\id GEN \h Tutui Masososaꞌ \toc1 Tutui Masososaꞌ Mulai neme Manetualain adu lalai no dae-bafoꞌ a \toc2 Tutui Masososaꞌ \toc3 Kej \mt1 Tutui Masososaꞌ \mt2 Mulai neme Manetualain adu lalai no dae-bafoꞌ a \c 1 \s1 Manetualain adu lalai, dae-bafoꞌ a no basa oe-isi nara \p \v 1 Masososa na, Manetualain adu lalai no dae-bafoꞌ a. \p \v 2 Tepoꞌ ria, dae-bafoꞌ a bei ta dadi fa. Basan bei taohiro-taohari. Hapu noi oe. Ma maiu-inaꞌ napoti nan. Manetualain Dula-dale na laꞌo-laꞌo nai oe ria lain.\f + \fr 1:2 \ft Dedea Ibrani nai ia, sosoa na bisa rupaꞌ ara leo-leoꞌ ‘Manetualain Dula-dale na’, do ‘ani nemeꞌ Manetualain mai’, do ‘kuasa nemeꞌ Manetualain mai’.\f* \m \v 3 Basa de Manetualain dedea nae, “Muste hapu makaledoꞌ.” Dedea basa nae leoꞌ na, boe ma hapu makaledoꞌ a. \v 4 Nita makaledoꞌ ria, boe ma dale na namahoꞌo, nana huu hata fo Ana adu a, tebe malole. Basa de Ana tada makaledoꞌ ria nemeꞌ maꞌiuꞌ a mai, de esaꞌko noꞌ ledo-fain. \v 5 Ana fee makaledoꞌ ria, nade ‘leledoꞌ’, ma maiꞌuꞌ ria nade ‘hatuꞌ’. Ria nana, fai masososaꞌ. \m \v 6-7 Basa de Manetualain dedea bali, nae, “Muste hapu mamana rouꞌ fo tada-bati oe a. Huu ria na, de hapu oe nai tadaꞌ lai, ma hapu oe nai tadaꞌ dae.” Dedea basa leoꞌ na boe ma, oe a tada-batin neuꞌ dua. \v 8 Basa boe ma Ana fee mamana rouꞌ fo nai tadaꞌ lai, nade ‘lalai’. Ria nana, fai kadua. \m \v 9 Basa de Manetualain dedea bali, nae, “Oe nai tadaꞌ dae, muste nabua neuꞌ mamanaꞌ esa, fo ela hapu dae tuuꞌ.” Dedea basa nae leoꞌ na, boe ma hapu dae tuuꞌ. \v 10 Basa de Ana fee dae tuuꞌ ria, nade ‘madaꞌ lain’, ma oe fo nabua neuꞌ esa a, Ana feen nade ‘tasiꞌ’. Nita basa sira boe ma, dale Na namahoꞌo, nana huu hata fo Ana adu a, tebe malole. \v 11 Basa de Manetualain dedea bali, nae, “Madaꞌ lain muste namomoriꞌ basa huu manrerebiꞌ ma doo mansesepeꞌ ara. Muste hapu ai huu maboaꞌ, ma madekeꞌ, ma doo manmomodoꞌ. Ela leoꞌ bea na, huu manrerebiꞌ ma doo mansesepeꞌ ara esaꞌko neniꞌ buna-boan tuka ria rupa na.” Dedea basa leoꞌ na, boe ma basan dadi. \v 12 Nai madaꞌ lain huu manrerebiꞌ ma doo mansesepeꞌ ara kalua buna-boa nara tuka sira esaꞌko rupan. Nita basa sira, boe ma dale na namahoꞌo, nana huu hata fo Ana adu a, tebe malole. \v 13 Ria nana, fai katelu. \m \v 14-15 Basa de Manetualain dedea bali, nae, “Nai tadaꞌ lai muste hapu hata makaledo rupaꞌ ara, ela rahaa dae-bafoꞌ ia. Muste hapu ruma rahaa nai fai leledoꞌ, ma muste fekeꞌ ara rahaa nai fai hatuꞌ. Basa sira dadi tanda fo ela leoꞌ bea na bisa reke fai, teuꞌ, ma ledo-fai.” Dedea basa nae leoꞌ na, boe ma hapu basa hata makaledoꞌ ara. \v 16 Ana tao na hata makaledo bau-inaꞌ rupaꞌ dua. Hata bau-inaꞌ a, nahaa nai fai leledoꞌ; ma maraaꞌ a nasararaa nai fai hatuꞌ. Ana adu na ruuꞌ ara boe. \v 17 Ana ator hata sira rai lalai, fo ara rahaa leo dae-bafoꞌ a mai. \v 18 Basa de ara rahaa nai fai leledoꞌ, ma rahaa nai fai hatuꞌ. No ria na, ara tada-bati makaledoꞌ a neme maꞌiuꞌ a mai. Nita basa sira, boe ma dale Na namahoꞌo, nana huu hata fo Ana adu a, tebe malole. \v 19 Ria nana, fai kahaa. \m \v 20 Basa de Manetualain dedea bali, nae, “Muste hapu banda rupaꞌ ara rasoda rai oe daleꞌ. Ma muste hapu manupui rupaꞌ ara laa-laa rai dae-bafoꞌ a lain.” \v 21 Basa de Ana adu na basa ika rupaꞌ ara ro banda bau-inaꞌ fo rasoda rai oe daleꞌ. Ana adu manupui rupaꞌ ara laa-laa rai lalai boe. Nita basa sira, boe ma dale na namahoꞌo, nana huu hata fo Ana adu a, tebe malole. \v 22 Basa boe ma Ana dedea fee ua-naleꞌ neuꞌ basa banda ra, nae, “Ikaꞌ ara muste tamba dodouꞌ fo rahenu oe nai basa mamanaꞌ. Ma manupuiꞌ ara boe muste tamba dodouꞌ.” \v 23 Ria nana, fai kalima. \m \v 24-25 Basa de Manetualain dedea bali, nae, “Muste hapu banda rupaꞌ ara, fo rasoda rai madaꞌ lain. Riꞌ banda aeꞌ, banda fuiꞌ, ma banda manlodo-manraeꞌ, esaꞌko noꞌ rupan.” Dedea basa nae leoꞌ na, boe ma hapu basa banda-manuꞌ ara. Nita basa sira, boe ma dale na namahoꞌo, nana huu hata fo Ana adu a, tebe malole. \p \v 26 Basa de Manetualain dedea bali, nae, “Mai fo Ita adu-tao lahenda tuka Ita rupa-lolen. Fo ela ara rafaduli ma ator basa ikaꞌ rai tasiꞌ a, basa manupuiꞌ rai lalai, basa banda aeꞌ, ma basa banda fekeꞌ fo rasoda rai dae-bafoꞌ a.”\x + \xo 1:26 \xt Kolose 1:16\x* \p \v 27 Boe ma Ana adu-tao lahenda tuka Ria rupa-lolen. Ana adu-tao naa si, touꞌ no inaꞌ. \v 28 Boe ma Ana dedea fee si ua-naleꞌ nae, “Emi muste boki tamba dodouꞌ fo mahenu dae-bafoꞌ ia, ma ator ana. Au fee emi hak boe, fo urus ikaꞌ ara, manupuiꞌ ara, ma basa banda nai madaꞌ lain. \v 29 Nenene matalolole! Au bati-pala fee emi nanaa-nininu rupaꞌ nai dae-bafoꞌ ia. Riꞌ: huu maboaꞌ, ma madekeꞌ, ma doo manmomodoꞌ a. \v 30 Au boe fee basa huu manrerebiꞌ ma doo mansesepeꞌ rupaꞌ, ela dadi reuꞌ banda rupaꞌ ara nanaan. Hapu nanaaꞌ soaneuꞌ banda aeꞌ, banda fuiꞌ, manalodo-manaraeꞌ, ma manupuiꞌ ara.” Dedea basa leoꞌ na, boe ma hapu nanaa rupaꞌ ara. \v 31 Nita basa sira boe ma, dale na namahoꞌo nana huu hata fo Ana adu a, tebe malole nan seliꞌ. Ria nana, fai kanee. \c 2 \p \v 1 No ria na, Manetualain adu na lalai ma dae-bafoꞌ a, no basa oe-isi nara. \m \v 2 Ana noi-tao nabasa si, de balahaꞌ naraa no fai kahitu na, boe ma Ana hahae aon. \v 3 No ria na, Ana tao fai kahitu a dadi neuꞌ fai bau-inaꞌ neme fai fekeꞌ ara mai. Ana ator leo naꞌ, nana huu noi-tao nabasa nonoi-tataon, basa de fai kahitu a, boe ma Ana hahae aon. \v 4a Manetualain adu lalai ma dae-bafoꞌ a, tutui na riꞌ naꞌ so. \s1 Manetualain adu-tao na touꞌ ma inaꞌ \p \v 4b Tepoꞌ fo MANETUALAIN besaꞌ ko mulai adu lalai no dae-bafoꞌ a, \v 5-6 bei ta hapu parusa hata-hata esa boeꞌ, nana huu Ana bei ta naondaꞌ uda fa. Tepoꞌ ria, hapu adaꞌ noi masuꞌ neme dae a mai fo naꞌoe dae-bafoꞌ a. Ma bei ta hapu lahenda tao oka-tine. \v 7 Basa boe ma, MANETUALAIN hai na dae baiꞌ, de tao nan dadi neuꞌ lahenda. Basa de Ana fuu ani hahaeꞌ leo idu bolon daleꞌ neu, boe ma lahenda ria nasoda tutiꞌ a. \p \v 8 Basa de MANETUALAIN buka okaꞌ esa nai dae Eden pooꞌ dulu. Boe ma Ana fee lahenda a leo neuꞌ okaꞌ ria. \v 9 Nai okaꞌ ria daleꞌ, Ana namomoriꞌ na ai huu malole rupaꞌ ara so, fo lahenda bisa raa no mina-malada. Ana namomoriꞌ na ai huuꞌ rupaꞌ dua rai okaꞌ ria talada. Maneniko lahenda naa ai huuꞌ sira esa boa na, ana nasoda naroo. Tehuu maneniko lahenda naa ai huuꞌ esa boa na bali, sona ana bisa bubuluꞌ nae bea riꞌ malole ma bea riꞌ tadaluꞌ. \p \v 10 Hapu lee esa nai naa, faa kalua neme okaꞌ ria mai. Lee ria nanuu baꞌe haa. \v 11 Baꞌe masososaꞌ a, nade Pison. Baꞌe ria rule-feo basa dae Hawila. Nai naa, hapu lilopilas. \v 12 Hapu lilopilas isiꞌ, hapu ai huuꞌ fo naana na naboomeni, ma hapu batu makarelaꞌ. \v 13 Lee ria baꞌe kadua na, nade Gihon. Baꞌe ria rule-feo basa dae Kus.\f + \fr 2:13 \ft Fai a ulu na, dae ia nade ‘Kus’. Besaꞌ ia, ria nusaꞌ esa neme Etiopia, no Sudan nai Afrika pooꞌ dulu.\f* \v 14 Baꞌe katelu na, nade Tigris. Baꞌe ia riꞌ dadi too nai dae Asyur,\f + \fr 2:14 \ft Asyur, nana riꞌ besaꞌ ia, nade ‘Irak’.