨye iyake ma thɨ ghareghare bigi regha Mosese le mbaro e tɨne. Loi tene i lithɨ ghatharɨ weŋgi.” \p \v 50 Parisi lenji wabwi loloniye regha idae Nikodimos, iye va gougou regha i wa weya Jisas, i dage weŋgiya ghauneko \v 51 iŋa, “La mbaro i woraŋgiya weinda ma valɨkaiwae iviva ra wovatharɨtharɨŋa lolo ko amba muyai i utu na ra vandeŋe na ra tamweya budakaiya me vakatha vatharɨ.” \p \v 52 Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Ghen tembe u menava Galili, ae? U vaona Buk Boboma na u thuwe; mane Loi ghalɨŋae gharautu regha tene i menava Galili.” \p \v 53 Regha na regha thɨ rakanjogha e ghambaghambanji. \c 8 \s1 Thɨ vaidiya wevo eunda i yathima \p \v 1 Ko Jisas va i wa Olivɨ e ghanji Ou. \v 2 Ighɨviya vena, vambe mbaŋambaŋa moli, Jisas i njogha e Ŋgolo Boboma ghayayao tɨne. Gharɨgharɨko wolaghɨye thɨ meghɨliŋa, amba i yaku na i vavaghare weŋgi. \v 3 Mbaro gharavavaghare na Parisi thɨ vaŋguruwo wevo eunda. Thɨ vaidi i yathima. Thɨ vandeghathɨŋa e ghamwanji \v 4 na thɨ dagewe Jisas thɨŋa, “Ravavaghare, wevoke iyake kaero wo vaidi i yathima weiye amala regha. \v 5 Ghinda la mbaro i menawe Mosese iŋa thoŋgo ra vaidiya wevo ŋgorake ra tagavamare e varɨ. Ghen ŋgoroŋga len renuwaŋa?” \v 6 Va thɨ utu na ŋgoreiyako kaiwae va nuwanjiya thɨ vaidiya le kwan amba ghawonjowe i menawe. Ko iyemaeŋge Jisas va i kururu na i rorori e thelauko vwatae e nɨmae kɨkiye, \v 7 na thiye mbe lenji vaito eŋge. Jisas i yondovirɨ amba i dage weŋgi iŋa, “Thoŋgo ghemina regha ma ele tharɨ, amalaghɨniye i dukai vara varɨwe.” \v 8 Mbowo i kururuva na i rorori e thelauko vwatae. \p \v 9 Mbaŋa thɨ loŋwe utuutu iyako, regha iya i raŋgi; matuwoŋgiko thɨ rakaraŋgikai. Jisas ghamberegha moli thɨ itete weiye wevoma mbe i ndendeghathɨ. \v 10 I wovaira ghamwae na i dagewe iŋa, “Elana, aŋgama inanji? Ma regha me ronjogha na i wovatharɨtharɨŋaŋge, ae?” \p \v 11 Iŋa, “Amalana, ma regha.” \p Jisas iŋa, “Ghino tembe ŋgoreiyeva, ma ya wovatharɨtharɨŋaŋge. U wa, thava tene mbaŋa reghava u vakatha tharɨ.” \s1 Jisas iye rameyambaneke lenji manjamanjala \p \v 12 Jisas mbowo i utuva weŋgiya gharɨgharɨ iŋa, “Ghino rameyambaneke lenji manjamanjala. Thela thoŋgo i ghambuŋgo, ne i vaidiya yawaliye ghamanjamanjala, ko mane mbaŋa regha i loŋga e momouwo.” \p \v 13 Parisi thɨ dagewe thɨŋa, “Tembe ghanɨmbereghava u utuŋa utunin. Iya kaiwae len utuna ma i emunjoru.” \p \v 14 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Othembe ya utuŋa wombereghake utuniŋgu, ko iyemaeŋge budakaiya ya utuŋa iye utu emunjoru, kaiwae ya ghareghare aŋgava ya mena na aŋgane ya reŋa. Ko ghemi ma hu ghareghare aŋgava ya mena o aŋgane ya reŋa. \v 15 Ghemi hu ghathaŋgo ŋgoreiya gharɨgharɨ lenji renuwaŋa, ko ghino ma ya ghatha lolo regha. \v 16 Ko iyemaeŋge thoŋgo ghino ya ghatha lolo na yaŋa i tharɨ lo ghathako iyako emunjoru kaiwae ma ghino womberegha ya ghatha, Bwebwe iye va i variyeŋgo, amalaghɨniye weiŋgu. \v 17 E lemi Mbarona tɨne va thɨ rori ŋgoreiye, thoŋgo gharɨgharɨ theghewo thɨŋa ŋgoreiye, lenji utuko utu emunjoru. \v 18 Regha maiyavara ghinoke, ya utu wombereghake kaiwaŋgu, na Bwebwe, iye va i variyeŋgo tembe i utuva ghino kaiwaŋgu.” \p \v 19 Thɨ vaito thɨŋa, “Rama aŋga inae?” \p Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ma hu ghareghareŋgo na tembe ma hu ghareghareva Bwebwe. Thoŋgo hu ghareghareŋgo mbala tembe hu ghareghareva Bwebwe.” \v 20 Va i utuŋa utuutuŋgike thiyake mbaŋa va i vavaghare e Ŋgolo Boboma tɨne, e valɨvaŋga ŋgora gharɨgharɨ lenji mwaewo mani ghaghamba bigirawe. Ko iyemaeŋge ma lolo regha i mando na i yalawe kaiwae ma vamba ghambaŋa. \s1 Mane hu wa ŋgora ghino ya wakewe \p \v 21 Jisas mbowo i dageva weŋgi iŋa, “Nevole ya wareri, na nevole hu tamweŋgo, ko nevole huya mare lemi tharɨna kaiwanji. Ma valɨkaiwami hu wa ŋgora ghino ya wakewe.” \p \v 22 Jiu lenji randeviva thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Mbwatane i unɨgha ghamberegha iya kaiwae iŋake, ‘Ma valɨkaiwami hu wa ŋgora ghino ya wakewe’?” \p \v 23 I gotubwe iŋa, “Ghemi hu mena e ghembake iyake, ko ghino ya mena e ghembake yavoroke e buruburu. Ghemi hu mena e yambaneke, ko ghino ma ya mena e yambaneke. \v 24 Iya kaiwae ma dage weŋga na maŋa ne hu mare lemi tharɨ kaiwanji, thoŋgo ma hu loŋweghathɨ ghino, mbema iya ya utuŋaŋgoke, ne hu mare lemi tharɨ kaiwanji.” \p \v 25 Thɨ vaito thɨŋa, “Thela ghen?” \p Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ghino mbema iyava ya utuuta utuniŋguma weŋga mbaŋa va ra rikowe na ra menake. \v 26 Renuwaŋa i ghanagha moli ina weŋgo na ya utuŋa kaiwami na ya wovatharɨtharɨŋaŋga. Ko thela iye va i variyeŋgo, iye vareminje inawe. Budakaiya va ya loŋwewe ya utuŋa weŋgiya rameyambane.” \p \v 27 Mava nuwanjiko i manjamanjala Jisas va i utuuta Ramae utuniye. \v 28 Iya kaiwae va iŋa, “Mbaŋa ne hu mwanavaira Lolo Nariye, amba ne hu ghareghare Ghino mbema iya ya utuŋaŋgoke. Ma ya vakatha bigi regha wombereghake, ko ya utuŋa budakaiya Bwebwe i vaghareŋgo na ya utuŋa. \v 29 Thela va i variyeŋgo iye weiŋgu; ma i roiteteŋgo na womberegha moli, kaiwae lo vakatha mbaŋake wolaghɨye i vakatha na i warari.” \v 30 Mbaŋa va i utuŋa utuutuŋgike thiyake, gharɨgharɨ lemoyo thɨ loŋweghathɨ. \s1 Loi nariye i rakayathuŋgiya gharɨgharɨ lenji tharɨ e tɨne \p \v 31 Jisas i dage weŋgiya Jiu, iya thavala va thɨ loŋweghathɨ iŋa, “Thoŋgo hu vikikiya lo vavaghareke, emunjoru woraghambugha ghemi. \v 32 Ambane hu ghareghare emunjoru Loi kaiwae na i rakayathuŋga.” \p \v 33 Thiye thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Ghime Eibraham orumburumbuya ghime, na ma mbaŋa regha lolo regha le mbaro i variime. Ŋgoroŋga gharumwaru iya uŋake, ‘Ne i rakayathuŋga’?” \p \v 34 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, thavala thɨ vakatha tharɨ, thɨ tabo tharɨko le rakakaiwobwaga. \v 35 Rakakaiwobwaga mane i roghabana giyako i kaiwokowe ele ŋgolo tɨne, ko iyemaeŋge nariye ne i roghabana moli e tɨne. \v 36 Iya kaiwae thoŋgo Loi Nariye i rakayathuŋga, ghemi rakarakayathuŋga moli. \v 37 Ya ghareghare Eibraham orumburumbuya ghemi, ko iyemaeŋge hu munjeva hu unɨghɨŋgo kaiwae lo utuke ma e ghambaghambae e gharemina. \v 38 Ghino ya utuŋa weŋga budakaiya va ya thuwe weya Bwebwe na ghemi hu vakatha budakaiya va hu loŋwe weya ramami.” \p \v 39 Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Ghime ramameya Eibraham.” \p Jisas i dage weŋgi iŋa, “Thoŋgo emunjoru Eibraham le ŋgaŋga ghemi, mbala hu vakatha ŋgoreiya amalaghɨniye va i vakatha. \v 40 Wo hu thuwe, va ya utuŋa emunjoru budakaiya ya loŋwe weya Loi, ko iyemaeŋge hu munjeva hu unɨghɨŋgo. Eibraham mava i vakatha bigi regha ŋgoreiya iyake. \v 41 Budakaiya hu vakavakatha ŋgoreiya ramami le vakatha.” \p Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Ma ŋgamawobuna ghime! Ghime ramame mbe regha eŋge, Loi.” \s1 Seitan le ŋgaŋga \p \v 42 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Thoŋgo mbema emunjoru ramamiya Loi, valɨkaiwami hu gharethovu e ghino, kaiwae ghino Loi va i variyeŋgo na ya mena gheke. Mava ya mena mbe wombereghake eŋge elo renuwaŋa, nandere, va i variyeŋgo. \v 43 Buda kaiwae nuwamina ma i manjamanjalaŋa budakaiya ya utuŋa weŋga? Rɨghethoru kaiwae hu botewo hu vandeŋe lo utuke weŋga. \v 44 Ghemi ŋgoramiya ramami Seitan na nuwamiya hu vakatha ŋgoreiya ramami le vakatha. Va i menakowe na ghaghada noroke, iye ghakaiwo i gaboŋgiya gharɨgharɨ, na ma mbaŋa regha ina emunjoru ele valɨvaŋga, kaiwae ma mbaŋa regha i utuŋa emunjoru. Iye i butu e utu kwan, mbe ghathanavu vara iyako mbaŋake wolaghɨye kaiwae iye taukwan na kwanɨŋgike wolaghɨye ramanji. \v 45 Ko ghino kaiwae ya utuŋa utu emunjoru, iya kaiwae ma hu loŋweghathɨŋgo. \v 46 Thela regha e tɨnemina valɨkaiwae i woraŋgiya wothanavu raitharɨ? Thoŋgo ghino ya utuŋa utu emunjoru, buda kaiwae ma hu loŋweghathɨŋgo? \v 47 Thela Ramaya Loi, i loŋweya Loi ghalɨŋae. Ko iyemaeŋge kaiwae ma hu loŋwe Loi, iyake i vaemunjoruŋa ghemi ma Loi le ŋgaŋga.” \s1 Jisas na Eibraham \p \v 48 Jiu lenji randeviva thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Mbema emunjoru va wo utuŋama mbaŋa va woŋa, ‘Ghen rara Sameriya ghen na nyao raitharɨ ina e ghen.’” \p \v 49 Jisas iŋa, “Ma nyao raitharɨ ina e ghino. Ghino ya yavwatatawana Bwebwe, ko iyemaeŋge ghemi ma hu yavwatata wanaŋgo. \v 50 Ghino ma nuwaŋguiya ya wovorevoreŋa wombereghake idaŋgu. Ko iyemaeŋge lolo regha mbe inawe, iye nuwaiya thɨ wovorevoreŋa idaŋgu na iye raghatha thovuye moli. \v 51 Ya dage emunjoru e ghemi, thela thoŋgo i ghambugha lo utuke mane i mare.” \p \v 52 Jiu thɨ dagewe thɨŋa, “Mbaŋake wo ghareghare mbema emunjoru nyao raitharɨ ina e ghen! Eibraham va i mare na tembe ŋgoreiyeva Loi ghalɨŋae gharautuŋgi, ko iyemaeŋge uŋa, ‘Thela thoŋgo i ghambugha lo utuke mane i mare.’ \v 53 Ghen u munjeva u laghɨye kivwala ramame Eibraham, ae? Kaerova i mare na tembe ŋgoreiyeva Loi ghalɨŋae gharautuŋgi. Ko thela ida ghen?” \p \v 54 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Thoŋgo ghino wombereghake ya taraweŋaŋgo, wo tarawako iyako ma e ghathovuye. Ko wo ratarawa mbe ghamberegha eŋge Bwebwe — amalaghɨniye iya huŋana lemi Loi. \v 55 Ghemi ma hu ghareghare Loi, ghino eŋge ya ghareghare. Thoŋgo yaŋa ma ya ghareghare Loi ne taukwana ghino ŋgoreiya ghemi; ko iyemaeŋge ya ghareghare amalaghɨniye na ya ghambugha ghalɨŋae. \v 56 Ramami Eibraham va i warari, le renuwaŋa va nuwaiya i thuwe wo mbaŋa; kaerova i thuwe na i warari laghɨye.” \p \v 57 Jiu thɨ dagewe thɨŋa, “Ghanɨtheghathegha mamba i wo ghwelima na uŋava va u thuwathuwa weya amalaghɨniye.” \p \v 58 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, amba muyai Eibraham va i virɨ ghino vama inaŋguwe.” \v 59 Iyake kaiwae thɨ bigiya varɨvarɨ na thɨ munjeva thɨ unɨghɨwe, ko iyemaeŋge va i kubaroŋgi na i iteta Ŋgolo Boboma. \c 9 \s1 Jisas i thawariya amala marae i kwaghe \p \v 1 Mbaŋa Jisas i loŋgaloŋga e kamwathɨko, i vaidiya amala regha, maramarae vambe thɨ kwaghe vara tɨnae e ŋgamoiye. \v 2 Gharaghambu thɨ vaito thɨŋa, “Ravavaghare, thela le tharɨ i vakatha na maramaraeke vambe thɨ kwaghe vara tɨnae e ŋgamoiye? Amalaghɨniye o ramae na tɨnae lenji tharɨ?” \p \v 3 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ma amalaghɨniye le tharɨ o ramae na tɨnae. Ko va ŋgoreiyako na mbala gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ thuwe Loi le vurɨgheghewa amalaghɨniye. \v 4 Thela va i variyeŋgo ra vakatha le kaiwo varae i mbɨlembɨle, kaiwae gougou ne i mena ma te lolo reghava ne valɨkaiwae i kaiwo. \v 5 Mbaŋa amba inaŋgu e yambaneke, yambaneke ghamanjamanjala ghino.” \p \v 6 I utuvao iyake, i njoŋgo e thelauko vwatae na i vakatha thɨkathɨka weiye njoŋgonjoŋgoko. I vaghana thɨkathɨkako amalako e maramarae \v 7 na i dagewe iŋa, “U wa na vo thavwiyathu e mbwa regha idae Sailowam.” (Sailowam gharumwaru “variye”.) Amalako i wa na ve thavwiyathu na kaero