\id ACT \ide UTF-8 \ide UTF-8 \rem Consultant Checked by Martha Wade, completed 18-Sep-2008. Post check corrections finished 26 Sep 2008. \rem Picture suggestions added 19-Sep-2008 \rem Advisor checked 21.20–25.9 by Mike Herchenroeder, with Augustine and Leo \rem Advisor checked 26.10–28.31 by Mike Herchenroeder, with Augustine, Leo, and John \h Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasi \mt Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨm Mbɨghar \imt1 Ufhuraghɨvɨra zuira akamambaaŋ \ip Kha mbɨghar, a Iesusɨm mbɨsevisir gumasir iŋaari. Luk osɨrisiir akamna aghuuŋ iti. Luk nombɨra kha mbɨgharo osɨri. Kha mbɨghar ee aŋn garima, Gotɨnɨ utumɨ utuavɨn Iesusɨm mbɨsevisir gumasir khɨvasima mee Iesusɨna akamana aghuuŋ Jerusalemɨnɨ uŋuu ko Judian distrigh koma Samarian distrighɨn gua ma unuuaghɨnana asɨsiive bara andagha arui. (Nɨɨ Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨm Mbɨgharan 1.8ɨn akaman gan.) \ip Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨm Mbɨgharan khav a Isesusɨn phuesi gumasi rako amisir niazi, mee Judarira arɨghan aŋga amuima a gua ikhevighava atamtamɨra kha unuaghɨnan guu. A fhomɨra Gotɨm mbɨkemisir akama rɨŋgɨran Israeliiŋn gumasi rako amisi vɨkemi. Luk ivhɨra Kraisɨn iŋaari rako othevir men khɨvtima, mee aŋn gin maŋaŋga. \ip Bighan ikhɨvan mav, Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨm Mbɨghar kamagh aŋm mbɨkemi. Aŋga Gotɨnɨ utuman gamgaaŋn iŋari. A Gotɨnɨ Utum. Petekosɨnɨ uthughun Gotɨnɨ utuumɨ ufhuaraghavɨra Iesusɨm mbɨsevisir gumasighi izɨva. Gumaghun Gotɨnɨ utum meen nɨghɨnɨsɨgh ɨraghava gamgaaŋ meŋga anɨɨŋi. \ip Kha mbɨgharana avhen Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasi, Iesusa amuisiri iŋaarira rakoma ana akamana aghuuŋ gun gumasi rako amisi vɨŋgeeghi. \ip Ee thigira gumasi rako amisir avhɨrar garima, mee akamana aghuuŋn khavɨra gɨn zuima, akaman khavɨra aghavagharan Gotɨn gumasi rakoma amisigha anɨɨndi. Mbɨsevisi gumasi mbɨghar, mbɨsevi gumasira avhɨrara niazi. Pita ri Polɨn niaghasira bar avhɨre ikevi. \ip Pita ufhuaraghavhɨra Iesus ane mbɨsevisima an aŋn gɨa aruisi gumagh. Polɨ ufhuaragha Iesusɨn gɨa aruisi phatɨ. A Iesusɨn akamam ba oraghava aŋn gɨn zui gumasi rako amisira afharavaghaousua bar aghavaghari. Kamagh amuisima Iesus Polɨn dɨɨsima a thighira bar aŋnɨ ufharasiri iŋaaran gumaghava kha mbɨgharana avhen iti osɨɨrir marsi. \ip Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasiri Iŋaarirɨm Mbɨgharana avhenɨm mbɨzeer marsi kamaghɨusue, “ee” iti. Gumasira avhɨrara kamaghi nɨghhɨsi Luk Polɨn phorughava utisir marsira arui, a mamagha amuigha kamaghɨusue, “ee”. Ma uthughun Luk ti Polɨn gɨn gua Filipainɨ uŋuun thughatɨghava a Filipainɨ uŋuun iti, mamagha amuigha Pol Filipainɨ uŋuua thaegha gusima akaman khuaŋ “ee” nomthegha iti phatɨ. (Nɨɨ Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨm Mbɨgharan 16.40ɨn akaman gan.) \c 1 \ms Iesusɨm mbɨsevisi gumasi Jerusalemɨna avhen Iesusɨna akamɨ ukuri \mr (Sapta 1.1--8.3) \s Iesusɨn akama rɨŋgɨr kamaghɨusue, a Gotɨnɨ Utum ana amaaŋgami \p \v 1-2 \x - \xo 1.1-2 \xo*\xt Lu 1.1-4 \xt*\xo 1.1-2 \xo*\xt Mk 16.19; Lu 24.49-51\xt*\x* Tiofilas, khɨɨ nɨɨmɨusua mbɨgharan khav ana osɨri. Nanɨ ufhuarasirɨ mbɨgharan avhen, khɨɨ Iesus bar amuisi bisi, koma a gumasi rako amisir surea amuisi tharsi ivhɨrama anda osɨri. Uthughun khavɨn Iesusɨ rɨkavhigha non iŋaarigha amua mamaghɨre ikha, gua a Gotɨnɨ uŋuun guavanambosirɨ uthughun uthusi bisi, khɨɨ anda osɨri. Iesus a thighar Gotɨnɨ uŋuun maŋŋamɨusua, aŋm mbɨsevisi gumasi a Gotɨnɨ Utuman gamgaaŋn iŋaarir akaar mem mbɨŋgeeghi. \f * \fr 1.1 \fr*\ft Luk, Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨ mbɨgharan khav osɨri. A ufhuaraghɨvɨrama osɨrisirɨ mbɨghar, a Luk Osɨrisira Akamana Aghuuŋ.\ft*\f* \v 3 \x - \xo 1.3 \xo*\xt Mt 28.17; Mk 16.12; Lu 24.36-49; Ap 10.41; 1 Ko 15.5-7\xt*\x* A ufhuaragha mbɨzasi nigha aremigha nomthegha rɨkavisirɨ uthusir a thighar Gotɨnɨ uŋuun maŋŋamɨusua, a nombɨ nigha, a nombɨusua mbɨsevisi gumasir khɨva. A bisira avhɨrara men khɨvasima, mee bar anda ikaaŋi, a nomthegha rɨkavhigha iti. 40 pɨlan uthusi, uthughun khavɨn avhenɨ uthusira avhɨrara a nombɨn men khɨvagha Got kha bisigha ativamirɨ uthughun gun mem mbɨŋgeeghi. \v 4 \x - \xo 1.4 \xo*\xt Lu 24.49; Jo 14.16-17; Ap 2.33\xt*\x* Uthughun mavɨn a men phorugha ikha, aphava mbɨŋgɨŋgɨman aghavagharan khavɨn meŋga anɨɨŋi, “Gee Jerusalemɨnɨ uŋuuni ikhɨva thaegh maŋŋa thaghɨri. Bighana aghuuŋ nan Inaghaves geera anɨɨŋmɨusua akama rɨkɨrisi thav, a zaami. Gee anaŋmba oraghi, kha aŋn gun gem mbɨkemi. Gee aŋmɨusua gan ikhɨɨ. \v 5 \x - \xo 1.5 \xo*\xt Mt 3.11; Mk 1.8; Lu 3.16; Jo 1.33; Ap 11.16\xt*\x* Jon gumasi rako amisi rɨmɨn mee uruesima, khɨɨ gɨn Gotɨnɨ Utuman gamgaaŋn gee uruami.” \p \v 6 \x - \xo 1.6 \xo*\xt Ais 1.26; Dan 7.17; Amo 9.11; Mt 24.3; Lu 24.21\xt*\x* Uthughun mavɨn, mee nori akuvasirɨ uthughun, mee aŋna azaaghi, “Ikhɨv, nɨɨ uthughun khavɨ ativamir gumagh Israeli raniiŋtima, a nomthegh Israelirɨ unuaghɨnan ganaŋgami, o?” \f * \fr 1.6 \fr*\ft Fhomɨra Israelir gumasir marsi nori norigha ativasir gumagh ikha nonɨ unuaghɨnan gari. Iesusɨnɨ uthughun, Israeli Romiiŋn apheeŋn iti. Iesusɨnɨ uthughun khavɨn otogha aruima, gumasira avhɨrara kamagh nɨghɨnɨsi, a Romiiŋn gavmanɨ mbatueghɨva nombɨ Israelir ganaŋgami. Gɨn Israeliiŋ, unuaghɨnan igharis tharsi andar ganɨva andar apheeŋn ikaami thughatɨs phatɨ.\ft*\f* \v 7 \x - \xo 1.7 \xo*\xt Mt 24.36; Mk 13.32; 1 Te 5.1\xt*\x* Iesus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Bisi otuvamirɨ uthugh, nani Inaghaves nombɨra nonɨ uthugh athɨ. Gee theeghɨnamɨusua ana athɨsirɨ uthughun khav ikaaŋmɨusua. Khara gen bighaaŋ phatɨ. \v 8 \x - \xo 1.8 \xo*\xt Mt 28.19; Mk 16.15; Lu 24.47-48; Jo 15.27; Ap 2.32; 3.15; 5.32\xt*\x* Gumughun Gotɨnɨ Utum geni iphɨn zighirɨghtima, gee aŋn gamgaaŋ nighɨva, gee Jerusalemɨn nana akamɨ ukunɨva Judian distrigh ko, Samarian distrighɨn maŋɨ unuaghɨnan khavɨn asɨsive bar, men niaghaami.” \s Iesus Gotɨnɨ uŋuun zui \r (Mak 16.19-20 koma Luk 24.50-53) \p \v 9 \x - \xo 1.9 \xo*\xt Mk 16.19; Lu 24.50-51; Jo 6.62; 20.17\xt*\x* Iesus kamaghɨm mbɨkemigha gɨvagha, aŋm mbɨsevisi gumasi garavɨre itima Got ana sigharafasima a Gotɨnɨ uŋuun guavanandi. Mauthughura mee garavɨre itima guan mav ana mondu. \v 10 \x - \xo 1.10 \xo*\xt Mt 28.3; Mk 16.5; Lu 24.4; Jo 20.12; Ap 10.3; 10.30\xt*\x* A guavanandima mee khogho ovheen garavɨre itima, gumaghaniiŋ shaaranɨ ughuraniiŋ arughava uzuamɨra men phorugha utu. \v 11 \x - \xo 1.11 \xo*\xt Mt 24.30; 26.64; Lu 21.27; Jo 14.3; 1 Te 1.10; 4.16; KTH 1.7\xt*\x* Aniiŋ kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Galilin distrighɨn gumasi, gee thoghousua khaghɨ utuivighav ikha iphɨno ovheen gari? Gumaghan khav Iesus, Got ana nisima a gee thaegha nonɨ uŋuun gu. Gee aŋn ganisima a Gotɨnɨ uŋuun gusi moghɨn, a kamaghɨra nomthegh zaami.” \s Mee Judasɨn aŋan niamɨusua Matiasa mbɨsevi \p \v 12 \x - \xo 1.12 \xo*\xt Lu 24.50\xt*\x* Iesusɨm mbɨsevisi gumasi Olivɨn oragha thaegha nomthegha Jerusalemɨn zui. Olivɨn oraghɨn khav Jerusalemɨn aghangera ikava aŋnɨ uruar kilomitan uvhuavɨran mɨn gu. \v 13 \x - \xo 1.13 \xo*\xt Mt 10.2-4; Mk 3.16-19; Lu 6.14-16\xt*\x* Mee gua Jerusalemɨn avhen gugha gua mee ma iti rɨphenan avhen iphɨn guavanaaŋi. Meni izɨɨri khara, Pita, Jon, Jems ri Andru, Filip ri Tomas, Bartolomiu, Metiu ri Jems, a Alfiusɨn otar, Saimon, a Selotiiŋn phoghɨn gumaghan mav, koma Judas, a Jemsɨn otar. \v 14 \x - \xo 1.14 \xo*\xt Mt 13.55; Lu 23.49; 23.55; 24.10; Jo 6.42; 7.5\xt*\x* Mee mɨghasɨgha navan uvhuavɨra ikha nori nigha Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi, amisir marsi rako Maria, Iesusɨni inaghamuuŋ, koma aŋnɨ undoosi ivhɨra. \p \v 15 Uthusir kharsir avhen gumasi rako amisi Kraisɨn phorus tharsi Pita mena arɨghanɨ utugha akamɨ ukuri, men avhɨra rɨmbombon 120. \v 16 \x - \xo 1.16 \xo*\xt Sng 41.9\xt*\x* A kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nana avheeŋmbuagha, Gotɨnɨ Utum fhomɨra Devitɨ amuisi, aŋna akaman mavɨm mbɨkemi. Akaman khav Gotɨm mbɨgharan avheni iti. Akaman khav a Judasɨm mbɨŋgeeghi. Kha gumagh Judas, a utuavɨn aphanir gumasir kɨrasima mee Iesus aŋnɨ usuirasi tharsi. Akaman khav thighira otogha gɨva, Devit mbɨkemisi moghɨra. \v 17 \x - \xo 1.17 \xo*\xt Mt 10.4; Lu 6.16; Ap 1.25\xt*\x* Judas fhomɨra en gumaghan mav, a ivhɨra ee kha amuir iŋaara amui.” \p \v 18 \x - \xo 1.18 \xo*\xt Mt 26.15; 2 Pi 2.15 \xt*\xo 1.18-19 \xo*\xt Mt 27.3-8\xt*\x* A non othɨvhan maghatɨghan uvhues nighava unuaghɨnan mavɨ uvhuesi. A unuaghɨnan khavɨn nombɨ ukunigha irima aŋm mbɨkarɨgh rɨghoraghirima, aŋnɨ umuu baro oŋeeghirɨ. \v 19 Kamagh amuisima, Jerusalemɨni iti tharsi barbar bighan khavɨ oraghi, mee unuaghɨnan khav non akaman izɨɨn khavɨn aŋga athɨ, Akeldama. Aŋm mbɨnɨɨŋ kamaghɨn, ŋaananɨ unuaghɨn. \p \v 20 \x - \xo 1.20 \xo*\xt Sng 69.25; 109.8\xt*\x* Pita mbɨŋgɨ gua kamaghɨusue, “Gotɨm mbɨgharan avheni iti mbɨtisir osɨɨran khav iti, ‘Aŋn aŋan phure ikhɨɨri, thav ana aŋanan khav nia thaghɨri.’ A ivhɨra kamaghɨusue, ‘A gumaghan aphanan mɨn iŋaari, gumughun igharisi thav ana amuisir iŋaar niaŋga.’ \p \v 21 Kamagha amuisima, a mɨghasɨgha en phorugha ikava eni Ikhɨv Iesusɨn gɨn aruisi gumasi ee thavam mbɨsevighemi. \v 22 \x - \xo 1.22 \xo*\xt Mt 3.16; Mk 1.9; 16.19; Lu 3.21; 24.51; Jo 15.27; Ap 4.33\xt*\x* Jon gumasi uruesirɨ uthugh, ko Iesusɨ ufhuaragha rɨkɨnarɨkaraghava amusiri iŋarirɨ uthughun ikhegha, zaavɨkava Got Iesus nisi a ee thaegha guavanambosirɨ uthughunɨ utu. Uthusir kharsir bar en phorugha ikesir gumagha thav ana mbɨsevighemi. Iesus rɨkavhigha gɨvasima kha gumagh aŋn gani, a en phorugh mbɨŋgɨŋgɨman khavɨn akamɨ ukunaŋga.” \p \v 23 Mauthughura men gumaghan phuninin izɨɨni rɨmboru, Josev, aŋni izɨɨn mav Barsabas (aŋni igharisir izɨɨn mav Jastus) koma Matias. \v 24-25 \x - \xo 1.24-25 \xo*\xt 1 Sml 16.7; Jer 11.20; Jo 2.25; KTH 2.23\xt*\x* Mauthughura mee Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi, “Ikhɨv, nɨɨ gumasir navir averi bar anda ikaaŋi. Nɨɨ en khɨva, nɨɨ aniiŋna thavam mbɨsevightima, a Iesusɨm mbɨsevisi gumagh Judasɨn aŋan nighɨva kha iŋaara ramuaŋga. Iŋaaran khav Judas ana athaegha aremigha khuurɨ uŋuun gu.” \v 26 Mauthughura mee akɨman aniiŋni izɨɨni osɨrigha thooŋga athɨgha aniiŋ ivhasvhasima Matiasɨni izɨɨ itir akɨm iphɨn ikhegha ufhuaraghavɨra akɨrei irɨ. Kamagha amuisima mee Matias nigha, Iesusɨm mbɨsevisi gumasir 11 pɨlan phorugha ana athɨ. \c 2 \s Gotɨnɨ Utum zeghiri \p \v 1 \x - \xo 2.1 \xo*\xt Lo 16.9-11; Ap 1.14\xt*\x* Pentikosɨnɨ uthughun ikhɨvo otosima, Iesusɨm mbɨsevisi gumasi mee noria akuvagha rɨphenan mavɨn iti. \f * \fr 2.1 \fr*\ft Pentikosɨnɨ uthughun ikhɨv, aŋni izɨɨn mav khara, ombariria rɨghorir uthughun ikhɨv.\ft*\f* \v 2 \x - \xo 2.2 \xo*\xt Ap 4.31\xt*\x* Mauthughura uzuamɨra mee orasima nɨnɨɨŋn ikhɨvan mav Gotɨnɨ uŋuun ikhegha zeghira, gamiiŋn gamgaaŋ mɨn zii. A mee apiighav iti rɨphen bar ana izɨvagha ana noghi. \v 3 \x - \xo 2.3 \xo*\xt Mt 3.11\xt*\x* Mee garima bighan mav arivam mbɨzan mɨn otogha bɨghira uvhuaghuvhuagha men aphanir isɨrigha aphighi. \v 4 \x - \xo 2.4 \xo*\xt Mk 16.17; Ap 1.5; 4.31; 10.44-46; 1 Ko 12.10; 13.1\xt*\x* Mauthughura Gotɨnɨ Utum barbar mee izɨvaghava, gamgaaŋn meŋga aniiŋga meŋga amuima, mee uŋuimbar igharisi tharsir akaa vɨŋgeeghi. \p \v 5 Uthughun khavɨn Judarir akoghɨn gumasi rako amisi fhomɨra gua igharisi uŋuimbarɨ unuasir iti tharsi mena marsi nomthegha zaava Jerusalemɨni iti, mee ivhɨra Gotɨn apheeŋn iti. \v 6 Ara mee nɨŋnɨɨŋn khavɨ oraegha zaa bar nori akuvaghav ikava, mee uvhuaghuvhagha orasima gumasi rako amisi menɨ uŋuimbar akaa vɨŋgeeghi. \v 7 \x - \xo 2.7 \xo*\xt Ap 1.11\xt*\x* Kamagha amuisi mee osemigha atam nɨghɨnɨsi. Ara mee rɨŋgavan maghatɨgha amuighava azaaghi, “Kha mbɨŋgeer gumasi mee bar Galilin distrighɨn gumasira! \v 8 Manmagh amuigha ee barɨ uvhuaghuvhagha memba orasima mee enɨ uŋuimbar akaara vɨŋgeeghi? \v 9 \x - \xo 2.9 \xo*\xt 2 Ti 1.15\xt*\x* Ena marsi, Partianɨ unuaghɨn ko Midianɨ unuaghɨn ko Elamɨnɨ unuaghɨnan ze. Marsi Mesopotemianɨ unuaghɨnan zesi gumasi. Marsi Judian distrigh ko Kapadosian distrigh ko Pontusɨn distrigh koma Esian distrighɨn ze. \v 10 Marsi Frigian distrigh ko Pamfilian distrighɨn ze. Marsi Isivɨnɨ unuaghɨn, ko Libian distrighɨna avheni itira aŋan, a uŋuun ikɨvan mav Sairinin aghangere iti tharsi mee ze. Marsi Judarir akoghɨn gumasi Romiiŋnɨ uŋuuni ikhegha zesi tharsi. \v 11 Ee barbar, Judarir akoghɨn gumasi rako igharisirɨ unuaghɨnan gumasi, mee Judariro othevir gɨn zui tharsi, mee ivhɨra, ena marsi. Ena marsi Kritɨn mɨghsɨm koma Arebian distrighɨn gumasi, ee uvhuaghuvhuagha memba orasima mee enɨ uŋuimbar akaar Gota amuisi bisir ikiir gunɨm mbɨŋgeeghi!” \v 12 Judarir akoghɨn gumasi rɨŋgavan maghatɨgha amuighava phurama atamatam nɨghɨnɨghava norir azaaghi, “Khara theghanan bighaaŋ?” \v 13 Judarir akoghɨn gumasir marsi rɨmbovira akaa vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Mee uainir rɨphar avhɨrara amegha oŋani.” \s Pita akamɨ ukuri \p \v 14 Pita, Iesusɨm mbɨsevisir 11 pɨlan gumasir phorugha utughav ikha, a gumasi rako amisi mbɨghɨravɨra kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee Judarir akoghɨn gumasi rako Jerusalemɨni itir gumasi rako amisi, gee bar inderaghɨvɨra nambaragh. Khɨɨ kha othuivisi bisir gun gem mbɨkemightima, gee anda ikeeŋgemi. \v 15 \x - \xo 2.15 \xo*\xt 1 Te 5.7\xt*\x* Gumasir kharsi uainiro ovɨsiri imboori rɨpha aphava oŋanisi phatɨ. Gee ikaaŋi, khara 9 okloghɨ rɨmaaŋra. \f * \fr 2.15 \fr*\ft Judarira akoghɨn gumasi uthughun khavɨn rɨmaaŋra rɨphara oŋani aphi phatɨ. Kamagha amuisi Pita akaman khavɨn mem mbɨŋgeeghi.\ft*\f* \v 16 Bighan khav oto, khara Gotɨna ambuuŋn gumagh, Joel fhomɨra mbɨkemisi moghɨn, \v 17 \x - \xo 2.17-21 \xo*\xt Jol 2.28-32; Sek 12.10; Jo 7.38; Ap 10.45; 21.9\xt*\x* ‘Got kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gɨn zaamirɨ uthusi tharsir khɨɨ nonɨ Utuman gumasi rako amisi bar mee ranɨɨŋgami. Uthughun khavɨn gen otari rako guivi Gotɨna ambuuŋn gumasir mɨn mbɨkɨmtima, gen gumasir iŋgaa irimbar mɨn bisir gantima, gen gumasir guri iriiŋmbara akuuva bisir ganaŋgami. \v 18 Uthughun khavɨn nan iŋaarir gumasi rako amisi, khɨɨ nonɨ utuman ivhɨra mee raniiŋtima, mee Gotɨna ambuuŋn gumasir mɨn akaa vɨkɨmaŋga. \v 19 Gumughun khɨɨ iphɨno ovheen rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevia khɨvɨva, unuaghɨnan gamgaaŋn bisira amuaŋga. Uthughun khavɨn ŋaan ko ariv koma mbɨturan ikhɨv otuivami. \v 20 Uthughun khavɨn aro gɨngɨnightima, ikɨni ŋaanan mɨn otuivami. Bisir kharsi ufhuaraghɨvɨra othuivightima, gɨn Ikhɨv zaamirɨ uthugh otuivami. Kha uthughun Ikhɨv non gamgaaŋ ko aŋaran phorugh zaami. \v 21 \x - \xo 2.21 \xo*\xt Ro 10.13\xt*\x* Uthughun khavɨn Ikhɨvani izɨɨn dee tharsi, a men akuruvaghtima mee mbɨghɨvɨghɨighemi.” ’ \p \v 22 \x - \xo 2.22 \xo*\xt Jo 3.2; 14.10-11; Hi 2.4\xt*\x* Israeliiŋn akhoghɨn gumasi rako amisi, gee mbɨŋgɨŋgɨman khavɨ oragh. Nasaretiiŋn gumagh Iesus, Got gemɨusua ana amandagha gamgaaŋn aŋga anɨɨŋi. Aŋga aniiŋsima, a iŋaarir aghavagharir ikii rako rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevi koma gamgaaŋn bisi gen thooŋn andagha amui. Ana andagha amuisima, anda othuivisima gee andar ganigha nori ikaaŋi. \v 23 \x - \xo 2.23 \xo*\xt Mt 27.35; Mk 15.24; Lu 23.33; Jo 19.18; Ap 4.28; 1 Pi 1.20\xt*\x* Got non vhusvhusan gɨn gua gemɨusua fhomɨra nɨghɨnɨghan mavɨ amuigha, nono otar nigha gen afharigha athɨ. Mauthughura gee ana nigha gumasir maghatɨsir afharɨa athɨsima, mee ana nigha khani ighuuvan ana athɨghava aŋga afhusi, ana aremi. \v 24 \x - \xo 2.24 \xo*\xt Mt 28.5-6; Mk 16.6; Lu 24.5; Ap 3.15; 4.10; 10.40; 13.30-31; 17.31; 1 Ko 15.15\xt*\x* Ovhevheeŋn othɨv Iesusɨnɨ usuiragham thughatɨs phatɨ. Kamagha amuisi, Got aŋga amuisi a rɨkavhigha ovhevheeŋn osɨmndɨgha thaghi. \v 25 \x - \xo 2.25-28 \xo*\xt Sng 16.8-11\xt*\x* Devitɨn mbɨtisirɨ mbɨghar kamaghɨm mbɨkemi, \q1 ‘Khɨɨ Ikhɨvan garima a mɨghasɨgha nana aghan ikhavɨre iti. \q2 A gamgaaŋ naŋga anɨndi. \q2 Bigha thav na ramuighti, khɨɨ irɨraŋgɨvaghɨva avhighevhighem phatɨghami. \q1 \v 26-27 \x - \xo 2.26-27 \xo*\xt Ap 13.35\xt*\x* Nɨɨ na thaeghtima nanɨ utum khuurɨ uŋuun ikeghem phatɨghami. \q2 Nɨɨ nombɨra nombɨusua mbɨsevisi gumagh ana thaeghtima a kurighem phatɨghami. \q1 Kamagha amuisi nan nav inderasima khɨɨ mbɨŋgɨŋgɨr aghuuira amui. \q2 Got na ramuaŋgamir bisir aghuuira, kha andavagha gari. \q1 \v 28 Nɨɨ, ikɨrana aghuuŋ niaŋgamirɨ utuavɨn, nan khɨvagha gɨva. \q2 Khɨɨ nɨɨn phorugh ikaami, nɨɨ na ramuighti, khɨɨ bar phuvɨra inighinighemi.’ \p \v 29 \x - \xo 2.29 \xo*\xt 1 Kin 2.10; Lu 1.32; 1.69; Ap 13.36; 2 Ti 2.8\xt*\x* Nana avheeŋmbuagha, khɨɨ guisimbaaŋra gem mbɨŋgeeghi, en avhav Devit aremisima mee ana rafha. Aŋna akɨman umogh thighira en phorugha ikha khari iti. \v 30 \x - \xo 2.30 \xo*\xt 2 Sml 7.12-13; Sng 89.3-4; 132.11\xt*\x* Devit a Gotɨna ambuuŋn gumaghan mav, a ikaaŋi, Got akaman rɨŋgɨran aghavagharan aŋga aniiŋga kamaghɨusue, ‘Nɨɨ ativasir gumagh, khɨɨ nɨɨn aŋan niamɨusua nɨɨna avava thavam mbɨsevighemi.’ \v 31 \x - \xo 2.31 \xo*\xt Sng 16.10; Ap 13.35\xt*\x* Got gɨn ramuaŋgamir bigh, Devit ana ikaaŋi, a Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumagh ana aremigh nom rɨkavamir bighaaŋm mbɨŋgeeghi. A kamaghɨusue, Got ana thaeghtima aŋna arɨghiresi tharsir arɨghanɨ umoghɨn avhen ikeghem phatɨ. Aŋm mbɨkarɨgh kurighem phatɨghami. \f * \fr 2.31 \fr*\ft Grighiiŋna akam mee kamaghɨusue, “Krais”, aŋm mbɨnɨɨŋ kamaghɨn, Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumagh.\ft*\f* \v 32 \x - \xo 2.32 \xo*\xt Ap 1.8; 2.24\xt*\x* Gumaghan khav Iesus, Got aŋga aghurasima a nomthegha rɨkavhi. Ee nori nona arɨmasir aŋn ganigha, mbɨŋgeeghi. \v 33 \x - \xo 2.33 \xo*\xt Jo 14.26; Ap 1.4; 5.31; 7.55-56; 10.45; Ef 4.8; Hi 10.12\xt*\x* A guavanaŋga non Inaghavesɨn guvɨn aghara apheraghav ikha aŋn iphɨn gamgaaŋ nii. Aŋni Inaghavhes aŋm mbɨkemisi moghɨn a nonɨ Utuman aŋga anɨɨŋi. Gee thighira oraghava garir bisir kharsi, Iesus nombɨ Gotɨnɨ Utum emɨusuava ana amandasima ee aŋn gamaaŋn iphɨn bisigha amui. \v 34 \x - \xo 2.34-35 \xo*\xt Sng 110.1\xt*\x* Devit Iesusɨn mɨn Gotɨnɨ uŋuun gus phatɨ. A kamaghɨm mbɨŋgeeghi, \q1 ‘Ikhɨv kamagh nan Ikhɨvam mbɨŋgɨ kamaghɨusue, \q2 “Nɨɨ khagh nana agharan guvɨra apheraghɨva, \q1 \v 35 mamaghɨra ikhɨtima khɨɨ nɨɨn aphani rɨkambuuŋtima \q2 mee nɨɨn apheeŋn ikaami.” ’ \p \v 36 \x - \xo 2.36 \xo*\xt Ap 5.30-31\xt*\x* Kamagha amuisima, gee Israeli gee bar bighan khav ikaaŋi. Geem mbɨsuegha khani ighuuvan gurasi Iesusɨn khav, thighira Got aŋga amuisima a Ikhɨvan oto. A Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumagh.” \s Gumasira avhɨrara non nɨghɨnɨsigh ɨraghava urue \p \v 37 \x - \xo 2.37 \xo*\xt Sek 12.10; Lu 3.10-12; Ap 9.6; 16.30\xt*\x* Ara gumasi rako amisi Pitan akama mbarasi, aŋm mbɨŋgɨngɨ men navigh inivima, mee kamagh Pita koma Iesusɨm mbɨsevisi gumasir igharisi tharsi vɨŋgeeghi, “Ena avheeŋmbuagha, ee manmaghɨra ramuti?” \v 38 \x - \xo 2.38 \xo*\xt Lu 24.47; Ap 3.19\xt*\x* Mauthughura Pita kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee bar nɨghɨnɨsigh ɨraghɨva Krais Iesusɨn izɨɨn urueghtima Got geno othevir maghatɨsi gɨn amandaghɨva maghɨra, a nonɨ Utum gemɨusua ana amaaŋga. \v 39 \x - \xo 2.39 \xo*\xt Ais 57.19; Jol 2.28; Ap 10.45; 14.27; Ef 2.13; 2.17\xt*\x* Got fhomɨra akama rɨkɨrigha kamaghɨusue, a nonɨ Utum gemɨusua ana amaaŋga, gegha, gen boori rako, gen isaghuni iti tharsi, mee bar. Got, en Ikhɨv, gumasi rako amisi a dɨɨsi tharsi, a nonɨ Utum memɨusua ana amaaŋga.” \p \v 40 \x - \xo 2.40 \xo*\xt Lo 32.5; Fl 2.15\xt*\x* Mauthughura Pita mbɨŋgɨŋgɨr avhɨrara meŋga amuava akaar aghavagharir marsi ivhɨra mem mbɨkemi, “Gee norira norir akuraghti, Gotɨ uthughun khavɨn gumasi rako amisir maghatɨsir kharsigh asɨghasɨghɨva ivhɨra geŋga asɨghasiighem phatɨghami.” \v 41 \x - \xo 2.41 \xo*\xt Ap 2.47; 4.4; 5.14\xt*\x* Mauthughura gumasi rako amisira avhɨrara aŋna akama mbaraegha aŋn vhusvhusigha urue. Uthughun khavɨn Got nom 3,000ɨn gumasi rako amisir marsi nom mee nisima mee Kraisɨna andarsira avhen ze. \s Gotɨn gumasi rako amisir ikɨran othɨv \p \v 42 \x - \xo 2.42 \xo*\xt Ap 20.7\xt*\x* Kraisɨna andarsi mee Iesusɨm mbɨsevisi gumasi vɨŋgɨmɨŋgɨv oraegha, bisir norira akuruvagha, nori nigha aphava, Gotɨn phorughum mbɨkɨmamɨusua bar vhusvhusi. \f * \fr 2.42 \fr*\ft Ikeeŋsi gumasira avhɨrara kamagh nɨghɨnɨsi, ufhuaragha zui Kraisɨna andarsi nori akuvagha norir phorughava aphi. Mee amegha gɨvagha, mee Iesusɨn neerɨnofhɨgh ko ŋaanaŋgi nɨghɨnɨgha uvhuɨsirɨ uthuu rako uainiro ovɨsiri imbooriria aphi.\ft*\f* \v 43 \x - \xo 2.43 \xo*\xt Mk 16.17; Ap 4.33; 5.11-12\xt*\x* Uthughun khavɨn Iesusɨm mbɨsevisi gumasi, mee rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevir avhɨrara ko gamgaaŋn bisira avhɨrara amui. Kamagha amuisima gumasi rako amisira avhɨrara rɨŋgavan maghatɨgha amui. \v 44 \x - \xo 2.44 \xo*\xt Ap 4.32-35; 5.12; 6.8\xt*\x* Uthughun khavɨn nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsi navanɨ uvhuavɨra iti. Mee bisi iti tharsi, mee norira akuruvasi. \v 45 Ara mee nonɨ unuasi rako bisi amaŋga andar aŋgɨro ovɨsi nigha aghae othevisi tharsir akuruvasi. \v 46 \x - \xo 2.46 \xo*\xt Lu 24.53; Ap 1.14; 20.7\xt*\x* Mee uthusir mɨghasɨgh mɨghasɨgha Gotɨ rɨphena mbɨroghɨn nori akuvi. Mee uvhuaghuvhuagha rɨphenigha aruava nori nigha aphava bar inighinighava, mee navanɨ uvhuavɨre iti. \v 47 \x - \xo 2.47 \xo*\xt Ap 2.41; 4.33; 5.14; 6.7; 11.21; 11.24; Ro 14.18\xt*\x* Mee Gotɨni izɨɨ ufhima, gumasir igharis tharsi bar meŋgi iphui. Mauthughura uthusi uvhuaghuvhuagha Ikhɨv mɨghasɨgha gumasi rako amisir akurasima mee mbɨghɨvɨghɨghi. Kamagha amuisi mee bar avhɨrekevi. \c 3 \s Gumaghanɨ usuan maghatɨghan mav nomthegha indera \p \v 1 \x - \xo 3.1 \xo*\xt Sng 55.17; Ap 2.46; 10.3; 10.9; 10.30\xt*\x* Uthughun mavɨn aro 3 okloghɨ utu, khara Judarir akoghɨn gumasi Gotɨn phorugham mbɨŋger uthugh. Uthughun khavɨra Pita ri Jon Gotɨ rɨphenan zui. \v 2 \x - \xo 3.2 \xo*\xt Jo 9.1; Ap 14.8\xt*\x* Uthughun khavɨn navan avhera usu maghatɨsi gumaghan mav iti. Gumasi mɨghasɨgha ana azɨgha gua Gotɨ rɨphen ighuisi rɨvɨnan itɨman akamanin ana arɨsi. Itɨman akamanin khavɨn izɨɨ, Itɨman Aghuuŋ Kɨnara. A khagh ikava aŋgɨro ovhɨsivɨusua gumasi rako amisi Gotɨn rɨphen ighuisi rɨvɨnana avhen zui tharsi mena azaaghi. \v 3 Uthughun khavɨn a gari Pita ri Jon avhen maŋŋamɨusua zima ana aŋgɨro ovɨsivɨusua aniiŋna azaaghi. \v 4 \x - \xo 3.4 \xo*\xt Ap 14.9\xt*\x* Ana aniiŋna azarasima Pita ri Jon ivhɨra aŋn gari. Mauthughura Pita kamaghɨusue, “Nɨɨ rɨkɨr aŋgara ganri!” \v 5 Am mbɨŋgeema gumaghan khav bigha thav niamɨusua nɨghɨnɨgha, mbɨghɨravɨra aniiŋra gari. \v 6 \x - \xo 3.6 \xo*\xt Ap 3.16; 4.10; 16.18\xt*\x* Mauthughura Pita kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ aŋgɨro ovɨsi phatɨ. Khɨɨ iti bighɨn, khɨɨ anan nɨɨ ranɨɨŋmɨusua. Nasaretiiŋn gumagh Krais Iesus, aŋni izɨɨn, nɨɨ rɨkavigh raru!” \v 7 Mauthughura Pita aŋna agharan guvɨnɨ usuiraghava, ana ufheesima. Aŋn guamtɨvani ko aŋgari uzuamɨra gamngaa nisima, \v 8 \x - \xo 3.8 \xo*\xt Ais 35.6; Jo 5.14; Ap 14.10\xt*\x* a rɨkavigha utuiva zui. Mauthughura a Pita ri Jon phorugha Gotɨn rɨphenan mbɨkeeŋn avhen gugha, ifhaa iphɨna amaaŋga, Gotɨn izɨɨ ufhii. \v 9 \x - \xo 3.9 \xo*\xt Ap 4.16; 4.21\xt*\x* Gumasi rako amisi bar aŋn garima ana aruava Gotɨn izɨɨ ufhima \v 10 mee aŋn ganigha ana ikeeŋga kamaghɨusue, gumaghan khavɨra Gotɨ rɨphen ighuisi rɨvɨnan itɨman akamanin apheraghav iti. Kha itɨman izɨɨ khara, Itɨman Aghuuŋ Kɨnara. A mɨghasɨghava anamogha apheraghav ikava, aŋgɨro ovhɨsivɨusua gumasi rako amisir azaaghi. Ara mee rɨŋgavan maghatɨgha amuigha phura nɨghɨnɨsi, manmaghɨra amuisi bighaaŋ khavɨ oto. \s Pita Gotɨn rɨphenam mbɨkeeŋn akamɨ ukuri \p \v 11 Gumasi rako amisi akaman khavɨ oraegha, rɨŋgavan maghatɨgha amuigha, akhɨrsɨgha gua gumaghan khavɨn gari. Mee aŋn garima a Pita ri Jonɨnɨ usuiragha, Gotɨ rɨphenan azuaŋnɨ utughav iti. Rɨphenan azuaŋn khavɨnɨ izɨɨ, Solomonɨn Azuaŋ. \v 12 Uthughun khavɨn Pita kamagh ganigha, mem mbɨŋgeeghi, “Israeliiŋn akhoghɨn gumasi rako amisi, thoghousua bighan khav geŋga amuisima gee rɨŋgavan maghatɨgha amui? Gee thoghousua mbɨghɨravɨra aŋn gara kamaghɨusue, aŋga ti nonira aghavaghari ikama ti, o aŋga Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn inderaghavɨre ikava, aŋga kha gumagha amuisima ana arui? Bar phatɨ. \v 13 \x - \xo 3.13 \xo*\xt Kis 3.6; 3.15; Mt 22.32; Lu 23.13-25; Ap 2.23; 7.32\xt*\x* Ena avhavi Abraham ri Aisak koma Jekovɨn Got, a non iŋaaran gumagh Iesus bar ana iphɨufhui. Gee ana aremighaousua ana nigha aphanir gumasir afharɨ athɨ. Pailat ana thamɨraghaousua mbɨgerɨ uthughun, gee kamaghɨm mbɨŋgeeghi, ‘Ee thange aŋn vhusvhusi phatɨ!’ Ara gee akɨran aŋga ase. \v 14 \x - \xo 3.14 \xo*\xt Mt 27.15-23; Mk 15.6-14; Lu 23.13-23; Jo 19.12-15\xt*\x* Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn othevira aghuira amui gumagh, gee aŋgi iphɨrphɨrighava, gumaghan maghatɨgh norivɨusua ana thamɨraghaousua Pailatɨ mbɨŋgeeghi. A gumasi vɨsuaghɨusuesi anda arɨghiresir gumagh. \v 15 \x - \xo 3.15 \xo*\xt Ap 1.8; 2.24; 2.32; 2.36; 4.10\xt*\x* Geŋga amui gee aŋamɨra iti gumagh, gee aŋm mbɨsuesi ana aremisi Got aŋga amuisima a nomthegha rɨkavhi. Aŋga noni bighan khavɨn ganigha ana ikeeŋgava aŋn gunɨm mbɨŋgeeghi. \v 16 \x - \xo 3.16 \xo*\xt Mt 9.22; Ap 4.10; 14.9\xt*\x* Aŋga Iesusɨn izɨɨn nɨghɨnɨghana aghavaghar iti. Iesusɨn izɨɨra, gee ganigha ikeeŋsi gumaghan khav, a gamgaaŋ nii. Aŋgan nɨghɨnɨghan aghavaghar Iesusɨn ikava bighan khuaŋga amuisima, nɨghɨnɨghan aghavagharan khavɨra kha gumagh amuisima, a bar indera, gee thighira nori aŋn gari. \p \v 17 \x - \xo 3.17 \xo*\xt Lu 23.34; Jo 16.3; 1 Ko 2.8; 1 Ti 1.13\xt*\x* Nana andarsi, khɨɨ kamagh ikaaŋi, gee amuisiro othɨv gee ana ikeeŋsi phatɨ, gen gumasiri ikii ivhɨra. \v 18 \x - \xo 3.18 \xo*\xt Ais 50.6; 53.5; Lu 24.27; 24.44; Ap 26.22; 1 Pi 1.10-11\xt*\x* Got fhomɨra aŋna akam nigha zesi gumasi bar mem mbɨkemisima, mem mbɨŋgɨ kamaghɨusue, a Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumagh, mbɨzagh niaŋga. Got nom mbɨŋgɨŋgɨgha amuisi moghɨn andar aghae othuivi. \p \v 19 \x - \xo 3.19 \xo*\xt Ap 2.38\xt*\x* Gee non nɨghɨnɨsir maghatɨsi thaeghɨva, nɨghɨnɨsigh ɨragh Gotɨusua zɨɨtima, a geno othevir maghatɨsi gɨna amaaŋga. \v 20 Gee kamagh ramuightima, Ikhɨv avughususan genɨ unduur rako navan amɨɨŋndɨghan gera anɨɨŋtima, gee phurei ikhɨva Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumaghagha gan ikɨɨ. \p \v 21 Got bar fhomɨra fhomɨra nona ambuuŋn gumasi vɨkemisima, mee kamaghɨusue, ‘Thighira Iesus Gotɨnɨ uŋuuni ikhɨɨ, maaŋɨ Got kha bisi ramutima anda nomthegh bisiri iŋgaar mɨno othuivighemi.’ Got mbɨkemisi moghɨn, bisi bar othuivhami. \p \v 22 \x - \xo 3.22 \xo*\xt Lo 18.15-19; Ap 7.37\xt*\x* Moses fhomɨra kamaghɨm mbɨŋgeeghi, ‘Got gen Ikhɨv, nan mɨn akam nigha zesi gumaghan mav, a gena arɨghan gena thavam mbɨsevighemi. Gee, aŋm mbɨŋgeer bisi, gee bar andavaraghɨva anda ramu. \v 23 \x - \xo 3.23 \xo*\xt Wkp 23.29\xt*\x* Aŋm mbarasi phatɨsi tharsi, Got meŋga asɨghasiighemi. Mee nomthegh Gotɨn gumasi rako amisir phorugh ikaami thughatɨs phatɨ.’ \f * \fr 3.23 \fr*\ft Moses mbɨkemisira akam gee ana ikaaŋmɨusua Lo mbɨgharan 18.15-19 gan. Pita Mosesɨna akaman gumɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, Iesus nombɨra kha akam nigha ziir gumagh.\ft*\f* \v 24 Gotɨna ambuuŋn gumasi bar, Samuelɨnɨ utugha ze, mee baro othuivamirɨ uthusir kharsir gunɨ mbɨkemi. \p \v 25 \x - \xo 3.25 \xo*\xt Stt 12.3; 18.18; 22.18; Ro 9.4; 9.8; Ga 3.8; 3.26\xt*\x* Got fhomɨra nona akam nigha zesi gumasi akamana aghavagharan meŋga aniiŋsima, gee men boorir mɨn ikhɨva, akaar aghavagharir kharsi ivhɨra gena andarsi. Got fhomɨra akama rɨŋgɨrana aghavagharan gena avhavir phorugha aŋga amuisima, gee men boorir mɨn ikhɨɨ, akama rɨŋgɨran aghavagharan khav, a ivhɨra genav. Got kamagh Abrahamɨm mbɨkemisi moghɨn, ‘Nɨɨna avhavir otara thav otoghtima, khɨɨ aŋmɨusua inderaghɨvɨra kha unuaghɨnan iti gumasi rako amisi bar mee ramuaŋga.’ \v 26 \x - \xo 3.26 \xo*\xt Mt 10.5; Lu 24.47; Ap 13.32-33; 13.46\xt*\x* Got kamagh vhusvhusi, gee uvhuaghuvhuagh nono othevir maghatɨsia thaeghtima, kamaghɨ ramutima a inderaghɨvɨra gee ramuaŋga. Bighan khavɨusua a noni iŋaaran gumagham mbɨsevigha gemɨusua ufhuaragha ana amanda.” \c 4 \s Pita ri Jon Judarir osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenan iti \p \v 1 \x - \xo 4.1 \xo*\xt Lu 22.4; 22.52\xt*\x* Pita ri Jon gumasi rako amisi vɨŋgɨvɨre itima, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasi rako, Gotɨ rɨphenan garir gumasir aphan koma, Sadiusiiŋn phoghɨn gumasi marsi, mee zaava aniiŋm mbato. \f * \fr 4.1 \fr*\ft Gotɨ rɨphenan garir gumasir aphan, a Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumaghan mav. A, Livaina akhoghɨn gumasi meŋga ativagha men garima, mee Gotɨ rɨphenan mbɨroghɨn iŋaarava bisir garirɨ umbueeŋmba athɨvan gumaghan iŋaarigha amui.\ft*\f* \v 2 \x - \xo 4.2 \xo*\xt Mt 22.23; Ap 23.8\xt*\x* Ara mee ikaaŋi, Pita ri Jon, Iesusa aremigha nom rɨkavisi bighan khavɨn gun gumasi rako amisi vɨŋgeeghi. Kamagha amuisima gumasir aphani, men navi aniiŋmɨusua bar maghatɨghi. \v 3 Mee Pita ri Jonɨn agharaniiŋ usuiraghava aniiŋ nigha osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphena rarɨghaousuava amuima, amɨn phɨri. Kamagha amuisi, mee aniiŋ rɨphena avhen khɨrtɨgh athɨsi aniiŋ ikha gua amɨrɨtusi rɨmaaŋra. \v 4 \x - \xo 4.4 \xo*\xt Ap 2.41\xt*\x* Gumasi rako amisira avhɨrara akaman khavɨ oraegha nɨghɨnɨghana aghavaghar aŋni iti. Uthughun khavɨn Kraisɨna andarsir rɨmbomboni bar ikhevigha gua 5,000ɨn aghanɨ utu. \s Mee Pita ri Jon nigha osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenaŋga athɨ \p \v 5 Amɨrɨtusi rɨmaaŋra mara Judarir akoghɨn gumasiri ikii rako gumasira aphani koma Judariro othevi ikeeŋsi gumasi, mee Jerusalemɨn nori akuvaghav iti. \v 6 Anas, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikhɨv,, a ivhɨre itima, Kaiafas ri Jon ko Aleksander koma Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikhɨvan andarsir marsi, mee ivhɨre iti. \v 7 \x - \xo 4.7 \xo*\xt Mt 21.23; Ap 7.27\xt*\x* Mee mbɨkemisima, gumasi Pita ri Jon nighava mena arɨmasi rɨfhaaŋn zesi, mee maghɨra aniiŋna azaaghi, “Aŋgo aghavagharan manav nigha, thɨɨŋn izɨɨn aŋgo kha bisigha amui?” \p \v 8 \x - \xo 4.8 \xo*\xt Mt 10.19-20\xt*\x* Mee aniiŋn azarasima, Gotɨnɨ Utum Pita izɨvasima, a kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Judarir akoghɨn gumasiri ikii rako gumasira aphani! \v 9 Gee ti aŋga akurasir gumaghanɨ usuan maghatɨghan khavɨusua aŋgana azaaŋsɨghaousua, gee ti ivhɨra ikaaŋmɨusua, gumaghan khav a manmaghɨre indera. \v 10 \x - \xo 4.10 \xo*\xt Ap 2.24; 3.6; 3.13-16\xt*\x* Mamaghɨn gee bar ivhɨre ikaaŋtima Israelɨn iti tharsi mee ivhɨra bar ikeeŋgɨri. Khara Nasaretiiŋn gumagh Krais Iesusɨn izɨɨn gen arɨmasi rɨfhaaŋnɨ utughavi iti gumagh, a nomthegha indera. Gumaghan khav Iesus, gee ana nigha khani ighuuvan aŋga afhusi, ana aremisi Got aŋga amuisima a nomthegha rɨkavhi. \v 11 \x - \xo 4.11 \xo*\xt Sng 118.22; Ais 28.16; Mt 21.42\xt*\x* Iesus, ‘Akɨman khav rɨphenaŋga amuir gumasi aŋgi iphɨrphɨrigha aŋm mbatuesima, Ikhɨv thighira aŋga amuisi a rɨphenaŋgi isaghuphusir akɨmaŋgi ighe.’ \v 12 \x - \xo 4.12 \xo*\xt Mt 1.21; Ap 10.43\xt*\x* Unuaghɨnan khavɨn gumagha thav ena akuragham phatɨghami, bar phatɨ. Iesusɨni izɨɨra, ee mbɨghɨvɨghɨghemi. A nombɨra, ena akurɨvasi gumagh.” \p \v 13 Mee Pita ri Jonɨn garima aniiŋ bar aghavagharighava avhighavisi phatɨghava mem mbɨŋgeema, mee aniiŋn ganighava ikaaŋi, aniiŋ surea amuisi phatɨ. Aniiŋ phura gumaghan khɨnani. Mee aniiŋn gara rɨŋgavan maghatɨgha amuigha kamaghɨusue, gumaghan khaniiŋ Iesusɨn phorughava arui. \v 14 Mee gumaghan khavɨn gari, a ufhuaragha usu maghatɨghi, thighira, a Jon ri Pitan phorugha utughav itima, mee bigha thavɨm mbɨkɨman iŋgura. \p \v 15 Kamagha amuisi mee akamana aghavagharan aniiŋga aniiŋsima aniiŋ Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphena thaegha akɨran zuima, mee aniiŋmɨusua akaa vɨsosi. \v 16 \x - \xo 4.16 \xo*\xt Jo 11.47; Ap 3.9-10\xt*\x* Mee norir azaaghi, “Ee manmaghɨra gumaghan khaniiŋ ramuti? Jerusalemɨni itir gumasi rako amisi, mee ikaaŋi, aniiŋ gamgaaŋn bighan bar ikhɨva amui. Ee bighan khuaŋn guaŋsiighem thughatɨs phatɨ. Anaaŋ guisimbaaŋra oto. \v 17 Ee kamagh iphɨrphɨri, gumasi rako amisiri igharis tharsi bighan khavɨ oraghan thughatɨs phatɨ. Ee akaman bar aghavagharan aniiŋ ranɨɨŋtima aniiŋ nomthegh Iesusɨn izɨɨn gun thavɨm mbɨkɨman bar thaghɨri.” \v 18 \x - \xo 4.18 \xo*\xt Ap 5.28; 5.40\xt*\x* Mee guava aniiŋn dɨɨsima aniiŋ avhen gusima mee akamana aghavagharan aniiŋm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Aŋgo nomthegh Iesusɨn izɨɨn gunɨ mbɨkɨmɨva gumasi rako amisi tharsir sure ramuan thaghɨri.” \p \v 19-20 \x - \xo 4.19-20 \xo*\xt Ap 5.29 \xt*\xo 4.19-20 \xo*\xt Ap 1.8; 22.15; 1 Jo 1.1-3\xt*\x* Mee aniiŋm mbɨŋgema Pita ri Jon men akamɨ ikaragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Aŋga noniiŋ ganighava oraesi bisi aŋga andar guaŋsighem thughatɨs phatɨ, aŋga andar gunɨm mbɨkɨmɨvɨre ikaami. Gee nori nɨghɨnɨgh, othɨvhan manav Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn indera, aŋga Gotɨn akamam mbaraghami, o aŋga gen akamam mbaraghami?” \p \v 21-22 Pita ri Jon Gotɨn gamgaaŋn amuisi gumagh inderaghava, a 40 pɨlan ombarigha afhira. Kamagha amuisi gumasi rako amisi nori bisir kharsir gari anda othuivisima, mee Gotɨni izɨɨ ufhii. Kamagha amuisima, gumasira aphani uvhuesan maghatɨghan aniiŋ ranɨɨŋmɨusua phura nɨghɨnɨsi, mee manmaghɨra aniiŋ ramuti. Mee aniiŋm mbɨsoghousua amuava mee gumasi rako amisir avhighavhisi mbɨŋgɨŋgɨr aghavagharir marsi aniiŋga amuighava aniiŋ amandasima aniiŋ zui. \s Nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsi Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi \p \v 23 Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenan avhen itir gumasi Pita ri Jona thaesima aniiŋ azenaŋgi irɨgha nomthegha nona andarsivɨusua gu. Aniiŋ Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikii rako igharisi gumasira aphani aniiŋn mbɨkemisir akaar gun nona andarsi bar mem mbɨkemi. \v 24 \x - \xo 4.24 \xo*\xt Kis 20.11; Neh 9.6; Sng 146.6\xt*\x* Mee kamagh oraeghava nori akuvaghava Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. Mee kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “En Ikhɨv en gari thav, nɨɨ ovhee ko unuaghɨnaŋga amuighava, oŋar ivhɨra amuighava andar iti bisi ivhɨra bar andagha amui. \v 25 \x - \xo 4.25-26 \xo*\xt Sng 2.1-2\xt*\x* Fhomɨra nɨɨnɨ Utum akaman mav en avhav Devit, a nɨɨn iŋaaran gumagh, nɨɨ akaman khavɨn aŋga anɨɨŋi. Devit kamaghɨm mbɨkemi, \q2 ‘Igharisirɨ unuaghɨnan gumasi theeghɨnamɨusua phum avesi? \q2 Israeli mee thoghousua othevir maghatɨsi ramuamɨusuava akaar kɨni vɨsosi? \q1 \v 26 Uŋuimbar ativasi tharsi, mee Gotɨ mbɨsoghousuava amui. \q2 Gumasiri ikii nori nigha Ikhɨvam mbɨsoghousua. \q2 Mee ivhɨra Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumagham mbɨsoghousua.’ \p \v 27 \x - \xo 4.27 \xo*\xt Mt 27.1-2; Mk 15.1; Lu 23.1; 23.7-11; Jo 18.28-29; Ap 3.13\xt*\x* Bar guisimbaaŋra, Herot ri Pontius Pailat koma Israelir gumasi, rako igharisirɨ unuaghɨnan gumasi ivhɨra, mee Jerusalemɨnɨ uŋuun nori akuvaghava othevir maghatɨsir Gotɨn iŋaaran gumaghan aghuuŋ, Iesus ramuamɨusuava akaa vɨsosi. A nɨɨ fhomɨra non iŋarivɨusua mbɨsevisi gumagh. \v 28 \x - \xo 4.28 \xo*\xt Ap 2.23; 3.18\xt*\x* Mee nɨɨn gamgaaŋ ko nɨɨn nɨghɨnɨghan gɨn zui, nɨɨ fhomɨra otogha mbɨkemisir bisi. \v 29 \x - \xo 4.29 \xo*\xt Ap 9.27; 13.46; 19.8; Ef 6.19\xt*\x* Ikhɨv, mee avhighevisir akaar eŋga aniiŋsi, nɨɨ akaar kharsighi nɨghɨnɨgh. Ena akuraghtima ee uthugh aghavagharighɨva avhighevhighem phatɨghɨva nɨɨna akamɨ ukunaŋgami. \v 30 Nɨɨ nona afharimuun arɨmarɨr gumasir arɨghtima mee inderaghami. Nɨɨ gamgaaŋn bisira avhɨrara ko rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevi ramutima anda Iesusɨn izɨɨno othuivhami, a nɨɨn iŋaaran gumaghan aghuuŋ.” \p \v 31 \x - \xo 4.31 \xo*\xt Ap 2.4; 4.29; 16.26\xt*\x* Mee Gotɨn phorugham mbɨkemigha gɨvasima, mee itir aŋan anughava amandaghava, aŋnɨ Utum meŋgi izɨvasima, mee avhighavisi phatɨgha Gotɨna akamɨ ukuri. \s Nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsi non bisir norira akuruvasi \p \v 32 \x - \xo 4.32 \xo*\xt Ap 2.44-45; 2 Ko 13.11; 1 Pi 3.8\xt*\x* Uthughun khavɨn nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsi, mee bar navanɨ uvhuavɨra ko nɨghɨnɨghanɨ uvhuavɨre iti. Men thav nombɨra bigha thavɨ nombɨna amendasi phatɨ, mee nori nighavɨra bisi barbar andar gari. \v 33 \x - \xo 4.33 \xo*\xt Ap 1.8; 1.22; 2.45-47\xt*\x* Iesusɨm mbɨsevisi gumasi, mee Gotɨn gamgaaŋn utugha Ikhiv, Iesusa aremigha nomthegha rɨkavisi bighan khavɨn gun gumasi rako amisi vɨŋgeeghi. Uthughun khavɨn Gotɨn ukuarkuvan ikhɨɨvara men phorugha iti. \v 34-35 \x - \xo 4.34-35 \xo*\xt Ap 2.45\xt*\x* Kamagha amuisi mena thav bigha thavɨn othevisi phatɨ. Gumasi unuasi rako rɨpheni iti tharsi, mee anda amaŋga andar aŋgɨro ovɨsi nigha zaava, Iesusɨm mbɨsevisi gumasigha anɨndima, mee anda nigha bisi phatɨsi gumasir akuruvasi. \p \v 36 \x - \xo 4.36 \xo*\xt Ap 11.22-26; 13.2-3\xt*\x* Gumaghan mav Josev, a Livaina akhoghɨn gumagh. Iesusɨm mbɨsevisi gumasi mee Barnabasɨna aŋga arɨsi. Aŋm mbɨnɨɨŋ kamagh gu, gumasira akuruvagha gamgaaŋ meŋga anɨndir gumagh. Barnabas Saiprusɨn mɨghsɨmanɨ uŋuun ze. \v 37 A nonɨ unuaghɨnan mav amandagha, aŋna aŋgɨro ovɨsi nighava Iesusɨm mbɨsevisi gumasigha anɨɨŋi. \c 5 \s Ananaias ri Safaira Gotɨn khoru amui \p \v 1 Gumaghan mav Ananaias, aŋna amuuŋ Safaira, aniiŋ ivhɨra non unuaghɨnan mav amandagha aŋnɨ uvhues nii. \v 2 \x - \xo 5.2 \xo*\xt Ap 4.34-37\xt*\x* Mauthughura aniiŋ ivhɨre ikaaŋi, Ananaias aŋgɨr ovɨsir marsi nombɨusua andarɨ usuira. Ano ofhɨghan muaŋ nigha Iesusɨm mbɨsevisi gumasir khorigha amua meŋga anɨɨŋi. \v 3 \x - \xo 5.3 \xo*\xt Lo 23.21; Lu 22.3; Jo 13.2\xt*\x* A meŋga aniiŋsima, Pita kamagh Ananaiasɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ theghousuava, satana thaesima a nɨɨn navan avhee izɨvasima, nɨɨ Gotɨnɨ Utuman khorigha amui? Nɨɨ theghousua unuaghɨnanɨ uvhuesana aŋgɨr ovhɨsir marsi nɨɨ nombɨusua andarɨ usuira? \v 4 Khara nɨɨnɨ unuaghɨna, nɨɨ nombɨ vhusvhusigha ana amanda. Aŋnɨ uvhuesan aŋgɨro ovhɨsi ivhɨra nɨɨn aŋgɨr ovhɨsirɨ. Nɨɨ manmaghɨra nɨghɨnɨgha nona aŋgɨro ovɨsir kharsir en khorigha amui? Nɨɨ gumasir khoru amuir phatɨ, nɨɨ Gotɨn khoru amui.” \v 5 Ananaias kamagh oraegha irɨghava aremi. Maghɨra gumasi rako amisi bighan khavɨ oraegha avhighevisima ikhɨv mee nii. \v 6 Maghɨra gumasir iŋgaa zaava aŋn khuma anuegha ana nigha akɨran gua ana umoghɨ athɨ. \p \v 7 Gumughun, aron iŋeendagh uthughun phunini ko mbɨkethav nigha gɨvasima, aŋna amuuŋ ikeeŋsi phatɨgha avhen zii. \v 8 A zima, Pita aŋna azaaghi, “Nɨɨ nam mbɨkɨm, khara guisim baaŋranɨ unuaghɨnɨ uvhues, nɨɨ man ko aŋgo ana nisi o?” Am mbɨŋgeema a kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Aŋre, bar aŋnɨ uvhuesara.” \v 9 An aŋm mbɨkemisima Pita kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Aŋgo manmaghɨusua ivhɨra vhusvhusigha Gotɨnɨ Utuman khoru amui? Nɨɨ gan! Nɨɨn manan khum nigha gua umoghɨ athɨsi gumasi itɨman akamaniiŋn iti. Thighira mee ivhɨra nɨɨn khum nigh akɨran maŋŋanga.” \v 10 Pita mbɨŋgɨvɨre itima, Safaira aŋnɨ usuaniiŋn irɨghava aremi. Gumasir iŋgaa avhen zaa garima aŋna aremisi mee ana nigha akɨran gugha aŋn mananɨ umoghɨ mbɨroghɨrama ana athɨ. \v 11 Mauthughura avhighevhigheni ikhɨv Kraisɨna andarsi bar mem mbato. Gumasi, bisir kharsiva oraesi tharsi, mee bar ivhɨra avhighavighi. \s Gamgaaŋn bisira avhɨrara othuivi \p \v 12 \x - \xo 5.12 \xo*\xt Ap 2.43; 4.32; 14.3; Ro 15.19; 2 Ko 12.12\xt*\x* Iesusɨm mbɨsevisi gumasi gamgaaŋn bisira avhɨrara ko rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevi avhɨrara, gumasi rako amisir thooŋn andagha amui. Nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti gumasi rako amisi, mee Solomonɨn Azuaŋn mɨghasɨgha nori akuvi. \v 13 Gumasir igharis tharsi, men phoghaousua thange nɨghɨnɨsi phatɨ. Mee meni izɨɨri ufha ikaaŋi, mee othɨvhana aghuuŋga amui. \v 14 \x - \xo 5.14 \xo*\xt Ap 2.41; 21.20\xt*\x* Marsi nɨghɨnɨghana aghavagharan Ikhɨvan ikha mena avhen zuima, men rɨmbomboni bar guavanambo. \v 15 \x - \xo 5.15 \xo*\xt Mt 9.21; 14.36; Ap 19.12\xt*\x* Kamagha amuisi gumasi arɨmarɨr gumasi nigha mee athuui rako akurigha ariigha mee niia zaava utuavɨm mbɨroghɨn mee arɨsi. Mee kamagh nɨghɨnɨghana aghavaghar iti, aro Pita aŋgisiraghtima aŋn iŋeendagh arɨmarɨr gumasir iphɨn ikhɨti, mee nom inderaghami. \v 16 \x - \xo 5.16 \xo*\xt Mk 6.56; Ap 19.11-12\xt*\x* Uthughun khavɨn ivhɨra Jerusalem mbɨroghɨn itirɨ uŋuimbar sovsegher gumasira avhɨrara, mee nona arɨmarɨr gumasi rako amisi nigha ze. Mauthughura mee ivhɨra non gumasi rako amisirɨ unduur maghatɨsi aphasasi tharsi nigha zesima, mee barbar nomthegha indera. \s Ensel Iesusɨm mbɨsevisi gumasir akurasi, mee rɨvɨnan khɨrthɨgha thaghi \p \v 17 \x - \xo 5.17 \xo*\xt Ap 4.1-2; 4.6\xt*\x* Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikii rako an akurasi tharsi, khara Sadiusiiŋn phoghɨna avhen itir gumasi. Mee Iesusɨm mbɨsevisi gumasi amuir bisivɨusua navi maghatɨghi. \v 18 Sadiusiiŋn phoghɨn gumasir marsi menɨ usuiragha rɨvɨnan kɨrthɨghan ikhɨva athɨ. \v 19 \x - \xo 5.19 \xo*\xt Ap 12.7-10; 16.26\xt*\x* Mee rɨvɨnan kɨrthɨghan itima, rɨmaaŋn Ikhɨvan ensel ithɨɨ ukuigha mee nigha akɨran ze. \v 20 Ensel kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee maaŋɨ, Gotɨ rɨphena mbɨroghɨnɨ utughɨva mɨghasɨgh ikaamiri ikɨran ikaman gun gumasi rako amisi vɨkɨm.” \v 21 Iesusɨm mbɨsevisi gumasi amɨrɨtusi rɨmaaŋra, ensel mem mbɨkemisi moghɨn Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨn gua, gumasi rako amisir surea amui. \p Mauthughura Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikhɨv nona akuruvasi tharsir phorugha zaa, Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenana garir gumasir dɨɨsima, mee gua nori akuvagha iti. Israelɨn izɨɨri iti gumasira aruura nori akuvagha iti. Mee Iesusɨm mbɨsevisi gumasi nigh zaaousua rɨvɨnan kɨrthɨghan rɨphenan garir gumaghousua akama amanda. \v 22 Mauthughura ganganir gumasi marsi gua rɨvɨnan khɨrthɨgha rɨphenan otogha garima mee khagh iti phatɨsima, mee nomthegha zaava bighan khavɨn gunɨm mbɨŋgeeghi, \v 23 “Ee rɨvɨnan khɨrthɨgha rɨphenan garima mee inderaghavɨra an ithɨɨraakaa rɨkuusima, rɨvɨnan kɨrthɨghan rɨphenan garir gumasi aŋn ithɨɨra akaar utuivighav iti. Maghɨra ee ithɨɨ ukuigha garima, thav avheni iti phatɨ.” \p \v 24 Mee gua bighan khavɨn gun mbɨkemisi, Gotɨ rɨphenan garir gumasir aphan koma Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikii phura nɨghɨnɨsi, “Manmagha amisi bigh nomthegh othuivti?” \v 25 Mauthughura gumaghan mav zaa kamaghɨusue, “Gee oraisire! Gee rɨvɨnan khɨrthɨgha ariisi gumasi Gotɨ rɨphena mbɨroghɨn utuivighava gumasi rako amisir surea amui.” \v 26 \x - \xo 5.26 \xo*\xt Mt 14.5; 21.26\xt*\x* Kamagha amuisima Gotɨ rɨphenan garir gumasir aphan, a nombɨn phorugha iŋaari tharsi, men phorugha gua Iesusɨm mbɨsevisi gumasi nigha zii. Mee kamagh avhighavighava, gumasi rako amisi aŋgɨr meŋgi nivighemi, kamagha amuigha mee phura inɨmɨra mee nigha zii. \s Iesusɨm mbɨsevisi gumasi Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenana avhen itir gumasir akaman mee mbɨkɨman avhighavisi phatɨ \p \v 27-28 \x - \xo 5.27-28 \xo*\xt Mt 27.25; Ap 2.23; 2.36; 4.18; 7.52\xt*\x* Mauthughura Gotɨ rɨphenan garir gumasi, mee Iesusɨm mbɨsevisi gumasi nigha zaava Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenana avhen iti gumasir arɨmasi rɨfhaaŋ mera afhe. Mauthughura Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikhɨv, kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ee akamana aghavagharan geŋga anɨŋga mbɨŋgeeghi, gee Iesusɨn izɨɨn gumasi rako amisir sure ramua thaghɨri! Gee orasi phatɨgha men surea amuima gen suren mbɨŋgɨmɨŋgɨ Jerusalem bar aŋga arui. Gee kamaghɨusue, ee Iesusɨ mbɨsuesi ana aremi.” \p \v 29 \x - \xo 5.29 \xo*\xt Ap 4.19\xt*\x* Mem mbɨkemisima Pita Iesusɨm mbɨsevisi gumasir igharis tharsir phorugha, mee kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ee Gotɨ oraghami, ee gumasi varaghan thughatɨs phuu.” \v 30 \x - \xo 5.30 \xo*\xt Ap 3.15; 10.39; 13.29; Ga 3.13; 1 Pi 2.24\xt*\x* Gera Iesusɨ mbɨsuegha khani ighuuvan ana gurasima aŋna aremi, ena avhav Got, Iesusɨ ufhuesi a nomthegha rɨkavhi. \v 31 \x - \xo 5.31 \xo*\xt Ap 2.33-34; 3.15; Ef 1.20; Fl 2.9; Hi 2.10; 12.2\xt*\x* Got ana nigha nona agharan guvɨn aŋna athɨsima, ana mɨghasɨgha itir ikɨran aghuuŋ enɨ ufhuaragha zui gumagh ko gumasir akuruvaghamir gumagh ikaami. A Israeli ramuightima mee nɨghɨnɨsigh ɨraghti Got meno othevir maghatɨsi gɨna amaaŋga. \v 32 \x - \xo 5.32 \xo*\xt Jo 15.26-27; Ap 1.8; 2.4; 10.44\xt*\x* Ee Got amuisi bisir kharsir gunɨm mbɨŋgeeghi. Gotɨnɨ Utum ivhɨra Got amuisi bisir kharsir gunɨm mbɨŋgeeghi. Aŋm mbaragha aŋn gɨn zui tharsi, Got nonɨ Utum meŋga anɨndi. \s Gamalielɨn nɨghɨnɨghana aghuuŋ \p \v 33 \x - \xo 5.33 \xo*\xt Ap 2.37; 7.54\xt*\x* Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenana avhen itir gumasi kamagh Iesusɨm mbɨsevisi gumasir akamam mbaraegha men navi memɨusua bar maghatɨghi. Mamagh amuigha mee mem mbɨsueghti mee aremighaousua nɨghɨnɨsi. \v 34 Uthughun khavɨn Farisiiŋn akoghɨn gumaghan mav Gamaliel, Judariro othevi surea amuir gumagh. Gumasi rako amisi aŋni izɨɨ ufhii. A Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenan avhen rɨkavhigha utugha, mbɨŋgeeghi, Iesusɨm mbɨsevisi gumasi thange akɨran ikhɨɨ. \v 35 A mbɨŋgɨŋgɨr kharsigha amui, “Israeliiŋn akhoghɨn gumasi, gee othɨva thav gumasir kharsi ramuamɨusua inderaghavɨra nɨghɨnɨghri. \v 36 \x - \xo 5.36 \xo*\xt Ap 21.38\xt*\x* Boghumɨra Teudas otogha kamagh nombɨ mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Khɨɨ gumaghan aphanan mav.’ A mbɨkemisima 400ɨn mɨn gusi gumasi aŋn gɨn gue. Uthughun khavɨn gavman aŋm mbɨsuesima, aŋna aremi. Kha uthughun aŋn gɨn zuir tharsi mee bar atamatamɨra are. Mee amuisi bighan khav aghaa otosi phatɨ. \v 37 \x - \xo 5.37 \xo*\xt Lu 2.1-2\xt*\x* Teudas aremigha gɨvasima aŋn gɨn gavman gumasi rɨmborir uthughun oto. Galilin distrighɨn gumaghan mav Judas a gumasir bɨsan mavɨnɨ ufhuaragha gua mee gavmanɨn phorugham mbɨsosi. A ivhɨra aremisi aŋn gɨn zui tharsi, mee atamatamɨra are. \v 38 \x - \xo 5.38 \xo*\xt Ais 8.10; Mt 15.13\xt*\x* Kamagha amuisima thighira, bighan khav khɨɨ kamagh gee mbɨkɨmamɨusua. Bigha thavɨn gumasir kharsir amua thaghɨri! Mee thaeghtima mee mara maaŋɨ! Gee phura gan, men iŋaar gumagha thavɨn iphɨnɨ uthughɨva, deeŋgirɨghami. \v 39 \x - \xo 5.39 \xo*\xt Lu 21.15; Ap 7.51; 9.5; 1 Ko 1.25\xt*\x* Mee Gotɨn izɨɨnɨ uthughɨva bigha thavɨ ramuighti, gee men thɨvan thughatɨs phatɨ. Gee inderaghɨva ganri! Gee Gotɨn phorugh nori vɨsueghemi.” \p Mee Gamalielɨn nɨghɨnɨghan gɨn gue. \v 40 \x - \xo 5.40 \xo*\xt Ap 4.18\xt*\x* Mauthughura Iesusɨm mbɨsevisi gumasir dɨɨsima, mee avhen guesima mee phura mee fhasoroghi. Mee Iesusɨn izɨɨn bisi vɨkɨman men thɨvagha mee thaesima mee gue. \v 41 \x - \xo 5.41 \xo*\xt Mt 5.10-12; 1 Pi 4.13\xt*\x* Mee gua mbɨŋgeeghi, “Got emɨusua bar iphuigha ee mbɨnamɨnaaŋ athɨsi, ee Iesusɨni izɨɨn osɨmndɨsi nii.” Mee kamagh Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenan avhen itir gumasi thaegha gua bari iphui. \v 42 \x - \xo 5.42 \xo*\xt Ap 9.22; 17.3\xt*\x* Mee mɨghasɨgha gua Gotɨ rɨphenan mbɨroghɨn guava igharisi gumasir rɨphenir gua akaar aghuuir gumasi rako amisi vɨŋgɨva men surea amuavɨre iti. Mee akamɨ ukura kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Iesus a Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumagh.” \c 6 \s Mee 7 pɨlan gumasir marsi Iesusɨm mbɨsevisi gumasir akuruvaghaousua mee mbɨsevi \p \v 1 \x - \xo 6.1 \xo*\xt Ap 2.41; 4.35; 5.14; 9.29\xt*\x* Uthusir kharsi Iesusɨn suren gumasi rako amisir rɨmbomboni bar guavanandi. Kha uthughun suren gumasir marsi Grighiiŋna akama mbɨŋgema, marsi Aramiiŋna akama mbɨŋgeeghi. Grighiiŋna akamaŋga aghui gumasi rako amisi mee kamaghɨusue, “Uthusira avhɨrara gee mɨghasɨgha amuuir ozɨrir aghae phatɨsi tharsira akuruvasi, Grighiiŋna amuuir ozɨrira akuruvasi phatɨ.” Bighan khavɨusua mee Aramiiŋga atari. \f * \fr 6.1 \fr*\ft Aramiiŋna akam, a Judia distrigh ko Galilin distrighɨn gumasir akam. A Hibruna akaman mɨn gu.\ft*\f* \v 2 Kamagha amuisima Iesusɨm mbɨsevisi gumasir 12 pɨla, mee suren gumasi bar men dɨɨsima mee zaa nori akuvasima, mee kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Ee Gotɨna akamɨ ukurir iŋaara thaeghɨva aghan iŋaara ramuaŋga, kamagh a inderasi phatɨ. \v 3 \x - \xo 6.3 \xo*\xt Lo 1.13; Ap 1.21; 16.2; 1 Ti 3.7\xt*\x* Kamagha amuisima, ena avheeŋmbuagha, gee norir thooŋn 7 pɨlan gumasia mbɨsevi. Men othevi, gumasi rako amisir arɨmasi rɨfhaaŋn bar inderagha, Gotɨnɨ Utum meŋgi izɨvasima, mee ivhɨra nɨghɨnɨghan aghuuŋ iti. Ee mee nighɨva iŋaaran khavɨra athɨghtima mee aŋn ganaŋgami. \v 4 Ara ee nori iŋaaran khaniiŋ ramuaŋga. Ee Gotɨn phorughum mbɨkɨmɨva, Gotɨna akamana aghuuŋn gumasi rako amisir sure ramuaŋga.” \p \v 5 \x - \xo 6.5 \xo*\xt Ap 8.5\xt*\x* Mem mbɨkemisima gumasi rako amisi akaman khavɨ oraegha bar aŋn vhusvhusi. Mee Stivena mbɨsevi, a bar nɨghɨnɨghana aghavaghar iti gumaghan mav, Gotɨnɨ Utum bar aŋgi izɨva. Mee Filip ri Prokorus, Nikanor, Timon, Parmenas koma Nikolas mea mbɨsevi. Nikolas a Antioghiiŋnɨ uŋuun gumagh, a Judarir akoghɨn gumagh phatɨ, a ufhuaragha Judariro othevigha amuava andar gɨn zui. A thighira Kraisɨn gɨn zui. \v 6 \x - \xo 6.6 \xo*\xt Ap 13.3; 14.23\xt*\x* Mee gumasir kharsi nigha Iesusɨm mbɨsevisi gumasir arɨmasi rɨfhaaŋn gusima mee afharir men aphanir iphɨn athɨgha memɨusua Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. \p \v 7 \x - \xo 6.7 \xo*\xt Jo 12.42; Ap 2.41; 12.24; 16.5; Kl 1.6\xt*\x* Uthughun khavɨn Gotɨna akam bar ikhevigha barɨ uŋuimbar gue. Akaman khav Jerusalemɨni itir suren gumasigha amuima mee rɨmbombonɨ uzuamɨra guavanambo. Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasira avhɨrara Gotɨn akamam mbaraegha nɨghɨnɨghana aghavaghar aŋni ikha ivhɨra aŋn gɨn zui. \s Judarir akoghɨn gumasi Stivenɨ usuira \p \v 8 \x - \xo 6.8 \xo*\xt Ap 2.43\xt*\x* Got guisimbaaŋra Stivena akuruvagha, ukuarkuvan othɨv ko gamgaaŋn aŋga aniiŋsima, a gumasi rako amisir thooŋn rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevi rako gamgaaŋn bisigha amuima anda othuivi. \v 9 \x - \xo 6.9 \xo*\xt 2 Ti 1.15\xt*\x* Marsi rɨkavhigha Stivenɨn phorugha mee akaar nori vatosi. Mee Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphen aŋn izɨɨ Osɨmndɨsi Phatɨsi Gumasi Rɨphen. Mee Sairininɨ uŋuun gumasi, rako Aleksandrianɨ uŋuun gumasi, ko Silisian distrighɨn ko Esian distrighɨn gumasi. Mee Stivenɨn phorugha nori vatosi. \f * \fr 6.9 \fr*\ft Osɨmndɨsi phatɨsi gumasi kharsi, mee fhomɨra phura iŋaarigha amuir gumasir kɨni. Mee thighira non iŋaarira amui. \ft*\f* \v 10 \x - \xo 6.10 \xo*\xt Ais 54.17; Lu 21.15; Ap 5.39\xt*\x* Uthughun khavɨn Gotɨnɨ Utum nɨghɨnɨghan aghuuŋ Stiven aŋga anɨɨŋi. Kamagha amuisi, Judarir akoghɨn gumasi ana akaar iŋgarɨgha ramuan iŋgura. \v 11 \x - \xo 6.11 \xo*\xt Mt 26.59-61\xt*\x* Mee moŋgava, gumasir marsi khorir amuamɨusua mee bɨra mbɨŋgeeghi, “Gee kamagh mbɨkɨm, ‘Ee orasima Stivenɨm mbɨŋgɨŋgɨr maghatɨsira Moses ri Gotɨ amui.’ ” \v 12 Othɨvhan khavɨn mee gumasi rako amisi, gumasira aphani rako Judariro othevi ikeeŋsi gumasi navigh amuima anda rɨkavhi. Mee Stivenɨmɨusua gughava aŋnɨ usuiragha ana nigha Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenana avhen iti gumasir arɨmasi rɨfhaaŋ gue. \v 13 \x - \xo 6.13 \xo*\xt Jer 26.11\xt*\x* Mee khorirɨ mbɨŋgɨŋgɨ tharsir aŋ ramuamɨusua gumasir marsi nii. Gumasir kharsi kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gumaghan khav mɨghasɨgha akaar maghatɨsi Gotɨ rɨphenam mbɨŋgɨva ivhɨra Moses osɨrisiro othevi vɨŋgeeghi. \v 14 Ee orasima a kamaghɨm mbɨŋgeeghi, ‘Gumaghan khav Nasaretiiŋn gumagh, Iesus, a Gotɨ rɨphenan khava rɨphɨrighɨva aŋra afharaveghɨva, Moses fhomɨra eŋga aniiŋsir othevi oteghɨvɨkɨnighemi.’ ” \v 15 Kha uthughun Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenana avhen iti gumasi barbar apiighav ikava arɨmaghaniiŋ barɨm mbɨghɨravɨra Stivenɨn gari. Mee garima an khom enselɨn mɨn afhogha sii. \c 7 \s Stiven Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenana avhen akamɨ ukuri \p \v 1 Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikhɨv, Stivena azaaghi, “Mee niiŋga asir akaar kharsi, anda guisimbaaŋra, o?” \v 2 \x - \xo 7.2 \xo*\xt Stt 11.31 \xt*\xo 7.2-3 \xo*\xt Stt 12.1\xt*\x* Mee mbɨkemisima Stiven men akam ikara, “Nana aveeŋmbua rako nan inasi gee nambaragh! Ena avhav Abraham, a thighar Haranɨnɨ uŋuun maŋŋanga, a Mesopotemianɨ unuaghɨnan ikhavɨre itima, aŋaran iti Got aŋm mbato. \v 3 Aŋm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Nɨɨ nona andarsir ko nonɨ unuaghɨna thaeghɨva khɨɨ nɨɨn khɨvamirɨ unuaghɨnan maaŋɨ.’ \v 4 \x - \xo 7.4 \xo*\xt Stt 11.31; 12.4\xt*\x* Abraham Kaldianɨ unuaghɨna thaegha guava Haranɨnɨ uŋuun iti. Uthughun khavɨn aŋni inaghavesɨn ovhevheeŋn gɨn, Got ana amandasi unuaghɨnan khavɨ ee thighira aŋn iti. \v 5 \x - \xo 7.5 \xo*\xt Stt 12.7; 13.15; 15.3; 15.18; 17.8; 26.3; 48.4; Lo 2.5\xt*\x* Gotɨ unuaghɨnan asɨgha thuaaŋ rɨthugha a nona avavigha aniiŋsi phatɨ. Got aŋn phorugha akama rɨkɨra kamaghɨusue, aŋn phorugh aŋna avhav tharsi ivhɨra unuaghɨnan khavɨn ikaami. Uthughun khavɨn Abraham nombɨ boori phatɨ. \v 6 \x - \xo 7.6 \xo*\xt Stt 15.16; Kis 12.40; Ga 3.17 \xt*\xo 7.6-7 \xo*\xt Stt 15.13-14\xt*\x* Got kamagh Abrahamɨm mbɨŋgeeghi, ‘Nɨɨn avhavi, igharisirɨ unuaghɨnan ikaami. Mee gua igharisi unuaghɨnan iŋaari gumasir kɨnir mɨn itima 400 pɨlan ombarira avhen mee phuv meŋga amui. \v 7 \x - \xo 7.7 \xo*\xt Kis 3.12\xt*\x* Khɨɨ mee meŋga amuisiro othevir maghatɨsi khɨɨ gɨna anda ikaravaghami. Gɨn mee unuaghɨnan khava thaegh akɨran zɨva aŋanan khavɨn ikhɨva nan izɨɨ ufhaami.’ \v 8 \x - \xo 7.8 \xo*\xt Stt 17.10-14; 21.2-4; 25.26; 29.31–35.18\xt*\x* Got fhomɨra unuaghɨnana asɨgha thuaaŋn Abraham ranɨɨŋmɨusua akama rɨŋgɨrana aghavaghara mbɨkemi. Gumughun Got akaman aghavagharan khavɨn aŋga anɨɨŋga kamaghɨusue, ‘Nɨɨ othɨvhan khavɨn gɨn maaŋɨva nona andarsi bar men momooŋn niro ofhɨsia rɨghorighɨri. Gɨn gee bighan khavɨn gan nɨghɨnɨghami, “Got fhomɨra ena avhav Abrahamɨn phorugha rɨkɨrisira akam.” ’ Kamagha amuisima Abrahamɨna amuuŋ Aisaghɨ otesima, 8 pɨlanɨ uthusir gɨn Abraham Aisaghɨn momooŋn nerɨn ofhɨgha rɨtu. Aisagh Jekovɨn inaghavesɨn otogha Jekovɨn nerɨn ofhɨgha rɨtu. Bar gɨn Jekov ena avhavir 12 pɨlan inaghavesi otogha ivhɨra men momooŋn niro ofhɨsi rɨghori. \p \v 9-10 \x - \xo 7.9-10 \xo*\xt Stt 37.11; 37.28; 39.2; 39.21 \xt*\xo 7.9-10 \xo*\xt Stt 41.37-41\xt*\x* Ena avhavir, navira avherir Josevɨn maghatɨgha Isivɨnɨ unuaghɨnan iŋaaran gumaghan ikhaaousuava ana amanda. Uthughun khavɨn Got aŋn phorugha ikha aŋn osɨmndɨsia gɨvagha aŋna akura. Got nɨghɨnɨsir aghuira Josev aniiŋsima ana othevira aghuui Isivɨ ativasi gumagh khɨvasima, a bar aŋn vhusvhusigha aŋga amuisi a Isivɨn gumaghana aphanan mɨn oto. A ivhɨra aŋn rɨphenan bisi gari. \p \v 11 \x - \xo 7.11 \xo*\xt Stt 41.54; 42.1-2\xt*\x* Uthughun khavɨn aghae othevisima Isivɨnɨ unuaghɨnana avheni itirɨ uŋuimba rako Kenanɨnɨ unuaghɨni itirɨ uŋuimba osɨmndighani ikhɨv memba oto. Uthughun khavɨn gumasi rako amisi osɨmndɨghan ikhɨv mee nii. Ena avhavi ivhɨrama aghae phatɨ. \v 12 \x - \xo 7.12 \xo*\xt Stt 42.1-5\xt*\x* Kha uthughun Jekov orasima aghae Isivɨnɨ unuaghɨni itima, mamagha amuigha, a ena avhavi amandasima mee ufhuarasir arorɨa amua zui. \v 13 \x - \xo 7.13 \xo*\xt Stt 45.1; 45.16\xt*\x* Mee nomthegha zuir arorɨn gua, Josevɨn garima a nombɨn gun nona avheeŋmbua vɨkeemigha, maghɨra men gun ativasi gumagha mbɨkemisima a mee ikaaŋi. \v 14 \x - \xo 7.14 \xo*\xt Stt 45.9-10; 45.17-18; 46.27\xt*\x* Kha bighaaŋn gɨnɨ, Josev noni inaghavhesɨusuava akama amaŋga dɨɨsima, Jekov nona andarsi rakua mee aŋna aghan gue. Mee rɨmbombon 75 ɨnɨ utu. \v 15 \x - \xo 7.15 \xo*\xt Stt 46.1-7; 49.33\xt*\x* Gumughun Jekov Isivɨnɨ unuaghɨnan gughava aremi. Ena avhavi mee ivhɨra arɨɨghire. \v 16 \x - \xo 7.16 \xo*\xt Stt 23.3-16; 33.19; 50.7-13; Jos 24.52\xt*\x* Mee men khuu nigha nomthegha Sekemɨnɨ uŋuun zegha mee akɨman umoghɨn thooŋga arɨsi, Abraham fhomɨra Sekemɨnɨ uŋuun ikha Hamorɨn otarir aghaanɨ uvhuesirɨ umogh. \p \v 17 \x - \xo 7.17 \xo*\xt Stt 15.5; Sng 105.24-25; Ap 7.5-7 \xt*\xo 7.17-18 \xo*\xt Kis 1.7-8\xt*\x* Gumughun Got Abrahamɨn phorugha rɨkɨrisir akamana aghavagharan guisimbaaŋra othuivousuava aghangera zima, ee Israeliiŋ gumasi rako amisi Isivɨnɨ unuaghɨnan iti tharsi ee bar avhɨrekevi. \v 18 Gɨn ativasir gumaghan igharisi thav, a Josev thange ana ikeeŋsi phatɨgha, a Isivɨn ativasi gumagh iti. \v 19 \x - \xo 7.19 \xo*\xt Kis 1.10-22\xt*\x* A en gumasi rako amisir khoru amua othevir maghatɨsi ena avavigha amui. Gumughun mee non boorir irɨrɨvi phura akɨran usueghava, arɨmamɨusua meŋga aghorima mee arɨghɨre. \v 20 \x - \xo 7.20 \xo*\xt Kis 2.2; Hi 11.23\xt*\x* Uthughun khavɨn Mosesɨni inaghamuuŋ aŋm mbate, a Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn bar inderasir otar. A ikɨniiŋn phunini ko mbɨkethavɨn noni inaghavesɨ rɨphenan itima, aŋni inaghamuuŋ nombɨra aŋn gari. \v 21 \x - \xo 7.21 \xo*\xt Kis 2.3-10\xt*\x* Gɨn mee ana nigha akɨran an athɨsima, ativasi gumaghan guiv ana nigha gua non otaran mɨn aŋn gari. \v 22 Gumughun Moses Isivir nɨghɨnɨghan aghuuŋ nigha mbɨŋgɨmɨŋgɨr aghavaghari rako iŋaarira aghavagharigha amui. \p \v 23 \x - \xo 7.23-29 \xo*\xt Kis 2.11-15\xt*\x* Gumughun Moses 40 pɨlan ombaarir ana rɨtusima, a nona andarsi Israelir ganamɨusua nɨghɨnɨsi. \v 24 A Israelɨn mavɨn garima Isivɨnɨ unuaghɨnan gumaghan mav aŋm mbɨsogha iphasavɨra aŋga amui. Mauthughura Moses gua aŋn akuruvagha, Isivɨn gumaghan othɨvhan maghatɨgh ikarvagha, aŋm mbɨsuesi ana aremi. \v 25 Uthughun khavɨn Moses kamagh nɨghɨnɨsi, ana andarsi kamagh ikeeŋgɨm mbɨkɨmaŋga, Got men akuruvaghaousuava na amanda. Mee bar ikeeŋsi phatɨ. \v 26 Amɨrɨtusi rɨmaaŋra Moses garima Israelɨn gumaghaniiŋ noniiŋm mbɨsosi. Mauthughura aniiŋ noniiŋm mbɨsosima a gua navana amɨɨŋndɨghan aniiŋga anɨɨŋga aniiŋm mbɨŋgeeghi, ‘Mani, aŋgo oragh, aŋgo aveeŋndɨniiŋ, aŋgo thoghousua kaghɨra noni mbɨsosi?’ \v 27 Thighira osɨmdɨsigha mbɨnɨŋmbaaŋga amuisi gumagh, a Mosesɨ arughavɨkɨnigha kamaghɨusue, ‘Thɨɨŋra nɨɨ ambɨsevisi nɨɨ en gumaghan aphan ko osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumagh? \v 28 Nɨɨ boghumɨn Isivɨnɨ unuaghɨnan gumagham mbɨsuesi ana aremisi moghɨn, nɨɨ thighira nam mbɨsoghusua nam mbɨsueghti khɨɨ arɨmaŋga.’ \v 29 \x - \xo 7.29 \xo*\xt Kis 2.21-22; 18.3-4\xt*\x* An aŋm mbɨkemisima Moses kamagh oraegha Isivɨnɨ unuaghɨnan thaegha ara gua Midianɨnɨ unuaghɨnan ikha amuuŋn ikhava otaran phuninim mbate. \p \v 30 \x - \xo 7.30-34 \xo*\xt Kis 3.1-10\xt*\x* Gumughun 40 pɨlan ombaarir gɨvasima, Moses gumasi iti phatɨsira aŋanan khavɨn itima Got non enselɨn mav aŋmɨusua ana amanda. Mauthughura a gua Sainain oraghɨn aghan gua garima arivam mbɨzɨɨ khaa nosima enselɨn mav ivhɨra iti. \v 31 Uthughun khavɨn a bighan khavɨn ganigha rɨŋgavan maghatɨgha amui. A bar aghangera maaŋɨ inderaghɨvɨra ganamɨusuava amuava, Ikhɨvan ithɨɨŋ mbarasi, \v 32 ‘Khɨɨ nɨɨn avhav Got, Abraham ri Aisak koma Jekov.’ Am mbɨŋgeema, Moses inɨgha ganan avhighavighi. \v 33 \x - \xo 7.33 \xo*\xt Jos 5.15\xt*\x* Mauthughura Ikhɨv aŋm mbɨŋgeeghi, ‘Nɨɨ utughav itir aŋan, khara nanɨ unuaghɨn khɨɨ aŋn thɨva. Kamagha amuisi, nɨɨ nona aŋgarir shari usue. \v 34 Nan gumasi rako amisi Isivɨnɨ unuaghɨnani itima mee othevir bar maghatɨsira meŋga amuima khɨɨ gani. Khɨɨ mena arareeva oraegha, men osɨmndɨsia gɨvaousua zighiri. Nɨɨ zɨɨ. Khɨɨ nomthegh Isivɨn nɨɨ amaaŋga.’ \p \v 35 \x - \xo 7.35 \xo*\xt Kis 2.14; 14.11-12; Nam 20.16\xt*\x* Mosesɨn khavɨra, Israeli aŋna agharkuvigha kamaghɨusue, ‘Thɨɨŋra nɨɨ ambɨsevisi nɨɨ en gumaghan aphan ko osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumagh?’ Khara anara, Got nombɨ men gumaghana aphan amandasi a nomthegha mee niamɨusua zii. Got enselɨn mav amandasima ensel ariv sii khana avhen otosi Moses aŋn gara Got amandasir akaa nii. \v 36 \x - \xo 7.36 \xo*\xt Kis 7.3; 12.41; 14.21; 16.1; 16.35; Nam 14.33; Sng 105.27\xt*\x* A mee nigha Isiva thaeghaousuava rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevi rako gamgaaŋn bisira avhɨrara amui. A Isivɨnɨ unuaghɨn ko Retsin amaaghasɨgha rɨmɨni ikhɨvan othevir kharsigha amui. A gumasi iti phatɨsira aŋanan a 40 pɨlan ombaarir andagha amui. \v 37 \x - \xo 7.37 \xo*\xt Lo 8.15; 8.18; Mt 17.5; Ap 3.22\xt*\x* Khara Mosesɨn khavɨra, a Israeli mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Got gen thooŋn akam nigha zii gumagha thav nan mɨn ana mbɨsevighemi.’ \v 38 \x - \xo 7.38 \xo*\xt Kis 19.1–20.17; Lo 5.1-33; Ais 63.9; Ap 7.53; Ro 3.2; Ga 3.19; Hi 2.2\xt*\x* Gumughun Israeli gumasi iti phatɨsira aŋanan nori akuvagha itima a mena arɨghan iti, a Sainaian oraghɨn guavanambosi ensel aŋm mbɨkemi. Aŋna akaman aŋamɨre iti thav ee ranɨɨŋmɨusua, aŋga nɨɨŋi. \p \v 39 \x - \xo 7.39 \xo*\xt Nam 14.3\xt*\x* Ena avhavi Mosesɨna akaava oraghan iphɨrphɨri. Mee aŋm mbɨze vatosi. Men navira avherir avhen mee nomthegh Isivɨnɨ unuaghɨnam maŋŋamɨusua. \v 40 \x - \xo 7.40 \xo*\xt Kis 32.1; 32.23\xt*\x* Mee Aronɨ mbɨŋgeeghi, ‘Ee ikeeŋsi phatɨ, ee nigha Isivɨnɨ unuaghɨnana akɨran zesi gumaghan khav, Moses, theghɨnan bighaaŋ aŋmbato. Nɨɨ emɨusua marɨvir gua ramuightima anda enɨ ufhuaraghɨ utuavɨn maŋŋaŋga.’ \v 41 \x - \xo 7.41 \xo*\xt Kis 32.2-6; Lo 9.16; Sng 106.19\xt*\x* Uthughun khavɨn marɨvan khom mee burmagharɨnɨ uŋuughan mɨna aŋga amui. Mee ana azenara afhaghava ana aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨɨŋgava aŋni izɨɨ ufhii. Mee aghughuiigha amua inighinighava isaman ikhɨva amui. \v 42 \x - \xo 7.42 \xo*\xt Sng 81.12; Jer 19.13; Ese 20.25; 20.39; 2 Te 2.11\xt*\x* Kamagha amuisima Got akɨrɨ ragha meŋga asegha mee thaesi mee ovheen itir mbɨkovir izɨɨri ufhii. Gotɨn akam nigha zesi gumasi mee ana osɨrisi a mem mbɨghar iti. A kamaghɨusue, ‘Gee Israeliiŋn akhoghɨn gumasi, mara gee 40 pɨlan ombaarir gumasi iti phatɨsira aŋanan ikha Gotɨn aphuraphura aghae rako bisir aŋga anɨndi? Bar phatɨ. \v 43 Gee asaaŋ Moleghɨn marɨvan khoman ambɨkav gee aŋgi isaghuphugha, ivhɨra asaaŋ Refanɨm mbɨkovan iŋeendaghe isaghuphughava arui. Kha asaaŋni, gee aniiŋn othevir gɨn maŋŋamɨusua aniiŋga amui. Kamagha amuisima, Got genɨ unuaghɨnan gem mbatueghɨva, gee amandaghtima gee maaŋɨ Babilonɨnɨ unuaghɨna thaeghɨva maaŋɨ uvhuaaŋn ikaami.’ \f * \fr 7.43 \fr*\ft Molek, a gumasi igharis tharsir asaaŋ, Judarii phatɨ. Refan a mbɨkovan mavɨni izɨɨ, mee Gotɨn mɨn aŋni izɨɨ ufhii. Stiven amuir mbɨŋgɨmɨŋgɨr kharsi, anda Gotɨna akam nigha zesi gumagh Amosɨm mbɨgharan iti. (Amos 5.25-27) \ft*\f* \p \v 44 \x - \xo 7.44 \xo*\xt Kis 25.9; 25.40; 26.30; Hi 8.5\xt*\x* Ena avhav gumasi iti phatɨsira aŋanan itima Gotɨn ambɨkav men phorugha iti. Rɨphenan khavɨn avhen mee ikaaŋi, Got men phorugha iti. Got Mosesɨ mbɨkemigha aŋn khɨvasi moghɨra, Israeli mbɨkemisi mee aŋga amui. \v 45 \x - \xo 7.45 \xo*\xt Jos 3.14-17; 18.1; 23.9; Neh 9.24; Sng 44.2; Ap 13.19\xt*\x* Ena avhavi ambɨkav nigha, aŋgɨ uphugha Josuan gɨn zii. Mee gua igharisi uŋuun guesima, Got mena akuragha aŋni itir gumasi rako amisigha avharasima, mee ma unuaghɨn nii. Ambɨkhavan khav men phorugha ikhavɨre itima Devitɨnɨ uthugh oto. \v 46 \x - \xo 7.46 \xo*\xt 1 Sml 16.1; 2 Sml 7.1-16; 1 Kin 8.19; 1 Sto 17.1-14; Sng 89.19; 132.1-5\xt*\x* Devit Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn inderasi Got inderaghavɨra aŋga amui. A kamagh Gotɨn azaaghi, ‘Khɨɨ Jekovɨn Gotɨusua rɨphena ramuaŋga, o?’ An aŋna azarasima Got mbɨŋgeeghi, ‘Phatɨ.’ \v 47 \x - \xo 7.47 \xo*\xt 1 Kin 6.1-38; 8.20; 1 Sto 17.12; 2 Sto 3.1-17\xt*\x* Got mbɨkemigha gɨvasima, gɨn Solomonra aŋmɨusua rɨphenan iŋaari. \p \v 48 \x - \xo 7.48 \xo*\xt 1 Kin 8.27; 2 Sto 2.6; 6.18\xt*\x* Bar iphɨn iti Gotɨn gumasi amuisi rɨphenir iti phatɨ. Gotɨna ambuuŋn gumagh kamaghɨm mbɨkemi, \v 49 \x - \xo 7.49 \xo*\xt Mt 5.34-35; 23.22 \xt*\xo 7.49-50 \xo*\xt Ais 66.1-2\xt*\x* ‘Got kamaghɨusue, “Ovhee nana ambirembiiŋna aŋan. Unuaghɨn khɨɨ nonɨ usuaniiŋ asira aŋan. Manmagh garir rɨphena thav, nɨɨ namɨusua aŋ ramuamɨusua? Khɨɨ avughusuamira aŋan managh iti? \v 50 Bisir kharsi, khɨɨ bar andagha amui.” ’ ” \p \v 51 \x - \xo 7.51 \xo*\xt Kis 32.9; Wkp 26.41; Lo 10.16; Ais 48.4; 63.10; Jer 6.10; 9.26\xt*\x* Mauthughura Stiven maghɨra Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenan gumasi vɨŋgeeghi, “Gee bar orasi phatɨsi tharsi! Gen navi rako nɨghɨnɨsi, Got ikeeŋsi phatɨsi gumasir navir mɨna amui! Gee nona avhav mɨra amui! Gee ivhɨra Gotɨnɨ Utum mɨghasɨgha aŋm mbatosi! \v 52 \x - \xo 7.52 \xo*\xt 2 Sto 36.16; Mt 21.35; 23.31; 1 Te 2.15\xt*\x* Geni inasi osɨmndɨsir Gotɨna ambuuŋn gumasi barbar meŋga anɨndi. Mee fhomɨra Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn inderasi gumagh zaamir bighaaŋn gunɨm mbɨŋgema, gen inasi mee mbɨsosi mee arɨɨghire. Thighira gee ana nigha gumasir maghatɨsir afharɨ athɨgha aŋm mbɨsuesi an aremi. \v 53 \x - \xo 7.53 \xo*\xt Kis 20.1; Ap 7.38; Ga 3.19; Hi 2.2\xt*\x* Enseli Mosesɨm mbɨkemigha aŋga aniiŋsi othevi ana andar geŋga aniiŋsima gee andar gɨn zui phatɨ.” \s Mee aŋgɨr Stivenɨŋgi inivisima ana aremi \p \v 54 \x - \xo 7.54 \xo*\xt Ap 5.33\xt*\x* Mee kamagh oraegha, mee navir avheri aŋmɨusua bar maghatɨgha aŋmɨusua nona atharigh ivi. \v 55 \x - \xo 7.55 \xo*\xt Mt 22.44; Ap 2.33-34; 5.31; 6.5\xt*\x* Mauthughura Gotɨnɨ Utum Stivengi izɨvasima, a khogha Gotɨnɨ uŋuun Gotɨn aŋaran aghavagharan garima Iesus Gotɨna agharan guvɨnɨ utughav iti. \v 56 \x - \xo 7.56 \xo*\xt Ese 1.1; Dan 7.13; Mt 3.16; Ap 10.11; Kl 3.1\xt*\x* A kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee Gan! Khɨɨ Gotɨnɨ uŋuun garima, a ukuighirɨsima Gumasir Otar Gotɨna agharan guvɨn utughavi iti.” \p \v 57 Mee kamagh oraegha mbɨghɨravɨra dɨɨva arava afharir nonɨ ukuaria phɨrigha, akhɨrɨsiigha aŋmɨusua zui. \v 58 \x - \xo 7.58 \xo*\xt Lo 13.9; Lu 4.29; Ap 6.13-14; 22.20; Hi 13.12\xt*\x* Mee ana ukurugha uŋuuni ikhɨvan akɨran gugha, maghɨrama aŋgɨr aŋgi inivi. Akamana aŋga asi tharsi nona akɨran sharasi shaarɨ usuegha gumaghan ikaman mavɨna aŋgarira aghan anda usue. Aŋni izɨɨ Solɨn. \f * \fr 7.58 \fr*\ft Moses osɨrisir othevi vɨŋgeeghi, gumagha thav othɨvhan maghatɨgh ramuighti, mee ana nighɨ uŋuun akɨran maaŋɨ aŋgɨ nigh aŋgi inivighti, ana aremighemi. Nɨɨ Wok Pris 24.13-16 ko Namba 15.35ɨn gan.