\f* pooꞌ dulu. Baꞌe kahaa na, nade Efrat. \p \v 15 MANETUALAIN fee lahenda ria leo nai Eden, ela nafaduli natalolole okaꞌ ria. \v 16 Boe ma Ana pareta lahenda ria nae, “O bole mua sudi laꞌe ai boa ubeaꞌ neme basa ai huuꞌ nai okaꞌ ia. \v 17 Tehuu hapu esa nai naa, o ta bole muan fa. Riꞌ ai huuꞌ fo nafada nae bea riꞌ malole ma bea riꞌ tadaluꞌ. Maneniko mua ni, sona o mate.” \p \v 18 Basa de MANETUALAIN dedea bali, nae, “Maneniko lahenda ia nasoda mesaꞌ ana, sona ta malole a fa. De Au nau adu-tao feen, nonooꞌ esa naraa noo ni.” \p \v 19-20 Tepoꞌ ria, MANETUALAIN hai na dae, de tao na banda rupaꞌ ma manupuiꞌ. Basa de Ana neni banda ra, ma manupuiꞌ ara leo lahenda ria neu, ela leoꞌ bea na ana foi nade nara. De lahenda ria foi banda ra ma manupuiꞌ ara esaꞌko noꞌ naden. Tehuu ria mesaꞌ ana bei ta hapu nonooꞌ esa fo naraa non boeꞌ. \p \v 21 Basa de MANETUALAIN tao na lahenda ria suku namanee. Tepoꞌ fo ana suku, Manetualain hai na dui aiusun esa, boe ma napoti faliꞌ hinaꞌ ria. \v 22 Neme duiꞌ ria mai, Ana tao nan dadi neuꞌ inaꞌ esa. Basa de fee inaꞌ a leo lahenda ria neu. \v 23 Lahenda a nita inaꞌ ria, boe ma nae, \q1 “Naa! Ia dei! Ia besaꞌ ko naraa no au! \q2 Dui na sama leoꞌ au dui ka, \q3 ma aopaa na boe, sama leoꞌ au aopaa ka. \q2 Huu no ana dadi neme touꞌ a mai, de au foi ni, nade ‘inaꞌ’.”\f + \fr 2:23 \ft Nai dedea Ibrani, touꞌ sona rae, ‘\ft \+it ish\+it*’. Ma inaꞌ sona rae, ‘\+it isha\+it*’. De nai ia, dedea namiminaꞌ, sona rae, “\+it isha\+it* (ina) dadi nemeꞌ \+it ish\+it* (touꞌ).”\f* \q1 \v 24 Huu ria na, de touꞌ a muste foa ela ina-ama nara, \q2 fo neu nasoda daleꞌ esa no sao na, \q3 huu fo sira dua nanahekeꞌ dadi esaꞌ so. \p \v 25 Tepoꞌ ria, dua si bei poiraoꞌ, tehuu ara ta maeꞌ baiꞌ boeꞌ. \c 3 \s1 Lahenda ta nau ramanene neuꞌ Manetualain \p \v 1 Nemeꞌ basa banda fo MANETUALAIN tao naa si nai dae-bafoꞌ ia so, meke a riꞌ malela napuputa na seli. Laiꞌ esa de, meke a natane inaꞌ ria nae, “Tebe do? Manetualain horo nae, ‘Emi ta bole mia ai boaꞌ neme ai huuꞌ fo rai okaꞌ ia, hete?’ ” \p \v 2-3 Inaꞌ ria nataa natafaliꞌ nae, “Taꞌa! Ami bole mia! Tehuu noi ai huuꞌ esa nai okaꞌ a talada, riꞌ Manetualain horo ami mia ni. Ana nae ami ta bole mia ni, ma ta bole tototo laꞌe boa na, taꞌa sona ami mate.” \p \v 4 Tehuu meke ria nataa nae, “Ae, ria ta laꞌe fa! Emi ta mate fa! \v 5 Manetualain horo tao leoꞌ na, huu fo Ana bubuluꞌ nae, maneniko emi mia ai boaꞌ ria, sona emi malelaꞌ sama leoꞌ Ria. Neuꞌ ko emi bubuluꞌ bea riꞌ malole ma bea riꞌ tadaluꞌ.” \p \v 6 Basa de inaꞌ a mete neu te, ai huuꞌ ria malole a, ma boa na nonooꞌ nae malada na seli. Boe ma ana afi nae, “Maneniko au ua ai boaꞌ ia, tantu au dadi malelaꞌ.” Basa de ana etu na ai boaꞌ ria, boe ma naa. Basa de ana neni fee sao na, ma ana naa boe. \v 7 Raa basa, boe ma besaꞌ ko ara bululuꞌ rae, dua si poiraoꞌ. Huu ria na, de ara nato ai doo fo raꞌeoꞌ rapoti mamae nara. \p \v 8 Leodaen ria, boe ma ramanene MANETUALAIN laꞌo-laꞌo nai okaꞌ ria daleꞌ. Basa de ara reu tamaꞌ nai ai huuꞌ, fo ela MANETUALAIN bosoꞌ nita si. \v 9 Tehuu MANETUALAIN naloo touꞌ ria nae, “Ae! Adam, o nai bea?” \p \v 10 Touꞌ a nataa nae, “Au amanene Manetualain hara-oe ma nai ia. Tehuu au maeꞌ, huu fo au poꞌiraoꞌ. Huu ria na, de au tamaꞌ.” \p \v 11 Basa de Manetualain nae, “Bea riꞌ nafada nae, o poiraoꞌ? Leoꞌ bea? Tantu o mua ai boaꞌ fo Au horo a, hete?” \p \v 12 Ana nataa nae, “Inaꞌ fo Manetualain fee ela sama-sama no au a, ria riꞌ neni ai boaꞌ a de au ua!” \p \v 13 Basa boe ma MANETUALAIN dedea no inaꞌ a nae, “Ubeaꞌ taon de o tao leo naꞌ?” \p Boe ma inaꞌ a nataa nae, “Te meke a eꞌediꞌ nalaꞌ au! Huu ria na, de au ua ai boaꞌ ria, so te.” \s1 Manetualain kutuk asa \p \v 14 Basa ria, boe ma MANETUALAIN kutuk meke a nae, \m “Huu no o nonoi-tataom ia, Au huku o. Neme basa banda fekeꞌ ara mai, adaꞌ noi o riꞌ hapu kutuk leo iaꞌ. Mulai neme besaꞌ ia mai losa o mate, o lodo muniꞌ ara dale ma, ma o malelaꞌ noi mua nai dae a. \v 15 Au tao o mo inaꞌ ia, emi mamusu ao maroo. Ma emi dua tititi-nonosi mara boe, leo naꞌ. O tititi-nonosim neuꞌ ko aa neuꞌ lahenda ei tika na. Tehuu ria tititi-nonosin esa neuꞌ ko tutu nasosopuꞌ o laka ma.” \p \v 16 Basa ria boe ma, Manetualain nafada inaꞌ a nae, \m “Neuꞌ ko Au tamba fee o susa faiꞌ fo mairu, ma tamba hedis faiꞌ fo o boki a. Tehuu mae leoꞌ na boe, o dale ma bei mahiiꞌ maroo neuꞌ sao ma. Ma ria riꞌ ator o.” \p \v 17 Basa boe ma, Manetualain nafada touꞌ a nae, \m “O ta tuka Au pareta ka, tehuu tuka sao ma hihii-nanaun, losaꞌ o mua ai boaꞌ fo Au horo ni a. Huu ria na, de o boe hapu huhukuꞌ. Ma dae a boe hapu huhukuꞌ. Mulai besaꞌ ia losaꞌ o mate, o muste moi-tao foi dae sota maan seli, fo o bisa hapu nanaaꞌ. No moi-tao leo naꞌ, besaꞌ ko o masoda. \v 18 Leo mae o sele-tande rupaꞌ ara, tehuu dae a namomoriꞌ adaꞌ noi ko-kauꞌ ma matemaꞌ. \v 19 Basa nana o muste moi-tao sota maan seli, besaꞌ ko dae a fee o mua. O muste moi-tao puse ma titi leoꞌ na losaꞌ mate. Au adu-tao o neme dae a mai. De o mate, o fali dadi dae seluꞌ bali.” \p \v 20 Basa ria boe ma Adam\f + \fr 3:20 \ft Nai dedea Ibrani, ‘adam’ sosoa na nae, ‘lahenda’.\f* foi sao na, nade ‘Hawa’ (sosoa na nae, ‘masodaꞌ’), huu fo ria nana basa lahenda fo rasoda a mama na. \p \v 21 Basa de MANETUALAIN tao papakeꞌ nemeꞌ banda a rou na mai, fo fee dua si pake. \s1 Manetualain usi heni Adam no Hawa \p \v 22 Boe ma MANETUALAIN dedea nae, “Besaꞌ ia lahenda ia ra bubuluꞌ bea riꞌ malole, ma bea riꞌ tadaluꞌ, sama leoꞌ Ita so. Bosoꞌ losa sira boe raa ai boaꞌ fo fee si rasoda raroo.” \v 23 Basa boe ma, Ana usi heni si reme oka Eden ria mai, de ara leo mamana fekeꞌ reu, fo raue-raosa ela rasoda nemeꞌ dae a buna-boan mai. \v 24 Manetualain usi heni si, boe ma Ana nadenu eilaꞌo-limalope madila nara reme nusatetu-ikutemaꞌ a mai,\f + \fr 3:24 \ft Dedea Ibrani nae, Manetualain eilaꞌo-limalope madilan reme nusatetu-ikutemaꞌ a, riꞌ \ft \+it ‘Kerubim’\+it*.\f* fo ranea rai okaꞌ ria pooꞌ dulu. Ara hopu tafaꞌ ma lalaeꞌ ana neu-mai, pila loa-loa sama leoꞌ aipilaꞌ. Manetualain nadenu si ena etu enoꞌ fo leo okaꞌ daleꞌ neu, huu fo Ana ta nau lahenda ra etu ai boaꞌ fo fee si rasoda raroo. \c 4 \s1 Kaen no Habel tutui nara \p \v 1 Laiꞌ esa de, Adam neu suku noꞌ saon Hawa. Boe ma inaꞌ a nairu. Basa de boki na ana touꞌ esa. Boe ma ana nae, “Au boki a ana touꞌ esa, nana huu MANETUALAIN tulu-fali neuꞌ au so.” Basa de ana foi anaꞌ ria nade, \it Kaen\it* (sosoa na nae, ‘kalua henin’). \v 2 Basa boe ma, Hawa boki seluꞌ ana touꞌ esa bali. Boe ma ana foin nade, \it Habel\it*. \p Dua si rambau-ina boe ma, Habel foo banda, ma Kaen tao oka-tine. \v 3 Laiꞌ esa boe ma, Kaen neni oka-tinen buna-boan ruma, fee neuꞌ MANETUALAIN. \v 4 Habel boe neni ria bibi-lopo ina nara ana ulu na. Ana pau bibi-lopo sira, basa de neni katemaꞌ paaꞌ fo malole naan seli, fee neuꞌ Manetualain. MANETUALAIN nita leoꞌ na, dale Na namahoꞌo neuꞌ Habel tutunu-hohotun ria. \v 5 Tehuu Ana ta nahiiꞌ Kaen no tutunu-hohotun ria. Boe ma Kaen namanasa naan seli, losaꞌ mata-idun rutuꞌ-rutu. \p \v 6 Boe ma MANETUALAIN dedea no Kaen nae, “He, Kaen! Ubeaꞌ taon de o mamanasa leoꞌ na? Ubeaꞌ taon de o mata-idum rutuꞌ-rutu leoꞌ na? \v 7 Kalu o tao malole, tantu Au boe sipoꞌ o no malole. Tehuu besa-besa! Kalu o tao tadaluꞌ, neuꞌ ko tadaluꞌ ria nala seluꞌ o. De kalu o mahiiꞌ tao tadaluꞌ, malole lenaꞌ tipa henin memaꞌ!” \p \v 8 Laiꞌ esa de, Kaen leleꞌo Habel nae, “Fadi, ee! Mai fo dua kata lalaꞌo leo okaꞌ teu.”