i tateya maramarae na i thuwe amba i njoghama. \p \v 8 Ghaune na gharɨgharɨ vavana, va thɨ thuwathuwawe i naŋgonaŋgo thɨ vaito thɨŋa, “Amalama iya mbaŋake wolaghɨye i yaku na i naŋgonaŋgoma iya amalaghɨniyeko, ae?” \p \v 9 Vavana thɨŋa, “Mbema amalaghɨniye,” ko vavana thɨŋa, “Nandere, ko mbema ghayamoyamoko eŋge ŋgoreiya amalaghɨniye.” \p Amalaghɨniye iŋa, “Mbema ghinokeni.” \p \v 10 Thɨ dagewe thɨŋa, “Me ŋgoroŋga na kaero u tateva maramaranɨna?” \p \v 11 I gonjogha weŋgi iŋa, “Amala regha idae Jisas, me vakatha thɨkathɨka na i vaghan e maramaraŋguke, amba i dage weŋgo na ya wa Sailowam na va thavwiyathu. Mbaŋa ma wa na va thavwiyathu, kaero ya tateva maramaraŋguke na ya thuwe.” \p \v 12 Thɨ vaito thɨŋa, “Aŋga inae amalaghɨniye?” \p Iŋa, “Ma ya ghareghare.” \s1 Parisi thɨ vaito amalako maramaraeko lenji thovuye kaiwae \p \v 13 Thɨ yovaŋguya amalama maramaraema va i kwaghe weŋgiya Parisi, \v 14 kaiwae va Sabat e tɨne iyava i vakatha thɨkathɨka na i vaghan e maramaraeko na kaero i tate. \v 15 Iya kaiwae Parisi vambe thɨ vaitova, va ŋgoroŋga na kaero i thuweva. Amalama i dage weŋgi iŋa, “Jisas me vaghana thɨkathɨka e maramaraŋgu, va thavwiyathu e mbwa na ya tate, na mbaŋake kaero ya thuwe.” \p \v 16 Parisi vavana thɨŋa, “Lolona iya me vakatha iyana weŋge iye ma i menawe Loi, kaiwae ma i ghambugha Sabat ghambaro.” \p Vavana thɨŋa, “Ne ŋgoroŋga na lolo, iye tharɨ gharavakatha, i vakatha vakatha ghamba rotaele ŋgoranjiya iyake?” E mbaŋako iyako thɨ vakatha wabwi. \p \v 17 Iya kaiwae Parisi mbowo thɨ vaitova amalama thɨŋa, “Ŋgoroŋga ghen len renuwaŋa iya loloko me vakatha maramaranɨna thɨ thovuye kaiwae?” \p I gonjogha weŋgi iŋa, “Iye Loi ghalɨŋae gharautu regha.” \p \v 18 Ko iyemaeŋge Jiu lenji randeviva mava thɨ loŋweghathɨ amalako iyako maramarae vambe thɨ kwaghe vara tɨnae e ŋgamoiye na mbaŋake kaero i thuwe. Iya kaiwae thɨ variya utu ramae na tɨnae kaiwanji na wo thɨ mena weŋgi \v 19 na thɨ vaitoŋgi thɨŋa, “Narumiya iya loloke iyake? Amalaghɨniyeke iyava huŋake vambe i virɨghambɨ vara maramaraeke thɨ kwaghe? Ŋgoroŋga eŋge na mbaŋake kaero i thuwe?” \p \v 20 Ramae na tɨnae thɨ gonjogha weŋgi thɨŋa, “Wo ghareghare amalaghɨniye narume na wo ghareghare va i virɨghamba maramarae thɨ kwaghe. \v 21 Ko iyemaeŋge ma wo ghareghare ŋgoroŋga na mbaŋake kaero i thuwe, na thela me tateŋgi tembe ma wo ghareghareva. Hu vaito, kaero ele ghareghare na valɨkaiwae tembe ghambereghana i utugiya weŋga.” \v 22 Ramae na tɨnae thɨ utu na ŋgoreiyako kaiwae thɨ mararuŋgiya lenji randeviva, thiye Jiu, kaiwae kaerova lenji renuwaŋa ŋgoreiye, thoŋgo thela i utuŋa weŋgiya gharɨgharɨ, Jisas iye Mesaiya, ma i ru e lenji ŋgolo kururu kaiwae thɨ dagetenɨwe. \v 23 Iyake kaiwae ramae na tɨnae thɨŋa, “Hu vaito, kaero ele ghareghare.” \p \v 24 Mbowo thɨ kula ruwova amalama maramaraema va thɨ kwaghe na thɨŋa, “U dagerawe Loi e marae na ne u utuŋa emunjoru weime, kaiwae wo ghareghare lolona iyana tharɨ gharavakatha.”\x - \xo 9:24 \xt Jos 7:19\x* \p \v 25 I gonjogha weŋgi iŋa, “Ma ya ghareghare iye tharɨ gharavakatha o nandere. Bigi reghaeŋge ya ghareghare, maramaraŋgu va thɨ kwaghe ko mbaŋake kaero ya thuwe.” \p \v 26 Thɨ vaito thɨŋa, “Me vakatha budakai e ghen na ŋgoroŋga meŋana kaero u thuwe?” \p \v 27 I gonjogha weŋgi iŋa, “Kaero ma utuŋa weŋga ko iyemaeŋge ma mohu loŋwe ghalɨŋaŋgu. Buda kaiwae nuwamiya mbowo hu loŋweva? Nuwamiya hu tabona tembe gharaghambuva?” \p \v 28 Ghalɨŋanji e larɨmbiya na thɨ dagewe thɨŋa, “Ghen lolona iyana gharaghambu, ko ghime Mosese gharaghambu, \v 29 kaiwae kaero wo ghareghare Loi va i utu weya Mosese, ko iyemaeŋge lolona iyana ma wo ghareghare aŋga i mena.” \p \v 30 Amalama i dage weŋgi iŋa, “Emunjoru lemi utuna i wo nuwaŋgu, kaiwae huŋa ma hu ghareghare aŋga i mena, ko iyemaeŋge me vakatha maramaraŋguke na kaero ya thuwe. \v 31 Kaero ra ghareghare Loi ma i goruwe tharɨ gharavakatha ghalɨŋanji, ko thela thoŋgo i yavwatatawana Loi na i vakatha le renuwaŋa, ne i goruwe le renuwaŋa. \v 32 Va i menakowe na ghaghada noroke ma lolo regha i ndeloŋwe mun amala regha maramarae va thɨ kwaghe tɨnae e ŋgamoiye na lolo regha i vakatha na kaero i thuwe. \v 33 Thoŋgo loloke iyake ma i menawe Loi, ma valɨkaiwae i vakatha bigi regha.” \p \v 34 Parisima thɨ dagewe thɨŋa, “Ghen mbema tharɨ loloniya ghen mbaŋa va u virɨ na ghaghada noroke na u munjeva u vavaghare weime, ae?” Amba thɨ variyeraŋgiya e ŋgolo kururu tɨne na thɨ dageten moli. \p \v 35 Mbaŋa Jisas i loŋwevaidiya amalama thɨ variyeraŋgiya e ŋgolo kururu tɨne na thɨ dageten moli, i wa ve tamwe na ve vaidi. I dagewe iŋa, “Thare u loŋweghathɨgha Lolo Nariye?” \p \v 36 Amalako iŋa, “Amalana, thela iya lolona iyana? U utugiyama e ghino na mbala ya loŋweghathɨ.” \p \v 37 Jisas iŋa, “Kaero mendava u thuwe, na amalaghɨniye mbema iya vara i utuutuna e ghen mbaŋake iyake.” \p \v 38 Amalako iŋa, “Giyana, kaero ya loŋweghathɨ.” Na i kururuwe. \p \v 39 Jisas iŋa, “Va ya mena e yambaneke na ya ghathaŋga, mbala thavala maranji thɨ kwaghe thɨ thuwe na thavala thɨ thuwe maranji thɨ kwaghe.” \p \v 40 Parisi vavana va inanji gheko thɨ loŋwe i utuŋa iyako thɨŋa, “Ŋgoroŋga, ghime tembe ŋgoreiye marame i kwaghe, ae?” \p \v 41 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Thoŋgo ghemi marami thiya kwaghe, ghamiwonjowe ma i monje e riwami, ko kaiwae mbaŋake huŋa marami thiya thovuye ghamiwonjowe i monje e riwami.” \c 10 \s1 Sip ghanjigana ghagoghaimba \p \v 1 “Ya dage emunjoru e ghemi, thela thoŋgo i ru sip e ghanjigana ko ma i reŋa ŋgora ghamba ruko, ko iyemaeŋge i valaŋaniya ma e kamwathɨ reghava iye rakaivɨ. \v 2 Thela thoŋgo i ru e mbwaŋaŋgila iye sip gharanjimbunjimbu. \v 3 Mbwaŋaŋgila gharanjimbunjimbu i vu kaiwae na sip gharanjimbunjimbu i ru; na sip thɨ loŋwe ghalɨŋae mbaŋa i una idaidanji. I viva e ghamwanji na i vaŋgu raŋgiyaŋgi eto. \v 4 Mbaŋa kaero thɨ rakaraŋgivao, i viva e ghamwanji na thɨ rakareghambawe kaiwae thɨ ghareghare wagiyawe ghalɨŋae. \v 5 Mane thɨ ghambugha bobwari, ne thɨ voitete kaiwae ma thɨ ghareghare ghalɨŋae.” \v 6 Jisas i utuŋa goghaimbake iyake weŋgi, ko iyemaeŋge mava i manjamanjala weŋgi budakaiya va nuwaiya i utuŋa weŋgi.\fig Sip gharanjimbunjimbu weiye sip inanji e lenji ghamba ghena|alt="shepherd sheep and enclosure" src="lb00014c.tif" size="span" copy="BFBS (Bass)" ref="10:1-6" \fig* \s1 Jisas iye sip gharanjimbunjimbu thovuye \p \v 7 Jisas mbowo i dageva weŋgi iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, ghino mbwaŋaŋgila sip kaiwanji. \v 8 Thavala va thɨ rakaviva e ghamwaŋgu, thiye rakaivɨ, ko iyemaeŋge sipɨko mava thɨ loŋweghathɨŋgi. \v 9 Ghino mbwaŋaŋgila. Thela thoŋgo i ru e ghino mane i vaidi tharɨ. Ne i ru na i raŋgi\f + \fr 10:9 \ft Jiu gharɨgharɨniye lenji renuwaŋa e tɨne, “I ru na i raŋgi” gharumwaru “I yaku e vanevane ma ele mararu”.\f* na i vaidiya nana thovuye. \v 10 Rakaivɨ i mena kaivɨ, unɨghɨ na vakowana kaiwanji. Ko ghino ya mena na mbala gharɨgharɨ thɨ vaidiya yawalinji thovuye na veimaima na ndendewo.” \p \v 11 “Ghino sip gharanjimbunjimbu thovuye. Sip gharanjimbunjimbu thovuye i vatomwe yawaliye sip kaiwanji. \v 12 Thela thɨ vamodo na i njimbukikiya sip iye ma sip tanuwagae. Kaiwae iye i kaiwo mani kaiwae, mbaŋa ne i thuwe mbugha lavalavarɨ i mena sipɨko e tɨnenji, i iteteŋgiya sipɨko na i vo; amba mbugha lavalavariko i unɨgha sipɨko regha na i vakathaŋgiya vavanako thiya maraka. \v 13 Loloko i vo kaiwae mbema i kaiwo eŋge mani kaiwae na ma i goru weŋgiya sipɨko.” \p \v 14 “Iyemaeŋge, ghino sip gharanjimbunjimbu thovuye. Ya ghareghareŋgiya lo sip na lo sip thɨ ghareghareŋgo, \v 15 ŋgoreiya Bwebwe i ghareghareŋgo na ghino ya ghareghareya Bwebwe — na ya vatomwe yawaliŋgu sip kaiwanji. \v 16 Lo sip vavana mbe inanjiweva, thiye ma inanji e wabwike iyake tɨne. Nuwaŋguiya moli tembe ya bigimenaŋgiva na thiya yaku na ghanjiranjimbunjimbu regha. Thɨ loŋwe ghalɨŋaŋgu na thɨ wabwi na regha. \v 17 Bwebwe ghare weŋgo kaiwae ya vatomweyathu yawaliŋgu mbala tembe ya vaidiva. \v 18 Mane lolo regha i li e ghino. Mbe ghino vara wombereghake ya vatomweyathu. Valɨkaiwaŋgu ya vatomwe yawaliŋgu mare kaiwae na valɨkaiwaŋgu ya njogha na tembe e yawayawaliŋguva. Mbaroke iyake Bwebwe le renuwaŋa na vama i vatomwe e ghino.” \p \v 19 Utuutuke iyake kaiwanji Jiu thɨ wogaithɨ kaiwae na thɨ vakatha wabwi. \v 20 Gharɨgharɨ lemoyo thɨŋa, “Nyao raitharɨ inawe na i unouno. Buda kaiwae hu vandeŋe?” \p \v 21 Ko vavana thɨŋa, “Lolo nyao raitharɨ inawe mane i utuŋa ŋgora iyake. Nyao raitharɨ valɨkaiwae i tate lolo maramarae thɨ kwaghe?” \s1 Jiu thɨ botewo Jisas \p \v 22 E mbaŋa reghava njighɨnjighɨ ghambaŋa, thɨ vakatha thaga regha Jerusalem. Thɨ renuwaŋakikiya Ŋgolo Boboma va ghavaboboma.\f + \fr 10:22 \ft Thagake iyake idae Thaga Vabobomaniye. Hu thuwe Utu Gharumwaru e raberabe.\f* \v 23 Jisas va ina e Ŋgolo Boboma tɨne i ndendeloloŋga e valɨvaŋga regha ida thɨŋa Solomon le Nakanaka. \v 24 Jiu thɨ meghɨliŋa na thɨŋa, “Ghen mbaŋake wolaghɨye u vakatha numovuvura weime, ko tene thembaŋa amba u utugiya emunjoru weime, mbema emunjoru Mesaiya ghen?” \p \v 25 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Kaerova ya utugiya weŋga, ko iyemaeŋge ma hu loŋweghathɨ. Vakathaŋgike ghamba rotaele ya vakathaŋgi Bwebwe e idae thɨ vaemunjoruŋa thela ghino; \v 26 ko iyemaeŋge ma hu loŋweghathɨ kaiwae ma lo sip ŋgoreiya ghemi. \v 27 Ghino lo sip thɨ loŋwe ghalɨŋaŋgu. Ya ghareghareŋgi na thɨ rakambeleŋgo. \v 28 Ya giya yawalinji memeghabananiye na mane thɨ mare. Mane lolo regha i unɨghɨ kavɨ regha e ghino. \v 29 Bwebwe iye va i giya thiyake weŋgo na iye, kaiwae i laghɨye kivwalaŋgiya bigibigike wolaghɨye ma tene lolo regha i unɨghɨ kavɨva regha e nɨmae ghare. \v 30 Bwebwe na ghino mbe regha eŋge ghime.” \p \v 31 Amba Jiu mbowo thɨ bigiva varɨvarɨ na thɨ munjeva thɨ unɨghɨwe, \v 32 ko Jisas i dage weŋgi iŋa, “Vakatha ghamba rotaele i ghanagha thɨ menawe Bwebwe kaero ya vakathaŋgi e marami. Iyaŋganiye vara kaiwae na iya nuwamiya hu unɨghɨŋgoke e varɨvarɨŋgina?” \p \v 33 Jiu thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Ma woŋa wo unɨghɨŋge len vakatha ghamba rotaele kaiwanji, ko kaiwae ghen mbema lolokeni ŋgorana ghimeke, u utuvatharɨ weya Loi na uŋava Loi ya ghen.” \p \v 34 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Gharorori ŋgoreiyake e lemi mbarona ghabuk tɨne Loi i dage weŋgiya lemi randeviva iŋa, ‘Ghemi loiŋgi.’