\ft*\f* \v 59 \x - \xo 7.59 \xo*\xt Sng 31.5; Lu 23.46\xt*\x* Mee aŋgɨr aŋgi inivavɨre itima, Stiven Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi, “Ikhɨv Iesus, nan utum nii.” \v 60 \x - \xo 7.60 \xo*\xt Mt 5.44; Lu 23.34; Ap 9.40; 21.5\xt*\x* A noni itɨvɨnia rɨphɨrigha irɨgha mbɨghɨravɨra deeghi, “Ikhɨv, men othɨvhan maghatɨghan khav aŋgɨ nɨghɨnɨgha thaghɨri, ana gɨna amanda.” A kamaghɨm mbɨkemigha maghɨrama aremi. \c 8 \nb \v 1 \x - \xo 8.1 \xo*\xt Ap 7.58; 8.4; 11.19; 22.20\xt*\x* Uthughun khavɨn Sol ivhɨre ikha bighan khavɨn ganigha kamaghɨusue, a indera. \s Sol Kraisɨn phorus tharsi phuvɨra mera afharavasi \p Kha uthughun mee Stivenɨm mbɨsuesima ana aremi. Ana aremisima mee Jerusalemɨni iti Kraisɨn phorus tharsi phuvɨra mee mbɨsogha, othevir maghatɨsir meŋga amui. Kamagha amuisima, Kraisɨn phorus tharsi bar ara Judian distrigh ko Samarian distrighɨn gue. Uthughun khavɨn Iesusɨm mbɨsevisi gumasi Jerusalemɨni iti. \v 2 Mauthughura gumasi Gotɨn apheeŋn iti tharsi, mee Stivenɨn khum nigha umoghɨ athɨgha phuvɨra aŋmɨusuava azii. \v 3 \x - \xo 8.3 \xo*\xt Ap 9.1; 9.13; 9.21; 22.4-5; 26.9-11; 1 Ko 15.9; 1 Ti 1.13\xt*\x* Kha uthughun Sol Kraisɨn phorus tharsi mee ikava, mee rafharavaghavhɨrei rɨpheni uvhuaghuvhuagha andar gua gumasi rako amisi ivhɨra mee nigha mee akuvagha rɨvɨnan khɨrthɨgha arɨsi. \ms Iesusɨm mbɨsevisi gumasir akamana aghuuŋ Judian distrigh ko Samarian distrighɨn ana ukurava arui \mr (Sapta 8.4--12.25) \s Filip Samarian distrighɨn akamana aghuuŋ ukuri \p \v 4 \x - \xo 8.4 \xo*\xt Mt 10.23; Ap 6.5; 11.19\xt*\x* Aresir gumasi rako amisi mee ma itirɨ uŋuimbar akaman aghuuŋ ana ukuri. \v 5 Uthughun khavɨn Filip Samarian distrighɨn avhen itirɨ uŋuun mavɨn gua, Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumaghan akamɨ ukuri. \v 6 A gamgaaŋ iti bisigha amuima, nori akuvasi gumasi rako amisi nori aŋm mbɨzeva orasima, a rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevigha amuima anda othuivima, mee andar garava ukuari ariigha bar inderaghavɨra aŋm mbarasi. \v 7 \x - \xo 8.7 \xo*\xt Mt 10.1; Mk 16.17\xt*\x* Mee Filivɨn garima a unduur maghatɨsir gumasi rako amisigha aphasasi tharsi vatosima, mee fhigha dɨɨva arava mee thamɨraghava akɨran zui. Gumasira avhɨrara usue rako afhari amɨrasi tharsi rako usue maghatɨsi tharsi ivhɨra nomthegha indera. \v 8 Kamagha amuisima, uŋuun khavɨn amisi rako gumasi bari aŋgi iphui. \s Saimon atomtorir gumaghan niaghagh \p \v 9 Gumaghan mavɨn izɨɨ Saimon, a fhomɨra Samarianɨ uŋuun ikha atomtorir maghatɨsigha amuima, Samarian gumasi rako amisi aŋn ganigha rɨŋgavan maghatɨgha amui. Ana mɨghasɨgha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ gumaghan ikhɨv.” \v 10 Gumasir ikii koma gumasi rako amisir kɨni, mee Saimonɨn akamamba oraghaousua vhusvhusi. Mee kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Kha asaaŋn gamgaaŋ, aŋni izɨɨ Gamgaaŋn Bar Ikɨv, Saimon a ma gamgaaŋ.” \v 11 A uthusira avhɨrara atomtorir maghatɨsigha amuima mee andar garava, rɨŋgavan maghatɨgha amui. Bighan khavɨusua, mee aŋna akamamba oraghaousua vhusvhusigha aŋn gɨa arui. \v 12 Thighira Filip, a Got kha bisigha ativamirɨ uthughun akamana aghuuŋ ko Krais Iesusɨn izɨɨn akamɨ ukuri. Kamagha amuisima, gumasi rako amisi nɨghɨnɨghana aghavaghar Filivɨn akaman ikava, mee urue. \v 13 Mauthughura Saimon ivhɨra nɨghɨnɨghana aghavaghar ikava a ivhɨrou urue. Uthughun khavɨn Saimon Filivɨn gɨa arua garima, Filip rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevi rako gamgaaŋn bisir ikiigha amuima anda othuivima, a rɨŋgavan maghatɨgha amui. \p \v 14 Uthughun khavɨn Iesusɨ mbɨsevisi gumasi Jerusalemɨni iti tharsi orasima, Samarian gumasi rako amisi Gotɨna akam nigha gɨvasima, kamagha amuisima mee Pita ri Jon amandasima aniiŋ memɨusua gu. \v 15-16 \x - \xo 8.15-16 \xo*\xt Ap 2.38 \xt*\xo 8.15-16 \xo*\xt Mt 28.19; Ap 10.48; 19.2\xt*\x* Samarian gumasi rako amisi, mee Ikhɨv Iesusɨni izɨɨn uruegha, mee Gotɨnɨ Utum nisi phatɨ. Kamagha amuisima Pita ri Jon gua otogha mee Gotɨnɨ Utum niamɨusua, aniiŋ memɨusua Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. \v 17 \x - \xo 8.17 \xo*\xt Ap 6.6; 19.6; Hi 6.2\xt*\x* Mauthughura aniiŋ Gotɨn phorugham mbɨkemigha, nona aghari ufhueghava men iphɨna athɨsima mee Gotɨnɨ Utum nii. \p \v 18 Mauthughura Saimon garima, Iesusɨm mbɨsevisi gumasi non aghari ufhueghava men iphɨna athɨsima mee Gotɨnɨ Utum nii. Mauthughura ana aŋgɨro ovɨsi nigha aniiŋga anɨŋga, kamaghɨm mbɨŋgeeghi, \v 19 “Aŋgo gamgaaŋn khav ivhɨra na raniiŋtima, khɨɨ nona afharimuu ufhegh thavɨn iphɨra thɨghtima, a Gotɨnɨ Utum niaŋga.” \p \v 20 \x - \xo 8.20 \xo*\xt Mt 10.8; Ap 2.38; 10.45\xt*\x* Pita kamagh aŋm mbeŋgeeghi, “Nɨɨna aŋgɨr ovɨsi nɨɨn phorughɨvɨra maghatiighemi. Got a bighan aghuuŋn mɨn anɨɨndir bigha thav aŋgɨr ovɨsir uvhuesi a? Bar phatɨ! Bighan khavɨusua nɨɨ nona aŋgɨro ovɨsi phorughɨvɨra mbuŋŋue phatɨsir arivan maŋŋaŋga. \v 21 \x - \xo 8.21 \xo*\xt Sng 78.37\xt*\x* Nɨɨn navana avhee Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn inderasi phatɨ. Kamagha amuisima, nɨɨ Gotɨn iŋaaran avhen ikaami thughatɨs phatɨ. \v 22-23 \x - \xo 8.22-23 \xo*\xt Dan 4.27; 2 Ti 2.25 \xt*\xo 8.22-23 \xo*\xt Hi 12.15\xt*\x* Khɨɨ nɨɨn garima, nɨɨn nav maghatɨghi, kamagha amuigha othevir maghatɨsi ivhɨra nɨɨ, ike. Kamagha amuisima nɨɨ nɨghɨnɨsigh ɨraghiva othevir maghatɨsi anda thaegh, Ikhɨvan phorughum mbɨkɨm. A ti nɨɨn navana avhen iti nɨghɨnɨsir maghatɨsi tharsi gɨna amaaŋga.” \v 24 \x - \xo 8.24 \xo*\xt Kis 8.8; Nam 21.7; 1 Kin 13.6; Je 5.16\xt*\x* An aŋm mbɨŋgeema, Saimon aŋna akam ikara, “Aŋgo namɨusua Ikhɨvan phorughum mbɨkɨmtima, aŋgo mbɨkemisi bisi tharsi namba othuivam thughathɨgham phatɨghami.” \p \v 25 Pita ri Jon Ikhɨv aniiŋn akuruvasi bisir gunɨm mbɨŋgɨva, aŋna akamɨ ukuri. Gumughun aniiŋ nomthegha Jerusalemɨn gua, akamana aghuuŋ Samarian distrighɨnɨ uŋuimbar avhɨrara ana ukura zui. \s Filip Itiopianɨ unuaghɨnan gumagh akaman aghuuŋn aŋm mbɨŋgeeghi \p \v 26 Ikhɨvan ensel Filivɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ sautɨn utuavɨn maaŋɨ, a Jerusalema thaegha gueghira Gasanɨ uŋuun oto. Utuavɨn khav gumasi iti phatɨsira aŋanan iti.” \v 27-28 \x - \xo 8.27-28 \xo*\xt Ais 56.3-7; Sef 3.10; Jo 12.20\xt*\x* Kamaghɨn amuisima, a maghɨra zui. A utuavɨna arɨghan Itiopianɨ unuaghɨnan gumaghan mavɨa oto. A gumaghan aphan, a Itiopianɨ unuaghɨnan ativasira amighan aŋgɨr ovɨsir garir gumagh. Amighan izɨɨ Kandasi. Gumaghan khav Jerusalemɨn gugha Gotɨni izɨɨ ufhuegha nomthegha zii. A karisɨa apheragha, Gotɨna ambuuŋn gumagh Aisaian mbɨgharan gari. \v 29 Mauthughura Gotɨnɨ Utum Filivɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ maŋɨva karisɨn munavɨn aghan ikhɨɨ.” \v 30 Mauthughura Filip akhɨghavtɨgha gua karisɨn aghan gugha Itiopianɨ unuaghɨnan gumagha orasima, a Aisaia, Gotɨna ambuuŋn gumagham mbɨgharan gari. Kamagha amuisima Filip aŋna azaaghi, “Nɨɨ gari bighan khav nɨɨ ana ikeeŋsi o phatɨ?” \v 31 \x - \xo 8.31 \xo*\xt Jo 16.13\xt*\x* Itiopianɨ unuaghɨnan gumagh ana ikara, “Khɨɨ manmaghɨra ikaaŋ ti? Thav nan niaghɨtima, khɨɨ ikeeŋgemi. Nɨɨ zɨvanaŋ nan phorugh raphera.” \p \v 32-33 \x - \xo 8.32-33 \xo*\xt Ais 53.7-8\xt*\x* Itiopianɨ unuaghɨnan gumagh Gotɨm mbɨgharan itir akaar kharsir gari, “A sivsivɨn mɨn mee aŋm mbɨsoghousuava, ana nigha gu. Mee sivsiviirɨ uŋusira arɨsia rɨphɨrousuava amuima anda inɨmɨre iti. Kamaghɨra gumaghan khav, mee aŋm mbɨsoghousuava amuima, a phura inɨmɨre ikha bigha thavɨm mbɨŋge phatɨ. Mee bar aŋn amevagha, inderaghavɨra an osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrisi phatɨ. Kamagha amuisima, a boorir phatɨ, manmagh aŋn niaghɨ ti? Mee an ikɨrana aghuuŋ gɨvasima, a nomthegha unuaghɨnan iti phatɨ.” \p \v 34 Mauthughura ɨnan gumagh Filivɨn azaaghi, “Nɨɨ na mbɨkɨm. Gotɨna ambuuŋn gumagh, a thɨɨŋn gunɨm mbɨŋgeeghi? A nombɨ mbɨŋgeeghi, o igharis tharsi vɨŋgeeghi?” \v 35 \x - \xo 8.35 \xo*\xt Lu 24.27; Ap 18.28\xt*\x* Filivɨ ufhuaragha Gotɨm mbɨgharana avhen itir akaa kharsi vɨnɨŋgari vɨŋgɨ gua, Iesusɨn akaman aghuuŋn gun aŋm mbɨŋgeeghi. \v 36-37 \x - \xo 8.36-37 \xo*\xt Ap 10.47\xt*\x* Mee utuavɨn gua, rɨmɨn mavɨ oto. Itopianɨ unuaghɨnan gumagh kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ gan, rɨmɨ khara. Khɨɨ thighira uruasa, bighan theghɨna thav nom nanɨ usuiraghti?” \f * \fr 8.36-37 \fr*\ft Ikeeŋsi gumasir marsi kamagh nɨghɨnɨsi, akaman igharisi mav ivhɨra khagh iti. Filip kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ non navana avhen guisimbaaŋra nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn ikhɨti, khɨɨ nɨɨ uruami.” Mauthughura ɨnan gumagh kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ nɨghɨnɨghana aghavaghar Krais Iesusɨn iti, a Gotɨn Otar.”\ft*\f* \p \v 38 Mauthughura ɨnan gumagh karisɨnɨ usuisi gumagham mbɨŋgema, a karisɨ amuisima a utu. Mauthughura Filiv ri ɨnan gumagh rɨmɨna avhen gueghirɨsi, Filiv ana urue. \v 39 \x - \xo 8.39 \xo*\xt 1 Kin 18.12; 2 Kin 2.16; Ese 3.12-14\xt*\x* Mee rɨmɨn ikeghava azenan zesima, Ikhɨvanɨ Utum uzuamɨra Filip nigha gu. Gumughun ɨnan gumagh nom Filivɨusua garava avheeŋi, a utuavɨn gua bari iphui. \v 40 \x - \xo 8.40 \xo*\xt Ap 21.8\xt*\x* Mauthughura Gotɨnɨ Utum Filiv nigha gua ana athɨsima a gara nɨghɨnɨsi, “Khɨɨ thighira Asdotɨnɨ uŋuun oto.” A gua, uŋuimba bar andar akamana aghuuŋ ukura gua Sisarianɨ uŋuuno oto. \c 9 \s Sol non nɨghɨnɨsigh ɨra \r (Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasi 22.4-16 koma 26.9-18) \p \v 1-2 \x - \xo 9.1-2 \xo*\xt Ap 8.3; Ga 1.13; 1 Ti 1.13\xt*\x* Kha uthughun Sol Iesusɨn suren gumasigha asɨghasɨghɨva, mee mbɨsoghtima mee arɨghiraousua, mbɨŋgɨŋgɨr gamgaegha amuavɨre iti. Kamagha amuisi, a Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikhɨvɨousua gua kamagha aŋn azaaghi, “Nɨɨ Damaskusɨnɨ uŋuun itir gumasira aphanivɨusua mbɨgharia osɨri. Gumasi aphani kharsi Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphenir gari. Nɨɨ osira kamaghɨusue, ‘Gumagha thav o amigha thav, Iesusɨnɨ utuavɨn gɨn maŋɨtima, Sol aŋn ganighɨva, aŋnɨ usuiragh maŋŋɨ rɨvɨnan kɨrthɨghan iti gumaghan mɨn ana ikheghɨva, Jerusalemɨn ana amandaghami.’ ” \v 3 \x - \xo 9.3 \xo*\xt Ap 22.6; 26.12; 1 Ko 15.8\xt*\x* Mauthughura a Damaskusɨnɨ uŋuuna aghan zima ovheen aŋaran gamgaaŋ aŋgi isira. \v 4 \x - \xo 9.4 \xo*\xt Mt 25.40\xt*\x* Maghɨra a iraa unuaghɨnaŋgi irɨgha orasi, ithɨɨŋ mav kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Sol, Sol, nɨɨ thoghousua nar afharavasi?” \v 5 \x - \xo 9.5 \xo*\xt Ap 5.39; 1 Ko 15.8\xt*\x* Ana aŋm mbɨkemisima Sol azaaghi, “Ikhɨv, nɨɨ thɨɨŋra?” Mauthughura a kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ Iesus, nɨɨ nar afharavasi. \v 6 Nɨɨ rɨkavighɨva, uŋuun maaŋɨ. Gumughun gumagha thav nɨɨra amuaŋgami bisir gun nɨɨm mbɨkɨmaŋga.” \p \v 7 \x - \xo 9.7 \xo*\xt Ap 22.9; 26.13\xt*\x* Uthughun khavɨn gumasi Solɨn phorugha zui tharsi, mee phura gumaghan mbɨŋgɨŋgɨr kɨniva oraegha gumagha thavɨn ganis phatɨ. Kamagha amuisi mee mbɨŋgɨmɨŋgɨ phatɨgha phure iti. \v 8 Maghɨra Sol nomthegha rɨkavhigha, non arɨmaghaniiŋ ukuigha, a bigha thavɨn ganis phatɨ. Aŋn phorugha arui gumasi ana agharaniiŋn usuiragha ana nigha mee Damaskusɨnɨ uŋuun zui. \v 9 A Damaskusɨni itima aŋna arɨmaghaniiŋ uthughun phunini ko mbɨkethavɨn maghatɨghavɨre itima, ana aghaa thav ko rɨmɨ thav amesi phatɨ. \p \v 10 \x - \xo 9.10 \xo*\xt Ap 22.12\xt*\x* Kha uthughun Damaskusɨnɨ uŋuuna avhen Iesusɨn suren gumaghan mav iti, aŋni izɨɨ Ananaias. Mauthughura Ananaias a irɨmɨn mɨn bighaaŋ garima Ikhɨv aŋn dɨɨva aŋm mbɨŋgeeghi, “Ananaias!” An aŋn dema ana ikara, “Ikhɨv, khɨɨ khari iti.” \v 11 \x - \xo 9.11 \xo*\xt Ap 16.9; 21.39; 22.3\xt*\x* Mauthughura Ikhɨv aŋm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gumaghan mavɨn izɨɨ Sol, a Tarsusɨn gumagh. A nan phorugha mbɨŋgɨ iti. Kamagha amuisi, nɨɨ rɨkavigh, utuavɨn khavɨn maaŋɨ. Aŋni izɨɨ mbɨnesirɨ utuavɨn zui. Nɨɨ Judasɨ rɨphenan maaŋɨ Solɨusua azaaŋ. \v 12 Sol irɨmɨn mɨn bighan garima, gumaghan izɨɨ Ananaias, a zaa afharir aŋni iphɨa athɨgha aŋna arɨmagha thughani ramutima, aniiŋ nom inderaghousua.” \p \v 13 \x - \xo 9.13 \xo*\xt Ap 8.3\xt*\x* Mauthughura Ananaias ana ikara, “Ikhɨv, khɨɨ orasima, gumasira avhɨrara gumaghan khavɨn gunɨm mbɨŋgeeghi, mee kamaghɨusue, a nɨɨn gumasi rako amisi Jerusalemɨna avheni iti tharsi iphasa meŋga amui. \v 14 \x - \xo 9.14 \xo*\xt Ap 9.1-2; 9.21; 22.16; 1 Ko 1.2; 2 Ti 2.22\xt*\x* Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikii, akamana aghavagharan aŋm mbɨnamɨnaaŋ athɨsi a ze. Gumasi rako amisi nɨɨn izɨɨn deer tharsi, a menɨ usuighava rɨvɨnan khɨrthɨgha rathɨghami.” \v 15 \x - \xo 9.15 \xo*\xt Ap 25.13; 25.22; 26.17; 27.24; Ro 1.5; 1 Ko 15.10; Ga 2.7-8; 1 Ti 2.7\xt*\x* An aŋm mbɨŋgeema Ikhɨv kamagh Ananaiasɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ maaŋɨ! Gumaghan khav, mara khɨɨ mbɨsevisir iŋaaran gumagh. A nan izɨɨn gun igharisirɨ unuaghɨnan gumasi rako meŋga ativasi tharsi ko Israelir gumasivɨusua maŋaŋga. \v 16 \x - \xo 9.16 \xo*\xt Ap 20.23; 21.11; 2 Ko 11.23-28\xt*\x* Gumughun a nani izɨɨn osɨmndɨsi rako mbɨzasi niaŋgamir tharsi, khɨɨ andar aŋn khɨvaghami.” \p \v 17 \x - \xo 9.17 \xo*\xt Ap 13.52; 22.12-13\xt*\x* Mauthughura Ananaias rɨphenan gua ana avhen gu. A nona afharimuun Solɨni iphɨn athɨgha, kamaghɨusue, “Nana avheeŋphom, Sol, nɨɨ khagh zima Ikhɨv Iesusɨ utuavɨn nɨɨ mbato. Nɨɨ nomthegh ganti, Gotɨnɨ Utum nɨɨ izɨvaghaousua, kamagha amuisima a na amandasi khɨɨ ze.” \v 18 Maghɨra bar uzuamɨra, osiran inaghɨnan mɨn garir bighɨn Solɨna arɨmaghaniiŋn ikeghava ukuighirɨ. Kamaghɨn amuisi a thighira nomthegha gari. A maghɨra rɨkavhisima mee Iesusɨni izɨɨn ana urue. \v 19 Mauthughura ana aghaer marsi amegha gɨn nomthegha non gamgaaŋ nii. Kamagha amuigha Sol Iesusɨn suren gumasir phorugha uthusi marsir Damaskusɨnɨ uŋuuni ikhee. \s Sol akamana aghuuŋn Damaskusɨnɨ uŋuuna ana ukuri \p \v 20 Sol Iesusɨn suren gumasir phorugha Damaskusɨnɨ uŋuuni ikha maghɨra Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphenir akamɨ ukura kamaghɨusue, “Iesus a Gotɨn Otar.” \v 21 \x - \xo 9.21 \xo*\xt Ap 8.3; Ga 1.13; 1.23\xt*\x* Solɨm mbɨŋgeema, mee aŋm mbɨŋgɨŋgɨv oraegha rɨŋgavan maghatɨgha amuighava norira azaaghi, “Khara ti gumaghan khavɨra, a Jerusalemɨni ikha Iesusɨn izɨɨn deer gumasi rako amisi, a menɨ usuigha mee rafharavasi? A ti mee nigh maaŋɨ rɨvɨnan kɨrthɨghan iti gumasir mɨn mee ikheghɨva Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikiir afharir rarɨghaousua, mamagh amuigha a khagh ze?” \p \v 22 \x - \xo 9.22 \xo*\xt Ap 17.3; 18.5; 18.28\xt*\x* Mauthughura Solɨna akam bar gamgaeŋga guavanambosi a inderaghavɨra mbɨŋgɨŋgɨ vɨnɨŋgaria bɨgha Iesus a Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumagh ana akamɨ ukuri. Damaskusɨni iti Judarir akoghɨn gumasi rɨŋgavan maghatɨgha amuighava mbɨkɨman iŋgura. \s Judarii Solɨ mbɨsoghosuava amuima ana ara gu \p \v 23 \x - \xo 9.23 \xo*\xt Ap 23.12; 25.3; 2 Ko 11.23 \xt*\xo 9.23-25 \xo*\xt 2 Ko 11.32-33\xt*\x* Uthusira avhɨrara guesima, Judarii Sol mbɨsueghti ana aremighaousuava utuavivɨusua urui. \v 24 Mee aŋm mbɨsoghousuava arue rako rɨmaŋgarir mɨghasɨgha aŋmɨusua uŋuun rɨvɨnan ithɨɨr akaar garima, mee aŋm mbɨkemisima Sol men nɨghɨnɨghan maghatɨghan khav ikaaŋi. \v 25 Mauthughura aŋn gɨna aruir gumasi, mee rɨmaaŋn aŋm mbɨkemisi ana akhɨraman ikhɨv aŋga apherasima, mee gamiiŋ nii rɨvɨnan thooŋn mavɨn ana thaesima a gueghira uŋuun rɨvɨnan akɨran irɨ. \s Sol Jerusalemɨni iti \p \v 26 \x - \xo 9.26 \xo*\xt Ap 22.17; Ga 1.17-19\xt*\x* Sol Jerusalemɨn zegha, Iesusɨn suren gumasi phorugh ikhaousua amuima mee nɨghɨnɨghana aghavaghar kamagh aŋni iti phatɨ, a Iesusɨn suren gumagh. Kamagha amuigha mee bar Solɨna avhighavighi. \v 27 \x - \xo 9.27 \xo*\xt Ap 4.36; 9.4; 9.20-22; 1 Ko 9.1; 15.8\xt*\x* Ara Barnabasa ana nigha aŋn gun Iesusɨm mbɨsevisi gumasi vɨkɨmamɨusua zui. A mem mbɨŋgeeghi, “Solɨ utuavɨn gua Ikhɨvan gani. Mauthughura Ikhɨv aŋm mbɨkemisima a Damaskusiiŋn thavɨna avhighaviisi phatɨgha, Iesusɨni izɨɨn akamɨ ukuri.” \v 28 Sol Jerusalemɨn inderaghavɨra men phorugha aruava men phorugha ikava avhighavisi phatɨgha Iesusɨni izɨɨn akamɨ ukura guavɨre iti. \v 29 \x - \xo 9.29 \xo*\xt Ap 6.1; 9.23; 11.20; 2 Ko 11.26\xt*\x* A Judari Grighiiŋna akama mbɨŋger gumasir phorugha mee nori vɨŋgɨ nori vatosi, kamagha amuisima mee aŋm mbɨsueghti ana aremighaousuava amui. \v 30 \x - \xo 9.30 \xo*\xt Ga 1.21\xt*\x* Mauthughura Kraisɨn phorusi tharsi kamagh oraegha ikeeŋga, ana nigha Sisarianɨ uŋuun gueghirɨgha ana nigha Tarsusɨnɨ uŋuun ana amanda. \f * \fr 9.30 \fr*\ft Gɨn Barnabas Sol nigh Antioghɨn maŋŋamɨusua, gua Tarsusɨnɨ uŋuun aŋmɨusua uri. Nɨɨ Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaari 11.25ɨn gan.\ft*\f* \p \v 31 Judian distrigh ko Galilin distrigh ko Samarian distrighɨn avhen iti Kraisɨnɨ andarsi, uthughun khavɨn navana amɨɨŋndɨghan ikha inderaghavɨra itima, Gotɨnɨ Utum gamgaaŋ meŋga anɨndi. Kamagha amuisima Kraisɨna andarsi rɨmbomboni guavanandi. Gumasi rako amisi Gotɨn avhighavighava aŋna apheeŋn iti. \s Pita Ainiasɨ amuisima a nomthegha indera \p \v 32 Uthughun khavɨn Pita uŋuimba bar andagha aruigha, Lidanɨ uŋuun itir Gotɨn gumasi rako amisir ganamɨusua zui. \v 33 A gua uŋuun khavɨn gumaghan mavɨ oto, aŋni izɨɨ Ainias. Aŋnɨ usue rako afhari amɨrasima, a 8 pɨlan ombaarir akhoghɨre ikhee. \v 34 \x - \xo 9.34 \xo*\xt Ap 3.6; 3.16; 4.10\xt*\x* Uthughun khavɨn Pita kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Ainias, Krais Iesus nɨɨŋga amuisi, nɨɨ indera. Nɨɨ rɨkavighɨva nona akogha rɨkɨr.” Maghɨra Ainiasɨ uzuamɨra rɨkavi. \v 35 \x - \xo 9.35 \xo*\xt 1 Sto 5.16; Ap 11.21\xt*\x* A rɨkavima Lidanɨ uŋuu ko Saronɨn mbɨnaaŋn iti gumasi rako amisi, mee aŋn ganigha non nɨghɨnɨsigh ɨragha nɨghɨnɨghana aghavaghar Ikhɨvan iti. \s Tabita aremisima Pita aŋga amuisima a nomthegha rɨkavhi \p \v 36 \x - \xo 9.36 \xo*\xt 1 Ti 2.10; Ta 3.8\xt*\x* Jopanɨ uŋuun suren amigha mav iti, aŋni izɨɨ Tabita. Grighiiŋna akaman aŋni izɨɨ mav Dorkas. A mɨghasɨgha othevir aghuuira amuava bisi phatɨsi gumasi rako amisi mena akuruvasi. \v 37 Uthughun mavɨn arɨmarɨm ana nisima ana aremi. Mee aŋn khumɨ uruegha ana nigha gua rɨphenan iphɨn iti aŋanan ana athɨ. \v 38 Lidanɨ uŋuun Jopanɨ uŋuum mbɨroghɨre iti. Kamagha amuisima suren gumasi kamagh oraghi, Pita Lidan itima, mee gumaghan phunini amandasima aniiŋ aŋm mbɨkɨmamɨusua zui. Aniiŋ gua aŋm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Ee nori, nɨɨ thighira uzuamɨra aŋgan gɨn zɨɨ!” \v 39 Aniiŋ aŋm mbɨkemisima Pita aniiŋ phorugha gua otogha maghɨra rɨphenani iphɨni itira aŋanan guavanambo. Uthughun khavɨn amisiro ozɨɨri aŋna ataaŋnɨ utuivighav ikava, aziava non shaari rako akɨran sharir saarira aghuigha Dorkas men phorugha aŋgamɨre ikha memɨusuava amuisi bisir Pitan khevi. \v 40 \x - \xo 9.40 \xo*\xt Mt 9.25; Mk 5.40-41; Jo 11.43; Ap 7.60\xt*\x* Mauthughura Pita gumasi rako amisi bar mee amaeŋsi mee akɨran gue. Mauthughura a noni itɨvɨnia rɨphɨrigha Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. A ɨraghava aremisir amighan garava kamaghɨusue, “Tabita, nɨɨ rɨkavhi.” Maghɨra a nona arɨmaghaniiŋ ukuigha Pitan garavɨra, rɨkhavighava aphera. \v 41 Maghɨra Pita aŋna akuruvagha ana ufhuesi a rɨkavhigha utu. Uthughun khavɨn amuuir ozɨrir rako Gotɨn gumasi rako amisi igharisi tharsi dɨɨgha men khɨvasi mee aŋn gari, a rɨkavhighava aŋamɨre iti. \v 42 Kamagha amuisima Jopan iti gumasi rako amisi niaghaghan khavɨ oraegha men avhɨrara nɨghɨnɨghana aghavaghar Ikhɨvan iti. \v 43 \x - \xo 9.43 \xo*\xt Ap 10.6\xt*\x* Pita uthusir marsir Jopan itir gumaghan phorugha ikhe. Kha gumagh asɨsir niir bisigha amui. Aŋni izɨɨ Saimon. \c 10 \s Ensel Korniliusɨusua zeghava akaman aŋga anɨndi \p \v 1 \x - \xo 10.1 \xo*\xt Mt 8.5; Ap 27.1-3\xt*\x* Gumaghan mav Sisarianɨ uŋuun iti, aŋni izɨɨ Kornilius. A 100 pɨlanɨm mbɨzorsir gumasir garir gumaghan mav. A ivhɨra Italinɨ unuaghɨnan mbɨzorusir gumasi gari. \v 2 \x - \xo 10.2 \xo*\xt Ap 8.2; 10.22; 10.35; 22.12\xt*\x* Kornilius a Got vhusvhuiisir othevigha amuir gumagh. A nona andarsir phorugha mee Gotɨn apheeŋn iti. A ivhɨra Judarir akoghɨn gumasi rako amisi bisi phatɨsi tharsi men akuruvagha, mɨghasɨgha Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. \v 3 \x - \xo 10.3 \xo*\xt Ap 3.1; 10.30; 11.13\xt*\x* Uthughun mavɨn 3 okloghɨnɨ uŋguartughun Kornilius bar inderaghavɨra garima Gotɨn ensel irɨmɨn mɨn zaa kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Kornilius!” \v 4 Mauthughura Korniliusa avhighaviighava rɨkɨrava aŋn gara, kamagh aŋna azaaghi, “Ikhɨv, theghan bighɨn?” \p An aŋna azarasima, ensel aŋna azaaŋsɨgh ikara, “Got nɨɨm mbɨŋgɨmɨŋgɨv oraghi, nɨɨ gumasi rako amisi bisi phatɨsi tharsira akuruvasir iŋaarir garava andar vhusvhusighava andaghɨ nɨghɨnɨsi. \v 5 Nɨɨ thighira gumasi tharsi Jopan mee amandaghtima, mee maaŋɨ kha gumagh aŋni izɨɨ Saimon, mee ivhɨra Pitan aŋga arɨsi, aŋm mbatoghɨva ana nigh zɨɨ. \v 6 \x - \xo 10.6 \xo*\xt Ap 9.43\xt*\x* A igharisi Saimonɨn phorugha iti, ana asɨsir niir bisigha amuir gumagh. Aŋ rɨphen oŋaram mbɨkeeŋn iti.” \p \v 7 Ensel Korniliusɨm mbɨkemigha ana athaegha gusima, a non iŋaaran gumaghaniiŋ ko mbɨzorughan gumagh, a men dɨɨsima mee aŋmɨusua zii. Aŋm mbɨzorughan gumaghan mav ivhɨra Gotɨn vhusvhusigha Korniliusɨn phorugha iti. \v 8 Ana othuivisi bisir kharsi gun mem mbɨkemigha, mee amandasima mee Jopan gue. \s Pita irɨmɨn mɨn bighan gari \p \v 9 \x - \xo 10.9 \xo*\xt Ap 11.5\xt*\x* Korniliusa amandasi gumasi gua utuavɨna arɨghan akui. Amɨrɨtusima mee gua Jopanɨ uŋuuna aghano othuivima aro rɨphɨɨŋ nii. Uthughun khavɨra Pita gua rɨphenan isɨɨŋn guavanambogha Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. \p \v 10 Uthughun khavɨn Pita mbɨtii aŋn azima, ana aghaa thava ramamɨusua, kamagha amuisima mee aghaegha amuavɨre itima, a irɨmɨn mɨn bighan mavɨn gari. \v 11 \x - \xo 10.11 \xo*\xt Ap 11.5-17\xt*\x* A iphɨn garima ovhee ukuisima, bighan mav mbɨsasini ikhɨvan mɨn gari. Bighan khav, mee aŋ 4 pɨla mbɨŋɨriirɨ usuirasima, a unuaghɨnan zeghiri. \v 12 Aŋna avhen, asɨsirɨ usue rako afhari ikhava arui tharsi, rako unuaghɨnana avaragha aruir asɨsi rakoma iphɨn phavagha arui ukuarasi iti. \v 13 Mauthughura ithɨɨŋ mav kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Pita, nɨɨ rɨkavigh tharsi vɨsoeghɨva anda ramɨ.” \v 14 \x - \xo 10.14 \xo*\xt Wkp 11.1-47; Lo 14.3; 14.7; Ese 4.14\xt*\x* An aŋm mbɨkemisima Pita kamagh ana ikara, “Ikhɨv bar phatɨghami! Khɨɨ fhomɨra Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋnɨ mbɨzesi bigha thava amesi phatɨ.” \v 15 \x - \xo 10.15 \xo*\xt Mt 15.11; Mk 7.15; 7.19; Ap 10.28; Ro 14.14-20; 1 Ko 10.25\xt*\x* An aŋm mbɨkemisima ithɨɨŋ nomthegha aŋm mbɨŋgeeghi, “Got amuisi bisi anda indera. Nɨɨ nomthegh mbɨzesi bisi andara arɨgha thaghɨri.” \v 16 A ma akamara ufhuaragha aŋm mbɨkemigha nomthegha uthughum buaaŋniiŋn nom aŋm mbɨŋgeeghi. Uthughun khavɨn mbɨsasini ikhɨvan khav uzuamɨra nomthegha ovheen guavanambo. \p \v 17 Pita irɨmɨn mɨn ganis bighan khavɨm mbɨnɨɨŋgi nɨghɨnɨghavɨre itima, Korniliusa amandasi gumasi guava othuivi. Mee Saimonɨ rɨphenamɨusuava azaaghi, aŋ rɨphen managh iti. Mee thighira zaava aŋn rɨphenan itɨman akamaniiŋn othuivi. \v 18 Mee dɨɨva azaaghi, “Saimon, aŋni izɨɨn mav Pita, a khagh iti o phatɨ?” \v 19 \x - \xo 10.19 \xo*\xt Ap 11.12; 13.2\xt*\x* Pita irɨmɨn mɨn ganisi bighe nɨghɨnɨghavɨre itima, Gotɨnɨ Utum aŋm mbɨŋgeeghi, “Saimon, gumaghan phunini ko mbɨkethav nɨɨmɨusua uruiagha arui. \v 20 Khɨɨ mee amandasima mee nɨɨmɨusua zii. Kamagha amuisima, nɨɨ men phorugh maŋŋamɨusua nɨghɨnɨsira avhɨrara amua thaghɨri. Nɨɨ rɨkavigh meghirɨ.” \p \v 21 Mauthughura Pita gueghirɨgha mem mbɨŋgeeghi, “Kɨra khara, gee namɨusua urui. Gee thoghousua zii?” \v 22 \x - \xo 10.22 \xo*\xt Ap 10.1-2; 22.12\xt*\x* A mem mbɨkemisima gumasi aŋna akam ikara, “Kornilius 100 pɨlan mbɨzorsir gumasir garir gumagh nɨɨmɨusua ee amandasima ee ze. A Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn inderagha ana apheeŋn itir gumagh. Judarir akoghɨn gumasi rako amisi bar aŋn vhusvhusigha aŋni izɨɨ ufhii. Gotɨn enselɨn mav aŋm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Nɨɨ Pitaousua akama amandaghtima a nɨɨn rɨphenan zɨɨ mbɨŋgɨŋgɨ tharsi ramutima nɨɨ andava oraa.’ ” \v 23 \x - \xo 10.23 \xo*\xt Ap 10.45; 11.12\xt*\x* Mauthughura Pita mem mbɨŋgeema, mee rɨphenana avhen gue. Mee akuigha amɨrɨtusi rɨmaaŋra Kraisɨn phorusi gumasi Jopanɨ uŋuun iti tharsi mee ivhɨra Sisarianɨ uŋuun zui. \s Pita Korniliusɨn rɨphenan gu \p \v 24 Mee gua utuavɨna arɨghan akuigha nomthegha rɨkavhigha gua Sisarianɨ uŋuun oto. Uthughun khavɨn Kornilius memɨusua gara iti. A no rɨkuruku rako nona andarsir dɨɨgha, mee akuvagha men phorugha iti. \v 25 Pita rɨphenana avhen zuima, Korniliusa aŋna aghegha, aŋn khoman noni itɨvɨnia rɨphɨrighava irɨgha aŋni izɨɨ ufhii. \v 26 \x - \xo 10.26 \xo*\xt Ap 14.13-15; KTH 19.10\xt*\x* Mauthughura Pita aŋnɨ usuiraghav ana ufhegha aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ rɨkavighɨ uthughɨri! Khɨɨ phura gumaghan khɨn maghɨ.” \v 27 Pita aŋm mbɨŋgɨvɨra rɨphenana avhen gua garima, gumasi rako amisira avhɨrara nori akuvaghav iti. \p \v 28 \x - \xo 10.28 \xo*\xt Jo 4.9; Ap 15.8-9; Ga 2.12-14; Ef 3.6\xt*\x* Mauthughura a mem mbɨŋgeeghi, “Gee bar ikaaŋi, ee Judarii, en othɨv maghɨ. Ee igharisirɨ unuaghɨnan gumasir aghan maŋŋɨgham phatɨghɨva ivhɨra men phorugh ikeghem thughatɨs phatɨ. Got kamagh nam mbɨŋgɨ kamaghɨusue, khɨɨ Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn gumagha thavɨ mbɨkɨmɨva mbɨzesir gumaghan aŋra atɨghɨva aŋn phorugh ikeghemi thughatɨsi bar phatɨ. \v 29 Uthughun khavɨn gee namɨusua akama amandasima khɨɨ iphɨrphɨrsi phatɨgha, khagh ze. Khɨɨ gen azaaghi, gee thoghousua namɨusua akam amandasima?” \p \v 30 \x - \xo 10.30 \xo*\xt Ap 1.10; 3.1\xt*\x* Aŋm mbɨŋgeema Korniliusa aŋna akam ikara, “Ma amɨnboghɨn 3 okloghɨn uŋguartughun khɨɨ nor rɨphenana avhen ikha Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. Uthughun khavɨn gumaghan mav shaaranɨ ughuran mava saragha uzuamɨra nam mbɨnɨmanɨ utughavi iti. \f * \fr 10.30 \fr*\ft Gumaghan khav, a Gotɨn enselɨn mav.\ft*\f* \v 31 \x - \xo 10.31 \xo*\xt Dan 10.12; Hi 6.10\xt*\x* A kamaghɨusue, ‘Kornilius, Got nɨɨn mbɨŋgɨmɨŋgɨv oraghi, nɨɨ gumasi rako amisi bisi phatɨsi tharsi akuruvasi iŋaarir gara ana andar vhusvhusigha andaghɨ nɨghɨnɨsi. \v 32 Kamagh amuisima Saimon, aŋni izɨɨn mav Pita, aŋmɨusua gumagha thav amandaghtima, a Jopanɨn maŋɨva ana nigh zɨɨ. A Saimon asɨsir niir bisigh amuir gumagha rɨphenaŋga akuima, an aŋn gara iti. Rɨphenan khav oŋaram mbɨkeeŋn iti.’ \v 33 Kamaghɨn amuisima khɨɨ nɨɨmɨusua uzuamɨra akam amanda. Mamagha amuisima nɨɨ inderagha zii. Ee thighira bar zaa Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn iti. Got nɨɨ mbɨkemisir akaa, nɨɨ anda vɨkɨmtima ee bar andava oraghami.” \s Pita Korniliusɨn rɨphenan Gotɨna akamɨ ukuri \p \v 34 \x - \xo 10.34 \xo*\xt Lo 10.17; 1 Sml 16.7; Ro 2.11; Ga 2.6; Ef 6.9; Kl 3.25; 1 Pi 1.17\xt*\x* Pita Korneliusɨn rɨphenana avhen iti tharsi vɨŋgeeghi, “Bar guisimbaaŋra, khɨɨ thighira ikaaŋi. Got uvhuaghuvhagha gumasi vhusvhusigha mera gari phatɨ, a bar gumasir vhusvhusi. \v 35 \x - \xo 10.35 \xo*\xt Jo 9.31; Ro 2.13; 1 Ko 12.13; Ga 3.28; Ef 3.6\xt*\x* Uŋuimba bar andar iti gumasi rako amisi aŋna apheeŋn ikha othevira aghuuira amui tharsi, a men vhusvhusi. \v 36 \x - \xo 10.36 \xo*\xt Sng 107.20; Ais 52.7; 57.19; Mt 28.18; Ro 10.12; KTH 17.14\xt*\x* Khara Got Israelir gumasi rako amisivɨusua amandasir akam. A kamaghɨm mbɨŋgeeghi, Krais Iesus a bar en Ikhɨv. A eŋga amuima, ee Gotɨn phorugha navana amɨɨŋndɨghan iti. \v 37 \x - \xo 10.37 \xo*\xt Mt 4.12-17; Lu 4.14\xt*\x* Gee nori ikaaŋi, bisir mana andarsi Israelɨnɨ unuaghɨnani iti uŋuimba bar andar othuivi. Bisir kharsi Galilin distrighɨnɨ ufhuaraghavɨra rɨkavi. Jon gumasi uruasa akamɨ ukurava aruigha gɨvasima, bisi gɨn othuivi. \v 38 \x - \xo 10.38 \xo*\xt Mt 3.16; Lu 4.17-20; Jo 3.2; Hi 1.9\xt*\x* Gee ikaaŋi, Got Nasaretiiŋn gumagh Iesus, nonɨ Utum ko gamgaaŋn aŋga anɨɨŋi. Got aŋn phorugh itima, kamagha amuisima a uŋuimbagha arua gumasi rako amisir akuruvasi. Ara Satanɨn aphasasi gumasi rako amisi, Iesus meŋga amuima mee nomthegha indera. \v 39 \x - \xo 10.39 \xo*\xt Ap 2.32; 5.30\xt*\x* Ee nori non arɨmasi aŋn garima, a Judarirɨ unuaghɨnan iti uŋuimbar rako Jerusalemɨnɨ uŋuun bisira avhɨrara amui. Mee aŋm mbɨsuegha khani ighuuvan ana gurasima an aremi. \v 40 \x - \xo 10.40 \xo*\xt Ap 2.24; 1 Ko 15.4-7\xt*\x* Uthughun phunini gɨvasima mbɨkethavɨn Got aŋga amuima a nomthegha rɨkavhi. Gumughun Got ana nigha gumasi rako amisir khɨva. \v 41 \x - \xo 10.41 \xo*\xt Lu 24.42-43; Jo 14.17-24; 15.27; Ap 1.8; 13.31\xt*\x* A Judarii bar mee mbativisi phatɨ. En gumasi Gotɨ mbɨsevesi tharsi, era aŋn gani. Ana aremigha nomthegha rɨkavisirɨ uthughun gɨn, a en phorugha ikava aghae rako rɨmɨ ame. \v 42 \x - \xo 10.42 \xo*\xt Mt 28.19-20; Ap 17.31; Ro 14.9-10; 2 Ko 5.10; 2 Ti 4.1; 1 Pi 4.5\xt*\x* Iesus nona akaman gun gumasi rako amisi vɨkɨmamɨusua eem mbɨkemi. A kamaghɨusue, ee kamagh mem mbɨkɨm mbɨkɨmaŋga, Got gumaghan khav Iesus ana mbɨsevisima, anara ovheeŋga guesi tharsi rako aŋgamɨre iti tharsi osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrami. \v 43 \x - \xo 10.43 \xo*\xt Ais 33.24; 53.5-6; 53.11; Jer 31.34; Dan 9.24; Mai 7.18; Sek 13.1; Ro 10.11; Ga 3.22\xt*\x* Gotɨna ambuuŋn gumasi, mee bar guisimbaaŋra Iesusɨn akaman khav ukuri. Mee kamaghɨusue, gumagha thav nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨni izɨɨn ikhɨti, Got Iesusɨni izɨɨn ana othevir maghatɨsi gɨna amaaŋga.” \s Igharisir unuaghɨnan gumasi Gotɨnɨ Utum nii \p \v 44 \x - \xo 10.44 \xo*\xt Ap 4.31; 8.15-16; 11.15; 15.8\xt*\x* Pita akamɨ ukuravɨra itima, gumasi rako amisi aŋm mbaraghavɨre itima, Gotɨnɨ Utum bar memɨusua zeghirɨ. \v 45-46 \x - \xo 10.45-46 \xo*\xt Ap 2.4; 10.23; 11.18; 19.6; Ga 3.14\xt*\x* Judarir akoghɨn gumasi nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsi, Pitan phorugha ze. Mee orasima mee uŋuimbar igharis tharsir akaa aghua Gotɨni izɨɨ ufhii. Kamagha amuisi mee rɨŋgavan maghatɨgha amuigha kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Muna gan! Got nonɨ Utum bighana aghuuŋn mɨn igharisirɨ unuaghɨnan gumasi ivhɨra meŋga anɨɨŋi.” \p Mem mbɨkemisima Pita kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, \v 47 \x - \xo 10.47 \xo*\xt Ap 8.36; 11.17; 15.8-9; Ro 10.12\xt*\x* “Gumasi rako amisir kharsi, mee en mɨn Gotɨnɨ Utum nigha gɨva. Kamagha amuisima thɨɨŋra, ee rɨmɨn mee ururan en thɨv ti?” \v 48 \x - \xo 10.48 \xo*\xt Ap 2.38\xt*\x* Mauthughura Pita kamagh gumasir kharsi vɨŋgeeghi, “Gee Krais Iesusɨni izɨɨnɨ uruami.” Mee uruegha gɨvagha, norir phorughɨ uthusi tharsir ikhaaousuava Pita mbɨŋgeeghi. \c 11 \s Pita Jerusalemɨn gugha othuivisi bisir gunɨm mbɨŋgeeghi \p \v 1 Iesusɨm mbɨsevisi gumasir rako Judianɨ uŋuimbara avheni iti Kraisɨn phorus tharsi mee kamagh oraghi, igharisirɨ unuaghɨnan gumasi ivhɨra Gotɨna akam nii. \v 2-3 \x - \xo 11.2-3 \xo*\xt Ap 10.28; Ga 2.12\xt*\x* Uthughun kavɨn Pita nomthegha Jerusalemɨn guavanambosima, Judarira akhoghɨn gumasi nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsi, mee momooŋn niro ofhɨsir rɨghorir otɨvaghava, Pita athara kamaghɨusue, “Nɨɨ gua non momooŋn niro ofhɨsia rɨghorisi phatɨsi gumasir rɨphenir gugha mem phorugha aphi.” \p \v 4 Mee aŋna azarasima Pita maghɨra aŋm mbatosi bisi bar inderaghavɨra andar gun mem mbɨŋgeeghi, \v 5 \x - \xo 11.5 \xo*\xt Ap 10.9-48\xt*\x* “Khɨɨ Jopanɨ uŋuuni ikhɨvan ikha Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. Uthughun khavɨn khɨɨ irɨmɨn mɨn bighan mavɨn garima, mbɨsasini ikhɨvan mɨn, mee aŋ 4 pɨla mbɨŋɨriirɨ usuirasima, ana ovhee thaegha zeghira khɨɨ itira aŋanan asara. \v 6 Mauthughura khɨɨ aŋna avhen garima, asɨsirɨ usue rako afhari ikha unuaghɨnana arui tharsi, ko asɨsir athɨɨr marsi, rako unuaghɨnana avaragha aruir asɨsir marsi, rakoma iphɨn phavagha arui ukuarasi iti. \v 7 Khɨɨ orasi, itɨɨŋn mav nam mbɨŋgeeghi, ‘Pita, nɨɨ rɨkavigh tharsi vɨsoeghɨva anda ramɨ.’ \v 8 Mauthughura khɨɨ ana ikara, ‘Ikhɨv bar phatɨghami! Nan akamndooŋni Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋnɨ mbɨzesi bighan thav amesi bar phatɨ.’ \v 9 Mauthughura ithɨɨŋ mav nomthegha Gotɨnɨ uŋuun mbɨŋgeeghi, ‘Got amuisi bisi anda indera. Nɨɨ nomthegh mbɨzesi bisi andara arɨgha thaghɨri.’ \v 10 A ma akamara ufhuaragha aŋm mbɨkemigha nomthegha uthughum buaaŋniiŋn nom aŋm mbɨŋgeeghi. Uthughun khavɨn mbɨsasini ikhɨvan khavɨ uzuamɨra nomthegha ovheen guavanambo. \p \v 11 Uthughun khavɨra gumaghan phunini ko mbɨkethav, mee namɨusua Sisarianɨ uŋuun mee amandasima mee zaa khɨɨ iti rɨphena oto. \v 12 \x - \xo 11.12 \xo*\xt Jo 16.13; Ap 10.19; 10.23; 10.45\xt*\x* Mauthughura Gotɨnɨ Utum na mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Nɨɨ men phorugh maŋŋamɨusua nɨghɨnɨsira avhɨrira amua thaghɨri.’ Uthughun khavɨn 6 pɨlan Kraisɨn phorus gumasi mee ivhɨra nan phorugha zui. Ee gua namɨusuava akama amandasi gumaghan rɨphenana avhen gue. \v 13 Mauthughura Kornilius eem mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Enselɨn mav nan rɨphenana avhen nambatogha kamaghɨusue, “Nɨɨ gumasi tharsi amandaghti, mee Jopanɨ uŋuun maaŋɨva, Saimon, aŋni izɨɨn mav Pita, aŋm mbatoghɨva ana nigh zɨɨ. \v 14 \x - \xo 11.14 \xo*\xt Ap 16.31\xt*\x* Aŋm mbɨze tharsir nɨɨ ranɨɨŋga, ma akamara Got nɨɨna akuruvaghtima nɨɨ rɨphenan iti gumasi rako amisi ivhɨra mbɨghɨvɨghɨghi.” ’ \v 15 \x - \xo 11.15 \xo*\xt Ap 2.4\xt*\x* Khɨɨ maghɨra mbɨŋgema Gotɨnɨ Utum men iphɨn zeghiri, barɨ ufhuaraghavɨra a een iphɨn zeghirɨsi moghɨra. \v 16 \x - \xo 11.16 \xo*\xt Jol 2.28; Mt 3.11; Jo 1.26; 1.33; Ap 1.5\xt*\x* Maghɨra khɨɨ Ikhɨvɨ mbɨkemisi mbɨŋgɨŋgɨmaŋgi nɨndɨɨ, ‘Jon gumasi rako amisi rɨmɨn mee urue, khɨɨ gɨn Gotɨnɨ Utuman gamgaaŋn gee uruami.’ \v 17 \x - \xo 11.17 \xo*\xt Ap 10.47; 15.8-9\xt*\x* Ee ikaaŋi, ee ufhuaragha nɨghɨnɨghana aghavagharan Ikhɨv Krais Iesusɨn itima, Got nonɨ Utum bighana aghuuŋn mɨn eŋga anɨɨŋi. Kamaghɨra thighira Got igharisirɨ unuaghɨnan gumasi ivhɨra nonɨ Utum, bighana aghuuŋ mɨn meŋga anɨɨŋi. Kamagha amuisima khɨɨ thɨɨŋra, khɨɨ Gotɨn iŋaaran thɨvaghti?” \p \v 18 \x - \xo 11.18 \xo*\xt Ap 13.48; 14.27; Ro 10.12-13; 15.9; 15.16\xt*\x* Mauthughura nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti gumasi kamagh oraegha, nomthegha andaran nɨghɨnɨsi phatɨgha Gotɨn izɨɨ ufha, kamaghɨusue, “A indera, Got ivhɨra igharisirɨ unuaghɨnan gumasi rako amisi vɨnamɨnaaŋ ratɨghtima mee ivhɨra nɨghɨnɨsigh ɨraghɨva mɨghasɨgha itir ikɨrɨran aghuuŋ niaŋga.” \s Antioghɨni iti gumasi rakoma amisi nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti \p \v 19 \x - \xo 11.19 \xo*\xt Ap 8.1-4\xt*\x* Mee Stivenɨm mbɨsuesi aŋna aremisirɨ uthughun, mee ivhɨra nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsi othevir maghatɨsir meŋga amuisima, mee ivhɨra atamatam ara gua Fonisian distrigh ko Saiprusɨn mɨghsɨm ko Antioghɨnɨ uŋuun gua Iesusɨna akaman Judarir akoghɨn gumasi vɨŋgeeghi. \v 20 Mauthughura mena marsi ivhɨra Saiprusɨn mɨghsɨm ko Sairininɨ uŋuuni ikhegha zegha, Antioghɨn guegha Ikhɨv Iesusɨn akaman aghuuŋn gun Grighiiŋna akamaŋga aghui gumasi rako amisi vɨŋgeeghi. \v 21 \x - \xo 11.21 \xo*\xt Ap 2.41\xt*\x* Mem mbɨkemisima Ikhɨvan gamgaaŋ men phorugha iti. Mauthughura gumasi rako amisir avhɨrara nɨghɨnɨghana aghavaghar Ikhɨvan ikava non nɨghɨnɨsigh ɨragha Ikhɨvousua ze. \p \v 22 \x - \xo 11.22 \xo*\xt Ap 4.36\xt*\x* Uthughun khavɨn Jerusalemɨni iti Kraisɨna andarsi bighan khavɨn niaghagha oraegha, mee Barnabasa amandasima a Antioghɨn gu. \v 23 \x - \xo 11.23 \xo*\xt Ap 13.43\xt*\x* Mauthughura an otogha garima, Got menɨ ukuarukuvigha, men akuruvaghava othevir aghuuira meŋga amuima Barnabas bari inighinisi. Mee non navira avherira avhen guisimbaaŋra Ikhɨvan phorugh ikaamirɨ mbɨŋgɨmɨŋgɨr mem mbɨŋgeeghi. \v 24 \x - \xo 11.24 \xo*\xt Ap 2.41; 5.14; 6.5; 11.21\xt*\x* A bar gumaghan aghuuŋ, Gotɨnɨ Utum aŋgi izɨvasima Gotɨn nɨghɨnɨghana aghavaghar aŋni iti. Mauthughura gumasi rako amisir avhɨrara bar Ikhɨvousua ze. \p \v 25 \x - \xo 11.25 \xo*\xt Ap 9.30\xt*\x* Uthughun khavɨn Barnabas Solɨusua uruiisua Tarsusɨn zui. \v 26 \x - \xo 11.26 \xo*\xt 1 Pi 4.16\xt*\x* An aŋn ganigha, ana nigha Antioghɨn ze. Ombaranɨ uvhuavɨrana avhen Barnabas ri Sol noni nigha Kraisɨna andarsi phorugha noria akuvaghav iti. Aniiŋ bar gumasi rako amisira avhɨrara men surea amui. Uthughun khavɨn Antioghɨn gumasi rako amisi ufhuaraghavɨra izɨɨn khavɨn meŋga athɨ, Kraisɨn gɨn zui tharsi. \p \v 27 \x - \xo 11.27 \xo*\xt Ap 13.1; 15.32; 21.9; 1 Ko 12.28; Ef 4.11\xt*\x* Uthughun khavɨn, Gotɨna ambuuŋn gumasir marsi Jerusalemɨni ikhegha Antioghɨn zui. \v 28 \x - \xo 11.28 \xo*\xt Ap 21.10\xt*\x* Mena mav, aŋni izɨɨ Agabus, a rɨkavhigha utugha Gotɨnɨ Utuman gamgaaŋn kamaghɨusue, Romiiŋ garirɨ unuasira asɨsive bara aghae othevighemi. Kha bighaaŋ Sisar Klodius ativasir gumaghan itirɨ uthughun oto. \v 29 \x - \xo 11.29 \xo*\xt Ro 15.26; 1 Ko 16.1; 2 Ko 9.1\xt*\x* Uthughun khavɨn suren gumasi akamam mbɨsuegha mee uvhuaghuvaghava nona ambirambin mɨn aŋgɨro ovɨsi anɨɨŋgava, Judian distrighɨn iti Kraisɨn phorus tharsira akuruvaghaousua anda amaaŋmɨusua. \v 30 \x - \xo 11.30 \xo*\xt Ap 12.25\xt*\x* Mee kamagh amuigha mee nona aŋgɨro ovɨsi nigha, Barnabas ri Solɨa aniiŋsi, aniiŋ anda nigha gua Kraisɨna andarsir gumasira aphanigha anɨɨŋi. \c 12 \s Herot Jemsɨ mbɨsoesima aŋna aremi, gumughun a Pita nigha rɨvɨnan khɨrthɨgha athɨ \p \v 1 Uthughun khavɨn ativasir gumagh Herot Kraisɨna andarsir, marsirɨ usuigha meŋga asɨghasɨghaousua. \f * \fr 12.1 \fr*\ft Ativasir gumaghan khav Herot a Agripanɨn inaghaves. Herotɨn azɨgh ana ativasi gumagh itima Maria Iesusɨ ote. Aŋna azɨghan izɨɨna akhugh Herot. \ft*\f* \v 2 \x - \xo 12.2 \xo*\xt Mt 4.21; 20.23\xt*\x* Aŋm mbɨŋgeema, mee Jonɨna afhoghumaghan mav Jemsɨ mbɨzorsir akosɨna aŋm mbɨsoesima, aŋna aremi. \v 3 \x - \xo 12.3 \xo*\xt Ap 4.3\xt*\x* Uthughun khavɨn Herot garima, ana amuisir othɨvhan khav, Judarii aŋn vhusvhusi, kamagha amuisima, a ivhɨra Pita nigha rɨvɨnan khɨrthɨgha athɨ. Herot iis phatɨsirɨ uvhuisirɨ uthuur ishamanɨ uthughun bighan khavɨ amui. \v 4 \x - \xo 12.4 \xo*\xt Kis 12.1-27\xt*\x* A Pitanɨ usuiraghava ana nigha rɨvɨnan khɨrthɨgha athɨ. Ana nigha mbɨzorusir gumasir 4 pɨla ikhɨsir phosir afharɨ athɨ. Mee uthusi uvhuaghuvhuagha aŋn gari. 4 pɨlan gumasir phosir kharsi, mee anda uvhuaghuvhuagha 4 pɨla gumasi nisima mee aŋn gari. Herot, Israeli Got nomthegha mee nisirɨ uthughun ishaman ikhɨvan khav gɨvaghtima, a Pita nigh gumasi rako amisira avhɨrira arɨmasi rɨfhaaŋn osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenan rarɨghaousua. \v 5 \x - \xo 12.5 \xo*\xt Je 5.16\xt*\x* Pita rɨvɨnan khɨrthɨgha rɨphenana avhen itima Kraisɨna andarsi aŋmɨusua phuvɨra Gotɨn phorugha mbɨŋgɨvɨre iti. \s Ensel rɨvɨnan khɨrthɨgha rɨphenan Pita nigha akɨra athɨ \p \v 6 \x - \xo 12.6 \xo*\xt Ap 5.23\xt*\x* Uthughun khavɨn Herot Pita nighɨva osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenamɨusua maŋŋamɨusua uthughun mavɨ athɨ. Rɨmaaŋn khavɨn, amɨn thighar itima, mee ukuaghavan phuninin ana ikhesima am mbɨzorughan gumaghan phuniiŋnina arɨghana akui. Mauthughura igharisi mbɨzorsir gumasir marsi rɨvɨnan khɨrthɨgha rɨphenan aŋmɨusua gara itɨmana akamaniiŋn iti. \v 7 Uzuamɨra Ikhɨvan enselo otosima, aŋn aŋaar rɨvɨnan khɨrthɨgha rɨphenana avhen isɨra. Ensel Pitani ivherɨm mbɨsuegha aŋga aghuragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ uzuamɨra rɨkavi!” Maghɨra aŋna agharaniiŋ ikesi ukuakuaghavaniiŋ fhɨrighirɨgha unuaghɨnaŋgi irɨ. \v 8 Mauthughura ensel aŋm mbɨŋgeeghi, “Shaara sharaghɨva aŋgarir shaaria shara.” An aŋm mbɨkemisima Pita kamagha amuigha gɨvasima ensel aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ non shaaranɨ uruara thava sharagh nan gɨn zɨɨ.” \v 9 \x - \xo 12.9 \xo*\xt Ap 10.3; 10.17; 11.5\xt*\x* Mauthughura Pita rɨvɨnan khɨrthɨgha rɨphena thaegha, enselɨn gɨna akɨran zui. Aŋn nɨghɨnɨgh kamaghɨusue, “Khɨɨ irɨmɨn mɨn bisi gari.” A kamagh ikeeŋsi phatɨ. Ensel guisimbaaŋra bisir kharsi amuisi o phatɨ. \v 10 \x - \xo 12.10 \xo*\xt Sng 34.7; Dan 3.28; 6.22; Ap 5.19; Hi 1.14; 2 Pi 2.9\xt*\x* Aniiŋ gua, rɨvɨnan khɨrthɨgha rɨphenan garir mbɨzorsi gumasir marsighi indɨragha nom marsighi indɨragha gua rɨvɨnan kɨrthɨghan zuir ainɨn ithɨmana akamaniiŋno oto. Kha itɨm a uŋuuni ikhɨvan zui thav. Aniiŋ aŋn otosi, ithɨm nombɨra ukuighirɨsima, aniiŋ akɨran gua utuavɨn mavɨn zui. Aniiŋ mange sɨvagha gua, enselɨ uzuamɨra Pita thaegha gu. \p \v 11 Mauthughura Pitan nɨghɨnɨgh nom zima, a kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ thighira guisimbaaŋra ikaaŋi, Ikhɨv non ensel amandasima a ze. A Herotɨna afharir nomthegha nan nii, Judarii bisir maghatɨsi nara amuamɨusua, mee andar nara amuighem phatɨ.” \v 12 \x - \xo 12.12 \xo*\xt Ap 4.23; 12.5; 12.25; 15.37\xt*\x* Pita bisir kharsi ikeeŋgava, Jonɨn inaghamuuŋ Maria rɨphenan gu. Jonɨn izɨɨn mav Mak. Uthughun khavɨn gumasi rako amisir avhɨrara nori akuvagha rɨphenan khavɨn ikava Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. \v 13 Mem mbɨŋgeema, Pita akɨran ikava rɨvɨnan itɨman akamaniiŋn akɨrani iti thavɨ afhughavhusima, iŋaaran amighan izɨɨ Roda, aŋmɨusua itɨma akharaousua zii. \v 14 A Pitan ithɨɨŋ mbaraegha, bar iphuigha, itɨma akharis phatɨgha nomthegha akhɨghavtɨgha avhen gugha, kamagh gumasi rako amisi vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Pita muna, a zaa itɨman akamaniiŋn iti!” \v 15 \x - \xo 12.15 \xo*\xt Mt 18.10; Ap 26.24\xt*\x* Mee kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ oŋanighama ti.” Mauthughura a bar aghavagharigha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Phatɨ. Guisimbaaŋra a iti.” Mee am mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Nɨɨti aŋn gari enselɨn ithɨɨŋ mbaraegha mati.” \p \v 16 Uthughun khavɨn Pita itɨmaŋga afhughavhusima, mee zaava itɨma akharigha aŋn garavɨra, rɨŋgavan maghatɨgha amui. \v 17 \x - \xo 12.17 \xo*\xt Ap 13.16; 19.33; 21.40\xt*\x* Mauthughura Pita nona afharaniiŋn mee rɨkhagharɨsima, mee nɨmɨre iti. Mauthughura aŋn Ikhɨv Judarii rɨphenan kɨrtɨghana avhen ana nigha akɨra athɨsir othevir gun men niazi. A kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee bisir kharsir gun Jems nona afhoghumasir phorugha ivhɨra mem mbɨkɨmɨri.” Gumughun Pita mee thaegha igharisira aŋanan gu. \f * \fr 12.17 \fr*\ft Jemsɨn khav a Iesusɨnɨ undoogh. Nɨɨ Galesian 1.19ɨn gan. Jems Jerusalemɨni itir Kraisɨna andarsi gumaghana aphanan oto.\ft*\f* \p \v 18 \x - \xo 12.18 \xo*\xt Ap 5.22-24\xt*\x* Amɨn itirasima, mbɨzorsir gumasi Pitaousua garava avheeŋi. Mee bar rɨŋgavan maghatɨgha amuigha norira, norira azaaŋsɨgha kamaghɨusue, “Pita manavɨn gu?” \v 19 Pita iti phatɨsima, Herot a gumasi vɨkemisima mee Pitaousua uruiisua gue. Mee thange aŋn ganisi bar phatɨ. Kamagha amuisima aŋm mbɨzorsir gumasi Pitan garav ikesi tharsi, Herot mee nigha osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenan athɨgha kamaghɨusue, “Mee aremighemi.” Herot gɨn Judian distrigha thaegha, Sisarianɨ uŋuuni ikhaousua gueghiri. \s Herotɨn ovhevheeŋ \p \v 20 \x - \xo 12.20 \xo*\xt 1 Kin 5.9-11; Ese 27.17\xt*\x*Mee norivɨusua nira aghae bisi anda Herot ativagha garirɨ uŋuun iti. Herota avhesan ikɨvan Tair ri Saidonɨn gumasi rako amisir itima, mee kha bighaaŋmɨusua thighira nori akuvagha aŋn ganamɨusua zui. Mee ufhuaraghavɨra Blastusɨm mbɨkemisi a men phorugha navan amɨɨŋndɨgh nigha gɨva. Blastus, ana ativasir gumagh Herot akuira aŋanan garir gumagh. Gɨn Herot menɨ ukuarukuvighava andaran khava gɨvaousua mbɨkemisima, mee aŋn ganamɨusua zui. \p \v 21 Herotɨ uthughun mav atɨghava, ma uthughun a nona ativasir shaaria sharighava, nombɨ ativasir gumaghan ambirembii aŋga apheraghava, gumasi rako amisi vɨŋgeeghi. \v 22 Mee mbɨghɨravɨra dɨɨva kamaghɨusue, “Khara gumagha thavɨ mbɨŋge phatɨ. Khara asaaŋn mavɨ mbɨŋgeeghi.” \v 23 \x - \xo 12.23 \xo*\xt 1 Sml 25.38; 2 Sml 24.17; Sng 115.1; Dan 5.20\xt*\x* Herot Gotɨni izɨɨ ufhii phatɨ, kamagha amuisima Ikhɨvan enselɨ uzuamɨra aŋm mbɨsoesima ana areeghi. Maghɨra aŋnɨ umuun itira aphisi aŋamɨra ana apha zuima, aŋna aremi. \p \v 24 \x - \xo 12.24 \xo*\xt Ais 55.11; Ap 6.7; 19.20; Kl 1.6\xt*\x* Uthughun khavɨn Gotɨna akam bar ikhevigha barɨ uŋuimbar gue. \p \v 25 \x - \xo 12.25 \xo*\xt Ap 11.29-30; 12.12; 13.5; 13.13; 15.37\xt*\x* Mauthughura Barnabas ri Sol aniiŋ non iŋaar Jerusalemɨn ana gɨvagha, nomthegha Antioghɨn ze. Jon, aŋni izɨɨn mav Mak, aniiŋ ana nighava aŋn phorughavɨra ze. \c 13 \ms Polɨ unuasira avhɨrara gua Iesusɨn akamana aghuuŋ ukuri \mr (Sapta 13.1--21.14) \s Got Barnabas ri Sol igharisirɨ unuasira akamana aghuuŋ ukunamɨusua aniiam mbɨsevi \p \v 1 \x - \xo 13.1 \xo*\xt Ap 11.27\xt*\x* Antioghɨni iti Kraisɨnɨ andarsi mena marsi iti, Gotɨna ambuuŋn gumasi rako fhɨghɨn gumasi. Meni izɨɨri Barnabas, ri Simeon (aŋni izɨɨn mav Niger), Sairininɨ uŋuun gumagh Lusius, ri Manain (ana ativasir gumagh Herotɨn rɨkurukum, a Herotɨn phorugha aghuuŋi) koma Sol. \f * \fr 13.1 \fr*\ft Izɨɨn khav Niger, aŋm mbɨnɨɨŋ kamagh gu uphɨgh. Gumasir marsi kamaghɨusue, Simeon Niger, ana Afrikan gumagh.\ft*\f* \v 2 \x - \xo 13.2 \xo*\xt Ap 9.15; Ro 10.15; Ga 1.15; Ef 3.7-8; 1 Ti 2.7; Hi 5.4\xt*\x* Uthughun mavɨn Kraisɨna andarsi, mee Gotɨn apheeŋn ikava nori nigha Gotɨ aniiŋgava, Gotɨn phorughɨ mbɨkɨmamɨusuava aghae thaghi. Uthughun khavɨn Gotɨnɨ Utum kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ Barnabas ri Sol noni iŋarivɨusua aniiŋn dɨɨgha. Gee iŋaaran khavɨusua aniiŋ ambɨsevightima, aniiŋ nan iŋaaraousua maaŋɨ.” \v 3 \x - \xo 13.3 \xo*\xt Ap 6.6\xt*\x* Kamagha amuisi mee Gotɨn phorughɨ mbɨkɨmamɨusuava aghae thaegha, Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. Mauthughura mee nona aghari nigha Barnabas ri Solɨni iphɨa athɨghava, aniiŋ amandasima aniiŋ zui. \s Barnabas ri Sol Saiprusɨn mɨghsɨmana akamana aghuuŋ ukuri \p \v 4 \x - \xo 13.4 \xo*\xt Ap 15.39\xt*\x* Gotɨnɨ Utum Barnabas ri Sol amandasima, aniiŋ Selusianɨ uŋuun gugha, nomthegha ukur nigha Saiprusɨn mɨghsɨman gu. \v 5 \x - \xo 13.5 \xo*\xt Ap 12.12; 12.25; 13.13; 13.46; 15.37\xt*\x* Mee Salamisɨn othuivigha Judarii Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphenira avhen gua Gotɨna akamɨ ukuri. Jon Mak aniiŋ phorugha gugha aniiŋna akura. \p \v 6 Mee Saiprusɨn mɨghsɨmanɨ itirɨ uŋuimbagha arua gua Pafosɨnɨ uŋuun oto. Mee Judarira atomtorir gumaghan mavɨ oto. A khorua amua kamaghɨusue, “Khɨɨ, Gotɨn ambuuŋn gumagh.” Aŋni izɨɨ Bar Iesus. \v 7 A Sergius Paulus, gavmanɨn gumaghan aphanan phorugha iti. Sergius Paulus, a nɨghɨnɨsir aghuire iti gumagh. Uthughun khavɨn a Gotɨna akamam mbaraghaousuava, kamagha amuigha a Pol ri Barnabasɨn dɨɨsima aniiŋ ze. \v 8 \x - \xo 13.8 \xo*\xt 2 Ti 3.8\xt*\x* Mee atomtorir gumaghan khav Grighiiŋna akam mee izɨɨn khavɨn aŋga athɨ Elimasɨn, aŋm mbɨnɨɨŋ atomtorir gumagh. Mauthughura Elimas, a gavmanɨn gumagh Sergiusɨn Paulus, a Iesus nɨghɨnɨghana aghavaghar aŋn ikhan a iphɨrphɨri. Kamagha amuisi, a Barnabas ri Solɨni iŋaar iphasava aŋ ramuamɨusua. \v 9-10 \x - \xo 13.9-10 \xo*\xt Mt 13.38; Jo 8.44; 1 Jo 3.8\xt*\x* Sol, aŋni izɨɨn mav Pol, Gotɨnɨ Utum aŋgi izɨvasima, a rɨkɨrava Elimasɨn garava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, \f * \fr 13.9 \fr*\ft Izɨɨn khav Sol, a Hibruna akaman izɨɨn mav. Izɨɨn khav Pol, a Grighiiŋna akaman izɨɨ. Gumasir marsi kamaghɨusue, Sol Grighiiŋna akama mbɨŋger tharsi thooŋn iŋaarava, kamagha amuigha uthughun khavɨn a izɨɨn khav Polɨn nombɨ arɨsi.\ft*\f* “Nɨɨ Satanɨn otar. Nɨɨ othevir aghuuira aphanaŋga amui thav. Kamagha amuigha khoru amuir othevi rako othevir maghatɨsi bar nɨɨn izɨva. Ara nɨɨ theeghɨnamɨusua Ikhɨvan othevir aghuuira afharavasi? Nɨɨti othevir maghatɨsi thamɨraghan nɨghɨnɨsi? \v 11 \x - \xo 13.11 \xo*\xt Kis 9.3; 1 Sml 5.6; Ap 9.8\xt*\x* Thighira Ikhɨv nɨɨn aphana ramuva non gamgaaŋn nɨɨn arɨmaghaniiŋ mbɨzeghemi. Uthughun khavɨn, nɨɨ aron aŋaran ganighem phatɨghɨva, nɨɨ uthusi tharsir ikeghemi.” Maghɨra uzuamɨra mbɨturan ikhɨv aŋna arɨmaghaniia nuesima amɨn aŋn phɨri. A thavɨn afharimuunɨ usuiraghaousua phura kɨskɨsava asaghinivi. \v 12 Uthughun khavɨn gavmanɨn gumaghan aphanan akamamba oraegha rɨŋgavan maghatɨgha amui. Ana othuivisi bisir kharsir ganighava kamagha amuigha nɨghɨnɨghana aghavaghar Ikhɨvan iti. \s Barnabas ri Pol Antioghɨna avhen Iesusɨna akamɨ ukuri \p \v 13 \x - \xo 13.13 \xo*\xt Ap 13.5; 15.38\xt*\x* Polɨn phorughava aruir gumasi ivhɨra, mee Pafosɨnɨ uŋuuni ikheghava ukur nigha gua Perganɨ uŋuun othuivi. Kha uŋuu a Pamfilian distrighɨna avheni iti. Uthughun khavɨn Jon Mak khagh mee thaegha nomthegha Jerusalemɨn ze. \v 14 Mee Perganɨ uŋuun rɨkavhigha gua Antioghɨnɨ uŋuun othuivi. Kha uŋuu a Pisidian distrighɨna avheni iti. Judarira avhugususanɨ uthughun, mee Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphenana avhen ghueghava apiighav iti. \v 15 \x - \xo 13.15 \xo*\xt Lu 4.16; Ap 13.27; 15.21; Hi 13.22\xt*\x* Uthughun khavɨn Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphenan bisir garir gumasi, mee Moses osɨrisir othevi rako Gotɨna ambuuŋn gumasir akaa rɨmbora mem mbɨŋgeeghi. Mee andar rɨphonigha gɨvaghava, mee Pol ri Barnabasɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Afhoghumani, aŋgo akuruvasi mbɨŋgɨgɨma thavɨn gumasir kharsi vɨkɨmɨusuava, aŋgo mem mbɨkɨm.” \p \v 16 \x - \xo 13.16 \xo*\xt Ap 12.17\xt*\x* Mauthughura Pol rɨkavighava, nona afharaniiŋn mee rɨkhagharigha, kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gee Israeliiŋn akhoghɨn gumasi rako Gotɨn vhusvhusigha aŋna apheeŋn itir igharisirɨ unuaghɨnan gumasi, gee nam mbaragh! \v 17 \x - \xo 13.17 \xo*\xt Kis 1.7; 6.6; 12.5; Lo 7.6-7; Sng 105.23-24\xt*\x* Fhomɨra Israelir gumasi rako amisi Got a en avhavhia mbɨsevisima, kamagh mee aŋn gumasi rako amisira. Gɨn mee non uŋuua thaegha gua Isivɨnɨ unuaghɨnan gue. Uthughun khavɨn Got meŋga amuima mee rɨmbomboni bar iphɨn guavanaŋga bar avhɨrekevi. Gɨn Got non gamgaaŋn Isivɨn mee nighava akɨra athɨ. \v 18 \x - \xo 13.18 \xo*\xt Kis 16.35; Nam 14.34; Lo 1.31; Sng 95.10; Ap 7.36\xt*\x* A 40 pɨlan ombaarir gumasi phatɨsir aŋan men phorugha ikha, meno osɨmndɨsi niia mena akuruvasi. \v 19 \x - \xo 13.19 \xo*\xt Lo 7.1; Jos 14.1; Sng 78.55\xt*\x* Uthughun khavɨn Kenanɨnɨ unuaghɨnan, Got 7 pɨlana akhosir gumasi rako amisi meŋga asɨghasɨghava, men unuaghɨnan nigha non gumasi rako amisigha anɨɨŋi. \v 20 \x - \xo 13.20 \xo*\xt Het 2.16; 1 Sml 3.20\xt*\x* Mee gua Isivɨnɨ unuaghɨnani ikhegha nomthegha zegha Kenanɨnɨ unuaghɨn nisima 450 ombari gɨva. Bisir kharsir gɨn, Got Israelir ganamɨusua gumasira aphania mbɨsevi. Mamaghɨra ikha gua Gotɨna ambuuŋn gumagh Samuelɨnɨ uthughunɨ utu. \p \v 21 \x - \xo 13.21 \xo*\xt 1 Sml 8.5; 8.19; 10.1; 10.21\xt*\x* Mauthughura mee ativasir gumaghaousua Gotɨna azaaghi. Kamaghɨn amuisima a Solɨn meŋga anɨɨŋi. Kisɨn otar, a Benjaminɨna akhoghɨn gumaghan mav, a 40 pɨlan ombaarir men gari. \v 22 \x - \xo 13.22 \xo*\xt 1 Sml 13.14; 15.23-26; 16.12-13; 2 Sml 2.4; Sng 89.20; Hos 13.11\xt*\x* Mauthughura Got Solɨ avharaghava, Devita mbɨsevisima an aŋna aŋan nii. Uthughun khavɨn a Devitɨn gun mem mbɨŋgeeghi, ‘Khɨɨ Devitɨn gani, a Jesin otar. Khɨɨ bar vhusvhuiisi gumagh, a khɨɨ vhusvhuiisi bisi bar andara ramuaŋga.’ \v 23 \x - \xo 13.23 \xo*\xt 2 Sml 7.12-16; Sng 132.11; Ais 11.1; Lu 1.32; 1.69; Ro 11.26\xt*\x* Got fhomɨra akama rɨŋgɨran mɨn, gumaghan mav amandasi a Israelivɨusua ze. A Iesus, Devitɨn avhavɨn mav, ena akuruvasir gumagh. \p \v 24 \x - \xo 13.24 \xo*\xt Mt 3.1-2; Mk 1.4; Lu 3.3; Ro 11.26\xt*\x* Iesus thighar zaamirɨ uthughun, Jonɨ ufhuaragha zaava nɨghɨnɨsigh ɨraghava uruamir akaman Israelir gumasi rako amisi vɨŋgeeghi. \v 25 \x - \xo 13.25 \xo*\xt Mt 3.11; Mk 1.7; Lu 3.16; Jo 1.20-27\xt*\x* Jonɨn iŋaaranɨ uthugh gɨvaousuava amuima, a kamagh mem mbɨŋgeeghi, ‘Gee kamaghɨusue, khɨɨ thɨɨŋra? Khɨɨ gee gara iti gumagh phatɨ. A nan gɨn zaami. Khɨɨ aŋna aŋgarir shaarirɨ umbuea afhɨrami thughatɨs phatɨ. Khɨɨ gumaghan khɨn.’ \p \v 26 \x - \xo 13.26 \xo*\xt Mt 10.6; Lu 24.47; Ap 13.16; 13.46\xt*\x* Nana andarsi, gee Abrahamɨna avhavi rako gee Gotɨn vhusvhusigha aŋna apheeŋn iti igharisirɨ unuaghɨnan gumasi, Got ena akuruvaghaousuava mbɨŋgɨŋgɨman khava amandasima a emɨusua ze. \v 27 \x - \xo 13.27 \xo*\xt Lu 23.34; 24.20; 24.44; Jo 16.3; Ap 3.17; 15.21; 1 Ko 2.8\xt*\x* Jerusalemɨn gumasi rako amisi koma men gumasiri ikii mee kamagh ikeeŋsi phatɨ, Iesus ena akuruvasir gumagh. Mee mɨghasɨgh avhugususanɨ uthughun Gotɨna ambuuŋn gumaghan akaar rɨmborava inderaghɨvɨra anda ikeeŋsi phatɨ. Mee kamaghɨusue gumaghan khav aremighemi. Kamagha amuisima, Gotɨna ambuuŋn gumaghan akaa guisimbaaŋra otogha gɨva. \v 28 \x - \xo 13.28 \xo*\xt Mt 27.22-23; Mk 15.13-14; Lu 23.21-23; Jo 19.15\xt*\x* Mee aŋm mbɨsueghtima aŋna aremighemɨrɨ mbɨŋgɨŋgɨr othɨvhan aghuuŋ thavɨ otosi phatɨ. Mee kamagh Pailat mbɨŋgɨva am mbɨŋgɨ kamaghɨusue, nɨɨ mbɨzorsir gumasi vɨkemightima mee aŋm mbɨsoeghtima ana aremighemi. \v 29 \x - \xo 13.29 \xo*\xt Mt 27.57-61; Mk 15.42-47; Lu 18.31; 23.50-56; Jo 19.28-30; 19.36-42\xt*\x* Mee fhomɨra Gotɨna ambuuŋn gumasi vɨkemisi moghɨra amui. Mee khani ighuuvan ana daeŋgava ana nigha akɨman thooŋga athɨ. \v 30 \x - \xo 13.30 \xo*\xt Mt 28.6; Ap 2.24\xt*\x* Gumughun Got aŋga amuisima a nomthegha rɨkavhi. \v 31 \x - \xo 13.31 \xo*\xt Ap 1.3; 1.8\xt*\x* A ivhɨra Galilin distrighɨn ikava Jerusalemɨn zui gumasi rako amisi, uthusira avhɨrara aŋn gani. Thighira aŋn ganisi gumasir kharsi, mee nori aŋn gun Judarir akoghɨn gumasi rako amisi vɨŋgeeghi. \p \v 32 \x - \xo 13.32 \xo*\xt Stt 12.3; Ap 13.23; Ro 4.13; Ga 3.16\xt*\x* Ee akamana aghuuŋn kamagh gem mbɨŋgeeghi. Got fhomɨra ena avhavivɨusuava akama rɨkɨra kamaghɨusue, ‘Khɨɨ gena akuruvaghamir gumagha amaaŋga.’ \v 33 \x - \xo 13.33 \xo*\xt Sng 2.7; Ro 1.4; Hi 1.5; 5.5\xt*\x* Thighira a Iesus aŋga amuisima a khuurɨ uŋuun nomthegha rɨkavhi. Ee mena avhavi, kamagha amuisima a emɨusua nona akama rɨŋgɨran khavɨ amuisima a guisimbaaŋra oto. Oŋɨɨna akamanɨ mbɨgharan rɨmbombonan 2ɨn, ma akam kamagh mbɨŋgeeghi, \q1 ‘Nɨɨ nano otar. \q2 Kamagha amuisima khɨɨ thighira nɨɨn inaghavesɨn otogha gɨva.’ \m \v 34 \x - \xo 13.34 \xo*\xt Ais 55.3\xt*\x* Ee ikaaŋi, Got aŋga amuisima a nomthegha khuurɨ uŋuun rɨkavhi. Gumughun a nomthegh khuur uŋuun maaŋɨ kurighem thughatɨs phatɨ. Got bighan khavɨn kamaghɨm mbɨkemi, ‘Khɨɨ fhomɨra ativasir gumagh Devit akaar rɨŋgɨrir aŋm mbɨkemisi moghɨn khɨɨ guisimbaaŋra inderaghɨvɨra gee ramuva, bisir aghuuira gee ranɨɨŋgami. Bighan khav khɨɨ mbɨkemisi moghɨn guisimbaaŋra otoghomi.’ \v 35 \x - \xo 13.35 \xo*\xt Sng 16.10; Ap 2.27; 2.31\xt*\x* Igharisir akaman mav ivhɨra Gotɨm mbɨgharan iti. A kamaghɨm mbɨŋgeeghi, ‘Nɨɨ nombɨusua mbɨsevisi gumagh ana thaeghtima aŋm mbɨkarɨgh kurighem phatɨghami.’ \p \v 36 \x - \xo 13.36 \xo*\xt 1 Kin 2.10; Ap 2.29\xt*\x* Ee ikaaŋi, uthughun khavɨn Devitɨ unuaghɨnan ikava, a Gotɨn nɨghɨnɨghan gɨn zui. A gɨn aremisima, mee aŋn khum nigha gua aŋna avhavi rafhir aŋanan ana rafha. Gumughun aŋn khum ukuri. \v 37 Got amuisi gumaghan khav a khuurɨ uŋuuni ikhegha rɨkavisi thav, aŋn khum kurisi phatɨ. \v 38-39 \x - \xo 13.38-39 \xo*\xt Dan 9.24; Lu 24.47; Ap 10.43; 1 Jo 2.12 \xt*\xo 13.38-39 \xo*\xt Ais 53.11; Ro 3.28; 8.3; 10.4; Hi 7.19\xt*\x* Nana andarsi, kamagha amuisima, ee nomthegha mbɨŋgeeghi. Gee akaman khav ikeeŋgɨri. Gumaghan khav Iesus geno othevir maghatɨsi gɨna amaaŋmɨusua ze. Moses osɨrisiro othevi, gena akuragh geno othevir maghatɨsi gɨna amandagham thughatɨs phatɨ. Gee Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn inderagham thughatɨs phatɨ. Iesusɨn amuisi iŋaaran khav, Got gumasi nɨghɨnɨsira aghavaghari iti tharsi bar men akuruvagha meno othevir maghatɨsi anda gɨna amaaŋgava, meŋga amuima mee aŋna arɨmaghaniiŋn indera. \v 40 \x - \xo 13.40 \xo*\xt Ais 29.14\xt*\x* Gee inderaghɨvɨra norivɨusua ganri! Gee aŋm mbɨzevaraghan iphɨrphɨrightima bigha thav gemba mbatoghomi Gotɨna ambuuŋn gumasi fhomɨra mbɨkemisi moghɨn. \v 41 \x - \xo 13.41 \xo*\xt Hab 1.5\xt*\x* ‘Khɨɨ genɨ uthughun bighan igharis thavɨ ramuightima a gee mbatoghomi. Gumaghan thav gem mbɨkɨmtima gee nɨghɨnɨghana aghavaghar aŋn ikaami thughatɨs phatɨ. Kamagha amuisi, gee gumasi rɨmbovira akaar maghatɨsigh amui tharsi, gee ganri! Gee rɨŋgavan maghatɨgha ramuighɨva maghatiighemi.’ ” \p \v 42 Gumughun Pol ri Barnabas Judarii Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphena thamɨrasima, gumasi rako amisi kamagh aniiŋm mbɨŋgeeghi, “Aŋgo avhughususanɨ uthugh thavɨn nomthegh zɨva bisir kharsirɨ mbɨŋgɨŋgɨ tharsir nomthegh ee mbɨkɨmaŋga.” \v 43 \x - \xo 13.43 \xo*\xt Ap 11.23; 14.22; Ta 2.11; Hi 12.15; 1 Pi 5.12\xt*\x* Mee bar Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphena theghava akɨran gue. Uthughun khavɨn Judarira avhɨri rako igharisirɨ unuaghɨnan iti gumasi, mee Judariro othevir gɨn zui tharsi, Pol ri Barnabasɨn gɨn zui. Igharisirɨ unuaghɨnan gumasi Gotɨn apheeŋn ikava aŋni izɨɨ ufhii. Aniiŋ mem mbɨŋgɨva, men nɨghɨnɨsi ufha kamaghɨusue, “Gee Gotɨn nɨghɨnɨghan gɨn maŋɨva aŋnɨ ukuarkuvan apheeŋn ikhɨɨri.” \p \v 44 Gumughun avhughususanɨ uthugh otosi, uŋuun khavɨni iti gumasi rako amisira avhɨrara bar zaa nori akuvaghava Ikhɨvan akamam mbarasi. \v 45 \x - \xo 13.45 \xo*\xt Ap 14.2; 18.6; 1 Pi 4.4; Ju 10\xt*\x* Uthughun khavɨn Judarir akoghɨn gumasi rako amisir phoghɨn khavɨn ganigha, men navi bar maghatɨghi. Mee Polɨn akaa ireghreghava mbɨzer maghatɨsir aŋm mbɨŋgeeghi. \v 46 \x - \xo 13.46 \xo*\xt Ais 55.5; Lu 7.30; Ap 3.26; 18.6; Ro 1.16; 10.19\xt*\x* Kamagha amuisima Pol ri Barnabas avhighavisi phatɨgha, akaman bara aghavagharan mem mbɨŋgeeghi, “Gee Judarii, aŋga ufhuaragha Gotɨna akaman gem mbɨkemi. Gee akɨrɨ ɨraghava akaman khavɨ ase. Gee kamaghɨusue, ‘Ee mɨghasɨgha itiri ikɨran aghuuŋ thav nian thughatɨs phatɨ.’ Kamagha amuisima, gee oragh, aŋga nomthegha akaman khavɨn gee mbɨkɨman thughatɨs phatɨ. Aŋga igharisirɨ unuaghɨnan gumasi vɨkɨmaŋgami. \v 47 \x - \xo 13.47 \xo*\xt Ais 42.6; 49.6; Lu 2.32\xt*\x* Ikhɨv fhomɨra bighan khavɨn gun eem mbɨkemi. ‘Igharisirɨ unuaghɨnan gumasi rako amisi bar mena akuruvaghaousuava, khɨɨ nɨɨa mbɨsevisima, nɨɨ aŋaran igharisirɨ unuaghɨnan gumasir khevi.’ ” \p \v 48 \x - \xo 13.48 \xo*\xt Ap 11.18\xt*\x* Ara igharisirɨ unuaghɨnan gumasi, mee akaman khavɨ oraegha, bar phuvɨre inighinigha kamaghɨusue, “Ikhɨvana akam bar indera.” Got mɨghasɨgh ikamir ikɨrana aghuuŋmɨusua mbɨsevesi gumasi rako amisi, mee bar inighinighan ikiv aŋni iti. \v 49 Gumughun mee Ikhɨvan akam nigha uŋuimba bar andar gue. \v 50 \x - \xo 13.50 \xo*\xt Ap 17.4; 17.12\xt*\x* Izɨɨri ikii itira amisir marsi Gotɨn apheeŋn ikava aŋni izɨɨ ufhi. Judarii men navighi inivi. Izɨɨri iti gumasi marsi, mee uŋuuni ikhɨvan khavɨni iti. Judarii men navighi inivima, mee ivhɨra osɨmndɨsir Pol ri Barnabasɨa anɨndi. Kamagha amuigha mee distrighɨna aniiŋm mbatoghi. \v 51 \x - \xo 13.51 \xo*\xt Mt 10.14; Mk 6.11; Lu 9.5; 10.11; Ap 18.6\xt*\x* Kamagha amuisima, Pol ri Barnabas, nona aŋgarir itirɨ unuaghɨna aphɨsi. Kamagh ramuti gumasi rako amisi ikeeŋgɨm mbɨkɨmaŋga, men othɨvhan khav osɨmndɨgh meŋga anɨɨŋi. Mauthughura, Pol ri Barnabas Antiogha thaegha Aikoniamɨnɨ uŋuun gu. \v 52 \x - \xo 13.52 \xo*\xt Mt 5.12; Jo 16.22; Ap 2.46\xt*\x* Kamagha amuisi Antioghɨni iti Kraisɨn suren gumasi, Gotɨnɨ Utum meŋgi izɨvasima mee bar inighinisi. \c 14 \s Pol ri Barnabas Aikoniamɨn Iesusɨn akamana aghuuŋ ukuri \p \v 1 Pol ri Barnabas Antioghɨni ikava amuisir othevira, aniiŋ guava Aikoniamɨn Judarii Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphenir avhen andagha amui. Uthughun khavɨn aniiŋ khagh bar inderaghɨvɨra akamɨ ukurima, Judarira avhɨrara ko igharisirɨ unuaghɨnan gumasira avhɨrara nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti. \v 2 \x - \xo 14.2 \xo*\xt Ap 13.45\xt*\x* Judarir marsi nɨghɨnɨghana aghavaghar aniiŋn akaar iti phatɨ. Mee igharisirɨ unuaghɨnan gumasir nɨghɨnɨsigh asɨghasɨghava men navigh inivima, mee nɨghɨnɨsir maghatɨsir Kraisɨn phorus tharsi meŋga amui. \v 3 \x - \xo 14.3 \xo*\xt Mk 16.20; Ap 19.11; Hi 2.4\xt*\x* Pol ri Barnabasɨ uthughunɨ uruaran Aikoniamɨn ikava, Ikhɨvanɨ ukuarkuvana akamam mbɨkɨmamɨusuava avhighavisi phatɨ. Ikhɨv gamgaaŋ aniiŋga aniiŋsima, aniiŋ gamgaaŋ iti bisi rako rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevigha amuima, anda othuivi. Kamagha amuisi Ikhɨv gumasi rako amisir khɨvagha kamaghɨusue, “Aniiŋ mee mbɨŋger akaar kharsi, anda guisimbaaŋran akaa.” \v 4 Uthughun khavɨnɨ uŋuun khavɨni itir gumasi rako amisi noria biigha, marsi Judarir gɨn zuima, marsi Iesusɨm mbɨsevisi gumasivɨusua zui. \v 5 \x - \xo 14.5 \xo*\xt Ap 14.19; 2 Ti 3.11\xt*\x* Gɨn Judarii rako igharisirɨ unuaghɨnan gumasi, mee non gumasiri ikiir phorugha nɨghɨnɨghanɨ uvhuavɨre ikha kamaghɨusue, “Ee othevir maghatɨsi Pol ri Barnabas ramuva, aŋgɨr aniiŋgi inivightima aniiŋ arɨmaŋga.” \s Pol ri Barnabas Listra ko Derbenɨna akamana aghuuŋ ukuri \p \v 6 \x - \xo 14.6 \xo*\xt Mt 10.23\xt*\x* Pol ri Barnabas kamagh oraeghava arava Likonian distrighɨnɨ guava Listra ko Derbenɨn gu. Uŋuun khanina aghan itirɨ uŋuimbar sovsegher ivhɨra andar gu. \v 7 Aniiŋ khagh akamana aghuuŋ ukuravɨre iti. \p \v 8 \x - \xo 14.8 \xo*\xt Jo 9.1; Ap 3.2\xt*\x* Uthughun khavɨn Listranɨ uŋuuna avhen gumaghan mavɨn aŋgari maghatɨgha amɨrasima aŋna arui phatɨghava apheraghavɨre iti. Aŋni inaghamuuŋ aŋm mbatesima a kamaghɨra gari. \v 9 \x - \xo 14.9 \xo*\xt Mt 8.10; 9.28-29; Ap 3.4\xt*\x* A Polɨ orasima aŋna akamɨ ukuri. Mauthughura Pol rɨkɨrav aŋn gara kamagha ikaaŋi. Kha gumagh nɨghɨnɨghana aghavaghar iti. A inderaghami. \p \v 10 Mauthughura Pol kamagh mbɨghɨravɨra deeghi, “Nɨɨ rɨkavighɨ utu!” Gumaghan khav nombɨ ukunigha utugha maghɨra arui. \p \v 11 \x - \xo 14.11 \xo*\xt Ap 8.10; 28.6\xt*\x* Mauthughura gumasi rako amisira avhɨrar kharsi Pol amuisi bighan khavɨn ganigha, mbɨghɨravɨra Likoniana akaman dɨɨgha mbɨŋgeeghi, “Asae, gumasir mɨn othuivigha emɨusua zaaghire!” \v 12 Mauthughura Barnabas, mee asaaŋ Susɨn aŋga athɨ. Pol a mbɨŋgɨmɨŋgɨrɨ ufhuaragha zui gumagh, kamagh amuisima mee asaaŋ Hermesɨn aŋga athɨ. \f * \fr 14.12 \fr*\ft Grighiiŋna akamaŋga aghuuir gumasi rako amisi nɨghɨnɨghana aghavaghar kamagh iti. Asaera avhɨrara ivhɨre iti. Mena asaaŋ mav, Sus, a mena asaer gumaghana aphan. Hermes ivhɨra mena asaaŋ mav, ana asaera akam nigha zii.