\id MRK Akɨghɨm, \ide UTF-8 \h Mak \mt1 MAK \mt2 Osɨrisira Akamana Aghuuŋ \c 1 \ms Iesus zava Got kha bisigha ativamirɨ uthughun gunɨm mbɨŋgeeghi \mr (Sapta 1.1--3.6) \s Gumasi uruer gumagh Jon, a ufhuaragha zava Iesusɨna akamɨ ukuri \r (Metiu 3.1-12 ko Luk 3.1-9 ko Luk 3.15-17 koma Jon 1.19-28) \p \v 1 Kha mbɨghar Iesus Krais Gotɨn Otar rɨkɨnarɨ kharaghava amuisiri iŋaarir aghuuir gunɨm mbɨŋgeeghi. \p \v 2 Aisaia Gotɨna akam nigha zesi gumagh, Got fhomɨra nona akaman aŋga anɨɨŋi. Anana osɨrisima, an aŋm mbɨŋgharani iti. Ma akamara khara. “Nɨɨ oragh! Kɨ nona ambuuŋn gumagha amandaghtima, a ufhuaragh maŋɨva nɨɨmɨusua utuaviri iŋarami. \v 3 Gumaghani itɨɨŋn mav gumasi iti phatɨsira aŋanan dɨɨ mbɨŋgeeghi, ‘Gee Ikhɨvaghava utuavi azenɨva, anda rɨkɨr.’ ” \p \v 4 Kamagha amuisima Jon zava gumasi iti phatɨsira aŋaniri ikhava akamɨ ukurava gumasi urua mem mbɨŋgeeghi, “Gee navighɨ raghtima kɨ gee urueghtima Got geno othevir maghatɨsi gɨna amaaŋga.” \v 5 Ana akaar kharsi vɨŋgeema Judian distrighɨni itirɨ uŋuimba ko Jerusalemɨni iti gumasi rako amisi mee bar zava nono othevir maghatɨsir gunɨm mbɨŋgeema a Jordanɨ rɨmɨn mee urue. \p \v 6 Gumasi uruer gumagh Jon, a kamelɨn asɨghana arɨghɨnana amuisi shaara sharagha ana asɨghan nerɨn mɨghasɨgha noni iva dii. A nerɨn khava sharagha ondaesi rako apharira aroroe apha iti. \f * \fr 1.6 \fr*\ft Nɨɨ kamelɨn asɨghani iŋeendagh ikhaaŋmɨusua, nɨɨ Mak 10.25vɨn gan nɨɨ ikeeŋgemi.\ft*\f* \v 7 Aŋna akam kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nan gɨn zaami gumagh aŋn gamgaaŋ guisimbaaŋra nan gamgaaŋga afhira. Kɨ aŋn mɨna amuisi phatɨ. Kɨ ivɨra aviraghɨva aŋna aŋgarir shaarirɨ umbuea afhɨrami thughatɨs phatɨ. \v 8 Kɨ rɨmɨn gee urue, a gɨn zɨva Gotɨnɨ Utuman gamgaaŋn gee uruami.” \s Iesusɨ uruegha gɨvasima Satan aŋn khori ramuamɨusua aŋga aghori \r (Metiu 3.13-17 ko Metiu 4.1-11 ko Luk 3.21-22 koma Luk 4.1-13) \p \v 9 Kha uthughun Iesus Galilin distrighɨni itirɨ uŋuu Nasareta thaeghava Jonɨmɨusua zesima, a Jordanɨ rɨmɨn ana urue. \v 10 Iesus rɨmɨna aveni ikegha akɨran otuivi utughura a garima ovhee ukusima Gotɨnɨ Utum fhaman mɨnɨm mbɨghegha aŋmɨusua zeghiri. \v 11 Gumughun a zeghirima itɨɨŋn mav Gotɨnɨ uŋuuni ikha dɨɨ kamaghɨusue, “Nɨɨ nano Otar. Kɨ bar nɨŋgi iphui. Nan nav bar nɨɨn vhusvhusi.” \p \v 12 Gumughun Gotɨnɨ Utum ana amandasima a gumasi iti phatɨsira aŋanan gu. \v 13 A gugha, 40 pɨlan aroe rako rɨmaŋgarir kha aŋanani itima, Satan aŋn khori ramuamɨusua aŋga aghori. A uruaŋni itira asɨsir thooŋni itima, Gotɨn enseli mee aŋn garava ana akuruvasi. \s Iesus gumaghan phunini ko phuninim mbɨkemisima mee aŋn gɨn zui \r (Metiu 4.12-17 ko Luk 4.14-15 ko Metiu 4.18-22 koma Luk 5.1-11) \p \v 14 Gumughun gumasi uruer gumagh Jon, mee ana nigha rɨvɨnan khɨrthɨgha athɨsima, Iesus gɨn Galilin distrighɨn gugha Gotɨna akamana aghuuŋ ukuri. \v 15 A kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Got kha bisigha ativamirɨ uthugho otuivousua bara aghangera zee. Gee navighɨ raghɨva nɨghnɨghana aghavagharan Gotɨna akamana aghuuŋni ikhɨɨ.” \p \v 16 Uthughun mavɨn Iesus Galilin rɨmɨm mbɨroghɨn gua Saimon nonɨ undooghan Andru ko aniiŋn garima, aniiŋ osɨrivɨusua noniiŋ noni ivhaeri ikii ukuri. Aniiŋ osɨri nia andaghɨ uvhuesi gumaghaniiŋ. \v 17 Mauthughura Iesus kamagha aniiŋm mbɨŋgeeghi, “Aŋgo nan gɨn zɨtima kɨ aŋgon khɨvaghtima, aŋgo osɨri nii mogh gumasi niaŋga.” \v 18 Aniiŋ aŋna akamam mbaraghavɨre ikha, noniiŋ noni ivhea thaegha aŋn gɨn zui. \p \v 19 Gumughun a mange sɨvagha gua, Sebedin otar Jems nonɨ undooghan Jon ko aniiŋn garima aniiŋ noniiŋ nona akemani ikhava noni ivhaeri ikia rɨkɨri. \v 20 Ana aniiŋn garavɨre ikha, aniiŋn deema, aniiŋ phura noniiŋ noni inaghaves Sebedi ko aŋni iŋaarir gumasia thaesima, mee norira akemani itima, aniiŋ Iesusɨn gɨn zui. \s Utuman maghatɨghan mav Iesus aŋga avarasima a gumagha thaegha akɨran zee \r (Luk 4.31-37) \p \v 21 Iesus non suren gumasir phorugha Kaperneamɨn gusima avhughususanɨ uthugho otosima a gua Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphenana aven gugha, rɨphenan khavɨna aveni iti gumasi rako amisi men surea amui. \v 22 A men surea amuima gumasi rako amisi bar aŋna akamamba oraegha rɨŋgavan maghatɨgha amui. Aŋm mbɨŋgɨmɨŋgɨr kharsi, anda izɨɨ iti gumagham mbɨŋgɨmɨŋgɨr mɨn gu. Aŋm mbɨŋgɨmɨŋgɨ Judariro othevi ikeeŋsi gumasi mem mbɨŋgɨmɨŋgɨr mɨn zui phatɨ. Kamagha amuisima gumasi rako amisi rɨŋgavan maghatɨgha amui. \p \v 23 A kamagh mem mbɨŋgɨvɨre itima utuman maghatɨgha aphasagha zii gumagh a zava Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphenana aven zegha deeghi. \v 24 A dɨɨ kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ manmagh ee ramuamɨusua, Iesus Nasaretiiŋn gumagh? Nɨɨti eŋga asɨghasɨghaousua zesire? Kɨ nɨɨ ikaaŋi, nɨɨ Got amandasi gumagh, nɨɨ Gotɨn arɨmaghaniiŋn bar inderasi gumaghara.” \v 25 A deema, Iesusa akamana aghavagharan kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ inɨmɨre ikhɨɨ. Nɨɨ kha gumagha thaegha akɨran zɨɨ.” \v 26 Mauthughura utuman maghatɨgh Iesusɨ oraegha gumaghan khavi ikuskusa dɨɨva arava akɨran zee. \v 27 Ana akɨran zesima, kha gumasi rako amisi bar bighan khavɨn ganigha guisimbaaŋra rɨŋgavan maghatɨgha amuigha norira norir azaaghi, “Khara manmagha amuisi bighaaŋ? A sureno otheviri iŋgaar izɨɨ iti gumaghan mɨna andar eŋga amui. A izɨɨ itir gumaghan mɨnɨm mbɨŋgeeghi. A ivɨra akamana aghavaghar ikha unduur maghatɨsi vɨŋgeema mee aŋn mɨn zui.” \v 28 Ana amuisi bisir niaghasi uzuamɨra Galilin distrigh bar aŋga arui. \s Iesus gumasi rako amisira avɨrara akuruvagha meŋga amuima mee nomthegha indera \r (Metiu 8.14-17 koma Luk 4.38-41) \p \v 29 Iesus gumasir marsi ko Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphena thaeghava, Saimon ri Andru rɨphenan gue. Jems ri Jon ivɨra men phorugha gu. \v 30 Mee gua garima Saimonɨna asamuiiŋ arɨva mbɨkarɨgh siava akoghi irɨghavi itima, gumasir marsi aŋn gun Iesusɨm mbɨŋgeeghi. \v 31 Mee aŋm mbɨkemisima, an aŋmɨusua gua aŋna afharimuunɨ usuiragha ana ufhee. Ana ufheesima aŋna arɨmarɨm ana thaesima a rɨkhavigha maghɨra aghaer meŋga anɨndi. \p \v 32 Kha uŋguar thughura, amɨn phɨrisima mee gumasi rako amisi, arɨmarɨr maghatɨsi iti tharsi rako unduur maghatɨsi aphasasi tharsi bar mee nigha Iesusɨusua zii. \v 33 Uŋuun khavɨni iti gumasi rako amisi bar zava rɨphenan khavɨni itɨmana akamaniiŋn nori akuvagha iti. \v 34 Mee itima, Iesusa arɨmarɨr guara avɨrare iti gumasi rako amisi mena arɨmarɨgha amuima mee indera. A unduur maghatɨsira avɨrara avarasima mee gumasi rako amisia thaegha akɨran zee. Unduur maghatɨsi ana ikaaŋi, a Gotɨn Otar. Kamagha amuisima a kamagh mem mbɨusue, “Gee kamaghɨm mbɨkɨman thaghri, ‘Kɨ Gotɨn Otar.’ ” A maghɨra mee rɨghorigharui. \s Iesus gumasi iti phatɨsira aŋanan gugha Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi \r (Luk 4.42-44) \p \v 35 Amɨrɨtusi rɨmaaŋra aro thighar anandima Iesusɨ rɨkhavigha rɨphena thaegha gua gumasi iti phatɨsira aŋanan gugha Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. \v 36 A gusima Saimon no rɨkurku nigha aŋmɨusua garagharui. \v 37 Mee gua aŋn ganighava kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Gumasi rako amisi bar nɨɨmɨusua garagharui.” \v 38 Iesus mena akamani iŋgarɨgha amua kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Ee aghani itirɨ uŋuimbari igharis thasir maŋŋaŋga. Kɨ ivɨra munagh Gotɨna akamɨ ukunaŋga. Kɨ bighan khavɨusua Kaperneama thaegha zee.” \v 39 A kamaghɨm mbɨkemigha Galilin distrighɨna aŋani bar andagha arui. Ana arua gua Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphenira aven guava akamɨ ukuri. Ana akamɨ ukura gumasi rako amisigha aphasasirɨ unduur maghatɨsi vathosi. \s Iesus mamburan arɨmarɨm itir gumaghan mav aŋga amuisima, a indera \r (Metiu 8.1-4 koma Luk 5.12-16) \p \v 40 Mamburan arɨmarɨm itir gumaghan mav Iesusɨusua zava, aŋm mbɨnɨman aviragha itɨvɨnia rɨphɨrigha phuvɨra aŋga aghori, “Nɨɨ vhusvhusighɨv, nɨɨ nara amuighti, kɨ Gotɨn arɨmaghaniiŋn inderaghɨvɨre ikaami.” \v 41 Iesus kamagh oraegha, guisimbaaŋra bar aŋnɨ ukuarukuvi. Kamagha amuigha a nona afharimuu nigha kha gumaghani iphɨa athɨgha kamaghɨusue, “Nan vhusvhus. Nɨɨm mbɨkarɨgh nomi inderaghami.” \v 42 Iesus kamaghɨm mbɨŋgɨvɨre itima, mamburan arɨmarɨmɨ uzuamɨra kha gumagha thaesima aŋm mbɨkarɨgh indera. \v 43 A inderasima, Iesus kha gumagha amaŋga akamana aghavagharan kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, \v 44 “Nɨɨ oragh. Nɨɨ maaŋɨ bighan khavɨn gun igharisi gumagha thavɨm mbɨkɨma thaghɨri. Moses fhomɨra kamaghɨusue, ‘Nɨɨ nom mbɨkarɨghan Gotɨna aphuraphurava am mbɨŋger gumaghan khɨvaghtima a Gotɨna aphuraphurami.’ ” Iesus kamaghɨusue, “Nɨɨ Mosesɨna akaman gɨn maŋɨva nom mbɨkarɨghan Gotɨna aphuraphura am mbɨŋger gumaghan khɨvaghtima gumasi rako amisi ganighi ikeeŋgemi. Nɨɨna arɨmarɨm guisimbaaŋra gɨva.” \v 45 Kha gumagh Iesus aŋm mbɨkemisi moghɨn amuisi phatɨ. A kha bighaaŋn gun bar mem mbɨkemi. Mamagha amuigha phoghɨni ikhɨv aŋna akuva. Kamagha amuigha a uŋuuni ikhɨva thavɨna aven mena arɨmasi rɨfhaaŋn arui phatɨ. A nombɨra gumasi iti phatɨsira aŋanan khɨnani itima gumasi rako amisi aŋmɨusua zavɨre iti. \c 2 \s Iesusɨ usue rako afhari amɨrasi gumaghan mav aŋga amuisima a nomthegha indera \r (Metiu 9.1-8 koma Luk 5.17-26) \p \v 1 Uthusir marsi gɨvasima, Iesus nomthegha Kaperneamɨn zee. A za rɨphenani itima gumasi rako amisira avɨrara a nomthegha zesira akamam mbaraghi. \v 2 Mee akaman khavɨ oraegha zesima rɨphen bari izɨvasima aŋni itɨmam mburoghɨn ivɨre izɨva. Uthughun khavɨn Iesus Gotɨna akaman mem mbɨkɨri. \v 3 Ana akamɨ ukurima, gumasir marsi gumaghanɨ usue rako afhari arɨghiresir mav nigha aŋmɨusua zii. Gumaghan phunini ko phunini akuuna aŋgi isaghuphɨgha zii. \v 4 Mee za garima rɨphenani itɨmam mburoghɨn bar izɨvasima, mee Iesusɨusua azaaŋni iŋgura. Mee gumaghan khav nigha rɨphenani isɨɨŋn guavanambogha rɨphenani isɨɨŋn thooŋga amuigha umbuera akuu rafhagha ana amandasima a Iesusɨusua zeghiri. \v 5 Uthughun khavɨn Iesus gumasir kharsir nɨghnɨghana aghavagharan ganigha kamaghɨ usue rako afhari amɨrasi gumagham mbɨŋgeeghi, “Nano otar, kɨ nɨɨno othevir maghatɨsi gɨna amanda.” \p \v 6 Iesus kamagh aŋm mbɨŋgeema, Judariro othevi ikeeŋsi gumasi apiighav ikhava norira non navira averir kamaghɨm mbɨŋgeeghi, \v 7 “Gumaghan khav thoghousua kamaghɨm mbɨŋgeeghi? A Gotɨna aŋan niamɨusua amui! Gumaghan khɨna thav gumaghan igharisi thavɨno othevir maghatɨsi gɨna amandagham phatɨghami. Got nombɨra.” \v 8 Mee kamaghɨ nɨghɨnɨsima, Iesusɨ uzuamɨra non navana aven men nɨghɨnɨsi ikeeŋga kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee manmaghɨusua kamagh nɨghɨnɨsi? \v 9 Kɨ manmaghatɨsira akamanɨ usue rako afhari amɨrasi gumagham mbɨkɨmti? Mana akamambaaŋ indera. Kɨ nɨɨno othevir maghatɨsi gɨna amanda, o? Kɨ kamaghɨm mbɨkɨmaŋga nɨɨ nomthegh inderaghɨri. Nɨɨ rɨkavigh nona akuu nigh maŋɨ. Kɨ manmagha amuisi akamam mbɨkɨmti, gee aŋm mbaraghɨv kamaghɨm mbɨkɨmaŋga a indera. \v 10 Kɨ othɨvhan khav ramuightima, gee ganighi ikeeŋgemi, Gumasir Otar\f * \fr 2.10 \fr*\ft Gumasir Otar a Iesusɨni izɨɨn mav, a kha izɨɨn nombɨra nombɨ arɨsiri izɨɨ.\ft*\f* a unuaghɨnan khavɨno othevir maghatɨsi gɨna amaaŋgamiri izɨɨ iti.” A kamagh gumaghanɨ usue rako afhari amɨrasi thavɨm mbɨŋgeeghi, \v 11 “Kɨ nɨɨm mbɨŋgeeghi, nɨɨ rɨkavigh nona akuu nigh rɨphenan maaŋɨri.” \v 12 Am mbɨŋgɨvɨre itima mee garima gumaghan khav rɨkavighava nona akuu nigha akɨran zui. Gumasi rako amisi bar aŋn ganigha rɨŋgavan maghatɨgha amuigha Gotɨni izɨɨ ufhava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ee ufhuaragha kamagha amuisi bigha thavɨn ganis phatɨ!” \s Iesus nombɨn gɨn maŋamɨusua Livain deeghi \r (Metiu 9.9-13 koma Luk 5.27-32) \p \v 13 Iesus nomthegha Galilin rɨmɨm mbɨroghɨn gueghiri. A gueghirima, gumasi rako amisira avɨrara zava nori akuvasima, a men surea amui. \v 14 A men surea amuava rɨmɨm mbɨroghɨn gua Alfiusɨn otar Livain garima, a gavmanɨ ranɨɨŋgamira aŋgɨro ovɨsi nir rɨphenan apheraghav iti. Iesus aŋn garava, kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ nan gɨn zɨri.” Maghɨra Livai aŋm mbaraegha, rɨkhavigha aŋn gɨn zui. \f * \fr 2.14 \fr*\ft Metiuni izɨɨn mav Livai.\ft*\f* \p \v 15 Gɨn Iesus Livain rɨphenani ikhava non suren gumasir phorughava aphi. Aŋgɨro ovɨsi nii gumasira avɨrara ko othevir maghatɨsigha amuir gumasira avɨrara, mee ivɨra men phorugha aphi. Kamagha amuir gumasira avɨrara, mee ivɨra Iesusɨn gɨna arui. \v 16 Mee apha itima, Judariro othevi ikeeŋsi Farisiiŋn gumasi mee aŋn ganigha, aŋn suren gumasira azaaghi, “A manmaghɨusua aŋgɨro ovɨsi nii gumasi rako othevir maghatɨsigha amuir gumasir phorughava aphi?” \v 17 Iesus mena azaaŋsɨgha oraegha kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Arɨmarɨ phatɨsir gumasi, arɨmarɨa rɨkɨrir gumaghaousua zui phatɨ. Arɨmarɨ iti gumasi, mee arɨmarɨa rɨkɨrir gumaghaousua zui. Kɨ othevira aghuigha amuir gumasi rako amisivɨusua zesi phatɨ. Kɨ othevir maghatɨsigha amuir gumasi rako amisir dɨmamɨusua zee!” \s Mee aghae thamɨrasiro othɨvhaousua Iesusɨna azaaghi \r (Metiu 9.14-17 koma Luk 5.33-39) \p \v 18 Uthughun mavɨn Jonɨn suren gumasi rako Farisiiŋn suren gumasi mee Gotɨn phorughum mbɨkɨmamɨusua aghae thamɨrasi. Iesusɨn suren gumasi uthughun khavɨn aphima gumasir marsi Iesusɨusua zava kamagh aŋna azaaghi, “Khara manmaghɨra amuisiro othɨv? Jonɨn suren gumasi rako Farisiiŋn suren gumasi mee thighira Gotɨn phorughum mbɨkɨmamɨusua aghae thamɨrasima, nɨɨn suren gumasi Gotɨn phorughum mbɨkɨmamɨusua aghae thamɨrasi phatɨ.” \v 19 Mem mbɨŋgeema Iesus kamagh mena azaaghi, “Gumaghan mava amuuŋni ikhaousua ishamani ikhɨva amuava gumasir marsir dɨɨsima mee zee. A men phorugh ikhɨtima, mee manmaghɨra ramuti, mee aghaa thamɨraghami, o phatɨghami. A men phorugh ikhɨtima mee aghaa thaeghem phatɨghami. \v 20 Mee aghae thamɨrasirɨ uthugh iti. Kha uthugh zɨtima, gumasir marsi amuuŋni ikhaamir gumaghanɨ usuiragh maŋɨti, mee kha uthughun aghaa thamɨraghami. \p \v 21 Gumagha thavɨm mbɨsasin ofhɨghan ikama thav nigha shaaran gura thavɨn phorugha ana isamisi phatɨ. A mamagh ramuighɨva ana urutima mbɨsasin ofhɨghan ikam ikonigh shaaran gure ikuighɨva, anebiightima aŋn thooŋ guisimbaaŋra bar ikhevighemi. \v 22 Gumagha thav uainiro ovɨsiri imbooriri iŋgaa nighɨva, asɨghan nerɨm mbɨsɨvan guro uruighem phatɨghami. A kamagh ramuightima uainiro ovɨsiri imboori bughɨva asɨghan nerɨm mbɨsɨvan gura biighɨva, uainiro ovɨsiri imboori ko asɨghan ner, aniiŋ ivɨra maghatiighemi. A kamagh ramuighem phatɨghami. A uainiro ovɨsiri imbooriri iŋgaa nigh asɨghan nerɨm mbɨsɨvan ikamaro uruighemi.” \s Gumasir Otar ana avhughususanɨ uthughuni Ikhɨv \r (Metiu 12.1-8 koma Luk 6.1-5) \p \v 23 Iesus avhughususanɨ uthughun mavɨn, raisɨn mɨn garira aghan mav, uit, mee aŋn mɨghɨni ikhɨvan thooŋn zui. Aŋn suren gumasi aŋn phorugha gua uitiro ovɨsi ukuara zui. \v 24 Mee zuima Farisiiŋn marsi men ganigha kamagh Iesusɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ ganɨri. Mee manmaghɨusua othɨvhan khav aŋga amuava avhughususanɨ uthughuno othɨvhan gɨn zui phatɨ?” \p \v 25 Iesus mee ikaragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee, Devit amuisir bighaaŋ mee ana osɨrisima a iti, gee aŋn ganisi o, phatɨ? A non gumasir phorugha mem mbɨtii mena azima a bighan khuaŋga amui. \v 26 A gua Gotɨn rɨphenana aven gugha Gotɨ aniiŋsi uvisirɨ uthuu ame. Ana anda aphava, ivɨra marsi nigha non gumasigha aniiŋsima, mee ivɨrama anda ame. Kha uthughun Abiatar, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasira aphanani itima, Devit anda ame. Judariro othɨvhan khav iti. Uvisirɨ uthuur kharsir Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasira anda aphi, gumasir khɨni phatɨ. Uthughun khavɨn Devit, gumaghan khɨn, uvisirɨ uthuur kharsi ame.” \p \v 27 Iesusɨm mbɨŋgɨ guava kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Got gumasira akuruvaghaousua avhughususanɨ uthugha athɨ. Ana avhughususanɨ uthughuna akuruvaghaousua gumasi athɨsi phatɨ. \v 28 Gumasir Otar ana avhughususanɨ uthughuni Ikhɨv.” \c 3 \s Iesus avhughususanɨ uthughuna afhari konisi gumaghan mavɨa amuisima a nomthegha indera \r (Metiu 12.9-14 koma Luk 6.6-11) \p \v 1-2 Igharisirɨ uthughun mavɨn Iesus Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphenan gua, garima afhari konisi gumaghan mav rɨphenan khavɨna aven gumasi rako amisira avɨrar arɨghani iti. A itima gumasir marsi ivɨre iti. Iesus bigha thavɨ ramuightima, mee akaman aŋga asaousua bar inderaghavɨra aŋn gari. Mee kamaghɨusua aŋn gari. Ana avhughususanɨ uthughun gumaghan khavɨna akuraghami, o? \v 3 Mee bighan khavɨusua aŋn garavɨre itima, Iesus kamaghɨna afhari konisi gumagham mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ rɨkavigh zɨɨ bar eem mbɨnɨmanɨ utughɨri.” \v 4 Gumagh rɨkhavigha utusima, Iesus kamagh mena azaaghi, “Othɨvhan manav ana avhughususanɨ uthughuni indera? Ee othɨvhana aghuuŋ ramuaŋga, o othɨvhan maghatɨgha ramuaŋga, o gumaghana akuruvaghami, o gumagha asɨghasɨghami?” A kamagh mena azarasima, mee bar inɨmɨre iti. \v 5 Ana arɨmaghaniiŋ bar gumasi rako amisigha aruava, navana avera meŋga avhesi. A men garima, men navia aghavagharigha ukuarukuvan nɨghɨnɨsi men phatɨ. Kamagha amuisi a bar osemigha kha gumagh kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ nona afharimuu oneeghɨri.” Gumaghan khav nona afhari onesima, aŋna afhari nomthegha indera. \v 6 Farisiiŋ ikha ganigha rɨphena thaegha azenan zegha Herotɨn gɨna aruir gumasir phorugha ikha Iesusɨm mbɨsoghousua akaar rɨkɨri. \ms Iesus non gamgaaŋn men khɨvasima ana andarsi nɨghnɨghana aghavaghar aŋni iti phatɨ \mr (Sapta 3.7--6.6) \s Gumasi rako amisira avɨrara Iesusɨn gɨn zui \r (Luk 6.17-19) \p \v 7 Iesus non suren gumasir phorugha Galilin rɨmɨn gueghiri. A gueghirima gumasi rako amisira avɨrara Galilin distrighɨni ikegha aŋn gɨn gueghiri. \v 8 Judian distrigh ko Jerusalemɨnɨ uŋuu phorugha Idumean distrighɨn gumasi rako amisira avɨrara Iesusɨusua gueghiri. Tairɨnɨ uŋuu ko Saidonɨnɨ uŋuum mbɨroghɨni iti marsi koma Jordanɨ rɨmɨn muaaŋmogh itir gumasi rako amisi ivɨra Iesusɨusua gueghiri. Gumasi rako amisir avɨrir kharsi, mee ana amuisir bisira akamam mbaraegha aŋmɨusua gueghiri. \v 9-10 Mee gueghiresima, Iesus gumasi rako amisira avɨrara mena akurasima, mena arɨmarɨ gɨva. Arɨmarɨ itir gumasi rako amisira avɨrara nona arɨmarɨa gɨvaousua Iesusɨna aghan nori akuvagha, Iesusɨnɨ usuighaousua nori munamandi. Kamagha amuisima, Iesus non suren gumasi vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gee akema thav nigh zɨɨ phura anaratɨghti a ikhɨri. Gumasi rako amisi bar zɨɨ na akuvaghtima kɨ akeman anamboghomi.” \v 11 Iesus mem mbɨŋgeema, unduur maghatɨsi aphasasi gumasir marsi zava, Iesusɨn garava unduur maghatɨsi uzuamɨra meŋga amuima mee Iesusɨm mbɨnɨman daaghira kamagh araaghi, “Nɨɨ Gotɨn Otar.” \v 12 Mee kamagha amuima, ana akamana aghavagharan mem mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gee kamaghɨm mbɨkɨman bar thaghri, ‘Kɨ Gotɨn Otar.’ ” \s Iesusɨm mbɨsevisir gumasir 12 pɨla \r (Metiu 10.1-4 koma Luk 6.12-16) \p \v 13 Iesus rɨmɨm mbɨroghɨni ikegha rɨkavighava oraghɨn guavanambogha non vhusvhusan gumasir deema, mee aŋmɨusua zii. \v 14 Mee ziima a gumasir 12 pɨlam mbɨsevigha izɨɨn khavɨn meŋga athɨ, mbɨsevisir gumasi. Mee aŋn phorugh ikhɨtima, a gɨn mee amandaghti mee maaŋɨ Gotɨna akamana aghuuŋ ukunaŋga. \v 15 A non gamgaaŋn mee raniiŋtima mee ivɨra unduur maghatɨsi vatoghomi izɨɨri ikhami. \v 16 Am mbɨsevisir gumasir 12 pɨlani izɨɨri khara. Saimon (Iesus gɨni izɨɨn khavɨn aŋga athɨ Pita), \v 17 Sebedin otaraniiŋ Jems ri Jon (A izɨɨn khavɨna aniiŋga athɨ, Boanerges. Izɨɨn khavɨm mbɨnɨɨŋ kamagh gu, avhesa mbɨghɨravɨram mbɨŋger gumaghaniiŋ), \v 18 Andru ri Filiv, Bartolomiu, Metiu, Tomas, Alfiusɨn otar Jems, Tadius, Saimon (A Selotiiŋna akoghɨn gumaghan mav), \v 19 ko Judas Iskariot, Iesus nigha, aphanigha aniiŋsi gumagh. \s Mee kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Iesus Belsebulɨn gamgaaŋni iŋaari” \r (Metiu 12.24-32 ko Luk 11.14-23 koma Luk 12.10) \p \v 20 Iesus nomthegha rɨphenana aven gugha itima gumasi rako amisira avɨrara zava ana akuva. Mee bar ana akuvasima, a non suren gumasir phorugh mee aghae ramaŋgami mbaaŋn iŋgura. Mee ramaŋgamirɨ uthusi phatɨ. \v 21 Gumasi rako amisir marsi kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ana oŋani.” Iesusɨna andarsi akaman khavɨ oraegha, ana nigh maŋamɨusua zii. \p \v 22 Judariro othevi ikeeŋsi gumasir marsi Jerusalemɨni ikegha zeghirava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Belsebul aŋga aphasa. A unduur maghatɨsir gumaghana aphanan gamgaaŋnɨ unduur maghatɨsi andavathosi.” \f * \fr 3.22 \fr*\ft Satanɨni izɨɨn mavɨra khara, Belsebul.\ft*\f* \v 23 Iesus mem mbɨŋgera akamam mbaraegha, kamagha amuigha a gumasi rako amisir dɨɨva aghunambagha asira akaar marsir mem mbɨŋgeeghi, “Satan manmaghɨra nombɨra nombɨ athueghti? \v 24 Kantri thav thooŋra nomba biighɨva norira nori vɨsoghɨva kantrin khav ikeghem phatɨghami. \v 25 Kamaghɨn ivɨra, rɨphenanɨ uvavɨra iti tharsi mee thooŋra noria biighɨva norira nori vɨsoghɨva rɨphenan khavɨni iti tharsi ikeghem phatɨghami. \v 26 Kamaghɨra Satana andarsi norira noria biighɨva nori vɨsoghtima aŋn gamgaaŋ bar gɨvagh ikeghem phatɨghami. \p \v 27 Gumaghan manav phura aven maaŋɨ gumaghana aghavaghara thavɨ rɨphena akarighɨva aŋn bisi nitii? Phatɨghami. A ufhuaraghɨvɨra umbuer gumaghana aghavagharan khav ikeghemi. A kamagh aŋ ramuighɨva gumaghan khavɨn rɨphenana aven maaŋɨ, aŋn bisi niaŋga.” \p \v 28-30 Mee ufhuaragha kamagh aŋm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Utuman maghatɨghan mav aŋga aphasa.” A bighan khuaŋmɨusua, akaar kharsir mem mbɨŋgeeghi, “Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi, gumasi rako amisi mee othevir maghatɨsigha amua Gotɨni izɨɨra afharavaeghtima Got anda gɨna amaaŋgamirɨ utuav iti. Gumagha thav Gotɨnɨ Utumani izɨɨra afharavaeghtima Got aŋno othɨvhan maghatɨghan khav, ana gɨna amandagham phatɨghami. Osɨmndɨghan khav aŋni ikhɨvɨre ikaami.” \s Iesusɨni inaghamuuŋ ko aŋnɨ undoosi \r (Metiu 12.46-50 koma Luk 8.19-21) \p \v 31 Uthughun khavɨn Iesusɨni inaghamuuŋ ko aŋnɨ undoosi zava, a itir rɨphenani itɨmana akamaniiŋnɨ utughava gumaghan mava amandasima a Iesusɨm mbɨkɨmamɨusua aven zui. \v 32 Gumasi rako amisira avɨrara aŋn phorugha apiighav ikhava kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “No oraesire! Nɨɨni inaghamuuŋ ko undoosi mee nɨɨmɨusua zeghava akɨrani iti.” \v 33 Mee aŋm mbɨkemisima a kamagh mena azaaghi, “Thɨɨŋra nani inaghamuuŋ? Thaeŋ nanɨ undoosi?” \v 34 A kamagh mena azaraghava, ana ighuighav apiighav itir gumasi rako amisir garava, kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee gan! Nani inaghamuuŋ ko undoosira khara. \v 35 Got vhusvhuisiro othevir gɨn zui gumasi rako amisira, mee nanɨ undoosi rako umbuaramisi koma nani inaghamuuigha.” \c 4 \s Iesus aghunamana akamaŋga asa kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gumaghan mav uitiro ovɨsi nigha mɨghɨn anda ukuragha arui” \r (Metiu 13.1-9 koma Luk 8.4-8) \p \v 1 Igharisirɨ uthughun mavɨn Iesus nomthegha rɨmɨm mbɨroghɨni ikhava, gumasi rako amisir marsir surea amui. Gumasi rako amisir avɨrani ikhɨv ana akaava oraghaousua zava ana akuavasima, aŋani izɨvasi a bɨragha akemana anambogha rɨmɨni iphɨna apheraghav itima gumasi rako amisir kharsi aŋna aghan ataaŋn apiighav iti. \v 2 Ana akaar avɨrar aghunambagha asava men surea amua kamagh mem mbɨŋgeeghi, \v 3 “Gee oragh. Gumaghan mav raisɨn mɨn garir aghaan mav, uit, ana nigha gua non mɨghɨn anda ukuragha arui. \v 4 Ana anda ukurima uitiro ovɨsir marsi utuavɨni iresima, ukuarasi zava anda ame. \v 5 Marsi aŋgɨri iphɨni itirɨ unuaghɨnani ivamndɨghaaŋgi ire. Unuaghɨnan khav phum mbɨthemis phatɨsima uitiro ovɨsi uzuamɨra afhuaaŋi. \v 6 Andar bii barɨ unuaghɨnana aven gueghiresi phatɨsi aro anaŋgava andaghi isirasima anda sia mbɨsɨɨŋi. \v 7 Uitiro ovɨsir marsi rɨkhonirɨ umbue itirɨ unuaghɨnaŋgi iregha, umbuer thooŋna afhueŋsima, rɨkhonirɨ umbue aghuuva umbue anda ikhaa davi. Andaro ovɨsi vɨsevisi phatɨ. \v 8 Uitiro ovɨsir marsi unuaghɨnana aghuuŋgi iregha aghuuva ovɨsi vɨsevi. Marsi 30 pɨlam mbɨsevi, marsi 60 pɨlam mbɨsevi, marsi gua 100ɨnɨ utu.” \v 9 Iesus mem mbɨŋgɨ gua kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Thɨɨŋra ukuaraniiŋ iti, ana oraghɨri.” \s Iesus manmaghɨ usuavɨra aghunambara akaagha asi \r (Metiu 13.10-17 koma Luk 8.9-10) \p \v 10 Gumasi rako amisira avɨrara bar guesima, Iesus nombɨre itima, an 12 pɨlam mbɨsevisir gumasi rako ana aghani itir gumasi, mee aŋna aghunamana akamam mbɨnɨɨŋm mbɨumɨusua aŋna azaaghi. \v 11 Mee aŋna azarasima a kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Got ikaaŋmaran geŋga aniiŋsima, gee ma mondusir akaa anda ikaaŋi. Ma mondusir akam khara Got kha bisigha ativamirɨ uthugh. Kɨ azenani itir gumasi rako amisi phura aghunambara akaar mem mbɨŋgeeghi. \v 12 Kamagha amuisima, ‘Mee mɨghasɨgh ganɨva, mee bigha thav ikeeŋgem phatɨghami. Mee ivɨra mɨghasɨgh oraghɨva, mee inderaghɨvɨra akamam mbɨnɨɨŋ thav ikeeŋgem phatɨghami. Mee amuava akaa vɨnɨɨŋgari ikeeŋsi phatɨgha men navia aghavagharisi, Got meno othevir maghatɨsi gɨna amandasi phatɨ.’ ” \f * \fr 4.12 \fr*\ft Iesus Gotɨn gɨn maŋamɨusua gumasi rako amisir thevi phatɨ. Marsi nori Gotɨn gɨn maŋani iphɨrphɨri.\ft*\f* \s Uitir aghunamaŋga asira akamam mbɨnɨɨŋ \r (Metiu 13.18-23 koma Luk 8.11-15) \p \v 13 Ana akaman khavɨn mem mbɨŋgɨ gua kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee uitir aghunamana akaman khavɨm mbɨnɨɨŋ ikeeŋsi phatɨsire? Gee manmaghɨra igharisi aghunambar akaa tharsi ikeeŋgɨti? \v 14 Gotɨna akamɨ ukuragha arui gumagh a uitiro ovɨsi ukurir gumaghan mɨna amui. \v 15 Gumasir marsi utuavɨ iresirɨ uitiro ovɨsir mɨna amui. Mee Gotɨna akaava oraesima Satanɨ uzuamɨra zava mee oraesir Gotɨn akaa, mena aghan anda vatoghi. \v 16 Gumasir marsi aŋgɨ itirɨ unuaghɨnaŋgi iresirɨ uitiro ovɨsir mɨna amui. Mee Gotɨna akaava oraegha andavhagha bar inighinisi. \v 17 Men bii gueghiresi phatɨgha mamagha amuigha uthughunɨ uruarani iti phatɨ. Mee Gotɨna akaar gɨn zuima, gumasir marsi mera afharavaghava osɨmndɨsir meŋga nɨndima mee phura Gota thaghi. \v 18 Gumasir marsi umbuera atari itirɨ unuaghɨnaŋgi iresirɨ uitiro ovɨsir mɨna amui. Mee Gotɨna akaava arasi. \v 19 Mee andava oraegha mee ivɨra unuaghɨnan khavɨno osɨmndɨsivɨusua nɨghɨnɨghava, aŋgɨro ovɨsira avɨrara niamɨusua khorigha amuir nɨghɨnɨsigha amuava, unuaghɨnan khavɨn bisir avɨrar garava andavhagha inɨsi. Bisir kharsir nɨghɨnɨsi zava Gotɨn akaa disima anda aghaa oti phatɨ. \v 20 Gumasir marsi unuaghɨnana aghuuŋgi iresirɨ uitiro ovɨsir mɨna amui. Mee Gotɨna akaava oraegha andarɨ usuiragha, andar gɨn zui tharsi mee aghaa oti. Marsi 30 pɨlan aghaeva atima, marsi 60 pɨlan aghaeva atima marsi gua 100ɨnɨ utu.” \s Lamana aŋanara ana rananda \r (Luk 8.16-18) \p \v 21 Iesus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gena thɨɨŋra lamaŋga amborugha ana nigha ithaaŋni ikhɨvan ana avhara? O ana nigha akoghɨn apheeŋn ana ananda? Bar phatɨ! Gee aŋra amborughuva ana nighɨva azenan aŋna aŋanara ana ranandaghɨri. \v 22 Kamaghɨra mooŋgamir bisi anda gɨna azenan otuivami. Bisigha amuigha anda ave tharsi anda ivɨra gɨna azenan otuivami. \v 23 Thɨɨŋra ukuaraniiŋ iti, ana oraghɨri.” \p \v 24 Am mbɨŋgɨ guava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee orasir akaa gee inderaghɨvɨra andava oraghɨva inderaghɨvɨra andaghɨ nɨghɨnɨghɨri. Gee gumasigha amui moghɨra Got andar gee ikaraghɨva a nomthegh thove phorugh gera anɨɨŋga. \v 25 Gotɨna akami ikeeŋsi gumagha thav Got nomthegh ikhaaŋmari tharsi phorugh aŋra anɨŋga. Gumagh ikhaaŋmaran sovange Gotɨni iti thav Got nomthegh aŋna aghan noni ikhaaŋmar nighemi.” \s Afhueŋsi aghaero ovɨsir aghunamana akam \p \v 26 Iesusɨm mbɨŋgɨ guava kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Got kha bisigha ativamirɨ uthughuno othɨv kamaghɨn. Gumaghan mav aghaero ovɨsi nigha unuaghɨnan anda ukuri. \v 27 Gumaghan khav anda ukunighava, rɨmaŋgarir akuava, aroer rɨkavighava arui. Ana aruima aghaero ovɨsir kharsi anda afhueŋga aghuughi. Aghaero ovɨsir kharsi manmaghɨra afhueŋga aghuughi? Gumaghan khav ikeeŋsi phatɨ. \v 28 Unuaghɨnara aghaero ovɨsir kharsigha amuisima anda aghuuva mbɨsevi. Anda ufhuaragha afhueŋga aghuu gua aŋguu isɨgha ava gua akɨmari otuivigha mbɨsevi. \v 29 Anda vɨsevigha aghae itima, gumaghan khav akos nighava andara akori. A ikaaŋi, aghae itima andara akoromirɨ uthugho oto.” \s Mastetɨno ovɨghan aghunamana akamaŋga asi \r (Metiu 13.31-32 ko Luk 13.18-19 koma Metiu 13.34-35) \p \v 30 A nomthegha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ee manmaghɨra Got kha bisigha ativamirɨ uthughuno othɨvham mbɨkɨmti? O, ee aghunamana akaman manavɨn aŋm mbɨnɨɨŋgarir gunɨm mbɨkɨmti? \v 31 A mastetɨno ovɨghan mɨn gari. Mastetɨnɨ uzuirafariro ovɨsi bar sovi. Igharisi thero ovɨsi bar aŋga afhiragha ikhevi. \v 32 Gumaghan mav ana ukunisima a gɨna aghuuva bar ikhevighava mɨghɨni itirɨ uzuirafari bar andagha afhiragha bare ikhevi. Ani ikhevigha aŋna aŋguuri ikii nori amaeŋsima ukuarasi zava ana aŋguur rɨghughana aveni ikha vɨkoniri iŋaari.” \p \v 33 Iesus men nɨghɨnɨsi uthusi utuirɨvan mɨna amuira akaar avɨrar aghunambagha asava Gotɨna akaar mem mbɨŋgeeghi. \v 34 Ana akaar gumasi rako amisi vɨŋgɨva mɨghasɨgha aghunambara akaar mem mbɨŋgeeghi. A non suren gumasir phorugha mee norira ikhava a bisi vɨnɨɨŋgaria bɨgha mem mbɨŋgeeghi. \s Iesusɨm mbɨkemisima gamiiŋni ikhɨv ko rɨphɨraghirir rɨmɨ aniiŋ phura amɨnatɨ \r (Metiu 8.23-27 koma Luk 8.22-25) \p \v 35 Aron khavɨn amɨn phɨraousuava amuima Iesus kamagh non suren gumasi vɨŋgeeghi, “Ee rɨmɨn khava rɨtugh aŋn muaaŋmogh maŋŋaŋga.” \v 36 A kamagh mem mbɨŋgeema gumasi rako amisi mbɨroghɨni ikhavɨre itima mee Iesus apheraghav itira akeman guavanaeŋga muaaŋmogh zui. Aŋgaeri igharis tharsi ivɨra men phorugha muaaŋmogh zui. \v 37 Iesus non suren gumasir phorugha zuima, gamiiŋni ikhɨv rɨkavi. Uthughun khavɨn rɨpɨraghiri rɨmɨ zava akemaŋga afhimsɨsima rɨmɨ akemana aven gueghira, akemaŋgi izɨvasima, ana atam rɨmɨna aven meghiraousuava amui. \v 38 Akem meghiraousuava amuima, Iesusa akeman khavɨn gɨraŋgɨran aghoran mav nona aphanan aghorugha akui. Aŋn suren gumasi aŋga aghuragha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh, ee gɨvaousuava amui! Nɨɨ emɨusua nɨghɨnɨsi, o phatɨ?” \v 39 Iesus rɨkhavigha utugha gamiiŋ mbatogha, rɨpɨraghiri rɨmɨ kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Aŋgo amɨragh, inɨmɨre ikhɨɨ!” Am mbɨŋgeema, gamiiŋ amɨrasima, rɨmɨ phurama amɨnatɨ. \v 40 Iesus kamagh non suren gumasi vɨŋgeeghi, “Gee thoghousua phuvɨra atitiiŋi? Gee nɨghnɨghana aghavagharo othevigha kamaghɨre iti?” \v 41 Mee bar ana atitiiŋga kamagh norira nori vɨŋgeeghi, “Gumaghan khav thɨɨŋra? Gamiiŋ ko rɨpɨraghiri rɨmɨ ivɨram aŋna akamam mbarasi!” \c 5 \s Iesus Gerasan gumaghan mavɨnɨ unduur maghatɨsigha avarasima anda ana thaghi \r (Metiu 8.28-34 koma Luk 8.26-39) \p \v 1 Iesus non suren gumasir phorugha rɨmɨa rɨthugha muaaŋmogh Gerasana aŋanan oto. \v 2 Mee otuiva, Iesusa akema thaegha ataaŋn anandima utuman maghatɨgh aphasasi gumaghan mav, a khuurɨ uŋuuni ikegha Iesusɨ otuivousua zii. \v 3-4 A khuurɨ uŋuuni ikhava aŋga akui. Mee uthusira avɨrara ukuaghaviir aŋna agharaniiŋ ikhava, phivɨsir aŋnɨ usuaniiŋ iti. Mee aniiŋ itima, a mɨghasɨgha ukuaghaviir kharsirɨ usuighava anda rɨghoraghɨusuava aŋnɨ usuaniiŋ ikesir phivɨghaniiŋm mbɨsogha aniia rɨghoraghɨusui. Kamagha amuisima gumagha thav gumaghan khavɨnɨ usuiragh ana ikhɨva aveeŋgemi. Mee ivɨra ukuaghaviir ana ikeghtima anda aŋnɨ usuiragham thughathɨgham phatɨghami. Gumagha thav kha gumagh ana ikeghem thughatɨs phatɨ. \v 5 A rɨmaŋgari rako aroer khuurɨ uŋuimba rako orasir phurama aruava mbɨghɨravɨra dɨɨva aŋgɨr nom mbɨkarɨgha rɨghoraghɨusui. \p \v 6 A isaghuni ikha Iesusɨn ganigha akhɨghavtɨgha aŋmɨusua zava aŋm mbɨnɨman noni itɨvɨnia rɨpɨri. \v 7-8 Mauthughura Iesus kamaghɨ utuman maghatɨgham mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ utuman maghatɨgh, nɨɨ gumaghan khava thaegha akɨran zɨɨ.” Iesus kamagh aŋm mbɨŋgeema, gumaghan khavɨm mbɨghɨravɨra arava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Kha bisi bar andari iphɨni iti Gotɨn Otar Iesus, nɨɨ manmagh na ramuamɨusua. Kɨ Gotɨn arɨmaghaniiŋnɨm mbɨghɨravɨra nɨɨna azaaghi, nɨɨ naŋga asɨghasɨgha thaghri.” \v 9 A kamaghɨm mbɨŋgeema Iesus kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ noni izɨɨ rɨmboru.” Utuman maghatɨghan khav ana ikaragha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Ee bar avɨrekevi, kamagha amuisi nani izɨɨ Avɨrira.” \v 10 A Iesus igharisi aŋana thavɨn mee amaaŋn agharkuvigha Iesusɨna avɨgha aŋga aghori. \p \v 11 Kha uthughun, mem mburoghɨre itiro oraghɨn mav daar avɨrire ikhava aphi. \v 12 Anda aphima, unduur maghatɨsir kharsi kamagh Iesusɨm mbɨŋgɨva aŋga aghori, “Nɨɨ eem mbɨkɨmɨva ee amandaghtima ee maŋɨva daar bɨsir muna andarsigha aphasaghami.” \v 13 Mauthughura a mee amandasima unduur maghatɨsir kharsi gumaghan khava thaegha akɨran zegha guava daar bɨsigha aphasa. Daar avɨrir kharsi, andar rɨmbomboni 2,000ɨna aghan gu. Mauthughura daa phuvɨra akhɨrɨsɨigha gueghira avaranɨ ukondɨghan gueghirava rɨmɨna aven guegha rɨma aphava arɨɨghire. \p \v 14 Mauthughura daar garir gumasi daava otuivisi bisir ganigha guava uŋuimbari ikiir gua kha aŋanani itirɨ uŋuimbar sovsegher guava kha otuivisi bisir gunɨm mbɨŋgeeghi. Gumasi rako amisi bighan khavɨn ganamɨusua rɨkhavigha zii. \v 15 Mee zava Iesusɨna aghanɨ unduur maghatɨsi aphasasir gumaghan garima, aŋn nɨghnɨgh nom inderasima, a non shaaria sharigha apheraghav iti. Mee aŋn ganighava atitiiŋi. \v 16 Kha otuivisi bisir ganisi gumasi rako amisi, mee unduur maghatɨsi aphasasir gumagha otosir bisir kharsir gun igharisi gumasi vɨŋgeeghi. Mee andar gunɨm mbɨŋgɨ gua ivɨra daava otosi bisir gunɨm mbɨŋgeeghi. \v 17 Gumasi rako amisir kharsi bighan khavɨ oraegha mee ma aŋanambaaŋ thaegh maŋamɨusua Iesusɨ aghori. \p \v 18 Mem mbɨŋgeema, Iesus aŋanan khava thaegh maŋamɨusua akeman bɨrima unduur maghatɨsi fhom aphasagha ikesi gumagh, Iesusɨn phorugh maŋamɨusua mbɨghɨravɨra aŋga aghori. \v 19 An aŋga aghorima, Iesus aŋn thɨva kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ nomthegh nona andarsivɨusua rɨphenan maŋɨva Ikhɨv nɨɨna akuragha nɨɨŋga amuisir bisi andar gun mem mbɨkɨmɨva a ivɨra bar nɨɨnɨ ukuarukuvisi bisir gun mem mbɨkɨm.” \v 20 Gumaghan khav ana oraegha guava Iesus aŋna akurasir bisir gun Dekapolisɨn distrighɨni itirɨ uŋuimbar guava bar mem mbɨŋgeeghi. Gumasi rako amisir kharsi aŋmba oraegha rɨŋgavan maghatɨgha amui. \s Iesusa aremisir guivan mav koma arɨmarɨm itira amighan mavɨa amuisima aniiŋ nom indera \r (Metiu 9.18-26 koma Luk 8.40-56) \p \v 21 Iesus akem nigha nomthegha rɨmɨn khuaŋmogh zee. A zegha rɨmɨna ataaŋni itima gumasi rako amisira avɨrara zava ana akuva. \v 22-23 Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphenan bisir gari gumaghan mav, aŋni izɨɨ Jairus, a zava, Iesusɨn garav aŋn khoman nombɨ ukunigha kamagh phuvɨra aŋga aghori, “Nan guiva aremighaousua aŋn rɨghorɨn kɨnare iti. Nɨɨ zɨva nona afharɨn aŋra athɨghtima aŋna arɨmarɨm gɨvagh nom ikaami.” \v 24 Kamagha amuisima Iesus aŋn phorugha zui. \p A zuima gumasi rako amisira avɨrara bar ana akuvaghava aŋn gɨn zui. \v 25 Mee zuima men thooŋn ŋaanambatir arɨmarɨm itira amighan mav ivɨra men phorugha zui. Amighan khav ŋaanambatir arɨmarɨm aŋni itima 12 pɨlan ombari gɨva. \v 26 A fhomɨra nona arɨmarɨma gɨvaousuava arɨmarɨa rɨkɨrir gumasivɨusua zuima, mee aŋna arɨmarɨma gɨvasi phatɨ. Thighira am mbɨzaghɨn maghatɨgh nii. A nona arɨmarɨm ana gɨvaousua phura nona aŋgɨro ovɨsir meŋgɨ uvhuesima aŋna aŋgɨro ovɨsi bar gɨva. Bisir kharsi aŋna arɨmarɨmana akuruvasi phatɨ. Ana arɨmarɨmi ikhɨva guavɨre iti. \v 27-28 A Iesusa amuisi bisira akamam mbaraegha, a kamaghi nɨghɨnɨsi, “Kɨ phura aŋna akɨrani iti shaaran khɨghtima nana arɨmarɨm gɨvaghami.” A kamaghi nɨghɨnɨghava anaaŋ ramuamɨusua. A gumasi rako amisir avɨrar gɨn zava mee munamaŋga zava Iesusɨn shaaranɨ usuira. \v 29 Amigh aŋn shaaranɨ usuiraghavɨra, aŋnɨ ŋaanambatir arɨmarɨm phura rɨthugha gu. A nombɨra nombɨ oraegha ikaaŋi, aŋm mbɨkarɨgh nom indera. \v 30 A kamagha amuimɨra, Iesus uzuamɨra nombɨra nombɨ orasi a Got gumasir arɨmarɨa gɨvaousua aŋga aniiŋsi gamgaaŋ, aŋm mbɨkarɨgha thaesi a ikaaŋi, nan gamgaaŋ iŋaari. Mauthughura a ragha gumasi rako amisir garava mena azaaghi, “Thɨɨŋra nan shaaran khɨɨ?” \v 31 Am mbɨŋgeema, aŋn suren gumasi ana ikaragha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ garima, gumasi rako amisira avɨrara nɨɨ akuvagha iti. Kamagha amuisima nɨɨ thoghousua kamagha azaaghi, ‘Thɨɨŋra nan shaaran khɨɨ?’ ” \v 32 Mee kamagh Iesusɨm mbɨŋgɨvɨre itima Iesus non shaaran khɨsi gumagh ikaaŋmɨusua ighaghira garagharui. \v 33 A uruiavɨre itima, amighan khav aŋm mbatosi bighan khav ikeeŋga zava Iesusɨn khomani irɨghava, atitiiŋga inɨgha guisimbaaŋra aŋm mbatosi bighaaŋn gun aŋm mbɨŋgeeghi. \v 34 Am mbɨŋgeema, Iesus kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nan guiv, nɨɨ nɨghnɨghana aghavaghar nani iti. Kamagha amuisima nɨɨna arɨmarɨm gɨva. Nɨɨ navana amɨŋndɨghan maŋɨri, nɨɨna arɨmarɨman khav nomthegh nɨɨ ramuighem phatɨghami.” \p \v 35 Iesus amighan khavɨm mbɨŋgɨvɨre itima gumasir marsi Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphenan bisir garir gumagh, Jairusɨn rɨphenani ikegha zee. Mee zegha kamagh Jairusɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ osɨmndɨghan fhɨghɨn gumagha ranɨɨŋva aŋga aghora thaghri. Nɨɨn guiva aremigha gɨva.” \v 36 Mee kamaghɨm mbɨŋgeema Iesus mem mbaraegha kamagh Jairusɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ atitiiŋn thaghri. Nɨɨ phura nɨghnɨghana aghavaghar nani ikhɨɨ.” \v 37 Aŋn gɨna arui gumasi aŋn phorugh maŋamɨusuava amuima a men thɨva, Pita ri Jon koma aŋnɨ undooghan Jems, mera nigha mee zui. \v 38 Mee guava Jairusɨ rɨphenan otuivigha Iesus gumasi rako amisiva arasima, mee bar azia nɨŋnɨɨŋni ikhɨva amui. \v 39 A memɨusua aven guava kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee thoghousua azia nɨŋnɨɨŋni ikhɨva amui? Guivan khava aremisi phatɨ. Ana akui.” \v 40 A kamagh mem mbɨŋgeema, mee aŋ rɨphovava akavarɨ nori vɨŋgeeghi, “Ee ikaaŋi, a guisimbaaŋra aremi.” Gumasi rako amisi kamaghɨm mbɨŋgeema a bar mem mbatuegha guivani inaghaves ko inaghamuuŋ nigha aŋn suren gumaghan phunini ko mbɨkethav, mera aŋn phorugha zui. A mee nigha mee guivan khum itira aŋanana aven zui. \v 41 Mee guegha a guivana afharimuunɨ usuragha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Talita kum!” Akaman khavɨm mbɨnɨɨŋ kamagh iti, “Guivan sovange, kɨ nɨɨm mbɨŋgeeghi, nɨɨ rɨkavi!” \v 42 An aŋm mbɨŋgɨvɨre itima, guiv rɨkhavigha utughava arui. Aŋno ombarir 12 pɨla. A rɨkhavigha utughava aruima, mee kamagh guisimbaaŋra rɨŋgavan maghatɨgha amui. \v 43 Mauthughura ana akamana aghavagharan guisimbaaŋra mem mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gee bighan khavɨn gun igharisi gumagha thavɨm mbɨkɨma thaghri.” A kamagh mem mbɨŋgɨva aghaa thav aŋ ranɨɨŋmɨusua mem mbɨŋgeeghi. \c 6 \s Iesusɨnɨ uŋuuna andarsi mee aŋgi iphɨrphɨrigha akɨran aŋga ase \r (Metiu 13.53-58 koma Luk 4.16-30) \p \v 1 Iesus khagh thaegha nonɨ uŋuun guavanandima aŋn suren gumasi aŋn phorugha zui. \v 2 Thighira, avhughususanɨ uthugho otosima a Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphenana aven guava, gumasi rako amisir surea amui. Gumasi rako amisira avɨrara aŋna akaava oraegha rɨŋgavan maghatɨgha amui. Mee rɨŋgavan maghatɨgha amuigha azaaghi, “Kha gumagh a managha akaar kharsi nii? A managh nɨghɨnɨsira aghuui nii? A ivɨra managh kha bisigha amuir gamgaaŋ nii? \v 3 Ee ikaaŋi, khara phura rɨpheniri iŋaarir gumagh. A Marian otar, a Jems ri Josev koma Judas ri Saimon, a mena aveeŋnafhesra. Aŋnɨ umbuaramisi en phorugha iti.” Kamagha amuisima mee rɨmbovira akaar aŋm mbɨŋgɨva navira averir aŋga avhesi. \v 4 Mee avhesima, Iesus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gotɨna akam nigha zii gumagh, a uŋuimbari igharisi tharsir zuima, mee aŋni izɨɨ ufhi. Aŋnɨ uŋuun ana andarsi, mee aŋni izɨɨ ufhi phatɨ. Aŋn phorugha rɨphenanɨ uvavɨre iti tharsi ivɨra aŋni izɨɨ ufhi phatɨ.” \v 5 Kamagha amuisima a uŋuun khavɨn non gamgaaŋ khɨvasi phatɨ. A phura afharɨn arɨmarɨ iti gumasirɨ uvhovhera meŋga arɨsima, mena arɨmarɨ gɨva. \v 6 Mee nɨghnɨghana aghavaghar aŋni iti phatɨsima, kamagha amuigha a rɨŋgavan maghatɨgha amui. \ms Iesus non gamgaaŋ khevima aŋn suren gumasi inderagha ana ikeeŋsi phatɨ \mr (Sapta 6.6--8.21) \s Iesusɨm mbɨsevisir gumasir 12 pɨla, iŋaarir meŋga aniiŋgava mee amanda \r (Metiu 10.5-15 koma Luk 9.1-6) \p Iesusɨ uŋuimbagha aruava gumasi rako amisir surea amui. \v 7 Iesus men surea amuava, mbɨsevisi gumasir 12 pɨlan dɨɨsima, mee aŋmɨusua zesima, a mee akuvagha, mem mbɨŋgɨva mee amandi. Gumaghan phunini noniiŋ nigh maŋɨri, mamagha amuigha gumaghan phunini noniiŋ nigha zui. A non gamgaaŋn mee raniiŋtima mee ivɨra unduur maghatɨsi vatoghomi izɨɨri ikhaami. \v 8-9 Am mbɨŋgɨŋgɨman khavɨn meŋga amuighava mee amandi, “Gee maaŋɨ, bisi tharsi norivɨusua anda nia thaghri. Gee uvighanɨ utuma thav ko mbɨthar thav koma aŋgɨro ovɨsi nia thaghri. Gee nona aŋgarir shaaria sharighɨva, nomthegh shaara thav nia thaghri. Gee nona ashathevi ifhisira usuiragh maaŋɨ. \v 10 Gee kamagh ramuigh, maaŋɨva uŋuu thavɨn maŋɨti mee rɨphena thavɨn gee raniiŋtima, gee rɨphenan khavɨre ikhɨɨ maaŋɨva, maŋaŋgamirɨ uthughun gee uŋuun khava thamɨraghɨri. \v 11 Gee kamaghɨra ramu maaŋɨ uŋuu thavɨn maŋɨtima, mee gena agharkuvigh gee nigh no rɨphenir maŋan agharkuvighɨva, mee ivɨra gem mbɨŋgera akaava oraghan agharkuvightima, gee kamaghɨra ramu. Gee uŋuun khava thaegh maŋamɨusua nona aŋgarirɨm mbɨnisi aphoeghɨva uŋuun khava thaegh maaŋɨ. Gee kamagh ramuighti, mee ganighi ikeeŋgemi, mee othɨvhana aghuuŋn geŋga amuisi phatɨ.” \v 12 A kamagh mem mbɨkemigha mee amandasima mee uŋuimbar guava Gotɨna akamɨ ukura kamaghɨusue, “Gee non navi ighɨghireghɨri.” \v 13 Mee kamagh mem mbɨŋgɨva, ivɨra gumasir avɨrarɨ unduur maghatɨsi vathogha arɨmarɨr gumasira avɨrara mbɨruer mena aphanighi ŋava meŋga amuima, mee nom indera. \s Herotɨm mbɨkemisi mee Jon gumasi uruer gumaghanɨ ufhɨra rɨtu \r (Metiu 14.1-12 ko Luk 3.19-20 koma Luk 9.7-9) \p \v 14 Iesus bisira avɨrara amuisima aŋni izɨɨ otogha ikhevisima, gumasira avɨrara ana ikaaŋi. Thighira kha aŋanaŋga ativasir gumagh, Herot aŋm mbaraghi. Gumasir marsi kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Jon gumasi uruer gumagha aremigha nomthegha rɨkavi. Kamagha amuigha a kha bisigha amuir gamgaaŋ iti.” \v 15 Igharis tharsi kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “A Elaija.” Marsi kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khara Gotɨna akam nigha zesi gumaghan mav, a fhomɨra ikesir Gotɨna akam nigha zesi gumasir mɨna amui.” \v 16 Mee akaar kharsi vɨŋgeema, Herot andava araegha a ikaaŋi, a fhomɨram mbɨkemisi mee ufhuaragha Jonɨ ufhɨra rɨtu. Kamagha amuisima a kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Kɨ fhomɨram mbɨkemisima, mee gumaghan mav Jon, gumasi uruer gumaghanɨ ufhɨra rɨtusima, a nomthegha rɨkavi.” \p \v 17-20 Herot kamagha amuigha a ikaaŋi, a fhomɨra nonɨ undooghan Filivɨ otɨghɨn aŋna amuuŋ Herodias ana nigha aŋga athɨ. Jon mɨghasɨgha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Herot, nɨɨ othɨvhan maghatɨgha amuava nonɨ undoogha otɨghɨn aŋna amuuŋ nigha aŋga athɨɨ.” Jon kamaghɨm mbɨŋgeema, Herodias guisimbaaŋra nav aŋn siima, kamagha amuigha a Jonɨm mbɨsueghti ana aremighaousua phuvɨra Herotɨm mbɨŋgeeghi. Am mbɨŋgeema, Herot Herodias vhusvhuisi moghɨn ramuan agharkuvighava, a non gumasir marsi vɨkemisima mee Jonɨnɨ usuiragha ana nigha rɨvɨnan khɨrthɨgha athɨ. Herot ikaaŋi, Jon Gotɨn arɨmaghaniiŋn inderasi gumaghara ano othevira aghuuira amui. Kamagha amuisima Herot aŋna avhighavhiighava, ana nigha inderaghavɨra aŋn gari. Herot ivɨra Jonɨm mbɨŋgera akaava oraegha nɨghɨnɨsira avɨrara amuava, aŋna akaava oraghaousua vhusvhusi. \p \v 21 Herodias thighira Jonɨm mbɨsueghti ana aremighaousua utuavɨ oto. Herot aŋni inaghamuuŋ aŋm mbatesirɨ uthugho otosima, a kha uthughi nɨghnɨgha ishamani ikhɨva amui. Herodias Jonɨm mbɨsoghomirɨ uthugh thighira oto. Herot ishaman khavɨ amuava, noni iŋaariri ikiir garir gumasiri ikii, rako nom mbɨzorsir gumasir garir gumasiri ikii, rako Galilin distrighɨni iti gumasiri ikii, a men dɨɨsima mee aŋn phorugh ramamɨusua zee. \v 22 Mee zegha isham aphima Herodiasɨn guiv zava mee aphira aŋanan gugha mem mbɨnɨmani izi. A izima, Herotɨn phorugha zeghava aphir gumasi, mee aŋni ighɨɨn ganigha guisimbaaŋra aŋni ighɨɨn vhusvhusigha bar aŋgi iphui. Mee bar aŋgi iphuigha, mamagha amuigha Herot kamagh guivani ikamam mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ mana bighan vhusvhusighɨv, nana azaaŋ. Kɨ ma bighan nɨɨ ranɨɨŋga.” \v 23 A kamagh aŋm mbɨkemigha, akama rɨŋgɨrana aghavagharan kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Kɨ guisimbaaŋra nɨɨm mbɨŋgeeghi, nɨɨ bigha thavɨn vhusvhusighɨva, nam mbɨkɨm. Kɨ garir bisi nɨɨ andar vhusvhusighɨva, nɨɨ nam mbɨkɨmtima kɨ arɨghara anda biighɨva, tharsir nɨɨ ranɨɨŋga.” \p \v 24 Guivani ikaman khava akaman khavɨ oraegha, akɨrasegha gua kamagh noni inaghamuum mbɨŋgeeghi, “Inaghamuuŋ, kɨ theghan bighousua azaaŋti?” Mauthughura aŋni inaghamuuŋ kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Jon, gumasi uruer gumaghana aphanamɨusua ana azaaŋtima, an aŋna aphan nigh nɨra aniiŋgɨri.” \v 25 Guivan khava akaman khavɨ oraegha, uzuamɨra nomthegha aven gugha kamagh Herotɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ thighira Jon, gumasi uruer gumaghana aphan nigh ithaaŋ thav ratɨgh nara aniiŋgɨri.” \v 26 Am mbɨŋgeema, Herot aŋm mbaraeghava aŋn nav bar aŋno osemi. A ufhuaragha akama rɨŋgɨrana aghavagharam mbɨŋgeema aŋn phorugha aphir gumasi aŋm mbaraghi. Kamagha amuisima an aŋna azaaŋsɨgha athoeghem thughatɨs phatɨ. \v 27 Herot aŋm mbaraghavɨre ikha, akamana aghavagharan nom mbɨzorughan gumagham mbɨkemigha ana amandasima a gua rɨvɨnan kɨrthɨghana aven gueghirɨgha Jonɨ ufhɨrar rɨtu. \v 28 A Jonɨ ufhɨrar rɨthugha aŋna aphan nigha ithaaŋn mavɨ athɨgha ana nigha zava guivan khavɨ aniiŋsima ana na nigha guava noni inaghamuuŋga anɨɨŋi. \p \v 29 Gumughun Jonɨn suren gumasi aŋno ovhevheeŋna akamam mbaraegha zava aŋn khum nigha gua ana umoghɨ athɨ. \s Iesus aghaer 5,000ɨn gumasigha anɨndi \r (Metiu 14.13-21 ko Luk 9.10-17 koma Jon 6.1-13) \p \v 30 Gumughun Iesusɨm mbɨsevisir gumasi nomthegha zegha aŋna aghan nori akuvaghav iti. Mee aruava amuisi bisi rako, gumasir surea amuisira akaar gun Iesusɨm mbɨŋgeeghi. \v 31 Kha uthughun gumasi rako amisira avɨrara memɨusua za zuima, mee ramaŋgamirɨ uthugh phatɨ. Kamagha amuisima Iesus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee norira nan phorugh maŋɨva gumasi iti phatɨsira aŋanan maŋɨva ee thange avughusuami.” \v 32 A kamagh mem mbɨŋgɨva mee norira akem nigha gumasi iti phatɨsira aŋanan mavɨn zui. \p \v 33 Mee zuima, gumasi rako amisira avɨrara men ganigha mee ikaaŋi. Uŋuimbari iti gumasi rako amisi bar menɨ ufhuaraghavɨra akhɨrɨsiigha gua mee zuira aŋanan otuivi. \v 34 Mee gua mbɨkeeŋn guegha Iesus gumasi rako amisir avɨran garima, mee guisimbaaŋra bar avɨrekevi. A men garima, mee sivsiviir mɨna amui, mee gueeŋ khekhaeŋsi phatɨ, mee phura asasir mɨna arui. A kamagh bar menɨ ukuarukuvi. Kamagha amuigha a bisira avɨrara men surea amui. \v 35 Am mbɨŋgɨvɨre itima, aro gevima aŋn suren gumasi aŋmɨusua za kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Khara gumasi iti phatɨsira aŋan, aro gevi. \v 36 Nɨɨ gumasi rako amisi amandaghti, mee maaŋɨ kha aŋanani itirɨ uŋuimba rako aghangera itirɨ uŋuimbar sovsegher maŋɨva mee ramamɨusua nori vagha aghaeghu uvhuesami.” \v 37 Mem mbɨkemisima a mee ikaragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee nori aghae tharsir mee ranɨɨŋ.” A mem mbɨkemisima mee kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Ee memɨusua uvisirɨ uthughu uvhuesamira aŋgɨro ovɨsi anda 200tɨ utu. Ee anda nigh, maaŋɨ, memɨusua uvisirɨ uthughu uvhuesigh mee ranɨɨŋmɨusua, nɨɨ vhusvhuisi o?” \v 38 Iesus mena azaaghi, “Gee manmaghɨra uvisirɨ uthuu iti? Gee maaŋɨ gan.” Am mbɨkemisi, mee gua ganigha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Ee uvisirɨ uthuur 5 pɨla koma osɨran phuninira khari iti.” \p \v 39-40 Mauthughura Iesus mem mbɨkemisi mee gumasi rako amisi vɨŋgeema, mee norira nori isɨgha izɨghɨnani iphɨna apiigha. Mee nori isiragha phosigha amuigha apiigha marsi 50 pɨlan amemeeŋn apiighi, marsi 100 pɨlan amemeeŋn apiigha gue. \v 41 Mee apiighav itima, Iesus uvisirɨ uthuur 5 pɨla koma osɨran phunini nighava, iphɨn ovheen garav Gotɨm mbɨnambagha uvisirɨ uthuua bɨɨghɨusue. Iesus non suren gumasi vɨŋgeema, mee anda nia, gumasi rako amisi meŋga anɨndi. A ivɨra osɨrani phorugha bɨɨghɨusuesima, mee anda nigha, meŋga anɨndi. \v 42 Gumasi rako amisir kharsi bar amegha, navi bar izɨva. \v 43 Men navi bar izɨvasima Iesusɨn suren gumasi, mee thaesira aghaero othevi nigha 12 pɨla akɨragha aghuisima, anda bar izɨva. \v 44 Aghae amesi gumasir rɨmbomboni gua 5,000ɨnɨ utu. \s Iesus rɨmɨni iphɨnɨ utuiva zui \r (Metiu 14.22-36 koma Jon 6.16-21) \p \v 45 Gumasi rako amisi aghae amesima, Iesus kamagh non suren gumasira afhɨrɨgha kamaghɨusue, “Gee akeman bɨnighɨva ufhuaragh Betsaidanɨ uŋuun muaaŋmogh maaŋɨ. Kɨ nombɨre ikhɨva gumasi rako amisi amandaghtima mee nomthegh nonɨ uŋuimbar maŋŋaŋga.” \v 46 A mee amandasi, mee guesima, a Gotɨn phorughum mbɨkɨmamɨusua oraghɨn guavanambo. \v 47 Kha uthughun amɨn phɨrima, mena akem rɨmɨn thooŋni itima, Iesus nombɨra ataaŋni iti. \v 48 A ikhava non suren gumasir garima, gamiiŋna aghavaghar zava mena akemaŋgɨ uvhaaghi. Mee aghosava amua iŋaarani ikhɨva amuava gamiiŋn phorugha mee nori vathosi. Amɨni itiisuava amuima, Iesus rɨmɨni iphɨnɨ utuiva memɨusua zui. A gua meŋgi indɨragh maŋamɨusuava amuima, \v 49-50 mauthughura mee aŋn garima, a rɨmɨni iphɨnɨ utuiva zuima, mee kamaghɨ nɨghɨnɨsi, “Khara ti asaaŋ thavti.” Mee nɨghnɨghan khavɨ amuava, bar aŋn ganigha phuvɨra atitiiŋga araaghi. Mee araema, a uzuamɨra kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee gamgaeŋgiri, kɨra khara. Gee atitiiŋn thaghri!” \v 51-52 A kamagh mem mbɨŋgɨva, mem mbathɨghɨn akemana aven gusima, gamiiŋ phura rɨthugha gu. Iesus 5,000ɨn gumasi uvisirɨ uthuur meŋga aniiŋsi, mee anda amesima, mee bighan khavɨn ganigha, thange ikeeŋsi bar phatɨ. Men navia aghavagharigha nɨghɨnɨsi othevigha bar isaghure iti. Kamagha amuigha mee bisir kharsighi nɨghɨnɨghava guisimbaaŋra rɨŋgavan maghatɨgha amui. \p \v 53 Gumughun Iesus non suren gumasir phorugha rɨmɨn muaaŋmogh guegha, guava Genesaretɨnɨ uŋuun otuivigha, akemi ike. \v 54 Mee akemi ikegha ataaŋn anandima, gumasi rako amisi Iesusɨn garavɨre ikha ana ikaaŋi. \v 55 Mee ana ikeeŋga, gumasi rako amisi Iesus itira aŋanam mbaraegha, akhɨrɨsɨgha aŋanan khavɨ aruava nona arɨmarɨr gumasi nia mee akhuriigha ariigha mee nia Iesusɨusua zii. \v 56 Iesusɨ uŋuimbari ikii rako uŋuimbarɨ undoosi rako uruarirɨ uŋuimba andar zui. A zuirɨ uŋuimbar kharsi mee othɨvhan khavɨra amui, mee arɨmarɨr gumasi nigha zava uŋuun thooŋn anda arɨghava, aŋga aghora kamaghɨusue, a men mɨratɨghtima, arɨmarɨ iti tharsi aŋn shaarana avaraniiŋn khɨskhɨsami. Gumasi rako amisi aŋn shaaran khɨsi tharsi, mena arɨmarɨ gevi. \c 7 \s Gotɨn othevi Judarir avaviro othevigha afhira \r (Metiu 15.1-9) \p \v 1 Farisiiŋn gumasir marsi rako Judariro othevi ikeeŋsi gumasir marsi, mee Jerusalemɨni ikegha, zeghirava, Iesusɨusua zava ana akuva. \v 2 Mee za ikha garima, Iesusɨn suren gumasir marsi mena avaviro othevirɨ usuiraghavɨre ikha afhari uruegha aghae aphi phatɨ. Mee phura aghae aphi. \v 3 Farisiiŋn kharsi koma igharisi Judarir gumasi rako amisi bar, mee nona avaviro othevirɨ usuiraghavɨre ikhava, mee afhari uruava aphi. Mee phura aghae raman thughatɨs phatɨ. \v 4 Mee ivɨra phoghɨn nigha ziir aghae, mee anda raman thughatɨs phatɨ. Mee ufhuaragh anda urueghɨva anda ramaŋga. Mee ivɨra nona avaviro othevir avɨrar marsi phorugha usuiragha khɨghavɨre iti. Mee phura aghae ishamigh rameghem thughatɨs phatɨghami. Mee ufhuaragh nom mbɨne rako ithaarigha, baghaa rako apiisira akosi, urueghɨva mee aghae ishamaŋga. \v 5 Kamagha amuisi, Farisiiŋ rako Judariro othevi ikeeŋsi gumasi, mee Iesusɨna azaaghi, “Manmagha amuigha nɨɨn suren gumasi ena avaviro othevir gɨn maaŋɨ afhari uruani iphɨrphɨrigha, phura aghae aphi?” \v 6 Mem mbɨkemisima Iesus mee ikaragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee norira norir khorigha amuir gumasira. Gotɨna akam nigha zesi gumagh Aisaia, a guisimbaaŋra gee amuiro othevir gunɨm mbɨŋgɨva kamagh osɨri, ‘Gumasi rako amisir kharsi, mee nona akaa thoorir nani izɨɨ ufhi, men navi rako nɨghɨnɨsi bar isaghuni iti. \v 7 Mee gumasira akaar norir surea amua norir khorigha amua kamaghɨusue, khara Gotɨna akam. Kamagha amuigha, mee nani izɨɨ guisimbaaŋra ana ufhi phatɨ.’ \v 8 Gee kamagha amua, Gotɨna akaa, gee anda thaegha, nona avaviro othevi, andarɨ usuragha aghavaghari.” \p \v 9 Am mbɨŋgɨ guava kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee kamaghɨusue, gee othɨvhana aghuuŋga amua Gotɨn akaa thaegha nono othevir gɨn zui. Geno othevir kharsi bar maghatɨghi. \v 10 Moses fhomɨra kamaghɨm mbɨkemi, ‘Gee noni inasi rako inaghamuuira akaava oraegh mena apheeŋni ikhɨva, gumagha thava akaman maghatɨgha thav noni inaghaves ko inaghamuum mbɨkemighti, gee gumaghan khavɨm mbɨsueghtima ana aremighɨri.’ \v 11 Gee kamaghɨm mbɨŋgeeghi, ‘Gumagha thav noni inaghamuuŋ ko inaghavesɨna akuruvaghaousua aŋgɨro ovɨsi rarɨghan nɨghɨnɨighava gɨn a nomthegha kamagha aniiŋm mbɨŋgeeghi, “Aŋgona akuruvaghaousua athɨsi aŋgɨro ovɨsi, aŋgo marikɨɨ. Kha anda nigh Got ranɨɨŋgami.” ’ \v 12 Gee kamaghɨm mbɨŋgeema, gumaghan khav bigha thav noni inaghamuuŋ ko inaghavesɨna akurasi phatɨ. \v 13 Gee kamagha amuava, nona avavi nisiro othevir gɨn gua, anda igharisi gumasigha anɨndi. Gee othevir kharsigha amua, Gotɨn othevia thaegha, nona avaviro othevi ufhuaraghavɨra anda arɨsi. Gee Gotɨna akamaŋga amuima a phura bighɨn maghɨ. Gee amuir bisir avɨrar marsi ivɨre iti.” \s Gotɨn arɨmaghaniiŋn maghatiisir bisi, Iesus anda vɨŋgeeghi \r (Metiu 15.10-20) \p \v 14 Iesus nomthegha nombɨna aghani iti gumasi rako amisir dɨɨsima, mee aŋmɨusua zima, a kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee bar nam mbaraeghɨva nana akaar kharsi, inderaghɨvɨra anda ikeeŋgɨri. \v 15-16 Bigha thava akɨrani ikeghɨva gumaghan navana aven meghirɨgh aŋn ramuighti, a Gotɨn arɨmaghaniiŋn maghatiighem phatɨ. Phatɨ, gumaghan navana aveni ikegha akɨran zesi bisi, aŋn ramuightima, a Gotɨn arɨmaghaniiŋn maghatiighemi.” \p \v 17 Iesus akaar kharsir gumasi rako amisira avɨrara mbɨkemigha, mee thaegha guava rɨphenana aven gusima, aŋn suren gumasi aghunamana akamam mbɨnɨɨŋ mbaaŋmɨusua aŋna azaaghi. \v 18-19 Mem mbɨkemisima Iesus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Eei! Gee oŋanisire? Gee ivɨra akaman khav inderaghavɨra ana ikeeŋsi phatɨsire? Gee bighan khav ikeeŋsire? Aghaa thav guisimbaaŋra gumaghan navana aven meghirɨgh ikeghem thughatɨs phatɨ. Anda aŋn navana aven meghirɨghɨv, aŋnɨ umuun meghirɨghtima a gɨna andar avighemi. Kamagha amuisi gumagha aphir bigha thav akɨrani ikegh aŋna akamndooŋniiŋ ko umuun meghirɨghɨv, aŋnɨ umu ramuightima a Gotɨn arɨmaghaniiŋn maghatiighem thughatɨs phatɨ.” Iesusa akamana aghavagharan kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, aghae bar Gotɨn arɨmaghaniiŋn bar indera. Orɨrɨvi phatɨ. \v 20 Am mbɨŋgɨ guava kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gumaghan navana aveni ikegha akɨran zesi bisi, anda othevir maghatɨsi, anda aŋga amuima, aŋn navana avee Gotɨn arɨmaghaniiŋn maghatɨ. \v 21 Gumaghan navana aveni ikegha akɨran zesira othevi khara, nɨghɨnɨsir maghatɨsi, gumasi rako amisi atamatam norir phorughava akui, bisi okeeghi, gumasi vɨsosi anda arɨghiri, \v 22 pharaghamuui norir okeeghi, mbɨghɨravɨra bisir vhusvhusi, igharisi gumasi meŋga asɨghasɨghaousua nɨghɨnɨsi, khoriro othevi, ameri phatɨsiro othevir maghatɨsi, bisivagha nav oseeghi, igharisi gumaghani izɨɨra afharavasi, nombɨra nombɨ ufhi, oŋanisiro othevi, \v 23 othevir maghatɨsir kharsi bar navana aveni ikegha akɨran za, gumagha amuima a Gotɨn arɨmaghaniiŋn maghatɨ.” \s Fonisiana aŋanana amighan mav nɨghnɨghana aghavaghar Iesusɨni iti \r (Metiu 15.21-28) \p \v 24 Iesus Genesareta thaegha Tairɨnɨ uŋuuni ikhɨvan aŋanan gu. A gumasi rako amisi ana ikhaaŋgamim mbaaŋn aŋna agharkuvigha, mondugha guava rɨphenan mavɨna aven gugha mondusi phatɨ. Mee bar ikaaŋi, a rɨphenana aveni iti. \v 25 A rɨphenan khavɨni itima, utuman maghatɨgh aphasasir guivani inaghamuuŋ, a Iesus zesir arorɨ oraegha, uzuamɨra aŋmɨusua zava aŋn aŋgariri irɨ. \v 26 Amighan khav, aŋni inaghamuuŋ Fonisiana aŋanan aŋm mbate. A Sirian distrighɨni ikhɨvana aveni iti. A Grighiiŋna akamam mbɨŋgeeghi. A non guiva aphasasirɨ utuman maghatɨghan khavɨ avharaghaousua Iesusɨm mbɨŋgɨva aŋga aghori. \v 27 Am mbɨŋgeema, Iesus kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Ee ufhuaragh boorir aghae mee raniiŋti, mee ramaŋga. Othɨvhan maghatɨgh, kɨ boorir aghae nigh afhee vɨkɨnaŋga.” \p \v 28 Am mbɨŋgeema amigh kamagh Iesusɨm mbɨŋgeeghi, “Ikhɨv, Kɨ ikaaŋi, afhee ivɨra boorir akoghɨn apheeŋni iresir aghae vɨzuii aphi.” \p \v 29 Am mbɨŋgeema Iesus kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨm mbɨŋgɨŋgɨm indera. Kamagha amuisi nɨɨ nomthegh no rɨphenan maaŋɨ. Utuman maghatɨghan khav nɨɨn guiva thaegha akɨran zee.” \v 30 Ana aŋm mbɨkemisima, a nomthegha no rɨphenan gua garima, aŋn guiv nona akoghi irɨghav iti. Mauthughura an aŋn ganigha ikaaŋi, utuman maghatɨghan khav ana thaegha akɨran gu. \s Iesus gumaghanɨ ukuaraniiŋ oŋanisi mavɨn akurasima a indera \p \v 31 Iesus rɨkhavigha Tairɨnɨ uŋuum mbɨrogha thaegha, guava Saidonɨnɨ uŋuun otogha guava, Dekapolisɨn distrighɨn otogha gua, Galilin rɨmɨm mbɨroghɨn gueghirɨ. \v 32 A gusima, gumasir marsi gumaghanɨ ukuaraniiŋ oŋanisi mav nigha Iesusɨusua zii. A ivɨram mbɨzɨ osemigha inderaghavɨram mbɨŋge phatɨ. Mee zegha afharɨn aŋra rɨghaousua Iesusɨ aghori. \v 33 Am mbɨŋgeema Iesus gumaghan khav nigha gumasira avɨrara thaegha aniiŋ noniiŋra mbɨŋɨniiŋn gugha, a nona afharɨn gumaghanɨ ukuaraniiŋga athɨgha aniiŋ asigharafha, a maghɨra nona afharɨnɨ ufheeniiŋgi ipharigha aŋm mbɨzaan khɨɨ. \v 34 Mauthughura Iesus iphɨno ovheen garav, gumaghan khavɨusua nav biigha arava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Efata!” Akaman khavɨm mbɨnɨɨŋ kamagh gu, “Ukuighirɨghɨri!” \v 35 Iesus kamaghɨm mbɨŋgɨvɨre itima, aŋnɨ ukuarani ukuighirɨ. Mauthughura aŋm mbɨzɨ mbɨghɨvɨghɨghi. A inderaghavɨra bisi vɨŋgeeghi. \v 36 Iesusa akamana aghavagharan bighan khavɨn gunɨm mbɨkɨman mee rɨghorigharui. A mee rɨghorigharuisima mee nomthegha phuvɨra bighan khavɨn gunɨm mbɨŋgɨvɨre iti. \v 37 Mee akaman khavɨm mbɨŋgeema, gumasi rako amisir kharsi aŋm mbaraegha guisimbaaŋra rɨŋgavan maghatɨgha amuigha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gumaghan khav ana amuir bisi anda bar indera. A ukuari oŋanisi tharsigha amuima, mee nomthegha orasi. Am, mbɨzeri osemisi tharsigha amuima, mee nomthegha inderaghavɨra bisi vɨŋgeeghi.” \c 8 \s Iesus aghaer 4,000ɨn gumasi rako amisigha anɨndi \r (Metiu 15.32-39 koma Metiu 16.1-4) \p \v 1 Kha uthughun gumasi rako amisir avɨrari igharis tharsi nori akuvaghav iti. Mee ramaŋgamir aghae phatɨ. Kamagha amuisima Iesus non suren gumasir dɨɨsima mee aŋmɨusua zima a kamagh mem mbɨŋgeeghi, \v 2 “Gumasi rako amisir kharsi, mee nan phorugh aron phunini ko mbɨkethavɨni itima, aghae mange othevisima mbɨtii mena azi, kamagha amuisima kɨ menɨ ukuarukuvi. \v 3 Gumasir marsi isaghuni ikegha zee. Kamagha amuisi kɨ mee amandaghtima mem mbɨtiir navira nori nonɨ uŋuimbar maŋɨva arɨmasi meŋgi ighutima mee iraami.” \v 4 Am mbɨkemisima aŋn suren gumasi aŋna akam ikara, “Ee gumasi iti phatɨsira aŋanan khavɨni iti. Ee managh membagha uvisirɨ uthuu nigh mee ranɨɨŋti?” \v 5 Mee kamaghɨm mbɨŋgeema Iesus kamagh mena azaaghi, “Gee manmaghɨra uvisirɨ uthuu iti?” Mee ana ikaragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “7 pɨla.” \p \v 6 Mem mbɨkemisima Iesus unuaghɨnara apiighousua gumasi rako amisi vɨkemisi mee apiigha. Mauthughura a 7 pɨla uvisirɨ uthuu nigha Gotɨm mbɨnambagha anda bɨɨghɨusuegha, gumasi rako amisir anɨɨŋmɨusua non suren gumasigha aniiŋsima mee andar meŋga anɨndi. \v 7 Mee ivɨra osɨrir sovsegher move iti. A ivɨra andavhagha Gotɨm mbɨnambagha andar mee ranɨɨŋmɨusua non suren gumasi vɨŋgeeghi. \v 8 Gumasi rako amisira avɨrara mee amegha bar izɨva. Gɨn aŋn suren gumasi aghaero othevi mee thamɨraesi tharsi, mee anda nigha 7 pɨla akɨrari ikhiigha aghuisima, anda izɨva. \v 9 Uthughun khavɨni itir gumasi rako amisir rɨmbomboni 4,000ɨna aghan gu. Mee amesima, a mee amandasi, mee nonɨ uŋuimbar gue. \v 10 Mee zuima, a non suren gumasir phorugha akeman bɨnigha, Dalmanutana aŋanan gue. \p \v 11 Mee guesima Farisiiŋ zegha khoruo amuir azaaŋsɨsir Iesusɨa amui. Gota aghavagharan aŋra raniiŋti, a non gamgaaŋn bigha thavɨ ramuightima mee ganighi ikeeŋgɨm mbɨkɨmaŋga, “Got guisimbaaŋra ana amanda.” \v 12 Mem mbɨkemisima a men khoruo amuir azaaŋsɨsir kharsighi iphɨrphɨrigha ughurii usuegha, mem mbɨŋgeeghi, “Gee thighira khari iti gumasi rako amisi, thoghousua bisigha amuir gamgaaŋ khɨvaousua nana azaaghi? Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi, Got kha bisigha amuir gamgaaŋno othɨvha thavɨn gen khɨvagham thughathɨs phatɨ.” \v 13 A mem mbɨkemigha a mee thaegha nomthegha akemana anambogha, rɨmɨn muaaŋmogh gu. \s Farisiiŋ rako Herotɨn iisɨn aghunamana akam \r (Metiu 16.5-12) \p \v 14 Mee gua Iesusɨn suren gumasi uvisirɨ uthuur nɨghnɨgh oŋanigha gue. Mee uvighanɨ utumanɨ uvavɨra nisima a men phorugha akemani iti. \v 15 Thighira Iesusa akamana aghavagharan kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee inderaghɨvɨra norivɨusua gan! Gee inderaghɨvɨra Farisiiŋn iis ko Herotɨn iisɨusua phorugh inderaghavɨra ganɨri.” \v 16 Iesus mem mbɨkemisima, mee kamagh norira nori vɨŋgeeghi, “Ee uvighanɨ utuma thav nigha zesi phatɨsima, kamagha amuisima an eem mbɨŋgeeghi.” \v 17 Mee norira nori vɨŋgeema, Iesus mem mbɨŋgɨŋgɨ ikeeŋga kamagh mena azaaghi, “Gee thoghousua kamaghɨusue, ee uvighanɨ utuma thav nigha zesi phatɨ? Eei, gee kha amui bisir garava anda iŋgaere? Gee thighari inderaghɨvɨra anda ikaaŋtire? Gen navia aghavagharigha nɨghɨnɨsi othevigha bar isaghure iti. \v 18 Gee arɨmasi ikha, garir phatɨsire? Gee ukuari ikha, orasi phatɨsire? Gee bisir kharsighi nɨghɨnɨsi phatɨsire? \v 19 Gee, kɨ uvisirɨ uthuur 5 pɨla bɨɨghɨusuegha geŋga aniiŋsima, gee 5,000ɨn gumasigha aniiŋsima, mee anda apha izɨvagha, thaesiro othevi gee andar manmaghɨra akɨragha aghui?” Mee kamagh ane ikara, “Ee 12 pɨla akɨragh aghui.” \v 20 A nomthegha kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Kɨ uvisirɨ uthuur 7 pɨla bɨɨghɨusuegha geŋga aniiŋsima, gee 4,000ɨn gumasi rako amisigha aniiŋsima, mee anda apha izɨvasi gee andaro othevir akɨrar manmaghɨra aghui?” Mee kamagha ana ikara, “Ee 7 pɨla akɨrari ikhiigha aghui.” \v 21 Mee kamagh aŋm mbɨŋgeema, a kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gii, gee thighar bisi ikaaŋtire.” \ms Iesus non suren gumasir surea amui \mr (Sapta 8.22--10.52) \s Iesus Betsaidan gumaghan arɨmaghan thughaniiŋm mbɨzesi mavɨn akurasi, ana arɨmaghaniiŋ nom indera \p \v 22 Mee Betsaidan guesima, gumasir marsi gumaghan arɨmaghan thughaniiŋm mbɨzesi mav nigha, Iesusɨusua zii. Mee zegha afharɨn aŋra rɨghaousuava Iesusɨ aghori. \v 23 Mem mbɨkemisima Iesus gumaghan arɨmaghan thughaniiŋm mbɨzesi thavɨna afharimuunɨ usuragha, ana nigha uŋuua thaegha akɨran gu. Aniiŋ akɨran gugha, Iesus gumaghan arɨmaghaniiŋgi ipharigha nona afharimuun aŋni iphɨa athɨgha kamagh aŋna azaaghi, “Nɨɨ bigha thavɨn gari?” \v 24 Ana aŋm mbɨkemisima gumaghan khav khogha garava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Aŋre, kɨ garima, gumasi ther mɨn garava arui.” \v 25 Mauthughura Iesus nomthegha nona afharimuun aŋn arɨmaghaniiŋnɨ usuirasima, gumaghan arɨmaghaniiŋ ukuighirɨsima, a nom inderaghɨvɨra bisir gari. \v 26 A garima, Iesus ana amandagha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ nomtheghɨva uŋuun khavɨna aven maŋan thaghri. Nɨɨ nor rɨphenan maaŋɨri.” \s Pita Iesusɨn gunɨm mbɨŋgeeghi \r (Metiu 16.13-20 koma Luk 9.18-21) \p \v 27 Iesus non suren gumasir phorugha rɨkhavigha Sisariafilipainɨ uŋuuna aghani itirɨ uŋuimbar sovsegher zui. Mee gua a utuavɨn mena azaaghi, “Gumasi rako amisi thɨɨŋra naŋga arɨsi?” \v 28 Mee ana ikaragha, “Marsi kamaghɨusue, nɨɨ Jon, gumasi uruer gumagh. Igharisi gumasi kamaghɨusue, nɨɨ Gotɨna akam nigha zesi gumagh Elaija. Marsi kamaghɨusue, nɨɨ fhomɨra ikesir Gotɨna akam nigha zesi gumaghan mav.” \v 29 Mem mbɨkemisima Iesus kamagh mena azaaghi, “Geegha? Gee thɨɨŋra naŋga arɨsi?” A mem mbɨkemisima Pita kamagh ana ikara, “Nɨɨ Krais, Got nom ee niamɨusua mbɨsevisir gumagh.” \v 30 An aŋm mbɨkemisima, Iesusa akamana aghavagharan kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee nan gun gumagha thavɨm mbɨkɨma thaghri, kɨ thɨɨŋra.” \s Iesus nono ovhevheeŋna akam koma nomtheghɨ rɨkavamir mbɨŋgɨŋgɨmaŋga amui \r (Metiu 16.21-28 koma Luk 9.22-27) \p \v 31 Iesus men surea amuava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gumasir Otar barɨm mbɨzasiri ikii rako osɨmndɨsi niaŋga. Gumasira aphani, koma Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii, koma Judariro othevi ikeeŋsi gumasi, mee aŋna agharkuvighɨva ana nigh igharisi mbuzorsir gumasir raniiŋtima mee aŋm mbɨsueghtima ana aremighemi. Gumughun, uthughun phunini ko mbɨkethav gɨvaghtima a nomtheghɨ rɨkavighemi.” \v 32 Iesus kamagh nono ovhevheeŋna akama aghurigha mem mbɨŋgeema, Pita ana nigha mbɨkeeŋn gugha, aŋga atarava kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ kamaghɨm mbɨkɨman bar thaeghri.” \v 33 A kamaghɨm mbɨŋgeema, Iesus oragha non suren gumasir garava, Pita avesa kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Satan, nɨɨ namɨusua isagh muna maaŋɨ! Nɨɨ gumasir bisighi nɨghnɨgha, Gotɨn bisighi nɨghɨnɨsi phatɨ.” \p \v 34 Gumughun Iesus, gumasi rako amisir dɨɨva ivɨra non suren gumasir dɨɨsima, mee aŋmɨusua zima, a kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gumagha thav nan gɨn zaasa, a vhusvhuisi bisi gɨna amandagh non khani ighuuve isaghuphughuva nan gɨn zɨɨ. \v 35 Gumagha aŋamɨre ikaaousua nɨghɨnɨsi, aŋnɨ utum a mɨghasɨgh ikhaamiri ikɨrana aghuuŋ nighem phatɨ. Gumagh naŋgi nɨghnɨgha nana akamana aghuuŋ ukurava arui thav ana aremightima aŋnɨ utum a mɨghasɨgh ikhaamiri ikɨrana aghuuŋ niaŋga. \v 36 Gumagha thav unuaghɨnani iti bisi bar anda nighɨva, a gɨna aremighti, bisir kharsi manmaghɨra aŋna akuraghti? Bar phatɨ. \v 37 A uvhuesan manavɨn nonɨ utum aŋmɨusua aŋ raniiŋti? Bar phatɨ. \v 38 Thighire itir gumasi rako amisi mee Gotɨn akɨrasegha othevir maghatɨsigha amui. Mena thɨɨŋra nani izɨɨ ko nana akaman gunɨm mbɨkɨman aŋemsiightima, gɨn Gumasir Otar noni inaghavesɨnɨ uŋuuni ikegh zɨva ivɨra mena aŋemsiighemi. A enselir aghuuir phorugh Gotɨn aŋarana aven zighiraami.” \c 9 \p \v 1 Iesusɨm mbɨŋgɨ guava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi, gee khaghɨ utuivighav iti tharsi, gena tharsi aremighem phatɨghami. Gee ikhɨvɨre ikhɨɨ gantima, Got kha bisigha ativamirɨ uthugh, aghavagharan phorugh zighiraami.” \s Iesusɨm mbɨkarɨgh igharagha oto \r (Metiu 17.1-13 koma Luk 9.28-36) \p \v 2 Uthusir 6 pɨla gɨvasima, Iesus Pita ri Jems koma Jon mee nigha oraghɨni ikhɨvan guavanambogha, mee norira anamoghi iti. Ana anamogh aŋm mbɨkarɨgh mena arɨmasi rɨfhaaŋni igharaghavo oto. \v 3 Aŋn shaarana aŋarana aghavagharan khav guisimbaaŋra ughurighava afho. Ughuran khav unuaghɨnan gumagha thavɨ uruesir bighanɨ ughura thavɨn mɨn gari phatɨ. \v 4 Mauthughura mee garima Elaija ri Moses otogha Iesusɨn phorugha mee nori vɨŋgeeghi.\f * \fr 9.4 \fr*\ft Moses ri Elaija bar fhomɨra aremisima, Iesus boghumɨra unuaghɨn khavɨn zee.\ft*\f* \v 5-6 Mee nori vɨŋgɨvɨre itima, Pita ri Jems koma Jon mee bar atitiiŋga, Pita mbɨkɨmaŋgamirɨm mbɨŋgɨgɨgha asagha phura kamagh Iesusɨm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh, ee bar inderaghɨvɨra amuigha khagh iti! Ee ambɨkhavan phunini ko mbɨkethav ramuaŋga. Nɨɨmɨusua thav, Mosesɨusua thav, Elaijagha thav.” \v 7 Mauthughura, gu usuiragha mee avarasima itɨɨŋn mav guan thooŋn otogha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khara nano Otar, kɨ bar aŋn vhusvhusi. Gee anara oraaghɨri!” \v 8 Mauthughura uzuamɨra mee gara nomthegha gumagha thavɨn ganisi phatɨ. Iesus nombɨra men phorugha iti. \p \v 9 Mee nomthegha oraghɨn zighirava Iesus mee ganisir bisir gun gumagha thavɨm mbɨkɨman bar men thɨva. Kamaghɨre ikhɨɨ maaŋɨ Gumasir Otar aremigh nomtheghɨ rɨkavighemi. \v 10 Mee ganisi bighan khav mere itima, mee ana aremigh nomtheghɨ rɨkavamira akamam mbɨnɨɨŋ mbaaŋmɨusua norira nori vɨŋgeeghi. \p \v 11 Gumughun mee aŋna azaaghi, “Manmaghɨusua Judariro othevi ikeeŋsi gumasi kamaghɨusue, Elaija ufhuaragh zeghtima, Got nom ee niamɨusua mbɨsevisir gumagh gɨn zaami?” \v 12 Mem mbɨkemisima Iesus mena azaaŋsɨgh ikara, “Guisimbaaŋra Elaija ufhuaragha zeghava bisia rɨkɨri. Thoghousua fhomɨra Gotɨm mbɨgharani itiro osɨr kamagh iti, ‘Gumasir Otarɨm mbɨzasi nitima mee akɨran aŋga aseghemi?’ \v 13 Kɨ gem mbɨŋgeeghi, Elaija zegha gɨva. Mee fhomɨra Gotɨna akama osɨra nori bisir kharsi aŋ ramuamɨusua mbɨkemisi moghɨn, gumasi rako amisi mee non vhusvhusan mɨn gua nono othevir aŋga amuigha gɨva.” \f * \fr 9.13 \fr*\ft Uthughun khavɨn Iesus Elaija zaami bighaaŋm mbɨŋgeeghi, guisimbaaŋra Jon, gumasi uruer gumagh am mbɨŋgeeghi. Nɨɨ ikaaŋmɨusua, Metiu 17.12ɨn gan. Jonɨ ufhuaragha zava Iesus zaaousua aŋmɨusua utuavia rɨkɨri. \ft*\f* \s Iesusɨ utuman maghatɨgh aphasasir otar aŋga amuisima a nom indera \r (Metiu 17.14-23 koma Luk 9.37-45) \p \v 14 Mee za suren gumasir marsi mem mbatuivigha garima gumasi rako amisira avɨrara mee akuvasima Judariro othevi ikeeŋsi gumasi men phorugha nori vɨŋgɨ nori vathosi. \v 15 Mee nori vatosima gumasi rako amisi Iesusɨn garavɨre ikha rɨŋgavan maghatɨgha amuigha uthughun aŋ ranɨɨŋmɨusua akhɨrɨsɨigha zui. \v 16 Iesus kamagh mena azaaghi, “Gee thoghousua men phorugha gee nori vathosi?” \v 17 Gumaghan mav gumasi rako amisira avɨran thooŋni ikhava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh, kɨ nono otar nigha nɨɨmɨusua zee, utuman maghatɨgh aŋga aphasasima, am mbɨŋge phatɨ. \v 18 An aŋga amuirɨ uthughun, ana na ukurima a daaghira, phuvii aŋna akamndooŋnim mbɨsevi, aŋna atari nori vɨtivima aŋm mbɨkɨrɨvasi. Kɨ utuman maghatɨgha avharaghavharaghaousua nɨɨn suren gumasira azarasi mee aŋga avharasi phatɨ.” \p \v 19 Ana aŋm mbɨkemisima Iesus kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Oio! Kɨ bara amɨra, thighira itir gumasi rako amisi nɨghɨnɨsia aghavagharisi phatɨ. Kɨ fhomɨra gen phorugha itima, gee daasughun bigha thav ikeeŋgɨti? Kɨ mɨghasɨgh geno osɨmndɨsira nitire? Otar nigh namɨusua zɨɨ.” \v 20 A mem mbɨkemisima mee otar Iesusɨusua ana nigha zee. Mauthughura utuman maghatɨgh Iesusɨn garavɨra, maghɨra otara amuima a inɨsi. A unuaghɨnaŋgi irɨgha uphoghuphogha phuvii aŋna akamndooŋninɨm mbɨsevi. \p \v 21 Am mbɨsevima Iesus otarani inaghavesɨna azara, “A mana uthughunɨ utuman maghatɨgh aŋga aphasa?” An aŋm mbɨkemisima, inaghaves kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “A irɨrɨvare itima an aŋga aphasa. \v 22 An aŋ ramuightima ana aremighaousua uthusira avɨrara ana ukurima ana arivi rako rɨphar gueghiri. Nɨɨ ena akuruvaghamir gamgaaŋ ikhɨtima, nɨɨ enɨ ukuarukuvighɨva ena akuraghɨri.” \v 23 An aŋm mbɨkemisima Iesus kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ thoghousua kamaghɨusue nɨɨ gamgaaŋ ikhɨva nana akura? Nɨɨ nɨghnɨghana aghavaghar ikhɨtima bisir kharsi bar othuivhami.” \v 24 An aŋm mbɨkemisima otarani inaghaves uzuamɨra kamagh dɨɨgham mbɨŋgeeghi, “Kɨ nɨghnɨghana aghavaghar ikhava, ano othevi. Kamagha amuisima, nɨɨ nana akura!” \v 25 Iesus garima gumasi rako amisi akɨrsiigha mena aghan zesima a utuman maghatɨgha athogha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ kha utuman maghatɨgh gumasigha amuima mee ukuari oŋandava mbɨŋger phatɨsi thav. Kɨ nɨɨm mbɨŋgeeghi, nɨɨ akɨran zɨɨ, nɨɨ nomthegh aven maaŋa thaghri!” \v 26 Mauthughura utuman khavɨ oraegha mbɨghɨravɨra ana ikuskusava akɨran zesima otar gumaghan khuman mɨn gari. Kamagha amuisima gumasi rako amisira avɨrara kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ana aremi.” \v 27 Mem mbɨkemisima Iesus ana afharɨnɨ usuiragha ana ufhesi a rɨkhavigha utu. \p \v 28 Gumughun Iesus rɨphenana aven gugha non suren gumasir phorugha mee norire ikhav ikha, mee kamagh aŋna azaaghi, “Manmagha amuigha, ee utuman maghatɨghan khavɨ avharava avheeŋi?” \v 29 Mem mbɨkemisima a kamagh mee ikara, “Kamagha amuirɨ unduur maghatɨsi gee Gotɨn phorughum mbɨkɨmɨva andagha avaraghti anda akɨran zaami. Nomthegha igharisi utuav thavi iti phatɨ, utuavɨnɨ uvavɨra.” \p \v 30-31 Mee aŋanan khava thaegha Galilin distrighɨn otogha zui. Mee gua Iesus non suren gumasir surea amui. Bighan khuaŋmɨusua Iesus mee itira aŋan gumagha thav ikhaaŋn a iphɨrphɨri. Mee guava, a kamagh men phorugham mbɨŋgeeghi, “Mee Gumasir Otar nighɨva gumasira afhari ratɨghɨva, gumughun mee aŋm mbɨsueghti ana aremighɨva, gumughunɨ uthughun phunini ko mbɨkethav gɨvaghtima a nomtheghɨ rɨkavighemi.” \v 32 A mem mbɨkemisima mee am mbɨŋgɨŋgɨ ikeeŋsi phatɨgha, kamagha amuigha mee aŋna azaaŋsɨghana atitiiŋi. \s Thɨɨŋre Ikhɨv \r (Metiu 18.1-5 koma Luk 9.46-48) \p \v 33 Mee Kaperneamɨn zegha rɨphenana aveni ikha Iesus mena azaaghi, “Gee utuavɨn thaegham mbɨŋgɨ nori vathosi?” \v 34 Mee utuavɨn nori vathogha nori vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Thɨɨŋre ikhɨv?” Kamagha amuisi mee inɨmɨre iti. \v 35 Gumughun Iesus apheraghav ikhava mbɨsevisir gumasir 12 pɨlan dɨɨgha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Thɨɨŋ ufhuaragh ikaaousua, a gɨni ikhɨva gumasi bar meni iŋaaran gumagh ikhɨri.” \v 36 Mauthughura Iesus otaran sovange nigha men thooŋn ana rafhasi a utughavi itima, a nona agharaniiŋn ana umuigha kamagh mem mbɨŋgeeghi, \v 37 “Gumagha thav naŋgi nɨghɨnɨsi moghɨn kha otaran sovangen mɨn garir thav nigh ana akuraghami, a kamagh na nigha nana akuruvasi. Nɨɨ thɨɨŋra nana akuruvasi, nɨɨ nara amui phatɨ. Nɨɨ na amandasi gumagh ivɨra aŋga amui.” \s Thɨɨŋ ena aphanaŋga amui phatɨ, a enav \r (Luk 9.49-50) \p \v 38 Jon kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh, ee garima gumaghan mav unduur maghatɨsi nɨɨni izɨɨn anda vathosi. Ee ikaaŋi, a ena mav phatɨ, ee aŋn thevi.” \v 39 Gumughun Iesus kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Aŋn thɨvan thaghri. Gumagha thav nani izɨɨn gamgaaŋ bisi ramuva, kha uthusir ana akaar maghatɨsir na ramuighem thughatɨs phatɨ. \v 40 Thɨɨŋ ena aphanaŋga amui phatɨ a enav. \v 41 Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi, gee Kraisɨna andarsi. Krais a Got nom ee niamɨusua mbɨsevisir gumagh. Kamagha amuisima thɨɨŋra nani izɨɨn rɨmɨn gee raniiŋgemi, a guisimbaaŋra nonɨ uvhues niaŋga.” \s Othevir maghatɨsi nɨghnɨghana aghavaghara afharavasi \r (Metiu 18.6-9 koma Luk 17.1-2) \p \v 42 Iesusɨm mbɨŋgɨ guava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Otaran kha thav nɨghnɨghana aghavaghar nani ikɨthi, nɨɨ thɨɨŋra aŋra amuightima ano othɨvhan maghatɨgha thavɨ ramuighemi. Nɨɨm mbɨŋŋue phatɨsir arivan maŋɨva barɨ uvhuesan maghatɨgh nighemi. Mee akɨmani ikhɨv nɨɨnɨ ufhɨrara afhaghɨva oŋaram mbɨkɨnightima nɨɨ aremighemi. Kamagh indera. \v 43-44 Kamagha amuisi nɨɨna afharimuu nɨɨ ramuightima nɨɨ othɨvhan maghatɨgha thav ramuightima, ana rɨtu. Kamagh indera, nɨɨ afharimuunɨ uvavɨre ikhɨv, a mɨghasɨgha itiri ikɨrana aghuuŋ niaŋgami. Nɨɨna afharimuuni ivɨre ikhɨva nɨɨ ramuightima nɨɨm mbuŋŋue phatɨsir arivanɨ uŋuun maŋŋaŋga. \v 45-46 Nɨɨnɨ usua thav nɨɨ ramuightima nɨɨ othɨvhan maghatɨgha thav ramuightima, ana rɨtu. Kamagh indera, nɨɨ usuanɨ uvavɨre ikhɨva, mɨghasɨgha itiri ikɨrana aghuuŋ niaŋgami. Nɨɨnɨ usuani ivɨre ikɨthi Got nɨɨ nighɨva mbuŋŋue phatɨsir arivan nɨɨ ukunighemi. \v 47 Nɨɨna arɨmagha thav nɨɨ ramuightima nɨɨ othɨvhan maghatɨgha thav ramuightima ana sii. Kamagh indera, nɨɨ arɨmaghanɨ uvavɨre ikhɨva Got kha bisigha ativamirɨ uthughuna aven maŋŋaŋga. Nɨɨna arɨmaghaniiŋ ivɨre ikɨthi Got nɨɨ nighɨva mbuŋŋue phatɨsir arivan nɨɨ ukunighemi. \v 48 Aŋanan khav aphisirɨ uŋusi mem mbɨkarɨsi aphi tharsi gevi phatɨ. Mem mbɨkarɨsir sir ariv ivɨra mbuŋŋue phatɨ. \p \v 49 Gumasi Gotɨna aphuraphurir aghaera anɨɨŋmɨusua amaaghasɨghan aghaegha arɨgha arivan anda utuava anda nigha, Gotɨ anɨndi. Amaaghasɨgh arivanɨ utuir aghaegha amuima anda Gotɨn arɨmaghaniiŋn indera. Osɨmndɨsi amaaghasɨghan mɨna amui. Amaaghasɨgh mee utueghtima mee utuivigha aghavagharighɨv osɨmndɨsi otuivtima mee Gotɨn arɨmaghaniiŋn inderaghami. \v 50 Amaaghasɨgh a indera, a nono ovheera thaeghti, nɨɨ manmagh aŋ ramuightima a nomthegh ovheerighti? Osɨmndɨsi amaaghasɨghan mɨna amui. Amaaghasɨgh gen navana aveni ikhɨtima gee nava amɨŋndɨghani ikhɨɨ.” \c 10 \s Pharaghamuui noria thamɨrasi \r (Metiu 19.1-12 koma Luk 16.18) \p \v 1 Iesusɨ uŋuun khava thaegha guava, Judian distrighɨn guava Jordanɨ rɨmɨn muaaŋmogh oto. Ana otosima, gumasi rako amisira avɨrara nomthegha zava, ana akuvasima, a mɨghasɨgha amui moghɨra men surea amui. \p \v 2 A men surea amuima, Farisiiŋn marsi zava aŋn koruamua kamagh aŋna azaaghi, “Nɨɨ eem mbɨkɨm, eno othɨv manmaghɨm mbɨŋgeeghi? Gumagh nona amuuŋ athamɨraghamiro othɨvhan khav inderasi, o phatɨ?” \v 3 A mena azaaŋsɨgh ikaragha kamagh mena azaaghi, “Moses othɨvhan manav ramuamɨusua gem mbɨkemi?” \v 4 A mem mbɨkemisima mee kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Moses, gumagha thav amuuŋ athamɨraghaousua managhamuuŋniiŋ noniiŋ thamɨraghamirɨm mbɨgharan ofhɨghaaŋ osɨrigha amigha amandaghaousua, an eem mbɨkemi.” \v 5 Mem mbɨkemisima Iesus kamagh mee ikara, “Gen navia aghavaghari, kamagh amuisima Moses gemɨusua othɨvhan khav osɨri. \v 6 Bar fhomɨra Got unuaghɨnan khav ko bisi bar andagha amuavɨra gumasi rako amisigha amui. \v 7 Kamagha amuisima, gumagh noni inaghaves ko inaghamuuŋ thaeghɨva, a nona amuuŋn phorugh aniiŋ noniiŋn phorughami. \v 8 Aniiŋ nerɨn ofhɨghanɨ uvavɨre ikaami. Aniiŋ nom gumaghan phunini phatɨ. Aniiŋ nerɨn ofhɨghanɨ uvavɨre ikaami. \v 9 Kamagh amuisima Got bighan phuniniiŋgu ufhuraghtima, gumagha thav aniia biighem thughatɨs phatɨ.” \p \v 10 Gumughun mee nomthegha rɨphenana aven guava, Iesusɨn suren gumasi bighan khavɨusua aŋna azaaghi. \v 11 A mee ikaragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gumagha thav nona amuuŋ thaegh igharisira amighani ikhɨva, a ivɨra nona amuuŋga asɨghasɨgha pharaghamuui norir okɨɨva nori nigha akuiro othɨvha amui. \v 12 Amigha thav non mana thaegh igharisi gumaghani ikhɨva, a ivɨra pharaghamuui norir okɨɨva nori nigha akuiro othɨvha amui.” \s Iesus boorir akua \r (Metiu 19.13-15 koma Luk 18.15-17) \p \v 13 Gumasi rako amisi boorir sovseghe nigha Iesusɨusua zii. A nona afharimuun meni iphɨ rarɨghaousua mee zima, aŋn suren gumasi meŋga avhesava men thevi. \v 14 Mee meŋga avhesima, Iesus men ganigha nava osemigha, a kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ thɨɨŋra Got kha bisigha ativamirɨ uthughuna aveni ikaaousua, boorir sovsegher kharsir mɨni ikhɨɨ. Kamagha amuisima boorir sovseghe thaeghtima, mee namɨusua zɨɨ. Men thɨva thaghri. \v 15 Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi, boorir sovseghe mee Got kha bisigha ativamirɨ uthughun ganan vhusvhusi. Gumagh a boorir sovsegher mɨn nomba amevi thav a inighinighemi. A Got kha bisigha ativamirɨ uthughuna aven maŋŋaŋga. Gumagh nomba amevagham phatɨghami a kha uthughuna aven maaŋɨgham phatɨ.” \v 16 A kamagh mem mbɨkemigha, boori uvhaghuvhagha mee nia mee umusi. Ana afharɨnɨ uvhaghuvhagha meni iphɨa arɨghava, inderaghɨvɨra mee ramuamɨusua Gotɨm mbɨŋgeeghi. \s Bisira avɨrare itir gumagh \r (Metiu 19.16-30 koma Luk 18.18-30) \p \v 17 Iesus rɨkhavigha zuima, gumaghan mav akhɨghavtɨgha zava, Iesusɨm mbɨnɨman noni itɨvɨnia rɨphɨrigha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumaghana aghuuŋ, kɨ manmagh ramuighɨva mɨghasɨgha itiri ikɨrana aghuuŋ niiti?” \v 18 An aŋm mbɨkemisima Iesus ana ikaragha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ manmaghɨusua gumaghana aghuuŋn naŋga arɨsi? Gumaghana aghuuŋ thav iti phatɨ. Got nombɨra aghuuŋ maghɨ. \v 19 Nɨɨ Got Mosesɨ aniiŋsiro othɨv ikaaŋi, ‘Nɨɨ gumagham mbɨsueghti ana arɨma thaghri, nɨɨ pharaghamuui norir okeero othɨvha ramua thaghri, nɨɨ igharisi gumaghan bisi okɨma thaghri, nɨɨ bisir khorira amuan thaghri, nɨɨ nombɨɨgha bisi niamɨusua gumasir khorira amuan thaghri, nɨɨ noni inaghaves ko inaghamuuŋna apheeŋni ikhɨva aniiŋm mbɨzeva aragh.’ ” \v 20 Am mbɨkemisima ana na ikaragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh, kɨ fhomɨra irɨrɨvare ikhava othevir kharsigha amua za thighira ikha khari iti.” \v 21 Mauthughura Iesus gumaghan khavɨn garava, aŋn vhusvhusigha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ bighanɨ uvavɨra nɨɨ thighira aŋ ramuaŋgami. Nɨɨ itir bisi tharsi bar anda amandaghɨva aŋgɨro ovɨsi nighɨva, bisi phatɨsi gumasi raniiŋgɨva nan gɨn zɨɨ. Gumughun nɨɨ Gotɨnɨ uŋuun bisir aghuuira niaŋga.” \v 22 An aŋm mbɨkemisima gumaghan khava akaman khavɨ oraegha, aŋn khom mbɨsɨɨŋi. A ikaaŋi, a guisimbaaŋra bisira avɨrare itir gumagh. A kamaghɨn oraegha aŋn nava osemisi a gu. \p \v 23 Gumughun Iesusɨn arɨmaghaniiŋ non suren gumasigha aruava, kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gumasi bisir avɨrire iti tharsi, mee Got kha bisigha ativamirɨ uthughun maŋamɨusua iŋaaram mbɨthemara ramuighɨva aven maŋŋaŋga!” \v 24 Aŋn suren gumasi aŋna akaar kharsiva oraegha, rɨŋgavan maghatɨgha amuisima, Iesus nomthegha kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Nan boori, gumagh Got kha bisigha ativamirɨ uthughuna aven maŋamɨusua iŋaaram mbɨthemara ramuighɨva aven maŋŋaŋga. \v 25 Kamel thav, shaari isaerɨ usuuŋn thooŋna aven maŋamɨusua iŋaarani ikhɨva ramuighɨva aven maŋŋaŋga. Gumasi bisir avɨrire iti tharsi, mee Got kha bisigha ativamirɨ uthughuna aven maŋamɨusua iŋaaram mbɨthemara ramuighɨva aven maŋŋaŋga!” \v 26 A mem mbɨŋgeema, mee guisimbaaŋra rɨŋgavan maghatɨgha amuava nɨghɨnɨsir avɨragha amuava norira nori vɨŋgeeghi, “Kamagh ramuightima, thɨɨŋra mɨghasɨgha itiri ikɨrana aghuuŋn khav niiti?” \v 27 Mauthughura Iesus men gara kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gumagh nona aghavagharan a mɨghasɨgha itiri ikɨrana aghuuŋ nighem phatɨ. Gumagh Gotɨna aghavagharanɨ uthughɨva a mɨghasɨgha itiri ikɨrana aghuuŋ niaŋga. Got kha bisi bar andagha amuira aghavaghar iti.” \p \v 28 A mem mbɨkemisima Pita kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ gan, ee non bisi bar anda thaegha, nɨɨn gɨn zee.” \v 29 An aŋm mbɨkemisima Iesus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi, gumagh naŋgɨ nɨghnɨgha nana akamana aghuuŋ ukunamɨusua, a no rɨphen, o nona aveeŋnafhesi, o nonɨ umbuaramisi, o noni inaghaves ko inaghamuuŋ, o non boori, o nono ombaria thaeghɨva nan gɨn zɨɨ. \v 30 Gumaghan khav thighira unuaghɨnan khavɨn Got guisimbaaŋra bisi a ufhuaragha iti tharsi bar andagha afhiragh aŋ ranɨɨŋgami. A rɨphenira avɨrira ko aveeŋnafhesi rako umbuaramisi ko inaghamuui koma boorira avɨrara, ivɨra ombarira avɨrara aŋ ranɨɨŋgami. Mee Gotɨna akamana aghuuŋn gɨn zuima gumasir marsi zava mera afharavasi. Gumughun zaamirɨ uthugh, Got a mɨghasɨgha itiri ikɨrana aghuuŋn an aŋ ranɨɨŋgami. \v 31 Thighira kha uthughunɨ ufhuaraghɨvɨra iti gumasi, mee gɨni ikhɨtima, gɨni iti gumasi, mee ufhuaragh ikaami.” \s Iesus nono ovhevheeŋnɨ utughɨm mbɨkemisi moghɨn, a nomthegha aŋm mbɨŋgeeghi \r (Metiu 20.17-19 koma Luk 18.31-34) \p \v 32 Mee Jerusalemɨn guavanaŋgava Iesusɨ ufhuarasima, aŋn suren gumasi aŋn gɨn guava nɨghɨnɨsira avɨrara amui, men phorugha zuir gumasi rako amisi atitiiŋi. Iesus nomthegha nom mbɨsevisir gumasir 12 pɨla nigha mem mbɨŋɨniiŋn gughava, aŋm mbatuivamir bisir gun mem mbɨŋgeeghi. \v 33 A kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee oraa. Ee Jerusalemɨnɨ uŋuuni ikhɨvan guavanandi. Gumughun gumagha thav Gumasir Otar nighɨva, Judariro othevi ikeeŋsi gumasi rako Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii ranɨɨŋva, mee osɨmndɨsir aŋra anɨɨŋva ana arɨmaaŋgamira akaar rɨkɨrami. Gumughun mee ana nighɨv igharisir kantrin gumasira afhari ratɨghami. \v 34 Mee rɨmbovira akaar aŋm mbɨkɨmɨva, aŋgi ipharɨva, ana fhasaroghɨv, aŋm mbɨsueghtima ana aremighemi. Ana aremighti, uthughun phunini ko mbɨkethav gɨvaghtima a nomtheghɨ rɨkavighemi.” \s Jems ri Joni izɨɨni ikhɨv niamɨusua vhusvhusi \r (Metiu 20.20-28) \p \v 35 Sebedin otaraniiŋ, Jems ri Jon, Iesusɨusua zava kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh, aŋga bighan mavɨn vhusvhusi. Nɨɨ aŋgagha aŋ ramuamɨusua aŋga nɨɨna azaaghi.” \v 36 Aniiŋ aŋm mbɨkemisima, Iesus kamagh aniiŋna azaaghi, “Kɨ manmagh aŋgona akuruvaghti?” \v 37 Aniiŋ ana ikaragha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ bisigha ativasir gumaghani ikhɨva otoghɨva, aŋga ramuighti, aŋgana thav nɨɨn guvɨn aghara raperaghtima thav nɨɨni ikɨna aghara raperaghɨri.” \p \v 38 Aniiŋ aŋm mbɨkemisima Iesus kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Aŋgo azaaŋsɨsir bighan khav, aŋgo aŋm mbɨnɨɨŋ ikeeŋsi phatɨgha, aŋgo aŋmɨusua nana azaaghi. Aŋgo ti kɨ niaŋgaminɨm mbɨzasi ivɨra aŋgo anda niaŋgamira aghavaghar iti? O aŋgo ti kɨ thooŋn maaŋgamiro osɨmndɨsi ivɨra andar thooŋn maaŋgamira aghavaghar iti?” \v 39 Ana aniiŋm mbɨkemisima, aniiŋ ana ikara, “Aŋre, aŋga aghavaghar iti.” \p Mauthughura Iesus kamagh aniiŋm mbɨŋgeeghi, “Guisimbaaŋra, aŋgo kɨ niaŋgamim mbɨzasi ivɨra aŋgo anda niaŋgami. Kɨ thooŋn maaŋgamiro osɨmndɨsi tharsi aŋgo ivɨrama andar thooŋn maŋŋaŋga. \v 40 Aŋgo nan guvɨn aghar ko ikɨna aghara raphighaousuava azaere, khara nan bighɨn phatɨ. Aŋanir kharsi Gotɨn bisira. A kha aŋanir raphighemir gumasi, a mee ikeeŋga, memɨusua aŋanir kharsigha amui.” \p \v 41 Jems ri Jon bighan khavɨn Iesusɨm mbɨŋgeema, 10 pɨlan suren gumasiri igharis tharsi aŋm mbaraegha, bighan khavɨusua Jems ri Jonɨŋga avhesi. \v 42 Mee avhesima, Iesus men dɨɨgha, mee akuvagha kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee ikaaŋi, igharisir kantrin ativasir tharsi gamgaaŋ ikhevigha phum meŋga aghora meŋga amuima, mee bar mena apheeŋni iti. Men gumasira aphani nona akaava oraghaousua phuvɨra mena afhɨraghɨvɨrasi. \v 43 Othevir kharsi gen thooŋni ikaan thughatɨs phatɨ. Gumaghan manav gen thooŋni ikhɨvani ikaaousua, a iŋaaran gumaghan mɨni ikhɨɨ. \v 44 Gumaghan manav genɨ ufhuaragh maŋamɨusua, a bar geni iŋaaran gumaghan khɨnan mɨni ikhɨɨ. \v 45 Gumasir Otar gumasi rako amisi aŋmɨusua iŋaraousua a zesi phatɨ. Phatɨ, a gumasi rako amisivɨusua iŋaraousua zee. A gumasi rako amisira avɨraraousua aremigh nom meŋgu uvhuesigh mee niamɨusua zee.” \s Iesus gumaghan arɨmaghan thughaniiŋm mbɨzesi mavɨa amuisi a indera \r (Metiu 20.29-34 koma Luk 18.35-43) \p \v 46 Iesus non suren gumasir phorugha Jerikon guegha, gumasi rako amisira avɨrara men phorugha uŋuun khava thaegha zui. Mauthughura arɨmaghaniiŋ mbɨzesi gumaghan mav, aŋni izɨɨ Bartimeus Timeusɨn otar, a utuavɨm mbɨkeeŋn apheraghav ikhava bisivɨusua azaaghi. \v 47 Ano orasima Nasaretɨn gumagh Iesus ivɨra za zuima a dɨɨ kamaghɨusue, “Iesus Devitɨn avav, nanɨ ukuarukuvi!” \v 48 Am mbɨŋgeema gumasi rako amisira avɨrara dɨman aŋn thɨvagha inɨmɨre ikhaaousuava aŋm mbɨŋgeeghi. Mem mbɨŋgeema am mbɨghɨravɨra dɨɨvɨre iti, “Devitɨn avav nanɨ ukuarukuvi!” \v 49 Mauthughura Iesusɨ utugha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Aŋn dɨɨgha.” A mem mbɨkemisima mee arɨmaghaniiŋ mbɨzesi gumaghan dɨɨgha kamaghɨusue, “Nɨɨ gamgaeŋgɨri. Iesus nɨɨn deeghi. Nɨɨ rɨkavigh maaŋɨ.” \v 50 An aŋm mbɨkemisima a nona akɨrani iti shaarɨ usuegha ana ukunigha uzuamɨra rɨkhavigha Iesusɨusua zee. \v 51 Mauthughura Iesus aŋna azaaghi, “Kɨ nɨɨmɨusua theeghɨna ramuamɨusua nɨɨ vhusvhusi?” An aŋna azarasima arɨmaghaniiŋ mbɨzesi gumagh kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh, kɨ ganamɨusua vhusvhusi.” \v 52 An aŋm mbɨkemisima Iesus kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ maaŋɨ. Nɨɨ nɨghnɨghana aghavaghar Gotɨni itima, a nɨɨŋga amuisi nɨɨ nom indera.” A maghɨra nomthegha gari. Mauthughura a Iesusɨn gɨnɨ utuavɨn zui. \c 11 \ms Iesusa aremigha nomthegha rɨkavi \mr (Sapta 11--16) \s Iesus ativasir gumaghan mɨn Jerusalemɨn zui \r (Metiu 21.1-11 ko Luk 19.28-40 koma Jon 12.12-19) \p \v 1 Iesus non suren gumasir phorugha Jerusalemɨna aghan gua Betfage ko Betanina aghan Olivɨno oraghɨn oto. Mauthughura Iesus non suren gumaghan phunini amaŋga, \v 2 kamagh aniiŋm mbɨŋgeeghi, “Aŋgo munagh itirɨ uŋuun maaŋɨ, gantima donkini ikaman mav, mee ana ikhesima, a iti. Gumagha thavɨ uthugh thavɨn aŋga apheraghava aruisi phatɨ. Aŋgo anɨ umbueeŋ afhɨrighɨva aŋnɨ usuiragh khagh zɨɨ. \v 3 Thav aŋgona azaaŋm mbɨkɨmaŋga, ‘Aŋgo thoghousua donkia fhɨri?’ Aŋgo kamagh aŋm mbɨkɨm, ‘Ikhɨv iŋaar aŋni iti. Aŋni iŋaar gɨvaghti a nomthegha ana amandaghti a zaami.’ ” \v 4 Ana aniiŋm mbɨkemisima aniiŋ gua garima, donki mee rɨphenani itɨmana akamaniiŋna akɨranɨ utuavɨn ana ike. Mauthughura aniiŋ ana fhɨrima, \v 5 gumasir marsi utuivighav ikha aniiŋna azaaghi, “Aŋgo thoghousua donkinɨ umbueeŋ afhɨri?” \v 6 Mem mbɨkemisima Iesus aniiŋm mbɨkemisi moghɨn aniiŋm mena akam ikara. Mauthughura gumasi aniiŋm mbɨnamɨnaaŋ athɨsima aniiŋ zui. \v 7 Aniiŋ donki nigha Iesusɨusua zeghava nona akɨrani itir shaaraniiŋ usuegha donkini iphɨa athɨ. Aniiŋ shaaraniiŋ athɨsima Iesus aŋni iphɨ aphera. \v 8 Mauthughura gumasi rako amisira avɨrara nona akɨrani itir shaari usuava utuavɨna anda ughuari. Marsi uruaŋn therɨsosia rɨghorigha anda arɨsi. \v 9 Ufhuaragha zui tharsi rako gɨn zui tharsi mee dɨɨva arava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Inighinighɨri! Got inderaghavɨra Iesusɨa amuigha gɨva. Ee Gotɨni izɨɨ ufhɨri! Gumaghan khav Ikhɨvani izɨɨ koma aghavagharan zii. \v 10 Ena avav Devit fhomɨra eŋga ativasi moghɨn gumaghan khav thighira mamaghɨra eŋga ativami. Kamagha amuisi Got inderaghɨvɨra Iesusɨ ramutima a eŋga ativami. Inighinighɨri! Gotɨnɨ uŋuuni iti bisi bar aŋni izɨɨ ufhɨri!” \p \v 11 Gumughun Iesus Jerusalemɨna aven gugha guava Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨn gu. A gugha bisir garava andara asavɨusuisi. Amɨn phɨraousuava amuima a non suren gumasir phorugha mee Betanin zee. \s Iesus baan fhighɨn khan thɨva \r (Metiu 21.18-19) \p \v 12 Amɨrɨtusi Iesus non suren gumasir phorugha nomthegha Betania thaegha zuima, Iesusɨm mbɨti aŋna azi. \v 13 A isaghun garima fhighɨn khan mavɨna afharire iti. Mauthughura ana aghangera maaŋɨ ikhaaŋmɨusua ana aghae iti, o phatɨ. Khara fhisir thee beerɨ uthugh phatɨ. Kamagha amuisima a guava ovɨgha thavɨn ganisi phatɨ, afharir kɨnira aŋni iti. \v 14 Mauthughura a kamagh khan khavɨm mbɨŋgeeghi, “Thav gɨn nɨɨno ovɨgha thava rameghem thughathɨgham phatɨghami.” An aŋm mbɨkemisi, aŋn suren gumasi oraghi. \s Iesus Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨn guava gumasi asɨsi amandi tharsi mem mbatosi \r (Metiu 21.12-17 ko Luk 19.45-48 koma Jon 2.13-22) \p \v 15 Iesus non suren gumasir phorugha Jerusalemɨn otuivigha, Iesus Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨn gua gumasi asɨsi amaŋga andaghɨ uvhuesi tharsi mem mbatosi. Ana aŋgɨro ovɨsi nori ikarvasi gumasir akosi rako ukurasir buniiŋmba amandi tharsir ambirembii, anda ufhava anda asiaghɨusue. \v 16 A bisi amaŋga anda niagha arui tharsi vɨŋgɨva Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨna aven zɨɨ maŋan men thɨva. \v 17 A men surea amuava kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Mbɨŋgɨmɨŋgɨr kharsi Gotɨm mbɨgharano osɨrani iti, o phatɨ? ‘Na rɨphenani iŋaaram mbɨnɨɨŋ kamaghɨn, kha unuaghɨnan gumasi rako amisi bar mee Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphen.’ Gee okeer gumasi mondira aŋanan mɨn aŋga amui.” \p \v 18 Gumasi rako amisira avɨrara bar aŋn surem mbɨŋgɨmɨŋgɨva oraegha rɨŋgavan maghatɨgha amui. Kamagha amuisima Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii rako Judariro othevi ikeeŋsi gumasi Iesusɨn atitiiŋga, mee aŋm mbɨsueghtima ana aremighaousua maghɨra utuavivɨusua urui. \v 19 Aro gevima Iesus non suren gumasir phorugha mee Jerusalemɨnɨ uŋuuni ikhɨva thaegha akɨran zii. \s Fhighɨn khɨm mbɨsɨɨŋi \r (Metiu 21.20-22) \p \v 20 Amɨrɨtusi rɨmaaŋra Iesus non suren gumasir phorugha gua garima fhighɨn khan bii ivɨram mbɨsɨɨŋi. \v 21 Pita nɨndɨgha Iesusɨm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh, nɨɨ gan, nɨɨ booghuma asɨghasɨghaousuam mbɨkemisi fhighɨn kɨ, am mbɨsɨɨŋi!” \v 22 Iesus aŋm mbɨŋgɨŋgɨm ikaragha kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Nɨghnɨghana aghavaghar Gotɨni ikhɨɨ. \v 23 Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi. Thɨɨŋra nɨghɨnɨghana aghavaghar Gotɨni ikhɨva oragh thavɨm mbɨkɨm, ‘Got nɨɨ kha oraghɨnɨ usuiragh ana ufhegh oŋarao ukuni.’ Nɨɨ khamaghɨm mbɨkemightima, a nombɨ ufhegh oŋarao ukunighemi. A non navana aven nɨghɨnɨghan phunini phatɨghɨva, nɨghɨnɨghana aghavaghar ikɨɨm mbɨkɨmtima kha bighaaŋ otoghomi. \v 24 Kamagha amuisima kɨ gem mbɨŋgeeghi, gee bigha thav niamɨusua nɨghɨnɨghana aghavaghar ikɨɨm mbɨkɨmaŋga, ‘Got anan eera aniiŋgemi.’ Kamaghɨn Got anan geera aniiŋgemi. \p \v 25-26 Nɨɨ uthughɨva Gotɨn phorughum mbɨkɨmɨva osɨmndɨgh thɨɨŋni iti, nɨɨ aŋno othɨvhan maghatɨgh gɨna amandaghti, kamaghɨn nɨɨni Inaghavesɨni Ikhɨv, nonɨ uŋuuni iti thav, a ivɨra nɨɨno othevir maghatɨsi gɨna amaaŋga.” \f * \fr 11.25-26 \fr*\ft Ikeeŋsi gumasir marsi kamagh nɨghɨnɨsi, mbɨŋgɨŋgɨmano othɨvhan mav ivɨra vesɨn khavɨna aveni iti. Mbɨŋgɨŋgɨman khavɨra khara, “Gee gumasi rako amisiri igharis tharsi, gee amuisiro othevir maghatɨsi gɨna amaaŋna agharkuvightima geni Inaghaves, kha nonɨ uŋuuni itir Inaghaves, a ivɨra geno othevir maghatɨsi gɨna amandagham phatɨghami.” \ft*\f* \s Judarir gumasira aphani Iesusɨna azaaghi nɨɨ manmaghɨra izɨɨn khav nii \r (Metiu 21.23-27 ko Luk 20.1-8) \p \v 27 Iesus non suren gumasir phorugha nomthegha gua Jerusalemɨn otogha Iesus Gotɨn rɨphenam mbɨroghɨna avena aruima, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii rako Judariro othevi ikeeŋsi gumasi rako Judarir gumasira aphani aŋmɨusua zee. \v 28 Mee zegha Iesusɨna azaaghi, “Nɨɨ manmaghɨra kha izɨɨ nigha kha bisigha amui? Thɨɨŋra kha izɨɨni ikhɨvan nɨɨŋga anɨɨŋi?” \p \v 29 Mem mbɨkemisima Iesus mee ikara, “Kɨ ivɨra azaaŋsɨghan mavɨn gee ramuamɨusua gee inderaghɨvɨra nani iŋgarɨgha ramuightima, kɨ gem mbɨkɨmaŋga, thɨɨŋra kha bisi ramuaŋgamiri izɨɨni ikhɨvan naŋga anɨɨŋi. \v 30 Jonɨnɨ uruur khara Gotɨn bighɨn, o gumaghan bighɨn? Nam mbɨkɨm!” \p \v 31 Mauthughura mee norira nori vɨkemigha kamaghɨusue, “Ee kamaghɨm mbɨkɨmaŋga, ‘Aŋnɨ uruur Gotɨn zee.’ A nomthegh kamagh eem mbɨkɨmaŋga, ‘Gee manmagha amuigha nɨghnɨghana aghavaghar Jon ramuani iphɨrphɨri?’ \v 32 Eem mbɨkɨmaŋga, ‘Aŋnɨ uruur gumaghan zee.’ ” Kha akam ivɨra thughatɨs phatɨ. Gumasi rako amisira avɨrara mee ikaaŋi, Jon a guisimbaaŋra Gotɨna akam nigha zesi gumagh, kamagha amuisi mee kha gumasi rako amisir atitiiŋi. \v 33 Mauthughura mee Iesusɨna azaaŋsɨgh ikaragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ee ikeeŋs phatɨ.” Mem mbɨkemisima Iesus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Kamaghɨra, kɨ noni izɨɨ nisirɨ utuavɨn, gun gem mbɨkemighem phatɨghami.” \c 12 \s Uainir mɨghɨn garir gumasir maghatɨsir aghunamana akam \r (Metiu 21.33-46 koma Luk 20.9-19) \p \v 1 Iesus aghunambara akaar Judarir gumasira aphanim mbɨŋgeeghi, “Gumaghan mav uainir mɨghɨ opharigha aŋn rɨvɨna aghui. Uainiro ovɨsi mɨghɨmɨghamiri ithaaŋgɨ ukuighava maghɨra a rɨphenaŋga amui. Mee kha rɨphenani iphɨni ikhɨva uainir mɨghɨn ganaŋgami. Gumughun a uainir mɨgh nigha uainir mɨghɨn ganaŋgamir gumasir marsi meŋga anɨɨŋi. Mee gɨnɨ uainiro ovɨsiri imboori tharsi nomthegha ana ikaraghami. Gumughun a igharagha isaghun gu. \v 2 Gumughunɨ uainiro ovɨsi ukuaramirɨ uthugho otosi, uainir mɨghɨn guav iŋaaran gumaghan mava amandasi a uainiro ovɨsi tharsi niamɨusua uainir mɨghɨn garir gumasivɨusua gu. \v 3 Ana otosima, mee aŋnɨ usuiragha, aŋm mbɨsuegha ana amandasi ana afharɨra nomthee. \v 4 Gumughun guav iŋaaran gumaghan igharisi thav amandasima, mee aŋm mbɨsogha aŋna aphana biigha amemerano othevir aŋga amui. \v 5 Gumughun guav nomthegham mbɨkethava amandasima, mee aŋm mbɨsuesi ana aremi. Gumughun a ivɨra igharis marsi samɨra amaaŋi. Marsi mee phura mem mbɨsoghi, marsi mee mem mbɨsuesi mee arɨɨghire. \v 6 Gumughun bar ambuunav iti ana ana amaaŋmɨusua, aŋno otaran khavɨra, a bar aŋn vhusvhusi. A bar men gɨn ana amaŋgava kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Mee nano otaran khavɨna akamam mbaraeghɨva inderagh aŋ ramuaŋgami.’ Mauthughura ana na amandasi a gu. \v 7 Thighira uainir mɨghɨn garir gumasi kamagh nori vɨŋgeeghi, ‘Kha otar kha uainir mɨghɨn guava amendaghti. Aria, ee nori nigh aŋm mbɨsueghtima ana aremighemi. Gumughunɨ uainir mɨghɨn khav, ee norira aŋn gueeŋ ameeŋgemi.’ \v 8 Mauthughura mee aŋnɨ usuiragha aŋm mbɨsuesima ana aremisi, mee ana nigha uainir mɨghɨn akɨran ana ukuni. \p \v 9 Thighira uainir mɨghɨn guav manmagh ramuti? A zɨva uainir mɨghɨn garir gumasir kharsi vɨsueghtima mee arɨmɨghireghemi. Gumughun a uainir mɨgh nighɨva igharis tharsi ranɨɨŋga. \p \v 10-11 Gee Gotɨm mbɨgharano osɨran khavɨn ganis, o phatɨ? \q1 ‘Akɨman khav rɨphenaŋga amuir gumasi aŋgi iphɨrphɨrigha aŋm mbatuesima, \q2 Ikhɨv thighira aŋga amuisi a rephenaŋgi isaghuphusir akɨmaŋgi ighesima \q1 gumasi rako amisi aŋn ganigha rɨŋgavan maghatɨgha amui.’ ” \p \v 12 Thighira mee ikaaŋi aŋna aghunamana akaman meŋga asi, kamagha amuisima mee aŋnɨ usuiragh ana niamɨusua utuavivɨusua urui. Mee aŋnɨ usuighaousua gumasi rako amisir atitiiŋga, ana thaegha gue. \s Gumasi rako amisi aŋgɨro ovɨsir Sisar anɨɨŋgami, o phatɨghami? \r (Metiu 22.15-22 koma Luk 20.20-26) \p \v 13 Gumughun Judarir gumasira aphani ko Farisiiŋn marsi koma Herotɨn gɨna arui tharsi mee, mee amandasi, mee Iesusɨusua zee. Mee Iesusɨm mbɨŋgɨŋgɨro othɨvha thavɨn ganigh aŋnɨ usuiraghousua. \v 14 Mee zegha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh, ee ikaaŋi, nɨɨ mɨghasɨgha guisimbaaŋram mbɨŋgɨva, mbɨŋgɨŋgɨrɨ uvarsira gumasi rako amisi bar meŋga anɨndi. Gumasi izɨɨri iti tharsi o gumasir khɨni, nɨɨ akamanɨ uvavɨra mem mbɨŋgɨva guisimbaaŋra Gotɨn othevir men surea amui. Ee Gotɨn othɨvhan gɨn maŋɨva, gavmanɨna aŋgɨro ovɨsi Sisar ranɨɨŋgami o phatɨghami? Ee uvhuesami, o uvhuesam phatɨghami?” \p \v 15 Mem mbɨkemisima Iesus men khori ikeeŋga kamagh mena azaaghi, “Gee thoghousua nan khorigha amui? Akɨmano ovɨgha thav namɨusua ana nigh zɨɨti kɨ aŋn ganaŋga.” \v 16 Am mbɨŋgeema mee akɨmano ovɨgh aŋmɨusua ana nigha zesi a mena azaaghi, “Thɨɨŋni iŋeendaghani izɨɨ khara?” A mem mbɨkemisima mee kamagh Iesus ikara, “Sisarɨni iŋeendagh.” \v 17 Mem mbɨkemisima Iesus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Kamaghɨra, gee Sisarɨn bisi Sisar ranɨɨŋva, Gotɨn bisi nigh, Got ranɨɨŋ.” Mauthughura mee aŋni iŋgarɨghan rɨŋgavan maghatɨgha amui. \s Sadiusiiŋn marsi, gumagha aremigh nom rɨkavamir bisi vagha Iesusɨna azaaghi \r (Metiu 22.23-33 koma Luk 20.27-40) \p \v 18-19 Sadiusiiŋn, mee kamagh nɨghɨnɨsi, gumagha aremigh nomtheghɨ rɨkavighem thughatɨs phatɨ. Kamagha amuigha mee Iesusɨna azaaŋsɨghaousua zee. Mee zegha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh, Moses fhomɨra kamagh emɨusua osɨri, gumagha aremigh nona amuuŋ thaeghɨva boori phatɨghtima ana afhoghumasir mavɨn amuuŋno osɨɨŋni ikhɨva aŋmɨusua boorir niaŋga. \v 20-21 Uthughun mavɨn 7 pɨla afhoghumasi iti. Avenafhes amuuŋni ikha boorir phatɨgha aremisima, nom undooghan aŋgi inesi thav aŋni ikha boori phatɨghava ivɨra aremi. Gumughum mbɨkethav kamaghɨrama amui. \v 22 Gumughun 7 pɨla afhoghumasir kharsi bar mee aŋni ikha, boori tharsi nisi phatɨgha arɨɨghire. Gumughun ambuuŋn, amigh ivɨra aremi. \v 23 Afhoghumasir 7 pɨla aŋni ike. Kamagha amuisi a nomtheghɨ rɨkavamirɨ uthugh, a thɨɨŋna amuuŋra?” \p \v 24 Mem mbɨkemisima Iesus kamagh mee ikara, “Gee Gotɨm mbɨgharano osɨr ko Gotɨn gamgaaŋ ikeeŋsi phatɨ, kamagh gee iphasa nɨghnɨgham mbɨŋgeeghi. \v 25 Arɨghireghemi tharsi rɨkavamirɨ uthughun, gumasi amuiri ikaami thughatɨs phatɨ, ivɨra mee amisi nigh gumasi rariighem phatɨghami. Mee enselir mɨn Gotɨnɨ uŋuuni ikaami. \p \v 26 Arɨghires tharsi nomtheghɨ rɨkavamir bisivɨusua, gee Mosesɨm mbɨgharana aven sisi khan niaghagh gee aŋn ganisi, o phatɨ? Niaghaghan khavɨn, Got kamagh Mosesɨm mbɨkemi, ‘Kɨ Abraham, ri Aisak koma Jekovɨn Got.’ \v 27 Got gumasir niro ofhɨsir arɨghiri tharsi, men Got phatɨ, a gumasirɨ unduura aŋamɨre iti tharsir Got. Gee bari iphasa nɨghnɨgham mbɨŋgeeghi.” \s Gotɨnɨ ufhuaragha zuiro othɨv \r (Metiu 22.34-40 koma Luk 10.25-28) \p \v 28 Iesus Sadiusiiŋn phorugha mee nori vatosima Judariro othevi ikeeŋsi gumaghan mav za mem mbarasi. Ano orasima Iesus ikarvaghana aghuuŋn meŋga aniiŋsima, a Iesusɨna azaaghi, “Gotɨn othɨvhan manavɨra marsi bar andagha afhiragha, ufhuaragha zui?” \v 29 Am mbɨŋgeema Iesus ana ikara, “Othɨvhan bari ikhɨɨvara khara, ‘Israeliiŋa, gee oragh. Eni Ikhɨv a en Got. A nombɨra eni Ikhɨv. \v 30 Gen non navira averi rako nonɨ unduu rako non nɨghɨnɨsi rako gamgaaŋn ivɨra aŋn vhusvhusighiri.’ \v 31 Aŋgi inesiro othɨv khara, ‘Nɨɨ nombɨn vhusvhuisi moghɨra gumasi rako amisi bar men vhusvhusighiri.’ Nom othɨvha thav kaniiŋn mɨni ikhevigha aniiŋga afhirasi phatɨ.” \p \v 32 Mauthughura kha gumagh kamagh Iesus ikara, “Nɨɨ guisimbaaŋram mbɨŋgɨ kamaghɨusue, Got nombɨra, thav nom iti phatɨ. \v 33 Ee non navira averi rako, non nɨghɨnɨsi rako non gamgaaŋni Ikhɨvan vhusvhusighiri. Mamaghɨra nɨɨ nombɨn vhusvhuisi moghɨra gumasi rako amisi bar men vhusvhusighiri. Ee kha othɨvhaniiŋ gɨn maaŋɨtima, mee phurama aphuraphurir aghaer bisi rako arivan bar sisira aghaer bisira aphuraphuri tharsi andagha afhiraghami.” \p \v 34 Iesus orasima a inderaghavɨram mbɨkemisi, Iesus aŋm mbɨŋgeeghi, “Got kha bisigha ativamirɨ uthugh nɨɨ aŋni isaghuni iti phatɨ.” Mauthughura thighira mee nomthegha azaaŋsɨgha thavɨn nomthegh Iesus ramuan atitiiŋi. \s Iesus, Got nom ee niamɨusua mbɨsevisir gumaghaousua gumasi rako amisira azaaghi \r (Metiu 22.41-46 ko Metiu 23.1-36 ko Luk 11.37-54 koma Luk 20.41-47) \p \v 35 Iesus Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨn gumasi rako amisir surea amuava, mena azaaghi, “Manmagha amuisi Judariro othevi ikeeŋsi gumasi kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, Krais, Got nom ee niamɨusua mbɨsevisir gumagh, a Devitɨn avav? \v 36 Devit nombɨ, Gotɨnɨ Utum nɨghnɨghan khavɨn aŋga aniiŋsi, a kamaghɨm mbɨkemi, \q1 ‘Got kamagh nani Ikhɨvam mbɨŋgɨ kamaghɨusue, \q2 “Nɨɨ khagh nana agharan guvɨn rapheragh, \q1 mamaghɨra ikhɨtima kɨ nɨɨna aphanir gumasi rɨkambuuŋtima \q2 mee nɨɨna apheeŋni ikaami.” ’ \m \v 37 Devit nombɨ ‘Ikhɨvan’ gumaghan khavɨ athɨ. Manmagh amuigha gumaghan khav nomthegha Devitɨn avav?” Am mbɨŋgeema gumasi rako amisira avɨrara aŋm mbɨŋgɨmɨŋgɨv oraegha bari iphui. \p \v 38 Iesus gumasi rako amisir surea amua kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee Judariro othevi ikeeŋsi gumasivɨusua ganighɨri. Mee shaarirɨ uruaria sharigh rarutima gumasi rako amisi mee bisi amaŋga andaghɨ uvhuesira aŋanani izɨriri ikiir mee ranɨɨŋmɨusua, mee bar vhusvhusi. \v 39 Mee Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphenir ambirambir aghuuira niva, ishari ikiirɨ uthugh mee aŋaniri izɨɨri iti tharsi niamɨusua bar vhusvhusi. \v 40 Mee pha arɨghiresi amisir ozɨrir khoru amua men rɨphenir bisi nia, kamaghɨusue ee indera. Mee, gumasi meni izɨɨri ufhaaousua, kamagha amuigha mee Gotɨn phorugham mbɨŋgerɨm mbɨŋgɨmɨŋgɨrɨ uruarigha amui. Kamagha amuir gumasi, menɨ uvhuesan maghatɨgh gumasi othevir maghatɨsigha amui tharsirɨ uvhues bar aŋga afhiraghami.” \s Mana aremisira amigh akɨmano ovɨghan phunaŋgɨnira ithaaŋga athɨ \r (Luk 21.1-4) \p \v 41 Iesus guava aŋgɨro ovɨsi arɨsi ithaaŋna aghan apheraghav ikhava gumasi rako amisir avɨrar garima mee nona aŋgɨro ovɨsi nigha Gotɨn rɨphenana aŋgɨro ovɨsi arɨsi ithaaŋn anda arɨsi. Gumasi rako amisi aŋgɨro ovɨsira avɨrare iti tharsi aŋgɨro ovɨsira avɨrara arɨsi. \v 42 Mauthughura mana aremisira amighano osɨɨŋ bisi phatɨgha zava akɨmano ovɨghan phunaŋgɨniiŋ athɨ, aniiŋ akɨmano ovɨghanɨ urughanɨ uvavɨra aŋn mɨn gu. \v 43 Mauthughura Iesus non suren gumasir dɨɨgha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi mana aremisiro osɨɨŋna amighan khav bisi phatɨgha akɨmano ovɨghan sovan phunaŋgɨni aŋgɨro ovɨsi arɨsiri ithaaŋga athɨsi aŋna akɨmano ovɨghan phunaŋgɨni gumasiri igharis tharsi arɨsira aŋgɨgha afhira. \v 44 Mee nona aŋgɨro ovɨsir avɨraghi ithɨrɨpiiŋga aŋgɨro ovɨsirɨ uvhovhera anɨɨŋi. Amighan khav nona ambirambiin maghatɨghan mɨra akɨmano ovɨghan ambuunani athɨgha a nomthegha aghaeghɨ uvhuesamira aŋgɨro ovɨsi phatɨ.” \c 13 \s Iesus kamaghɨusue, Gotɨ rɨphen gɨn maghatiighemi \r (Metiu 24.1-2 koma Luk 21.5-6) \p \v 1 Iesus Gotɨ rɨphenam mbɨrogha thaegha akɨran zima, aŋn suren gumaghan mav am mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh! Nɨɨ gan, khara aŋgɨr bar ikiira, mee andar Gotɨ rɨphenani iŋarisima, aŋn gangan bar indera! Gotɨ rɨphen ko rɨphenir sovseghe aŋm mbɨroghɨni iti tharsi, anda bar rɨphenir rɨŋgɨrir aghuuira!” \v 2 Mem mbɨkemisima Iesus kamagha ana ikara, “Nɨɨ rɨpheniri ikiir kharsir gari? Anda bar maghatiighemi. Gumughuna aŋgɨr kharsi, gumasi bar anda uphueghtima anda barbar daaŋgi ireghemi. Thav thavɨni iphɨni ikeghem phatɨghami.” \s Iesus kamaghɨusue, osɨmndɨsira avɨrara gɨno otuivami \r (Metiu 24.3-14 koma Luk 21.7-19) \p \v 3 Iesus Olivɨno oraghɨni iphɨn, Gotɨ rɨphen khoman aŋna aghuagha apheraghav itima, Pita ri Jems koma Jon ri Andru mee norire ikhava aŋna azaaghi, \v 4 “Eem mbɨkɨmɨva, rɨpheni maghatiighemir bighaaŋ, a mana uthughun otuivti? Othɨvhan manavɨ ufhuaragh otuivtima, ee ikeeŋgɨm mbɨkɨmaŋga bisir kharsi otuivamirɨ uthugha aghangera zee?” \p \v 5 Mem mbɨkemisima Iesus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee norivɨusua inderaghɨvɨra gan, gumagha thav zɨɨ gen khorir amuan thaghri. \v 6 Gumasira avɨrara nani izɨɨn zɨɨ, mbɨkɨmaŋga, ‘Kɨ Krais, Got nom ee niamɨusua mbɨsevisir gumagh.’ Kha gumagh gumasi rako amisir avɨrar khori ramuaŋga. \p \v 7 Uthughun khavɨn gee aghangera itir asaghuuri ikiir nɨnɨiva oraghɨva, isaghuni iti mbɨzorsiri ikiira akaava oraghami. Kha uthughun gee rɨŋgavan maghatɨgha ramuan thaghɨri. Othevir kharsi otuivightima, unuaghɨnan khav gɨvamirɨ uthugh thighar zaami. \v 8 Kantrin mavɨni iti tharsi rɨkavigh igharisir kantriri iti tharsir phorughum mbɨsoghomi. Kha uthughun ativasir gumaghan mavɨna andarsi rɨkavigh igharisir ativasi gumaghana andarsir phorughum mbɨsoghomi. Aŋanir tharsi aghae bar phatɨghtima, gumasi rako amisi vɨtiire ikaami. Mbɨkɨmɨkɨsi ivɨra igharisi uŋuimbar otuivami. Kha bisi, amighɨ ufhuaraghɨvɨra otaasa mbɨzagh nighɨva gumughun ano otara otaami, osɨmndɨsir kharsi ivɨra kamaghɨra otuivami osɨmndɨsir kharsi ufhuaraghɨvɨra otuivtima unuaghɨnan khav gɨvamirɨ uthugh thigharɨ. \p \v 9 Gee inderaghɨvɨra norira norivɨusua gan. Gen gumasi tharsi gee nighɨ uŋuimbar garir gumasir ranɨɨŋga. Mee Gotɨn phorugham mbɨŋger rɨphenir gem mbɨsoghomi. Gee nani izɨɨnɨ utuivisi tharsi, gee gavmanɨn gumasiri ikiir arɨmasi rɨfhaaŋnɨ uthughɨva, kɨ amuisi bisi, gee andar gun mem mbɨkemighemi. \v 10 Gumasi tharsi ufhuaragh maŋɨ Gotɨna akamana aghuuŋn gun gumasi rako amisi kha uŋuimbari itir akaa uvhaghuvhagha andav vɨkɨmɨri. Gumughun kha unuaghɨn gɨvami. \v 11 Gumasi tharsi mana uthughun genɨ usuiragh gee nigh osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrir rɨphenan maŋɨtima, gee ufhuaraghɨm mbɨkɨmɨusua nɨghɨnɨsir avɨri nia thaghri. Nɨɨ mbɨkɨmɨusua, Got nɨghɨnɨsir nɨra anɨɨŋti nɨɨ mbɨze vɨkɨmaŋga. Khara nɨɨ nombɨram mbɨŋge phatɨ, Gotɨnɨ Utum mbɨŋgeeghi. \v 12 Afhoghumasi norira nori nigh aphanir gumasir anɨɨŋtima mee mem mbɨsoghti mee arɨmɨghireghemi. Inasi non boori ivɨra kamaghɨra andara amuaŋga. Boori noni inasi rako inaghamuuira akaava athoghɨva arɨmaŋgamiro othevir mee ramuighti, mee arɨmɨghireghemi. \v 13 Uthughun khavɨn gumasi rako amisi bar nani izɨɨusua navan maghatɨghan geni ikaami. Thɨɨŋra uthugha aghavagharigh maaŋɨ ana aremighemirɨ uthugho otoghtima Got ikɨrana aghuuŋ gɨn aŋra anɨɨŋgami.” \s Iesus kamaghɨusue, bighan bar maghatɨghara otoghomi \r (Metiu 24.15-28 koma Luk 21.20-24) \p \v 14 Iesusɨm mbɨŋgɨ guava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee gantima Got bari iphɨrphɨrisi bigh aŋ rɨphenani ikaami. Khara a ikhaam phatɨghamira aŋan. A ikɨthi, Got no rɨphena thaeghemi. Nɨɨ thɨɨŋra osɨɨran khavɨn ganigh, inderaghavɨra nɨghɨnɨghɨva ana ikeeŋgɨri. Got bari iphɨrphɨrisi bighan khav, uthughun khavɨn otoghtima Judian distrighɨna aveni iti tharsi mee uzuamɨra arɨ orasira anaeŋgɨri. \v 15 Thav rɨphenan akɨrani ikeghɨva nomthegha aven maaŋɨ non bigha thav nia thaghɨri. \v 16 Thav mɨghɨni ikhɨvani ikeghɨva nomthegh rɨphenan maaŋɨ nona akɨran sarir shaar nia thaghɨri. \v 17 Naviri itira amisi rako boori otee aphiri inaghamuui mevɨsi. Uthusir kharsi zaami, mee bar maghatiighemi! \v 18-19 Uthusir kharsi zaami, anda osɨmndɨsiri ikiirɨ uthusi. Got unuaghɨn ko ovheea amuisi uthughun za thighira, kamagha amuisiro osɨmndɨgha thav kamagha otosi phatɨ. Uthugh thav nomthegh kamagh otoghom phatɨghami. Kamagha amuisi gee Gotɨn phorughum mbɨkɨmtima osɨmndɨsiri ikiir kharsi amoghɨnɨ uthughun otuiva thaghɨri. \v 20 Ikhɨv nombɨusua mbɨsevisi gumasi rako amisi norighi nɨghnɨgha, uthughun maghatɨghan khavɨnɨ uthusir marsia rɨghorisi anda muaŋ othevi. A ti andar rɨghoris phatɨsi gumasi rako amisi bar arɨghireghaghi. \p \v 21 Zaamirɨ uthugh, thav gem mbɨkɨmaŋga, ‘Gee gan, Kraisɨra khara! A Got nom ee niamɨusua mbɨsevisir gumaghara,’ o, ‘Gee gan, Kraisɨra muna!’ Ana akamam mbaraghan thaghri! \v 22 Gumasi tharsi zɨva gen khori ramu kamaghɨusuami, ‘Kɨra, Got gumasi rako amisi nom mee niamɨusua mbɨsevisi gumagh,’ o ‘Kɨ Gotɨna akam nigha ziir gumaghan mav.’ Maghɨra mee non gamgaaŋ khɨvamir bisiri ikii rako rɨŋgavan maghatɨgha amuiro othevi ramuti anda otuivami. Mee kamagh vhusvhusi, mee gumasi rako amisir khorira amutima mee oŋanighemi. Mee aghavaghar ikhɨva, ivɨra Got nombɨusua mbɨsevisi gumasi rako amisi, mee ivɨra men khori ramuamɨusua. \v 23 Kɨ gɨno otuivamir bisi bar andar gun gem mbɨkemi. Kamagha amuisi gee inderaghavɨra norivɨusua ganɨri.” \s Iesus kamaghɨusue, Gumasir Otar gɨn zaami \r (Metiu 24.29-31 koma Luk 21.25-28) \p \v 24 Iesusɨm mbɨŋgɨ guava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Osɨmndɨsiri ikiir kharsirɨ uthugh gɨvaghtima, gɨn zaamirɨ uthughun bisir kharsi otuivami. Aro gɨngɨnighemi. Ikɨni isiragham phatɨghami. \v 25 Mbɨkovi ovheen asighireghemi. Ovheeni itir bisira aghavaghari, usuaghusuaghava, nona aŋania thamɨraeghemi. \v 26 Uthughun khavɨn gumasi ganti Gumasir Otar aghavagharani ikhɨv ko aŋarani ikhɨva samɨra guan thooŋn zaami. \v 27 A non enseli amandaghti mee maaŋɨ ovhee ko unuaghɨnano othevi bar andar maŋɨva Gotɨm mbɨsevisi gumasi rako amisi mee akuvigh aŋmɨusua zaami.” \s Iesus kamaghɨusue, gee fhighɨn khan gan ikeeŋgemi \r (Metiu 24.32-35 koma Luk 21.29-33) \p \v 28 Iesusɨm mbɨŋgɨ guava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Fhighɨn khan aŋguu nomtheghɨm mbɨkovtima gee ikeeŋgɨm mbɨkɨmaŋga, amoghɨnɨ uthugha aghangera zee. Gee fhighɨn khan gan nɨghɨnɨsi niaŋga. \v 29 Kamaghɨra gee bisir kharsir ganti anda otuivtima gee ikeeŋgɨm mbɨkɨmaŋga, Gumasir Otar a nom zaamirɨ uthugha aghangera zee. A itɨmana akamaniiŋnɨ uthughav iti. \v 30 Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi. Uthughun khavɨni iti gumasi rako amisir kharsi ikhɨvɨre ikɨthima bisir kharsi bar otuivami. \v 31 Ovheen ko unuaghɨn gɨvaghami, nam mbɨŋgɨmɨŋgɨ gɨvagham phatɨghami.” \s Iesus kamaghɨusue, a nom zaamirɨ uthugh thav a ikeeŋsi phatɨ \r (Metiu 24.36-44) \p \v 32 Iesusɨm mbɨŋgɨ guava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Thav ikeeŋsi phatɨ, uthughun manavɨra kɨ gem mbɨŋger bisir kharsi otuivti. Gotɨnɨ uŋuuni itir enseli ko Gotɨn Otari ivɨra ikeeŋsi phatɨ. Afhesɨni Ikhɨv nombɨre ikaaŋi. \p \v 33 Gee uthughun khavɨn zaamirɨ uthughi ikeeŋsi phatɨ. Gee inderaghɨvɨra norivɨusua gani ikhɨɨ. \v 34 Kha uthughun gumaghan mav igharagha zui moghɨn. A no rɨphena thaegha guava no rɨphen nigha noni iŋaarir gumasir afharɨ arɨghava rɨphenani iŋaaria rɨghorava meŋga anɨndi. A itɨmana akamaniiŋni itir gumagham mbɨŋgɨ kamaghɨusue, nɨɨ inderaghɨvɨra gan. \v 35 Rɨphenan guav zaamirɨ uthugh gee ana ikeeŋsi phatɨ, a boŋgaara zaami, o rɨmaaŋnarɨghan zaami, o utuari afhuti a zaami, o amɨni itiraghti a zaami, o? Kamagha amuisima gee inderaghɨvɨra ganɨri. \v 36 Phatɨghtima, a uzuamɨra otogh gen ganti, gee rakuvɨre ikaami. \v 37 Kɨ gem mbɨŋger bisir kharsi, kɨ gumasi rako amisi bar mem mbɨŋgeeghi, ‘Gee inderaghɨvɨra ganɨri!’ ” \c 14 \s Gumasir arura aphani Iesusɨm mbɨsueghti ana aremighaousua mbɨŋgɨmɨŋgɨa rɨkɨri \r (Metiu 26.1-5 ko Luk 22.1-2 koma Jon 11.45-53) \p \v 1 Iis phatɨsirɨ uvisirɨ uthuuri ishamaŋga amuirɨ uthugh koma Israeli Got nomthegha mee nisirɨ uthughuni ikhɨvanɨ uthughun phuninira ikhavɨre iti. Kha uthughun Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii, koma Judariro othevi ikeeŋsi gumasi, momooŋno othɨvha thavɨn Iesusɨnɨ usuiragh aŋm mbɨsueghti ana aremighaousua utuavivɨusua urui. \v 2 Mee kamagh nori vɨŋgeeghi, “Ee ishamanɨ uthughun aŋnɨ usuighem thughatɨs phatɨ. Ee ramuightima ishamani iti gumasi rako amisi mbɨzorughani ikhɨva thavɨn ee ramuighemi.” \s Amighan mavɨm mbughuna aghuuŋ zuirɨm mburueŋ Iesusɨna aphanaŋ giŋe \r (Metiu 26.6-13 koma Jon 12.1-8) \p \v 3 Iesus Betaninɨ uŋuuni ikhava mamburan arɨmarɨm itir gumagh Saimon rɨphenana aven aghaana akoghɨna aphava apheraghav iti. Ana aphava apheraghav itima, amighan mavɨm mbughuna aghuuŋ zuirɨm mburueŋn mav nigha zii. Ana akɨmana aghuuŋna amuisi mbɨsɨvani iti. Aŋnɨ uvhues bari iphɨni iti. Amighan khavɨm mburueŋn khav nigha Iesusɨusua zegha mburueŋm mbɨsɨva bigha mburueŋn Iesusɨna aphanaŋ giŋe. \v 4 Ma uthughuni iti tharsi mee navi siava kamagh nori vɨŋgɨvɨre iti, “Theghousua kha mburueŋn mbughuna aghuuŋ zui thav amighan khavi iphasava aŋga amui? \v 5 An ana amandaghɨva aŋgɨro ovɨsira avɨrara nighaghi. Aŋnɨ uvhues ombaranɨ uvavɨranɨ uvhues aŋga afhira. Gumughun ana aŋgɨro ovɨsi phatɨsi tharsira akuruvaghami.” Mauthughura mee phuvɨra aŋga avhesi. \v 6 Mem mbɨkemisima Iesus kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ana thaghi. Gee thoghousua osɨmndɨghan aŋga anɨndi? Ana thaghi! Ano othɨvhana aghuuŋn naŋga amui. \v 7 Bisi phatɨsi tharsi mɨghasɨgh gen phorugh ikaami. Gee mana uthughun mena akuruvaghan nɨghnɨgh zɨɨti gee mena akuruvaghami. Kɨ mɨghasɨgh gen phorugh ikhan thughatɨs phatɨ. \v 8 Kɨ aremightima ana ramuaŋgamir bighaaŋ, ana anaaŋga amui. A ufhuaraghɨm mbughuna aghuuŋ zuirɨm mburueŋ nam mbɨkarɨgh aghevightima mee gɨn na umoghɨ rarɨghami. \v 9 Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi, mee unuaghɨnan khavɨna aŋanan manavɨn Gotɨna akamana aghuuŋ ukunɨva amighan khava amuisiro othɨv ivɨra aŋm mbɨkɨmɨva anaaŋgi nɨghɨnɨghɨvɨre ikaami.” \s Judas Iskariot Iesus nigh Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikiira afharimuura arɨghaousua akamana aghavaghara rɨkɨri \r (Metiu 26.14-16 koma Luk 22.3-6) \p \v 10 Judas Iskariot a Iesusɨm mbɨsevisir gumasir 12 pɨlan gumaghan mav. A Iesus nighɨva Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikiira afharimuura arɨghaousua memɨusua gu. \v 11 Mauthughura mee aŋna akaman khavɨ oraegha bar phuvure inighinighava, aŋgɨro ovɨsi aŋra nɨɨmɨusua akamana aghavaghara rɨkɨri. Thighira aŋnɨ usuiragh mera anɨɨŋmɨusua utuavivɨusua urui. \s Iesus non suren gumasir phorughava aphi \r (Metiu 26.17-25 ko Luk 22.7-14 ko Luk 22.21-23 koma Jon 13.21-30) \p \v 12 Iis phatɨsirɨ uvisirɨ uthuuri ishamaŋga amuirɨ uthusirɨ ufhuaragha zuirɨ uthugho otosima Judarir gumasi mee othɨvhan khav iti. Mee ufhuaragha Israelir Got nomthegha mee nisirɨ uthugh aŋgi nɨghɨnɨghɨva sivsivɨni ikamam mbɨsuegh ana nighɨv Got ranɨɨŋva aŋm mbɨnambaghɨv ana nigh maaŋɨva anara amaŋga. Thighira Iesusɨn suren gumasi aŋna azaaghi, “Ee aŋanan manavɨn maaŋɨ, nɨɨ Israeli Got nomthegha mee nisirɨ uthughuni ishama ramuamɨusua, ee bisia rɨkɨr ti?” \v 13 Mem mbɨkemisima a non suren gumaghan phunini amaŋga kamagha aniiŋm mbɨŋgeeghi, “Aŋgo uŋuuni ikhɨvan maŋɨtima gumagha thavɨ rɨmɨm mbɨnaŋgɨ uphugh zɨɨ aŋgom mbatoghti, aŋgo aŋn gɨn maaŋɨ. \v 14 Ana aven zui rɨphen aŋgo aŋn maŋɨva aŋn guavɨm mbɨkɨmɨri, ‘Fhɨghɨn gumagh kamagha azaaghi, “Kɨ non suren gumasir phorugh Israeli Got nomthegha mee nisirɨ uthughi nɨghnɨgh ishamaŋga amuira aŋan mana?” ’ \v 15 Aŋgo aŋm mbɨkɨmti a iphɨn rɨphenana aveni itira aŋanani ikhɨvana aŋgon khɨvaghami. Aŋanan khav bisi bar ikha emɨusuavɨra gari. Uthughun khavɨn gee aŋanan khav ee norivɨusua bisi bar andar rɨkɨrighiri.” \v 16 Mauthughura aŋn suren gumaghaniiŋ mee thaegha uŋuuni ikhɨvana aven guava garima bisi am mbɨkemisi moghɨra gusi, aniiŋ maghɨra Israeli Got nomthegha mee nisirɨ uthughusua aghae rako bisia rɨkɨri. \p \v 17 Ma uŋguarthughura Iesus nom mbɨsevisir gumasir 12 pɨlar phorugha guava otuivi. \v 18 Mee aŋna aghan akoghɨn apiighav ikha aphava, Iesus kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi, gena thav na nighɨva nana aphanaŋga amuir gumasi tharsira afharimuu ratɨghami, a ivɨra nan phorugha ikhava aphi.” \v 19 Mee aŋna akamam mbaraegha, navi bar osemi. Mee barɨ uvhaghuvhagha aŋna azaaŋsɨgha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Kɨghee, kɨra ti?” \v 20 Mem mbɨkemisima a mee ikaragha kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee 12 pɨla gena thavɨra. Ma gumagh nan phorugh uvighanɨ utumani ithaaŋnɨ uvavɨra raghumi thav. \v 21 Gumasir Otar, Gotɨm mbɨgharɨm mbɨkemisir moghɨra, ana aremighemi. Gumagh, Gumasir Otar nigha aphanir gumasira afharɨ athɨsi khav! A bar maghatiighemi! Inaghamuuŋ aŋm mbatesi phatɨghav khasi, a inderaghaghi!” \s Iesus uvisirɨ uthuu rako uainiro ovɨsiri imbooriri iŋgaa non suren gumasigha anɨɨŋi \r (Metiu 26.26-30 ko Luk 22.15-20 koma 1 Korin 11.23-25) \p \v 22 Iesus non suren gumasir phorugha apha ikhava, a uvighanɨ utuman mav nigha Gotɨm mbɨnambagha ana biigha, ana nigha non suren gumasigha anɨɨŋga, kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Khara nan neerɨnofhɨgh. Gee ana nigh ana ramɨ.” \v 23 Mauthughura a uainiro ovɨsiri imboori aphiri ithaaŋ nigha Gotɨm mbɨnambagha meŋga aniiŋsi, mee uvhaghuvhagha norir guri. \v 24 Mee uainiro ovɨsiri imboori aphima a kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Khara nan ŋaan. Kɨ gumasi rako amisi bar mena akuruvaghaousua ana asighɨusuami. Kɨ kamagh ramuighti Got kha akama rɨŋgɨrana aghavaghar ikeghemi. \v 25 Kɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi, Kɨ nomthegh uainiro ovɨsiri imboori tharsi rameghem phatɨghami, kamaghɨre ikhɨɨ maaŋɨ Got kha bisigha ativamirɨ uthugho otoghomi. Kha uthughun, kɨ uainiro ovɨsiri imbooriri iŋgaa ramaŋga.” \p \v 26 Mauthughura mee Gotɨni izɨɨ ufhirɨm mbɨtighan mavɨa amuigha rɨkhavigha Olivɨno oraghɨn zee. \s Iesus kamaghɨusue, Pita gɨnɨm mbɨkɨmaŋga, a Iesusi ikeeŋsi phatɨ \r (Metiu 26.31-35 ko Luk 22.31-34 koma Jon 13.36-38) \p \v 27 Iesus kamagh non suren gumasi vɨŋgeeghi, “Gotɨm mbɨgharano osɨr kamagh iti, ‘Kɨ sivsiviir garir gumagh aŋm mbɨsueghtima sivsivii atamatamɨra areghemi.’ Kamagha amuisi gee bar, nani itir nɨghnɨghana aghavaghar gɨvaghtima, gee na thaeghɨva areghemi. \v 28 Kɨ gem mbɨŋgeeghi, kɨ aremigh nomtheghɨ rɨkavigh genɨ ufhuaragh Galilin distrighɨn maŋŋaŋga.” \v 29 A mem mbɨkemisima Pita kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Mee bar nɨɨ thaeghtima kɨra phatɨghami.” \v 30 An aŋm mbɨkemisima Iesus kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Kɨ guisimbaaŋra nɨɨm mbɨŋgeeghi, thighira rɨmaaŋn khavɨn nɨɨ nombɨ uthughun phunini ko mbɨkethavɨn nɨɨm mbɨkɨmaŋga, ‘Kɨ ana ikeeŋsi phatɨ.’ Maghɨra utuar gɨna afhuvan buaaŋniiŋ ramuaŋga.” \v 31 An aŋm mbɨkemisima Pita akamana aghavaghara amua kamaghɨusue, “Kɨ nɨɨn phorugha aremighaousuava arɨmaŋga, kɨ kamaghɨm mbɨkemighem phatɨghami. Bar phatɨghami!” Mauthughura suren gumasi bar kamaghɨra aŋm mbɨŋgeeghi. \s Iesus Getsemanin mɨghɨn Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi \r (Metiu 26.36-46 koma Luk 22.39-46) \p \v 32 Iesus non suren gumasir phorugha olivir ther mɨghɨn zee. Ma mɨghɨni izɨɨ Getsemani. Mee aŋn zegha, Iesus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee khagh raphighɨv ikɨthi kɨ Gotɨn phorughum mbɨkɨmaŋga.” \v 33 Mauthughura a Pita, ri Jems koma Jon mee nigha gu. Thighira atitiiŋ phuvɨra aŋna anandima, a bar osemigha, \v 34 kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Nan navana avee, osɨmndɨgh ana itheragha gueghiri. Kɨ aremighaousuava amui. Gee khaghi ikhɨva, inderaghɨvɨra gan.” \v 35 Mauthughura a muaŋ sɨvagha gugha, non khoma moghɨra unuaghɨnaŋgi irɨgha kamagh Gotɨn phorugham mbɨŋgɨ kamaghɨusue, utuavɨni igharis thav ikhɨtima nɨɨ uthughun maghatɨghan khav nam mbathɨghɨn ana nii. \v 36 A kamagh Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi, “Giifheve, nani inaghaves, bigha thav bar nɨɨno osemisi phatɨ. Kamagh amuisi mbɨzaghɨn khav, nɨɨ nam mbathɨghɨn ana nii. Nɨɨ nan vhusvhusan gɨn maŋa thaghɨri. Nɨɨ non vhusvhusan mɨn, nɨɨ ramu.” \p \v 37 Mauthughura a nomthegha non suren gumaghan phunini ko mbɨkethavɨna aghan zegha garima mee akui. Mee akuima a kamagh Pita mbɨŋgeeghi, “Saimon, nɨɨ akuire? Nɨɨ thange nan phorugh ikegh ganɨva uthughuno othɨvhaaŋni ikeghem phatɨghtire? \v 38 Gee inderaghɨvɨra ganɨva, Gotɨn phorughum mbɨkɨmti osɨmndɨgha thav gee ramuightima gee ireghem phatɨghami. Kɨ ikaaŋi, gen navira averi vhusvhusi, mbɨkarɨsia aghavagharisi phatɨ. Kamagha amuisi pharphari geŋga amui.” \p \v 39 Mauthughura a nomthegha gugha ufhuaragha Gotɨn phorugham mbɨkemisi moghɨra nomthegha aŋn phorugham mbɨŋgeeghi. \v 40 Gumughun a nomthegha non suren gumasivɨusua za gari, mee akuavɨre iti. Pharphari phuvɨra meŋga amui. Mauthughura a meŋga aghurasi, mee aŋm mbɨkɨmaŋgamira akaagha asa. \p \v 41 Mauthughura a uthughum mbɨkethavɨn gugha Gotɨn phorugham mbɨkemigha nomthegha za mem mbɨŋgeeghi, “Gee avughusuava akuavɨre itire? Othɨvhan khava thaghi! Uthugho oto. Gee gan, Gumasir Otar mee ana nighɨva othevir maghatɨsigha amuir gumasira afharira arɨghaousua zii. \v 42 Gee rɨkavighɨva! Ee maŋŋaŋga! Gee gan. Na nigh aphanir gumasir ranɨɨŋgamir thavɨra, a muna zii!” \s Judas Iesus nigha aŋna aphanir gumasira afharɨ athɨ \r (Metiu 26.47-56 ko Luk 22.47-53 koma Jon 18.3-12) \p \v 43 Iesus Pita, ri Jems ko Jonɨm mbɨŋgɨvɨre itima, Judas, aŋm mbɨsevisir gumasir 12 pɨlan mav oto. Avɨrani ikhɨv aŋn phorughum mbɨsoghomirɨm mbɨzorsir akosi rako ifhani nigha Iesusɨusua zii. Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii rako Judariro othevi ikeeŋsi gumasi rako Judarir gumasira aphani, mee mee amaeŋsi, mee zii. \v 44 Iesus nigh mena fharira rɨghaousua amuir gumaghɨ ufhuaragha kamaghɨusue, “Kɨ othɨvhan khavɨn gen khɨvaghami. Kɨ iŋŋɨsamir gumagh, a Iesusɨra. Gee anɨ usuiragh, inderaghɨvɨra aŋn ganɨva, ana nigh maaŋɨ.” \p \v 45 Mauthughura Judas Iesusɨusua zavɨre ikha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Fhɨghɨn gumagh!” Judas aŋni iŋŋɨsi. \v 46 Maghɨra gumasi zava Iesus agharir aŋga ariigha, mbɨghɨravɨra aŋnɨ usuira. \p \v 47 Mauthughura Iesusɨna aghani iti gumaghan mav nom mbɨzorughana akos asigha, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasira aphananiri iŋaaran gumaghanɨ ukuara rɨtusi aŋnɨ ukuar rɨtughirɨ. \v 48 Maghɨra Iesus kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Kɨ okeer gumagh phatɨ. Gee thoghousua nanɨ usuighaousua mbɨzorsira akosi rako ifhani niia zii? \v 49 Kɨ mɨghasɨgha gen phorugha ikha, Gotɨn rɨphenam mbɨroghɨna aven surea amui. Gee nanɨ usuighani iphɨrphɨri. Gotɨm mbɨgharano osɨrɨm mbɨkemisi moghɨra gee kamagh naŋga amui.” \v 50 Mauthughura Iesusɨn suren gumasi bar ana thaeghava are. \s Gumaghani ikaman mav ara gu \p \v 51 Gumaghani ikaman mav bigha thav arusi phatɨ, am mbɨsasinɨ ughura akɨrani iti thav ikegha Iesusɨn gɨn zui. Mauthughura Iesusɨna aphani aŋnɨ usuirasima, \v 52 a nona akɨrani itirɨm mbɨsasinɨ ughuran khava thaegha imuŋgamara ara gu. \s Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasi Iesusɨn phorugham mbɨŋgeeghi \r (Metiu 26.57-68 ko Luk 22.54-55 ko Luk 22.63-71 ko Jon 18.13-14 koma Jon 18.19-24) \p \v 53 Iesusɨna aphani ana nigha Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasira aphanivɨusua gu. Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii, rako Judarir gumasira aphani, rako Judariro othevi ikeeŋsi gumasi, mee bar za nori akuvaghav iti. \v 54 Mauthughura Pita thighiiŋn muaŋn aŋga athɨgha Iesusɨn gɨn guava bar gua Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasira aphanan rɨphenan rɨvɨnana aven gughava a ganganir gumasir phorugha apheraghav ikha arivan fheeghi. \p \v 55 Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii rako Judariro osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrir gumasi bar Iesusɨm mbɨsueghti ana aremighaousua akaman mena akuruvaghaousua uruiava, avheeŋi. \v 56 Gumasira avɨrara khorigha amuirɨm mbɨŋgɨmɨŋgɨr Iesusɨa amuisi, mem mbɨŋgɨmɨŋgɨ uvhorsira zui phatɨ. \v 57 Marsi rɨkhavigha khorigha amuira akaman khavɨn aŋm mbɨŋgeeghi, \v 58 “Ee orasima, a kamaghɨusue, ‘Gumasi iŋarisi Gotɨ rɨphenan khav kɨ ana rɨphɨrighɨva, uthughun phunini ko mbɨkethavɨra igharis thavɨni iŋarighemi. Kɨ iŋarighemi thav gumasi aŋni iŋarighem phatɨghami.’ ” \v 59 Mbɨŋgɨŋgɨr kharsi ivɨra guisimbaaŋra uvhorsira zui phatɨ. \p \v 60 Mauthughura Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasira aphan rɨkhavigha men thooŋnɨ utugha Iesusɨna azaaghi, “Nɨɨ akama thav ikarvaghani iphɨrphɨrisire? Mee nɨɨŋga asira akaman khav, a guisimbaaŋra, o?” \v 61 Mauthughura Iesus inɨmɨre ikha mem mbɨŋgɨŋgɨma thav ikarasi phatɨ. \p Mauthughura Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasira aphan nomthegha aŋna azaaghi, “Nɨɨ Krais, Got nom ee niamɨusua mbɨsevisir gumagh? Gumasi rako amisi kha Gotɨni izɨɨ ufhi, nɨɨ ano Otarara me?” \v 62 An aŋm mbɨkemisima Iesus kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Kɨ aŋno Otarara. Gumughun nɨɨ ganti, Gumasir Otar kha gamgaaŋ iti Gotɨn guvɨn aghara apheraghɨva ovheenɨ ughura sam zaami.” \v 63 Mauthughura Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasira aphan non shaara biighava azaaghi, “Ee theghousua nomthegh gumasi tharsir phorugh dɨɨgh ti mee zɨva akaar aŋga asɨ ti? Marikɨɨ! \v 64 Gee nori aŋm mbarasi, am mbɨŋgɨŋgɨr maghatɨsir Gotɨni izɨɨra afharavasi. Gee manmagh nɨghɨnɨsi?” Mauthughura mee barbar akaman aŋga asa, kamaghɨusue ana aremighemi. \p \v 65 Mauthughura marsi aŋgi iphari. Mee aŋna arɨmaghaniiŋ avaragha, mee nona afharir aŋm mbɨsogha kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨm mbɨkɨm. Thɨɨŋra nɨɨm mbɨsosi?” Mauthughura ganganir gumasi ana nighava aŋm mbɨsoghavɨre iti. \s Pita kamaghɨusue, “Kɨ Iesusi ikeeŋsi phatɨ” \r (Metiu 26.69-75 ko Luk 22.56-62 ko Jon 18.15-18 koma Jon 18.25-27) \p \v 66 Uthughun khavɨra Pita rɨphena rɨvɨnam mbɨŋɨniiŋni itima, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasira aphanani iŋaarana amighan mav zii. \v 67 A zava Pitan garima ana arivan fheema, a rɨkɨrav aŋn gara, kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ gumaghan khav nɨɨ ivɨra Iesusɨn phorugha ike. A Nasaretiiŋn gumagh mav.” \v 68 An aŋm mbɨkemisima a nombɨn guaragha kamaghɨusue, “Kɨ nɨɨm mbɨŋger bighan mav ikeeŋsi phatɨ.” Mauthughura rɨvɨnani itɨmani ikhɨvana akamaniiŋno otoghɨva akɨran maŋamɨusuava amuima maghɨra utuar afhui. \v 69 Gumughuni iŋaarana amighan khav khagh aŋn garavɨra utuivighav itir gumasi rako amisi nomthegha mem mbɨŋgeeghi, “Muna mena mavɨra.” \v 70 A mem mbɨkemisima a nomthegha nombɨn guaragha muaŋ gɨn, aŋna aghanɨ utuivighav itir gumasi Pita mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ Galilin distrighɨn gumagh, kamagha amuisima guisimbaaŋra nɨɨ mena mavɨra.” \v 71 Maghɨra Pita mbɨghɨravɨram mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Kɨ guisimbaaŋram mbɨŋgeeghi. Kɨ khorira amuightima Got naŋga asɨghasiighemi.” A kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Kɨ gem mbɨŋger gumaghan khav ikeeŋsi phatɨ.” \v 72 A kamaghɨm mbɨŋgɨvɨre itima utuar nomthegha afhui. Maghɨra Pita Iesus aŋm mbɨkemisi mbɨŋgɨŋgɨmaŋgi nɨndɨɨ, “Nɨɨ ufhuaraghɨ uthughun phunini ko mbɨkethavɨm mbɨkɨmaŋga, ‘Kɨ Iesusi ikeeŋsi phatɨ.’ Maghɨra utuar gɨnɨ uthughun phuninin afhuighemi.” Pita anaaŋgi nɨghɨnɨghava ara gua bar phuvɨra azii. \c 15 \s Mee Iesus nigha Pailatɨusua gu \r (Metiu 27.1-2 ko Metiu 27.11-14 ko Luk 23.1-5 koma Jon 18.28-38) \p \v 1 Amɨrɨtusi rɨmaaŋra, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii rako Judarir gumasira aphani, ko Judariro othevi ikeeŋsi gumasi, rako Judariro osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrir gumasiri igharis tharsi ivɨra, mee nɨghnɨghan mavɨ oto. Mee Iesusɨna afhari ikegha ana akua guava Pailatɨ anɨɨŋi. \v 2 Mee Pailatɨ aniiŋsima, Pailat aŋna azaaghi, “Nɨɨ Judarigha ativasir gumagh, o?” An aŋna azarasima Iesus ana ikaragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Aŋre, nɨɨ inderaghɨvɨram mbɨŋgeeghi.” \v 3 An aŋm mbɨkemisima Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii bisira avɨrara aŋm mbɨŋgɨva akaar aŋga asi. \v 4 Mauthughura Pailat nomthegha aŋna azaaghi, “Nɨɨm mbɨŋgɨŋgɨr kharsi ikaravaghami, o phatɨ? Nɨɨ orasi, mee bisira avɨrara nɨɨm mbɨŋgɨva andar nɨɨŋga asi.” \v 5 An aŋna azarasima Iesus bar aŋm mbɨŋger phatɨsi, Pailat rɨŋgavan maghatɨgha amui. \s Pailat khani ighuuvan Iesusa guusua mbɨŋgeeghi \r (Metiu 27.15-26 ko Luk 23.13-25 koma Jon 18.38–19.16) \p \v 6 Pailata amuiro othɨv kamaghɨn, ombari bar ishamani ikhɨvan khavɨnɨ uthugh, mee Pailatɨm mbɨkɨmtima a rɨvɨnan kɨrthɨghani itir gumagha thav, men vhusvhusan ana thaeghti, a maŋŋaŋga. \v 7 Gumaghan mav, aŋni izɨɨ Barabas, a gavmanɨn gumasir phorugham mbɨsosi tharsi men phorugha rɨvɨnan kɨrthɨghani iti. Mee bighan khavɨusua rɨvɨnan kɨrthɨghani iti. Mee gavmanɨn phorugha nori vɨsogha gumaghan mava aremi. \v 8 Thighira gumasi rako amisi Pailat itira aŋanan guavanambogha rɨvɨnan kɨrthɨghani itir gumagha thav mee vhusvhuisi thava thamɨraghaousua Pailatɨna azaaghi. Khara Pailat mɨghasɨgha othɨvhan khavɨa amui. \v 9 Mee aŋna azarasima, Pailat mena azaaghi, “Kɨ Judarigha ativasir gumagha thaeghɨva gemɨusua ana amaaŋmɨusua, gee vhusvhuisi o?” \v 10 Pailat ikaaŋi, “Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii Iesusa amuir bisivagha navi osemigha, ana nigha nana afharɨ athɨ.” \v 11 Mauthughura Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii vɨkemisi gumasi rako amisir navi rɨkavisima mee Pailatɨm mbɨkemightima a Iesusɨn thɨvaghɨva, Barabasa thaeghtima a memɨusua zaami. \v 12 Mem mbɨkemisima Pailat azaaghi, “Gee Judarigha ativasir gumagh arɨsi thav, kɨ manmaghɨra aŋ ramuti?” \v 13 A mem mbɨkemisima gumasi rako amisi mbɨghɨravɨra dɨɨ kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ana nigh khani ighuuvan ana gura!” \v 14 Mauthughura Pailat mena azaaghi, “Manmaghɨusua? Ano othɨvhan maghatɨghan manavɨa amui?” A mem mbɨkemisima mee barɨm mbɨghɨravɨra dɨɨ mbɨŋgeeghi, “Khani ighuuvan ana gura!” \v 15 A mee ramuightima men navi inderaghaousua, Pailat Barabasa thaghi. Am mbɨzorsir gumasi mbɨkemisi mee umbuer Iesusa afhasoroegha, Pailat khani ighuuvan ana guusua meŋga anɨɨŋi. \s Mbɨzorsir gumasi Iesus rɨphovi \r (Metiu 27.27-31 koma Jon 19.2-3) \p \v 16 Mbɨzorsir gumasi Iesus nigha gavmanɨn rɨphenani ikhɨvam mbɨroghɨna aven gueghira mbɨzorsir gumasi bar men dɨɨsima mee za nori akuvaghav iti. \v 17 Mee uphɨghɨ rutusir shaaran aghɨvanɨ uruaran mavɨn aŋn sharagha rɨkhonɨnɨ amaeŋna rɨkɨrigha aŋna aphanan shara. \v 18 Mee maghɨra aŋn dɨɨva aŋm mbɨŋgeeghi, “Judarigha ativasir gumagh, nɨra ativasir thav!” \v 19 Mauthughura mee aghorɨn aŋna aphanam mbɨsogha, ivɨra aŋgi ipharavɨre iti. Mee khoru amua noni itevira akuriri iphɨni ira, mee guisimbaaŋra aŋni izɨɨ ufhi moghɨra amui. \v 20 Mee othevir kharsir aŋga amua aŋ rɨphovigha gɨvagha, a ma sarisir shaari usuegha, aŋn shaaran aŋn shara. Mauthughura mee ana nigha khani ighuuvan aŋga afhughafhughaousua aŋna akua zui. \s Mbɨzorsir gumasi Iesus nigha khani ighuuvan ana guragha aŋga afhu \r (Metiu 27.32-44 ko Luk 23.26-43 koma Jon 19.17-27) \p \v 21 Sairinin gumaghan mav Saimon, a Aleksander ko Rufusɨn inaghaves, a uŋuuni igharisi thavɨni ikegha Jerusalemɨna aven zui. Maghɨra mbɨzorsir gumasi Iesusa guumir khani ighuuve isaghuphughaousua aŋnɨ usuirasi, an aŋgi isaghuphɨ. \p \v 22 Mee guava aŋanan mavɨni izɨɨ Golgota, mee aŋno otuivi. Aŋanan khavɨni izɨɨm mbɨnɨɨŋ kamaghɨn, Aphanir Agharir Aŋan. \v 23 Mauthughura mee uainiro ovɨsiri imboori ko mbɨzasia gevi rɨmɨn phorugha ighavɨsuegha Iesusɨ anɨndima ana na thaghi. \v 24-25 Aro anaŋga 9_oklogh nisima mee Iesus nigha khani ighuuvan ana guragha aŋga afhu. Mauthughura mbɨzorsir gumasi aŋn shaari isiragha norigha aniiŋga satu ikararaaghi. Thavɨ ufhuaragho otoghɨva, shaara thav niaŋga. \v 26 Mauthughura mee aŋn gunɨm mbɨŋgera akaman khavo osɨri, “A Judarigha ativasir gumagh.” Mee akaman kuaŋmɨusua aŋm mbɨsueghtima ana aremighemi. \v 27-28 Mee, okɨɨva mbɨzorsigha amuisi gumaghan phunini, mee aniiŋ nigha Iesusɨna aghani ivɨra aniia agura. Mee mav nigha Iesusɨna agharan guvɨn itir khani ighuuvan aŋga afhugha, mav nigha agharani ikɨn itir khani ighuuvan aŋga afhu. \f * \fr 15.27-28 \fr*\ft Ikhaaŋmarir gumasir marsi mee kamagh nɨghnɨgha kamaghɨusue kha akam ivɨra khagh iti. Kha akam a kamaghɨn, “Mamagha amuigha akaman mav Gotɨm mbɨgharana aveni iti a bar guisimbaaŋra otoghomi. Ma akam kamaghɨn, ‘Gumasi rako amisi gumaghan maghatɨghan mavɨn mɨn aŋn gari.’ ” \ft*\f* \p \v 29 Mauthughura za zui tharsi mee rɨmbovirɨm mbɨzeer aŋm mbɨŋgɨva nona aphani ukuaukuaghava kamaghɨusue, “Ore! Nɨɨ, Gotɨn rɨphena rɨphɨrigh aron phunini ko mbɨkethavɨn nomthegh aŋni iŋaraousua mbɨkemisi gumagh. \v 30 Nɨɨ thighira nɨɨ nombɨra nombɨna akuragh, khani ighuuva thaeghɨva zighirɨ!” \v 31 Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumasiri ikii rako Judariro othevi ikeeŋsi gumasi ivɨra kamaghɨra aŋ rɨphova nori vɨŋgeeghi. Mee kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “A igharis tharsira akuruvasi a nombɨra nombɨna akuruvaghani iŋgura! \v 32 Kha gumagh, a kamaghɨusue, ‘Kɨ Got nom gumasi rako amisi niamɨusua mbɨsevisi gumagh. Kɨ Israeligha ativasir gumagh.’ Khara guisimbaaŋrana akam nɨɨ khani ighuuva thaeghɨva zighirɨtima, ee nɨɨn ganigh nɨghnɨghana aghavaghar nɨɨni ikaami.” Okeer gumaghan phunini aŋna aghan guraghav ikha, ivɨram mbɨŋgɨŋgɨr maghatɨsira avɨrara phuvɨra aŋm mbɨŋgɨvɨre iti. \s Iesusɨn ovhevheeŋ \r (Metiu 27.45-56 ko Luk 23.44-49 koma Jon 19.28-30) \p \v 33 Aro za phesakhaman thooŋni itima gɨngɨnɨ unuaghɨnani itirɨ uŋuimba bar anda avaragha, guava 3_okloghɨnɨ uŋguarthughura utu. \v 34 Aro gua 3_oklogh nisima Iesus itɨɨŋni ikhɨvanɨm mbɨghɨravɨra kamagh deeghi, “Eloi, Eloi, lama sabaktani?” Akaman khavɨm mbɨnɨɨŋ kamaghɨn, “Nan Got, nan Got nɨɨ thoghousua na thaghi?” \v 35 Maghɨra aghangera utuivighav itir tharsi oraegha kamaghɨusue, “Gee oragh, a Elaijan deeghi.” \v 36 Maghɨra gumaghan mav akhɨghavtɨgha gua rɨmɨnɨ usuisi bigh nigha uainiro ovɨsiri imboorira afhaaŋndɨgha rugha ana nigha aghorɨn mavɨ athɨgha, Iesus ramamɨusua ana amandi. A kamaghɨusue, “Gee thaegh, ee ganaŋga, Elaija ti zɨva aŋna akuraghami, o phatɨ.” \v 37 Mauthughura Iesusɨm mbɨghɨravɨra dɨɨgha utumu usue. \p \v 38 Maghɨra Gotɨn rɨphenan guraghavi iti mbɨsasini ikhɨv iphɨni ikegha thooŋra bigha gueghira uvɨno otogha araran phunini irɨ. \v 39 100 pɨlam mbɨzorsir gumasir garir gumaghana aphanan mav, a Iesusɨna aghanɨ uthughav ikha orasi, am mbɨghɨravɨra dɨɨgha, manmaghɨra aremisiro othɨvhan ganigha kamaghɨusue, “Bar guisimbaaŋra, kha gumagh a Gotɨn Otarara!” \p \v 40 Uthughun khavɨna amisir marsi muaŋ isaghunɨ utuivighav ikha gari. Men thooŋn Makdalanɨnɨ uŋuuna amigh Maria, ko Salome, ko Josev ri Jemsɨni inaghamuuŋ Maria. Kha Jems a Josevɨnɨ undoogh. \v 41 Amisir kharsi Galilin distrighɨni ikegha Iesusɨna akuruvagha aŋn phorughava arui. Amisir avɨrar marsi ivɨra Iesusɨn phorugha Jerusalemɨna anambogha ivɨre iti. \s Mee Iesusɨn khum nigha akɨman thooŋga athɨ \r (Metiu 27.57-61 ko Luk 23.50-55 koma Jon 19.38-42) \p \v 42-43 Thighira aron avhughususanɨ uthughusua bisiar rɨkɨrirɨ uthugh. Amɨn phɨrtima avhughususanɨ uthugho otuivami. Kamagha amuisima aro gevima, Arimatean gumagh Josev, Judariro osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrir gumaghana aghuuŋ mee bar ikeeŋsi mav. A nombɨ ivɨra Got kha bisigha ativamirɨ uthughusua gari. Ana atitii phatɨgha Iesusɨn khum niamɨusua gua Pailatɨna azaaghi. \v 44 An aŋna azarasima Pailat oraghi, Iesusa aremigha gɨvasima, a rɨŋgavan maghatɨgha amui. A 100 pɨlam mbɨzorsir gumasir garir gumaghana aphanan mavɨusua akama amandasima a zesima an aŋna azaaghi, “Iesus guisimbaaŋra aremisire?” \v 45 An aŋm mbɨŋgɨŋgɨmam mbaraegha a ikaaŋi, Iesus guisimbaaŋra aremi. Mauthughura a Iesusɨn khum niamɨusua Josevɨm mbɨnamba. \v 46-47 Mauthughura Josevɨm mbɨsasinɨ ughurana aghuuŋn mav aŋgu uvhuesigha zava Iesusɨn khuma daeŋga zeghirɨ. Ana na uphomigha gɨvagha ana nigha guava akɨman thooŋ mee rɨtusi thavɨn gugha ana athɨ. Ma uthughun Makdalanɨnɨ uŋuuna amigh Maria, ko Josevɨni inaghamuuŋ Maria, aniiŋ garima, Josev Iesusɨn khum nigha akɨman thooŋna avena ana athɨgha, akɨmani ikhɨvan mavɨ uphoghuphuegha zava aŋna akamania rɨkuugha. \c 16 \s Iesus nomthegha rɨkavi \r (Metiu 28.1-8 ko Luk 24.1-12 koma Jon 20.1-10) \p \v 1 Avhughususanɨ uthugh gɨvasima, Makdalanɨnɨ uŋuuna amigh Maria, ko Jemsɨn inaghamuuŋ Maria, ko Salome mee maaŋɨ Iesusɨn khum aghɨvousua mbɨghuriir aghui zuirɨm mbɨruer marsighɨ uvhuesi. \v 2-3 7 pɨlarɨ uthusirɨ ufhuaragha zuirɨ uthughun aro anandima, rɨmaaŋra mee gua Iesusɨn khum athɨsi akɨman thooŋna aghan norira nori vɨŋgeeghi, “Thɨɨŋra ena akuragh akɨman thooŋna akamania rɨkuusi akɨmɨ uphuegh ti?” \f * \fr 16.2-3 \fr*\ft 7 pɨlarɨ uthusirɨ ufhuaragha zuirɨ uthugh a Sande. \ft*\f* \v 4 Mee gua garima akɨmani ikhɨvan khav, mee ana uphoghuphuegha gu. \v 5 Mee akɨman thooŋna akamaniiŋna aven gua garima gumaghani ikaman mav shaaranɨ ughuranɨ uruaran mava arugha agharan guvɨn amandaghava apheraghav iti. Mee aŋn ganigha bar rɨŋgavan maghatɨgha amui. \p \v 6 Gumaghan khav kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee atitiiŋn thaghɨri. Kɨ ikaaŋi. Gee Nasaretiiŋn gumagh, Iesusɨusua gari. A khani ighuuvana aremigha nomthegha rɨkavi! A khagh iti phatɨ. Gee khagh a irɨghavi ikesira aŋanan gan. \v 7 Thighira gee maaŋɨ, Pita ko aŋn suren gumasiri igharis tharsi vɨkɨm, ‘A genɨ ufhuaragh Galilin distrighɨn maŋŋaŋga. Am mbɨkemisi moghɨn gee munagh aŋmba othuivhami.’ ” \p \v 8 Mauthughura mee rɨŋgavan maghatɨgha amuigha guava akɨran guegha phuvɨra are. Mee atitiiŋi, kamagha amuigha mee tharsi vɨkemisi phatɨ. \s Makdalanɨnɨ uŋuuna amigh Maria Iesusɨn gani \r (Metiu 28.9-10 koma Jon 20.11-18) \p \v 9 Iesus 7 pɨla uthusirɨ ufhuaragha zuirɨ uthughun rɨmaaŋra nomthegha rɨkhavigha Makdalanɨnɨ uŋuuna amigh Maria, ufhuaragha nombɨn aŋn khɨva. Amighan khav, Iesusɨ ufhuaragha unduur maghatɨsir 7 pɨla iti tharsi vatoghi.\f * \fr 16.9-20 \fr*\ft Ikeeŋsi gumasira avɨrara Sapta 16, ves 9ɨni ikegha gua 20inɨ uthusir akaa vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Mak nombɨ ana osɨrisi phatɨ, gumaghan mav gɨn ana osɨri.” \ft*\f* \v 10 Gumughun gumasi rako amisi Iesusɨn phorugha aruava ikesi tharsi, mee aŋmɨusua bar osemigha phuvɨra azia itima, Maria gugha Iesusɨn gun mem mbɨŋgeeghi. \v 11 A mem mbɨkemisima, mee oraghi, Iesus nomthegha rɨkhavigha nombɨ nigha Makdalanɨnɨ uŋuuna amigh Marian khɨvasi an aŋn gani. Mee kamagh oraegha nɨghnɨghana aghavagharana amighan khavɨna akaar iti phatɨ. \s Suren gumaghan phunini utuavɨn Iesusɨn gani \r (Luk 24.13-35) \p \v 12 Uthughun khavɨn gɨn Iesusɨn suren gumaghan phunini uŋuuni ikhɨvan akɨran zuima Iesus igharaghava otogha aniiŋm mbato. \v 13 Mauthughura aniiŋ nomthegha za bighan khavɨn gun marsi vɨkemisi, mee ivɨra nɨghnɨghana aghavagharan aniiŋna akaar iti phatɨ. \s Iesus mee ramuaŋgamiri iŋaaran gun non suren gumasi vɨŋgeeghi \r (Metiu 28.16-20 ko Luk 24.36-49 koma Jon 20.19-23) \p \v 14 Gɨnɨ 11 pɨlan suren gumasi aphima Iesus nombɨ nigha men khɨva. A ikaaŋi, mee nɨghnɨghana aghavaghar phatɨgha, mee navana aghavaghar iti. A nomthegha rɨkavisir bighaaŋ, marsi aŋn ganigha mem mbɨŋgeema, mee nɨghnɨghana aghavagharam mbɨŋgɨŋgɨman khavɨni iti phatɨ. Bisir kharsivɨusua Iesus mem mbɨŋgɨ meŋga avhesi. \v 15 A kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee maaŋɨ unuaghɨnan khav bar aŋ raruva unuaghɨnan khavɨni iti gumasi rako amisi bar kha akamana aghuuŋn mem mbɨkɨm. \v 16 Gee mem mbɨkɨmti thɨɨŋra nɨghnɨghana aghavaghar nani ikhɨva, urueghtima, Got aŋna akuraghti, a mɨghasɨgh Gotɨn phorugh ikaami. Thɨɨŋra nɨghnɨghana aghavaghar nani iti phatɨ, a Got osɨmndɨsiva oragh anda rɨkɨramirɨ uthughuna aveni ikhɨva uvhuesan maghatɨgh niaŋga. \v 17-18 Nɨghnɨghana aghavaghar nani iti tharsi, gamgaaŋn bisir kharsi ivɨra men khɨvami. Mee nani izɨɨnɨ unduur maghatɨsi vatoghɨva, mee uŋuimbar akaa ikeeŋsi phatɨsi tharsi vɨkɨmɨva, ukurusi nona afharir andarɨ usuighemi. Mee arɨghirira aŋguar rɨmɨ thava rameghti a thange men navigha asɨghasiighem phatɨghami. Mee nona afhari nigh arɨmarɨr gumasir arɨghtima mena arɨmarɨ gɨvaghami.” \s Got Iesus nigha nonɨ uŋuun guavanambo \r (Luk 24.50-53 koma Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasi 1.9-11) \p \v 19 Uthughun khavɨni Ikhɨv Iesus, bisir kharsir mem mbɨkemigha gɨvasima Got ana nigha nonɨ uŋuun guavanambo. Ana nambogha, a Gotɨna agharan guvɨn amandagha apheraghav iti. \v 20 Gumughun suren gumasi unuaghɨnan khavɨna aŋani bar andar guava akamɨ ukuri. Ikhɨv men phorugha iŋaarava non gamgaaŋn meŋga aniiŋsi mee aŋn gamgaaŋn bisigha amui. Kamagha amuisima gumasi rako amisi ikaaŋi, akaman khav bar guisimbaaŋra.