\x - \xo 10:34 \xt Sam 82:6\x* \v 35 Loi va i utuŋa utuutuke iyake weŋgiya gharɨgharɨ iyava iŋake thiye loiŋgi, na Buk Boboma le utuutu i emunjoru mbaŋake wolaghɨye. \v 36 Iya kaiwae ŋgoroŋga gharerenuwaŋa loloke iya Loi va i tuthike na i vabobomaŋa amalaghɨniye kaiwae na i variye e yambaneke? Buda kaiwae hu dage e ghino na huŋava ya utuvatharɨ weya Loi kaiwae yaŋa, ‘Loi Nariye ghino’? \v 37 Tha hu loŋweghathɨŋgo thoŋgo hu renuwaŋa ma ya vakatha ŋgoreiya Bwebwe le vakatha. \v 38 Ko thoŋgo ya vakathaŋgi na ma hu loŋweghathɨŋgo, mbema hu loŋweghathɨ eŋge vakathaŋgiko ghamba rotaele, mbala hu ghareghare na nuwamina i manjamanjalaŋa Bwebwe ina e ghino na ghino inaŋgu weya Bwebwe.” \p \v 39 E mbaŋako iyako mbowo thɨ mandova thɨ munje thɨ yalawe, ko iyemaeŋge i iteteŋgi. \p \v 40 Jisas mbowo i njoghava na i lawa Jorɨdan ŋgora Jon va i bapɨtaiso mbaŋa va i vivako na ve yakuwe. \v 41 Gharɨgharɨ lemoyo thɨ rakamenawe na thɨŋa, “Jon mava i ndevakatha mun vakatha ghamba rotaele regha, ko bigibigike wolaghɨye va i utuŋa loloke iyake kaiwae mbema emunjoru.” \v 42 E valɨvaŋgako iyako gharɨgharɨ lemoyo thɨ loŋweghathɨgha Jisas. \c 11 \s1 Lasarus le mare \p \v 1 Amala regha idae Lasarus, i ghambwera. Va i yaku Betani weiyaŋgiya olouye Meri na Mata. \v 2 (Merike iyake iya va i liŋgiya bunama Jisas e ghegheŋgima na i ivamoŋgi e umbaliye ndamwandamwae. Louye Lasarus iyava i ghambwerako.) \v 3 Oloulouye thɨ variya toto thɨŋa, “Amalana, amalama valɨgharegharenɨma i ghambwera.” \p \v 4 Mbaŋa Jisas i loŋwe iyake iŋa, “Ghambwerake iyake mane le ghambako Lasarus le mare. Nandere, iyake Loi ghatarawa kaiwae, na mbala thɨ taraweŋa Loi Nariye.” \v 5 Jisas i gharethovu weŋgiya Mata na ghaghae Meri na lounji Lasarus. \v 6 Ko iyemaeŋge mbaŋa i loŋwe totoma, Lasarus i ghambwera, Jisas mbowo i yakuva mbaŋa theghewo e ghembako inakowe. \v 7 Amba i dage weŋgiya gharaghambuma iŋa, “Wo ra rakanjogha Judiya.” \p \v 8 Gharaghambuma thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Ravavaghare, mendamba gharɨgharɨ gheko nuwanjiya thɨ unɨghɨŋge e varɨ, na buda kaiwae nuwaniya u njogha gheko?” \p \v 9 Jisas iŋa, “Mbaŋa ghalughawoghawo theyaworo na theghewo, ŋgoreiye? Thela ne i loŋga varae i mbɨlembɨle mane i lirawe vatharɨ gheghe kaiwae i thuwe yambaneke ghamanjamanjala. \v 10 Ko thoŋgo ne i loŋga gougou ne i tɨvatɨva, kaiwae ma ele manjamanjala.” \v 11 Jisas i utuŋaŋgiya thiyake na e ghereiye mbowo i dageva weŋgi iŋa, “Ghandauma Lasarus i ghenelaŋa, ko ne ya wa na va yavairɨ.” \p \v 12 Gharaghambuma thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Amalana, thoŋgo i ghenelaŋa, tembene riwae i thovuye.” \p \v 13 Jisas emunjoru moli i utuŋa Lasarus le mare kaiwae, ko gharaghambuma thɨŋaeŋge i utuŋa ghena utuniye. \v 14 Jisas i uturaŋgiya moli weŋgi iŋa, “Lasarus iye i mare, \v 15 na ghemi kaiwami ya warari kaiwae ma inaŋgu gheko, iyake kaiwae ne hu ghareghare na hu vareminjeŋgo. Mbaŋake ra rakawawe.” \p \v 16 Tomas, vambe thɨ unova ghaida unouno Gamwaruwo, i dage weŋgiya ghauneko iya Jisas gharaghambuko weiyaŋgi iŋa, “Taulaghɨke ghinda ra raka weinda Ravavaghareko, mbala vara mare weinda.” \s1 Jisas iye thuweiru na yawalɨ \p \v 17 Mbaŋa Jisas i vutha, i loŋwevaidiya Lasarus thɨ beku na ghenevarɨ vama ve ghena e ghabubu. \v 18 Betani na Jerusalem ghanjilughawoghawo mbalama i wo kilomita thegheto. \v 19 Iya kaiwae gharɨgharɨ lemoyo thɨ ri Jerusalem na thɨ vawarariŋaŋgiya Mata na Meri lounjiko le mare na nuwatharɨniye kaiwae. \p \v 20 Mbaŋa Mata i loŋwe toto Jisas maiya i menamenake, i raŋgi na ve lavolevole, ko Meri vambe i reyaku e ŋgolo tɨne. \v 21 Mata i dagewe Jisas iŋa, “Thoŋgo mendava inan gheke, Amalana, louŋguma mbala ma menda i mare! \v 22 Ko ya ghareghare othembe mbaŋake, budakaiya u naŋgo weya Loi na i vakatha, ne i vakatha kaiwan.” \p \v 23 Jisas i dagewe iŋa, “Lounɨna ne i thuweiru na tembe e yawayawaliyeva.” \p \v 24 Mata i gonjoghawe iŋa, “Ya ghareghare, ne i thuweiru na e yawayawaliye mbaŋa nevole ele ghambako.” \p \v 25 Jisas i dagewe iŋa, “Ghino thuweiru na yawalɨ. Thela ne i loŋweghathɨŋgo ne e yawayawaliye, othembe ne i mare; \v 26 na thela e yawayawaliye na i loŋweghathɨŋgo ma vole i mare. Thare u loŋweghathɨgha iyake?” \p \v 27 Mata i gonjoghawe iŋa, “Ŋgoreiye Amalana! Ya loŋweghathɨgha ghen Mesaiya, Loi Nariye, iye Loi va i dagerawe ne i mena e yambaneke.” \s1 Jisas i randa \p \v 28 Mata i utuvao na e ghereiye, i njogha na i kulavatha ghaghae Meri na i vaŋaewiwe iŋa, “La Ravavaghare maina gheke na nuwaiyaŋge.” \v 29 Mbaŋa Meri i loŋwe iyake, i yondo na i yorukuwe. \v 30 Jisas ma vamba i vutha e ghemba, ko vamba ina ŋgora Mata me vaidimawe. \v 31 Gharɨgharɨma va inanjima e ŋgoloko tɨne weinjima Meri, thɨ vawarariŋama nuwatharɨma kaiwae, thɨ rakambele mbaŋa thɨ thuwe i yondo vɨrɨ na i rukuraŋgi. Lenji renuwaŋa thɨŋaeŋge i wa e ghabubuko na ve randawe. \p \v 32 Meri ve vutha ŋgora Jisas inamawe na mbaŋa i thuwe, i dobu e gheghe na i dagewe iŋa, “Amalana, thoŋgo mendambe inan gheke, louŋguma mbala ma mendava i mare!” \p \v 33 Jisas i thuwe Meri i randa na gharɨgharɨma weiyaŋgima mbe ŋgoreiyeva, ghare i tage laghɨye moli, \v 34 na i vaitoŋgi iŋa, “Aŋga ina menda hu worawe?” Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Amalana, u mena vara thuwe.” \p \v 35 Jisas i randa. \v 36 Gharɨgharɨma thɨ ve dage weŋgi thɨŋa, “Wo u thuwe, ŋgoroŋga ghare weya Lasarus!” \p \v 37 Ko vavana thɨŋa, “Va i vakatha amala marae i kwaghe na kaero i thuwe, na buda kaiwae ma i vikiki Lasarus na thava i mare?” \s1 Lasarus kaero e yawayawaliyeva \p \v 38 Ghare i vɨrɨ laghɨye, Jisas i wa e ghabubuma, va maŋgavarɨ, na va thɨ wogana ghae e varɨ. \v 39 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Hu wovakatha varɨna!” Amalama mendamba i marema louye Mata i gonjoghawe iŋa, “Amalana, kaero e butibutiye na ghenevarɨ kaero ve ghena.” \p \v 40 Jisas i dagewe iŋa, “Mendambe ya dage e ghen ne u thuwe ŋgoroŋga Loi le vurɨvurɨgheghe thoŋgo u loŋweghathɨ?” \v 41 Thɨ mwanavakatha varɨma. Jisas i ghɨmara voro e buruburu na iŋa, “Ya vata ago e ghen, Bwebwe, kaiwae u vandeŋeŋgo. \v 42 Ya ghareghare mbaŋake wolaghɨye u vandeŋeŋgo, ko ya utuŋa iyake gharɨgharɨke thiyake kaiwanji na mbala thɨ loŋweghathɨgha iya ghen va u variyeŋgo.” \v 43 I naŋgo na ŋgoreiyako e ghereiye amba i kula na ghalɨŋae laghɨye iŋa, “Lasarus, u raŋgima!” \v 44 I raŋgi, ghegheŋgi na nɨmanɨmae mbe weiye vara ghavoghavo na ghamwae vambe ŋgoreiyeva. Jisas i dage weŋgi iŋa, “Hu rakayathuŋgiya riwaena ghaghavoghavo na hu viyathu i wa.”\fig Jisas i kula na ghalɨŋae laghɨye iŋa, “Lasarus, u raŋgima!”|alt="lazarus told to come out" src="IB04133bw.tif" size="span" copy="Faadil" ref="11:38-44" \fig* \s1 Thɨ vona Jisas ghae \r (Mat 26:1-5; Mak 14:1-2; Luk 22:1-2) \p \v 45 Jiu iyava thɨ mena thɨ thuwe Meri, thɨ ghanagha va thɨ loŋweghathɨgha Jisas mbaŋaniye thɨ thuwe budakai va i vakatha e maranji. \v 46 Ko vavana thɨ rakanjogha na vethɨ utugiya weŋgiya Parisi budakaiya Jisas va i vakatha. \v 47 Amba ravowovowo laghɨlaghɨye na Parisi thɨ kula vathavathaŋgiya Jiu lenji kot laghɨye giyagiyaniye na thɨ niva. Thɨŋa, “Ne ra vakatha budakai? Wo hu thuwe vakathaŋgike ghamba rotaele wolaghɨye amalake iyake i vakathaŋgi! \v 48 Thoŋgo ra gheneviyathu na i rombeleya kamwathɨke iyake, gharɨgharɨke wolaghɨye ne thɨ loŋweghathɨ iyake, amba Rom gharambarombaro thɨ mena thɨ vakowana la Ŋgolo Bobomake na la ghamba mbaroke.” \p \v 49 Amba regha, idae Kaiyapas, iye va ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva e theghatheghako iyako e tɨne i dage weŋgi iŋa, “Ma hu ghareghare bigi regha. \v 50 Thare hu thuwe ghakamwathɨ? Ne i thovuye moli e ghemi thoŋgo lolo regha moli i mare gharɨgharɨ kaiwanji na thava vanautumako laghɨye thɨ vaidiya vuyowo.” \p \v 51 Iyake mava i utuŋa ghamberegha ele renuwaŋa, ko kaiwae amalaghɨniye va Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva e theghatheghako iyako, iyava i utuŋakai amba muyai i yomara, iyava iŋake Jisas ne i mare Jiu kaiwanji. \v 52 Ma mbe Jiu eŋge kaiwanji, ko tembe ŋgoreiyeva Loi le ŋgaŋga e yambaneke laghɨye, i mbanɨvathavathaŋgi na regha. \v 53 Va e mbaŋako iyako na i ghaoko Jiu lenji randeviva thɨ worawe lenji renuwaŋa rɨghewe na nuwanjiya thɨ vona Jisas ghae le mare kaiwae. \p \v 54 Iya kaiwae Jisas ma vama i reŋa ŋgora gharɨgharɨ lemoyo inanjiwe Judiya e tɨne. Ko iyemaeŋge i iteta valɨvaŋgako iyako na i wa e ghemba regha idae Ipɨreim, e njamnjam ghadidiye, na ve yakuwe weiyaŋgiya gharaghambu. \p \v 55 Mbaŋa vama Thaga Valaŋani i ghenetha, na gharɨgharɨ lemoyo vama thiya wareri e ghembaghemba na thɨ raka Jerusalem na vethɨ vanamwe riwanji ŋgoreiye ghanjimbaroko, amba muyai Thaga Valaŋaniko ghambaŋa. \v 56 Va thɨ tamwetamweya Jisas, na mbaŋa thɨ mevathavatha e Ŋgolo Boboma le valɨvaŋga, thɨ ve vaitoŋgi thɨŋa, “Ŋgoroŋga lemi renuwaŋa? Ne i mena e thagako o nandere?” \v 57 Ravowovowo laghɨlaghɨye na Parisi thɨ dage weŋgiya gharɨgharɨ na thoŋgo thela i ghareghare Jisas aŋga inae, i wa ve utugiya weŋgi na mbala thɨ yalawe. \c 12 \s1 Meri i varuvo Jisas \r (Mat 26:6-13; Mak 14:3-9) \p \v 1 Mbaŋa ma ghenewona eŋge kaero Thaga Valaŋani, Jisas i wa Betani, Lasarus ghambae. Amalake iyake Jisas va iŋa na tembe i thuweiru na e yawayawaliyeva. \v 2 Yeghɨyeghɨyeko iyako thɨ vakatha ghanɨŋga Jisas kaiwae. Mata i vaŋamweŋgi na Lasarus weiyaŋgiya gharɨgharɨko thiya ghanɨŋga weinji Jisas. \v 3 Amba Meri i thɨna bunama vwarara e bodɨla. Modae laghɨye moli na le vuyovuyowo lita vaŋgothiye. Va thɨ bunamaŋa umbwa regha idae nad. Meri i liŋgi Jisas e gheghe na i ivamo e umbaliye ndamwandamwa. Butiyeko thovuye i riyevanjara ŋgoloko tɨne. \p \v 4 Ko Judas Isakariyot, Jisas gharaghambu regha ne ghaliliva iŋa, \v 5 “Buda kaiwae ma thɨ vakuneŋa na thɨ mbana modae gethɨseriyeto\f + \fr 12:5 \ft Gethɨseriyeto iyeva rakakaiwo ma e idaida modae le kaiwo theghathegha regha kaiwae.\f* (300) na thɨ giya weŋgiya mbinyembinyeŋgu?” \v 6 I utu ŋgoreiyako kaiwae iye rakaivɨ, ko mava i utuŋa ŋgoreiyako kaiwae i rerenuwaŋa mbinyembinyeŋgu kaiwanji, nandere. Kaiwae iye va i njimbukikiya mani ghambae, mbaŋa vavana va i thalavugha ghambereghawe iya thalavuko iyako. \p \v 7 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Tha u vautuŋa! U viyathu na i vikikighathɨ mbala i vakatha le renuwaŋana na i vanamwe nonowo riwaŋgu beku kaiwae. \v 8 Mbaŋake wolaghɨye ne weimiyaŋgiya mbinyembinyeŋgu, ko ghino mane weiŋguyaŋgiya ghemi mbaŋake wolaghɨye.” \p \v 9 Wabwi laghɨye regha, thiye Jiu, thɨ vandeŋe vaidi Jisas ina Betani, amba thɨ rakawe. Ma vambe thɨ raka eŋge gheko Jisas kaiwae ko vambe nuwanjiyava thɨ thuwe Lasarus, iye Jisas va iŋa na i thuweiru na tembe e yawayawaliyeva. \v 10 Ravowovowo laghɨlaghɨye vambe thɨ tamwetamweva kamwathɨ na nuwanjiya thɨ unɨghɨva Lasarus, \v 11 kaiwae amalaghɨniye kaiwae Jiu lemoyo thɨ botewoŋgiya ravowovowo laghɨlaghɨye na thɨ loŋweghathɨgha Jisas. \s1 Jisas i ru Jerusalem \r (Mat 21:1-11; Mak 11:1-11; Luk 19:28-40) \p \v 12 Ighɨviyava, wabwi laghɨye, iyava thɨ rakamena Thaga Valaŋaniko kaiwae, thɨ loŋwevaidiya Jisas maiya i menamenana Jerusalem kaiwae. \v 13 Thɨ tenɨŋgiya manjemanje ŋgora bwadɨbwadɨ ndamwandamwanji na thɨ raka na vethɨ lavolevole; thɨ yaro thɨŋa, \q1 “Hosana!”\f + \fr 12:13 \ft Jisas ghambaŋa “Hosana” gharumwaru ŋgoreiye “Ra taraweŋge!”