\ft*\f* \v 13 Asaaŋ Susɨn rɨphen, a Listranɨ uŋuun rɨvɨnana akɨrani iti. Uthughun khavɨn Susɨn aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir gumagh, aŋn phorugha gumasira avhɨrara, mee Pol ri Barnabasɨusua asɨsi vɨsueghɨva aniiŋn aphuraphuraousua. Kamagha amuisi, ana akɨmaria bɨsighava, burmaghari marsi nigha Listranɨ uŋuun rɨvɨnan itɨmana akamaniiŋn ze. \p \v 14 Mee zesima, Iesusɨm mbɨsevisi gumasi Pol ri Barnabas, aniiŋ bisir kharsi varaegha, aniiŋ non shaaria bɨghɨsuegha, akhɨghavtɨgha gumasi iti phoghɨna avhen gua mbɨghɨravɨra dɨɨ mbɨŋgeeghi, \v 15 \x - \xo 14.15 \xo*\xt Kis 20.11; 2 Sml 12.21; Sng 33.6; 146.6; Ap 10.26; 1 Ko 8.4; 1 Te 1.9; Je 5.17\xt*\x* “Maia! Gumasi, gee thoghousua othɨvhan khavɨ amui? Aŋga ivhɨra gen mɨn gari, phura gumaghan khɨnani. Aŋga kamaghɨusua akamana aghuuŋn gem mbɨŋgeeghi. Gee phura bisir kɨnir kharsir izɨɨri ufha thaghri. Gee nori nighɨva aŋgamɨre iti Gotɨ ranɨɨŋ. A kha ovhee ko unuaghɨn koma oŋara amuisi Got, andar iti bisi ivhɨrama amuisi God. \v 16 \x - \xo 14.16 \xo*\xt Sng 81.12; Ap 17.30; 1 Pi 4.3\xt*\x* Fhomɨra, Gotɨnɨ uŋuimba bar mee thaesima, mee phura non nɨghɨnɨsira aruava bisigha amui. \v 17 \x - \xo 14.17 \xo*\xt Sng 147.8; Jer 5.24; 14.22; Ap 17.27; Ro 1.20\xt*\x* A gen mondusi phatɨ. A mɨghasɨghɨva othevira aghuuira geŋga amui. Amoghɨn geŋga anɨŋgava, aghaera aghuuira avhɨrara geŋga anɨŋgava andagha amuima anda othuivi. A geŋga amuima gen navi inderaghɨvɨra bari inighinisi.” \v 18 Aniiŋ bisir kharsir mem mbɨŋgɨ, akaara aghavagharir mem mbɨŋgɨva men thɨva kamaghɨusue, “Gee aŋgagha aphuraphuruva aghae rako bisir aŋgara anɨɨŋ thaghɨri.” Mee mamagha amuigha aniiŋga amuisi phatɨ. \p \v 19 \x - \xo 14.19 \xo*\xt Ap 13.45; 17.13; 2 Ko 11.25; 2 Ti 3.11\xt*\x* Gɨn Judarir akoghɨn gumasir marsi Antiogh ko Aikoniamɨn ikhegha Listran zegha, mee gumasir nɨghɨnɨsigh ikuigha meŋga amuisi, mee Polɨn aphanaŋga amui. Mee aŋgɨr Polɨ inivigha aŋn ganigha kamaghɨusue, an aremigha gɨva. Mee ana ukurugha Listranɨ uŋuun rɨvɨnan akɨran gu. \v 20 Gɨn suren gumasi zaava ana ighuisima, a rɨkavhigha nomthegha Listranɨ uŋuun gu. Amɨrɨtusi a Barnabasɨn phorugha aniiŋ Derbenɨnɨ uŋuun zui. \s Pol ri Barnabasɨn suren gumasi gamgaaŋ meŋga anɨndi \p \v 21 \x - \xo 14.21 \xo*\xt Mt 28.19\xt*\x* Pol ri Barnabas Derbenɨnɨ uŋuun ikava akamana aghuuŋ ukurava gumasi rako amisira avhɨrara amuima, mee suren gumasir othuivi. Aniiŋ nomthegha Listra ko Aikoniam koma Antioghɨn ze. \v 22 \x - \xo 14.22 \xo*\xt Mt 7.14; Ap 11.23; 15.32; 18.23; 1 Te 3.3\xt*\x* Aniiŋ gamgaaŋn suren gumasigha aniiŋgava akuruvasirɨ mbɨŋgɨŋgɨr meŋga amua kamaghɨusue, “Gen non nɨghɨnɨsir aghavagharirɨ utuivigh aghavagharighɨri.” Aniiŋ kamagh mem mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gumasi rako amisi Gota ativasi tharsi, ee ivhɨra mena avhɨran khavɨna avhen maŋŋamɨusua, ee ufhuaragh osɨmndɨsira avhɨrara niaŋga.” \v 23 \x - \xo 14.23 \xo*\xt Ap 13.1-3; 15.40\xt*\x* Pol ri Barnabas Kraisɨna andarsi itirɨ uŋuimbavɨusua uvhuaghuvhagha Kraisɨna andarsir gumasira aphania vɨsevi. Gumasir aruur kharsi non nɨghɨnɨsira aghavagharir Ikhɨva athɨgha gɨva. Mauthughura aniiŋ memɨusua aghae thamɨragha Ikhɨvan phorugha mbɨkemigha bar mee nigha Ikhɨvana afharɨ athɨ. \s Pol ri Barnabas nomthegha Antioghɨn zui. A Sirian distrighɨna avhen iti. \p \v 24 Pol ri Barnabas Pisidian distrighɨn ikha gua gɨn zaa Pamfilian distrighɨn ze. \v 25 Aniiŋ Perganɨ uŋuuna akamana aghuuŋ ukunigha gɨvagha Atalianɨ uŋuun zeghirɨ. \v 26 \x - \xo 14.26 \xo*\xt Ap 13.1-3; 15.40\xt*\x* Aniiŋ Ataliani ikhegha ukur nigha nomthegha Antioghɨnɨ uŋuun ze. Uŋuun khavɨra, aniiŋ ufhuaragha khagh aŋn ikhee, Antioghɨni itir Kraisɨnɨ andarsi aniiŋ nigha Gotɨn afharɨ arɨgha kamaghɨusue, “Gotɨnɨ ukuarukuvir othɨv aniiŋ phorugh ikhɨti aniiŋ iŋaaran khav ramuaŋga.” Aniiŋ iŋaaran khavɨa amua zaa thighira aniiŋ ana gɨva. \v 27 \x - \xo 14.27 \xo*\xt Ap 11.18; 15.4; 15.12\xt*\x* Aniiŋ Antioghɨno otogha, Kraisɨna andarsir dɨɨsima mee nori akhuvasima. Aniiŋ kamagh mem mbɨŋgeghi, “Got aŋgana agharaniiŋn bisi kharsigha amui. Got ivhɨra igharisirɨ unuaghɨnan gumasivɨusua utuava rɨkɨrisima, thighira mena marsi nɨghɨnɨghana aghavaghar Kraisɨn akaman iti.” \v 28 Kamagha amuigha aniiŋ khaghɨ, uthughunɨ uruaraaŋra suren gumasir phorugha ikhee. \c 15 \s Kraisɨn phorus tharsi Jerusalemɨnɨ uŋuun nori akuvaghav iti \p \v 1 \x - \xo 15.1 \xo*\xt Wkp 12.3; Jo 7.22; Ga 2.12; 5.2; Kl 2.8; 2.11; 2.16\xt*\x* Judian distrighɨn gumasir marsi Antioghɨn zegha Kraisɨn phorus tharsir surea amua kamaghɨusue, “Gee Mosesɨno othevir gɨn maŋɨva non momooŋn niro ofhɨsia rɨghorightima Got nomthegh gee niaŋga. Gee non momooŋn niro ofhɨsia rɨghghorighem phatɨghtima Got nomthegh gee nighem phatɨghami.” \v 2 \x - \xo 15.2 \xo*\xt Ap 11.30; Ga 2.1\xt*\x* Kamagha amuisima, Pol ri Barnabas andaran ikɨvan men phorughava aŋga amui. Kamagha amuisima Kraisɨn phorusi tharsi Pol ri Barnabasɨ mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Ena marsi aŋgon phorugh Jerusalemɨn maaŋɨva, Iesusɨm mbɨsevisi gumasir rako Kraisɨn phorusi gumasira aphanir phorughɨva akaman khava rɨkɨrami.” \p \v 3 Mauthughura Kraisɨna andarsi mee amandasima Pol ri Barnabas koma Kraisɨn phorusi marsi ivhɨra men phorughava Fonisian distrigh ko Samarian distrigh mogh gu. Mee gua igharisirɨ unuaghɨnan gumasi non nɨghɨnɨsigh ɨrasi bisir gun mem mbɨŋgeeghi. Mem mbɨkemisima Kraisɨn phorusi tharsi mee bar mbɨŋgɨŋgɨman khavɨ oraegha bari inighinisi. \p \v 4 \x - \xo 15.4 \xo*\xt Ap 14.27\xt*\x* Mauthughura Pol ri Barnabas koma Kraisɨn phorus tharsi mee gua Jerusalemɨn othuivi. Mee othuivisima Iesusɨm mbɨsevisi gumasir rako Kraisɨna andarsi rakoma men gumasira aphani bar vhusvhusigha mee nii. Uthughun khavɨn Pol ri Barnabas Got aniiŋn afharimuuna amuisi bisi, aniiŋ andar gun mem mbɨŋgeeghi. \v 5 Mauthughura Farisiiŋna akoghɨn gumasir marsi nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsi, mee rɨkavhigha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Igharisirɨ unuaghɨnan iti gumasi ivhɨra Moses osɨrisiro othevir gɨn maŋɨva non momooŋn niro ofhɨsia rɨghoromi.” \p \v 6 Iesusɨm mbɨsevisi gumasi rako Kraisɨna andarsir gumasira aphanira akaman khava rɨkɨrousua nori akuvagha iti. \v 7 \x - \xo 15.7 \xo*\xt Ap 10.1-43\xt*\x* Uthughun uruaran mee bighan khavɨn mbɨŋgɨ gugha Pita rɨkavhigha mem mbɨŋgeeghi, “Nana avheeŋmbuagha gee ikaaŋi. Got fhomɨra gen thooŋn nam mbɨsevigha kamaghɨusue, ‘Nɨɨ igharisirɨ unuaghɨnan gumasi nana akaman aghuuŋn mbɨŋgɨŋgɨman gun mem mbɨkɨmtima mee oraegh nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn ikaami.’ \v 8 \x - \xo 15.8 \xo*\xt 1 Sto 28.9; Ap 1.24; 2.4; 10.44; 11.15\xt*\x* Ee ikaaŋi. Got gumasi rako amisir navir averi ikaaŋi. A nonɨ Utuman igharisirɨ unuaghɨnan gumasigha anɨɨŋi. A eŋga amuisi moghɨra, a meŋga amui. A bighan khavɨn en khɨvagha, a men vhusvhusigha nom mee nii. \v 9 \x - \xo 15.9 \xo*\xt Ap 10.15; 10.28; 10.34-35; Ro 10.11; 1 Ko 1.2; 1 Pi 1.22\xt*\x* Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn Judarii rako igharisirɨ unuaghɨnan gumasi, ee bar mamaghɨra gue. Igharsirɨ unuaghɨnan gumasi nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn itima, Got men navigha amuisima mee aŋna arɨmasi rɨfhaaŋnɨ uzue. \v 10 \x - \xo 15.10 \xo*\xt Mt 11.30; 23.4; Lu 11.46; Ga 3.10; 5.1\xt*\x* Moses fhomɨra osɨrisir othevi ena avhavi andar gɨn maŋŋan iŋgurasi tharsi rako othevi ee thighira ivhɨra andar gɨn maŋŋan iŋguraŋguraesi tharsi, gee anda nigha nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsir ranɨɨŋga. Gee theghousua kamagha amua Gotɨ ondaaghi? \v 11 \x - \xo 15.11 \xo*\xt Ro 3.24; Ga 2.16; Ef 2.5-8; Ta 2.11\xt*\x* En nɨghɨnɨghana aghavaghar kamaghɨusue, ‘En Ikhɨv Iesus enɨ ukuarkuvisi, Got ena akurasi moghɨra mena akuruvaghami.’ ” \p \v 12 \x - \xo 15.12 \xo*\xt Ap 14.27\xt*\x* Uthughun khavɨn gumasi nori akuvasi tharsi bar inɨmɨre ikha Barnabas ri Polrɨ orasi. Mee orasima, aniiŋ gamgaaŋn bisi rako rɨŋgavan maghatɨgha amuir othevir gun mem mbɨŋgeeghi. Aniiŋ kamaghɨusue, “Got aniiŋn afharir othevir kharsi igharisirɨ unuaghɨnan gumasira arɨghana, andagha amui.” \p \v 13 \x - \xo 15.13 \xo*\xt Ap 12.17; Ga 2.9\xt*\x* Aniiŋm mbɨkemigha gɨvasima Jems kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nana avheeŋmbuagha, gee nam mbaragh. \v 14 \x - \xo 15.14 \xo*\xt Ap 15.7-9\xt*\x* Saimon en niaghagha kamaghɨusue, ‘Got fhomɨra igharisirɨ unuaghɨnan gumasi nonɨ ukuarkuvano othɨvhan men khɨvasi phatɨ. Thighira Got rɨkɨnarɨkara igharisirɨ unuaghɨnan gumasi nonɨ ukuarkuvano othɨvhan men khɨvagha, men arɨghan gumasir marsi nombɨusua mee nigha meŋga amuisi, mee aŋn gumasi rako amisiva othuivi.’ \v 15 Gotɨna ambuuŋn gumasi em mbɨkemesi moghɨn a mamaghɨra gu. Mee fhomɨra kamagh osɨri, men osɨrisi mbɨŋgɨmɨŋgɨra khara, \v 16 \x - \xo 15.16-18 \xo*\xt Amo 9.11-12\xt*\x* ‘Got kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Devitna andarsi mee ambɨkavan mɨn ighaghire. Gumughun khɨɨ nomthegh zɨɨva, aŋ ramuighti a utughami. An bisir tharsi maghatɨghti khɨɨ nomthegh andara amuighemi. Khɨɨ nomthegh aŋ ramuighti a inderaghami. \v 17-18 Gumughun gumasi rako amisi ikhavɨre itir tharsi namɨusua uruimi. Khɨɨ meni Ikhɨv. Igharisirɨ unuaghɨnan gumasi rako amisi khɨɨ nombɨusua mbɨsevisi tharsi ivhɨra namɨusua uruimi.” Ikhɨv kamaghɨm mbɨkemi. Ana amui bisir kharsi a fhomɨra fhomɨra gumasi rako amisir khɨvasi mee anda ikaaŋi.’ ” \p \v 19 Mauthughura Jems gua kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nan nɨghɨnɨghara khara. Igharisirɨ unuaghɨnan gumasi, mee navighɨ ragha Gotɨusua zuima ee osɨmndɨsir mera anɨɨŋgam phatɨghami. \v 20 \x - \xo 15.20 \xo*\xt Stt 9.4; Kis 34.15-17; Wkp 17.10-16; 18.6-23; 1 Ko 6.9; 6.18; 8.1; Ga 5.19; Ef 5.3; Kl 3.5; 1 Pi 4.3\xt*\x* Ee memɨusua osɨrɨva kamagh mem mbɨkɨmaŋga, ‘Gee mee marvir guagha anɨndir aghaer rama thaghɨri. Gee anda rameghemi, gee Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn maghatiighemi. Gee nori nigha akuir othevir maghatɨsi ramua thaghɨri. Mee umbuerɨ ufhɨri vɨkɨrima arɨghiresi asɨsi, andar ŋae andare iti gee anda rama thaghɨri. Gee ŋaana thava rama thaghɨri.’ \v 21 \x - \xo 15.21 \xo*\xt Ap 13.15\xt*\x* Gee ikaaŋi. Moses osɨrisi othɨvhan khav, fhomɨra zaa thighira, mee aŋna akam uŋuimbar avhen ana ukuri. Mee avhughususanɨ uthughun uthusir mɨghasɨgha Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphenir avhen aŋ rɨmbori.” \s Mee igharisirɨ unuaghɨnan gumasi Got ikeeŋsi tharsi memɨusua mbɨghara amandi \p \v 22 Iesusɨm mbɨsevisi gumasir rako Kraisɨna andarsir gumasira aphani koma Jerusalemɨni iti Kraisɨna andarsi mee Jemsɨn akaman mbɨnambagha norira arɨghan gumaghan mania mbɨsevi, Sailas ri Judas. Judas aŋn izɨɨn mav Barsabas. Gumaghan khaniiŋ Kraisɨn phorus tharsir ufhuaragha zui. Mee aniiŋ amandasima aniiŋ Pol ri Barnabasɨn phorugha Antioghɨn zui. \v 23 Aniiŋ mbɨgharan khav nigha zui. Mbɨgharan khav kamaghɨusue. \p “Ee, Iesusɨm mbɨsevisi gumasir rako Kraisɨna andarsir gumasira aphani, ee gena andarsi. Ee gemɨusua mbɨgharan khava amandi. Gee igharisirɨ unuaghɨnan iti tharsi nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti. Gee Antioghɨnɨ uŋuun ko Sirian distrigh koma Silisian distrighɨn iti. Uthughun aghuuŋ. \v 24 \x - \xo 15.24 \xo*\xt Ap 15.1\xt*\x* Ee kamagh oraghi, ena marsi, ena azarasi phatɨgha gua gem mbɨŋgɨ gen nɨghɨnɨsira afaravaghi. Mee gen khorigha amuisi gee atamatami nɨghɨnɨsi. \v 25 Kamagha amuisi ee bar navan uvhuavɨra nigha aniiŋ mbɨsevigha aniiŋ amandasi aniiŋ Barnabas ri Pol phorugha zui. Barnabas ri Pol aniiŋ en aveeŋphomana aghuuŋni. \v 26 \x - \xo 15.26 \xo*\xt Ap 13.50; 14.19; 1 Ko 15.30; 2 Ko 11.23; 11.26\xt*\x* Gumaghan khaniiŋ, aniiŋ noniiŋgɨ nɨndɨsi phatɨgha utughava aghavagharigha en Ikhɨv Krais Iesusɨn izɨɨn akamɨ ukuri. \v 27 Kamagha amuisi, Judas ri Sailas mbɨgharan khavɨn itira akaar gun gem mbɨkɨmamɨusua, ee aniiŋ amanda. \v 28 \x - \xo 15.28 \xo*\xt Mt 23.4\xt*\x* Ee Gotɨnɨ Utuman phorugha navan uvhuavɨra ikha nɨghɨnɨgha kamaghɨusue. Ee osɨmndɨgha thav nomthegh gee ranɨɨŋgam thughatɨs phatɨghami. Bisir ee gem mbɨkɨmamɨusua amui tharsi gee andar gɨn maaŋɨ. \v 29 \x - \xo 15.29 \xo*\xt Wkp 17.14; Ap 15.20; 21.25; KTH 2.14; 2.20\xt*\x* Gee mee marvir guagha anɨndir aghaer rama thaghɨri. Gee anda rameghemi, gee Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn maghatiighemi. Asɨsi mee umbuerɨ ufhɨri vɨkɨrima arɨghiresi tharsi, andar ŋae andare iti gee anda rama thaghɨri. Gee ŋaana thava rama thaghɨri. Gee nori nigha akuir othevir maghatɨsi ramua thaghɨri. Gee bisir kharsi a thaegh inderaghami. En akam kamaghɨrou utu.” \p \v 30 Mauthughura Jerusalem iti Kraisɨna andarsi, gumasi kharsi amandasima, mee Jerusalema thaegha Antioghɨn guegha Kraisɨna andarsi akuvagha mbɨgharan meŋga anɨɨŋi. \v 31 Mauthughura Antioghɨn iti Kraisɨna andarsi mbɨgharan khavɨ orasima, ana aghavaghar meŋga anɨŋga men navigha amui anda indera. Mee bighan khavɨusua bari inighinisi. \v 32 \x - \xo 15.32 \xo*\xt Ap 11.27; 13.1; 14.22\xt*\x* Judas ri Sailas aniiŋ ivhɨra Gotɨna ambuuŋn gumaghaniiŋ. Aniiŋm mbɨŋgɨŋgɨr avhɨrara meŋga amui. Kamagha amuisi aniiŋ aghavagharan Kraisɨna andarsigha anɨɨŋga akuruvasir mbɨŋgɨŋgɨra avhɨrara amui. \v 33-34 Mee uthusi marsi men phorugha Antioghɨni ikhee. Gɨn Kraisɨna andarsi navan amɨɨŋndɨgh nigha mee amandasi, mee nomthegha Jerusalemɨn gumasi mee ameeŋsi tharsivɨusua zui. \f * \fr 15.33-34 \fr*\ft Ikeeŋsi gumasir marsi kamagh nɨghɨnɨsi. Mbɨŋgɨŋgɨman othɨvhan mav ivhɨra khagh iti. Mbɨŋgɨrɨŋgɨman khav kamagh gu, “Sailas non nɨghɨnɨghɨn gɨn gua Antioghɨn iti.”\ft*\f* \v 35 Pol ri Barnabas Antioghɨni ikava gumasi rako amisir surea amua Ikhɨvan akamɨ ukuri. Gumasi marsi ivhɨra aniiŋ phorugha men surea amua Ikhɨvan akamɨ ukuri. \s Pol ri Barnabas noniiŋ abɨghi \p \v 36 Gumughunɨ uthusir marsi gɨvasima Pol gɨn kamagh Barnabasɨm mbɨŋgeeghi, “Aŋga nomthegh uŋuimbar aŋga Ikhɨvana akamɨ ukunisi tharsi maŋŋɨva, aŋga Kraisɨn phorus tharsi ganaŋgami, mee manmaghɨre iti.” \v 37 \x - \xo 15.37 \xo*\xt Ap 12.12; 12.25; Kl 4.10; 2 Ti 4.11\xt*\x* Mauthughura Barnabas kamagh nɨghɨnɨsi, Jon, aŋni izɨɨn mav Mak, ana nightima, ana aniiŋn gɨn maŋaŋga. \v 38 \x - \xo 15.38 \xo*\xt Ap 13.13; Kl 4.10\xt*\x* Jon Mak, Pamfilian distrighɨn phurama aniiŋ athaegha aniiŋn phorugha iŋaara gɨvasi phatɨ. Kamagha amuigha, ana aniiŋn phorugh maŋŋamɨusuava amuima Pol aŋgi iphɨrphɨri. \v 39 Aniiŋ akamndooŋni mbɨzorighan ikhɨva amuigha aniiŋ nonia bɨghi. Mauthughura Barnabas ri Mak ukur nigha Saiprusɨn mɨghsɨman gu. \v 40 Pol Sailasam mbɨsevi. Mauthughura Kraisɨn phorus tharsi mee nori akuvagha aniiŋ nigha Ikhɨvana aghara athɨgha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ikhɨvanɨ ukuarkuv aŋgon phorugh ikaami.” Mauthughura aniiŋn gu. \v 41 Aniiŋ Sirian distrigh koma Silisian distrigh mogh gua, Pol aghavagharan Kraisɨna andarsigha anɨndi. \c 16 \s Timoti a Pol ri Sailasɨn gɨn zui \p \v 1 \x - \xo 16.1 \xo*\xt Ap 14.6; 2 Ti 1.5\xt*\x* Pol gua Derbenɨn otogha gua Listrano oto. Khagh suren gumaghan mavɨn izɨɨ Timoti, a iti. Aŋni inaghamuuŋ Judarir akoghɨn amighan mav nɨghɨnɨghana aghavagharan Kraisɨn iti. Aŋni inaghaves Grighiiŋna akamaŋga aghuuir gumagh. \v 2 \x - \xo 16.2 \xo*\xt Fl 2.19-22\xt*\x* Listra ko Aikoniamɨn itir Kraisɨna andarsi kamagh aŋm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Timoti bar gumaghan aghuuŋ.” \v 3 \x - \xo 16.3 \xo*\xt 1 Ko 9.20; Ga 2.3-5\xt*\x* Mauthughura Pol a Timoti nigh maŋŋamɨusua vhusvhusi. Mamagha amuigha Pol a Timoti nigha Judariir marsi itirɨ uŋuimbar maŋŋamɨusua, Timotin momooŋn nerɨn ofhɨghar rɨtu. Judarir akoghɨn gumasi mee non niro ofhɨsiar rɨghori, Grighiiŋna akamaŋga aghuuir gumasira phatɨ. Judarii mee ikaaŋi, Timotini inaghaves a Grighiiŋna akamaŋga aghuuir gumagh. \v 4 \x - \xo 16.4 \xo*\xt Ap 15.23-29\xt*\x* Fhomɨra Iesusɨm mbɨsevisi gumasir rako Kraisɨna andarsir gumasira aphani Jerusalemɨn mbɨkemisira akam, ma akam a iti. Pol, Sailas ri Timoti mee uŋuimbari ikiir guava kha akaman gɨn maŋŋamɨusua gumasir vɨŋgɨgha arui. \v 5 \x - \xo 16.5 \xo*\xt Ap 2.47\xt*\x* Kamagha amuisima Kraisɨna andarsi, men nɨghɨnɨsi bar aghavaghari. Mauthughura men rɨmbomboni uthusirɨ utuiriv a bar iphɨn guavanandi. \s Masedonian distighɨn gumagh, Pol irɨmɨn mɨn aŋn gani \p \v 6 \x - \xo 16.6 \xo*\xt Ap 18.23\xt*\x* Gumughun Gotɨnɨ Utum Pol rɨŋn gɨna arui tharsi, mee Esian distrighɨn akamana aghuuŋ ukunan men thɨva. Kamagha amuisi, Pol ri Sailas, koma Timoti, mee Frigian distrigh ko Galesian distrigh mogh gue. \v 7 \x - \xo 16.7 \xo*\xt 2 Ti 1.15\xt*\x* Mee Misian distrigh koma Bitinian distrighɨnɨ usuisɨghanɨn otoghava Bitinian distrighɨn avhen maŋŋamɨusuava amuima, Iesusɨnɨ utum men thɨva. \v 8 Mee kamagh Misian distrighɨn mbɨkeeŋga athɨgha, Troasɨnɨ uŋuu mogh gueghire. \v 9 Pol rɨmaaŋn irɨmɨn mɨn bighan mavɨn garima, Masedonian distrighɨn gumagh utughav ikava aŋga aghora, kamaghɨusue, “Gee Masedonian distrighɨn zɨva ena akura.” \v 10 \x - \xo 16.10 \xo*\xt 2 Ko 2.13\xt*\x* Pol irɨmɨn mɨn bighan khavɨn ganigha, ee uzuamɨra bisighi ighuvighɨva Masedonian maŋŋamɨusuava utuaviusua ganaŋga. Ee ikaaŋŋi, Got nona akamana aghuuŋn mem mbɨkɨmamɨusua en deeghi. \f * \fr 16.10 \fr*\ft Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨm Mbɨgharana avhenɨm mbɨzeer marsi kamaghɨusue, “ee” iti. Gumasira avhɨrara kamaghi nɨghhɨsi Luk Polɨn phorughava utisir marsira arui, a mamagha amuigha kamaghɨusue, “ee”. Ma uthughun Luk ti Polɨn gɨn gua Filipainɨ uŋuun thughatɨghava a Filipainɨ uŋuun iti, mamagha amuigha Pol Filipainɨ uŋuua thaegha gusima akaman khuaŋ “ee” nomthegha iti phatɨ (Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨm Mbɨghar 16.40in gan).\ft*\f* \s Lidia nɨghɨnɨghana aghavaghar Krais Iesusɨn iti \p \v 11 Ee Troasɨnɨ uŋuuna ukur nigha Samotresnɨ uŋuumɨusua zui. Amɨrɨtusi rɨmaaŋra Neapolisɨnɨ uŋuumɨusua zui. \v 12 Ee khagh rɨkavighava gua Filipainɨ uŋuuno othuivi. Romiiŋ bar fhomɨra zaava aphiisirɨ uŋuuni ikhɨvan mav Filipai, a uŋuuimbarɨ ufhaaraghɨvɨra zuirɨ uŋuuni ikɨvan mav Masedonian distrighɨna avhen iti. Uthughun khavɨn ee khaghɨ uthusir marsi ikhee. \v 13 Avhugususanɨ uthughun, ee uŋuuni ikhɨvan itɨman akamaniiŋn akɨran gua rɨmɨn gueghiri. Ee kamaghɨusue, Gotɨn phorugha mbɨkɨmaŋgamir aŋana thavti khagh ikhaama ti. Ee khagh amisir marsir garima mee nori akuvagha itima, ee apiigha mem mbɨŋgeeghi. \v 14 Amighan mav a ikava orasi, aŋn izɨɨ Lidia, a Taiatairanɨ uŋuun ikhɨvan amighan mav, a zegha non shaariira aghevir mɨna amuisi tharsi amandi. A Gotɨn apheeŋn ikava aŋni izɨɨ ufhira amigh. Ikhɨv aŋn nɨghɨnɨgh igheghavɨkɨnisima a Polɨn mbɨŋgɨmɨŋgɨv orasi. \v 15 \x - \xo 16.15 \xo*\xt Ap 16.33; 18.8\xt*\x* Aŋn phorugha rɨphenanɨ uvhuavɨre iti tharsi, ee mee uruegha gɨvasima, a no rɨphenan maŋŋamɨusua en gɨamui. A kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gem mbɨkɨm, khɨɨ guisimbaaŋra nɨghɨnɨghana aghavaghar Ikhɨv Iesusɨn ikhɨtima, gee zɨɨ na rɨphenan ikhɨɨ.” A kamagh ee mbɨŋgɨ bar eŋga aghorima ee aŋn gɨn gue. \s Pol ri Sailas rɨvɨnan kɨrthɨghani iti \p \v 16 \x - \xo 16.16 \xo*\xt Ap 19.24\xt*\x* Uthughun mavɨn ee Gotɨn phorugham mbɨŋger aŋanan zuima, iŋaarana amighan mav, utuman maghatɨgh aŋga aphasasi, a em mbato. Utuman maghatɨgh aŋga aphasasima a gemba othuivhami bisi ikeeŋga andar gunɨm mbɨŋgeeghi. Kamagha amuisima aŋn garir gumasi ana amuir iŋaaran khavɨn aŋgɨro ovhɨsirɨ avhɨrara nii. \v 17 \x - \xo 16.17 \xo*\xt Mk 1.24; 1.34\xt*\x* Mauthughura amighan khav, Polɨn phorugha en gɨn zaa dɨɨ kamaghɨ mbɨŋgeeghi, “Gumasir kharsi bar iphɨn itir Gotɨn iŋaarir gumasi. Mee Got gen akuruvaghamirɨ utuavɨn gun gem mbɨŋgeeghi.” \v 18 \x - \xo 16.18 \xo*\xt Mk 16.17\xt*\x* A uthusira avhɨrara kamagha amui. Uthughun khavɨn Pol aŋgi iphɨrphɨrigha ighaeghirɨgha kamaghɨ utuman maghatɨgham mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ Krais Iesusɨni izɨɨn nɨɨm mbɨŋgeeghi, nɨɨ akɨran zɨɨ!” Maghɨra utuman maghatɨgh ana thaghi. \p \v 19 \x - \xo 16.19 \xo*\xt Ap 19.25-26; 2 Ko 6.5\xt*\x* Mauthughura aŋn garir gumasi ikaaŋi, men aŋgɨro ovɨsi nirɨ utuav phɨri. Kamagha amuisima mee Pol ri Sailasɨnɨ usuiragha aniiŋ ukurugha gumasiri ikiivɨusuava aŋanan aroghɨn gu. \v 20 \x - \xo 16.20 \xo*\xt 1 Kin 18.17; Mt 5.11; Mk 13.9; Ap 17.6\xt*\x* Mee aniiŋn akua osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasivɨusua gugha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khara Judian gumaghaniiŋ. Aniiŋ enɨ uŋuuni ikhɨvan itir gumasi rako amisir navighi inivima osɨmndɨsir avhɨrara othuivi. \v 21 Aniiŋ ee Romiiŋn gumasi rako amisighi ikuightima, ee amui phatɨsir othevir gɨn maŋŋamɨusua aniiŋ ee mbɨŋgeeghi.” \v 22 \x - \xo 16.22 \xo*\xt 2 Ko 6.5; 11.23-25; Fl 1.30; 1 Te 2.2\xt*\x* Mauthughura gumasi rako amisi mee zaa nori akuvagha ivhɨra mee akaar Pol ri Sailasɨ aniiŋga asi. Mauthughura osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasi mbɨŋghɨɨr othevi vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gee aniiŋn shaari usueghɨva umbueŋmba athɨvan aniiŋm mbɨsogh.” \v 23 Mee Pol ri Sailas bar phuvɨra aniiŋm mbɨsuegha gɨvaghava, aniiŋ nigha rɨvɨnan khɨrthɨgha athɨ. Mee inderaghɨvɨra aniiŋn ganaŋgamir akamana aghavaghar nigha, rɨvɨnan kɨrthɨghan garir gumagha anɨɨŋi. \v 24 Kha uthughun rɨvɨnan kɨrthɨgha rɨphenan garir gumagh osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasira akamam mbaraegha, aniiŋ nigha rɨphenana avhena aŋanan kɨrtɨgha athɨgha, aniiŋnɨ usuaniiŋ ambuura khan khavɨn phorugha aniiŋ ikhee. \p \v 25 Gumughunɨ rɨmaaŋna arɨghan Pol ri Sailas Gotɨn phorugham mbɨŋgɨva mbɨtisigha amui. Aniiŋ kamagha amuima, rɨvɨnan kɨrthɨghani iti gumasir marsi aniiŋm mbarasima \v 26 \x - \xo 16.26 \xo*\xt Ap 4.31; 5.19; 12.7; 12.10\xt*\x* mbɨkɨmkɨghan ikhɨvan mav otosima, rɨvɨnan kɨthɨgha rɨphen anɨɨŋkui. Maghɨra rɨvɨnan khɨrthɨghan ithɨɨra akaa uzuamɨra akaraghire. Mee rɨvɨnan kɨrthɨghan itir gumasi ikesi ukuaghavii bar fhɨraghire. \v 27 \x - \xo 16.27 \xo*\xt Ap 12.18-19\xt*\x* Mauthughura rɨvɨnan khɨrtɨgha rɨphenan garir gumagh osegha rɨkavhigha rɨvɨnan khɨrthɨghan rɨphenan ithɨɨr akaar garima anda bar ukuaghire. Aŋn nɨghɨnɨgh kamaghɨusue rɨvɨnan kɨrthɨghani iti gumasi bar areghamati. Kamagha amuisima a nom mbɨzoghana akosa asigha nombɨra nombɨ uruagh aremighaousuava amui. \v 28 Maghɨra Pol mbɨghɨravɨra deeghi, “Nɨɨ nombɨra nombɨ rafharavagha thaghɨri! Ee bar khar iti.” \v 29 Mauthughura rɨvɨnan kɨrthɨghan garir gumagh aŋarivɨusua deeghi, a maghɨra avhighaviigha inɨghava akɨghavɨtɨgha gua Pol ri Sailas itira aŋanambaaŋn gugha aniiŋna aghan irɨ. \v 30 \x - \xo 16.30 \xo*\xt Lu 3.10; Ap 2.37; 9.6\xt*\x* Ana aniiŋ nigha akɨran otogha aniiŋna azaaghi, “Arumani, khɨɨ theeghɨna ramuighɨ mbɨghɨvɨghɨighti?” \p \v 31 \x - \xo 16.31 \xo*\xt Jo 3.16; 3.36; 6.47; 1 Jo 5.10\xt*\x* Ana aniiŋm mbɨkemisima aniiŋ ana ikara, “Nɨɨ nɨghɨnɨghana aghavagharan Ikhɨv Iesusɨn ikhɨtima, a nɨɨna akuruvaghtima, nɨɨn phorugha iti tharsi ivhɨra mbɨghɨvɨghɨighemi.” \v 32 Mauthughura aniiŋn Ikhɨvan akaman aŋm mbɨŋgɨva aŋn phorugha itir tharsi bar mem mbɨŋgeeghi. \v 33 \x - \xo 16.33 \xo*\xt Ap 16.15\xt*\x* Ma Rɨmaaŋnɨ, rɨvɨnan khɨthɨgha rɨphenan garir gumaghan khav aniiŋ nigha aniiŋ uzuu urue. Aniiŋ uzuamɨra rɨvɨnan khɨthɨghan garir gumagh koma ana andarsi Iesusɨni izɨɨn bar mee urue. \v 34 Mauthughura rɨvɨnan khɨrthɨghan gari gumagh Pol ri Sailas nigha no rɨphenan avhen gugha aghaer aniiŋga anɨndi. A nona andarsir phorugha nɨghɨnɨghana aghavaghar Gotɨn ikava, mamagha amuigha, mee bar phuvɨre inighinisi. \p \v 35 Amɨn itirasima, osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasi mbɨŋghɨɨr othevi amandasima mee zaa kamagh rɨvɨnan kɨrthɨghan gari gumagham mbɨŋgeeghi, “Osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasi kamaghɨm mbɨŋgeeghi, ‘Nɨɨ Pol ri Sailasa thaeghtima aniiŋ maaŋɨ.’ ” \v 36 Rɨvɨnan khɨrthɨghan gari gumagh kamagh Polɨm mbɨŋgeeghi, “Osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasi kamaghɨusue, ‘Aŋgo Sailasɨri maaŋɨ.’ Mamagh aŋgo thighira maaŋɨ. Aŋgo navana amɨɨŋndɨghan maaŋɨ.” \v 37 Aŋm mbɨŋgeema Pol mbɨŋghɨɨr othevi vɨŋgeeghi, “Aŋga Romiiŋn gumaghaniiŋ maghɨ. Osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrir gumasi mbɨŋghɨɨr othevi vɨkemisima, mee phura gumasira arɨmasirɨfhaaŋn aŋgam mbɨsoegha aŋga nigha rɨvɨnan kɨthɨgha athɨ. Mee aŋgam mbɨzeva oraesi phatɨ. Mee thighira mondugha aŋga amaŋamɨusua? Bar phatɨghami! Mee nori zɨva aŋgana aku akɨran maŋŋanga.” \p \v 38 Mbɨŋghɨɨr othevi akaar kharsir gun osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasi vɨkemi. Pol ri Sailas Romiiŋ gumaghaniiŋ mamagh amuisima mee oraegha avhighavighi. \v 39 \x - \xo 16.39 \xo*\xt Mt 8.34\xt*\x* Kamagha amuisima, osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasi, rɨvɨnan khɨrthɨgha rɨphenan gugha aniiŋ amɨɨva aniiŋna akua akɨran gua, aniiŋm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Aŋgo uŋuuni ikhɨvan khava thaegh maaŋɨ.” \v 40 Mauthughura aniiŋ rɨvɨnan khɨrthɨgha rɨphena thaegha Lidia rɨphenan gugha, Kraisɨna andarsir ganigha, akaar marsir mem mbɨŋgɨva, gamgaaŋn meŋga aniiŋga, gumughuna aniiŋ gu. \c 17 \s Mee Tesalonaikanɨ uŋuun avhena akamɨ ukuri \p \v 1 \x - \xo 17.1 \xo*\xt 1 Te 1.1-2; 2.1-2\xt*\x* Aniiŋ gua, Amfipolis koma Apolonianɨ uŋuunia avhevigha guavɨreikha Tesalonaikanɨ uŋuuno othuivigha, Tesalonaikanɨ uŋuuna avhen gua garima, Judarii Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphenan mav iti. \v 2 Mauthughura Pol Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphenana avhen gu. Khara a mɨghasɨghava amuiro othɨv. Ana avhughususanɨ uthughun phunini mbɨkethavɨn Gotɨm mbɨgharan itira osɨriri marsir meŋgi ighara mem mbɨŋgeeghi. \v 3 \x - \xo 17.3 \xo*\xt Lu 24.26; Ap 3.18; 9.22; 18.28; Ga 3.1\xt*\x* Ano osɨrir marsir men khɨvagha anda vɨnɨŋgari vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Kraisɨ mbɨzagh nighɨva aremigh nomtheghɨ rɨkavamir mbɨŋgɨŋgɨm, a guisimbaaŋra.” A kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ Iesusɨna akamɨ ukuri. A Got nomthegh gumasi rako amisi niamɨusua mbɨsevisi gumagh.” \f * \fr 17.3 \fr*\ft Mbɨŋgɨŋgɨman khavɨm mbɨnɨɨŋ, Krais, kamagh gu, “Got nomthegh gumasi rako amisi niamɨusua mbɨsevisi gumagh.”\ft*\f* \v 4 \x - \xo 17.4 \xo*\xt Ap 13.50; 15.22; 15.27; 15.40; 28.24\xt*\x* Mauthughura Judan gumasir marsi oraegha nɨghɨnɨghana aghavaghar akaar kharsir ikava Pol ri Sailasɨn nɨghɨnɨghan gɨn zui. Grighiiŋna akamaŋga aghuuir gumasi, Gotɨn apheeŋn ikava aŋni izɨɨ ufhii tharsi koma izɨɨri itira amisir avhɨrara ivhɨra Pol ri Sailasɨn nɨghɨnɨghan gɨn zui. \p \v 5 \x - \xo 17.5 \xo*\xt Ro 16.21\xt*\x* Gumasira avhɨrara Pol ri Sailasɨn nɨghɨnɨghan gɨn zuima, kamagha amuisima Judarir navi bar men maghatɨghi. Mee phurama aruava phoghɨn iti gumasir maghatɨsir marsi akumakumigha gumasir bɨsan ikhɨva amui. Mee gua uŋuuni ikhɨvana avhen arua mbɨghɨravɨra avesava aŋgaravasi. Mee Pol ri Sailas nighɨva avhɨrar thooŋn maŋŋamɨusua, ithɨmakharigha aniiŋn usuighousuava akhɨrɨsiigha Jesonɨ rɨphenana avhen gue. \v 6 \x - \xo 17.6 \xo*\xt Ap 16.20\xt*\x* Mee aniiŋn ganisi phatɨgha, Jeson koma Kraisɨn marsi ukuruvaegha uŋuuni ikhɨvan garir gumasir aphanivɨusua mee nigha gu. Mee kamagh deeghi, “Gumaghan khaniiŋ osɨmndɨsirɨ unuaghɨnan khavɨn uŋuimba bar andagha arɨgha zaa thighira khagho othuivi. \v 7 \x - \xo 17.7 \xo*\xt Lu 23.2; Jo 19.12; 1 Pi 2.13\xt*\x* Mauthughura Jesona aniiŋ nigha no rɨphenaŋga athɨ. Gumaghan khaniiŋ Sisar osɨrisir othevir gɨn maŋŋan bar iphɨrphɨri. Aniiŋ kamaghɨm mbɨŋgeeghi, ‘Ativasir ikhɨvan igharisi mav ivhɨre iti, aŋni izɨɨ Iesus.’ ” \v 8 Gumasi rako amisira avhɨrara nori akuvasi tharsi koma uŋuuni ikhɨvan garir gumasira aphani, mee men akaman khavɨ oraegha rɨŋgavan maghatɨgha amuigha dɨɨ uthuaghii. \v 9 Mauthughura uŋuuni ikhɨvan garir gumasir aphani kamagh Jesonɨm mbɨkemi, “Nɨɨ nona andarsira akhuvaghɨva kha osɨmɨndɨgho ovhesightima, ee gea thaeghtima, gee maŋŋaŋga.” Mee mamagha amuigha norivagha uvhuesighava nori gue. \s Berianɨ uŋuun iti Judariro othɨvhan aghuuŋ \p \v 10 Amɨn phɨrima, Kraisɨna andarsi uzuamɨra aniiŋ amandasi aniiŋ Berianɨ uŋuun gu. Aniiŋ gua otogha Judarii Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphenana avhen gu. \v 11 \x - \xo 17.11 \xo*\xt Ais 34.16; Lu 16.29; Jo 5.39\xt*\x* Berianɨ uŋuuni itir Judarii, men othevi rako men nɨghɨnɨsi bar indera. Mee Polɨm mbɨŋgɨmɨŋgɨva oraghaousua bar vhusvhusi. Mee Polɨm mbɨŋgɨmɨŋgɨ vɨnɨŋgaria bɨghɨva bar anda ikaaŋmɨusua mɨghasɨgh Gotɨm Mbɨgharan ganri. Mee kamagh ikaaŋmɨusua, Polɨm mbɨŋgɨmɨŋgɨ, anda guisimbaaŋra mbɨŋgɨmɨŋgɨ, o? Kamagha amuisima, mee Tesalonaikanɨ uŋuuni iti Judariro othevigha afhira. \v 12 Judarii avhɨrara nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨni ikava, ivhɨra izɨɨri iti Grighiiŋna akamaŋga aghuuir amisi marsi rako Grighiiŋna akamaŋga aghuuir gumasira avhɨrara nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨni iti. \p \v 13 \x - \xo 17.13 \xo*\xt Ap 13.50; 14.19\xt*\x* Tesalonaikanɨ uŋuuni iti Judarir akoghɨn gumasir marsi orasi, Pol Berianɨ uŋuuni ikha Gotɨna akamɨ ukuri. Tesalonaikanɨ uŋua thaegha gua Berianɨ uŋuuni iti Judarii, mee Berianɨ uŋuun gumasi rako amisir kharsi nɨghɨnɨsira afharavaghava men navighi inivi. \v 14 Kraisɨna andarsi uzuamɨra Pol amandasi ano oŋara mbɨkeeŋn gu. Sailas ri Timoti Berianɨ uŋuuni ikhavɨre iti. \v 15 Uthughun khavɨn Polɨn akua zuir gumasi gua Atensɨnɨ uŋuun ana athɨsima, Pol nombɨn gɨn zaaosua Sailas ri Timotiusua akaman meŋga anɨɨŋi. \s Pol Atensɨnɨ uŋuuni ikava akamɨ ukuri \p \v 16 Pol Atensɨnɨ uŋuuni ikha Sailas ri Timoti usua gari. A garima, Atensɨnɨ uŋuuni ikhɨvana avhen marvir gua bar izɨva. Kamagha amuisi Polɨnɨ umuu bar maghatɨghi. \v 17 \x - \xo 17.17 \xo*\xt Ap 18.19\xt*\x* A bighan khavɨusua Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphenana avhen gugha, Gotɨn apheeŋni ikava aŋni izɨɨ ufhuir Grighiiŋna marsi rako Judarir akoghɨn gumasi ivhɨra mem mbɨŋgeeghi. A ivhɨra bisighɨ uvhuesir aŋanan mɨghasɨgha gumasi phura zaava othuivi tharsi vɨŋgeeghi. \v 18 Uthughun khavɨn Epikurian phoghɨn gumasi rako Stoikɨn phoghɨn ikaaŋmaran gumasir marsi mee Polɨn phorugha nori vatosi. Marsi kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Oŋanan mav tisi vɨŋgeeghi?” Marsi kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “A ti igharisirɨ uŋuun itir asaaniiŋn akamɨ ukuramati.” Pol Iesusɨn gunɨm mbɨŋgɨɨva, gumasi rako amisi gumughuna arɨghireghɨva nomthegh rɨkhavamir bighaaŋn gunɨm mbɨkemisima Atensɨnɨ uŋuuni itir marsi mee kamaghɨusue, “A ti kha asaaniiŋm mbɨŋgɨmati.” \v 19-20 Mee ana nigha Atensɨnɨ uŋuun garir gumasira aphanir ikiir arɨghan guava mee Areopagusɨn oraghɨn nori akuvagha iti. Mee kamagh Polɨm mbɨŋgeeghi, “Ee fhomɨra thange oraesi phatɨsi nɨghɨnɨsi nɨɨ anda vɨŋgeeghi. Ee anda vɨnɨɨŋgari ikaaŋn vhusvhusi. Kamagha amuisi ee ikaaŋmɨusua, khara nɨghɨnɨghan ikaman mav, nɨɨ aŋn gumasir surea amui. Nɨɨ khara em mbɨŋgeeghi.” \v 21 (Atensɨnɨ uŋuun gumasi rakoma Atensɨnɨ uŋuuna akɨran zaa iti tharsi, mee mɨghasɨgha phure ikava nɨghɨnɨsir iŋgaava oraghava anda vɨŋgeeghi.) \p \v 22 Pol gumasira arɨghanɨ uthugha Areopagusɨno oraghɨn kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee Atensɨnɨ uŋuun gumasi! Khɨɨ gen garima, gee asaer gɨn maŋŋamɨusua bar aghavaghari. \v 23 Khɨɨ arua bar inderaghavɨra gen marvir guaar garava, gee asaeghi inighinisi bisi bara andar gani. Khɨɨ ivhɨra aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndira akhoghɨn mavɨn garima, osɨɨran mav aŋni iti. Ma osɨɨr kamaghɨusue, ‘Ee ikeeŋsi phatɨsir asaaŋna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndir akogh.’ Thighira gee gɨn zuira asaaŋn khav gee ikeeŋsi phatɨsi thav, kha aŋna akaman gun gem mbɨkɨmamɨusua. \p \v 24 \x - \xo 17.24 \xo*\xt Mt 11.25; Ap 7.48; 14.15 \xt*\xo 17.24-25 \xo*\xt 1 Kin 8.27; Ais 42.5\xt*\x* Asaaŋ mav iti. Aŋn izɨɨ Got, a nombɨra unuaghɨnan khav koma aŋn iti bisigha amui. Anara ovhee ko unuaghɨnan Ikhɨv. Gumasi nona afharir amuisi rɨpheni Got andar iti phatɨ. \v 25 \x - \xo 17.25 \xo*\xt Jop 12.10; Sng 50.12; Sek 12.1; Ap 7.48\xt*\x* Gotɨn khav a nombɨ ambirambina aghuuŋ ko bisi bar gumasi rako amisigha anɨɨŋi. A bigha thavɨn othevisi phatɨ. Kamagha amuisima, ee nona afharir an akuruvaghamir bigha thavɨ ramuighem phatɨghami. \v 26 Got gumaghanɨ uvhuavɨra amuisima, gumasi rako amisi bar aŋno othuivigha gua unuaghɨna khav bar aŋga aphighi. Got nombɨ mee ikhaamir ambirambinɨ uthusi arɨghi. Mee itir aŋanir a memɨusua unuaghɨn mbɨthee arɨghi. \v 27 \x - \xo 17.27 \xo*\xt Lo 32.8; Sng 145.18; Ais 55.6; Jer 23.23; Ap 14.17; Ro 1.20\xt*\x* Gotɨn vhusvhus a kamagh iti, gumasi rako amisi aŋmɨusua uruiva, aŋna aghare ikɨva ana ikeeŋgemi, kamagha amuisima a kha bisigha amui. Guisimbaaŋra Gotɨ uvhuaghuvhagha eni isaghuni iti phatɨ. \v 28-29 \x - \xo 17.28-29 \xo*\xt Kl 1.17; Ta 1.12; Hi 1.3 \xt*\xo 17.28-29 \xo*\xt Ais 40.18-20; 44.10-17; Ap 19.26\xt*\x* Anara eŋga amuima, ee ikava, aruava aŋamɨre iti. Geni ikaaŋmarir gumasir marsi kamaghɨm mbɨkemi, ‘Got guisimbaaŋra enga amuisima ee othuivi.’ Kamagha amuisima gee kamagh nɨghɨnɨgha thaghɨri, Got a gol o silva o akɨm ti. Ee kamagh nɨghɨnɨgha thaghɨri, Got a gumasi nona nɨghɨnɨsir amuisir marvir guaar mɨn iti bar phatɨ. \p \v 30 \x - \xo 17.30 \xo*\xt Ap 14.16; Ro 3.25; Ta 2.11-12; 1 Pi 1.14\xt*\x* Fhomɨra gumasi rako amisi Got ikeeŋsi phatɨ. Mee ikeeŋsi phatɨghava amuisi bisi Got andaghɨ nɨghɨnɨgha andavagha mem mbɨŋgee phatɨ. Thighira Gotɨ mbɨŋgɨŋgɨman aghavaghara anɨɨŋga kamaghɨusue, ‘Unuaghɨna khavɨn iti gumasi rako amisi mee bar non nɨghɨnɨsigh ɨraghɨri.’ \v 31 \x - \xo 17.31 \xo*\xt Sng 9.8; 96.13; Ap 2.24; 10.42; Ro 2.16; 14.10\xt*\x* Got othevir maghatɨsigha amuir gumasi rako amisighi ighaaŋgamirɨ utugha rɨkɨrigha gɨva. Got nono othɨvhan aghuuŋn gɨn gua gumaghan mavam mbɨsevi. Ma gumagh a unuaghɨnan khavɨn iti gumasi rako amisighi ighaaŋgami. Gumaghan khav aremisi Got aŋga amuisima a nomthegha rɨkavi. Kamagha amuisima, gumasi rako amisi ganighava ikaaŋi. Kha bighaaŋ anaaŋ guisimbaaŋra, a gumasi rako amisighi ighaaŋgamir gumagh Got anam mbɨsevi.” \p \v 32 Am mbɨŋgeema, mee nomɨ rɨkavamirɨ mbɨŋgɨŋgɨv oraegha, marsi aŋ rɨphovi. Marsi kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ uthugh thavɨn nomtheghɨva bighan khavɨm mbɨkɨmti, ee nɨɨm mbaraghaousua.” \v 33 Mauthughura Pol mea thaegha gu. \v 34 Gumasir marsi Polɨn nɨghɨnɨghan gɨn gua nɨghɨnɨghana aghavaghar aŋm mbɨŋgɨmɨŋgɨr iti. Men thooŋn Dionisius a gumaghana aphanan mav mɨghasɨgha men phorugha Areopagusɨn oraghɨn phosirɨ usuisir gumagh. Amighan mav ivhɨra, aŋni izɨɨ Damaris, koma gumasi rako amisir marsi ivhɨra mee nɨghɨnɨghana aghavaghar Polɨn mbɨŋgɨmɨŋgɨr iti. \c 18 \s Pol Korinɨ uŋuun Gotɨna akamana aghuuŋ ukuri \p \v 1 Bisi kharsir gɨn, Pol Atensɨnɨ uŋua thaegha Korinɨnɨ uŋuun gu. \v 2 \x - \xo 18.2 \xo*\xt Ro 16.3; 1 Ko 16.19; 2 Ti 4.19\xt*\x* A khagh Judarir akoghɨn gumaghan mavɨ oto, aŋni izɨɨ Akwila. Aŋnɨ uŋuu Pontusɨn distrighɨna avheni iti. A nona amuuŋ Prisilana akua Italinɨ unuaghɨnan ikɨran uruaraaŋra mange itima, uthughun khavɨn Sisar, aŋni izɨɨn mav Klodius a Judarii vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gee Romɨnɨ uŋuuni ikɨva thaegh igharagh maaŋɨri.” Kamagha amuigha, aniiŋ Italinɨ unuaghɨna thaegha Korinɨ uŋuun ze. Uthughun khavɨn Pol aniiŋn ganamɨusua zui. \v 3 \x - \xo 18.3 \xo*\xt Ap 20.34; 1 Ko 4.12; 1 Te 2.9; 2 Te 3.8\xt*\x* Pol ivhɨra aniiŋn mɨra, seli rɨphenigha amui. Kamagha amuisima, ana aniiŋn ganamɨusua gua, aniiŋn aghan ikava men phorugha iŋaari. \v 4 Avhughususanɨ uthusir, Pol mɨghasɨgha Judarii Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphenir gua men phorugha mee nori vɨŋgeeghi. A Judarii rako Grighiiŋna akamaŋga aghuuir gumasi rako amisi, men nɨghɨnɨsir ramutima, mee nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn ikhaousua meŋga aghori. \p \v 5 \x - \xo 18.5 \xo*\xt Ap 9.22; 17.3; 17.14-15; 18.28\xt*\x* Mauthughura Sailas ri Timoti Masedonian distrigha thaegha zesima, Pol bar nonɨ uthusir mɨghasɨgha Gotɨna akamana aghuuŋ ukuri. Aŋna akaman aghavagharan Judarii inderaghavɨra kamagh meŋgi ighari, Iesus, a Got nom gumasi rakoma amisi niamɨusua mbɨsevisi gumagh. \v 6 \x - \xo 18.6 \xo*\xt Ese 18.13; Ap 13.45-46; 13.51; 20.26; 1 Pi 4.4\xt*\x* Uthughun khavɨn Judarii Polɨn akamam mbaraghan agharkuvighava, mbɨŋgɨŋgɨr maghatɨsir aŋga amui. Mee kamagh amuisima, a non shaaran mbɨnisi aphɨsigha, kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee kamagh Gotɨn isaghun ikɨɨva nori arɨmɨghi iraami, mara gen osɨmndɨghara. Khɨɨ nombɨ osɨmndɨsi phatɨ. Thighira khɨɨ Gotɨna akamana aghuuŋn igharisirɨ unuaghɨnan gumasi vɨkɨmaŋga.” \v 7 Mauthughura Pol Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphena thaegha Titiusɨ rɨphenan gu. Aŋn izɨɨn mav Jastus, gumaghan khav mɨghasɨgha Gotɨn apheeŋn ikava aŋni izɨɨ ufhii. Aŋ rɨphen a Judarii Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphenan aghan iti. \v 8 \x - \xo 18.8 \xo*\xt 1 Ko 1.14\xt*\x* Krispus, Judarir Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphenan bisir garir gumagh. A nona andarsir phorugha mee nɨghɨnɨghana aghavaghar Ikhɨvan iti. Uthughun khavɨn Korinɨ uŋuun gumasi rako amisira avhɨrara Polɨn akamam mbaraegha nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn itima mee mee urue. \p \v 9 \x - \xo 18.9 \xo*\xt Ap 23.11; 1 Ko 2.3\xt*\x* Rɨmaaŋn mavɨn, Ikhɨv irɨmɨn mɨn bighan Polɨ mbɨkemi, “Nɨɨ avhighavigha thaghɨri. Nɨɨ mbɨkɨmvɨre ikhɨɨ. Inɨmɨre ikaa thaghɨri. \v 10 \x - \xo 18.10 \xo*\xt Jos 1.9; Ais 41.10; Jer 1.8; 1.18-19; Mt 28.20; Jo 10.16\xt*\x* Khɨɨ nɨɨ phorugha iti, nan gumasi rako amisira avhɨrara uŋuuni ikhɨvan khavɨni iti. Kamagha amuisi thav iphas nɨɨ ramuva, nɨɨ mbɨsueghem phatɨghami.” \v 11 Gumughun Pol ombaranɨ uvhuavɨra koma mavɨno ofhɨghaaŋn ikava, Gotɨna akamana aghuuŋn men surea amui. \p \v 12 Galio, Akaian distrighɨn gavmanɨn gumaghana aphanan itima, Judarir akoghɨn gumasi bar rɨkavhigha Polɨn aphanaŋga amuava ana nigha osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir aŋanana aroghɨa athɨ. \v 13 Mee kamaghɨusue, “Gumaghan khav, a gumasi rako amisi vɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Gee Moses osɨrisir othevi rɨkaphoghɨva, othɨvhan igharis thavɨn Gotɨn apheeŋn ikava aŋni izɨɨ ufhii.’ ” \v 14 \x - \xo 18.14 \xo*\xt Ap 23.29; 25.11; 25.19\xt*\x* Pol bar mena akam ikaravaghaousuava amuima, Galio Judarii vɨŋgeeghi, “Gumaghan khav Romiiŋ osɨrisir othevia biighemi, o aŋno othɨvhan maghatɨgha thavɨ ramuightima, khɨɨ Judarii gena akaav oraghami. \v 15 \x - \xo 18.15 \xo*\xt Jo 18.31; Ap 23.29; 25.18-19\xt*\x* Geem mbɨŋgɨŋgɨr othevi rako atamatam izɨɨri rakoma gen othevi, andaghɨ nɨghɨnɨgha namɨusua zaa thaghɨri. Gee nori andar rɨkɨrighɨri. Khɨɨ bisir kharsiro osɨmndɨsi varaeghem phatɨghami.” \v 16 Kamagha amuisima a mee amandasima mee ana thaegha ze. \v 17 Uthughun khavɨn Korinɨ uŋuun gumasi, Sostenesɨnɨ usuiragha, osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir aŋanana aroghɨm mbɨkeeŋn aŋm mbɨsosi. A Judarii Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphenan bisir garir gumagh. Mauthughura Galion nɨghɨnɨgh a kamaghɨusue, “Me mara aŋra amu.” \s Pol nomthegha Antioghɨnɨ uŋuun zii \p \v 18 \x - \xo 18.18 \xo*\xt Nam 6.18; Ap 21.24; Ro 16.1\xt*\x* Polɨ uthusir marsir Korinɨ uŋuuni ikhegha, Prisila ri Akwila nigha, mee Kraisɨna andarsia thaegha zaava Senkrianɨ uŋuuno othuivighava, a nona akama rɨngɨra gɨvagha nona aphanana arɨghɨna rɨphɨri. Kamagha amuigha gɨvagha mee Sirian distrighɨn zaaousuava ukuran guava anambogha nori zii. \v 19 \x - \xo 18.19 \xo*\xt Ap 17.17\xt*\x* Mee Efesusɨnɨ uŋuuno othuivigha, Pol a Prisila ri Akwila anamogha aniiŋ thaghi. A nombɨ Judarir Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphena mavɨn gua men phorugha nori vɨŋgeeghi. \v 20 Mee uthusi tharsir norir gan ikhaaousuava aŋm mbɨŋgeema, a kamaghɨusue, phatɨ. \v 21 \x - \xo 18.21 \xo*\xt Ro 1.10; 1 Ko 4.19; Hi 6.3; Je 4.15\xt*\x* A mauthughura a mea thamɨragha kamaghɨusue, “Got vhusvhusightima, khɨɨ nomthegh gemɨusua zaami.” A kamaghɨm mbɨkemigha ukur nigha Efesusɨnɨ uŋua thaegha ze. \v 22 A Sirian distrighɨn zaava Sisarianɨ uŋuuno otogha, Jerusalemɨnɨ uŋuun iti Kraisɨna andarsighi itiisua zaavanambogha gɨn Antioghɨnɨ uŋuun zeghirɨ. \p \v 23 Gumughun Pol uthusir marsi Antioghɨnɨ uŋuuni ikhegha, a Galesian distrigh koma Frigian distrighɨni itirɨ uŋuimba bar andagha aruava, nɨghɨnɨghan aghavaghar Iesusɨn iti tharsi a gamgaaŋ meŋga anɨndi. \s Apolos Gotɨna akamana aghuuŋ Efesusɨnɨ uŋuun ana ukuri \p \v 24 Judarir akoghɨn gumaghan mav, aŋni izɨɨ Apolos, aŋni inaghamuuŋ Aleksandrianɨ uŋuun aŋmba athee. A zaava Efesusɨnɨ uŋuun iti. A Gotɨm mbɨgharan osɨrir marsi ikeeŋga bar inderaghɨvɨra nɨghɨnɨgh andavɨ mbɨŋgeeghi. \v 25 \x - \xo 18.25 \xo*\xt Ap 19.3; Ro 12.11\xt*\x* Mee Ikhɨvan nɨghɨnɨsi rako othevir aghuuir aŋn niaghesima a gumasi rakoma amisir sure ramuamɨusuava aŋn nav bar rɨkavhisima mamagha amuisima, a bar inderaghavɨra Iesusa amuisi bisir mem mbɨŋgeeghi. A Jonɨnɨ ururare ikaaŋi. \v 26 \x - \xo 18.26 \xo*\xt Ap 19.8\xt*\x* Mauthughura Apolos Judarii Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphen gugha, avhighavisi phatɨgha Gotɨna akamɨ ukuri. Mauthughura Prisila ri Akwila aŋm mbaraegha ana nigha rɨphenan gugha Gotɨn nɨghɨnɨsi rako othevir aghuuir aŋn niaghesima a inderaghɨvɨre ikaaŋi. \v 27 \x - \xo 18.27 \xo*\xt 1 Ko 3.6; 2 Ko 3.1\xt*\x* Gumughun Apolos Akaian distrighɨn maŋŋamɨusuava amuima, Efesusɨnɨ uŋuuni itir Kraisɨna andarsi, gamgaaŋn aŋga aniiŋga, ana niamɨusua Akaian distrighɨn itir suren gumasivɨusua mbɨghar osɨri. Kha uthughun Apolos Akaian distrighɨno otogha garima, nɨghɨnɨghana aghavaghar Gotɨn iti marsi, a menɨ ukuarukuvisima mee nɨghɨnɨghana aghavaghar aŋn itima Apolos men ganighava mena akura. \v 28 \x - \xo 18.28 \xo*\xt Ap 9.22; 17.3; 18.5\xt*\x* Apolos bar aghavagharigha gumasi rako amisir arɨmasi rɨfhaaŋn akaa ukurava men akaa ikarvagha, Judarir mem mbɨŋger akaar maghatiisir tharsi a mee rɨkaphosi. A Gotɨm mbɨgharan itir akamɨ ukuri. Kamagh ramuightima mee ikeeŋgɨm mbɨkɨmaŋga, Iesus a Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumagh. \c 19 \s Pol Efesusɨnɨ uŋuuna akamɨ ukuri \p \v 1 \x - \xo 19.1 \xo*\xt 1 Ko 1.12; 3.6\xt*\x* Kha uthughun Apolos Korinɨnɨ uŋuuni ikhavɨre itima, Pol orasir itirɨ uŋuimbagha arua gua zaa Efesusɨnɨ uŋuuno oto. Ana anamoghɨn suren gumasir marsi vatogha. \v 2 \x - \xo 19.2 \xo*\xt Ap 2.38; 8.16\xt*\x* A mena azaaghi, “Gee ufhuaraghavɨra nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn itima, Gotɨnɨ Utum geeŋgi izɨvasi, o phatɨ?” Mee kamaghɨusue, “Phatɨ, ee ivhɨra thange kamagh oraesi phatɨ, Gotɨnɨ Utum iti.” \v 3 \x - \xo 19.3 \xo*\xt Mt 3.11\xt*\x* Pol mena azaaghi, “Gee ururan manavɨra nii?” Mee ana ikaragha kamaghɨusue, “Jonɨnɨ uruur.” \p \v 4 \x - \xo 19.4 \xo*\xt Mt 3.11; Mk 1.4; 1.7-8; Lu 3.4; 3.16; Jo 1.15; 1.26-30; Ap 18.25; 19.4\xt*\x* Mem mbɨkemisima Pol kamaghɨusue, “Jonɨnɨ uruur a nɨghɨnɨsigh ɨraghamirɨ uruur. Jon gumasi rako amisi mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Gee nɨghɨnɨghana aghavaghar nan gɨn zaamir gumaghan ikhɨɨ, a Iesus.’ ” \v 5 Mee kamagh oraegha gɨvasima Pol a Ikhɨv Iesusɨni izɨɨn mee urue. \v 6 \x - \xo 19.6 \xo*\xt Ap 2.4; 6.6; 8.17; 10.44-46\xt*\x* Mauthughura Pol nona afharimuuniiŋn meni iphɨa athɨsima, Gotɨnɨ Utum memɨusua zeghira meŋgi izɨvasima, mee igharisirɨ uŋuimbar akaa vɨŋgɨva Gotɨna ambuuŋn gumasir mɨnɨ mbɨŋgeeghi. \v 7 Mee barbar men rɨmbomboni kamaghɨ oto, “12 pɨla.” \p \v 8 Gumughun Pol ikɨniiŋn phunini ko mbɨkethavɨn, a Gotɨn phorugha mbɨŋgee rɨphenana avhen, gumasi rako amisir akaar aghavagharir mem mbɨŋgɨ avhighavisi phatɨgha a Got kha bisigha ativamirɨ uthughun gun mem mbɨŋgɨva men nɨghɨnɨsigh ɨraghousa mem mbɨŋgeeghi. \v 9 \x - \xo 19.9 \xo*\xt Ap 9.2; 2 Ko 6.14-18; 2 Pi 2.2\xt*\x* Uthughun khavɨn marsi men navi aghavagharisima, mee Polɨna akaav oraghan agharkuvigha, gumasir arɨmasi rɨfhaaŋn azenara kha mbɨzer maghatɨsir Gotɨnɨ nɨghɨnɨsi rako othevir aghuigha amui. Mauthughura Pol mea thaegha nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn itir tharsi nigha gu. A uthusir kharsir mɨghasɨgha Tiranusɨn surea rɨphenan bisir mem mbɨŋgeeghi. \v 10 \x - \xo 19.10 \xo*\xt 2 Ti 1.15\xt*\x* Pol ombaran phuninin avhen othɨvhan khavɨra amui. Kamagha amuisima Esian distrighɨn iti Judarii rako Grighiiŋa, mee bar Ikhɨvana akamam mbarasi. \s Skevanɨno otari unduur maghatɨsiva atoghousua \p \v 11 \x - \xo 19.11 \xo*\xt Ap 14.3\xt*\x* Mauthughura Pol Gotɨn gamgaaŋn nona afharir bisiri iŋgagha amui. \v 12 \x - \xo 19.12 \xo*\xt Ap 5.15\xt*\x* Ivhɨrama dooria morirɨ mbɨsasiro ofhɨsir marsi, mee anda Polɨ mbɨkarɨghan phoeghava, anda nia gua arɨmarɨr gumasigha arɨsima anda nomthegh inderasima, unduur maghatɨsi mea thamɨrasi. \p \v 13 \x - \xo 19.13 \xo*\xt Mk 9.38\xt*\x* Mauthughura Judarir akoghɨn gumasir marsi uŋuimbagha aruava unduur maghatɨsi vatosi. Mee Ikhɨv Iesusɨni izɨɨnɨ unduur maghatɨsi gumasir avheni iti tharsi vatoghousua. Mee kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Kha Polɨm mbɨŋgeer Iesusɨn izɨɨn, khɨɨ mbɨghɨravɨra nɨɨm mbɨŋgeeghi, nɨɨ ana thaegh maŋɨ!” \v 14 Uthughun khavɨn Skeva, a Judarir Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumaghani ikhɨvan mav. Ano otarir 7 pɨla, unduur maghatɨsi vatosi. \v 15 \x - \xo 19.15 \xo*\xt Mk 1.24; 1.34\xt*\x* Uthughun mavɨnɨ, utuman maghatɨghan mav kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ Iesus ikeeŋgava Pol ivhɨrama ana ikaaŋi, gee thaeŋa?” \v 16 Mauthughura utuman maghatɨgh aphasasir gumaghan khav, nombɨ ufhuegha mem mbɨkɨnighava phuvɨra mem mbɨsogha mea arɨghi. Am mbɨzaghɨn maghatɨghan meŋga asima mee ŋeeghɨ uruava imuŋgaara rɨphena thaegha ara akɨran gue. \v 17 \x - \xo 19.17 \xo*\xt Lu 7.16; Ap 2.43; 5.5; 5.11\xt*\x* Mauthughura Judarii rako Grighiiŋna akamaŋga aghuuir gumasir Efesusɨnɨ uŋuuni iti tharsi bighan khavɨ oraegha bar avhighavighava Gumasi Ikhɨv Iesusɨn izɨɨ iphɨufhi. \v 18 Ufhuaraghavɨra nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsi thighira zaa gumasir arɨmasi rɨfhaaŋn nono othevir maghatɨsi gunɨm mbɨŋgeeghi. \v 19 Gumasi rako amisir avhɨrara akusi rako atomtorir bisir maghatɨsigha amui tharsi, mee ma osɨrisirɨ mbɨŋghari anda nigha zaa, gumasi rako amisir arɨmasi rɨfhaaŋn anda utue. Mee mbɨgharir kharsirɨ uvhuesi rɨmbomboni, 50,000ɨn silvan aŋgɨro ovhɨsirɨ utu. \v 20 \x - \xo 19.20 \xo*\xt Ap 6.7; 12.24\xt*\x* Kamagha amuisi, Ikhɨvam mbɨŋgɨŋgɨmɨ uŋuimba bara andar zui. Gumasi rako amisira avhɨrara nɨghɨnɨghana aghavaghar Ikhɨvan mbɨŋgɨrɨgɨr itima a mbɨghɨravɨra men navira avherir iŋaari. \s Efesusɨnɨ uŋuun gumasi Polɨa atari \p \v 21 \x - \xo 19.21 \xo*\xt Ap 18.21; 20.22; 23.11; Ro 1.13; 15.24-28; Ga 2.1\xt*\x* Bisi kharsi othuivigha gɨvasima, Pol Jerusalemɨnɨ uŋuun maŋŋamɨusua non nɨghɨnɨgha amui, a kamaghɨ nɨghɨnɨsi a maŋɨ Masedonian distrighɨno otogh maŋɨ Akaian distrighɨni ikheeghɨva Jerusalemɨno otoghomi. A kamaghɨusue, “Khɨɨ Jerusalemɨni ikeghɨva, gɨn khɨɨ Romiiŋn uŋuuni ikhɨvan maŋŋaŋga.” \v 22 \x - \xo 19.22 \xo*\xt Ro 16.23; 2 Ti 4.20\xt*\x* Ana akuruvaghan gumaghaniiŋ, Timoti ri Erastus, ana aniiŋ nigha Masedonian distrighɨna aniiŋ amanda. A nombɨ muaŋ Esian distrighɨn ikhee. \p \v 23 \x - \xo 19.23 \xo*\xt 2 Ko 1.8\xt*\x* Uthughun khavɨra gumasir marsi Ikhɨvan nɨghɨnɨsi rako othevir aghuivɨusua andaram mbɨŋgɨŋgɨman ikhɨva amui. \v 24 \x - \xo 19.24 \xo*\xt Ap 16.16-19\xt*\x* Gumaghan mav, aŋni izɨɨ Demitrius. A silvan bisigha amuir gumagh. Ana aŋgɨro ovɨsi niamɨusuava, silva rɨphenir sovseghegha amuisima, anda kha asaaŋna amigh Artemisɨ rɨphenan mɨn gari. Gumasira avhɨrara Demitriusɨn phorugha iŋaarava aŋgɨro ovhɨsirɨ avhɨrara nii. \v 25 Demetriusɨn phorugha iŋaari gumasi rakoma igharisa gumasir mee bar kha iŋaara amuava aŋn phorugha ivhɨn ikee. A kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Maia, gee ikaaŋi. Ee aŋgɨro ovɨsir iŋaaran khavɨ amuava aŋgɨro ovɨsir ikii nii. \v 26 \x - \xo 19.26 \xo*\xt Sng 115.4; Ais 44.10-20; Jer 10.3; Ap 17.29; 2 Ti 1.15\xt*\x* Gee Pol amuisi bisir garava aŋm mbɨŋgheer akaav oraesire. A Efesusɨnɨ uŋuu koma Esian distrigh gumasi rako amisi bar men nɨghɨnɨsi ighaghɨusue. A kamaghɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Gumasi amuir marvir gua, anda guisimbaaŋra goti phatɨ.’ \v 27 Polɨn akaman khav ena aŋgɨro ovɨsir iŋaaran izɨɨna aghuuŋra afaravaeghemi. Bighan khavɨra phatɨ, gumasi rako amisir kamaghɨ nɨghɨnɨsi, Artemisɨn rɨphen a phura bighan khɨn. Am mbɨŋghɨmɨŋgɨ Esian distrigh koma unuaghɨnan khav bar aŋga aruisima mee kha asaaŋna amighan izɨɨ ufheghem phatɨghami!” \p \v 28 Mee oraegha athara maghɨra mbɨghɨravɨram mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Artemis izɨɨni ikhɨv iti. A Efesusɨnɨ uŋuuna asaaŋn amigh!” \v 29 \x - \xo 19.29 \xo*\xt Ap 20.4; 27.2; Ro 16.23; 1 Ko 1.14; Kl 4.10; Fm 24\xt*\x* Uthughun khavɨn uŋuun khavɨni itir gumasi rako amisi bar nɨŋnɨɨŋni ikhɨva amui. Mee bar, Gaius ri Aristarkusɨn usuiragha aniiŋ ukuruvagha, nori akuvir aŋanan ikhɨvan uzuamɨra akhɨrɨsiigha gue. Aniiŋ Masedonian distrighɨn gumaghaniiŋ Polɨn phorugha arui thani. \v 30 Pol nombɨ gumasi rako amisir phoghɨn thooŋn maŋŋamɨusuava amuima, nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti tharsi aŋn thevi. \v 31 \x - \xo 19.31 \xo*\xt 2 Ti 1.15\xt*\x* Ivhɨra Efesusɨn gavmanɨn gumasir marsi, mee Polɨn aveeŋmbua, mee aŋmɨusua akam amaŋga mbɨghɨravɨra aŋn rɨghorigharua kamaghɨusue, “Nɨɨ aŋanan ikhɨvan gumasi rako amisi nori akuvir thavɨn maŋŋan thaghɨri.” \p \v 32 Gumasi rakoma amisi uthughun khavɨn nori akuvisi tharsi mee atamatami nɨghɨnɨsi. Marsi bighan mavɨm mbɨŋgɨ deeghi. Marsi bighan igharisi thavɨm mbɨŋgɨ deeghi. Gumasira avhɨrara kamagh ikeeŋsi phatɨ, mee theoghousuavɨra zaa nori akuvagha iti. \v 33 Mauthughura Judarii, men gumaghan mav Aleksandera tɨvamandasi, a gua ufhuaraghavɨrou utu. Mauthughura marsi kamaghɨusue, “Aleksander ti osɨmndɨgha mbɨnɨɨŋ.” Mauthughura a nona afharimuni inɨmɨre ikhaousua mem mbɨŋgeeghi. A men akaa ikaravaghousua. \v 34 Mee ikaaŋi, a Judarir akoghɨn gumaghan mav, mee barbar nori nigha dɨɨ kamaghɨusue, “Artemis izɨɨni ikhɨv iti. A Efesusɨnɨ uŋuuna asaaŋn amigh!” Men dɨndɨɨ aron iŋeendagh uthughun phuninin gu. \p \v 35 Mauthughura Efesusɨnɨ uŋuuni ikhɨvan osɨɨran gumagh gumasir phoghɨn khava amɨɨva kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Efesesiiŋn gumasi rako amisi gee oragh. Unuaghɨnan khavɨn gumasi rako amisi bar ikaaŋi. Akɨman mavɨn izɨɨ Artemis ana ovheeni ikhegha zeghirɨ. Kamagha amuisima Efesusɨnɨ uŋuun ikɨva, Artemisɨn rɨphen ko an akɨman garir uŋuun. \v 36 Ee ikaaŋi, gumagha thav akaar kharsir guaragham thughatɨs phatɨghami. Kamagha amuisima gee inɨmɨre ikhɨɨ, gee uzuamɨra bigha thavɨ ramuan thaghɨri. \v 37 Gee gumaghan khaniiŋ nigha khagh ze. Aniiŋ Artemisɨn rɨphenan bigha thavo okemisi phatɨ. Aniiŋ Artemisɨn izɨɨra afharavaesi phatɨ. \v 38 Demitriusɨn phorugha iŋaarir gumasi, mee osɨmndɨghan kha gumaghani ikhɨtima, osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenir rako osɨmndɨsiva oraghava andar rɨkɨrir gumasi iti. Mee men osɨmndɨsiva oraghava andar rɨkɨrir rɨphenan andar rɨkɨrami. \v 39 Khara osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrirɨ uthugh phatɨ. Kamagha amuisi gee osɨmndɨsi ikhɨva, gee maŋɨ nomthegh osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir uthughun zɨva anda rɨkɨrami. \v 40 Romiiŋn gumasi ee kha amuisi bighaaŋmba oraegh zɨva, kamagh em mbɨkɨmaŋga, ‘Gee osɨmdɨghi iti.’ Ee amuisi bighan khavɨm mbɨnɨŋ phatɨ. Mee bighan khavɨusua azaraghtima, ee mbɨkɨmaŋgamirɨ mbɨŋgɨmɨŋgɨ phatɨ.” \v 41 A kamaghɨm mbɨkemigha gɨvagha gumasi rako amisi amandasi mee gue. \c 20 \s Pol Masedonia distrighɨn ko Grighɨn distrigh zui \p \v 1 Osɨmndɨgh gɨvasima, Pol a Iesusɨn gɨn zui tharsi nombɨn aghan zaaousua men gɨa amuisi, mee zesima a mem mbɨŋgɨva aghavagharan men nɨghɨnɨsigha niiŋga gɨvagha a mena agharirɨ usuigha mea thaegha Masedonian distrighɨn gu. \v 2 A Masedonian distrighɨn gugha Iesusɨn gɨna arui tharsi, mem mbɨŋgɨva aghavagharan men nɨghɨnɨsigha niiŋga gɨvagha, gumughun a Grighɨn unuaghɨnan gu. \v 3 A ikɨniiŋn phunini ko mbɨkethavɨn Grighɨn distrighɨni ikhegha ukur nigha Sirian distrighɨn maŋŋamɨusuava amuima, Judarii a mbɨsoghousuava mbɨŋgɨŋgɨman mava rɨkɨri. Kamagha amuisima, aŋnɨ ukuarigh aŋgi ivisima a nomthegha Masedonian distrighɨn zii. \v 4 \x - \xo 20.4 \xo*\xt Ap 19.29; 21.29; Ef 6.21\xt*\x* A zima, Berianɨ uŋuun gumaghan mav, Sopater, a Pirusɨn otar, an aŋn phorugha zii. Aristarkus ri Sekundus, aniiŋ Tesalonaikanɨ uŋuun gumaghaniiŋ ivhɨra aŋn phorugha zii. Gaius, Derbenɨnɨ uŋuun gumagh ivhɨra aŋn phorugha zii. Timoti gumaghan khaniiŋ, Tikikus ri Trofimus, aniiŋ Esian distrighɨn gumaghaniiŋ, mee bar ivhɨra Polɨn phorugha zii. \v 5 Gumasi kharsi ufhuaragha gua Troasɨnɨ uŋuun emɨusua gara iti. \v 6 Ee Filipainɨ uŋuun ikhavɨre itima, iis phatɨsirɨ uvhuisirɨ uthuurɨ uthusi gɨvasima, ee ukur nigha Filipainɨ uŋuua thaghi. Gumughun 5 pɨlanɨ uthusi nomthegha gɨvasima ee gua Troasɨnɨ uŋuun emɨusua gara iti gumasi vatuivi. Ee 7 pɨlanɨ uthusi Troasɨnɨ uŋuuni ikhee. \f * \fr 20.6 \fr*\ft Ikeeŋsi gumasira avhɨrara nɨghɨnɨgha kamaghɨusue, “Pol Filipain otogha, Luk na aghegha aŋna akua gu.” Kamagha amuisima mbɨŋgɨŋgɨr othɨvhan khav iti, “ee”. (Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨm Mbɨghar 16.10ɨn a gan.)\ft*\f* \s Pol Troasɨnɨ uŋuun Yutikus aŋga amuisima a nomthegha rɨkavhi \p \v 7 \x - \xo 20.7 \xo*\xt Ap 2.42; 2.46; 1 Ko 16.2; KTH 1.10\xt*\x* Avhughususanɨ uthughun gɨnɨ, Kraisɨna andarsi en phorugha ee uvhuɨsirɨ uthuur bɨɨghɨusuegha ramamɨusuava zaa nori akuvagha iti. Uthughun khavɨn Pol amɨrɨtusi rɨmaaŋra maŋŋamɨusua, kamagh aŋna akam ukura guavɨra ikha rɨmaaŋnarɨghan utu. \f * \fr 20.7 \fr*\ft Ikeeŋsi gumasira avhɨrara kamaghɨ nɨghɨnɨsi, mee aghaan khavɨ amua, Iesusɨn ovhevheeŋgɨ nɨghɨnɨghɨsi.\ft*\f* \v 8 Ee bar nori nigha gunavan phunininim mbɨkethavɨn amuisi rɨphenani iphɨni iti. Kha gunav aŋaarira avhɨrara iti. \v 9 Uthughun khavɨn gumaghani ikaman mav aŋni izɨɨ Yutikus. A gunavan punini mbɨkethavɨn bar iphɨre iti thavɨnɨ, aŋguu bar phuvɨra aŋna arɨmaghaniiŋga amuisima, a mee gamiiŋ niamɨusua rɨthusiri ithɨmaŋga apheragharava akuava oŋani. Polɨm mbɨŋgɨvɨre itima a iphɨna ikegha daeŋga unuaghɨnaŋgi irɨɨ. Mee gua ana nigha aŋn garima, a bar aremi. \v 10 \x - \xo 20.10 \xo*\xt 1 Kin 17.21\xt*\x* Pol maghɨra gueghira, aŋni iphɨn guaghava ana umuigha. A kamaghɨusue, “Gee avhighavigha thaghɨri. Ana aŋgamɨre iti.” \v 11 Mauthughura Pol guŋna avhen guavanambogha, uvhuɨsirɨ uthuua bɨɨghɨusuegha gumasi rako amisi phorughava mee anda aphi mee anda amegha. Pol mee mbɨŋgɨvɨre itima amɨn itira. Ma uthugh a zui. \v 12 A zuima, mee aŋamɨre iti gumaghani ikaman khav nigha aŋrɨ rɨphenan gua bari phuvɨre inighinisi. \s Pol Troasɨnɨ uŋuua atheghava nonɨ usuaniiŋ Miletusɨnɨ uŋuun zii \p \v 13 Ee kamaghɨusue, “Ee ukuran maŋŋanɨva Asosɨnɨ uŋuun Polɨna agheghɨva ana nighɨ ukuran maŋŋanga.” Pol nombɨ kamaghɨusue, “Khɨɨ utuavɨn maŋŋanga.” Ee mamagha amuigha Pola thaegha ufhuaragha ukur nigha Asosɨnɨ uŋuun zii. \v 14 Gumughun Pol Asosɨnɨ uŋuun ena aghegha, en phorugha ukuran khav nighava Mitilinɨnɨ uŋuun ze. \v 15 Amɨrɨtusi rɨmaaŋra ee ukuran gua Kiosɨnɨ mɨghɨsɨman mbɨroghɨa athɨgha zii. Uthughun khavɨn gɨn ee zaa Samosɨn mɨghɨsɨm otoghava, amurɨtusi rɨmaaŋra ee zaa Miletusɨnɨ uŋuuno othuivigha gɨva. \v 16 \x - \xo 20.16 \xo*\xt Ap 18.21; 24.17; 1 Ko 16.8\xt*\x* Pol uthusira avhɨrara Esian distrighɨni ikhani iphɨrɨphɨrigha, a uzuamɨra maŋɨ, Jerusalemɨnɨ uŋuuno otoghɨva, Pentikosɨnɨ uthughun ikhɨvan ganamɨusua vhusvhusi. Mamagha amuigha a Efesusɨnɨ uŋuuŋgi indɨragha zaa Miletusɨnɨ uŋuuno oto. \f * \fr 20.16 \fr*\ft Nɨɨ Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨm Mbɨghar 2.1ɨn akaman gan.\ft*\f* \s Pol Efesusɨnɨ uŋuun Kraisɨna andarsir gumasira aphani vɨŋgeeghi \p \v 17 \x - \xo 20.17 \xo*\xt Ap 18.21\xt*\x* Ee Miletusɨnɨ uŋuuno otivighava Pol nombɨna aghan zaaousuava, Efesusɨnɨ uŋuun Kraisɨna andarsir gumasira aphani memɨusua akaman amanda. \f * \fr 20.17 \fr*\ft Miletusɨnɨ uŋuun, a Efesusɨnɨ uŋuun muaŋ an isaghuni iti. Aniiŋ thooŋn ambamban 50 kilomitanɨ utu.\ft*\f* \v 18 \x - \xo 20.18 \xo*\xt Ap 18.19; 19.10\xt*\x* Mauthughura mee zaava othuivisima, a mem mbɨŋgeeghi, “Gee khɨɨ amuir othevi marsi ikaaŋi, khɨɨ ufhuaraghavɨra zaava Esian distrighɨn zegha othevir kharsigha amua, zaa thighiraou utu. \v 19 \x - \xo 20.19 \xo*\xt Ap 20.3\xt*\x* Judarii nam mbɨsoghousua mbɨŋgeeghi. Kamagha amuisi khɨɨ bar nombɨ rɨkaphoghava osɨmndɨsi rako thaerpha ivhɨra Ikhɨvan iŋaarigha amui. \v 20 Khɨɨ gena akuruvaghamira akama thavɨn gem mbɨkɨmɨusua khɨɨ gee mbɨkɨmaŋga, kha avhighaviisi phatɨgha, uvhuaghuvhuagha gee rɨphenira azenara gen surea amui. \v 21 Khɨɨ akamana aghavaghara Judarir akhoghɨn gumasi rako amisi koma igharisirɨ unuaghɨnan gumasi rako amisi vɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Gen non nɨghɨnɨsigh ɨraghɨva gen non othevir maghatɨsi thaeghɨva Gotɨn gɨn maaŋɨva, nɨghɨnɨghana aghavaghar ee non Ikhɨv Iesusɨn ikhɨɨ.’ \v 22 \x - \xo 20.22 \xo*\xt Ap 19.21\xt*\x* Gee oragh, Gotɨnɨ Utum nan avheni ikava, thighira Jerusalemɨn maŋŋamɨusua phuvɨra nam mbɨŋgeeghi. Khɨɨ kamagh ikeeŋsi phatɨ kha bighaaŋn manmaghɨra namba othuivti. \v 23 \x - \xo 20.23 \xo*\xt Ap 19.21; 21.4; 21.11; 1 Te 3.3\xt*\x* Khɨɨ kamagh bisir kharsigh ikaaŋi, khɨɨ uŋuimbar ikii bar andar zuima Gotɨnɨ Utum nam mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Rɨvɨnan kɨrthɨgh koma osɨmndɨsi namɨusua gara iti.’ \p \v 24 \x - \xo 20.24 \xo*\xt Ap 21.13; Ro 8.35; 2 Ko 4.1; 4.16; Ga 1.1; 2 Ti 4.7\xt*\x* Khɨɨ nombɨ kharɨghei nɨghɨnɨsi phatɨ. Nani Ikhɨv Iesus iŋaaran mavɨn naŋga anɨɨŋi. Iŋaaran khav a khara, khɨɨ bigha thav niamɨusuava akɨrɨsɨsi. Gumagh non akhɨrɨsɨgh ana gɨvaousua amui, kamaghɨra khɨɨ ivhɨra non iŋaara gɨvaousua bar vhusvhusi. Iŋaaran khav a khara, Got non ukuarukuvan othɨv gumasi rako amisi bar men khɨva. Kamagha amuisima khɨɨ bisir kharsira akamana aghuuŋ ukuri. \p \v 25 Gee oragh. Khɨɨ gen thooŋn ikha Got kha bisigha ativamirɨ uthughuna akamɨ ukuragha arui. Khɨɨ ikaaŋi, thighira gee nomthegh nan khoman ganighem phatɨghami. \v 26-27 \x - \xo 20.26-27 \xo*\xt Ap 18.6; 2 Ko 7.2\xt*\x* Khɨɨ bighan khuaŋmɨusua avhighavhisi phatɨgha Gotɨn nɨghɨnɨsi bar gem mbɨŋgeeghi. Kamagha amuisima, thighira khɨɨ bar inderaghɨvɨra gem mbɨkɨmamɨusua, gee kamagh Gotɨn isaghun ikɨɨ nori arɨmɨghi ireghemi, mara gen osɨmndɨghara. Khɨɨ nombɨ osɨmndɨsi phatɨ. \v 28 \x - \xo 20.28 \xo*\xt 1 Ko 12.28; 1 Ti 4.16; Hi 9.14; 1 Pi 1.19; 5.2-4\xt*\x* Gee nori norivɨusua ganɨva, ivhɨra Gotɨn gumasiri rako amisir gan. Gotɨnɨ Utum geam mbɨsevisima gee Kraisɨna andarsir gan. A bar andar ganamɨusua geam mbɨsevi. Gee sivsiviir garir gumasir mɨni ikɨva, Kraisɨna andarsir ganɨri. Got nombɨ nono Otaran ŋaanan meŋgɨ uvhuesi. \v 29 \x - \xo 20.29 \xo*\xt Mt 7.15; Jo 10.12; 2 Pi 2.1\xt*\x* Khɨɨ kamagh ikaaŋi, khɨɨ gɨn gea thaegh maŋŋɨtima, gumasir marsi afheera athɨɨr mɨn gen thooŋn zaami. Afheera athɨɨ sivsiviigha asɨghasɨsi moghɨra, Kraisɨna andarsigha asɨghasiighemi. \v 30 \x - \xo 20.30 \xo*\xt 1 Ti 1.20; 1 Jo 2.19\xt*\x* Gena tharsira Kraisɨna andarsigha ikuusua khorira akaa vɨŋgeeghi. Mee kamaghɨra amuightima Kraisɨna andarsi men gɨn maŋŋaŋga. \v 31 \x - \xo 20.31 \xo*\xt Mk 13.37; Ap 19.8-10; 1 Te 2.11\xt*\x* Kamagha amuisima, gee norivɨusua inderaghɨvɨra ganighɨri. Khɨɨ ombaarir phunini ko mbɨkethavɨn gena aghan ikava amuisir othevi, gee andaghɨ nɨghɨnɨghɨri. Khɨɨ arue rako rɨmaŋgarir, thaerphar samɨra, mɨghasɨgha nɨghɨnɨsira aghuuira uvhuaghuvhagha gem mbɨŋgɨva, thange mbɨtɨa thava athɨsi phatɨ. Kamagha amuisima, gee norivɨusua inderaghɨvɨra ganighɨri. \p \v 32 \x - \xo 20.32 \xo*\xt Ap 26.18; Ef 1.18; Kl 1.12; Hi 13.9\xt*\x* Khɨɨ thighira gee nigha Gotɨn afharɨa athɨsima, aŋnɨ ukuarkuvan akam gee ramuti gee gamgaeŋtima Got bisir aghuuira non gumasi rako amisir ranɨɨŋga. \p \v 33 \x - \xo 20.33 \xo*\xt 1 Sml 12.3; 1 Ko 9.11-12; 2 Ko 7.2\xt*\x* Khɨɨ igharisi gumasir silvari rakoma golri rako mbɨsasir vhusvhuisi phatɨ. \v 34 \x - \xo 20.34 \xo*\xt Ap 18.3; 1 Ko 4.12; 1 Te 2.9\xt*\x* Gee norira ikeeŋga gɨva, khɨɨ nona afharimuuŋra amuisiri iŋaarir nombɨna akuruvaghava nombɨna aghan iti gumasi ivhɨra mena akuruvasi. \v 35 \x - \xo 20.35 \xo*\xt Mt 10.8; 2 Ko 11.9; 11.12; Ef 4.28; 1 Te 4.11; 2 Te 3.8\xt*\x* Khɨɨ amuisiri iŋaari bar, kamagha andar gen khɨva. Gee gamgaeŋgi iŋarɨva bisi phatɨsi gumasira akuruvaghami. Kamaghɨra eni Ikhɨv Iesus nombɨ amuisira akamaŋgi nɨghɨnɨghami. A kamaghɨm mbɨkemi, ‘Bigha aniiŋsi gumaghan inighinigh a bari ikhevisima, ma bigh nisir gumaghani inighinigh a sovi.’ ” \p \v 36 \x - \xo 20.36 \xo*\xt Ap 21.5\xt*\x* Uthughun khavɨn Pol akaman khavɨm mbɨkemigha, a men phorugha mee barbar ithevia rɨphɨrighava, mee Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. \v 37 Mee bar aziava ana umuighava aŋn thori. \v 38 \x - \xo 20.38 \xo*\xt Ap 20.25\xt*\x* Pol mem mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gee nomthegh nan khoman ganighem thughatɨs phatɨ.” Bighan khavɨusua, mee bar osemigha bar nɨghɨnɨghava avheeŋi. Mauthughura mee Polɨn akuava, ukuran maŋŋamɨusua zui. \c 21 \s Polɨ ukur nigha Jerusalemɨnɨ uŋuun zii \p \v 1 Ee mee thaegha ukur nigha Kosɨn mɨghsɨmamɨ usuavɨra zii. Amɨrɨtusi rɨmaaŋra ee Rodesɨn mɨghɨsɨman ze. Ee Rodesɨn mɨghsɨma thaegha Pataranɨ uŋuun ze. \v 2 Ee Pataranɨnɨ uŋuunɨ ukuran mavo otosima, a Fonisian distrighɨn zima, ee aŋn bɨnigha zii. \v 3 Ee Saiprusɨn mɨghsɨman gara, agharan guvɨna amandaghava aŋgi indɨragha, Sirian distrighɨn zii. Ee Tairɨnɨ uŋuuna aghegha ukuran iti bisi anamogha anda rarɨghousua. \v 4 \x - \xo 21.4 \xo*\xt Ap 20.23; 21.12\xt*\x* Ee anamogh Kraisɨna andarsivɨusua gara gua men ganighava 7 pɨlanɨ uthusir mena aghani ikhee. Uthughun khavɨn Gotɨnɨ Utum mem mbɨkemisima mee Polɨ mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Nɨɨ Jerusalemɨnɨ uŋuun maŋŋa thaghɨri.” \v 5 Mauthughura ukur Tairɨnɨ uŋuua thamraghaousava amuima, Kraisɨna andarsi nona amuuir rako boorir akua en gɨnɨ uŋuuni ikhɨvana akɨran guava oŋarana ataaŋn ee bar ithevia rɨphɨrigha Gotɨn phorugham mbɨŋgeeghi. \v 6 \x - \xo 21.6 \xo*\xt Ap 20.36\xt*\x* Ee men phorugha ivhɨra nona agharirɨ usuigha gɨvagha, ee ukur nigha zuima mee nomthegha nor rɨphenir zii. \s Gotɨna ambuuŋn gumaghan mav Agabus akaman mavɨn Polɨa anɨɨŋi \p \v 7 Uthughun khavɨn ee Tairɨnɨ uŋuua thaegha Tolemesɨnɨ uŋuuno othuivigha, uthughun aghuuŋ Kraisɨna andarsigha aniiŋgava ee men phorugha uthughunɨ uvhuavɨre men phougha ikhee. \v 8 \x - \xo 21.8 \xo*\xt Ap 6.5; 8.5; 8.26; 8.40; Ef 4.11; 2 Ti 4.5\xt*\x* Amɨrɨtusi rɨmaaŋra ee mea thaegha Sisarianɨ uŋuuno othuivigha Filivɨ rɨphenan iti. A Ikhɨvana akamana aghuuŋ ukurir gumaghan mav. Filiv a 7 pɨlan gumasir thooŋn gumaghan mav Iesusɨm mbɨsevisi gumasir akuruvasir gumagh. \v 9 \x - \xo 21.9 \xo*\xt Jol 2.28; Ap 2.17\xt*\x* A guivani ikaman phunini ko phunini iti, mee Gotɨna ambuuŋna amisir marsir mɨna akamɨ ukuri. \p \v 10 \x - \xo 21.10 \xo*\xt Ap 11.28\xt*\x* Ee nom uthusir marsi Sisarianɨ uŋuuni itima, Gotɨna ambuuŋn gumaghan mav, Agabus, a Judian distrighɨni ikhegha Sisarianɨ uŋuun zeghirɨ. \v 11 \x - \xo 21.11 \xo*\xt Jo 21.18; Ap 20.23; 21.33\xt*\x* A ena aghan zaava Pol noni ivha dira arɨkhavan nona afharimuuni koma suani ikhegha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gotɨnɨ Utum kamaghɨm mbɨŋgeeghi, ‘Kamaghɨra Judarir akhoghɨn gumasir marsi Jerusalemɨnɨ uŋuuni ikava, arɨkhavan khavɨn guav ikeghɨva ana nigh muu igharisirɨ unuaghɨnan gumasira anɨɨŋga.’ ” \p \v 12 \x - \xo 21.12 \xo*\xt Mt 16.22\xt*\x* Pol kamaghɨm mbɨkemisima, ee koma Sisarianɨ uŋuun gumasi rako amisi Jerusalemɨn maŋŋan Polɨn thɨvava aŋga aghori. \v 13 \x - \xo 21.13 \xo*\xt Ap 20.24\xt*\x* Mem mbɨkemisima Pol mee ikaragha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gee thoghousua aziava nan nava amuima a magharɨsi? Mee na ikeghemi, anaaŋ indera. Khɨɨ Iesusɨn izɨɨn Jerusalemɨna avhen aremighemi, anaaŋ ivhɨra indera.” \v 14 Pol bar athuesima ee ana athaegha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Got bigha thavɨn nɨra amuamɨusua ramutima anaaŋ mara nɨmba othuiv.” \ms Pol Judian distrighɨ rɨvɨnan kɨrthɨghan itima mee ano osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨri \mr (Sapta 21.15--26.32) \s Pol gua Jerusalemɨnɨ uŋuuno oto \p \v 15-16 Uthusir marsir gɨn ee bisiar rɨkɨrigha gɨvagha Jerusalemɨn uŋuun guavanambosima Sisarianɨ uŋuuni itir Kraisɨn suren gumasi rako amisi, mena marsi ena akua gua Nasonɨ rɨphenan ee athɨsima ee anamoghi iti. A Saiprusɨn mɨghsɨman gumagh. A barɨ ufhuaraghavɨran Kraisɨn suren gumaghan mav. \v 17 Ee gua Jerusalemɨno othuivisima Kraisɨna andarsi emɨusua bari inighinisi. \v 18 \x - \xo 21.18 \xo*\xt Ap 15.2; 15.13; Ga 1.19; 2.9\xt*\x* Amɨrɨtusi rɨmaaŋra, Pol ena marsir phorugha Jemsɨn ganamɨusua zui. Kha uthughun Kraisɨna andarsir gumasira aphani bar ivhɨre iti. \v 19 \x - \xo 21.19 \xo*\xt Ap 15.4; 15.12; Ro 15.18-19\xt*\x* Polɨ uthughun aghuuŋ meŋga aniiŋga, kamaghɨusue, “Ikhɨv bisira avhɨrara igharisirɨ unuaghɨnan gumasi rako amisira arɨghan naŋga amuisima, khɨɨ andar gun gem mbɨngeeghi.” \s Gumasir arura aphani Gotɨ rɨphenan maŋŋamɨusua Polɨm mbɨŋgeeghi \rem Consultant checking by Martha Wade was complete up to this point. \p \v 20 \x - \xo 21.20 \xo*\xt Ap 15.1; 15.5; 22.3; Ro 10.2; Ga 1.14\xt*\x* Kraisɨn phoesi tharsi, men gumasira aphani kamagh oraegha Gotɨn izɨɨ ufhii. Mee Polɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Ena avheeŋmphom, nɨɨ ikaaŋi Judarir akhoghɨn gumasi rako amisir avhɨrara nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti. Mee Moses osɨrisir othevivɨusuava bar aghavaghari. \v 21 \x - \xo 21.21 \xo*\xt Ap 16.3; Ga 2.3\xt*\x* Gumasir marsi akaman nɨɨŋga asava nɨɨn gɨna amaaŋga nɨɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, nɨɨ igharisirɨ unuaghɨnan gumasir thooŋn itir Judarir akhoghɨn gumasi marsi vɨŋgɨva Moses osɨrisir othevir gɨn maŋŋan men thevi. Nɨɨ kamaghɨusue, ‘Gen non boorir momooŋn niro ofhɨsia rɨghora thaghɨri, Judarii ee nono othevi ramua thaghɨri.’ \v 22 Ee ikaaŋi, mee nɨɨ zesira akamam mba oraegha gɨva. Ee nomthegh manmaghɨra ramuti? \v 23-24 \x - \xo 21.23-24 \xo*\xt Nam 6.13-21 \xt*\xo 21.23-24 \xo*\xt Ap 18.18\xt*\x* Ee nɨɨ ramuaŋgamiro othɨva thavɨn gun nɨm mbɨkemightima nɨɨ anaaŋ ramuri. Nɨɨ kamagh ramuightima, gumasi rako amisi ganigh ikeeŋgɨm mbɨkɨmaaŋga. Mee aŋga asira akaar kharsi anda guisimbaaŋran akaa phatɨ. En phorugha khagh iti gumaghan phunini ko phunini Gotɨn phorugha akama rɨŋgɨrana aghavagharan mavɨ amui. Nɨɨ mee nigh maŋŋɨva gee Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋnɨ uzueghousua othɨvhan khavɨ ramuri. Nɨɨ aphurapuramir aghee rako bisighɨ uvhuesightima, mee nona aphaniraarɨsighi isaami. Judarir akoghɨn gumasi kamagh ikaaŋi nɨɨ ivhɨra Moses osɨrisiro othevir gɨn zui. \f * \fr 21.24 \fr*\ft Nɨɨ Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaari vɨgharan 18.18ɨn gan, ivhɨra Namba 6.1-21ɨn gan.\ft*\f* \v 25 \x - \xo 21.25 \xo*\xt Ap 15.29\xt*\x* Uthughun khavɨn igharisirɨ unuaghɨnan gumasi marsi ivhɨra Iesusɨn gɨn zui, ee non nɨghɨnɨghanɨ mbɨgharan mav osɨrigha memɨusua fhomɨrama ane amanda. Ee mbɨŋgɨ kamaghɨusue, ‘Gee mee marvir guagha anɨndir aghaer rama thaghɨri. Gee ivhɨra ŋae itira asɨsi rako asɨsi mee ufhuri rafhava mbɨsosi tharsi rama thaghɨri, nori niava akuira othevir maghatɨsir ramua thaghɨri.’ ” \p \v 26 \x - \xo 21.26 \xo*\xt Nam 6.13; Ap 24.18; 1 Ko 9.20\xt*\x* Kamagha amuisima Pol thaegha gua gumasir kharsi nighava, amɨrɨtusi rɨmaaŋra a men phorugha gua mee norira Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋnɨ uzueghousua othevir khasigha amui. A gɨn gua Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨn gugha Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasi vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Ee Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋnɨ uzueghemirɨ orɨrɨvhanɨ uthugha gɨvousua ramutima, mee emɨusua uvhuaghɨuvhuaghɨva aphuraphurir othevira ramuaŋga.” \s Judarira akhoghɨn gumasi Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨn Polɨnɨ usuira \p \v 27 \x - \xo 21.27 \xo*\xt 2 Ti 1.15\xt*\x* Uthusir 7 pɨla gɨvousuava amuima Judarir akhoghɨn gumasi Esian distrighɨn iti tharsi Gotɨn rɨphenam mbɨroghɨn Polɨn gani. Mee gumasi rako amisir navighi inivima mee Polɨnɨ usuiragha kamagh dɨɨ mbɨŋgeeghi, \v 28 \x - \xo 21.28 \xo*\xt Ese 44.7; Ap 6.13\xt*\x* “Israeliiŋn akhoghɨn gumasi, gee ena akura! Gumaghan khav, en gumasi rako amisira rafaravaghava, igharis gumasir rako uŋuimbar igharis tharsi bar men surea amui. A Moses osɨrisir othevi ko Gotɨ rɨphenaŋga asɨghasɨghousua mbɨŋgeeghi. A ivhɨra Grighiiŋna akamaŋga aghuuir gumasir marsi nigha, Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨ athɨgha zui. Ma gumagh Got nombɨusua mbɨsevir rɨphenam mbɨroghɨn zɨɨva aŋra amuightima a Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn maghatiighemi.” \v 29 \x - \xo 21.29 \xo*\xt Ap 20.4; 24.5-6; 2 Ti 4.20\xt*\x* (Mee ufhuaragha Efesusɨnɨ uŋuun gumaghan mav, Trofimusɨn garima, a Polɨn phoruhga Jerusalemɨnɨ uŋuuni ikhɨvana avhena arui. Mee kamagh nɨghɨnɨsi, Pol ana nigha Gotɨn rɨphenam mbɨroghɨn gu.) \p \v 30 Mee Jerusalemɨnɨ uŋuuni ikhɨvan iti gumasi rako amisi bar men navighi ninivima, mee atamatamɨra akhɨrɨsiigha zii. Mee Gotɨ rɨphena mbɨroghɨn Polɨnɨ usuiragha ana ukurugha zui. Mee uvhuarira Gotɨ rɨphena mbɨroghɨn iti rɨvɨnan ithɨman ikhɨva aphui. \f * \fr 21.30 \fr*\ft Rɨvɨnira avhɨrara Gotɨ rɨpheni ighuisima, igharis gumasi ufharaghavɨra iti rɨvɨnana avhen maŋaŋga. Akaman khav, “Mee Gotɨ rɨphenan mbɨroghɨn Polɨnɨ usuiragha ana ukurugha zui,” a rɨvɨnan namba 2 mbɨŋgeeghi. Mee uvhuarira Gotɨ rɨphena mbɨroghɨn itir rɨvɨnan itɨman ikhɨva aphui, khara namba 2ɨn rɨvɨnani ithɨm. Kamagha amuisi gumasi rako amisi aŋanan ikhɨvan nori akuvagha iti, khara Gotɨ rɨphena rɨvɨnan namba 1 ana ighuisi thav.\ft*\f* \s Romiiŋnɨ mbɨzorsir gumasi Polɨnɨ usuira \p \v 31 Mauthughura Judarir akhoghɨn gumasi rako amisi arɨmamɨusuavɨra amuirɨm mbɨzorughan Polɨa amuima Romiiŋ mbɨzorsir gumasi bar men gumaghan aphan oraghi. Uthughun khavɨnɨ mbɨŋgɨŋgɨm gua kamagh aŋm mbato, Jerusalemɨn gumasi rako amisi nori vɨsosi. \v 32 Mauthughura a uzuamɨra mbɨzorsir gumasir garir gumasi rako mbɨzorsir gumasir marsi nigha, mee akhɨrɨsiigha gua gumasi rako amisira avhɨrara itira aŋanan zui. Mauthughura Polɨ mbɨsuesi gumasi, mee mbɨzorughan gumaghan ikhɨv koma aŋm mbɨzorsir gumasir ganigha Pola thaghi. \v 33 \x - \xo 21.33 \xo*\xt Ap 20.23\xt*\x* Mauthughura mbɨzorsir gumasi bar men gumaghan aphan zaa Polɨnɨ usuiragha mem mbɨŋgeema, mee ukuaghavan phuninina ana ikhee. A Judarir akoghɨn gumasir azaaghi, “Khara thɨɨŋra, a theeghɨnaŋga amui?” \v 34 Maghɨra avhɨran ikhɨvan khavɨn avhen iti tharsi mee phura atamatamɨra bisi vɨŋgeeghi. Mee nɨŋnɨɨŋn maghatɨgha amuima, mbɨzorsir gumasi bar men gumaghan aphan inderaghɨvɨra bigha thav ikeeŋsi phatɨ. Kamagha amuigha a nom mbɨzorsir gumasi vɨkemisima, mee ana nigha nori no rɨphenan zui. \v 35 Pol rɨphenan khavɨna andɨrɨghana othuivousuava amuima mee aŋm mbɨsoghousua bar khaghɨra ana rɨsi. Uthughun khavɨn mbɨzorsir gumasi aŋgi isaghuphɨgha zui. \v 36 \x - \xo 21.36 \xo*\xt Lu 23.18; Jo 19.15; Ap 22.22\xt*\x* Gumasi rako amisira avhɨra men gɨn zui tharsir men dɨɨ kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Aŋm mbɨsueghti, ana aremighɨri!” \s Pol non nɨghɨnɨsir aghavagharir gun Judarir niazi \p \v 37 Mee Pol nigha mbɨzorsir gumasir iti rɨphenana avhen maŋŋamɨusuava amuima, a men gumaghan ikhɨv Grighiiŋna akaman aŋna azaaghi, “Khɨɨ bigha thavɨn nɨɨm mbɨkɨmaŋgami, o?” \p Mauthughura mbɨzorusi gumasi bar men gumaghana aphan aŋna azaaghi, “Nɨɨ Grighiiŋna akamam mbɨŋgeeghi? \v 38 \x - \xo 21.38 \xo*\xt Ap 5.36-37\xt*\x* Khɨɨ kamaghɨusue, nɨɨ Isiviiŋnɨ unuaghɨnan gumagh. Isiviiŋn gumaghan mav, a fhomɨra gavmanɨn phorugha mbɨsogha, 4,000ɨn gumasi maghatɨsi nigha gua gumasi iti phatɨsira aŋanan gu. Nɨɨ ma gumaghara ti?” \v 39 Ana aŋm mbɨkemisima, Pol kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Phatɨ. Khɨɨ Judarir akhoghɨn gumagh, khɨɨ Silisian distrighɨna avhen itirɨ uŋuun Tarsusɨn gumagh. Khɨɨ izɨɨ itirɨ uŋuun ikhɨvan gumagh. Khɨɨ nɨɨm mbɨŋgeeghi, nɨɨ nam mbɨnamɨnaaŋ ratɨghtima, khɨɨ akama thavɨn gumasi rako amisi vɨkɨmamɨusua.” \v 40 Aŋm mbɨŋgeema mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphan aŋm mbɨkemisi, Pol andɨrɨghanɨ utugha non afharara gumasi rako amisi rɨkagharɨsi. Mee barbar inɨmɨre iti. Mauthughura a Hibruiiŋna akaman mem mbɨŋgeeghi. \c 22 \s Pol gumasir phorugha mbɨŋgeeghi \p \v 1 Pol kamaghɨusue, “Nana andarsi rako nani inasi, gee oragh. Khɨɨ thighira inderaghavɨra gen niaghaami. Khɨɨ osɨmndɨgha thavɨ amuisi phatɨ.” \p \v 2 Mee aŋm mbarasima, a Hibruna akaman mem mbɨŋgeema, mee bar inɨmɨre iti. Pol kamaghɨm mbɨŋgeeghi, \v 3 \x - \xo 22.3 \xo*\xt Ap 5.34-39; 9.11; 21.39; 26.5; Ro 10.2; 2 Ko 11.22; Ga 1.14; Fl 3.5\xt*\x* “Khɨɨ Judarir akhoghɨn gumaghan mav, nani inaghamuuŋ Tarsusɨnɨ uŋuun nam mbate, a Silisian distrighɨn iti uŋuu. Gumughun khɨɨ Jerusalemɨn uŋuun ikhava aghuuŋi. Khɨɨ Gamalielɨn afharimuunɨ itima a Judarir othevir nan surea amuisima, khɨɨ bar inderaghɨvɨrama anda ikaaŋi. Gee thighira Gotɨn gɨn maŋŋamɨusua bar aghavagharisi moghɨra, khɨɨ ivhɨra mamaghɨra. \v 4 \x - \xo 22.4 \xo*\xt Ap 22.19; 26.9-11; Fl 3.6; 1 Ti 1.13 \xt*\xo 22.4-5 \xo*\xt Ap 8.3\xt*\x* Khɨɨ fhomɨra Kraisɨna andarsira fharavagha mem mbɨsosima mee arɨghiri. Gumasi rako amisi barbar menɨ usuighava ukuaghaviir mee ikava mee niava rɨvɨnan kɨrthɨghana avhen mee arɨsi. \v 5 \x - \xo 22.5 \xo*\xt Ap 9.2\xt*\x* Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikii rako Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨri rɨphenira avherir iti gumasi bar nano othevi ikaaŋi, gee mena azaaŋtima, mee andar gun gem mbɨkɨmaŋga. Mee Damaskusɨni iti Judarira akhoghɨn marsivɨusuava osɨrisirɨ mbɨgharir marsir naŋga anɨɨŋisima khɨɨ utuavɨn gua non nɨghɨnɨghan kamaghɨusue, ‘Khɨɨ thighira maŋɨva Kraisɨna andarsi nighɨva rɨvɨnan kɨrthɨghan garir gumaghan mɨn mee nighɨva Jerusalemɨn zɨva, mbɨzasir mee ranɨɨŋgami.’ Kamagha amuigha khɨɨ bighan khavɨusua Damaskusɨnɨ uŋuun zui.” \s Pol manmaghɨra amuigha thighira nɨghɨnɨghana aghavaghar Iesusɨn iti \r (Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasi 9.3-19 koma 26.12-18) \p \v 6 \x - \xo 22.6 \xo*\xt Ap 9.3; 26.12-13\xt*\x* Mauthughura Pol mbɨŋgɨ guava kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ arona ararɨghan Damaskusɨnɨ uŋuum mbɨroghɨn zuima, aŋaran gamgaaŋ mav Gotɨnɨ uŋuuni ikhegha bar naŋgi isira. \v 7 Khɨɨ unuaghɨnaŋgi irɨghava orasima, itɨɨŋn mav nam mbɨŋgeeghi, ‘Sol! Sol! Nɨɨ manmaghɨusuavɨra nara afharavasi?’ \v 8 Mauthughura khɨɨ aŋna azara, ‘Ikhɨv, nɨɨ thɨɨŋra?’ Mauthughura ma ithɨɨŋ kamaghɨusue, ‘Khɨɨ Nasaretiiŋn gumagh Iesus, nɨɨ nara afharavasi.’ \v 9 Uthughun khavɨn nan phorugha zui tharsi, mee aŋaran khavɨn ganigha, mbɨŋgɨŋgɨɨva oraghava, inderagha kamagh ikeeŋsi phatɨ, thɨɨŋra em mbɨŋgeeghi. \p \v 10 Mauthughura kha aŋna azaaghi, ‘Ikhɨv, khɨɨ manmaghɨra ramuti?’ Ikhɨv nam mbɨŋgeeghi, ‘Nɨɨ rɨkavighɨva Damaskusɨnɨ uŋuum maaŋɨ. Gumagha thav gumughun munagh, khɨɨ nɨɨmɨusua mbɨsevisiri iŋaari bara, andar gun nɨɨm mbɨkɨmaŋga.’ \v 11 Maghɨra aŋaran khav nana arɨmaghaniiŋ mbɨghɨravɨrama aniiŋgi isirasima, khɨɨ gari phatɨ. Kamagha amuisima nan phorugha iti tharsi mee nona afharir nan usuiragha na nigha Damaskusɨn gu. \p \v 12 \x - \xo 22.12 \xo*\xt Ap 9.17; 10.22; 1 Ti 3.7\xt*\x* Gumughun gumaghan mav, aŋni izɨɨ Ananaias, a Gotɨn apheeŋn ikava, Moses osɨrisir othevi bar inderaghavɨra andar gɨn zui. Damaskusɨn iti Judariiŋna akhoghɨn guamasi rako amisi kamaghɨusue, ‘A gumaghan aghuuŋ.’ \v 13 A zaa nan gani. A nana aghanɨ utugha, nam mbɨŋgeeghi, ‘Nana avheeŋphom, Sol, nɨɨna arɨmaghaniiŋ nomthegha inderaghɨri.’ Mauthughura, khɨɨ maghɨra Ananasɨn garima, \v 14 \x - \xo 22.14 \xo*\xt Ap 9.15; 1 Ko 9.1; 11.23; Ga 1.12\xt*\x* a nam mbɨŋgeeghi, ‘Ena avhavir Got non vhusvhus ikaaŋmɨusua nɨa mbɨsevi. Nɨɨ othevira Aghuigha Amui Gumagh, aŋni izɨɨn mav Iesus nɨɨ aŋn ganɨva, ana akamdooŋnin othuivi vɨŋgɨmɨŋgɨvo oraghaousua Got nɨɨa mbɨsevi. \v 15 \x - \xo 22.15 \xo*\xt Ap 23.11; 26.16\xt*\x* Mamagha amuigha nɨɨ aŋna akamɨ ukunɨva, nɨɨ ganighava oraesi bisir gun gumasi rako amisi bar andar gun mem mbɨkɨmri. \v 16 \x - \xo 22.16 \xo*\xt Ap 2.21; 9.11; 9.18; Ro 10.13; Hi 10.22\xt*\x* Thighira nɨɨ theeghɨnamɨusua gara iti? Nɨɨ rɨkavighɨva Iesusɨn izɨɨ rɨmboruaghtima khɨɨ nɨɨ urueghtima Got nɨɨno othevir maghatɨsi amosighemi.’ ” \s Got igharisirɨ unuaghɨnan gumasivɨusua Pol amanda \p \v 17 Mauthughura Pol mbɨŋgɨ guava kamaghɨusue, “Khɨɨ gumughun nomthegha Jerusalemɨn zeghava, khɨɨ Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨn gugha Gotɨn phorugha mbɨŋgɨvi khava irɨmɨn mɨn bighan mavɨn gani. \v 18 \x - \xo 22.18 \xo*\xt Ap 9.29-30\xt*\x* Khɨɨ Ikhɨvan garima a nam mbɨŋgeeghi, ‘Nɨɨ uzuamɨra rɨkavighɨva Jerusalema thaegh maaŋɨ. Nɨɨ khagh nana akamɨ ukuntɨma, mee aŋm mbaraeghem phatɨghami.’ \v 19 \x - \xo 22.19 \xo*\xt Ap 8.3; 22.4; 26.9-11\xt*\x* Kha ana ikara, ‘Ikhɨv, gumasi kharsi ikaaŋi, khɨɨ Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphenigha arua gumasi rako amisi nɨghɨnɨsira aghavaghari nɨɨn iti tharsirɨ usuigha mee rɨvɨnan khɨrthɨgha arɨgha, mee mbɨsosi. \v 20 \x - \xo 22.20 \xo*\xt Ap 7.58; 8.1\xt*\x* Uthughun mavɨn nɨɨn akamɨ ukurir gumaghan khav Stiven, mee aŋm mbɨsuesima aŋna aremi. Khɨɨ aŋna aghanɨ utughav ikava, nan arɨmaghaniiŋ othɨvhan khavɨn garima a indera. Mee Stivenɨ mbɨsuesima ana aremisi tharsir, khɨɨ men shaarirɨghi ighuvaghavi iti.’ \v 21 \x - \xo 22.21 \xo*\xt Ap 9.15; 13.2; 13.46; Ga 1.15-16; 1 Ti 2.7\xt*\x* Mauthughura Ikhɨv nam mbɨŋgeeghi, ‘Nɨɨ maaŋɨ. Khɨɨ igharisirɨ unuaghɨnan iti gumasi rako amisivɨusua, nɨɨa amandi.’ ” \s Polɨ mbɨzorsi gumasi vɨŋgɨ kamaghɨusue, khɨɨ Romiiŋn gumagh \p \v 22 \x - \xo 22.22 \xo*\xt Ap 21.36\xt*\x* Ma uthughun Judarii orasima Polɨ mbɨŋgeema, mee aŋm mbɨzeva oraghan iphɨrphɨri. Maghamuigha mee ithɨɨria akarava aŋgaravasi, “Aŋm mbɨsueghtima ana aremi. Kamagha amuisi gumagha thavɨ unuaghɨnan ikeghem thughastɨs phatɨ.” \v 23 Mee atamatamɨra ithɨria akarava non sharirɨ uruari atamatamɨra mara anda usuava unuaghɨnɨ uroghova iphɨɨsuava, nori Polɨna akaman khavɨ oraghan bar iphɨrɨphɨgha kamagha amui. \v 24 Maghɨra Romiiŋ mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphan, nom mbɨzorsir gumasi vɨŋgeema, mee Polɨm mbɨsoghɨva ana azasɨghousuava, ana nigha mee nori itirɨ rɨphenan gu. A kamagh inderagh ikaaŋmɨusua, manmaghɨra amuisima mee Pol kamagh ana aŋgaravasi. Kamagha amuisi a bighan khav ikaaŋmɨusua, nom mbɨzorsir gumasi vɨkemi, “Gee aŋne fhasoroghɨva aŋna azaaŋsɨgh.” \v 25 \x - \xo 22.25 \xo*\xt Ap 16.37\xt*\x* Mee Pola fhasoroghousuava aŋna agharaniiŋ koma usuaniiŋ ikhee. Pol garima mbɨzorsir gumaghana aphan aŋna aghan utughavɨtima Pol kamagh aŋna azara, “Romiiŋn gavmano osɨrisir othɨva thav Romiiŋn unuaghɨnan gumagha thav ramuamɨusua gee mbɨnambasi, o phatɨ? Khɨɨ Romiiŋn gumagh. Gee nana osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenaŋga athɨsi phatɨgha na fhasoroghousuava amui.” \f * \fr 22.25 \fr*\ft Nɨɨ akaman khav ikaaŋmɨusua Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaaram Mbɨgharan 16.37ɨn iti thavɨn gan. Romiiŋn othɨvhan mav kamagh mbɨŋgeeghi, “Mee Romiiŋn gumagha thav phurama ana fhasoroeghem thughatɨs bar phatɨ.”\ft*\f* \p \v 26 Uthughun khavɨn mbɨzorsir gumasir garir gumaghan aphan kamagh oraeghava, Romiiŋ mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphanamɨusua gua aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ manmagh ramuti? Khara Romiiŋn gumaghra.” \v 27 Maghɨra mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphan Polɨusua gua aŋna azaaghi, “Nɨɨ nam mbɨkɨm, nɨɨ Romiiŋn gumaghara?” Ana aŋm mbɨkemisima Pol ana ikaragha kamaghɨusue, “Aŋre, kɨra.” \v 28 Mauthughura mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphan kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ nona aŋgɨro ovhɨsirɨ uvhuesan ikhɨv amuigha, thighira khɨɨ Romiiŋn gumaghara.” Mauthughura Pol kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nani inaghaves, a Romiiŋn gumagh, kamagha amuisima khɨɨ Romiiŋn gumagh.” \v 29 \x - \xo 22.29 \xo*\xt Ap 16.38\xt*\x* Mauthughura aŋna azaaŋsɨghousuava amui gumasi mee kamagh oraeghava, uzuamɨra norighe ekuigha isaghunɨ utuivighav iti. Mauthughura ukuaghaviir Pol ikesi mbɨzorsir gumaghan ikhɨv a ikaaŋi, Pol Romiiŋn gumaghara. Kamagha amuisima a ivhɨrama avhighevighi. \s Pol Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenana avhena akamɨ ukuri \p \v 30 Amɨrɨtusi rɨmaaŋra mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphan bar inderaghɨvɨre ikaaŋmɨusua, Pol manmaghɨrama amuisiro othɨvha amuisima, Judarii aŋm mbɨŋgeeghi. A Pola fhɨrigha, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikii rako, Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasi bar men dɨɨsima, mee zaa nori akuvagha itima, a Pol nigha gua mena arɨmasi rɨfhaaŋn anara fhasima a utughav iti. \c 23 \nb \v 1 \x - \xo 23.1 \xo*\xt Ap 24.16; 1 Ko 4.4; 2 Ko 1.12; 2 Ti 1.3\xt*\x* Pol rɨkɨrava Judariro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasir garava kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Nana andarsi, nana avhen iti gumagh kamaghɨusue, ‘Khɨɨ Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋn inderaghavɨrama aruava, ivhɨra othevira aghuigha amua zaa thighiraou utu.’ ” \v 2 \x - \xo 23.2 \xo*\xt 1 Kin 22.24; Jer 20.2; Jo 18.22-23\xt*\x* Pol kamaghɨm mbɨkemisima, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikhɨv, Ananaias, Polɨn aghan iti gumasi vɨŋgɨva ana akamndooŋnim mbɨsoghousua mbɨŋgeeghi. \v 3 \x - \xo 23.3 \xo*\xt Wkp 19.35; Lo 25.1-2; Mt 23.27-28; Jo 7.51\xt*\x* Mauthughura Pol kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Got ivhɨra nɨɨ mbɨsueghemi! Nɨɨ, uphughuphurisi rɨvɨnan mɨna amuisima mee akɨran rɨmɨnɨ ughuran nɨɨa aghevi. Mee avhen aŋn maghatɨgha thavɨn ganighem thughatɨs phatɨ. Nɨɨ maghɨra rapheraghav ikɨva Moses osɨrisir othevir iphɨnɨ uthugha nano osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenan nam mbɨsoghousuava mem mbɨŋgeeghi. Nɨɨ Moses osɨrir othevigha afhimɨsɨsi.” \f * \fr 23.3 \fr*\ft Wok Pris 19.15 kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrir gumagh a inderaghɨvɨra osɨmndɨsiva oraghɨva anda rɨkɨri.” Pol ti mbɨŋgɨŋgɨman khavɨn aŋgɨ nɨghɨnɨgha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ Moses osɨrir othevigha afhimɨsɨsi.”\ft*\f* \p \v 4 Mauthughura Polɨn aghanɨ utuivighav iti gumasi kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikhɨv akaman maghatɨgha thavɨn aŋm mbɨkɨma thaghɨri.” \v 5 \x - \xo 23.5 \xo*\xt Kis 22.28\xt*\x* Mauthughura Pol kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Nana andarsi, khɨɨ kamagh ikeeŋsi phatɨ, a Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikhɨv. Gotɨm mbɨgharano osɨɨr kamagh iti, ‘Akaar maghatɨsir gee norir garir gumasir ikii vɨkɨma thaghɨri.’ ” \p \v 6-8 \x - \xo 23.6-8 \xo*\xt Ap 4.2; 24.15; 24.21; 26.5; Fl 3.5 \xt*\xo 23.6-8 \xo*\xt Mt 22.23; Mk 12.18; Lu 20.27\xt*\x* Pol ikaaŋi igharis Sadiusiiŋn akoghɨn gumasir marsi rako Farisiiŋn akoghɨn gumasir marsi ivhɨriirɨ usuisira aŋanan iti. Sadiusiiŋn gumasi kamaghɨusue, “Aremisi gumasi rako amisi mee nomthegh rɨkavhighem phatɨghami.” Mee ivhɨra kamaghɨusue, “Enseli rako unduu iti phatɨ.” Farisiiŋn akoghɨn gumasi kamaghɨusue, “Phatɨ, ovheeŋga guesi tharsi nomthegh rɨkavhami.” Mee ivhɨra kamaghɨusue, “Enseli rako unduu iti.” Kamagha amuisima a Judariro osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrir rɨphenana avhen iti gumasir dɨɨgha kamaghɨm mee mbɨŋgeeghi, “Nana andarsi, khɨɨ Farisiiŋna akoghɨn gumaghan mav, nani inaghaves a Farisiiŋn akoghɨn gumagh maghɨ. Nani nɨghɨnɨghana aghavaghar kamagh iti, ovheeŋsi tharsi nomthegh rɨkavami. Mee bighan khavɨusua na nigha osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrir rɨphenaŋga athɨ.” \p Uthughun khavɨn Polɨm mbɨŋgɨŋgɨm meŋga amuisima Farisiiŋn gumasi rako Sadiusiiŋn gumasi mee noria biighava, nori vatosi. \v 9 \x - \xo 23.9 \xo*\xt Ap 5.39; 22.7; 22.17-18; 25.25\xt*\x* Kamagha amuisima athoroghan ikhɨvo otosi, Farisiiŋna marsi Judariro othevi ikeeŋsi gumasi uthuivighava ambuura, mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gumaghan khav osɨmndɨsi aŋn phatɨ. A ti guisimbaaŋram mbɨŋgɨmati, ensel thav o utuma thav aŋm mbɨkemighamati.” \v 10 Meno othorugh bara aghavagharigha mbɨzorugho otosima mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphan avhighevhiigha, Judarii Polɨm mbɨsoghɨva aŋgi ikutima, a bɨɨghireghemi. Kamagha amuisima a nom mbɨzorsir gumasi vɨkemisima mee gueghira anɨ usuiraghava ana nigha mbɨzorsir gumasi rɨphenan gu. \p \v 11 \x - \xo 23.11 \xo*\xt Ap 18.9; 19.21; 25.11; 27.23-24; 28.16-23\xt*\x* Ikhɨv rɨmaaŋn aŋmba athogha kamaghɨusue, “Nɨɨ avhighavhigha thaghɨri! Nɨɨ Jerusalemɨn nan gunɨm mbɨkemisi moghɨra nɨɨ thighira maaŋɨ nan gun Romɨnɨ uŋuun iti gumasi vɨkɨm.” \s Judarii Polɨ mbɨsueghtima ana aremighaousua akama rɨkɨri \p \v 12 Arama amɨrɨtusir rɨmaaŋra Judarir akoghɨn gumasir marsi nori akuvagha Polɨm mbɨsueghtima ana aremighaousuava Gotɨn phorughava akama rɨŋgɨran mavɨ amui. Mee kamagh akama rɨkɨri, “Ee aghaa thav o rɨmɨ rameghem phatɨgh, ikɨɨ maaŋɨ mee Polɨ mbɨsueghtima aŋna aremighemi.” \v 13 Akama rɨkɨrisi gumasir kharsi rɨmbomboni gua 40 afhira. \v 14 Mee Judarir akoghɨn gumasira aphani rako Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasir ikiivɨusua gua kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Ena akama rɨŋgɨran khav kamaghɨusue, ‘Ee Polɨm mbɨsueghti ana aremightima, ee gɨn aghaa thava ramaŋga.’ \v 15 \x - \xo 23.15 \xo*\xt Ap 25.3\xt*\x* Kamaghɨnɨ geegha osɨmndɨsiva orasi gumasigha, gee akaman mu mbɨzorsir gumaghan ikhɨvaaghava amandaghtima, a Polɨna akuva gena aghan zɨɨri. Gee aŋn khorira amuighɨva ana aku zɨɨ. Ee bisia rɨkɨrighɨva aŋmɨusua gan ikaami. A zɨɨ emba othuivamirɨ uthughura ee aŋm mbɨsueghtima ana aremighemi.” \p \v 16 Mem mbɨŋgeema Polɨn amighan otar oraegha gua mbɨzorsir gumasir rɨphenan Pol mbɨkemi. \v 17 Mauthughura Pol Romiiŋn mbɨzorsir gumaghan aphanan dɨɨgha kamaghɨusue, “Otaran ikaman khav nigh mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphananamɨusua maaŋɨ. A bigha thavɨm mbɨkɨmamɨusua.” \v 18 Mauthughura 100 pɨlanɨ mbɨzorsir gumasir gari gumagh a Polɨn amighan otar nigha mbɨzorusi gumasi bar men gumaghana aphanamɨusua zui. 100 pɨlanɨ mbɨzorsir gumasir gari gumagh kamaghɨusue, “Pol rɨvɨnan kɨrthɨghan ikava nan dɨɨgha ma otarana aku nɨɨna aghan zaaousua nam mbɨkemi. A nɨɨm mbɨkɨmaŋgamira akaman mav iti.” \p \v 19 Mauthughura mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphan otaran afharɨnɨ usuiragha aniiŋ mbɨŋɨniiŋn gugha maghɨrama aŋna azaaghi, “Nɨɨ theeghɨnan nam mbɨkɨmamɨusua?” \v 20 Otaran ikaam kamaghɨusue, “Judarii Polɨm mbɨsueghtima ana aremighaousuava akama rɨkɨrigha gurum rɨmaaŋra Polɨna aku zaaousua nɨɨmɨusua gɨɨa amui. Mee khoru amua kamaghɨusue, a maŋŋɨtima Judariro osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrir rɨphenan inderaghavɨra aŋm mbɨŋgɨmɨŋgɨ niaŋga. \v 21 Gumasir rɨmbomboni 40 afira, mee an aravava aŋmɨusua mooŋi. Kamagha amuisi nɨɨ mem mbaraghan thaghɨri. Mee aghaa thav ko rɨmɨ rameghem phatɨgh maaŋɨ Polɨ mbɨsueghti ana aremigh gɨvaghtima mee aghaa ramamɨusuava akama rɨŋgɨran mavɨ amui. Mee thighira nɨɨna akaman iŋgarɨghaousua gara iti.” \v 22 Mbɨzorusi gumasi bar men gumaghana aphan ana amandagha akamana aghavagharan kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ nam mbɨkemisi bighan khavɨn gun thavɨm mbɨkɨman bar thaeghri.” \s Mee Pol amandasima a gavmanɨn gumaghan ikhɨv, Feliksɨusua gu \p \v 23 Mmbɨzorusi gumasi bar men gumaghana aphan, non mbɨzorsi gumasi 100 pɨlan gari gumaghan phuninin dɨɨgha kamagh aniiŋm mbɨŋgeeghi. “Aŋgo 200 pɨla mbɨzorusir gumasi rako 70 pɨlan hosir gumasi rako 200 pɨlan afhusir gumasi akumakumighiri Gee 9 okloghɨn thighira rɨmaaŋn Sisarianɨ uŋuum maaŋɨri. \v 24 Nɨɨ Pol iphɨra aphighemir hosi tharsi ivhɨrama anda nighɨri. A inderaghɨvɨra maaŋɨ gavmanɨn gumaghan ikhɨv Feliksɨa othuivhami.” \p \v 25 Mbɨzorusi gumasi bar men gumaghana aphan kamaghɨ mbɨghar osɨri. \pi \v 26 Khɨɨ Klodius Lisias. Khɨɨ bar iphɨn iti gavmanɨn gumaghan ikhɨv Feliksɨusua mbɨghar osɨri. Uthughun aghuuŋ, nɨɨ inderaghavɨra ikhɨɨ. \v 27 \x - \xo 23.27 \xo*\xt Ap 21.30-33; 22.25-27; 24.7\xt*\x* Judarii gumaghan khavɨ mbɨsueghtima ana aremighaousua aŋnɨ usuira. Khɨɨ kamagh ikaaŋi, a Romiiŋn gumagh, kamagha amuigha khɨɨ nom mbɨzorsir gumasir phorugha guava ana nii. \v 28 \x - \xo 23.28 \xo*\xt Ap 22.30\xt*\x* Khɨɨ kamagh inderaghɨvɨre khaaŋmɨusua, mee theghɨnan bighaaŋmɨusuava akaman aŋgasi. Kha ana nigha men osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenan gu. \v 29 \x - \xo 23.29 \xo*\xt Ap 18.14-15; 25.19; 26.31\xt*\x* Khɨɨ mena azarisima mee nono othevir marsi vɨŋgɨŋgɨr aŋga amuava phura mbɨzeer marsir aŋgi inivhii. Mee phura bighan khɨna thavɨusua ana nigh rɨvɨran khɨrthɨghara athɨghami o aŋm mbɨusueghtima aŋna aremighem thughatɨsi bar phatɨ. \v 30 \x - \xo 23.30 \xo*\xt Ap 23.20; 24.5-8\xt*\x* Khɨɨ oraeghava ikaaŋi, mee aŋm mbɨsueghtima ana aremighaousuava, moŋgava akaa vɨsosima khɨɨ uzuamɨra kha gumagh nɨɨmɨusuava ana amandi. Akaman aŋga asir gumasi ivhɨra, mee nɨɨna arɨmasi rɨfhaaŋn nom mbɨŋgɨmɨŋgɨra amuamɨusua, khɨɨ mem mbɨkemi. \p \v 31 Mauthughura mbɨzorsir gumasi akamam mbaraegha rɨmaaŋn Polɨn akua gua Antipatrisɨnɨ uŋuuno oto. \v 32 Amɨrɨtusi rɨmaaŋra hosir gumasi aŋn phorugha zuima, igharis mbɨzorsir gumasir marsi nomthegha Jerusalemɨn no rɨphenan gue. \v 33 Pol hosir zui gumasir phorugha gua Sisarianɨ uŋuuno otoghava mbɨghar nigha gavmanɨn gumaghan ikhɨva aniiŋgava Pol ivhɨrama aŋga anɨɨŋi. \v 34 Gavmanɨn gumaghan ikhɨv mbɨgharan khavɨn ganigha Polɨna azaaghi, “Nɨɨ mana distrighɨn gumagh?” Ana aŋm mbɨkemisima Pol kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ Silisian distrighɨn gumagh.” Gavmanɨn gumaghan ikhɨv kamagh oraegha, \v 35 kamaghɨusue, “Akaman nɨɨŋga asir gumasi mee khagho othuivightima khɨɨ nɨɨno osɨmndɨsiva oraghɨva anda rɨkɨrami.” A Herotɨn rɨphenan ikhɨvan Pola athɨgha inderavɨra aŋn ganamɨusua, mem mbɨkemi. \c 24 \s Judarir akhoghɨn gumasir aphani Polɨn osɨmndɨsiva oraghɨva anda rɨkɨramir rɨphenan iti \p \v 1 Uthusir 5 pɨla gɨvasima, Judarir akhoghɨn gumasi aphanir marsi rako, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikhɨv, Ananaias, koma Romiiŋn gavman osɨrisir othevi ikeeŋsi gumaghan mav, aŋni izɨɨ Tertulus, mee bar Sisarianɨ uŋuun gueghiri. Mee Polɨ asira akaman gun gavmanɨn gumaghan ikhɨvam mbɨkemighava, mee akaman khavɨusua Pol nigh osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenara arɨghaousua. \v 2 Gavmanɨn gumaghan ikhɨv Polɨn dɨɨsima ana avhen gusima, Tertulus a Romiiŋn gavmano osɨrisir othevi ikeeŋsi gumahan mav Judarir akoghɨn gumasivɨusua utughava, Feliksɨn arɨmasi rɨfhaaŋn maghɨra akaar Feliksɨ mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gumaghan ikhɨv Feliks, nɨɨ ena akurasima ee uthughun uruaraaŋra bar inderaghɨvɨre iti. Nɨɨ nɨghɨnɨsira aghuuira ena akuruvaghava en unuaghɨnana avhen iti bisira avhɨrara rɨkɨri. \v 3 Ee bisir kharsir garava mɨghasɨgha nɨɨm mbɨnambi. Feliks, nɨɨ bar gumaghan aghuuŋn kɨnara. \p \v 4 Khɨɨ nɨɨnɨ usuiraghtima nɨɨ uthughunɨ uruaran ikeghem thughatɨs phatɨ, nɨɨ inderaghɨvɨra ena akaman othɨvhanɨ uvhuaaŋra oraghaousuava, khɨɨ nɨɨna azaaghi. \v 5 \x - \xo 24.5 \xo*\xt Ap 6.13; 16.20; 17.6; 21.28; 1 Pi 2.12; 2.15\xt*\x* Ee kha gumaghan garima aŋno osɨmndɨsira avhɨrira amui. A Judari itira aŋanir guava mbɨzorsir ikiigha amuima anda othuivi, a Nasaretiiŋn akoghɨn\f * \fr 24.5 \fr*\ft Akaman khuaaŋ “Nasaretiiŋna akhoghɨn gumasir marsi” kha akamambaaŋm mbɨnɨɨŋ kamagh gu “Kraisɨnɨ andarsi.” Iesus Nasretɨn ikava aghuuŋi kamagha amuisima mee Iesus Nasaretɨn gumaghan aŋga arɨsi.\ft*\f* gumasir marsi aphan mav. \v 6-8 \x - \xo 24.6-8 \xo*\xt Ap 21.28-30\xt*\x* A ivhɨra Gotɨ rɨphena ramuightima a Gotɨna arɨmasi rifhaaŋnɨ mbɨzegh maghatɨghousuava amui. Ee bighan khuaŋmɨusua, ee aŋnɨ usuira. \f * \fr 24.6-8 \fr*\ft Ikaaŋmaran gumasir marsi kamagh nɨghɨnɨsi, mbɨŋgɨŋgɨman mav ivhɨra khagh iti. A kamagh iti. “Ee non otheviusua ana nigha osɨmndɨsiva oragha anda rɨkɨrir rɨphenan rarɨghaousua. Phatɨ, mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphan Lisias non gumasir phorugha zaava en thooŋn aŋnɨ usuiragha aŋgi ikua, kamaghɨm mbɨŋgeeghi, ‘Gumagha thɨɨŋ nɨɨ osɨmndigh Polɨn iti, nɨɨ Feliksɨusua maaŋɨ.’ ”\ft*\f* Kamagha amuisi nɨɨ nombɨ gumaghan khavɨn azaraghɨva, nɨɨ inderaghɨvɨra ee aŋga asira akaa tharsi ikeeŋgemi.” \p \v 9 Mauthughura Judarii ivhɨra Tertulusɨn akuruvagha akaar Polɨ asava, kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Bisir kharsi bar guisimbaaŋra.” \s Pol Feliksɨ mbɨŋgeeghi \p \v 10 Mauthughura gavmanɨn gumaghan ikhɨv mbɨkɨmamɨusua afharvhen aŋga asarasima, Pol kamaghɨ mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ ikaaŋi, ombarira avhɨrara nɨɨ gumasi rako amisir kharsiro osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumagh. Kamagha amuisima nɨɨ oragh, nan nav nɨɨna akam ikaravaghan bar indera. \v 11 \x - \xo 24.11 \xo*\xt Ap 21.17; 21.26; 24.17\xt*\x* Nɨɨ atamatamɨra azaaŋsɨghɨva nɨɨ kamagh ikeeŋgemi khɨɨ Jerusalemɨn gugha Gotɨn izɨɨ ufhua zaa 12 pɨlan uthusir gɨn khɨɨ nɨɨna arɨmasir rɨfhaaŋnɨ utu. \v 12 Judarii Gotɨ rɨphena mbɨroghɨn nan garima khɨɨ akaman gumagha thavɨ mbɨsuesi phatɨ. Mee nan garima, khɨɨ Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphenir guva gumasi rako amisir phorugha ivhɨri tharsir usuirasi phatɨ. Khɨɨ ivhɨra Jerusalemɨni itir gumasi rako amisir phorugha bisi tharsigha amuisi bar phatɨ. \v 13 Mee thighira naŋga asira akaa, anda guisimbaaŋrana akaa phatɨ. Mee nɨɨ mbɨkɨmaŋgamira akaa anda vɨnɨɨŋ thav iti phatɨ. \p \v 14 \x - \xo 24.14 \xo*\xt Ap 24.5; 26.22; 28.23; 2 Ti 1.3\xt*\x* Khɨɨ guisimbaaŋram mbɨŋgeeghi, khɨɨ ee nona avhavir gɨn gua Gotɨni izɨɨ ufhii. Izɨɨn khav ‘Kraisɨna andarsi’ Judarii mee kamaghɨusue, ‘Khorigha amui tharsi.’ Khɨɨ bar nɨghɨnɨghana aghavaghar Moseso osɨrisir othevir ikava, Gotɨna ambuuŋn gumasi osɨrisir akaar iti. \v 15 \x - \xo 24.15 \xo*\xt Dan 12.2; Jo 5.28-29; Ap 23.6; 26.6-7; 28.20\xt*\x* Khɨɨ nɨghɨnɨghana aghavaghar Gotɨn ikava kamagh ikaaŋi, arɨɨghiresi gumasi tharsi a nomthegh mee ramutima mee rɨkavhami. Gumasira aghui rako maghatɨsi ivhɨra rɨkavhami. A ramuaŋgamir bighaaŋ, khɨɨ aŋmɨusua gari. Akaman naŋga asir gumasi ivhɨra bighan khavɨusua gara iti. \v 16 \x - \xo 24.16 \xo*\xt Ap 23.1\xt*\x* Kamagha amuisima nana avhen iti gumagh kamaghɨusue, ‘Khɨɨ mɨghasɨgha, Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋ koma gumasira arɨmsi rɨfhaaŋn ivhɨra, othɨvhana aghuuŋn gɨn maŋŋamɨusua, mamagha amuigha khɨɨ inderaghavɨri iŋaari.’ \p \v 17 \x - \xo 24.17 \xo*\xt Ap 11.29-30; 20.16; Ro 15.25-26; 2 Ko 8.4; Ga 2.10 \xt*\xo 24.17-18 \xo*\xt Ap 21.17-28\xt*\x* Khɨɨ ombaarir marsirɨ uŋuimbar igharis tharsi ikhegha, nomthegha Jerusalemɨn ze. Khɨɨ Gotɨ anɨndi bisi rako Judarir gumasir rako amisira asasira akuruvaghamira aŋgɨro ovhɨsi, anda nigha ze. \v 18 Khɨɨ Gotɨ rɨphenan maŋŋamɨusua, mamagha amuigha khɨɨ Gotɨna arɨmasi rɨfhaaŋnɨ uzueghemiro othɨva amuigha gɨvagha khɨɨ gu. Mee nan garima khɨɨ Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨn ikava uzuegha gɨva. Gumasira avhɨrara nan phorugha iti phatɨghava, nɨnɨiira avhɨrara ivhɨra phatɨ. \f * \fr 24.18 \fr*\ft Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaaram Mbɨgharan 24.6ɨn iti thavɨn gan. Tertulus Pol akaman aŋga asa kamaghɨusue, “A ivhɨra Gotɨ rɨphena ramuightima a Gotɨna arɨmasi rifhaaŋnɨ mbɨzegh maghatɨghousuava amui.” Pol akaman khav ikaravaghaousua, kamaghɨm mbɨŋgeeghi, a uzuegha gɨvagha gɨn Gotɨ rɨphenana mbɨroghun zui.\ft*\f* \v 19 \x - \xo 24.19 \xo*\xt Ap 23.30; 25.16; 2 Ti 1.15\xt*\x* Mauthughura Judarir akhoghɨn gumasi marsi Esian distrighɨni iti tharsi, mee Jerusalemɨn zegha nanɨ usuirasi tharsi, mee osɨmndɨgha thav nani ikhɨvɨre ikhɨva, mee norira khagh zɨva, nɨɨna arɨmasi rɨfhaaŋn nana osɨmndɨsiva oraeghɨva anda rɨkɨrami. \v 20 Uthughun kavɨn Judarii nano osɨmndɨsiva oraegha gɨva. Nɨɨ mena zaaraghtima mee kha amuisiro othɨvhan maghatɨgha thavɨn ganighɨva nori nɨɨm mbɨkɨmaŋga. \v 21 \x - \xo 24.21 \xo*\xt Ap 23.6; 28.20\xt*\x* Khɨɨ ti men thooŋn utughav ikha dɨɨgha mbɨkemisi mee anaaŋn vhusvhuiisi phatɨ. Akaman khav, ‘Aremisi gumasi tharsi nomthegh rɨkavighemi, bighan khuaŋmɨusuavɨra mee ti na nigha geno osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir rɨphenan ze.’ ” \p \v 22 \x - \xo 24.22 \xo*\xt Ap 23.26\xt*\x* Feliks Kraisɨna andarsir nɨghɨnɨsir aghavagharir rako othevir marsi ikeeŋga gɨva. Pol mbɨkemigha gɨvasima, Feliks Judarii vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gee ararɨghɨvɨkeghɨva, mbɨzorusir gumasi bar men gumaghana aphan Lisias zɨghirɨtima, khɨɨ gen mbɨŋgɨmɨŋgɨar rɨkɨrami.” \v 23 \x - \xo 24.23 \xo*\xt Ap 27.3; 28.16; 28.30\xt*\x* A Pol rɨvɨnan khɨrthɨgha rarɨghaousua a 100 pɨlan mbɨzorsir gumasir garir gumagham mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Nɨɨ rɨvɨnan kɨrthɨghan Pol rathɨghɨva phum aŋnɨ usuighɨ mbɨghɨna thaghɨri, Polɨn aveeŋmbua bisir aŋna akuruvaghaousua ramutima nɨɨ men thɨva thaghri.” \s Feliks Polɨn thivasima aŋna ombaran phuninin rɨvɨnan kɨrthɨghani iti \p \v 24 Uthusir marsi gɨvasima, Feliks nona amuuŋ Drusilana akua ze. A Judarira akoghɨna amigh. Mauthughura Feliks Polɨn dɨɨghava aŋm mbɨŋgɨmɨŋgɨva orasima a nɨghɨnɨghana aghavaghar Krais Iesusɨn itiro othevi vɨŋgeeghi. \v 25 Pol inderaghɨvɨre ikhaamiro othɨvam mbɨŋgɨva inderaghɨvɨra norighi ighuvamiro othevi vɨŋgɨva, Got gumughun osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨramirɨ uthughun gunɨm mbɨŋgeeghi. Feliks akaman khavɨ oraeghava avhighaviigha kamaghɨusue, “Nɨɨ thughɨratɨ. Nɨɨ maŋŋɨ. Khɨɨ gɨn nomtheghɨ uthugh thav ikhɨva nom nɨɨn dɨɨmaŋga.” \v 26 Feliks igharisi bighaaŋmɨusua garav ikha kamaghi nɨghɨnɨsi, Pol uthusi tharsir aŋgɨro ovhɨsira avhɨrara uvhuesan mɨn tharsir aŋra aniiŋtima, a Pola thaeghtima a maŋŋanga. Bighan khuaŋmɨusua uthusira avhɨrara a Polɨn dɨɨva ana zaava aŋn phorugha mbɨŋgeeghi. \p \v 27 \x - \xo 24.27 \xo*\xt Ap 25.9; 25.14\xt*\x* Gumughun ombaran phunini gɨvasima, Porsius Festus, Porsiusɨn izɨɨn mav Festus, a Feliksɨna aŋan nii. Feliks Judarir ramuightima mee navana aghuuŋn aŋni ikɨva bar aŋgi iphuighaousuava, a Pola thaeisima a rɨvɨnan kɨrthɨghan ikhavɨre iti. \c 25 \s Pol kamaghɨusue, “Sisar nana osɨmndɨsiva oraghɨva anda rɨkɨrami” \p \v 1 Festus Judian distrighɨn zeghava Feliksɨna aŋan nighava, uthughun phunini ko mbɨkethav gɨvasima a Sisarianɨ uŋuua thaegha Jerusalemɨn guavanambo. \v 2 \x - \xo 25.2 \xo*\xt Ap 24.1; 25.15\xt*\x* Festus Jerusalemɨn guavanambosima, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikii rako Judarir gumasira aphani mee gua aŋna agheghava osɨmndɨsir Polɨa asi. \v 3 \x - \xo 25.3 \xo*\xt Ap 23.12; 23.15\xt*\x* Mee Polɨm mbɨsueghtima ana aremighausuava kama rɨkɨrigha Festusɨ mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Nɨɨ en akuraghɨva gumaghan khav amandaghtima, a Jerusalemɨn zeghirɨri.” Mee Polɨm mbɨsueghtima ana aremighaosuava gumasir marsi vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gee maŋɨ aŋna aravagh utuavɨn mooeŋri.” \v 4 Mee kamagh nɨghɨnɨigha gɨvaghava Festusɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Nɨɨ Pola amandaghtima a Jerusalemɨn zeghirɨri.” Mem mbɨkemisima Festus mee ikara, “Pol a Sisarianɨ uŋuun rɨvɨnan kɨrthɨghani iti. Khɨɨ gurumɨra Sisarian maghiraami. \v 5 Pol guisimbaaŋra osɨmndɨgha thavɨ ramuightima, gee akaman aŋga asaousua, gen gumasir aphani tharsi nan gɨn Sisarianɨ uŋuun maghirɨtima khɨɨ geno osɨmndɨsiva oraghɨva anda rɨkɨrami.” \p \v 6 Festus men phorugha 8 pɨla o 10 pɨlan uthusir ikhegha Sisarianɨ uŋuun gueghirɨ. Amɨrɨtusi rɨmaaŋra ana osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrira aŋaanambaaŋna apheragha mem mbɨkemisima mee Pol nigha aŋmɨusua zii. \v 7 \x - \xo 25.7 \xo*\xt Ap 24.5-6; 24.13\xt*\x* Pol zaava otosima, Judarii Jerusalemɨni ikhegha zeghiresi tharsi aŋne ighuigha utuivighava mee osɨmndɨsira avhɨrir aŋga asi. Mee aŋna osɨmndɨgha mbɨnɨɨŋ thavɨn Festusɨn mbɨkemisi phatɨ. \v 8 \x - \xo 25.8 \xo*\xt Ap 24.12; 28.17\xt*\x* Mem mbɨkemisima Pol nombɨusua kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ Judarir othɨva thava biisi phatɨ. Khɨɨ Gotɨ rɨphenaŋga asɨghasɨisi phatɨ, osɨmndɨgha thav Sisarɨa amuisi phatɨ.” \p \v 9 \x - \xo 25.9 \xo*\xt Ap 24.27; 25.20\xt*\x* Mauthughura Festus Judarir akuruvaghaousua nɨghɨnɨghava Polɨn azaaghi, “Nɨɨ osɨmndɨsia rɨkɨriraousua Jerusalemɨn mava anaaŋtima, khɨɨ munagh mee nɨɨŋga asira akaa tharsiva oraghami? Nɨɨ kamagh vhusvhuiisi, o?” \v 10 A Polɨna azarasima, Pol ana ikara, “Khɨɨ khara utughav itira aŋan, a Sisar osɨmndɨsia rɨkɨraosua mbɨsevisira aŋanambaaŋ maghɨ. Osɨmndɨsia rɨkɨrir aŋanan khavɨra, kha aŋanambaaŋra a nano osɨmndɨsiva oraghɨva anda rɨkɨrami. Nɨɨ ikeeŋga gɨva. Khɨɨ osɨmndɨgha thavɨn Judarigha amuisi phatɨ. \v 11 \x - \xo 25.11 \xo*\xt Ap 23.11; 23.29; 25.25; 26.31-32; 28.19\xt*\x* Khɨɨ guisimbaaŋra ovhevheeŋn othɨva thavɨ ramuighɨva kha arɨmaŋaga. Khɨɨ ovhevheeŋna arɨmaŋɨgham phatɨghami. Mauthughura Judarii naŋga asirɨm mbɨŋgɨmɨŋgɨ, anda vɨnɨŋgari phatɨ, thav na nigh Judarir afharira athɨgham thughatɨs phatɨ. Sisar nano osɨmndɨsiva oraghɨva andar rɨkɨrirousua khɨɨ vhusvhusi!” \f * \fr 25.11 \fr*\ft Romiiŋn othɨvhan mav kamaghɨusue, igharisira osɨmdɨsiva oragha anda rɨkɨrir gumasi inderagha gumasir osɨmdɨsia rɨkɨri phatɨsima a kamaghɨusue, Sisar nombɨra nana, osɨmndɨsiva oraghɨva anda rɨkɨrami. \ft*\f* \v 12 Festus non ikaaŋmaran gumasir phorugha mbɨkemigha, maghɨra uruivaghava Polɨm mbɨŋgɨ kamaghɨusue, “Nɨɨ Sisar nɨɨno osɨmndɨsiva oraghɨva andar rɨkɨraousua mara nɨɨn vhusvhusara, aria, nɨɨ Sisarɨusua maaŋɨ!” \s Ativasir gumagh Agripa Polɨno osɨmndɨsiva orasi \p \v 13 Uthusir marsi gɨvasima, ativasir gumagh Agripa nona avheeŋnameeŋ Bernaisɨn phorugha aniiŋ uthughuna aghuuŋ Festusɨ ranɨɨŋmɨusua noni Sisarianɨ uŋuun zui. \f * \fr 25.13 \fr*\ft Ativasir gumagh Agripa, a ativasir gumagh Herotɨn otar. Ativasir gumagh Herotɨ ufhuaragha Jonɨnɨ undoogh Jemsɨ mbɨsuesi ana aremi. Nɨɨ akaman khavɨn mbɨnɨɨŋ ikaaŋmɨusua Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaari 12.2ɨn iti thavɨn gan.