\f + \fr 4:8 \ft Hapu dudui mauluꞌ ruma fo pake Kaen dedean ria, tehuu dedeaꞌ sira ta hapu si rai dudui dedea Ibrani teaꞌ a.\f* Ara losa naa, kekeneu te Kaen naisa fadi na. \p \v 9 Boe ma MANETUALAIN natane Kaen nae, “He, Kaen! O fadi ma nai bea?” \p Kaen nataa nae, “Au ta bubuluꞌ ana nai bea. Ee mae au homu ei na, do?” \p \v 10 Manetualain dedea nae, “Ubeaꞌ taon de o tao tadaluꞌ leoꞌ na? Bosoꞌ mae o bisa mafuni fadi ma daa na nai dae a, huu fo Au ita katemaꞌ asa so! \v 11 Besaꞌ ia kutuk a laꞌe o so. Huu fai fo o maisa fadi ma, dae a nasamusi na daa na. De besaꞌ ia, dae ria ta neni fee o sodaꞌ soꞌ. \v 12 Kalu o tao oka-tine, dae a ta neni fee o buna-boaꞌ hata esa boeꞌ. Mulai nemeꞌ besaꞌ ia mai, o masararala mu-mai sama leoꞌ lahenda kasian fo saka sodaꞌ nai dae-bafoꞌ ia.” \p \v 13 Kaen nadedea laka neuꞌ MANETUALAIN nae, “Awii! Manetualain, ee! Ubeaꞌ taon de Manetualain fee au kutuk mabera-ina ia, losaꞌ au ta bisa lepa a beꞌin soꞌ. \v 14 Huu no Manetualain usi heni au eme mamanaꞌ ia mai so, neuꞌ ko au dooꞌ a eme Manetualain mai. Au asararala nai basa mamanaꞌ ain. Basa de sudi bea a fo raneta ro au, tantu ara raisa au.” \p \v 15 Tehuu MANETUALAIN nataa ni nae, “Ta leo naꞌ fa! Bea naisa o, neuꞌ ko Au huku ni bera lena laiꞌ hitu!” Basa de MANETUALAIN tao tanda neuꞌ Kaen, ela lahenda ra bubuluꞌ, sona ara ta bole raisa ni fa. \v 16 Basa de Kaen laꞌo ela mamanaꞌ ria, de dooꞌ a nemeꞌ MANETUALAIN mai. Ana laꞌo losa mamanaꞌ esa nai oka Eden na pooꞌ dulu. Mamanaꞌ ria nade \it Nod\it*. Sosoa na nae, ‘masararalaꞌ’. De ana leo neuꞌ na. \s1 Kaen tititi-nonosi nara \p \v 17 Basa ria de Kaen sao, boe ma inaꞌ a nairu. Ana boki ana touꞌ esa, boe ma ara foin nade, Henok. Kaen nafoa koroꞌ esa boe, feen nade Henok, tuka ana na nade na. \v 18 Henok ana na, riꞌ Irad. Irad ana na, riꞌ Mehuyael. Mehuyael ana na, riꞌ Metusael. Ma Metusael ana na, riꞌ Lamek. \p \v 19 Lamek saon dua. Esa nade Ada, ma esa nade Sila. \v 20 Ada ana na, nade Yabal. Ria tititi-nonosi nara dadi manafoo. Ara lali-lali, ma leo rai tenda. \v 21 Fadi na, nade Yubal. Yubal tititi-nonosi nara manamamina musik, fuu suling ma ramina pake sanaar. \p \v 22 Lamek saon Sila boki na Tubal Kaen. Ria tititi-nonosi nara mantutu besi, de ara tao hata rupaꞌ ara reme besi ma riti. Tubal Kaen feto na, nade Naꞌama. \p \v 23 Laiꞌ esa, Lamek dedea koa ao neuꞌ saon dua si mata nara nae, “Emi nenene, ee! Bisinaaꞌ a ana touꞌ esa boa fee au, tehuu au popoꞌo aisa ni. \v 24 Lahenda fo raisa Kaen, ara hapu huhukuꞌ laiꞌ hitu. Tehuu maneniko hapu bea rapeda daleꞌ fo nau balas au, sona ara hapu huhukuꞌ laiꞌ hitu hulu hitu.” \s1 Adam ana feke na, riꞌ Set \p \v 25 Boe ma Adam saon Hawa boki seluꞌ ana touꞌ esa bali. Ara foi anaꞌ ria nade, \it Set\it* (sosoa na nae, ‘loo fee’), huu fo Hawa nae, “Manetualain loo fee au anaꞌ ia so kati Habel, fo Kaen naisa ni so a.” \v 26 Doo-doo boe ma, Set hapu ana touꞌ esa, nade Enos. \p Tepoꞌ ria, besaꞌ ko lahenda ra mulai doꞌo-tabe neuꞌ MANETUALAIN. \c 5 \s1 Adam tititi-nonosin losa Noh \p \v 1-2 Tepoꞌ fo Manetualain adu lahenda, Ana taon tuka Ria rupa-lolen, sama leoꞌ ao-ina na. Ana adu naa si, touꞌ no inaꞌ. Ana nanade si nae, “lahenda”, ma Ana fee si ua-naleꞌ. \p Lahenda masososaꞌ a, nade Adam. Adam tititi-nonosin, nade nara siꞌ iaꞌ: \m \v 3 Adam teun natun esa telu hulu, ana hapu ana touꞌ esa, rupa-lolen sama leoꞌ papa na. Boe ma ana foi anaꞌ ria, nade \it Set\it*. \v 4 Basa ria boe ma, Adam bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun falu. Ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ bali. \v 5 Ana maten neuꞌ teun natun sio telu hulu. \m \v 6 Tepoꞌ fo Set teun natun esa lima, boe ma ana hapu ana touꞌ esa, nade Enos. \v 7 Basa de Set bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun falu ma hitu. Ana hapu seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ bali. \v 8 Ana maten neuꞌ teu ni natun sio sanahulu dua. \m \v 9 Tepoꞌ fo Enos teun siohulu, boe ma ana hapu ana touꞌ esa nade, Kenan. \v 10 Basa de Enos bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun falu sanahulu lima, ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ bali. \v 11 Ana maten neuꞌ teu ni natun sio lima. \m \v 12 Tepoꞌ fo Kenan teun hitu hulu, boe ma ana hapu ana touꞌ esa nade, Mahalalel. \v 13 Basa de Kenan bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun falu haa hulu, ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ bali. \v 14 Ana maten neuꞌ teu ni natun sio sanahulu. \m \v 15 Tepoꞌ fo Mahalalel teun nee hulu lima, ana hapu ana touꞌ esa nade, Yared. \v 16 Mahalalel bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun falu telu hulu, ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ bali. \v 17 Ana maten neuꞌ teu ni natun falu sio hulu lima. \m \v 18 Tepoꞌ fo Yared teun natun esa nee hulu dua, ana hapu ana touꞌ esa nade, Henok. \v 19 Basa de Yared bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun falu, ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ bali. \v 20 Ana maten neuꞌ teu ni natun sio nee hulu dua. \m \v 21 Tepoꞌ fo Henok teun nee hulu lima, ana hapu ana touꞌ esa nade, Metusalak. \v 22 Henok nasoda daleꞌ esa no Manetualain losaꞌ teuꞌ natun telu bali. Boe ma ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ bali. \v 23-24 Ana nasoda daleꞌ esa naroo no Manetualain. Basa de tepoꞌ fo teu ni natun telu nee hulu lima, boe ma mopon huu fo Manetualain soꞌu naꞌae ana. \m \v 25 Metusalak teun natun esa faluhulu hitu, ana hapu ana touꞌ esa nade, Lamek. \v 26 Metusalak bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun hitu falu hulu dua, ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ bali. \v 27 Ana maten neuꞌ teu ni natun sio nee hulu sio. \m \v 28 Tepoꞌ fo Lamek teun natun esa falu hulu dua, ana hapu ana touꞌ esa. \v 29 Lamek foi anaꞌ ria nade \it Noh\it*, (sosoa na nae, ‘fee oꞌoe-nanasiꞌ’), nana huu nae, “Anaꞌ ia neuꞌ ko oꞌoe-nanasi tao namahoꞌo ita daleꞌ na neme memela-mamakuꞌ nai dae ia, fo Manetualain kutuk ana so a.” \v 30 Basa ria, Lamek bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun lima siohulu lima, ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ bali. \v 31 Ana maten neuꞌ teu ni natun hitu hitu hulu hitu. \p \v 32 Tepoꞌ fo Noh teun natun lima, ana hapu ana touꞌ telu so, siꞌ Sem, Yafet ma Ham.\f + \fr 5:32 \ft Ham nana, ana muriꞌ a. Meten nai \ft \+it Tutui Masososaꞌ\+it* 9:24-25.\f* \c 6 \s1 Lahenda ra tadalu nara \p \v 1 Tepoꞌ ria, lahenda ra boe-boe tamba. Ara kofela basa mamanaꞌ nai dae-bafoꞌ a. Ara boki ra ana inaꞌ boe. \v 2 Manetualain ana tou nara\f + \fr 6:2 \ft ‘Manetualain ana tou nara’ bea sira, ta makaledoꞌ a fa. Hapu lahenda malelaꞌ ruma rae, sira nana maneꞌ ara ana nara. Hapu ruma rae sira nana, lahenda reme masodaꞌ fo ta lahenda fa. Hapu ruma afi rae, sira nana Manetualain eilaꞌo-limalopen reme nusatetu-ikutemaꞌ a mai. Tehuu ta hapu esa bubulu matetuꞌ boeꞌ.