\f* \q1 “Loi ghare weya loloke iye i mena Giya e idaeke!”\x - \xo 12:13 \xt Sam 118:25,26\x* \q1 “Loi ghare weya Isirel lenji Kiŋ!” \p \v 14 Jisas i vaŋgwa doŋɨki na i thawe, ŋgoreiya va thɨ rori thɨŋa, \v 15 “Tha huya mararu ghemi Jerusalem gharɨgharɨniye, wo hu thuwe lemi kiŋ maiya i menamenake, i tha doŋɨki e nariye.”\x - \xo 12:15 \xt Sak 9:9\x*\fig Jisas i tha doŋɨki na i ru Jerusalem|alt="jesus entering Jerusa on donkey" src="DN00487b.tif" size="span" copy="UBS (Dunham)" ref="12:12-15" \fig* \p \v 16 E mbaŋako iyako gharaghambu mava nuwanji i manjamanjalaŋa bigibigike thiyake lenji yomara kaiwae na ŋgoroŋga ghanjirumwaru. Ko iyemaeŋge mbaŋa Loi ne i vaŋguthuweiru Jisas na i vavwenyevwenye na e ghereiye, ko amba the renuwaŋa Buk Boboma le woraŋgiya ŋgoreiyako Jisas kaiwae amba thɨ renuwaŋakikiya bigibigiko iya thɨ vakathakowe. \p \v 17 Wabwiko iyava weinji Jisas mbaŋa va i kularaŋgiya Lasarus e ghabubu na i thuweiru na kaero e yawayawaliyeva, thiye vethɨ ndethɨna utuutuko iyako. \v 18 Iyake kaiwae iyava wabwi laghɨye thɨ raka na vethɨ lavolevole, kaiwae va thɨ loŋwe le vakathako ghamba rotaele iyako utuniye. \v 19 Parisi thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Wo hu thuwe! Ma valɨkaiwandava na ra vakatha bigi regha. Gharɨgharɨko wolaghɨye thɨ rakarakawe.” \s1 Grik vavana thɨ tamweya Jisas \p \v 20 E mbaŋako iyako Grik vavana va inanji e wabwiko tɨnenji, iyava thɨ rakavoroko Jerusalem, kururu kaiwae Thaga Valaŋani e tɨne. \v 21 Thɨ wa weya Pilip, iye rara Betɨsaida, Galili e tɨne, na thɨ dagewe thɨŋa, “Amalana, nuwameiya wo thuwe Jisas.” \v 22 Pilip i wa na ve dagewe Endru na theghewoko vara thɨ wa na vethɨ dagewe Jisas. \p \v 23 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Mbaŋa kaero ina gheke na Loi i vavwenyevwenye Lolo Nariye. \v 24 Ya dage emunjoru e ghemi, thoŋgo wit mbouye voghɨra ma i dobu e thelauko vwatae na i mare mbemane iyaeŋge vara voghɨrana rere. Ko thoŋgo i mare ambane i mbuthu na i rau na uneune lemoyo moli. \v 25 Thela thoŋgo i gharethovu weya yawaliye ne i thɨvaghawe. Ko thela thoŋgo i botewoyathu yawaliye e yambaneke, ne i vikikighathɨ yawaliye na i vaidiya yawalɨ memeghabananiye. \v 26 Thela thoŋgo nuwaiya i kaiwo kaiwaŋgu, mbe i ghambuŋgo vara, na the valɨvaŋga ghino inaŋguwe amalaghɨniye tembe inaweva. Na loloko iya i kaiwo kaiwaŋguko Bwebwe ne i wovoreŋa idae.” \s1 Jisas i utuŋa le mare utuutuniye \p \v 27 “E mbaŋake iyake ghareŋguke i vɨrɨ na ŋgoroŋga ne yaŋa? Ne yaŋa, ‘Bwebwe, u thalavuŋgo na thava ya ru vuyowoke iyake e tɨne?’ Nandere, iyake kaiwae vara iyava ya menake. \v 28 Bwebwe, u wovoreŋa idan na u vwenyevwenye.” \p Amba ghalɨghalɨŋa regha i mena e buruburu iŋa, “Vama ya vwenyevwenye idaŋgu, na mbowone ya vwenyevwenyeva.” \v 29 Wabwima va inanjima gheko thɨ loŋwe na thɨŋava mbɨlerɨ, na vavana thɨŋa, “Nyao thovuye me utuwe.” \p \v 30 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ma ghino kaiwaŋgu iya ghalɨghalɨŋako iyako me mena, ghemi kaiwami. \v 31 Mbaŋake Loi ghambaŋa i ghathaŋgiya yambaneke gharɨgharɨniye ghanjithanavu na i vanamwe ghanjimbaro, na ne e mbaŋake iyake Loi ne i kivwala yambaneke ghagiya Seitan na i tagaraŋgiya. \v 32 Ko ghino, mbaŋa ne thɨ mwanavairɨŋgo e yambaneke ne ya vakathaŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ rakamena e ghino.” \v 33 I utuŋa ŋgoreiyako na i woraŋgiya ŋgoroŋga ne iŋa na i mare. \p \v 34 Iya kaiwae wabwiko thɨ gonjoghawe thɨŋa, “La Mbaro i woraŋgiya weime, Krais ne i meghabana. Ŋgoroŋga na iyava uŋake, ‘Ne thɨ mwanavaira Lolo Nariye’? Thela iya Loloke Nariye?” \p \v 35 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Manjamanjala ne ina weŋga mbaŋa seiwo molao. Hu loŋga mbaŋa amba e lemi manjamanjalake, ne iwaeŋge momouwo i garubuŋga; kaiwae thela i loŋga e momouwo ma i ghareghare aŋga i reŋa. \v 36 Hu loŋweghathɨgha manjamanjalana mbaŋa amba ina weŋga, ghemi mbala hu tabona manjamanjala gharɨgharɨniye.” Mbaŋa i utuvao iyake i iteteŋgi na i rothuwele weŋgi. \s1 Jiu mamba thɨ loŋweghathɨ \p \v 37 Othembe Jisas vama i vakathaŋgiya vakatha ghamba rotaele i ghanagha e maranji, ma vamba thɨ loŋweghathɨ. \v 38 Iyake i vaemunjoruŋa Loi ghalɨŋae gharautu, Aiseya le utu iŋa, \p “Giyana, thela i loŋweghathɨgha totoke iya wo utuŋake? Giya va i woraŋgiya le vurɨgheghe weŋgiya thavala?”\x - \xo 12:38 \xt Ais 53:1\x* \p \v 39 Iya kaiwae mava thɨ loŋweghathɨ, kaiwae Aiseya va mbowo iŋava, \q1 \v 40 “Loi i vakatha na maranji i kwaghe na gharenji i vurɨgheghe, mbala ma thɨ thuwe e maranji, na thɨ ghareghare e gharenji, na thɨ numonjogha e ghino na ya thawariŋgi.”\x - \xo 12:40 \xt Ais 6:10\x* \p \v 41 Aiseya va i utuŋa iyake kaiwae va i thuwekai amba muyai i yomara ŋgoroŋga Jisas le vwenyevwenye. \p \v 42 Othembe iyako gharɨgharɨ lemoyo na Jiu lenji randeviva vavana thɨ loŋweghathɨgha Jisas. Ko kaiwae va thɨ mararuŋgiya Parisi, mava thɨ utuŋa gharɨgharɨ e maranji na ne iwaeŋge thɨ kitenɨyathuŋgi moli e wabwiko iya thɨ rakarakaru e ŋgolo kururu tɨne, \v 43 kaiwae nuwanjiya thiye ghanjitarawa i mena weŋgiya gharɨgharɨ na i laghɨye kivwala ghanjitarawa i mena weya Loi. \s1 Mbaro ne i raŋgi Jisas ele utu e tɨne \p \v 44 Jisas i dage na ghalɨŋae laghɨye iŋa, “Thela thoŋgo i loŋweghathɨŋgo, ma mbe i loŋweghathɨŋgo eŋge, ko tembe ŋgoreiyeva i loŋweghathɨgha thela va i variyeŋgo. \v 45 Thela thoŋgo i thuweŋgo tembe ŋgoreiyeva i thuwe thela va i variyeŋgo. \v 46 Va ya mena e yambaneke ŋgoreiya manjamanjala, iya kaiwae thela thoŋgo i loŋweghathɨŋgo mane i yaku e momouwo.” \p \v 47 “Thela thoŋgo i loŋwe lo utuke na ma i worawe e ghare, mane ya wovatharɨtharɨŋa. Kaiwae va ya mena ma ya wovatharɨtharɨŋa yambaneke, ko iyemaeŋge ya vamoru. \v 48 Thela thoŋgo i botewoŋgo na ma i wovatha lo utu, mbaŋa ne ele ghambako i wovatharɨtharɨŋa. Wovatharɨtharɨko iyako mane i mena e ghino, ko kaiwae i botewo lo utu. \v 49 Iyake emunjoru kaiwae budakaiya ya utuŋaŋgi ma i mena wombereghake elo renuwaŋa tɨne, ko iyemaeŋge Bwebwe, iye va i variyeŋgo, i dage e ghino budakaiya ya utuŋa na ŋgoroŋga ya utuŋa na yaŋa. \v 50 Ya ghareghare le utuutuke iyake i womena yawalɨ memeghabananiye. Iya kaiwae budakaiya ya utuŋa Bwebwe i dage e ghino na ya utuŋa.” \c 13 \s1 Jisas i thavwiya gharaghambu gheghenji \p \v 1 Vama mbaŋa regha eŋge kaero Thaga Valaŋani ghambaŋa Jisas vama i ghareghare kaero ghambaŋa i iteta yambaneke na i njoghawe Ramae. Vambe ghare weŋgi vara gharaghambu inanji e yambaneke, na vambe i gharethovuŋgi vara ghaghada ve mare. \p \v 2 Vama yeghɨyeghɨye Jisas na gharaghambu vama inanji e ghanɨŋga mborowa, na Seitan le renuwaŋa raitharɨ vama ina Judas Isakariyot e ghare, iye Saimon nariye, na ne i vatomwe Jisas. \v 3 Jisas va i ghareghare Ramae vama i giya vurɨgheghewe na i vakatha bigibigike wolaghɨye, na va i mena weya Loi na tembe ne i njoghaweva Loi. \v 4 Ghanɨŋga e tɨne Jisas i yondovirɨ e ghamba ghanɨŋgama, i liraŋgiya ghakwama ghayaboyabo na i ŋgara tauli e mborowae. \v 5 Amba i liŋgiya mbwa e gaeba na i thavwiya gharaghambuko gheghenji. I liya taulima e mborowaema na i vamowe. \p \v 6 Mbaŋa i mena weya Saimon Pita amba i dagewe iŋa, “Amalana, buda kaiwae u thavwiya ghegheŋguke?” \p \v 7 Jisas i gonjoghawe iŋa, “E mbaŋake iyake mamba u ghareghare budakaiya ya vakavakatha, ko mbaŋa i menamenako amba u ghareghare wagiyawe.” \p \v 8 Pita iŋa, “Ma valɨkaiwae, ma tene mbaŋa reghava u thavwiya ghegheŋguke.” \p Jisas i gonjoghawe iŋa, “Thoŋgo ma ya thavwiŋge, len ghamba yakuyaku ma ina e ghino.” \p \v 9 Amba Pita iŋa, “Amalana, thambe ghegheŋguke eŋge, ko nɨmanɨmaŋguke na umbalɨŋguke tembe ŋgoreiyeva.” \p \v 10 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Thela kaero me thithu mbema i thavwi eŋge gheghe kaiwae riwaeko laghɨye i thɨna. Ghemi kaero hu thɨna, ko iyemaeŋge ma taulaghɨna ghemi.” \v 11 Vama i ghareghare ghaliliva thela iya kaiwae va iŋa taulaghɨna ghemi ma hu thɨna. \p \v 12 Mbaŋa vama i thavwivao gheghenji, i njimbo ghakwamama ghayaboyabo na i njogha ve yaku ele ghamba yaku. I vaitoŋgi iŋa, “Thare nuwamina i manjamanjala budakaiya ma vakatha weŋga?” \v 13 “Mbaŋa hu utu e ghino hu una idaŋgu Ravavaghare na Giya, emunjoru ŋgoreiye, kaiwae ghino iyana. \v 14 Ghino, ghami Giya na lemi Ravavaghare, kaero ma thavwiya gheghemi, iya kaiwae ghemi tembe ŋgoreiyeva regha na regha tembe hu vethavwiva gheghemi. \v 15 Kaero ma vakatha ghamba thuwathuwa weŋga. Tembe hu vevakavakathava weŋga ŋgoreiya ma vakatha weŋga. \v 16 Ya dage emunjoru e ghemi, ma rakakaiwo regha i laghɨye kivwala ghagiya, na ghevarivariye ma i laghɨye kivwala giyako iya me variyeko. \v 17 Mbaŋake iyake kaero hu ghareghareŋgiya bigibigike thiyake. Thoŋgo hu vakaiwoŋa ne hu vaidiya ghawarari.”\fig Jisas i thavwiya gharaghambu gheghenji.|alt="J washing feet" src="IB04150bw.tif" size="col" copy="Faadil" ref="13:17" \fig* \s1 Jisas i govambwara budakai ne i yomarawe \p \v 18 “Ma ya utuutu taulaghɨna ghemi kaiwami. Ya ghareghareŋga regha na regha iyava ya tuthiŋgana. Ko iyake i vaemunjoruŋa buk le utu, iya iŋake, ‘Thela i ghanɨvuŋgo ghaŋgu iye i ndeghereiye wanaŋgo!’”\x - \xo 13:18 \xt Sam 41:9\x* \p \v 19 “Ya utuŋa iyake weŋga e mbaŋake iyake amba muyai i yomara, mbala mbaŋa ne i yomara, ne hu loŋweghathɨ ghino mbema iya varana. \v 20 Ya dage emunjoru e ghemi, thela thoŋgo i kulavatha the lolo ya variye, ŋgoreiye i kulavathaŋgo; na thela thoŋgo i kulavathaŋgo ŋgoreiya i kulavatha thela va i variyeŋgo.” \s1 Jisas i utuŋa ghaliliva \r (Mat 26:20-25; Mak 14:17-21; Luk 22:21-23) \p \v 21 Mbaŋa Jisas i utuvao iyake, i vakatha ghare i vɨrɨ, iya kaiwae i uturaŋgiya iŋa, “Ya dage emunjoru e ghemi, ghemina regha ne i vatomweŋgo.” \p \v 22 Gharaghambu thɨ venjimbunjimbuŋgi, nuwanji i unouno thela utuniya i utuutuko. \v 23 Regha e tɨnenjiko, gharaghambuma iyava i gharethovuma va i yaku evasiwae. \v 24 Saimon Pita i tagayavunyiya marae na i ve na iŋa, “U vaito, thela utuniya i utuutuna.” \p \v 25 Gharaghambuko iyako i roghemba Jisas na i vaito iŋa, “Thela, Amalana?” \p \v 26 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Amalaghɨniye iya ne ya wogiya bredɨkewe mbaŋa ne ya woutu e gaebake.” Jisas i wouta bredɨma gethɨra e gaebama na i wogiyawa Judas Isakariyot, iye Saimon nariye. \v 27 Mbaŋa vara Judas i vilambo bredɨma Seitan i ru e ghare. Jisas i dagewe iŋa, “The renuwaŋa nuwaniya u vakatha, u yoruku na u vakatha.” \v 28 Ghauneko va inanji e ghanɨŋgako iyako rɨghe mava nuwanji i manjamanjala buda kaiwae Jisas va i dagewe ŋgoreiyako. \v 29 Kaiwae Judas va i njimbukikiya mani ghambae, vavana va lenji renuwaŋa thɨŋava Jisas i dagewe na ve bayama budakaiya nuwanjiya thagako iyako kaiwae, o i giya bigi regha weŋgiya mbinyembinyeŋgu. \v 30 Mbaŋa Judas i vilambo bredɨma, i raŋgi eto. Vama i gou. \p \v 31 Mbaŋa Judas vama i wa na e ghereiye, amba Jisas