\ft*\f* \v 14 \x - \xo 25.14 \xo*\xt Ap 24.27\xt*\x* Aniiŋ uthusira avhɨrara Sisarianɨ uŋuuni itima Festus Polɨn gun ativasir gumagh Agripa aŋm mbɨŋgeeghi. Festus kamaghɨusue, “Gumaghan mav khaghi iti. Feliks ana nigha rɨvɨnan khɨrthɨgha athɨsima a khari ikhavɨrei iti. \v 15 Khɨɨ Jerusalemɨni itima Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikii rako Judarira akhoghɨn gumasira aphani akaar aŋga asava nana azaaŋsɨgha kamaghɨusue, ano osɨmndɨsivɨusua nɨɨ mbɨkemighti, mbɨzorsir gumasi aŋm mbɨsueghti ana aremighemi. \v 16 Khɨɨ kamagh mem mbɨŋgeeghi, ‘Romiiŋn othɨvara khara, mee gumagha thav phura aŋm mbɨsueghem thughatɨs phatɨ. A ufhuaraghɨvɨra akaman aŋga asi gumasi rako osɨmndɨsiva oraghava anda rɨkɨrir gumasira arɨmasir rɨfhaaŋn utughɨva, a men phorughɨva mee nori vathoghomi. Kha uthughun a nombɨusua mbɨkɨmaŋga khara guisimbaaŋran bighɨn o phatɨ.’ \p \v 17 Mauthughura mee nan phorugha khagh zesi, khɨɨ thange avhughusuesi phatɨ. Amɨrɨtusi rɨmaaŋra khɨɨ osɨmndɨsiva oraghava andar rɨkɨrir gumaghana ambirambiina apheraghav ikava mee nighɨva avhen zaaousua mbɨkemisi gumagh, khɨɨ mem mbɨkemisima mee ana nigha zii. \v 18 Akaar aŋga asi gumasi mee akaar Polɨ asirɨ uthughun, khɨɨ orasima mee othɨvhan maghatɨgha thavɨusua akaman aŋga asi phatɨ. Khɨɨ kamagh nɨghɨnɨsi, a ti othɨvhan maghatɨgha thavɨa amuisima, mee akaman aŋga asamati, phatɨ. \v 19 \x - \xo 25.19 \xo*\xt Ap 18.15; 23.29\xt*\x* Judarii non suren nɨghɨnɨsira aghavagharivɨusua Polɨn phorugha mee nori vatosi. Aremisi gumaghan mav Iesus, Pol kamaghɨusue, ana aŋamɨre itima mee bighan khavɨusua nori vatosi. \v 20 \x - \xo 25.20 \xo*\xt Ap 25.9\xt*\x* Khɨɨ akaman khavɨm mbɨnɨɨŋmɨusua uruiava avheeŋi. Khɨɨ inderagha ikeeŋsi phatɨ. Mauthughura khɨɨ kamagh aŋna azaaghi, ‘Nɨɨ ti Jerusalemɨn maŋŋɨtima, khɨɨ, mee munagh nɨɨŋga asira akaa rɨkɨrami?’ \v 21 Ana aŋm mbɨkemisima Pol kamaghɨusue, ‘Khɨɨ rɨvɨnan kɨrthɨgharei ikhɨtima Sisar gɨn nana osɨmndɨsiva oraghɨva andar rɨkɨrami.’ Kamagha amuisi khɨɨ mem mbɨkemisima, mee aŋnɨ usuirasima a rɨvɨnan kɨrthɨghani ikhavɨrei iti. Khɨɨ gɨn utuav thavɨ otoghɨva Sisarɨusua ana amaŋŋgami.” \v 22 Uthughun khavɨn Agripa oraegha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Khɨɨ nombɨ gumaghan khavɨ oraghaousua.” Ana aŋm mbɨkemisima Festus kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gurum rɨmaaŋra, nɨɨ nombɨra aŋm mbɨzeva oraa.” \p \v 23 \x - \xo 25.23 \xo*\xt Mt 10.18; Mk 13.9\xt*\x* Amɨrɨtusi rɨmaaŋra Agripa ri Bernaisi ativasir gumasir azhɨɨrira aghui aghuighava, noniiŋ mbɨzorsir gumasir aphanir phorughava uŋuuni khavɨn iti gumasira aphanir phorugha, mee gumasi itira aŋanana avhen zui. Mauthughura Festus mbɨkemisima mee Polɨn akuava avhen ze. \v 24 \x - \xo 25.24 \xo*\xt Ap 25.2-3; 25.7; 22.22\xt*\x* Festus kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Gee bar en phorugha khagh iti tharsi rako ativasi gumagh Agripa gee gumaghan khavɨn gan! Jerusalemɨnɨ uŋuun iti Judarir akhoghɨn gumasi rakoma Sisarianɨ uŋuun khagh iti Judarir akhoghɨn gumasi, mee bar akaar aŋga asava barɨ mbɨghɨravɨra dɨɨ kamaghɨusue, ‘Nɨɨ aŋm mbɨsueghtima ana aremighiri, ana aŋamɨre ikaa thaghɨri!’ \v 25 Khɨɨ ana aremighemir othɨvhan maghatɨgha thavɨ otosi phatɨ. Pol Sisar aŋno osɨmndɨsiva oraghɨva anda rɨkɨran vhusvhusi. Kamagha amuisima kha ana nighɨva Romiiŋnɨ uŋuuna ana amaaŋga. \v 26 Khɨɨ theghɨnan bigha thavɨra non ikhɨv Sisarɨusuava ana osɨrighɨva ana amandaghati? Gumughun a ikeeŋgɨva, mbɨkɨmaŋga, mee bighan khavɨusuavɨra akaman aŋga asi. Kamagha amuisima nɨɨ ativasi gumagh Agripa koma gee khagh iti gumasi bar, kha ana nigha gena arɨmasi rɨfhaaŋna anara afhaghɨva, aŋnɨ ukhuimbaramuti aŋm mbɨkɨmtima, khɨɨ inderaghavɨrama oraeghɨva aŋn gun osɨrami. \v 27 Nan nɨghɨnɨgh kamaghɨusue, ‘Khɨɨ rɨvɨnan kɨrthɨghan iti gumagha thav phurama ana amaaŋva, aŋno othevir gun osɨrana agharkuvighemi, anaaŋ, othɨvhana aghuuŋ phatɨ.’ ” \c 26 \s Pol Agripa mbɨŋgeeghi \p \v 1 Mauthughura Agripa kamagh Polɨm mbɨŋgeeghi, “Nɨɨ nombɨra nombɨn niaghɨ.” \p Mauthughura Pol nona afharimuu ufhuegha nona akaa vɨŋgɨ kamaghɨusue, \v 2 “Ativasi gumagh Agripa, khɨɨ Judarir akhoghɨn gumasi naŋga asira akaman khav ikaravaghousua bar vhusvhusi. Kha anaaŋn gun nɨɨ mbɨkɨmaŋŋga. \v 3 Ee Judarii kamagha amuava, nori vɨŋgɨ norira norigha atharava amui bisir kharsi nɨɨ bara anda ikaaŋi. Kamagha amuisi khɨɨ nɨɨna azaaghi, ‘Nɨɨ inɨmɨrara apheraghɨv ikhɨva nana akava oraa.’ \p \v 4 Judarii mee bar na ikaaŋi, nani ikhɨrano othɨv, khɨɨ irɨrɨvare ikava nonɨ uŋuuna andarasir phorughavɨre ikha gua khɨɨ gumughun zaa Jerusalemɨni iti. \f * \fr 26.4 \fr*\ft Pol, irɨrɨvarei iti uthughun khavɨn, a Silisian distrighɨn iti uŋuun mav Tarsus an aŋni iti. Nɨɨ akaman khav ikaaŋmɨusua Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaari 22.3ɨn iti thavɨn gan.\ft*\f* \v 5 \x - \xo 26.5 \xo*\xt Ap 22.3; 23.6; 24.15; 24.21; Fl 3.5\xt*\x* Mee fhomɨra na ikaaŋi, mee vhusvhusighɨv, nana othevir gun nɨɨm mbɨkemighemi. Khɨɨ ikhamarei ikava, Farisiiŋn akoghɨn gumaghan mavɨn mɨn otogha meno othevir gɨn zui. Gumasi avhɨrara Farisiiŋn othevir gɨn maŋŋamɨusuava amuava bar iŋguraŋguraisima kha andar gɨn zui. \v 6 \x - \xo 26.6 \xo*\xt Lo 18.5; Sng 132.11; Ais 7.14; Dan 9.24; Ap 23.6; 28.20\xt*\x* Khɨɨ thighira osɨmndɨsia rɨkɨrir gumasir arɨmasi rɨfhaaŋnɨ uthusir bigham mbɨnɨɨŋ a kamagh gu. Got fhomɨra ena avhavir phorughava akama rɨŋgɨran mavɨ amuisima khɨɨ nɨghɨnɨghana aghavagharara akaman khavɨn ikava, aŋn gɨn zaaousua mbɨkemisi bisivɨusuavɨra gara itima mee anaaŋmɨusuavɨra osɨmndɨghan naaŋga anɨndi. \v 7 En 12 pɨlan akhosir gumasi rako amisi, mee aroe rako rɨmaŋgarir Gotɨni izɨɨ ufhava nɨghɨnɨghana aghavagharara aŋn ikava bighan khavɨusuavɨra gari. O ativasir gumagh, ee bighan khavɨusua garima, bighan khavɨusuavɨra, Judarii aŋmɨusua akaman naŋga asi. \v 8 Manmaghɨusua gee gumasir marsi kamagh nɨghɨnɨsi, Gotɨn arɨghira guesi tharsi ramuightima mee nomthegh rɨkhavighem thughatɨs phatɨ? \p \v 9 \x - \xo 26.9 \xo*\xt 1 Ti 1.13 \xt*\xo 26.9-11 \xo*\xt Ap 8.3; 22.4-5\xt*\x* Khɨɨ fhomɨra nombɨ kamaghɨusue, ‘Khɨɨ bisira avhɨrara ramuightima anda Nasaretiiŋn gumagh, Iesusɨni izɨɨra afharavaghami.’ \v 10 \x - \xo 26.10 \xo*\xt Ap 9.14; 9.21; Ga 1.13\xt*\x* Khɨɨ bisir kharsi Jerusalemɨn andagha amui. Khɨɨ Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikii andar gamgaaŋ nigha, khɨɨ Gotɨn gumasi rako amisi mena avhɨrara nigha rɨvɨnan khɨrthɨghan mee arɨghi. Uthughun khavɨn gumasira aphani mem mbɨsoghtima mee aremighaousuava mem mbɨŋgeema, khɨɨ ivhɨra kamaghɨusue, mee arɨmɨghireghɨri. \v 11 Uthusira avhɨrara khɨɨ Gotɨn phorugha mbɨŋgeer rɨphenigha aruava andara avhen gua, menɨ usuigha mem mbɨsosi. Khɨɨ ambaragh mee ramutima mee akaar maghatɨsir Ikhɨvam mbɨkɨmɨva aŋni izɨɨra afharavaghami. Nan nav memɨusua phuvɨra nan sima khɨɨ isaghuni iti uŋuimbar gua mera afaravaghasoua mamemɨusua uri.” \s Pol Kraisɨnɨ andarsira mbaaŋn niazi \r (Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasi 9.3-19 koma Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasi 22.6-16) \p \v 12 \x - \xo 26.12 \xo*\xt Ap 9.3; 22.6\xt*\x* Pol mbɨŋgɨ guava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Uthughun mavɨn, Gotɨna aphuraphurava aghae rako bisir aŋga anɨndi gumasiri ikiira, mee akamana aghavagharan naŋga anɨɨŋgava, mee na amandasima khɨɨ Damaskusɨnɨ uŋuuni ikhɨvan zui. \v 13 O ativasir gumagh, uthugh kamagh 12 okloghɨn zuima, khɨɨ utuavɨn gua, garima, aŋaran mav Gotɨn uŋuuni ikhegha zaa naŋgi isira, aŋaran khav bara aghavagharigha arona aŋara afhira. Nan phorughava arui tharsi aŋaran khav bar eŋgi isira. \v 14 Kamagha amuisima ee barɨ unuaghɨn aŋgi iree, khɨɨ orasima ithɨɨŋn mav Hibruiiŋna akaman kamagh nam mbɨŋgeeghi, ‘Sol, Sol, nɨɨ manmaghɨusuavɨra nara afharavaghavɨre iti? Nɨɨ nara afharavasi phatɨ, nɨɨ mbɨzaghɨn nombɨra nombɨa anɨndi.’ \v 15 Mauthughura kha aŋna azaaghi, ‘Ikhɨv, nɨɨ thɨɨŋra?’ Khɨɨ mbɨŋgeema Ikhɨv na ikara, ‘Khɨɨ Iesus, nɨɨ nara afaravasi. \v 16 \x - \xo 26.16 \xo*\xt Ap 22.15\xt*\x* Nɨɨ rɨkavigh uthuu. Khɨɨ thighira noni iŋaarivɨusua niam mbɨsɨvaousuava nɨmba oto. Nɨɨ thighira ganisi bisi rako, khɨɨ gɨn nɨɨn khɨvamir bisi na andara akamɨ ukunaŋga. \v 17 \x - \xo 26.17 \xo*\xt Ap 22.21\xt*\x* Khɨɨ nɨɨa amandaghtima igharisirɨ unuaghɨnan gumasi rakoma, Judarir akhoghɨn gumasi rako amisi mee iphas nɨɨ ramutima, khɨɨ nɨɨn ganɨva nɨɨna akuruvaghtima, mee nɨra afharavaeghem phatɨghami. \v 18 \x - \xo 26.18 \xo*\xt Ais 35.5; 42.7; 42.16; Jo 8.12; Ap 20.32; 2 Ko 6.14; Ef 2.2; Kl 1.13\xt*\x* Nɨɨ kamaghɨrara ramuighɨva nɨɨ mena arɨmasi osemseghtima, mee akɨrɨ ɨraghɨva gɨngɨnan itira othevir maghatɨsigha aseghɨva, aŋaran zaami. Mee Satanɨn gamgaaŋ athaeghɨva, Gotɨusua zaami. Mee kamaghɨ ramuightima khɨɨ meno othevir maghatɨsi gɨna amaaŋga, mee ivhɨra nɨghɨnɨghana aghavaghar nani iti gumasi rako amisir arɨghan aŋan niaŋga. Nan gumasi rako amisir kharsi, mee nɨghɨnɨghana aghavaghar nan itima, khɨɨ meŋga amuisima mee uzue. Nɨɨ iŋaaran khavɨ ramuamɨusua, khɨɨ memɨusua nɨɨa amandi.’ ” \s Pol noni iŋaaran gun Agripa mbɨŋgeeghi \p \v 19 Arama Pol mbɨŋgɨ guava kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Ativasi gumagh Agripa, khɨɨ Gotɨnɨ uŋuuni ikhegha zesi bighan mavɨn ganigha aŋgɨ phɨrphɨrsi phatɨ, kha aŋna akaman gɨn zui. \v 20 \x - \xo 26.20 \xo*\xt Mt 3.8; Ap 9.20; 9.28-29; 11.26; 13.14\xt*\x* Khɨɨ ufhuaragha Damaskusɨnɨ uŋuuna akamɨ ukunigha, Jerusalemɨna akamɨ ukunigha, Judian distrighɨn itira aŋaani bara andara akamɨ ukurava, ivhɨra khɨɨ igharisirɨ unuaghɨnan gumasi rako amisivɨusua guava akamɨ ukurava, kamaghɨusue, ‘Gen non nɨghɨnɨsigh ɨraghɨva nomthegh Gotɨusua zɨɨ. Gee amuiro othevi, gumasi andar ganɨva ikeeŋgɨm mbɨkɨmaŋŋga gee non nɨghɨnɨsigh ɨragha gɨva.’ \v 21 \x - \xo 26.21 \xo*\xt Ap 21.30-31\xt*\x* Khɨɨ bisir kharsira akamɨ ukurima, mee Gotɨ rɨphenam mbɨroghɨn nanɨ usuira. Uthughun khavɨn Judarii na mbɨsuesima khɨɨ arɨmamɨusuavɨrama amui. \v 22 \x - \xo 26.22 \xo*\xt Lu 24.27; 24.44; Jo 5.46; Ro 3.21\xt*\x* Got nana akurasima khɨɨ inderaghavɨre ikha zaa thighira, khɨɨ khaghɨ utughava akaman gumasir kɨni rako gumasir ikii bar mem mbɨŋgeeghi. Akaman khavɨra, Moses ri Gotɨna ambuuŋn gumasi fhomɨra aŋn gunɨ mbɨkemi. Khɨɨ nomthegha akaman igharisi thavɨ ukuri phatɨ. \v 23 \x - \xo 26.23 \xo*\xt Ais 42.6; 49.6; Lu 24.26; 24.44-47; 1 Ko 15.20; Kl 1.18\xt*\x* Mee kamaghɨusue, ‘Got nom ee niamɨusua mbɨsevisi gumagh, Krais aŋm mbɨzagh nighɨva aremighɨva, a ufhuaraghɨvɨra rɨkhavighemi gumagh maghɨ. A Gotɨn aŋaran Judarir akoghɨn gumasi rako igharisirɨ unuaghɨnan gumasir khɨvami.’ ” \s Pol nɨghɨnɨghana aghavaghar Gotɨn ikhaousuava Agripa mbɨŋgeeghi \p \v 24 Pol akamɨ ukuravɨre itima, Festus akaman ikhɨvan kamagh aŋm mbɨŋgeeghi, “Pol, nɨɨ oŋani! Nɨɨ surera avhɨrara amuisima nɨɨni ikaaŋmaran ikhɨv, nɨɨŋga amuisima nɨɨ oŋani!” \v 25 Pol kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gumaghan ikhɨv Festus, khɨɨ oŋanisi phatɨ, khɨɨ guisimbaaŋram mbɨŋgeeghi, khɨɨ nɨghɨnɨgh ikava khɨɨ mbɨŋgeeghi. \v 26 \x - \xo 26.26 \xo*\xt Jo 18.20\xt*\x* Ativasi gumagh Agripa bisir kharsi bar anda ikaaŋi, anda mondughava otuivisi phatɨ, khɨɨ ikaaŋi, a ti bisir kharsiv oraghava, andar garava arama anda ikheeŋgamati. Kamagh amuisima khɨɨ atiti phatɨgha, bar andar gun ativasi gumagh Agripa mbɨŋgeeghi. \v 27 Ativasi gumagh Agripa, nɨɨ nɨghɨnɨghana aghavaghar Gotɨna ambuuŋn gumasir iti, o phatɨ? Khɨɨ ikaaŋi, nɨɨ nɨghɨnɨghana aghavaghar iti.” \p \v 28 An aŋm mbɨkemisima Agripa kamagh Polɨn azara, “Manmagha amui, nɨɨ kha uthughun othɨvanŋra nam mbɨkɨmɨtima khɨɨ manmaghɨra Kraisɨn gɨn maŋɨ ti?” \v 29 Ana aŋm mbɨkemisima Pol ana ikara, “Uthughun othɨva thav o uthughunɨ uruara thav, khɨɨ kamagh Gotɨn phorughum mbɨkɨmaŋga, nɨɨ koma kheeŋa, gee thighira nana akamam mbaraghi, gee bar nan mɨno othuivhami. Bighanɨ uvhuavɨra, mee ukuaghaviir gee ikeghɨva gee nigh rɨvɨnan khɨrthɨghan gee rarɨghan, khɨɨ iphɨrphɨri.” \p \v 30 Mauthughura ativasi gumasi rako gavmanɨn gumasir aphan koma Bernaisin phorugha ikesi tharsi, mee bar rɨkavighava \v 31 \x - \xo 26.31 \xo*\xt Ap 23.9; 23.29; 25.25\xt*\x* rɨphena thaegha gugha norira nori vɨŋgɨ kamaghɨusue, “Gumaghan khav othɨvhan maghatɨgha thavɨ ramuighɨva, ana aremighemi, o a rɨvɨnan kɨrthɨghan ikaami. Aŋno othɨvhan maghatɨgha thavɨ amuisi phatɨ.” \v 32 \x - \xo 26.32 \xo*\xt Ap 25.11\xt*\x* Mauthughura Agripa kamagh Festusɨm mbɨŋgeeghi, “A nombɨra kamaghɨusue, Sisar nana osɨmndɨsiva oraghɨva anda rɨkɨrami. A ti kamaghɨ mbɨkemis phatɨghav khasima, ee thighira ana thesima ana akɨran guaghi.” \c 27 \ms Pol Romɨnɨ uŋuuni ikhɨvan zui \mr (Sapta 27-28) \s Mee Pol nigha gua ukura athɨsima a Romɨn zui \p \v 1 \x - \xo 27.1 \xo*\xt Ap 25.12; 25.25\xt*\x* Mee, ee nigh Italinɨ unuaghɨnan maŋŋamɨusuava ukuran phorugha akama rɨkɨrigha gɨvaghava, Polɨn phorugha rɨvɨnan kɨrthɨghan iti tharsi ivhɨra mee nigha 100 plam mbɨzorsir gumasira aphanan afharɨ athɨ, aŋni izɨɨ Julius, ana ativasi gumaghan garava ana araavi gumasiri ikɨv. \f * \fr 27.1 \fr*\ft Pol Jerusalemɨn zima, Luk ti ivhɨra aŋn phorugha zui. Nɨɨ Iesusɨm Mbɨsevisir Gumasir Iŋaarirɨm Mbɨghar 16.10 koma 21.17ɨn gan. Pol Judian distrigha thaegha Romiiŋn zuima, Luk ti ivhɨra aŋn phorugha gu.\ft*\f* \v 2 \x - \xo 27.2 \xo*\xt Ap 19.29\xt*\x* Mee ee nigha guava Adramitiumɨnɨ uŋuunɨ ukura athɨɨ. Ukuran khav Esian distrighɨn itirɨ uŋuimba vɨkeeŋ maŋŋamɨusuava amuima, ee maghɨra aŋn zui. Mauthughura Aristarkus, a Masedonian distrighɨn itirɨ uŋuu Tesalonaikan gumagh, a ivhɨra en phorugha iti. \v 3 \x - \xo 27.3 \xo*\xt Ap 24.23\xt*\x* Amɨrɨtusi rɨmaaŋra ee Saidonɨnɨ uŋuuno othuivi. Julius othɨvhana aghuuŋn Polɨ amuava ana thaesima a nona andarsivɨusua zuima, mee aghae rako bisir aŋna akuruvasi. \v 4 Ee Saidonɨnɨ uŋuuni ikhegha nomthegha zuima gamiiŋ bar aghavagharisima, kamagha amuisima ee Saiprusɨn mɨghsɨman gamiiŋ amɨrasira aŋanan zui. \v 5 Ee guava Silisian distrigh koma Pamfilian distrighɨn itira oŋarani ikhɨva biigha guava Lisian distrighɨna avhen itirɨ uŋuun ikɨv Mairana oto. \v 6 Mbɨzorsir gumasir garir gumaghan khav ana Aleksandrian uŋuun itirɨ ukuran garima a Italinɨ unuaghɨnan maŋŋamɨusuava amuima, an aŋn ganigha ee nigha guava en aŋga athɨ. \v 7 Ee rɨkhavighava bar amɨraghɨvɨra zuima uthusir marsi gɨva, ukurɨ uvhuarira akɨrɨsɨsi phatɨ, gamiiŋni ikhɨvɨ rɨkavhisima, ukuram mbɨsɨmanɨ usuisi gumasi mee iŋaaran ikhɨvara amua gua ee Nidusɨna aghan zui. Ee zuima gamiiŋ aghavagharigha enɨ utuava phɨrisima ee maaŋan iŋgura, kamagh amuisima ukur nonɨ utuava thaegha gua Kritɨn mɨghsɨmano otogha guava, Salmonɨnɨ unuaghɨnano othɨvhan iti. Uthughun khavɨn ee Kritɨn gamiiŋ uvhuee phatɨsira aŋanan gueghiri. \v 8 Gamiiŋ bar amɨrasima, mee fhighavɨre iŋaara gua oŋarana ataaŋna anaŋga zaava aŋanan mavɨo oto, aŋanan khavɨn izɨɨ Ifhanaaŋna Aghuuŋ ee aŋmba othuvi. Aŋanan khav a Laseanɨ uŋuuna aghani iti. \p \v 9 Uthusira avhɨrara phura gɨva. Kamagha amuisi Judarir akoghɨn gumasi mee aghae thamɨrasirɨ uthugh\f * \fr 27.9 \fr*\ft Uthughun ikhɨvan khav, Got gumasi rako amisir othevir maghatɨsi anda gɨn amandirɨ uthugh. Nɨɨ ikaaŋmɨusua, Wok Pris 23.26-32ɨn gan. Judarir akoghɨn gumasi mee aghae thamɨrasirɨ uthughun khav mara gaeŋmbari ikii Mediterenian oŋar rɨkhavima ukuri arui phatɨ.\ft*\f* otogha gɨva. Kha uthughun oŋar bar maghatisima, kamagh amuisima Pol kamagh mem mbɨŋgeeghi, \v 10 \x - \xo 27.10 \xo*\xt Ap 27.22\xt*\x* “Gumasi, khɨɨ kamagh nɨghɨnɨsi, ee thighira maŋɨva uthughun maghatɨgha thavɨo otoghtima ukuran iti bisira avhɨrara mareireghtima, ukur mareireghtima, ee ivhɨra marereghemi.” \v 11 Mbɨzorsir gumasir garir gumagh Polɨna akamamba oraesi phatɨghava ukuran guav koma anɨ usuisir gumagh aniiŋn nɨghɨnɨghan gɨn zui. \v 12 Ifhanaaŋn khav a ikhɨva geeŋmbar ikiir mondugh ikhamiri ifhanaaŋna aghuuŋ phatɨ. Mamagha amuigha ukurani iti gumasira avhɨrara maŋŋamɨusuava akama rɨkɨri. Mee thugharatɨghɨva mee maŋŋɨva Finiksɨnɨ uŋuuno otuivighɨva kha gamiiŋn ikhɨvan gan kha uŋuun ikaami. Finiks a ifhanaaŋ mav a Kritɨn mɨghsɨman sautɨ rɨfhaaŋn itima ukur aro gueghiri rɨfhaaŋ mogh zui. \s Gamiiŋn ikhɨv koma oŋar rɨkavi \p \v 13 Sautɨn gamiiŋna amɨɨŋndɨghɨ rɨkavhi. Mee kamaghɨusue, mee ti inderaghavɨra maaŋɨ Finiksɨn ifhanaaŋno otuivighemi. Mee kamagh mbɨkemigha ukura asigharafhaghava Kritɨno oŋara mbɨkeeŋn zui. \v 14-15 Mee muaŋ ikesima gamiiŋn bar aghavaghar rɨkavhigha oŋara amuima a phuvɨra iŋaari. Mee kamagh gamiiŋn khavɨ rɨmbori, “Not ko Istɨn thighiiŋn rɨkavir gamiiŋ.” A Kritɨn mɨghsɨman muaaŋmogh zaava fighavɨra ukuro uvhuava ana munamandi. Gamiiŋ bar aghavagharisi ukuran iŋaarir gumasi ukuranɨ usuisi phatɨgha ukura thaesi gamiiŋ aŋgu uvhueema a phura zui. \v 16 Ee gua Kaudan mɨghsɨma mbɨkeeŋn gue. Mɨghsɨman gamiiŋ mange ana aphɨrisima ee akeman sovange ikuigha ukuran aghan zaaousua bar iŋaaran ikhɨva amui. \v 17 Uthughun khavɨnɨ ukuran iŋaarir gumasi akeman sovange ufhuegha iphɨa athɨgha, mee umbue ukurima anda guava ukurana apheeŋ guesima, mee ukuran phorugha ane ikesima a bar aghavaghari. Mee maaŋɨ Afrikan oŋarana ataaŋn iti gɨrɨrɨŋn mavanaŋna avhighaviigha, ukuran selɨ ukunisi gamiiŋ ukura sɨvaghsɨvasima a zui. \v 18 Gamiiŋ koma oŋar ivhɨra bar aghavagharigha phuvɨra em mbɨsosi. Amɨrɨtusi rɨmaaŋra ukuran iŋaarir gumasi ukurana avhen iti bisi nigha oŋarana anda ukuri. \v 19 Uthughunɨ mbɨketavɨnɨ mee ukuaruvan ikɨv nigha maghɨra ukuran pulɨa amui phuri rako bisir marsi ivhɨrama anda ukuri. Mee nona afharir anda niava anda ukuri. \f * \fr 27.19 \fr*\ft Grighiiŋna akam inderaghavɨra bighan khavɨn aŋm mbɨkemisi phatɨ.\ft*\f* \v 20 Mauthughura uthusira avhɨrara ee aro koma mbɨkovir ganis phatɨ. Uthughun khavɨn gamiiŋ mbɨghɨravɨra eŋgɨ uvhuavɨre iti. Kamagha amuisi ee bar ambuun norira akuragh mbɨghɨvɨghɨghan nɨghɨnɨgha thav eni iti phatɨ. \p \v 21 Uthughunɨ uruaraaŋn gumasi aghaa thava amesi phatɨsima, Pol rɨkavhigha men mbɨnɨmanɨ utugha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Gumasi, gee nana akamamba oraegha, ee Kritɨn mɨghsɨmare ikheghavikhasi uthughun maghatɨghan khav emba otoghom phatɨghtima, bisi tharsi mareregham phatɨghami. \v 22 \x - \xo 27.22 \xo*\xt Ap 27.10; 27.31\xt*\x* Khɨɨ thighira gem mbɨkɨmamɨusua, ena thav aremighem phatɨghami. Kamagha amuisi gee avhighavigha thaghɨri, gee phura inɨmɨre ikhɨɨ. Kamagha amuisima, ena thav marerɨgham phatɨghtima ukur nombɨra marerɨghami. \v 23 \x - \xo 27.23 \xo*\xt Dan 6.16; Ap 23.11; Ro 1.9\xt*\x* Khɨɨ Gotɨn gumagh, khɨɨ aŋni izɨɨ ufhii. Rɨmaaŋn Gotɨn ensel zaa nana aghanɨ utugha kamaghɨm mbɨŋgeeghi, \v 24 \x - \xo 27.24 \xo*\xt Ap 23.11\xt*\x* ‘Pol, nɨɨ avhighavigha thaghɨri. Nɨɨ maŋŋɨva, Sisarɨna arɨmasi rɨfhaaŋnɨ utuivami. Nɨɨ oragh, Got nɨɨna azaaŋsɨgha oraegha gɨvagha nɨɨnɨ ukuarukuvi. Nɨɨn phorugha ukuran iti gumasi, mee aremighem phatɨghami.’ \v 25 \x - \xo 27.25 \xo*\xt Ro 4.20-21; 2 Ti 1.12\xt*\x* Gumasi, gee oragh! Khɨɨ nɨghɨnɨghana aghavaghar Gotɨn ikha kamagh ikaaŋi, Got nam mbɨkemisi moghɨra bisi othuivhami. Kamaghɨnɨ, gee gamgaeŋgiri avhighavigha thaghɨri. \v 26 \x - \xo 27.26 \xo*\xt Ap 28.1\xt*\x* Ee ukura thaeghtima a mara maaŋɨtima, gamiiŋ aŋgu uvhuɨrahɨva ana nigh maaŋɨ mɨghsɨma thavɨn ana phorughami.” \p \v 27 14 pɨla rɨmaŋgarir gamiiŋ eŋgu uvhurasima ee Mediterenian oŋarani ikhɨvan iphɨn zui. Rɨmaaŋna arɨgha aghangera zesima ukuran iŋaarir gumasi nɨghɨnɨsi, “Ee unuaghɨnan aghan zaamati.” \v 28 Kamagha amuisi mee oŋaranɨ ukhondɨghi ikaaŋmɨusua umbueeŋ ukunisi a gueghirɨ. Kha uthughun oŋaranɨ ukhondɨgh 40 mitan utu. Ukur muaŋ sɨvagha gusima, mee oŋarana ambarima a 30 mitanɨ utu. \v 29 Mee kamagh avhighavighi, ukur maaŋɨ aŋgɨɨ tharsi itira aŋanan phorugh barɨm mbɨsarighireghemi. Mee aŋkarir 4 pɨla ukuran gɨraŋgɨrana anda ukunigha, aro anaaŋmɨusuava nori Gotɨn phorugha mbɨŋgeeghi. \v 30 Ukuran iŋaarir gumasi, mee ukura thaegh arɨmaŋamiusua utuavivɨusua uri. Mee ondava akeman sovange ikhesirɨ umbue afhɨrighava ane ukunisima ano oŋaran gueghirɨ. Mee khorigha amua kamaghɨusue, “Ee ukuran aŋkarii ukuri.” \v 31 \x - \xo 27.31 \xo*\xt Ap 27.22\xt*\x* Mauthughura Pol kamagh 100 pɨla mbɨzorsir gumasir garir gumagh koma aŋm mbɨzorsir gumasi vɨŋgeeghi, “Gumasir kharsi ukuran ikhaam phatɨghtima, gee bar marereghemi.” \v 32 Kamaghɨnɨ mbɨzorsir gumasi akeman sovangenɨ umbuea rɨghorisima ana oŋaran gueghirɨ. \p \v 33 Mauthughura amɨni itiisuava amuima Pol aghaa thava ramamɨusuava meŋga aghori, “14 pɨlanɨ uthusi gea rɨtusima gee mbɨtiire iti, gee norivɨusua navkuvava aghaa thav amesi phatɨ. \v 34 \x - \xo 27.34 \xo*\xt 1 Kin 1.52; Mt 10.30; Lu 12.7\xt*\x* Khɨɨ thighira gem mbɨŋgeeghi gee aghaa thava ramɨri. Aghaa gen akuruvaghtima gee gamgaeŋgemi. Gen thooŋn thav maghatiighen phatɨ. Mamaghɨra gena aphanan arɨghɨna thav marerɨgham phatɨghami.” \v 35 \x - \xo 27.35 \xo*\xt Mt 15.36; Jo 6.11; 1 Ti 4.3-5\xt*\x* A kamaghɨm mbɨkemigha gɨvagha, uvhuighanɨ utuman mav nigha men arɨmasi rɨfhaaŋnɨ utugha Gotɨ mbɨnambaghava, ane biigha maghɨrama ana aphi. \v 36 Kamaghɨna amuisima mee bar navan aghuuŋ nighava nori aghaa aphi. \v 37 Ee ukuran iti gumasi, ee rɨmbombon 276ɨnɨ utu. \v 38 Mee amegha navi izɨvagha, kamaghɨusue, ukuru mbɨghɨvɨghɨigh iphɨre ikaami. Mee ukaran iti uitir othevi nia anda oŋaraou ukuri. \s Ukur maghatɨghi \p \v 39 Aro anandima, ukuran iŋaarir gumasi oŋarana iti mɨghsɨman ataaŋn mavɨn garava inderagha aŋni izɨɨ ikeeŋsi phatɨ. Mee ifhanaaŋn mavɨn gari, a bara avhen gugha gɨrɨrɨŋna aghuuŋre iti. Mee kamagh nɨghɨnɨsi, mee inderaghavɨra ukurou uruivaghɨva aŋra ramuightima a ti maŋŋɨ gɨrɨrɨŋ khavɨn akɨran maŋŋamɨusua, mee anaaŋn vhusvhusi. \v 40 Mee aŋkariirɨ usuisirɨ umbue rɨghorisima anda oŋaran gueghire. Ukuran phurɨ amuir phurir ikii ikesirɨ umbue afhɨri. Mee gamiiŋmɨusua ukuran mbɨnɨman itir sela gurasima gamiiŋ ukur nighava ataaŋn zui. \v 41 \x - \xo 27.41 \xo*\xt 2 Ko 11.25\xt*\x* Mauthughura ukur gua oŋaran thooŋn ifhivir gɨrɨrɨŋni iphɨn guavanambogha, maghɨrama apheraghav iti. Ukura mbɨnɨm gua gɨrɨrɨŋna avhen gughava bar aghavaghari. Uthughun khavɨn oŋar zaava aŋn gɨragɨraaŋ mbɨsosima a bar bɨɨghire. \v 42 Mbɨzorusir gumasi kamagh nɨghɨnɨghava avhighevighi, rɨvɨnan kɨrthɨghan iti gumasi tharsi ifhɨɨ oŋaran ameeŋ dɨɨva ataaŋn maŋɨva nori arɨmaŋeghemi. Mee, mem mbɨsueghti mee aremighaousua nɨghɨnɨsi. \v 43 Mauthughura 100 pɨla mbɨzorsir gumasir garir gumagh, a Pol ivhɨrama arɨman iphɨrphɨri. Aŋm mbɨzorsir gumasir thɨvagha, kamaghɨusue, “Dɨɨ ikeeŋsi tharsi, gee ufhuaragh ifhɨva oŋarana ameeŋgɨva nori dɨɨva ataaŋn maŋɨ. \v 44 \x - \xo 27.44 \xo*\xt Ap 27.22-25\xt*\x* Gumughun igharisi tharsi mee ther arari rako ukuran arari andari iphɨn maaŋaŋgami.” Kamagha amuisima, mee bar inderaghavɨra gua mbɨkeeŋ othuivi. \c 28 \s Pol Maltanɨn mɨghsɨmani iti \p \v 1 Ee inderaghavɨra gua oŋaram mbɨkeeŋn othuivisima mɨghsɨman kavɨn iti gumasi en niazima ee ikaaŋi, mɨghsɨman khavɨn izɨɨ Malta. \v 2 \x - \xo 28.2 \xo*\xt Ro 1.14; 1 Ko 14.11; 2 Ko 11.27; Kl 3.11\xt*\x* Mee othevira aghuuir eŋga amui. Uthughun khavɨna amogha azima, em mbɨkarɨsi baro oraaŋi. Kamagha amuisima ee arivan fheeŋmɨusua, mee emɨusuava ariva athɨghava ena akua arivam mbɨroghɨn gu. \v 3 Pol azir marsi nighava anda arivan iphɨa arɨsima, uthughun khavɨn ukurugha rɨvhivhatɨghan mav azira avhen itima, arivan fheveeŋ ana nima ana akɨran oto. Ukurugh maghɨra Polɨna afhare ivhigha guragha mamaghɨre iti. \v 4 Uthughun khavɨn mɨghsɨman khavɨni iti gumasi rakoma amisi kamagh aŋn garima, ukurugh aŋna afhari ithorughavɨre itima, mee kamagh nori vɨŋgeeghi, “Gumaghan khav ti gumasi vɨsosima anda arɨghirir gumagh, ano oŋarana aremisi phatɨ. Kamagha amuisima, othevir maghatɨsi ikarvasir asaaŋ thighira ano othevi ikarvagha kamaghɨusue, ‘Aŋna aŋgamɨre ikaan thughatɨs phatɨ.’ ” \v 5 \x - \xo 28.5 \xo*\xt Mk 16.18; Lu 10.19\xt*\x* Pol ukurugha keghavkɨnisima a irava arivan gu. Uthughun khavɨn bigha thav Polɨa otosi phatɨ. \v 6 \x - \xo 28.6 \xo*\xt Ap 14.11\xt*\x* Mauthughura gumasi phura Polɨn gari, mee kamaghɨusue, “Aŋm mbɨkarɨgh ti beeghemi, o a ti irɨghɨva aremighemi.” Mee uthughun uruaraaŋra phura aŋn gara gua aŋn garima, bigha thav aŋmbatosi phatɨ. Mee mamagha amuigha kamaghɨusue, “Kha gumagh ana asaaŋ mav maghɨ.” \p \v 7 Gumaghan mav aŋni izɨɨ Publius, a mɨghsɨman kavɨn gari. Aŋnɨ unaghɨn, mɨghsɨman kavɨn iti ifhanana aghangere iti. A ena akua nor rɨphenan gusima, ee uthughun phunini ko mbɨkethavɨn aŋn phorugha itima a inderaghavɨra en garima ee iti. \v 8 \x - \xo 28.8 \xo*\xt Ap 19.11; 1 Ko 12.9; 12.28; Je 5.14-15\xt*\x* Aŋn inaghaves areeghi, aŋm mbɨkarɨgh aŋn fheema, a buuna rɨmɨnmɨnaŋga avhii. Mauthughura Pol aŋn ganamɨusuava avhen gugha aŋmɨusua Gotɨn phorugham mbɨkemigha, gɨn nona afharɨn aŋni iphɨa athɨsima, a nomthegha indera. \v 9 A kamagha amuisima, mɨghsɨman khavɨni itira arɨmarɨr gumasi bar zima a meŋga amuima mee nomthegha indera. \v 10 Mee othevir aghuuira eŋga amui, mamagha amuigha ee mee thamɨraousuava amuima, mee ee phatɨsi bisi andar eŋga anɨɨŋgava anda nia gua ukura arɨsi. \s Pol gua Romɨn oto \p \v 11 Ee ikɨniiŋn phunini ko mbɨkethavɨn, mara ee Maltanɨn mɨghsɨmani iti. Gumughɨn ee ifhava ukuran amandi, ukuran khav gamiiŋn ikhɨvan ararɨgha Maltanɨn mɨghsɨmani ikhegha zui. Ukuran khav a Aleksandriiŋnɨ uŋuunɨ ukur maghɨ. Ukura mbɨnɨman asaaŋ Susɨno otaran akhɨnakhɨnaniiŋn iŋedaghaniiŋ aŋni iti. Aniiŋni izɨɨniiŋ Kastor ri Poluks. \v 12 Mauthughura ee gua Sirakyusɨnɨ uŋuuno othuivigha, uthughun phunini ko mbɨkethavɨna anamogh iti. \v 13 Ee khagh rɨkavhigha gua Regiumɨnɨ uŋuuno othuivi. Amɨrɨtusi rɨmaaŋra, Sautɨna amandasi gamiiŋ rɨkavhisima, ee uthughunɨ mbɨkethavɨn Puteolinɨ uŋuuno othuivi. \v 14 Ee anamoghɨnɨ Kraisɨna andarsir, marsira aghee. Mee 7 pɨlanɨ uthusir norir phorugh ikhaousua em mbɨkemisima, ee men phorugha Puteolɨnɨ uŋuuni ikhee. Kamagha amuisi ee gua Romiiŋnɨ uŋuuni ikhɨvan zui. \v 15 Uthughun khavɨn Kraisɨn avheeŋmbua Romɨn ikava em mbarasima ee zima, mee ena aghauosua zii. Ee Apiusɨn bisi amandira aŋŋanan goghirava avheeŋmbuara aghegha nom sɨvagha gua bisi amandira aŋanani izɨɨ Gumasi Ikha Garava Itir Rɨphenan Phunniiŋ Koma Mbɨkethavɨna aŋgan marsira aghee. Mauthughura Pol men ganigha, Gotɨm mbɨnambagha aŋn nav aghavaghar nii. \p \v 16 \x - \xo 28.16 \xo*\xt Ap 24.23\xt*\x* Ee Romɨno othuivisima, gavmanɨn gumaghan aphan Polɨn mbɨnamɨnaaŋ athɨgha kamaghɨusue, a nombɨra rɨphena thavɨn ikhɨtima mbɨzorsir gumagha thav aŋn ganaŋgami. \s Pol Romɨna akamana aghuuŋ ukuri \p \v 17 \x - \xo 28.17 \xo*\xt Ap 21.33; 24.12-13; 25.8\xt*\x* Gumughun uthughun phunini ko mbɨkethav gɨvasima, Pol Judarir akhoghɨn gumasira aphanir dɨɨsima mee zaa nori akuvasima, a kamagh mem mbɨŋgeeghi, “Nana andarsi, khɨɨ bigha thav ee nona andarsi iphasa meŋga amuisi phatɨ, o en avhavir othɨva thav irighavɨkɨnisi phatɨ, Judarir akhoghɨn gumasi phura Jerusalemɨn nanɨ usuiraghava Romiiŋna afharɨ athɨ. \v 18 \x - \xo 28.18 \xo*\xt Ap 22.24; 25.8; 26.31\xt*\x* Romiiŋ nana osɨmndɨsiva oraeghava, mee kamagh nan gari, khɨɨ arɨmaŋgamiro thav iti phatɨsima mee amuima, \v 19 \x - \xo 28.19 \xo*\xt Ap 25.11\xt*\x* Judarir akhoghɨn gumasi kamagh iphɨrphɨri. Kamagha amuisi khɨɨ nom utuavi phatɨ. Khɨɨ kamaghɨusue, Romiiŋga ativasir gumaghan aphan Sisar nano osɨmndɨsiva oraghɨva anda rɨkɨrami. Khɨɨ nona andarsi akaman meŋga asaami bigha mbɨnɨɨŋ thav iti phatɨ. \v 20 \x - \xo 28.20 \xo*\xt Ap 24.15; 26.6-7; 26.29; Ef 3.1-2; 2 Ti 2.9; Fm 10,13\xt*\x* Khɨɨ bighan khavɨusua gen dɨɨsima gee ze. Kamaghɨnɨ khɨɨ gen ganɨɨva gen phorughum mbɨkɨmamɨusua. Khɨɨ nɨghɨnɨghana aghavaghar ikha garir bighan khav, Israeliiŋna akhosi koma ee bar ivhɨra aŋmɨusuavɨra gari. Mee bighan khavɨusua thighira ukuaghavan khavɨn ana ikee.” \p \v 21 Mee kamagha Polɨm mbɨŋgeghi, “Judian distrighɨn iti tharsi emɨusua mbɨghara thav osɨrava nɨɨn gum em mbɨkemisi phatɨ. Judarir akhoghɨn gumasi ee khagh iti tharsi, ena thav zaava mbɨŋgɨŋgɨman maghatɨgha thavɨn nɨɨŋga amuisi phatɨ. \v 22 \x - \xo 28.22 \xo*\xt Ap 24.5; 24.14; 1 Pi 2.12; 4.14\xt*\x* Ee norira nɨɨmba oraghtima nɨɨ non nɨghɨnɨghan gunɨ mbɨkɨmaŋga. Ee ikaaŋi igharisira aŋanir iti gumasi rako amisi bar gɨna amandirɨ mbɨŋgɨmgɨr kha akhoghɨn ikamaŋga amui. Kamagha amuisi, ee nɨɨn nɨghɨnɨgha oraghaousua.” \p \v 23 Mee uthughun mav asaragha, gumasira avhɨrara zaa Polɨusua a itir rɨphenan khavɨn zui. Rɨmaaŋra gua uŋguarɨ uthughun oto, a Got kha bisigha ativamirɨ uthughun akaman niaghaghaaŋn gun mem mbɨŋgeeghi. Pol men nɨghɨnɨsi ufhava, Moses osɨrisirɨ mbɨŋgɨŋgɨr othevir kharsi rako Gotɨna ambuuŋn gumasi osɨrisir osɨɨri vɨŋgeeghi. Akaar kharsir mee nɨghɨnɨsir aghavaghar Iesusɨn ikhaousua, aŋn vhusvhus a men nɨghɨnɨsi ighɨghɨusuasa mem mbɨŋgeeghi. \v 24 Marsi kamaghɨusue, Polɨ mbɨkemisir akaa anda guisimbaaŋra, marsi nɨghɨnɨghana aghavaghar andar ikaan iphɨrphɨri. \v 25 \x - \xo 28.25 \xo*\xt Ais 6.9-10; Mt 13.14\xt*\x* Mee norira norir thooŋn akaar nori vɨsogha mee maŋŋamɨusuava amuima, Pol akamana ambunavɨn mem mbɨŋgeeghi, “Gotɨnɨ Utum guisimbaaŋra gena avhavi vɨkemi. Gotɨna ambuuŋn gumagh Aisaiana akamdooŋniin kamaghɨusue, \v 26 \x - \xo 28.26 \xo*\xt Jer 5.21; Ese 12.2; Ro 11.8 \xt*\xo 28.26-27 \xo*\xt Ais 6.9-10\xt*\x* ‘Nɨɨ kha gumasi rako amisir kharsi kamagh mem mbɨkɨm gee uthusir avhɨrar akamamba oraghɨva, gee inderaghɨvɨra rɨthughuvɨkhɨnighɨva aŋm mbɨnɨɨŋ ikeeŋgem phatɨghami. Gee uthusir avhɨrara ganɨva, gee bigha thavɨn ganighi ikeeŋgem phatɨghami. \v 27 Kha gumasi rakoma amisir nɨghɨnɨsi aphuisima menɨ ukuarthoori mbɨzeva oraghan iphɨrɨphɨrighava mee nona arɨmasir thusi aphui. Kamaghɨra amuighava mee akaav oraghɨva anda vɨnɨŋgari ikeeŋgem phatɨghɨva nɨghɨnɨsigh ɨraghɨva namɨusua zeghɨtima khɨɨ nom me ramuightima, mee nomthegh inderaghami.’ ” \p \v 28-29 \x - \xo 28.28-29 \xo*\xt Sng 67.2; Lu 3.6; Ap 13.46-47; 18.6; 22.21; Ro 11.11\xt*\x* Mauthughura Polɨ mbɨŋgɨ guava, kamaghɨm mbɨŋgeeghi, “Kamagh amuigha, khɨɨ kamaghɨusue, gee kamagh ikeeŋgemi, Got nom ee niamɨusua mbɨkemisir akaar aghuui, Got anda nigha igharisirɨ unuaghɨnan gumasivɨusuava anda amandagha gɨva. Mee oraghami!” \f * \fr 28.28-29 \fr*\ft Ikaaŋmaran gumasir marsir kamaghɨusue, mbɨŋgɨŋgɨr igharisi tharsi ivhɨre iti. Akaman khav kamaghɨn, “Pol akaman khavɨ mbɨkemigha gɨvasima, Judarir akhoghɨn gumasi ana athaegha zuima, mee norira nori vɨŋgɨva akaar nori vɨsosi.”\ft*\f* \p \v 30 \x - \xo 28.30 \xo*\xt Ap 28.16\xt*\x* Pol ombaran phuniniiŋn rɨphenan mavɨn ikava rɨphenan khavɨ uvhuesi. Uthughun khavɨn gumasi rako amisi an ganamɨusua aŋ rɨphenan zima a men gara bar phuvɨre inighinisi. \f * \fr 28.30 \fr*\ft Luk ombaran phuniniiŋn gɨn Polɨ otosi bighan gun ee mbɨkemisi phatɨ. Gumasir marsi kamaghɨusue, “Gavmanɨn gumasi rɨvɨnan kɨrthɨghan ana fhɨrisima a gua uŋuimbar igharis tharsir Gotɨna akamɨ ukuri.” Gumasir marsi kamaghɨusue, “Romiiŋn gavmanɨn gumasi Polɨ mbɨsoghesima ana aremigha gɨva.”\ft*\f* \v 31 \x - \xo 28.31 \xo*\xt Ap 4.31; 28.23; Ef 6.19\xt*\x* Uthughun khavɨn Pol, Got kha bisigha ativamirɨ uthughuna akamɨ ukurava Ikhɨv Krais Iesusɨn akaar men surea amui. A ivhɨra avhighavisi phatɨ, bigha thav aŋnɨ utuava phɨrighem bar phatɨ.