\f* rita lahenda a ana feto nara napuꞌ mesan. Boe ma ara reu sao ra ana fetoꞌ fo rahiiꞌ asa a. \v 3 Boe ma MANETUALAIN nae, “Au sotaꞌ no lahenda ia ra masoda taohiro-taohari nara so. Au Dula-dale Ka fo riꞌ fee si sodaꞌ a, ta nau fee si rasoda raroo soꞌ.\f + \fr 6:3 \ft Dedea Ibrani nai ia, ta makaledoꞌ fa.\f* Ara muste mate. De neuꞌ ko ara rasoda losa adaꞌ noi teuꞌ natun esa dua huluꞌ a.” \p \v 4 Tepo-leleꞌ ria, ma tepo-leleꞌ mabuiꞌ ara, hapu lahenda parnaka-ina rai dae-bafoꞌ a.\f + \fr 6:4 \ft Dedea Ibrani a nae, ‘lahenda Nefil ara’. Tehuu sosoa na, ta makaledoꞌ fa.\f* Manetualain ana tou nara sao ra lahenda dae-bafoꞌ a ana feto nara, boki ra lahenda kahereꞌ ara, siꞌ parani musu manade nai tutui fai uluꞌ ara. \p \v 5 Tepoꞌ ria, MANETUALAIN nita lahenda dae-bafoꞌ a tadalu nara talalu so. Sira dale nara afi raroo adaꞌ noi tadaluꞌ. \v 6 Boe ma MANETUALAIN nasale dale adu naa si fo leo rai dae-bafoꞌ ia. No enoꞌ ria, riꞌ tao na dale Na hedis naan seli. \v 7 Huu ria na, Ana dedea nae, “No leo naꞌ a, neuꞌ ko Au tao alulutuꞌ lahenda fo riꞌ Au adu aa si rai dae-bafoꞌ ia so. Manupuiꞌ ara ma banda fekeꞌ ara boe, Au tao alulutuꞌ katemaꞌ asa. Huu fo Au asale dale adu a si so.” \v 8 Tehuu adaꞌ noi Noh riꞌ tao na MANETUALAIN dale na namahoꞌo. \s1 Noh tutui na \p \v 9-10 Noh tutui na leo iaꞌ: Ria ana toun telu, siꞌ Sem, Yafet ma Ham. Noh nasoda roo-tetuꞌ, ta tao tadaluꞌ fa. Tepoꞌ ria adaꞌ noi ria riꞌ malole. Ana nasoda naneneaꞌ no Manetualain. \p \v 11-12 Tehuu Manetualain nita basa lahenda fekeꞌ ara basan tadaluꞌ. Nai bea-bea oo, lahenda eno masoda nara tadalu raan seli. Manetualain nita adaꞌ noi lahenda dae-bafoꞌ a tadalu nara. \v 13 Basa de Manetualain nafada Noh nae, “Nai mamanaꞌ bea-bea oo, Au ita adaꞌ noi lahenda a tadalu nara. De Au aetuꞌ so ae, Au nau tao alulutuꞌ dae-bafoꞌ ia no basa oe-isin. \v 14 De leo iaꞌ, Noh! Besaꞌ ia o tao ma ofa bau-inaꞌ esa, neme ai matea a mai. Nai ofaꞌ a daleꞌ, o tao kama dodouꞌ. Basa nanadudu dama neuꞌ ofaꞌ a. \v 15 O tao ofaꞌ a nanaru naa meter natun esa telu hulu telu; loloa na meter duahulu dua; ma dedema na meter sanahulu telu. \v 16 Tao puniꞌ neuꞌ ofaꞌ a. Tehuu fee puniꞌ ria doo a baiꞌ neme dindi a lain mai, ee meter seseriꞌ esa. O bati ofaꞌ a neuꞌ tadaꞌ telu. Basa sona tao lelesu esa nesiꞌ poo na. \p \v 17 Mafarereneꞌ matalolole! Neuꞌ ko Au aonda faa ina, fo namate basa-basa masodaꞌ ara rai dae-bafoꞌ ia, losaꞌ ta ela hata esa boeꞌ. \v 18 Tehuu Au nau heke hehelu-barataa ia neuꞌ o. Neuꞌ ko o masoꞌ leo ofaꞌ a daleꞌ mu, sama-sama mo sao ma, ma ana-manafeu mara. \p \v 19-20 Neme basa banda ra, o muste mu hai ma pasang be esaꞌ, muni si leo ofaꞌ daleꞌ reu, ela ara rasoda sama-sama roo o. Leo-leoꞌ banda aeꞌ, manupuiꞌ ara, ma banda manlodo-manraeꞌ ara, fo ela basa si rasoda. \v 21 O muste muni nanaa rupaꞌ ara, leo ofaꞌ a daleꞌ neu, soaneuꞌ emi, ma soaneuꞌ banda-manuꞌ ara.” \p \v 22 Noh namanene leoꞌ na, boe ma ana tao tuka Manetualain pareta Na katemaꞌ. \c 7 \s1 Faa inaꞌ a \p \v 1 Basa ria boe ma, MANETUALAIN dedea no Noh nae, “Au mete basa mamanaꞌ lalaꞌen, tehuu Au hapu adaꞌ noi o riꞌ dale ma roos a. Huu ria na, mo sao-ana mara masoꞌ ofaꞌ daleꞌ meu leo. \v 2-3 Neme basa banda rupaꞌ fo emi bole mia paa nara, ma bole meni soaneuꞌ Au, sona muni pasang behituꞌ leo ofaꞌ a daleꞌ neu. Neme basa manupui rupaꞌ ara boe, muni pasang behituꞌ. Tehuu neme banda fekeꞌ ara mai, muni adaꞌ noi pasang beesaꞌ. No ria na, banda ma manupuiꞌ sira dadi bini-kee, ela bosoꞌ ramaetu si. \p \v 4 Mafarereneꞌ matalolole! Seluꞌ faiꞌ hitu, Au aꞌonda uda ta pake hahaeꞌ fa losaꞌ leledoꞌ haa hulu, ma hatuꞌ haa hulu. No ria na, Au amate katemaꞌ basa-basan riꞌ Au adu a si so, fo rasoda rai madaꞌ lain.” \p \v 5 Basa boe ma Noh tao tuka matetuꞌ MANETUALAIN pareta na katemaꞌ. \v 6 Tepoꞌ fo faa inaꞌ a, nana Noh teun natun nee. \v 7 Noh no sao na, ma ana-manafeu nara masoꞌ leo ofaꞌ a daleꞌ reu, fo soi ra ao nara remeꞌ faa ina a mai. \v 8-9 Noh tuka MANETUALAIN pareta na, boe ma ana neni manupui rupaꞌ, ma banda fekeꞌ ara, esaꞌko noꞌ pasang na, leo mae banda fo lahenda bole naa paa na, ma lahenda raluli a. \v 10 Basa faiꞌ hitu, boe ma faa ina sikilapa mai de napoti na dae-bafoꞌ ia. \p \v 11 Naraa no Noh teun natun nee, bulaꞌ dua ma faiꞌ sanahulu hitu, boe ma fa ina a mai. Faiꞌ ria nonooꞌ leo, lalai natahuꞌa, de oe a noi sikilapaꞌa mai. Ma basa oe mataꞌ ara adi si, de oe a nasapura deaꞌ mai. \v 12 Boe ma uda a ta pake hahaeꞌ fa hatu-leledon, losaꞌ faiꞌ haa hulu. \p \v 13 Tehuu faiꞌ ria boe, Noh sao na, anan telus, siꞌ Sem, Yafet no Ham, ma manafeu nara, basa si masoꞌ leo ofaꞌ daleꞌ reu. \v 14 Ara masoꞌ sama-sama roo basa banda ra, riꞌ banda aeꞌ, banda fuiꞌ, manlodo-manraeꞌ, manupuiꞌ, ma banda feke madilaꞌ ara. \v 15-16 Basa masodaꞌ ara pasang beesaꞌ, masoꞌ leo ofaꞌ daleꞌ reu sama-sama ro Noh, sama leoꞌ Manetualain pareta ni a. \p Basa si masoꞌ rala ofaꞌ daleꞌ, boe ma MANETUALAIN koe ofaꞌ a lelesu na. \p \v 17-19 Uda bau-inaꞌ a mai naroo, losa faiꞌ haa hulu, ma faa a boe-boe namadema losaꞌ ofaꞌ a bonu. Oe a ae naroo losaꞌ seli basa lete madema ra. \v 20 Oe a ae ta pake hahaeꞌ fa, losaꞌ dedema na meter hitu neme leteꞌ ara poi na mai. \p \v 21-23 No ria na, basa masodaꞌ fo rai madaꞌ lain mate katemaꞌ asa. Riꞌ lahenda, banda aeꞌ, banda fuiꞌ, manlodo-manraeꞌ, ma manupuiꞌ ara. Adaꞌ noi Noh ma basa si rai ofaꞌ a daleꞌ, soi ra ao nara. \v 24 Oe a ta reꞌe fa losa faiꞌ natun esa lima hulu. \c 8 \s1 Dae a namaraꞌu \p \v 1 Tehuu Manetualain ta nafarene heni Noh no basa banda ra raiꞌ ofaꞌ a. Ana fee ani a fufuu nareꞌeꞌ faa ria. \v 2 Ana tutuꞌ etu basa oe mataꞌ fo rai dae-bafoꞌ a, ma fee uda a hai. \v 3 Boe ma oe reꞌe naroo. Basa faiꞌ natun esa lima hulu, boe ma oe a ta demaꞌ a soꞌ. \v 4 Naraa no bula kahitu na faiꞌ sanahulu hitu, boe ma ofaꞌ a hara nai lete madema-ina esa, nade Ararat. \v 5 Oe a reꞌe naroo, losa bula kasanahulu na faiꞌ esa, boe ma lete poiꞌ ara mulai nananitaꞌ. \p \v 6 Basa faiꞌ haa hulu boe ma Noh soi ofaꞌ a jandelan esa. \v 7 Basa de ana poꞌi manupui kaaꞌ esa. Manupuiꞌ ria laa naroo neu-mai, losaꞌ faa a reꞌe matetuꞌ. Ana ta fali seluꞌ leo ofaꞌ a neu soꞌ. \v 8 Boe ma Noh poꞌi seluꞌ kalasi esa, ela neu lalafa sudi oe ria meti ni matetuꞌ so, do beiꞌ. \v 9 Tehuu no oe a bei lifu na katemaꞌ dae-bafoꞌ a, de manupuiꞌ a ta hapu mamana tetenaꞌ fa. Boe ma ana fali leo ofaꞌ a neu. Noh loꞌ lima na neu de sipoꞌ na manupuiꞌ a leo ofaꞌ daleꞌ neu. \p \v 10 Noh nahani faiꞌ hitu bali, boe ma ana poꞌi seluꞌ manupuiꞌ a. \v 11 Ledo leodaeꞌ boe ma, manupuiꞌ a fali leo Noh neu, ma seu neni ai saitun dooꞌ esa. Noh nalelaꞌ nan oe a reꞌe matetuꞌ so. \v 12 Ana nahani seluꞌ faiꞌ hitu bali, boe ma poꞌi seluꞌ kalasi a. Tehuu oeꞌ ia, manupuiꞌ a ta fali soꞌ. \p \v 13 Noh teun natun nee esa, laꞌe bula kaesa na faiꞌ esa, oe a reꞌe matetuꞌ so. Boe ma Noh soi ofaꞌ a jendela na, basa de ana mete naleleiꞌ, te dae a namatuu so. \v 14 Losa bula kadua na faiꞌ duahulu hitu, te dae a namatuu matetuꞌ so. \p \v 15 Basa boe ma, Manetualain dedea no Noh nae, \v 16 “Noh! Besaꞌ ia emi basa onda memeꞌ ofaꞌ ia lain mai leo. \v 17 Poꞌi banda sira katemaꞌ asa! Riꞌ banda