iŋa, “E mbaŋake iyake Loi i vatomwe weŋgiya gharɨgharɨ na thɨ thuwe Lolo Nariye le vwenyevwenye, na weya amalaghɨniye tembene thɨ thuweva Loi le vwenyevwenye. \v 32 Kaiwae Loi Nariye ne i vatomwe gharɨgharɨ na thɨ thuwe Loi le vwenyevwenye, Loi tembene ghamberegha i vavwenyevwenye Lolo Nariye, na ne i vamayaŋa iya le vakathako iyako.” \p \v 33 “Lo ŋgaŋga, ma mbaŋa ubotu eŋge weiŋguyaŋgiya ghemi. Ne hu tamweŋgo; ko iyemaeŋge, ya dage e ghemi e mbaŋake iyake ŋgoreiya va ya dage weŋgiya Jiu lenji randeviva. Iya ghino ya wakewe ma valɨkaiwami hu menawe.” \p \v 34 “Iya kaiwae ya giya ghamimbaro togha e mbaŋake iyake: Hu vegharethovu e ghemi regha na regha. Ŋgoreiye ghino ya gharethovu e ghemi, ghemi hu vegharethovuva weŋga. \v 35 Thoŋgo hu vegharethovu weŋga regha na regha, gharɨgharɨke wolaghɨye ne thɨ ghareghare ghemi woraghambu.” \s1 Jisas i dage weya Pita ne i roroya Jisas \r (Mat 26:31-35; Mak 14:27-31; Luk 22:31-34) \p \v 36 Saimon Pita i vaito iŋa, “Amalana, aŋga u wa?” \p Jisas i gonjoghawe iŋa, “Mbaŋake ma valɨkaiwan ne u mbeleŋgo na u mena e valɨvaŋgako iya ne ya wakowe, ko iyemaeŋge mbaŋa muyai tene u mbeleŋgo.” \p \v 37 Pita i vaito iŋa, “Amalana, buda kaiwae ma valɨkaiwaŋgu ya mbeleŋge mbaŋake? Ne ya vatomweya yawaliŋgu kaiwan.” \p \v 38 Amba Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ŋgoroŋga na uŋa ne u vatomweya yawalina kaiwaŋgu? Ya dage emunjoru e ghen, amba muyai kamkam i dage, mbaŋato ne uŋa ma u ghareghareŋgo.” \c 14 \s1 Jisas ghamberegha la kamwathɨ i wa weya ramae \p \v 1 Jisas i dage weŋgiya gharaghambu iŋa, “Tha hu gharelaghɨlaghɨ hu vareminja Loi na hu vareminjeŋgo. \v 2 Bwebwe ele ŋgolo tɨne woluwolu i ghanagha. Thoŋgo ma ŋgoreiye mbala ma ya utuŋa weŋga. Iya kaiwae ya wa gheko na va vivatharaweya lemi ghamba yaku. \v 3 Na kaiwae ya wa na va vivatharaweya lemi ghamba yaku, ne ya njoghama ya vaŋguŋga na weiŋguyaŋgiya ghemi, the valɨvaŋga ne va yakuwe ghemi tembene vo hu yakuweva. \v 4 Hu ghareghare iya ghembako ya wareriŋako ghakamwathɨ.” \p \v 5 Tomas i dagewe iŋa, “Giyana, ma wo ghareghare aŋga u wa, na ŋgoroŋga ne woŋa na wo ghareghare kamwathɨna iya u reŋanawe?” \p \v 6 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ghino kamwathɨ, dage emunjoru na yawalɨ. Mane regha i mena weya Bwebwe thoŋgo ma i mena e ghino. \v 7 Thoŋgo mbema emunjoru hu ghareghareŋgo, ambane hu ghareghare Bwebwe. E mbaŋake iyake na i ghaoko kaero hu ghareghare na kaero hu thuwe.” \p \v 8 Pilip iŋa, “Giyana, u vatomwe Rama weime na mbala valɨkaiwame.” \p \v 9 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Mbaŋa molao ya yaku weiŋguyaŋgiya ghemi, ko iyemaeŋge ambama u ghareghareŋgo, Pilip? Thela kaero i thuweŋgo kaero i thuwe Bwebwe. Buda kaiwae uŋa, ‘U vatomwe Rama weime’? \v 10 Ko mamba u loŋweghathɨ ghino inaŋgu weya Bwebwe na Bwebwe ina e ghino? Utuutuŋgike iya ya utuŋake e ghemi ma ghino ghalɨŋaŋgu, Bwebwe, iye ina i yaku e ghino, iya i vakatha kaiwoŋgike thiyake ghamberegha. \v 11 Hu loŋweghathɨgha iya yaŋake ghino inaŋgu weya Bwebwe na Bwebwe ina e ghino. Thoŋgo nandere, vakathaŋgiko ghamba rotaele ya vakathaŋgiko kaiwanji ma hu loŋweghathɨ eŋge. \v 12 Ya dage emunjoru e ghemi, thela thoŋgo i loŋweghathɨŋgo, ne i vakatha budakaiya ghino ya vakathaŋgi. Ŋgoreiye, na ne i vakathaŋgiya vakatha laghɨlaghɨye, ne i kivwalaŋgiya thiyake, kaiwae kaero ya wa na va yaku weya Bwebwe. \v 13 Na budakaiya ne hu naŋgo e idaŋgu ne ya vakatha mbala lo vakathako e tɨne i vakatha gharɨgharɨ thɨ thuwe Bwebwe iye ravwenyevwenye. \v 14 The bigithan ne hu naŋgo e idaŋgu ne ya vakatha ŋgoreiye. \s1 Jisas i dagerawe Nyao Boboma kaiwae \p \v 15 “Thoŋgo hu gharethovu e ghino, hu ghambuŋgiya lo mbaro. \v 16 Na ne ya naŋgo weya Bwebwe na i wogiya ghami Rathalavu reghava na ne i yaku weŋga mbaŋathɨ mbaŋalaoke. \v 17 Iye Nyao na ne i woraŋgiya emunjoru moli weŋga Loi kaiwae. Gharɨgharɨ mane thɨ vaŋguvatha e yawalinjiko na ghanjirathalavu kaiwae ma thɨ thuwathuwawe na ma thɨ ghareghare. Ko ghemi hu ghareghare kaiwae i yaku weŋga na ina weŋga. \v 18 Mane ya iteteŋaŋga na ghemi ŋgoramiya ŋgama theghetheghe; tene ya njoghamava weŋga. \v 19 Mbaŋa ubotu yambaneke mane i thuweŋgo, ko ghemi tembene hu thuweŋgova, na kaiwae e yawayawaliŋgu ghemi tembe ŋgoreiye e yawayawalimi. \v 20 Ne e mbaŋako iyako hu ghareghare ghino inaŋgu weya Bwebwe na ghemi inami e ghino na ghino inaŋgu weŋga. \v 21 Thela thoŋgo i wovatha lo mbaro na i ghambuŋgi iye i gharethovuŋgo. Thela i gharethovuŋgo, Bwebwe ne i gharethovu, na ghino tembe ŋgoreiyeva ne ya gharethovu na womberegha ne ya vatomweŋgowe.” \p \v 22 Amba Judas (ma Judas Isakariyot ŋgoreiye) i dagewe iŋa, “Ko, Giyana, buda kaiwae mbene u vatomweŋge eŋge e ghime na yambaneke nandere?” \p \v 23 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Thoŋgo thela i gharethovuŋgo ne i ghambugha lo vavaghare. Bwebwe ne i gharethovu na ne wo menawe na wo yaku weime. \v 24 Thela ma i gharethovuŋgo mane i ghambu lo vavaghare. Utuutuŋgike iya hu loŋweŋgike ma ghalɨŋaŋgu, Bwebwe ghalɨŋae kaiwae amalaghɨniye i variyeŋgo.” \p \v 25 “Ya utuŋaŋgiya thiyake mbaŋa amba ghino weiŋguyaŋgiya ghemi. \v 26 Ko ghami Rathalavu, Nyao Boboma, iye Bwebwe ne i variye ghino e idaŋgu, ne i vavaghareŋga bigibigike wolaghɨye na ne i vanuwovɨrɨŋga bigibigike wolaghɨye va ya utugiya weŋga. \v 27 Ya iteta gharemalɨlɨ weŋga, ghino wombereghake lo gharemalɨlɨ ya giya weŋga. Ma ya giya weŋga gharemalɨlɨ ŋgoreiya yambaneke le gharemalɨlɨ. Tha gharemi i laghɨlaghɨye na tha hu mararu.” \p \v 28 “Hu loŋwe yaŋa, ‘Kaero ya iteteŋga, ko tene ya njoghamava’. Thoŋgo hu gharethovuŋgo, valɨkaiwami hu warari kaiwae ya wa weya Bwebwe iye i laghɨye kivwalaŋgo. \v 29 Kaero ya dage weŋga e mbaŋake iyake amba muyai i yomara, mbala mbaŋa i yomara, ma hu loŋweghathɨ eŋge. \v 30 Mane ya utu weiŋguyaŋgiya ghemi mbaŋa molao, kaiwae yambaneke gharambarombaro maiya i menamenake; ma valɨkaiwae ne i mbaroŋaŋgo. \v 31 Ko ya vakatha budakai Bwebwe i dage e ghino ya vakatha mbala yambaneke i ghareghare ya gharethovu weya Bwebwe.” \p “Hu rakayondo e mbaŋake iyake na ra rakawe.” \c 15 \s1 Jisas iye umbwa waen rɨghethoru \p \v 1 “Ghino umbwa waen emunjoru, na Bwebwe iye uma gharanjimbunjimbu. \v 2 I tenɨyathu yaŋgayaŋgae inanji e ghino thoŋgo ma thɨ rau, ko iyemaeŋge i tenɨvathavathaŋgiya yaŋgayaŋgaeko thiya rauko na i manjamanjala, mbala thɨ rau wagiyawe. \v 3 Ghemi kaero hu manjamanjala kaiwae lo utuko weŋga i vakathaŋga na hu thɨna. \v 4 Hu yaku e ghino na ghino ya yaku e ghemi. Umbwa Waen yaŋgae mane i rau mbe ghamberegha eŋge thoŋgo ma ina e umbwaniyeko. Ghemi tembe ŋgoreiyeva, mane hu rau na e uneunemi thoŋgo ma hu yaku e ghino.” \p \v 5 “Ghino vaen na ghemi yaŋgayaŋga. Thoŋgo thela i yaku e ghino na ghino ya yakuwe ne i rau laghɨye, kaiwae mane hu vakatha bigi regha thoŋgo ghino nandere. \v 6 Thela thoŋgo ma i yaku e ghino, iye ŋgoreiya yaŋgae, thɨ liyathu na i mareyawowo amba thɨ liyathu e ndɨghe une na i nda. \v 7 Thoŋgo hu yaku e ghino na lo utuke i yaku e ghemi, ambane hu naŋgo weya thebigiya nuwamiya ne hu vaidi. \v 8 Mbaŋa hu rau i laghɨye na hu woraŋgiyaŋga emunjoru ghemi woraghambu, ne thɨ tarawe Bwebwe e buruburu.” \p \v 9 “Ya gharethovuŋga ŋgoreiya Bwebwe i gharethovuŋgo. Mbaŋake wo hu yaku elo gharethovu tɨne. \v 10 Thoŋgo hu ghambu ghalɨŋaŋgu ne hu yaku elo gharethovu tɨne ŋgoreiya ghino ya ghambu Bwebwe ghalɨŋae na ya yaku ele gharethovu tɨne. \v 11 Kaero ya utuŋa bigibigike thiyake weŋga na mbala lo wararike i yaku e ghemi na lemi wararina i laghɨye moli. \v 12 Lo mbaro laghɨye iyake: Hu vegharethovu weŋga ŋgoreiya ghino ya gharethovuŋga. \v 13 Ma lolo regha le gharethovu le laghɨlaghɨye ŋgoreiye thoŋgo i vatomwe yawaliye ghaune kaiwanji. \v 14 Ghemi wouneŋgiya ghemi thoŋgo hu vakatha ŋgoreiya lo renuwaŋa. \v 15 Ma yaŋa lo rakakaiwo ghemi, kaiwae rakakaiwo ma i ghareghare ghagiyako le vakatha rɨghe. Ko iyemaeŋge yaŋa wouneŋgiya ghemi, kaiwae bigibigike wolaghɨye ya loŋwe weya Bwebwe, ya utugiyavao weŋga. \v 16 Ghemi mava hu tuthiŋgo, ko ghino eŋge va ya tuthiŋga, ghamikaiwo hu raka vohu rau, na unemiko i meghabana. Amba ne budakaiya hu naŋgo weya Bwebwe e idaŋgu ne Bwebwe i giya weŋga. \v 17 Lo mbaro e ghemi iyake: hu vegharethovu weŋga.” \s1 Yambaneke i botewoŋgiya Jisas gharaghambu \p \v 18 “Mbaŋa yambaneke i botewoŋga, hu renuwaŋakiki, ghino va i botewokaiŋgo. \v 19 Thoŋgo emunjoru ghemi yambaneke gharɨgharɨniye, ne thɨ gharethovuŋga ŋgoreiya ghemi ghanjiune. Ko iyemaeŋge va ya ghatha raŋgiyaŋga e tɨnenji na kaero ma inami e tɨnenji, iya kaiwae yambaneke gharɨgharɨniye thɨ botewoyathuŋga. \v 20 Hu renuwaŋakikiya utuutuma va ya utugiyama e ghemi: ‘Ma rakakaiwo regha i kivwala giyako.’\x - \xo 15:20 \xt Jon 13:16\x* Thoŋgo thɨ vakatha vuyowo e ghino, ghemi tembene ŋgoreiyeva ne thɨ vakatha vuyowo e ghemi. Thoŋgo va thɨ ghambu ghalɨŋaŋguke, tembene thɨ ghambuva ghalɨŋamina. \v 21 Ne thɨ vakatha ŋgoreiyako weŋga kaiwae hu ghambuŋgo na ma thɨ ghareghare loloko iyava i variyeŋgoko. \v 22 Thoŋgo mava ya mena na ya utu weŋgi mbala ma tharɨ ghawonjowe i monja riwanji, ko mbaŋake ma e lenji varɨvoru lenji tharɨ kaiwae. \v 23 Thela i botewoŋgo tembe ŋgoreiyeva i botewo Bwebwe. \v 24 Mbala ma tharɨ ghawonjowe i monja riwanji thoŋgo mava ya vakatha bigi regha e tɨnenjiko, iya mava mbaŋa regha lolo i vakatha weŋgi. Ko iyake othembe kaerova thɨ thuwe budakaiya va ya vakatha, ko iyemaeŋge thɨ botewoime weiŋgu Bwebwe. \v 25 Ko iyake i vaemunjoruŋa budakaiya va thɨ rori e lenji Mbaro tɨne iŋa, ‘Ma e lenji rɨghe na thɨ botewoŋgo.’”\x - \xo 15:25 \xt Sam 35:19; Sam 69:4\x* \p \v 26 “Ko mbaŋa ghami Rathalavu, iye Nyao Boboma, ne i njama weya Bwebwe, na i woraŋgiya emunjoruko moli Loi kaiwae, ghino ne ya variye e ghemi. Ne i njama weya Bwebwe na i utuŋa utuniŋgu. \v 27 Na ghemi tembe ŋgoreiyeva ne hu utuŋa utuutuniŋgu kaiwae vambe weŋguyaŋgi vara ghemi va i rikowe.” \c 16 \p \v 1 “Ya utuŋa utuutuke thiyake weŋga mbala ma hu vathavwiya loŋweghathɨ ghakamwathɨ. \v 2 Ne thɨ vaŋgu raŋgiyaŋga e ŋgolo kururu tɨne, na mbaŋa maiya i menamenake, mbaŋa thoŋgo lolo regha ne i gaboŋga na le renuwaŋa iŋava i vakatha iyako na i thalavugha Loi. \v 3 Ne thɨ vakatha bigi ŋgoreiyako kaiwae amba ma thɨ ghareghare Bwebwe na tembe ŋgoreiyeva ghino. \v 4 Kaero ya utuŋa iyake weŋga mbala mbaŋa i mena ne hu renuwaŋakiki kaerova ya giya vanuwovɨrɨ weŋga. Mava ya utugiya weŋga ŋgorava ra menakowe kaiwae vamba weiŋguyaŋgiya ghemi.” \s1 Nyao Boboma le kaiwo \p \v 5 “Mbaŋake kaero ya wa weya thela va i variyeŋgo, ko iyemaeŋge ma regha e tɨnemina i vaitoŋgo na iŋa, ‘Aŋga u wa?’ \v 6 Ko kaiwae kaero ya utuŋa thiyake weŋga nuwatharɨ kaero i riyevanjaraŋga. \v 7 Ko iyemaeŋge ya dage emunjoru e ghemi, ghemi lemi thovuye kaiwae iya ya wake, kaiwae thoŋgo ma ya wa, Rathalavu mane i mena weŋga. Ko thoŋgo ya wa ambane ya variye weŋga. \v 8 Mbaŋa ne i mena ne i vaemunjoruŋa weŋgiya yambaneke gharɨgharɨniye, thiye lenji renuwaŋa tharɨ kaiwae ma i rumwaru, Loi le thovuye ŋgoreiye na ghambaŋa ne i ghatha weŋgi tembe ŋgoreiyeva. \v 9 Lenji renuwaŋa ma i rumwaru tharɨ kaiwae, kaiwae thɨ botewo thɨ woraweya lenji vareminje e ghino. \v 10 Lenji renuwaŋako ma i rumwaru budakaiya thovuye kaiwae mane tembe hu thuwathuwava e ghino. \v 11 Lenji renuwaŋa ma i rumwaru ghatha kaiwae, kaiwae Loi kaerova i wovatharɨtharɨŋa yambaneke gharambarombaro.” \p \v 12 “Lo renuwaŋa i ghanagha moli mbe iyake kaiwami, ko kaero i ghanagha moli na ma valɨkaiwami e mbaŋake iyake. \v 13 Ko mbaŋa Nyao emunjoruniye ne i mena, iye iya ne i woraŋgiya emunjoruko Loi kaiwae, ne i vakathaŋga na hu ghareghare emunjoruke wolaghɨye. Mane i utu mbe ghamberegha eŋge le renuwaŋa, ko ne i utuŋa eŋge budakaiya i loŋwe e ghino na budakaiya amba i menamenako. \v 14 Amalaghɨniye ne i woraŋgiya wo tarawa kaiwae ne i wo budakaiya ghino ya utuŋa na i utugiya weŋga. \v 15 Bwebwe le bigibigiko wolaghɨye ghino lo bigibigi, iyake kaiwae yaŋa ne i wo budakaiya ghinowe na i utuŋa weŋga.” \s1 Nuwatharɨ na warari \p \v 16 “Mbaŋa ubotu mane hu thuweŋgo na mbaŋa seiwova kaero hu thuweŋgova.” \v 17 Gharaghambu vavana thɨ vevaitoŋgi thɨŋa, “Ŋgoroŋga gharumwaru iya meŋake, ‘Mbaŋa ubotu mane hu thuweŋgo na mbaŋa seiwova kaero hu thuweŋgova,’ na mbowo meŋava, ‘Kaiwae kaero ya wa weya Bwebwe’? \v 18 Ŋgoroŋga ‘mbaŋa ubotu’ gharumwaru? Ma ra ghareghare ŋgoroŋga gharumwaru iya i utu na ŋgora iyako.” \p \v 19 Jisas kaero i ghareghare lenji renuwaŋako nuwanjiya thɨ vaito, iya kaiwae i dage weŋgi iŋa, “Mbwata lo utuutuko kaiwae iya hu vevaitoŋgana iya maŋake, ‘Mbaŋa ubotu mane hu thuweŋgo na mbaŋa ubotu seiwova kaero hu thuweŋgova’. Nuwamiya hu ghareghare ŋgoroŋga gharumwaru? \v 20 Ya dage emunjoru e ghemi, ne hu randa na nuwami i tharɨ, ko yambaneke gharɨgharɨniye ne thɨ warari. Ne hu nuwatharɨ, ko lemi nuwatharɨna ne i vɨvɨna i woveŋga warari. \v 21 Mbaŋa ŋgama kaero i vwara ghatambwa, tɨnaeko nuwae i tharɨ kaiwae vɨrɨ ghambaŋa kaero i vuthawe; ko mbaŋa ŋgama i virɨ, i renuwaŋa valawe vɨrɨko iyako, na i warari kaiwae ŋgama kaero i virɨ e yambaneke. \v 22 Iyake ŋgoreiya ghemi, e mbaŋake iyake hu nuwatharɨ, ko tene ya thuweŋava na warari ne i riyevanjaraŋga. Warariko iyako ma tene lolo regha i woraŋgiyava weŋga. \v 23 Ne e mbaŋako iyako, ma tene hu naŋgova bigi regha e ghino. Ya dage emunjoru e ghemi, Bwebwe ne i woveŋga the bigiya ne hu naŋgowe e idaŋgu. \v 24 Ma vamba hu ndenaŋgo mun bigi regha e idaŋgu ghaghad vara mbaŋake iyake. Hu naŋgo na mbala hu vaidi, lemi wararina mbala ma i motomoto.” \p \v 25 Jisas mbowo iŋava, “Va ya utuŋaŋgiya bigibigike thiyake vambe ya goghaimba eŋge, ko mbaŋa i menamenako mane ya utu weŋga ŋgoreiyako, ko ne ya utu ŋgalauwa moli Bwebwe utuniye na hu loŋwe na hu ghareghare. \v 26 Ne e mbaŋako iyako hu naŋgo e idaŋgu. Ma yaŋa ghino ne ya naŋgo weya Bwebwe ghemi kaiwami, \v 27 nandere, Bwebwe ghamberegha i gharethovuŋga, kaiwae ghemi hu gharethovuŋgo na hu loŋweghathɨgha ghino ya mena weya Loi. \v 28 Va ya mena weya Bwebwe na ya njama e yambaneke; na e mbaŋake iyake ya iteta yambaneke na ya njogha weya Bwebwe.” \p \v 29 Amba Jisas gharaghambu thɨŋa, “E mbaŋake iyake len utuŋgina i manjamanjala weime kaiwae kaero ma u goghaimba. \v 30 Kaero wo thuwe u ghareghare bigibigike wolaghɨye, ma len renuwaŋa ŋgoreiye na lolo regha i giya vaito e ghen. Iyake i vakathaime na wo loŋweghathɨ mbema emunjoru u mena weya Loi.” \p \v 31 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Ko ambama hu loŋweghathɨ vara mbaŋake? \v 32 Mbaŋa maiya i menamenake na kaero ina gheke. E mbaŋako iyako taulaghɨna ghemi ne hu rakavo, tomethi e ghambaghambami na ne hu iteteŋgo womberegha moli. Ko iyemaeŋge ma womberegha kaiwae Bwebwe mbe iya weiŋguke.” \p \v 33 “Kaerova ya utuvao weŋga bigibigike thiyake utuninji mbala e ghino hu vaidiya gharemalɨlɨ. E yambaneke ne hu vaidiya vuyowo, ko hu vurɨgheghe eŋge. Kaerova ya kivwala yambaneke.” \c 17 \s1 Jisas i naŋgo ghamberegha kaiwae \p \v 1 Jisas i utuvao utuutuke thiyake na e ghereiye, marae i voro e buruburu na i naŋgo iŋa, \p “Bwebwe, mbaŋa kaero ina gheke. U wovavwenyevwenyeŋa Naru, mbala Naru i wovavwenyevwenyeŋaŋge. \v 2 Kaiwae u vatomwewe na i mbaroŋaŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye na mbala i giya yawalɨ memeghabananiye weŋgiya thavala kaerova u vatomwewe. \v 3 Na yawalɨ memeghabananiye gharumwaru, thɨ ghareghareŋge ghanɨmberegha moli Loi emunjoru na Jisas Krais ghen va u variye. \v 4 Kaero ya wovavwenyevwenyeŋaŋge e yambane na ya vakathavao kaiwoma va u woveŋgo na ya kaiwoŋa. \v 5 E mbaŋake iyake Bwebwe, weiŋgu ghen ra yaku na u wovavwenyevwenyeŋaŋgo, ŋgoreiya va weiŋgu ghen ra yaku e vwenyevwenyena tɨne amba muyai yambaneke i yomara.” \s1 Jisas i naŋgo gharaghambu kaiwanji \p \v 6 “Kaerova ya woraŋgiyaŋge weŋgiya thavala va u vaŋguŋgi e yambaneke tɨne na u giya e ghino. Ghen len gharɨgharɨ na u giya e ghino. Thɨ ghambugha ghalɨŋana, \v 7 na mbaŋake thɨ ghareghare bigibigike wolaghɨye u giya e ghino i mena e ghen. \v 8 Kaiwae kaerova ya utuŋa weŋgi iya utuutuma va u utugiyama weŋgo na thɨ wovatha. Thɨ ghareghare mbema emunjoru ya mena e ghen na thɨ loŋweghathɨ ghen va u variyeŋgo. \v 9 Ma ya naŋgo yambaneke gharɨgharɨniye kaiwanji, ko iyemaeŋge thavala va u giya e ghino kaiwanji, kaiwae thiye len gharɨgharɨ. \v 10 Thavala inanji e ghino ghenɨwe, na thavala inanji e ghen ghinowe, na thiye weŋgi gharɨgharɨke wolaghɨye ne thɨ thuwe lo vwenyevwenye. \v 11 E mbaŋake iyake kaero ne ya ghaona e ghen. Mane tembe ya yakuva e yambaneke, ko thiye mbowo ne thɨ yaku e yambaneke. O Bwebwe Boboma, idana le vurɨgheghe e tɨne u njimbukikiŋgi — idako iyako kaerova u giya e ghino — mbala thɨ tabo wabwi regha ŋgoreiya ghen na ghino, regha ghinda. \v 12 Mbaŋa vamba weiŋguyaŋgi idana vurɨghegheniye e tɨne ya njimbukikiŋgi, idana iyava u woveŋgona. Va ya njimbukikiŋgi na ma regha mun i ghawe, mbema regha eŋge vara vambe len renuwaŋa e tɨne na i vaidiya vuyowo na i vaemunjoruŋa buk le utu.” \p \v 13 “Ya ghaona e ghen vara mbaŋake iyake. Ko mbaŋa amba inaŋgu e yambaneke ya naŋgo ŋgoreiyako, na lo warari mbala i riyevanjara gharenji. \v 14 Kaero ya giya len utuna weŋgi na yambaneke i botewoŋgi, kaiwae thiye ma lenji renuwaŋa ŋgoreiya gharɨgharɨ e yambaneke lenji renuwaŋa, na ghino tembe ŋgoreiyeva. \v 15 Iya elo naŋgoke ma yaŋa u mbanɨ raŋgiyaŋgi e yambaneke, ko ya naŋgo eŋge e ghen na u njimbukikiŋgi weya tharɨ loloniye. \v 16 Thiye ma yambaneke gharɨgharɨniye, tembe ŋgoreiyeva ghino. \v 17 Ghalɨŋan i emunjoru! U vavaghare weŋgi ghalɨŋan mbala thɨ boboma emunjoru e ghen. \v 18 Ŋgoreiya va u variyeŋgo na ya mena e yambaneke, ya variyeŋgi na thɨ raŋgi e yambaneke. \v 19 Thiye kaiwanji ya ghatha raŋgiyaŋgo e ghen kaiwae nuwaŋguiya thiye tembe thɨ ghatha raŋgiyaŋgiva emunjoru e ghen.” \s1 Jisas i naŋgo thavala thɨ loŋweghathɨ kaiwanji \p \v 20 “Lo naŋgoke ma mbe thiye eŋge kaiwanji, mbe ya naŋgova thavala ne thɨ loŋweghathɨŋgo thiyeko lenji utuutuko kaiwae, \v 21 mbala thiya wabwi na regha, ŋgoreiya Bwebwe ghen inan e ghino na ghino inaŋgu e ghen. Thiye mbala inanji weinda, iya kaiwae yambaneke mbala i loŋweghathɨ ghen va u variyeŋgo. \v 22 Vwenyevwenyeke va u giyake e ghino, kaero va ya giya weŋgi mbala thiye thɨ tubwe na regha ŋgoreiye ghen na ghino. \v 23 Ghino naŋgu weŋgi na ghen inan e ghino, mbala thɨ tabona regha moli, mbala yambaneke i ghareghare va u variyeŋgo na u gharethovuŋgi ŋgoreiya u gharethovuŋgo.” \p \v 24 “Bwebwe, nuwaŋguiya thavala va u giya e ghino, weiŋguyaŋgi na ghino aŋga inaŋgu thiye inanjiwe, mbala thɨ thuwe lo vwenyevwenye. Vwenyevwenyeko iyako va u giya e ghino kaiwae u gharethovuŋgo amba muyai yambaneke i yomara.” \p \v 25 “Bwebwe, thovuye gharavakatha, othembe yambaneke ma i ghareghareŋge, ko ghino eŋge ya ghareghareŋge na thiyeke thɨ ghareghare va u variyeŋgo. \v 26 Ya vakathaŋgi na thɨ ghareghareŋge, na ne ya vakathambele mbaŋake wolaghɨye, iya kaiwae mbala thɨ vegharethovu weŋgi ŋgoreiya ghen u gharethovuŋgo, na mbala ghino ya yaku weŋgi.” \c 18 \s1 Thɨ yalaweya Jisas \r (Mat 26:47-56; Mak 14:43-50; Luk 22:47-53) \p \v 1 Mbaŋa Jisas i naŋgovao, i wareri weiyaŋgiya gharaghambu na thɨ rakalawa e gunugu idae Kidɨron. Valɨmbwa, olivɨ ghauma regha inawe, Jisas na gharaghambu thɨ ruwe. \p \v 2 Judas, iye Jisas ghaliliva, i ghareghare iya valɨvaŋgako iyako, kaiwae mbaŋa i ghanagha Jisas na gharaghambu va thɨ mevathavatha gheko. \v 3 Amba Judas i lawa e umako tɨne weiyaŋgiya Rom lenji ragagaithɨ na Ŋgolo Boboma gharagatɨgatɨ vavana. Ravowovowo laghɨlaghɨye na Parisi va thɨ variyeŋgi. Va thɨ bigiya tosi, lemp na gaithɨ bigibiginiye. \p \v 4 Jisas vama i ghareghare budakai ne i yomarawe, i raŋgi na i vaitoŋgi iŋa, “Nuwamiya thela?” \p \v 5 Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Jisas rara Nasaret.” \p Jisas i dage weŋgi iŋa, “Mbema iya ghinokeni.” Judas, amalaghɨniye ghalilivama va ina gheko i ndeghathɨ weiyaŋgi. \v 6 Mbaŋa Jisas i dage weŋgi iŋa, “Mbema iya ghinokeni,” thɨ ndendeŋa ghereinji na thɨ dobu. \p \v 7 Mbowo i vaitoŋgiva iŋa, “Nuwamiya thela?” \p Thɨŋa, “Jisas rara Nasaret.” \p \v 8 Jisas i gonjogha weŋgi iŋa, “Kaero ma dage weŋga maŋa mbema iya ghinokeni. Thoŋgo hu tamweŋgo, hu viyathuŋgiya thiyake thɨ rakawa.” \v 9 Iyake i yomara na i vaemunjoruŋa amalaghɨniye ghalɨŋae, va iŋa, “Ma ya ndethɨvai mun regha iyava u giyake e ghino.”