aeꞌ, banda fuiꞌ, banda manlodo-manraeꞌ, ma manupuiꞌ ara. Remeꞌ na elaꞌ ara tamba dodouꞌ, ma rahenu dae-bafoꞌ ia.” \p \v 18-19 Basa de Noh no sao na, ma ana-manafeu nara, basa si kalua remeꞌ ofaꞌ a mai. Basa banda sira boe kalua, esaꞌko noꞌ bubuan. \s1 Noh fee tutunu-hohotuꞌ neuꞌ Manetualainꞌ \p \v 20 Basa de, Noh lutu batu fo tao mamana tutunu-hohotuꞌ soa neuꞌ MANETUALAIN. Neme basa banda fo bole pake si dadi reuꞌ tutunu-hohotuꞌ, Noh hai na beꞌesaꞌ. Basa de ana hala si, fo tunu si reuꞌ mamana tutunu-hohotuꞌ ria lain, ela dadi tanda makasi neuꞌ MANETUALAIN. \v 21 MANETUALAIN hae na tutunu-hohotuꞌ ria boomeni na, boe ma dale Na namahoꞌo. Ana afi nae, \m “Mulai nemeꞌ besaꞌ ia, leo mae leoꞌ bea boe Au ta kutuk dae-bafoꞌ ia nana huu lahenda ra tadalun. Leo mae reme aana nara mai, afi adaꞌ noi tadaluꞌ a, tehuu Au ta alulutuꞌ basa hata masodaꞌ ara soꞌ, sama leoꞌ Au tao ia so a. \v 22 Maneniko dae-bafoꞌ a bei hapun, ledo-fai ia ra basan laꞌo raroo, tuka ria atoran a. Riꞌ fai seseleꞌ ma fai ooruꞌ, fai masufuꞌ ma fai hanas, fai fanduꞌ ma fai oe faaꞌ, leledoꞌ ma hatuꞌ.” \c 9 \s1 Manetualain heke hehelu-barataaꞌ no Noh \p \v 1 Manetualain fee ua-naleꞌ neuꞌ Noh no ana nara, ma dedea nae, “Emi boki-lae fo mamefu seluꞌ dae-bafoꞌ ia. \v 2 Neuꞌ ko basa banda fuiꞌ, manupuiꞌ ma ikaꞌ ara, biiꞌ emi. Emi riꞌ muste ator asa. \v 3 Emi bole mia basa banda sira paa nara, sama leoꞌ emi boe bole mia parusa ra buna-boan. Basa ia ra, Au fee si reuꞌ emi. \p \v 4 Adaꞌ noi emi ta bole mia paaꞌ fo bei no daa na, nana huu banda a sumane na, hapun nai daa na. \v 5-6 Au adu-tao lahenda tuka Au rupa-lole Ka. Huu ria na, emi ta bole maisa lahenda. Maneniko hapu lahenda, do banda, fo raisa lahenda, muste maisa si boe. Hehelu-barataaꞌ ia nemeꞌ Au mai. \v 7 Emi muste boki-lae fo mamefu seluꞌ dae-bafoꞌ ia.” \p \v 8 Manetualain tuti seluꞌ dedea Na nae, \v 9 “Besaꞌ ia Au nau heke hehelu-barataa Ka o emi, losa tititi-nonosi mara boe. \v 10 Hehelu-barataaꞌ ia soaneuꞌ basa masodaꞌ ara, riꞌ banda aeꞌ, banda fuiꞌ, ma manupuiꞌ ara. Eetu dedea na, basa-basan fo kalua sama-sama ro emi meme ofaꞌ ria mai. \v 11 Au hehelu-barataa Ka leo iaꞌ: Leo mae leoꞌ bea oo, Au ta fee faa ina mai seluꞌ soꞌ, fo namate basa masodaꞌ ara, ma nalutu heni dae-bafoꞌ ia. \p \v 12-13 Au tao elus ka nai lalai, fo dadi tanda nafarereneꞌ neuꞌ Au hehelu-barataa ki fo ta manaetu-manabasaꞌ neuꞌ emi, ma basa masodaꞌ ara, ma dae-bafoꞌ ia. \v 14-17 Maneniko hapu oa uda a nai lalai, basa de elus a kalua mai, neuꞌ ko ria nafarereneꞌ Au hehelu-barataa Ki nae: neuꞌ ko faa ina ta nalutuꞌ basa masodaꞌ ara soꞌ. No ria na, Au heke hehelu-barataa Ki neuꞌ emi ma basa masodaꞌ ara. Au hehelu-barataa Ki ta naꞌetu-nabasan fa.” \s1 Noh mafuꞌ \p \v 18 Noh ana nara fo kalua remeꞌ ofaꞌ a mai a, siꞌ Sem, Yafet ma Ham. (Ham nana, Kanaꞌan papa na). \v 19 Basa lahenda rai dae-bafoꞌ a tititi-nonosi nara nana reme Noh anan sira telu mai. \p \v 20 Noh nana lahenda maue-maosa. Ria riꞌ tao masososa oka anggor. \v 21 Laiꞌ esa de, ana ninu oe anggor losaꞌ mafuꞌ naan seli. Boe ma ana olu heni bua-loan, basa de suku poiraoꞌ nai mamana leleo na daleꞌ. \v 22 Ham nita papa na poiraoꞌ, boe ma ana nalai deaꞌ neu, de nafada aꞌan Sem no Yafet. \v 23 Basa de dua si hai ra lafa esa, boe ma ara rapela ran fuan neuꞌ aru nara lain. Basa de ara laꞌo rasadedeaꞌ a masoꞌ leo mamana leleoꞌ daleꞌ reu, de ralusen neuꞌ papa na. No ria na, ara ta rita papa na poiraon ria. Basa boe ma deaꞌ reu. \p \v 24 Noh mamafu na mulai mopon, besaꞌ ko ria bubuluꞌ nae ana mateꞌa tei-susu na, nonoi-tataon. \v 25 Basa de ana dedea nae, “He! Kanaꞌan papa na!\f + \fr 9:25 \ft Hapu susura mauluꞌ a nae, “Ham”.\f* Au kutuk o! Neuꞌ ko o dadi ata soaneuꞌ aꞌam dua si! \q1 \v 26 Io-oa MANETUALAIN! Ela leoꞌ bea na, Ana fee ua-naleꞌ neuꞌ Sem! \q2 Tehuu ela leoꞌ bea na, Kanaꞌan dadi neuꞌ Sem atan. \q1 \v 27 Ela leoꞌ bea na, Manetualain namaloa Yafet oe-daen; \q2 Ma ria tititi-nonosi nara rasoda mole-dame ro Sem tititi-nonosin. \q3 Tehuu ela leoꞌ bea na, Kanaꞌan dadi neuꞌ Yafet atan.” \p \v 28 Mulai nemeꞌ basa faa inaꞌ ria, Noh bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun telu lima hulu bali. \v 29 Ana maten neuꞌ teun natun sio lima hulu. \c 10 \s1 Noh ma Yafet tititi-nonosin \p \v 1 Basa faa inaꞌ a, boe ma Noh ana nara hapu tititi-nonosiꞌ. Siꞌ tititi-nonosiꞌ reme Sem, Yafet ma Ham. \m \v 2-5 Yafet tititi-nonosi nara, siꞌ: Gomer, Magog, Madai, Yawan, Tubal, Mesek ma Tiras. Esaꞌko noꞌ dedea nara, leo nara, ma oe-dae nara. \m Gomer tititi-nonosi nara, siꞌ: Askenas, Rifat ma Togarma. \m Yawan tititi-nonosi nara, siꞌ: Elisa, Tarsis, lahenda Kitim ara, ma Dodanim fo ara leo rai tasi suuꞌ.\f + \fr 10:2-5 \ft Hapu dudui mauluꞌ ruma rae, ‘Rodanim’.\f* \s1 Ham tititi-nonosin \p \v 6 Ham tititi-nonosi nara, siꞌ: Kus, Misraim, Put, ma Kanaꞌan.\f + \fr 10:6 \ft Kus, nana riꞌ ‘Etiopia’. Misraim, nana riꞌ ‘Masir’.\f* \m \v 7 Kus tititi-nonosi nara, siꞌ: Seba, Hawila, Sabta, Raema ma Sabteka. \m Raema tititi-nonosi nara, siꞌ: Syeba ma Dedan. \p \v 8 Kus ana tou na, riꞌ Nimrod. Ria nana malaka parani matati masososa kahereꞌ. \v 9 Ria kahere na nemeꞌ MANETUALAIN mai, losaꞌ ria boe dadi mansopu kahereꞌ naan seli. Huu ria na, lahenda biasa dedea rae, “Ela leoꞌ bea na, o dadi mansopu kahereꞌ, sama leoꞌ Nimrod fo hapu kahere na neme MANETUALAIN mai.” \v 10 Masososa na ria nusa-namon mulai nemeꞌ Babel, Erek Akad ma Kalne. Sira basa si rai Sinear.\f + \fr 10:10 \ft Sinear, nana, Babel nade feke na. Besaꞌ ia mamanaꞌ ria nai Iran no Irak.\f* \v 11 Neme naaꞌ mai, ana pareta Asyur boe. Basa boe ma ana nafoa kota Niniwe, Rehobot-Ir, Kala, \v 12 ma Resen, fo rai Niniwe no Kala talada. Basa sira nana bendar mesan. \m \v 13 Misraim tititi-nonosi nara, siꞌ lahenda Ludim, Anamim, Lehabim, Naftuhim, \v 14 Patrusim, Kasluhim, ma Kaftorim. Lahenda Kasluhim, nana lahenda Filistin nara bei-baꞌin. \m \v 15 Kanaꞌan ana ulu na, riꞌ Sidon. Kanaꞌan boe dadi bei-baꞌi neme lahenda Het ara, \v 16 Yebusi, Amori, Girgasi, \v 17 Hiwi, Arki, Sini, \v 18 Arwadi, Semari, ma Hamati. \p Kanaꞌan tititi-nonosin nara kofela rai basa mamanaꞌ ara, \v 19 losaꞌ sira dae nara ratoo mulai neme Sidon, naroo leo Gerar, losa Gasa. Neme naaꞌ mai leo Sodom, Gomora, Adma ma Seboim, losa nai Lasa. \p \v 20 Sira basa nana Ham tititi-nonosin. Esaꞌko noꞌ dedea nara, leo nara, ma oe-dae nara. \s1 Sem tititi-nonosin \p \v 21 Yafet aꞌan Sem, dadi neuꞌ lahenda Eber ara bei-bain.\f + \fr 10:21 \ft Lahenda malelaꞌ ruma rae Eber nana, riꞌ ‘Ibrani’.\f* \m \v 22 Sem tititi-nonosin siꞌ: Elam, Asyur, Arpaksad, Lud ma Aram. \m \v 23 Aram tititi-nonosin siꞌ: lahenda Us, Hul, Geter ma Mas.