\x - \xo 18:9 \xt Jon 6:39\x* \p \v 10 Amba Saimon Pita, va ele gaithɨ ghaghalithɨ, i wo na i gothethe ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva le rakakaiwo yanawae, valɨvaŋga e uneko. Rakakaiwoko iyako idae Malkus. \v 11 Jisas i dage weya Pita iŋa, “U worawe len gaithɨna ghaghalithɨ e ghambae. U renuwaŋa ma valɨkaiwaŋgu ya muna vuyowoke ghembwa iya Bwebwe i giyake e ghino?” \p \v 12 Amba ragagaithɨko weinji lenji randeviva na Jiu lenji ragatɨgatɨko thɨ yalawe Jisas. Thɨ ŋgara nɨmanɨma \v 13 na thɨ vaŋgu vuthakai weya Anas, Kaiyapas ghendiyae. Kaiyapas iye ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva e theghatheghako iyako. \v 14 Kaiyapas iye iyava mbaŋa regha i dage weŋgiya Jiu lenji randeviva iŋa, “I thovuye eŋge thoŋgo lolo regha ghamberegha moli i mare gharɨgharɨke wolaghɨye kaiwanji.” \s1 Pita iŋa ma i ghareghare Jisas \r (Mat 26:69-70; Mak 14:66-68; Luk 22:55-57) \p \v 15 Saimon Pita na gharaghambu reghava vambe thɨ rereghambawe vara Jisas. Kaiwae gharaghambuke iyake ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randevivako va i ghareghare, iya kaiwae va ve ru weiye Jisas e ghaghayayaoko tɨne, \v 16 ko iyemaeŋge Pita vambe i ndeghathɨ eto ŋgora ghamba ruko. Amba gharaghambuma iya me ruma i njogha, i dage weya wevoko i njimbukikiya ghamba ruko na i vaŋguruwo Pita. \p \v 17 Elaghɨniye iya i njimbukikiya ghamba ruko i vaito Pita iŋa, “Ma gharaghambu regha ghen, ae?” \p I gonjoghawe iŋa, “Nandere, ma ghino.” \p \v 18 Njighɨnjighɨ kaiwae rakakaiwoko na ragatɨgatɨko thɨ ndeghɨliŋa ndɨghe va thɨ rumbo na i raŋiŋila na thɨ mwa. Pita vambe i ndeghathɨva weiyaŋgi i mwamwa ndɨgheko. \s1 Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva i vaito Jisas \r (Mat 26:59-66; Mak 14:53-64; Luk 22:66-71) \p \v 19 Amba ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva i vaito Jisas, gharaghambu na le vavaghare kaiwanji. \p \v 20 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Mbaŋake wolaghɨye ya utu na gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ loŋwevao. Ya vavaghare e ŋgolo kururu tɨnenji na e Ŋgolo Boboma ŋgora Jiu taulaghɨko lenji ghamba mevathavatha. Mava ya utu thuwele mun bigi regha. \v 21 Buda kaiwae u vaitoŋgo? U vaitoŋgi eŋge thiye va thɨ loŋwe lo utuke. Emunjoru thɨ ghareghare budakaiya va ya utuŋa.” \p \v 22 Mbaŋa Jisas i dage ŋgoreiyako, giyagiyako regha e ghadidiye i ŋge ghamwae e nɨmae. I dagewe iŋa, “Ravowovowo laghɨye ghalɨŋae ghaghethombe ŋgoreiyako?” \p \v 23 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Thoŋgo ya utuvatharɨ, u woraŋgiya taulaghɨke weŋgi budakai i tharɨ. Ko thoŋgo ma utuŋa emunjoru, buda kaiwae mo ŋgeŋgo?” \v 24 Amba Anas i variye weya Kaiyapas, ko iyemaeŋge ma vamba thɨ rakayathu nɨmanɨma ghathiyothiyo. \s1 Pita mbowo iŋava ma i ghareghare Jisas \r (Mat 26:71-75; Mak 14:69-72; Luk 22:58-62) \p \v 25 Mbaŋa Saimon Pita mbe i ndendeghathɨ na i mwamwa ndɨghe, kaero thɨ vaito thɨŋa, “Ma gharaghambu regha ghen, ae?” Ko Pita i ŋgiwethu, “Nandere, ma ghino.” \p \v 26 Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva le rakakaiwoko regha, iye le boda iya Pita me gothethe yanawaema, i dagewe iŋa, “Ma thuweŋge wein Jisas e umako tɨne, ŋgoreiye?” \v 27 Pita mbowo i rorova na iŋa ma i ghareghare, na e mbaŋako vara iyako kamkam i dage. \s1 Jisas i kot weya Pailat \r (Mat 27:1-2,11-14; Mak 15:1-5; Luk 23:1-5) \p \v 28 Amba Jiu lenji randeviva thɨ vaŋgwa Jisas Kaiyapas ele ŋgolo na thɨ yovaŋgu gawana ele ŋgolo, iye i mena Rom. E mbaŋako iyako vama ighɨviyavao, na kaiwae thiye Jiu va thɨ vaghaghaiŋa riwanji i mbighɨ ŋgoreiya lenji kururu ghambaro, mava thɨ ru e ŋgolo tɨne, kaiwae va nuwanjiya thɨ ghana Thaga Valaŋani ghanɨŋganiye. \v 29 Iya kaiwae Pailat i raŋgi weŋgi na i vaitoŋgi iŋa, “Ne hu wonjowa amalake iyake e budakai?” \p \v 30 Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Thoŋgo amalaghɨniye ma mbaro ghararaka, mbala ma mo vaŋgumena e ghen.” \p \v 31 Pailat iŋa, “Ko ghemi tembe ghamimberegha hu vakotɨŋa ŋgoreiya lemi mbarona le woraŋgiya.” \p Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Ma mbaro i vatomwe weime na valɨkaiwame wo unɨgha lolo.” \v 32 Iyake i vaemunjoruŋa Jisas ghamberegha ghalɨŋae, va i woraŋgiya ŋgoroŋgavole i mare na iŋa. \p \v 33 Pailat i njogha e ŋgoloko tɨne amba iŋa na thɨ vaŋgumena Jisas na i dagewe iŋa, “Ghen Jiu lenji kiŋ?” \v 34 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Renuwaŋana iyena mbe ghanɨmberegha len renuwaŋa o gharɨgharɨ vavana methɨ utugiya utuutuniŋgu e ghen?”\fig Pailat i vaito Jisas thoŋgo iye Jiu lenji Kiŋ|alt="jesus before pilat" src="IB04161bw.tif" size="span" copy="Faadil" ref="18:28-40" \fig* \p \v 35 Pailat i gonjoghawe iŋa, “Uŋa eŋge Jiu regha ghino? Mbe ghen ghamban gharɨgharɨniye na ravowovowo laghɨlaghɨye methɨ vaŋgugiyaŋge e ghino. Va u vakatha budakai?” \p \v 36 Jisas iŋa, “Ghino ma ŋgoraŋguŋgiya kiŋ thɨ mbarombaro e yambaneke. Thoŋgo ŋgoraŋguŋgiya kiŋɨko thiyako, mbala woraghambuko thɨ gaithɨ kaiwaŋgu na thava thɨ vaŋgugiyaŋgo weŋgiya Jiu lenji randeviva. Ko lo ghamba mbaro ma ŋgora kiŋɨko thiyako.” \p \v 37 Pailat iŋa, “Ko mbema emunjoru ghen kiŋ?” \p Jisas i gonjoghawe iŋa, “Uŋa kiŋ ghino. Iyake kaiwae va ya virɨ, na iyake kaiwae tembe ya menava e yambaneke na ya utuŋa emunjoru utuniye. Thela ina emunjoru ele valɨvaŋga, i vandeŋe ghalɨŋaŋguke.” \p \v 38 Pailat i vaito iŋa, “Budakai emunjoru?” Iyake e ghereiye mbowo i njoghava eto weŋgiya Jiu na iŋa, “Ma ya ndevaidi mun rɨghethoru valɨkaiwae ne yaŋa na i mare. \v 39 Ko ghamithanavu me menakowe, Thaga Valaŋani ghambaŋa regha na regha ya vaŋguraŋgiya rayakuyaku regha iya e thiyo kaiwami. Nuwamiya ya vaŋguraŋgiya Jiu lenji kiŋ kaiwami?” \p \v 40 Thɨ kula njoghawe thɨŋa, “Nandere, thava amalaghɨniye! Nuwameiya Barabas.” Barabas iye va lolo raitharɨ moli, iye rakaivɨ.\f + \fr 18:40 \ft Utuke iyake, rakaivɨ, mbwata thɨ vakaiwoŋa na thɨŋa gharɨgharɨ thɨ raka lenji rambarombaro.\f* \c 19 \s1 Pailat i mando na i rakayathu Jisas \r (Mat 27:15-31; Mak 15:6-20; Luk 23:13-25) \p \v 1 Amba Pailat i vaŋguruwo Jisas na iŋa na thɨ yabɨbɨ. \v 2 Ragagaithɨ thɨ vona umbwa ele kinkin yaŋgae na thɨ thɨnɨrawe e umbaliye, amba thɨ liya kwama sosoro, ko mara eŋge i bwedi, na thɨ vanjimbowe, \v 3 thɨ mena evasiwae thɨ dagewe thɨŋa, “O Jiu lenji Kiŋ, len mbaro ne i meghabana!” Na thɨ wa na vethɨ lavalavaŋa. \p \v 4 Pailat mbowo i raŋgiva mbaŋara na i dage weŋgiya Jiu iŋa, “Wo hu thuwe, ne yaŋa na thɨ vaŋguraŋgiya kaiwami na ya vaghareŋga, ma ya ndevaidi mun le tharɨ na valɨkaiwae yaŋa na i mare.” \v 5 Amba Jisas i raŋgi, weiye umbaliyema ghagumogumo na ghakwamama methɨ vanjimbomawe, na Pailat i dage weŋgi iŋa, “Wo hu thuwe! Loloma maiya!” \p \v 6 Mbaŋa ravowovowo laghɨlaghɨye na Ŋgolo Boboma gharagatɨgatɨ thɨ thuwe, thɨ kula thɨŋa, “U rokros! U rokros!” \p Ko Pailat i dage weŋgi iŋa, “Hu mena hu vaŋgu na hu rokros. Ma ya ndevaidi mun le tharɨ na valɨkaiwae yaŋa na i mare.” \p \v 7 Taulaghɨko thɨ kula njoghawe thɨŋa, “E lama mbaro na mbaroko iyako i dage ŋgoreiye — valɨkaiwae moliya i mare, kaiwae iŋava iye Loi Nariye.” \p \v 8 Mbaŋa Pailat i loŋwe iyake, i vakatha na ma i mararu eŋge laghɨye thoŋgo iŋa na Jisas i mare. \v 9 I njogha ele ŋgolo tɨne na i vaito Jisas iŋa, “Aŋga u mena?” Ko iyemaeŋge Jisas ma i gonjoghawe. \v 10 Pailat i dagewe iŋa “U botewo u thombeya ghalɨŋaŋguke? U ghareghare ghino ya mbaro. Valɨkaiwaŋgu yaŋa na ya rakayathuŋge na yaŋa na thɨ rokrosɨŋge.” \p \v 11 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Ma mbala u mbaroŋaŋgo thoŋgo mava vatomwe i mena e ghen e buruburu; iya kaiwae thela i vaŋguŋgo na i vaŋgugiyaŋgo e ghen iye me vakatha tharɨ laghɨye moli.” \p \v 12 Mbaŋa Pailat i loŋwe iyako, i mando na i tamweya kamwathɨ na i rakayathu Jisas, ko Jiu lenji randeviva thɨ kula vurɨgheghewe thɨŋa, “Thoŋgo u rakayathu, ma Sisa gheu ghen! Thela iŋa iye kiŋ i ndeghereiyewana Sisa.” \p \v 13 Mbaŋa Pailat i loŋwe utuutuko iyako, i vaŋguraŋgiya Jisas eto amba Pailat i yaku e kot gharavakatha e lenji ghamba yaku. Va ina e valɨvaŋga idae Varɨ Vwata (vaŋa Hibru thɨŋa “Gabatha.”) \v 14 Mbala vama i wo ghararaghɨye mboro, mbaŋaniye vivatha ghambaŋa Thaga Valaŋani kaiwae. Pailat i dage weŋgiya gharɨgharɨko iŋa, “Wo hu thuwe! Lemi kiŋɨke!” \p \v 15 Thɨ kula njoghawe thɨŋa, “U tagavamare! U tagavamare! U rokros!” \p Pailat i vaitoŋgi iŋa, “Nuwamiya ya rokros lemi kiŋɨke?” \p Ravowovowo laghɨlaghɨye thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Lama kiŋ mbe reghaeŋge, Sisa.” \p \v 16 Amba Pailat i vaŋgugiya Jisas weŋgiya Rom lenji ragagaithɨ na thɨ rokros. \s1 Thɨ rokros Jisas \r (Mat 27:32-44; Mak 15:21-32; Luk 23:26-43) \p Ragagaithɨko thɨ yovaŋguya Jisas. \v 17 Thɨ raŋgi weinji na tembe ghamberegha i wo ghakros na thɨ mena e valɨvaŋga idae “Boutouto Ghambae” (Vaŋa Hibru thɨŋa “Golgota”). \v 18 Thɨ rokros gheko weiyaŋgiya gharɨgharɨ theghewo, regha valɨvaŋga e uneko na regha valɨvaŋga e moiyeko na Jisas ina yamoe.\fig Jisas ghamberegha i wo ghakros|alt="jesus carrying his cross" src="IB04164bw.tif" size="col" copy="Faadil" ref="19:17" \fig* \p \v 19 Pailat iŋa na thɨ roriya nono na thɨ lirawe e krosɨko, iŋa ŋgora iyake, \sc Jisas rara Nasaret, Jiu lenji Kiŋ\sc*. \v 20 Gharɨgharɨ lemoyo va thɨ vaona, kaiwae ghembako iyava thɨ rokrosɨkowe ma i bwagabwagawe Jerusalem, na va thɨ roriŋgi e ghalɨghalɨŋa thegheto, Hibru, Laten na Grik. \v 21 Ravowovowo laghɨlaghɨye thɨ dage weya Pailat thɨŋa, “Thambala mo roriva ‘Jiu lenji Kiŋ’ ko mbala moŋa eŋge, ‘Amalake iyake iŋava amalaghɨniye Jiu lenji Kiŋ.’” \p \v 22 Pailat i gonjogha weŋgi iŋa, “Budakaiya ma rori, kaero ma rori.” \p \v 23 Mbaŋa ragagaithɨ vama thɨ rokros Jisas, thɨ mbana ghakwamako na thɨ bigirawe na wabwivarɨ. Regha iya i mbana le wabwi. Ghakwama maya, riwaeko vasiwae vambe thɨ liva, vambe thɨ naŋge eŋge e yaŋgara. \p \v 24 Iya kaiwae ragagaithɨko thɨ vedage weŋgi thɨŋa, “Thava ra mwanathethe; ra mwadiwo eŋge mwadiwo regha na thela i viva i li.” Iyake va i yomara na i vaemunjoruŋa Buk le utu iya iŋake, “Thɨve giya weŋgiya wokwama na thɨ mwadiwoŋa mwadiwo regha weya wokwama maya riwaŋgu ghayabo.”\x - \xo 19:24 \xt Sam 22:18\x* Ragagaithɨko va thɨ vakatha iyako. \s1 Jisas na tɨnae \p \v 25 Va thɨ ndeghathɨ Jisas e ghakros ghadidiye, tɨnae Meri na ghaghae, Meri Klopas levo na Meri tɨnan Magadala. \v 26 Mbaŋa Jisas i thuwe tɨnae na gharaghambuma va i gharethovuma laghɨye i ndeghathɨ e vasiwae, kaero i dage weya tɨnae iŋa, “Elana, narunɨna.” \v 27 Amba i dage weya gharaghambuko iŋa, “Tɨna iyana.” E mbaŋako iyako gharaghambuko i vaŋgu na ve yaku weiye ele ŋgolo. \s1 Jisas i mare \r (Mat 27:45-56; Mak 15:33-41; Luk 23:44-49) \p \v 28 Jisas i ghareghare e mbaŋako iyako, bigibigiko wolaghɨye vama i vakathavaoŋgi. Na i vaemunjoruŋa Buk Boboma le utuutu iwaeŋge iŋa, “Mbwa i gharɨŋgo.” \v 29 Variye ina gheko, waen monyomonyo i riyevanjara, na thɨ liuta vunewe, thɨ liraweya vuneko e umbwa idae hisop yaŋgae, thɨ livairɨ na thɨ lirawe e ghae. \v 30 Mbaŋa Jisas i linjena waenɨko iŋa, “Kaero i ko!” Amba i wovakururuya umbaliye na i vatomwe na i mare. \s1 Thɨ vaemunjoruŋa Jisas le mare \p \v 31 Amba Jiu lenji randeviva thɨ naŋgo weya Pailat thɨŋa, “U vatomwe weŋgi na thɨ bebeya amaamalako thɨ kwatekwate e krosɨko gheghenji na thɨ biginjaniya riwanjiko.” Iyako Pɨraide, mbaŋa ghamba vivatha Jiu ghanjimbaŋa laghɨye Sabat kaiwae, na ma nuwanjiya riwaŋgiko thɨ yaku e krosɨko e ghanjimbaŋa kururuko. Iyako ghanjimbaŋa laghɨye regha. \v 32 Iya kaiwae ragagaithɨko thɨ raka na thɨ bebeya amalama va i ghenevivama gheghe na reghamava iyava thɨ rokrosɨŋgima weinji Jisas. \v 33 Ko mbaŋa thɨ menawe Jisas thɨ thuwe vama yawaliye iko, iya kaiwae ma thɨ beba gheghe. \v 34 Ko iyemaeŋge ragagaithɨko regha i vwowota Jisas njawanjawae ele kin na mbaŋara madibe na mbwa thɨ voruraŋgi. \p \v 35 Loloko iyava i thuweko, kaerova i utuŋa na le utuko utu emunjoru. I ghareghare i utuŋa utu emunjoru na ghemi mbala hu loŋweghathɨ. \v 36 Thiyake va thɨ yomara na thɨ vaemunjoruŋa Buk le utu iŋa: “Mane thɨ ndetagabebe mun wokiniye.”\x - \xo 19:36 \xt Raŋ 12:46; Legha 9:12; Sam 34:20\x* \v 37 Na buk regha mbowo iŋava: “Gharɨgharɨ ne thɨ thuweya loloko iyava thɨ vwowota riwaeko.”\x - \xo 19:37 \xt Sak 12:10\x* \s1 Thɨ beku Jisas \r (Mat 27:57-61; Mak 15:42-47; Luk 23:50-56) \p \v 38 Iyake e ghereiye, Josep rara Arɨmathiya, i wa weya Pailat na ve naŋgo Jisas riwaekowe. Josep iye Jisas gharaghambu regha ko va i rothuwethuwele kaiwae va i mararuŋgiya Jiu lenji randeviva. Pailat i vatomwewe na i wo Jisas riwae. \v 39 Nikodimos, iye va gougou regha i mena weya Jisas, iye va weiye Josep. Va i thɨna bigibigi butinji thovuye vwarara le vuyovuyowo mbala vama i wo 30 kilo. Bigibigi butinji thovuye idanji mer na alous\f + \fr 19:39 \ft Alous iye bunama butiye thovuye regha thɨ vakatha e umbwa kamatɨ. Jiu gharɨgharɨniye thɨ liŋginjoŋa e kwama vwatae na thɨ ghavo kakakowe amba muyai thɨ beku.\f*. \v 40 Theghewoko thɨ wo Jisas riwae na thɨ ghavo e kwama kakaleva weiye bigibigiko butiye thovuye va thɨ liŋgi e riwae na thɨ ghavo. Iyako Jiu lenji kamwathɨ thɨ vakatha weya lolo riwae amba muyai vethɨ wobeku. \v 41 Uma regha ina ŋgorava thɨ rokros Jisas, na e umaumako iyako tɨne ghabubu togha regha inawe ma vamba thɨ ndewobeku mun lolo riwae reghawe. \v 42 Kaiwae Jiu ghanjimbaŋa vivatha na ghabubuko va ina evasiwanji, thɨ woraweya Jisas riwae gheko. \c 20 \s1 Ghabubu kokowae \r (Mat 28:1-8; Mak 16:1-8; Luk 24:1-12) \p \v 1 Va Sande mbaŋambaŋa moli, ma vambe ighɨviya na thovuye, Meri tɨnan Magadala i wa e ghabubu na i vaidiya varɨma va thɨ tagagana ghabubuko ghaemawe vama thɨ wovakatha. \v 2 I rukunjogha weŋgiya Saimon Pita na Jisas gharaghambuma regha iyava i gharethovuma na i dage weŋgi iŋa, “Kaero methɨ wo Jisas riwaema e ghabubuko, na ma wo ghareghare aŋga ina methɨ worawe!” \p \v 3 Amba Pita na gharaghambuma regha thɨ wa e ghabubuko. \v 4 Vambe theghewo vara thɨ ruku, ko gharaghambuma regha ve ruku kivwala Pita na i rukuvuthakai e ghabubuko. \v 5 I ndekururu na i ghɨmara ru, na i vaidiya kwama kakaleva inanji gheko, ko ma i ru. \v 6 Saimon Pita i rukuvutha e ghereiye na i ru e ghabubuko tɨne. I thuweŋgiya kwama kakaleva inanji gheko, \v 7 na vambe i thuweva kwamama va thɨ ghavwa umbaliyemawe. Mava ina weiyaŋgiya kwamako kakalevako ko vambe ghamberegha i ghavo wagiyawe. \v 8 Amba gharaghambuma regha, iyava i rukuvuthakaima, mbe i ruva na i thuwe, na i loŋweghathɨ Jisas kaero i thuweiru. \v 9 Ko othembe e mbaŋako iyako ma vamba thɨ ghareghare wagiyawe ŋgoroŋga buk le utu gharumwaru iya iŋake, “Ne i thuweiru e mare.” \v 10 Amba gharaghambuko thɨ njogha e lenji ghamba yakuma. \s1 Jisas i yomara weya Meri tɨnan Magadala \r (Mat 28:9-10; Mak 16:9-11) \p \v 11 Meri i ndendeghathɨ e ghabubuko ghadidiye na i randa. I raŋi kururu na i ghɨmara ru e ghabubuko tɨne \v 12 na i thuweŋgiya Loi le nyao thovuye theghewo gheko. Thɨ njimbo kwama kakaleva. Thɨ yaku ŋgoreiya va thɨ worawe Jisas riwaemawe. Regha i yaku ŋgora va umbaliyeko na regha ŋgora va ghegheko. \v 13 Thɨ vaito thɨŋa, “Elana, buda kaiwae u randana?” \p I gonjogha weŋgi iŋa, “Kaero methɨ wo wogiyama na ma ya ghareghare aŋga inae methɨ worawe!” \v 14 Le utuutuko e ghereiye i ndevɨ na i thuwe Jisas i ndeghathɨ gheko, ko iyemaeŋge mava i ghareghare amalaghɨniye Jisas. \v 15 Jisas i vaito iŋa, “Elana, buda kaiwae u randana? Thela iya u tamwetamwenawe?” \p Iŋa eŋge rakakaiwo e uma, iya i dagewe na iŋa, “Amalana, thoŋgo mendama u yowo, u vatomwe e ghino aŋga menda vo worawe na ne ya wa na va wo.” \p \v 16 Jisas i una idae iŋa, “Meri!” \p Meri i ndevɨ na ghamwae i ghembe na i vaŋa Hibruwe iŋa, “Raboni” (gharumwaru “Ravavaghare”). \p \v 17 Jisas i dagewe iŋa, “Thava u vɨghathɨŋgo kaiwae amba ma yavoro weya Bwebwe. Ko u wa weŋgi eŋge oghaghaŋguma na vo dage weŋgiya iyake, ‘Kaero ya njogha weya Bwebwe na Ramami, lo Loi na lemi Loi.’” \p \v 18 Meri tɨnan Magadala i njogha na ve dage weŋgiya gharaghambuma iŋa, “Ma vaidiya Giyama,” na i utugiya weŋgi ŋgoroŋga Jisas me utugiyamawe. \s1 Jisas i yomara weŋgiya gharaghambu \r (Mat 28:16-20; Mak 16:14-18; Luk 24:36-49) \p \v 19 Sandeniye gougou Jisas gharaghambu thɨ mevathavatha e ŋgolo tɨne na thɨ kiya thɨnɨmbako wolaghɨye kaiwae va thɨ mararuŋgiya Jiu lenji randeviva. Jisas i yomara e ghanjilughawoghawo na i dage weŋgi iŋa, “Weimi lemi gharemalɨlɨ.” \v 20 I utuŋa iyake e ghereiye, amba i vatomwe weŋgiya nɨmanɨmae na njawanjawae. Kaiwae thɨ thuwe Giya thɨ warari laghɨye moli. \v 21 Jisas vambowo i dageva weŋgi iŋa, “Weimi lemi gharemalɨlɨ. Ŋgoreiya Bwebwe va i variyeŋgo na ya mena, ghino tembe ya variyeŋgava na hu rakawa.” \v 22 Amba i liraŋgiya ghandewendewe na i u na i ghembeŋgi na i dage weŋgi iŋa, “Hu wo Nyao Boboma. \v 23 Thoŋgo hu uturaŋgiya lolo regha le tharɨ, Loi i numoten; thoŋgo ma hu uturaŋgiya le tharɨ, Loi mane i numoten.” \s1 Jisas i vaemunjoruŋa ghamberegha weya Tomas \p \v 24 Gharaghambu theyaworo na theghewoma regha iye Tomas (ghaida unouno Gamwaruwo), mava weinji mbaŋa Jisas va i yomara weŋgi. \v 25 Iya kaiwae gharaghambu vavana thɨ dagewe thɨŋa, “Mo thuweya Giya!” \p Tomas i dage weŋgi iŋa, “Thoŋgo mbe ya thuwe vara nyilɨ bola e nɨmanɨmae na ya vɨghathɨ ghabolako, na nɨmaŋguke ya lirawe e njawanjawae tɨne, mane ya loŋweghathɨ.” \p \v 26 Wik umbwara e ghereiye gharaghambu vambe thɨ mevathavatha e ŋgolo tɨne weinji Tomas. Thɨ kiŋgiya thɨnɨmba, ko iyemaeŋge Jisas i yomara e ghanjilughawoghawo, na iŋa, “Weimi lemi gharemalɨlɨ.” \v 27 Amba Jisas i dage weya Tomas iŋa, “U liraweya nɨmanɨna kɨkiye e nɨmaŋguke na u thuwe nɨmanɨmaŋguke, na u livamomoya nɨmanɨna u lirawe e njawanjawaŋguke tɨne. U viyathu len numoghegheiwona na u loŋweghathɨ.” \p \v 28 Tomas i gonjoghawe iŋa, “Wo Giya na lo Loi!” \p \v 29 Jisas i dagewe iŋa, “U thuweŋgoke amba u loŋweghathɨ? Thavala ma thɨ thuweŋgo na thɨ loŋweghathɨ thɨ warari laghɨye.” \s1 Bukuke iyake le yomara rɨghe \p \v 30 Jisas va i vakathaŋgiya vakatha ghamba rotaele i ghanagha gharaghambu e maranji na ma thɨ rorinjoŋa e bukuke iyake tɨne. \v 31 Ko thiyake va thɨ roriŋgi mbala hu loŋweghathɨgha Jisas iye Mesaiya, Loi Nariye, na thoŋgo hu loŋweghathɨ ne hu vaidiya yawalimi memeghabananiye e idae. \c 21 \s1 Jisas i yomara weŋgiya gharaghambu e Njighɨ Taibiriyas \p \v 1 Mbaŋa vamba gheviye eŋge e ghereiye, Jisas mbowo i yomara weŋgiva gharaghambu Njighɨ Taibiriyas e ghadidiye.\f + \fr 21:1 \ft Njighɨ Taibiriyas iye Galili Njighɨniye idae regha.\f* Le yomarako weŋgi va ŋgora iyake: \v 2 Saimon Pita, Tomas (ghaida unouno Gamwaruwo), Nataniyel (rara Kena, Galili e tɨne), Sebedi le ŋgaŋga na gharaghambu theghewova va inanji gheko. \v 3 Saimon Pita i dage weŋgiya ghauneko iŋa, “Ghino ya wa va mwaritau.” \p Thɨŋa, “Weime ghen.” Thɨ rakatha e waŋga na thɨ goraŋgi eto, ko iyemaeŋge gougouko iyako ma thɨ ndewo mun borogi. \p \v 4 Ighɨviya rakaraka Jisas i ndeghathɨ e njighɨko ghadidiye, ko iyemaeŋge gharaghambuko mava thɨ ghareghare, Jisas iya amalaghɨniyeko. \p \v 5 I kula raŋgi weŋgi iŋa, “Wouna, mbe mo hu ndewo muna borogi?” \p Thɨ gonjoghawe thɨŋa, “Nandere.” \p \v 6 Iŋa, “Hu da lemi ghinana e waŋgana valɨvaŋga e unemina, ambane hu wo borogi seiwo.” Mbaŋa thɨ vakatha ŋgoreiyako, ma valɨkaiwanji thɨ momodɨruwo, kaiwae borogi va lemoyo moli thɨ wona. \p \v 7 Amba gharaghambuma iyava i gharethovuma laghɨye i dage weya Pita iŋa, “Giya iyako!” Mbaŋa Saimon Pita i loŋwe iŋa, “Giya iyako,” i njimbo ghakwama ghayaboyabo na i varuwo e ghavaako e mborowaeko (kaiwae va i mbanɨraŋgiya ghakwama) na i pito e njighɨko tɨne i gaeru. \v 8 Vavanako thɨ goreghambawe e waŋgako, thɨ momoda ghinama weiye borogi lemoyo moli. Mava inanji eto, mbwatava lenji didiraŋgi ŋgoreiya handred mitas. \v 9 Mbaŋa thɨ goru vanatɨna thɨ thuwe ndɨghe i raŋiŋila, borogi inawe na bred vavana. \p \v 10 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Hu bigima borogina vavana iya amba mohu wona.” \p \v 11 Iya kaiwae Saimon Pita i vana e waŋga na i momodɨ ruwo ghinako vanatɨna, borogi laghɨlaghɨye thɨ riyevanjara. Le ghanaghanagha marathaŋarɨ maraelima na mbunɨto (153). Othembe borogiko le ghanaghanagha ŋgoreiyako ghinako mava i ndemoto mun. \v 12 Jisas i dage weŋgi iŋa, “Wo hu mena hu ghanɨyanyi.” Gharaghambuŋgiko mava regha ghare i matuwo na i vaito iŋa, “Thela ghen?” kaiwae va thɨ ghareghare Giya mbema amalaghɨniye iyako. \v 13 Jisas i mena, i wo bredɨma na i wogiya weŋgi. I vakatha borogima tembe ŋgoreiyeva. \v 14 Iyake Jisas va le yomara mbaŋatoniye weŋgiya gharaghambu mbaŋa va i mare na le thuweiru e ghereiye.\fig Jisas i dage weŋgi iŋa, “Wo hu mena hu ghanɨyanyi.”|alt="Jesus inviting them to breakfast" src="Jon21.1.tif" size="col" copy="UBS (GNR)" ref="21:1-14" \fig* \s1 Jisas i vaŋgunjogha Pita \p \v 15 Mbaŋa thɨ ghanɨvao, Jisas i vaito Saimon Pita iŋa, “Saimon, Jon nariye, mbema emunjoru u gharethovuŋgo na i kivwalaŋgiya thiyake?” \p Pita i gonjoghawe iŋa, “Ŋgoreiye Giyana, kaero u ghareghare ya gharethovuŋge.” \p Jisas i dagewe iŋa, “U vaghanɨŋgiya lo lem.” \p \v 16 Jisas mbowo i vaitova iŋa, “Saimon, Jon nariye, mbema emunjoru u gharethovuŋgo?” \p I gonjoghawe iŋa, “Ŋgoreiye Giyana, kaero u ghareghare ya gharethovuŋge.” \p Jisas i dagewe iŋa, “U njimbukikiŋgiya lo sip.” \p \v 17 Jisas i vaito mbaŋatoniye iŋa, “Saimon, Jon nariye, mbe u gharethovuŋgo?” \p Pita ghare i vɨrɨ kaiwae Jisas mbowo i vaitova mbaŋatoninji, “Mbe u gharethovuŋgo?” I dagewe iŋa, “Giyana, u ghareghare bigibigike wolaghɨye, u ghareghare ya gharethovuŋge.” \p Jisas i dagewe iŋa, “U vaghanɨŋgiya lo sip. \v 18 Ya dage emunjoru e ghen, mbaŋa va tabwagha ghen u ŋgarɨmbiya ghanɨkwama e va, na u wa ŋgoreiya len renuwaŋa, ko mbaŋa ne u thanja, ne u vamomoya nɨmanɨman na lolo regha i ŋgarɨŋgi na ne i vaŋguŋge na u wa ŋgoreiya ma len renuwaŋana nuwaiya u wawe.” \v 19 Jisas va i utu ŋgoreiyako na i vamanjamanjalaŋa nevole Pita le mare na Loi ghatarawa i raŋgiwe. Amba i dagewe iŋa, “U ghambuŋgo.” \p \v 20 Pita i ndevɨ na i thuwe Jisas gharaghambuko regha iyava i gharethovuko i rereghamba weŋgi. (Amalaghɨniye iyava i rovadede Jisas mbaŋa va thiya ghanɨŋga na iŋama, “Giyana, thela ne i vatomweŋge?”) \v 21 Mbaŋa Pita i thuwe i dage weya Jisas iŋa, “Ŋgoreiye Giyana, ko naka amalake iyake?” \p \v 22 Jisas i gonjoghawe iŋa, “Thoŋgo nuwaŋguiya mbe e yawayawaliye na ghaghada ne ya njoghama, ŋgoroŋgako e ghen? Mbema u ghambuŋgo eŋge.” \v 23 Iyake kaiwae utuutuke iyake ma i laloŋgi eŋge raloŋweloŋweghathɨko na thɨŋava iya gharaghambuko iyako mane i mare. Ko Jisas mava iŋa mane i mare, va iŋa, “Thoŋgo nuwaŋguiya mbe e yawayawaliye ghaghada ya njoghama, ŋgoroŋgako e ghen?” \p \v 24 Gharaghambuke iyake iyava i utuŋaŋgiya utuutuke thiyake na i rorinjoŋa. Wo ghareghare budakaiya va i utuŋaŋgi emunjoru. \p \v 25 Jisas vambe i vakathaŋgiva bigibigi lemoyo moli. Thoŋgova thɨ rorivaoŋgiya bigibigiko wolaghɨye, ya renuwaŋa e yambaneke laghɨye bukuŋgike iya thɨ roriŋgike mbala ma e ghambaghambanji.