\f + \fr 10:23 \ft Mas nade feke na, riꞌ ‘Mesek’\f* \m \v 24 Arpaksad ana na, riꞌ Sela. Sela ana na riꞌ, Eber. \m \v 25 Eber hapu ana touꞌ dua. Uluꞌ a foin nade, \it Pelek\it*, (sosoa na nae, ‘esaꞌko matan’), huu fo tepoꞌ ria lahenda ra kofela nai dae-bafoꞌ a. Pelek fadi na, nade \it Yoktan\it*. \m \v 26 Yoktan tititi-nonosin siꞌ: Almodad, Selef, Hasar-Mawet, Yera, \v 27 Hadoram, Usal, Dikla, \v 28 Obal, Abimael, Syeba, \v 29 Ofir, Hawila, ma Yobab. Basa sira nana Yoktan tititi-nonosi nara. \p \v 30 Sira mamana leleo nara mulai neme Mesa naroo losa Sefar, riꞌ nai pooꞌ dulu fo mamana lete malelepiꞌ ara. \p \v 31 Basa sira nana, Sem tititi-nonosin nara. Esaꞌko noꞌ dedea nara, leo nara, ma oe-dae nara. \p \v 32 Basa sira nana Noh tititi-nonosin nara, esaꞌko noꞌ leo nara. Basa faa inaꞌ a, sira siꞌ kofela rahenu dae-bafoꞌ a. \c 11 \s1 Tutui kota Babel a \p \v 1 Fai a ulu na, basa lahenda nai dae-bafoꞌ a, ara dedea pake dedeaꞌ esaꞌ a. \v 2 Tepoꞌ fo sira ruma mulai lali dulu reu, ara losa dae malekaꞌ esa nai Sinear, boe ma ara leo reuꞌ na.\f + \fr 11:2 \ft ‘Leo pooꞌ dulu’ nai dedea Ibrani, sosoa na boe bisa rae, ‘neme pooꞌ dulu mai’. Sinear nade feke na riꞌ, ‘Babel’.\f* \p \v 3-4 Basa si rala haraꞌ rae, “Ae! Toranoo kara emin! Mai fo ita tafoa ta kota bau-inaꞌ esa. Ita muste tao batu pilas, basa sona hotun losa namepe. Ma ita tatutuleꞌ batu sira pake ter. Basa nana ita tafoa uma madema esa, fo poilai na losa lalai, ela leoꞌ bea na, ita hapu nadeꞌ. Ela ita dadi teuꞌ lahenda nusa bau-inaꞌ esa, fo bosoꞌ esaꞌko matan.” \p \v 5 Boe ma MANETUALAIN onda, ela memete sudi kota ria no uma madema fo ara rafoa ni a. \v 6 Basa de Ana dedea nae, “Lahenda ia ra basa si lahenda nusaꞌ esa, ma ara pake dedeaꞌ esa. Hata fo besaꞌ ia ara taon ia, besaꞌ ko sauꞌ masososa. Balaha-binesaꞌ maneniko basa si nanahekeꞌ dadi esaꞌ sama leoꞌ besaꞌ ia, neuꞌ ko ara bisa tao sudi laꞌe ubeaꞌ a. \v 7 Malole lenaꞌ Ita onda fo tao fee si esaꞌko dedean, ela ara bosoꞌ esa bubuluꞌ esa dedean bali.” \p \v 8 Basa boe ma Manetualain onda, de tao taohiro-taohari sira dedean. No ria na, Ana tao na lahenda sira kofela leo basa mamanaꞌ nai dae-bafoꞌ a. Boe ma ara ta rafoa raroo kota ria soꞌ. \v 9 Huu ria na, de ranade kota ria, \it Babel\it* (hiiꞌ nae sama no dedeaꞌ esa fo sosoa na nae, ‘lakadileꞌ’), nana huu MANETUALAIN tao taohiro-taohari sira dedea na, ma fee si kofela leo basa mamanaꞌ nai dae-bafoꞌ a. \s1 Neme Sem losa Abram \p \v 10 Sem tititi-nonosin siꞌ iaꞌ. Tepoꞌ fo faa inaꞌ a hai basa teuꞌ dua, naraa laꞌe Sem teun natun esa, ana hapu ana touꞌ esa nade Arpaksad. \v 11 Ana bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun lima, ma ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ. \p \v 12 Arpaksad teun telu hulu lima, ana hapu ana touꞌ esa nade Sela. \v 13 Arpaksad bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun haa telu, ma ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ. \p \v 14 Sela teun telu hulu, boe ma ana hapu ana touꞌ esa nade, Eber. \v 15 Basa ria boe ma, Sela bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun haa telu, ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ. \p \v 16 Eber teun telu hulu haa, ana hapu ana touꞌ esa nade, Pelek. \v 17 Basa ria boe ma, Eber bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun haa telu hulu, ma ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ. \p \v 18 Pelek teun telu hulu, ana hapu ana touꞌ esa nade, Rehu. \v 19 Basa ria boe ma, Pelek bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun dua sio, ma ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ. \p \v 20 Rehu teun telu hulu dua, ana hapu ana touꞌ esa nade, Seruk. \v 21 Basa de, Rehu bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun dua hitu, ma ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ. \p \v 22 Seruk teun telu hulu, ana hapu ana touꞌ esa, nade Nahor. \v 23 Seruk bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun dua, ma ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ. \p \v 24 Nahor teun duahulu sio, ana hapu ana touꞌ esa, nade Tera. \v 25 Nahor bei nasoda seluꞌ teuꞌ natun esa sanahulu sio, ma ana hapu tamba seluꞌ ana touꞌ ma ana inaꞌ. \p \v 26 Tera teun hituhulu lenaꞌ, boe ma hapu ana touꞌ telu, siꞌ Abram, Nahor, ma Haran. \s1 Tera tititi-nonosin \p \v 27 Ia nana Tera tititi-nonosi nara. Tera ana nara siꞌ Abram, Nahor ma Haran. Haran hapu ana touꞌ esa nade Lot. \v 28 Haran mate ni nai dae fua-funi na nade Ur, nai lahenda Kasdim ara daen. Tepoꞌ fo mate ni, nana papan Tera bei nasoda. \v 29 Abram sao Sarai. Nahor sao Haran ana feto na nade Milka. Haran boe hapu ana touꞌ esa nade Yiska. \v 30 Tehuu Sarai tedi ni, de ta bisa boki fa. \p \v 31 Laiꞌ esa de, Tera no anan Abram, manafeun Sarai, ma upun Lot, ara laꞌo ela koro Ur. Ara nau leo dae Kanaꞌan reu. Tehuu ara losa nusa Haran, boe ma ara leo reuꞌ na. \v 32 Tera teun natun dua lima, boe ma maten nai naa. \c 12 \s1 Manetualain naloo Abram \p \v 1 Tepoꞌ ria, MANETUALAIN dedea no Abram so nae, “Abram! O kalua laꞌo ela kileoboboki mara, papa ma uma-loon, ma o koro-tadum. O leo mamanaꞌ esa mu, neuꞌ ko Au atudun neuꞌ o. \q1 \v 2 Neuꞌ ko Au fee o ua-naleꞌ. \q2 Ma o tititi-nonosi mara neuꞌ ko tamba dodouꞌ, \q3 ma ara dadi reuꞌ lahenda nusa kahereꞌ, losaꞌ basa lahenda ra ralelaꞌ o nade ma. \q2 Basa te, neuꞌ ko o dadi ua-naleꞌ fee lahenda fekeꞌ. \q1 \v 3 Neuꞌ ko Au fee ua-naleꞌ neuꞌ lahenda fo fee o ua-naleꞌ. \q2 Tehuu Au fee kutuk neuꞌ lahenda fo fee o kutuk. \q1 Nenene matalolole! \q2 Huu fo neuꞌ ko basa lahenda nusaꞌ nai dae-bafoꞌ a hapu ua-naleꞌ nana huu o.” \p \v 4-5 Tepoꞌ ria, Abram teun hituhulu lima. Ana noo saon Sarai, fadi na ana manen Lot, ma basa hata pusaka nara, no basa lahenda manoi fo ana hapu nai kota Haran. Boe ma Abram asa laꞌo ela Haran, de leo mamanaꞌ fo MANETUALAIN nafadan ni a. De ara laꞌo raroo losa mamanaꞌ esa, nade Kanaꞌan. \p \v 6 Losa na boe ma, Abram laꞌo nafeo basa dae ria, losaꞌ nananeaꞌ no koroꞌ esa nade Sikem. Basa de ara leo lalai reuꞌ na, raneneaꞌ ai huu inaꞌ esa nai More. Tepoꞌ ria, lahenda Kanaꞌan ara bei leo rai naa. \v 7 Nai naa, MANETUALAIN natudu Ao na neuꞌ Abram. Ana nae, “Neuꞌ ko Au fee o tititi-nonosi mara nusaꞌ ia.” Basa de Abram lutu na batu ra, fo pake ni dadi neuꞌ mamana tutunu-hohotu soaneuꞌ MANETUALAIN fo riꞌ Ana natudu Ao na nai naa so. \p \v 8 Basa ria, boe ma Abram asa lali leo leteꞌ esa nai ona, de ara leo lalai reuꞌ koro Betel no koro Ai talada. Nai naa, ana napadedeiꞌ mamana tutunu-hohotuꞌ esa, ma ana doꞌo-tabe neuꞌ MANETUALAIN. \v 9 Basa ria boe ma, ana lali naleleiꞌ mamanaꞌ, losa dae Negeb nai Kanaꞌan pooꞌ ona. \s1 Abram leo dae Masir neu \p \v 10 Laiꞌ esa de, hapu fai laa-roes inaꞌ nai dae Kanaꞌan. Huu ria na, de Abram asa laꞌo leo dooꞌ a reu bali nai pooꞌ ona, losa dae Masir. Ara leo lalai reuꞌ na. \v 11 Ara sakaꞌ masoꞌ leo dae Masir a reu, Abram nafada saon nae, “Sarai. O napuꞌ mesan. \v 12 Tehuu maneniko lahenda Masir a rita o napu ma leoꞌ ia, tantu ara nau raisa au, nana huu au nana o saom. No ria na, ara bisa tonda ra o. \v 13 De malole lenaꞌ, o mafada si mae au nana o naa ma. No ria na, ara ta raisa au fa, tehuu neuꞌ ko malole roo au, nana huu o.” \p \v 14 Abram asa losa Masir so, boe ma lahenda ra rita Sarai napuꞌ mesan. \v 15 Mane Masir a pegawe nara rita ni, boe ma ara io inaꞌ ria lole-napun nai maneꞌ a mata na. Boe ma ara roo inaꞌ ria leo maneꞌ a uma na neu. \v 16 De maneꞌ a malole no Abram, nana huu Sarai. Boe ma maneꞌ a parseen fee Abram banda, leo-leoꞌ bibi-lopo, kedaeꞌ, sapi, keledei, ma onta. Ana parseen fee ni ata touꞌ ma inaꞌ boe. \p \v 17 Tehuu no maneꞌ a tonda na lahenda saon leo ria uman daleꞌ neu so, de MANETUALAIN feen no uma isi nara huhuku rupaꞌ. \v 18 Basa boe ma, maneꞌ a naloo na Abram de natane ni nae, “Abram! O tao au leoꞌ bea ia so? Ubeaꞌ taon de o ta mafada mae inaꞌ ia nana o sao ma fa? \v 19 Tehuu o mae inaꞌ ia nana o feto ma. Kura baiꞌ au sao ni! Hai faliꞌ sao ma! Besaꞌ ia mo ni, maheoꞌ memeꞌ au mata ka mai leo!” \v 20 Basa boe ma, maneꞌ a pareta pegawe nara, fo usi heni Abram no sao na, ma basa hata-heto nara remeꞌ nusa na mai. \c 13 \s1 Abram nasidaꞌ no Lot \p \v 1 Basa ria, boe ma Abram laꞌo ela Masir, de fali leo dae Negeb neu. Ana neu no sao na, ma basa hata posaka nara. Fadi na anan Lot boe tuka si. \v 2 Abram namasuꞌi naan seli. Banda-manun, ma lilopilas, lilofula ni dodou-inaꞌ. \p \v 3 Nemeꞌ Negeb mai ana lali-lali, fo fali seluꞌ leo koro Betel no koro Ai talada neu. Maꞌulu na ana leo nai naa so. \v 4 Ma ana napadedeiꞌ mamana tutunu-hohotuꞌ boe. Basa de ana doꞌo-tabe neuꞌ MANETUALAIN nai naa. \p \v 5 Lot, fo riꞌ tuka sama-sama no Abram, boe nanuu banda-manuꞌ dodouꞌ, ma lahenda manoi-mantao nara boe dodouꞌ. \v 6-7 Tehuu mamanaꞌ ria ta loaꞌ a soaneuꞌ Abram no Lot, ma basa hata-heto nara lalaꞌen, ela leo rabua reuꞌ na. Basa de Abram no Lot manafoo nara mulai rareresiꞌ, nana huu nau-ai doo nai mamanaꞌ ria ta dai sira banda nara raa soꞌ. (Tepoꞌ ria, lahenda Kanaꞌan ro lahenda Feris ara bei leo rai naa boe.) \p \v 8 Basa boe ma, Abram nafada Lot nae, “Ana ki on! Ita dua ia nana toranooꞌ. Bosoꞌ losa ita dua esa ta malole no esa, ma ita lahenda mana noi nara rahuu raroo. \v 9 Malole lenaꞌ ita dua tasidaꞌ. Mamanaꞌ ia loaꞌ a. De maneniko o here dae nai pooꞌ ii, sona au soa nai pooꞌ ona. Tehuu maneniko o here dae nai pooꞌ ona, sona au soa nai pooꞌ ii.” \p \v 10 Basa de Lot memete naleleiꞌ. Boe ma ana nita lee Yarden bafaꞌ a oe-oe mesan losa koro Soar. Mamanaꞌ ria dae mandadiꞌ, sama leoꞌ MANETUALAIN oka Na, ma sama leoꞌ dae Masir. (Tepoꞌ ria, Manetualain bei ta nalulutuꞌ Sodom no Gomora. De dae ria bei malole a.) \v 11 De Lot here na katemaꞌ dae fo nai Yarden bafaꞌ a. Boe ma, dua si rasidaꞌ. Basa de Lot leo pooꞌ dulu neu. \v 12 Tehuu Abram leo nahaniꞌ dae Kanaꞌan. Basa de Lot neu leo nai koroꞌ fo raneneaꞌ kota Sodom, nai Yarden bafaꞌ a. \v 13 Tehuu lahenda Sodom ara, nana tadalu heta. Ma ara ta nau ramanene neuꞌ MANETUALAIN. \p \v 14 Lot no Abram rasidaꞌ so, boe ma MANETUALAIN nafada Abram nae, “Abram! Soba o mete maleleiꞌ basa mamanaꞌ ara, nemeꞌ mamanaꞌ fo o mapadeiꞌ ria a. Mete matalolole, dea-mataꞌ, ii-onaꞌ. \v 15 Basa dae fo o mita si a, neuꞌ ko Au fee o ma tititi-nonosi mara, fo dadi neuꞌ emi hata posaka mara naroo losa dodoo na. \v 16 Neuꞌ ko Au fee o tititi-nonosim ramefu sama leoꞌ soro aeꞌ nai tasi suuꞌ. Losa lahenda ra ta bisa reke rala o tititi-nonosi mara dedesi na. \v 17 Besaꞌ ia o laꞌo rule-feo dae ria tuka loloa-nanarun. Huu fo basa sira neuꞌ ko Au fee si reuꞌ o!” \p \v 18 Basa ria, boe ma Abram asa rarali, de reu leo seluꞌ nai mamanaꞌ fo raneneaꞌ ai huu inaꞌ ara nai Mamre, naneneaꞌ koro Hebron. Basa de ana lutu mamana tutunu-hohotuꞌ neuꞌ naa, fo doꞌo-tabe neuꞌ MANETUALAIN. \c 14 \s1 Abram neu nala faliꞌ Lot neme natatiꞌ a mai \p \v 1 Tepoꞌ ria, maneꞌ haa rabua. Siꞌ Amrafel, mane nusa Sinear. Ariok, mane nusa Elasar. Kedarlaomer, mane nusa Elam. Ma Tideal, mane nusa Goyim. \v 2 Tepoꞌ ria boe, mane fekeꞌ lima rabua. Siꞌ Bera, mane nusa Sodom. Birsa, mane nusa Gomora. Sinab, mane nusa Adema. Semeber, mane nusa Siboim. Ma mane nusa Bela (fo riꞌ nusa Soar). Basa de, mane kahaaꞌ ara ratati soaꞌ mane feke kalimaꞌ ara. \v 3 Mane kalimaꞌ sira rabua ro sira soldadu nara nai Sidim bafaꞌ a (fo besaꞌ ia rae, Tasi Mates). \p \v 4 Natatiꞌ ria, tute na leo iaꞌ: Maꞌulu na mane kalimaꞌ sira, mane Kedorlaomer pareta si losaꞌ teuꞌ sanahulu dua. Tehuu teu kasanahulu telu na, boe ma ara soaꞌ ana. \p \v 5 Masoꞌ teu kasanahulu haa na, boe ma mane Kedarlaomer no tia-lai mane kateluꞌ sira, roo soldadu nara mai. Boe ma ara ratati raseki nusaꞌ hida. Siꞌ: lahenda Refaim rai nusa Asterot-Karnaim, lahenda Susim rai nusa Ham, lahenda Emim rai nusa Sawe-Kiryatim, \v 6 ma lahenda Hori fo rai lete Seir, losa neuꞌ mamana lino-nees El Paran suu na. \v 7 Basa de, ara ratafali leo En Mispat reu (besaꞌ ia nade Kades). Basa boe ma ara ralulutuꞌ lahenda Amalek ara nusa na, ma lahenda Amori, fo leo rai nusa Haseson-Tamar. \p \v 8-9 Basa ria, boe ma mane kalimaꞌ sira ator soldadu nara nai Sidim bafaꞌ a, de ara ratati soaꞌ mane kahaaꞌ sira. \v 10 Nai bafaꞌ ria, hapu dano ter dodouꞌ. Ara ratati a, nana mane Sodom no Gomora roo basa soldadu nara ralai heni ao nara. Sira ruma tuda rala dano ter daleꞌ. Ma ruma ralai leo leteꞌ reu. \v 11 De mane kahaaꞌ fo raseki a, ara ralea reni basa hata-heto, ma nanaaꞌ nemeꞌ Sodom no Gomora mai. Basa boe ma ara mulai fali reus. \p \v 12 Tehuu Abram anan Lot leo nai Sodom. Basa de, mane kahaaꞌ siraꞌ hopu roo Lot asa, ma ralea reni basa hata-heto nara. \p \v 13 Tehuu lahenda esa nalai na aon. Boe ma ana nalai neu tui Abram, lahenda Ibrani a. Tepoꞌ ria hapu lahenda Amori esa nade Mamre. \p Abram leo naneneaꞌ nai Mamre ai huu bau-ina nara. Mamre toranoo nara siꞌ Eskol ma Aner. Sira nana, dadi reuꞌ Abram partei na. \v 14 Abram namanene nae lahenda ra hopu ro fadi na ana na so, boe ma ana nabua na lahenda mananoin fo ratati ralelaꞌ a. Sira basa, lahenda natun telu sanahulu falu. Basa de ara reu usi mane kahaaꞌ sira losa doo inaꞌ a nai koro Dan pooꞌ ii. \p \v 15 Nai naa, Abram bati lahenda nara reuꞌ bubuaꞌ hida. Nahatu, boe ma ara reu suu lahenda sira. Tehuu ruma ralai. Basa de, Abram asa usi raroo si, losa koro Hoba nai kota Damsik pooꞌ ii. \v 16 Basa de Abram hapu faliꞌ Lot no lahenda nara, ro basa hata-heto nara, ma lahenda fekeꞌ ara boe. \s1 Melkisedek naneta no Abram. Ana dadi mane, ma malaka agama nemeꞌ Manetualain mai \p \v 17 Abram naseki mane kahaaꞌ sira, de ana fali. Boe ma mane Sodom mai soruꞌ Abram nai Sawe bafaꞌ a (fo lahenda biasa hule rae, Maneꞌ Bafaꞌ a). \v 18 Tepoꞌ ria, Melkisedek dadi mane nai kota Salem.\f + \fr 14:18 \ft Lahenda malelaꞌ ruma rae, kota Salem ma kota Yerusalem nana, sama.\f* Ma ria boe malaka agama nemeꞌ Manetualain Madema Nan Seli. Ana mai fo neni fee Abram roti no oe anggor. \v 19-20 Basa boe ma ana dedea fee Abram ua-naleꞌ nae, “Ela leoꞌ bea na, Manetualain Madema Nan Seli, fo adu na lalai ma dabafoꞌ a, fee ua-naleꞌ neuꞌ o. Io-oa Manetualain, fo riꞌ tao na o maseki musu mara.” \p Basa ria boe ma, Abram bati fee Melkisedek babatiꞌ esa neme babatiꞌ sanahulu, nemeꞌ basa hata fo ralea faliꞌ a. \p \v 21 Basa ria boe ma, mane Sodom naloloe aon neuꞌ Abram nae, “Papa Abram. Basa hata-heto fo papa ka malea faliꞌ reme au musu kara mai a, ela leoꞌ bea na papa ka soa katemaꞌ asa. Tehuu au hule faliꞌ adaꞌ noi lahenda kara.” \p \v 22 Tehuu Abram nataa nae, “Au soo-supu nai Manetualain Madema Nan Seli mata na, fo manaadu lalai ma dae-bafoꞌ a, \v 23 ae, neme basa o hata-heto mara mai, au ta hai esa boeꞌ, leo mae abadoo peda anaꞌ esa boe, au ta hain fa. No ria na, o ta bisa mafada mae, ‘Abram namasuꞌi, nana huu au.’ \v 24 Au ta hule hata-hata esa boeꞌ. Adaꞌ noi hata bea, fo au lahenda kara pake heni si, sona taon neuꞌ basa so. Ma nemeꞌ na ela au tia-lai ki lahenda kateluꞌ ia ra, Aner, Eskol ma Mamre, hai reni sira nuu babati nara.” \c 15 \s1 Manetualain naheluꞌ no Abram \p \v 1 Basa ria boe ma, MANETUALAIN natudu Ao Na neuꞌ Abram. Ana nae, “Abram! O bosoꞌ bii. Huu fo Au riꞌ anea-asalaꞌe o nemeꞌ musu a mai. Ma Au fee o ua-nale bau-inaꞌ.” \p \v 2-3 Tehuu Abram nae, “Oo Manetualain! Leo mae Manetualain nau fee au hata dodouꞌ boe, ta nanuu sosoa-raraaꞌ hata esa boeꞌ. Huu fo au ta anuu anaꞌ ela fee au tititi-nonosiꞌ. De nau hapu posakaꞌ dodou-inaꞌ, fo tao ubeaꞌ? Mae tao leoꞌ bea boe, au ata ki Eliasar neme Damsik mai, riꞌ hapu katemaꞌ asa.” \p \v 4 Tehuu MANETUALAIN nataa nae, “Ta leo naaꞌ fa! Huu fo o ana boki ma riꞌ neuꞌ ko hapu basa posakaꞌ sira, ta atam ria fa.” \p \v 5 Boe ma Ana noo Abram deaꞌ neu, basa de Ana nae, “Besaꞌ ia o mete leo lalai mu. Soba o mete ruuꞌ sira. O bisa reke mala si? O tititi-nonosi mara neuꞌ ko dedesi nara sama leoꞌ ruuꞌ sira!” \p \v 6 Boe ma Abram sipoꞌ na MANETUALAIN dedean ria. Basa de MANETUALAIN sipo ana neuꞌ lahenda dale roos, nana huu Abram namahere Ni. \p \v 7 Basa ria boe ma, MANETUALAIN dedea naroo bali, nae, “Au ia, nana Manetualain. Au riꞌ fee o kalua so memeꞌ koro Ur nai lahenda Kasdim ara dae na. Ma Au riꞌ fee dae ia fo dadi neuꞌ o posaka ma.” \v 8 Tehuu Abram natane nae, “Leo beaꞌ MANETUALAIN? Tao leoꞌ bea fo au bisa bubuluꞌ ae, neuꞌ ko dae ia dadi neuꞌ au posaka ka?” \p \v 9 Manetualain nataa nae, “Leo iaꞌ! Mai ita heke hehelu-barataaꞌ esa neuꞌ Au dedea bisinaaꞌ ka. Besaꞌ ia o mu fo muni fee Au banda: sapi tenaꞌ esa, kedae tenaꞌ esa, ma bibi-lopo mane anaꞌ esa. Basa sira muste fadi teluꞌ. Basa sona o muni seluꞌ manupui kateu esa, ma manupui kalasi esa.” \p \v 10 Boe ma Abram neu nala basa banda sira. Basa de ana seseri bati dua sapi a, kedaeꞌ a, ma bibi-lopo a. Boe ma ana ator bati dua paaꞌ sira reuꞌ dae a, fee si rasasare mataꞌ, dadi reuꞌ baris dua. Tehuu ana ta seseri manupuiꞌ sira fa. \v 11 Basa de manupui manaa ao-paaꞌ mates ara, mai fo nau raa paꞌ sira. Tehuu Abram nasalaa heni si. \p \v 12 Ledo a tena, boe ma Abram suku namanee. Ana nalamei nae maꞌiu inaꞌ a napoti nan, losaꞌ bii naan seli. \p \v 13-15 Basa de Manetualain nafada ni nae, \q1 “Abram! Neuꞌ ko o masoda losaꞌ mamalasi man seliꞌ, ma o mate no mole-dame, ma ratoi o no malole. \q1 Tehuu o tititi-nonosi mara neuꞌ ko reu tai nai lahenda fekeꞌ ara nusa-namon. \q2 Neuꞌ ko lahenda nusaꞌ ria tao si dadi ata, ese-rumu tao doidoso si losa teuꞌ natun haa. \q1 Tehuu neuꞌ ko Au huku lahenda nusaꞌ ria. \q2 Basa te Au o faliꞌ tititi-nonosi mara kalua reme naaꞌ mai, ma reni hata posakaꞌ dodou-inaꞌ. \q1 \v 16 Neuꞌ ko Au ator fo o tititi-nonosi tada kalima a, fali seluꞌ leo iaꞌ mai. \q2 Besaꞌ ia lahenda Amori ra leo rai dae ia lain. Lahenda ia ra tadaluꞌ, tehuu bei ta beraꞌ a fa. \q2 Upu-ana mara fali leo iaꞌ mai, sona Au nau pake si, fo huku alulutuꞌ lahenda Amori ra. Huu fo tepoꞌ ria sira tadalu nara seli uukuꞌ a so.” \p \v 17 Fatilada, boe ma kekeneu te hapu rao dae pilas esa namasu, ma obor esa pila, laꞌo resiꞌ paa baris kaduaꞌ sira talada. \v 18 Faiꞌ ria boe, MANETUALAIN heke hehelu-barataaꞌ no Abram. Ana nafada nae, “Au helu, neuꞌ ko Au fee nusaꞌ ia neuꞌ o tititi-nonosim, neme lee Masir losa lee Efrat,\f + \fr 15:18 \ft Masir lee na, bate riꞌ lee Misraim nai Sinai, ma bate lee Nil baꞌen fo nai dulu.\f* \v 19 ma lahenda Keni, Kenas, Kadmon, \v 20 Het, Feris, Refaim, \v 21 Amori, Kanaꞌan, Girgasi ma Yebus dae nara.” \c 16 \s1 Hagar no anan Ismael \p \v 1-3 Tepoꞌ ria, Abram fali neme Masir mai, de leo teuꞌ sanahulu nai Kanaꞌan so. Sao ni Sarai bei ta hapu anaꞌ fa. Sarai nanuu ata inaꞌ esa, lahenda Masir, nade Hagar. \p Laiꞌ esa boe ma, Sarai dedea no Abram nae, “Papa! MANETUALAIN ta fee au boki soꞌ. Malole lenaꞌ papa ka mu suku moꞌ au ata ki Hagar, ela ana boki fee au.” \p Boe ma Abram tuka sao na nafada na. Basa de Sarai fee Hagar leo Abram neu fo dadi sao muri na. \v 4 Basa de, Abram neu suku noꞌ Hagar, boe ma inaꞌ ria nairu. Tehuu Hagar bubuluꞌ nae ana nairu so, boe ma ana koa ao, de ta hika-hadaꞌ neuꞌ Sarai. \p \v 5 Boe ma Sarai dedea no Abram nae, “Au riꞌ fee ata ria fo dadi neuꞌ sao muri ma. Tehuu inaꞌ ria bubuluꞌ nae nairu, boe ma ana ta hika-hadaꞌ au soꞌ. Basa ia ra nana o salam. Nemeꞌ na fo MANETUALAIN naetuꞌ ita dua dedea na. Besaꞌ ko o bubuluꞌ!” \p \v 6 Abram nataa nae, “Leo iaꞌ! O ia, nana au sao ulu ka. Tehuu ria adaꞌ noi sao muriꞌ! De o riꞌ pareta ni. De o mae tao ni leoꞌ bea, nemeꞌ o mai!” Boe ma Sarai piruꞌ-piru no Hagar, losaꞌ ana nalai heni aon. \p \v 7 Hagar nalai losa nai manana lino-nees. Boe ma MANETUALAIN eilaꞌo-limalopen esa neme nusatetu-ikutemaꞌ a mai, naneta noo ni naneneaꞌ oe mataꞌ nai enoꞌ fo leo Sur neu. \v 8 Basa de ana nae, “Ae! Hagar, Sarai atan! Ubeaꞌ taon de o nai ia? O meme beaꞌ mai, ma sakaꞌ leo beaꞌ mu?” \p Hagar nataa nae, “Au alai ela au ina mane ka!” \p \v 9 Boe ma MANETUALAIN eilaꞌo-limalopen oꞌoe ni nae, “Leo iaꞌ! Malole lenaꞌ o fali seluꞌ leo ina mane ma mu. Ana tao o leoꞌ bea boe, moi sipo-sipoꞌ a. \v 10 O bosoꞌ bii. Neuꞌ ko au tao a o tititi-nonosi mara ramefu, losaꞌ lahenda ta bisa reke rala si. \v 11 Besaꞌ ia o mairu so. Ta dooꞌ a soꞌ, te o boki ma ana touꞌ esa. O muste foin nade, Ismael, (hiiꞌ nae sama leoꞌ dedea fekeꞌ esa sosoa na nae, ‘Manetualain namanene’), nana huu MANETUALAIN namanene o dodola ma so. \v 12 Tehuu anaꞌ ria nambau-ina mai, ana nasoda dooꞌ a neme toranoo nara mai. Huu fo ria sama leoꞌ dara fuiꞌ, de ta namanene nalelaꞌ pareta. Ana soaꞌ sudi bea a. Ma basa lahenda ra soaꞌ seluꞌ ana.” \p \v 13 Hagar namanene basa dedeaꞌ sira, boe ma ana dodoo neuꞌ dale na nae, “Au ita MANETUALAIN so, fo riꞌ Ana relu-natanae au.” Basa de, ana mulai naloo neuꞌ Manetualain pake nadeꞌ, “Ramatuaꞌ fo riꞌ nafaduli au.” \v 14 Huu ria na, de lahenda ra ranade oe mataꞌ ria rae, \it Beer Lahai Roi\it*, sosoa na nae, “Oe mataꞌ nemeꞌ Ria fo masodaꞌ, riꞌ nafaduli au.” Oe mataꞌ ria mamana na, nai koro Kades no Beret talada. Oe mataꞌ ria bei nai naa, losaꞌ besaꞌ ia. \p \v 15 Basa ria boe ma, Hagar fali neun. Boe ma boki na ana touꞌ esa. Abram foin nade, \it Ismael\it*. \v 16 Hagar boki Ismael nana, Abram teun faluhulu nee so. \c 17 \s1 Manetualain heke hehelu-barataaꞌ fee neuꞌ Abram pake tanda sunat \p \v 1 Abram teun siohulu sio, boe ma MANETUALAIN mai natudu Ao Na neuꞌ ana. Ana dedea nae, “Au ia Manetualain Manakuasa Nan Seli. O muste tuka maroo Au hihii-nanau ka, ma masoda no roo-tetuꞌ. \v 2 Au nau heke hehelu-barataaꞌ neuꞌ o, fo ela o tititi-nonosim ramefu.” \p \v 3 Abram namanene leꞌo naa, boe ma sundaꞌ undulaka na, ma naloe laka na losa dae a. Boe ma Manetualain dedea naroo nae, \v 4-5 “Au heke hehelu-barataaꞌ neuꞌ o, leo iaꞌ: neuꞌ ko o dadi mu lahenda nai nusaꞌ dodouꞌ bei-baꞌin. Huu ria na, de o ta nade \it Abram\it* soꞌ (sosoa na nae, ‘amaꞌ fo nade na bau-inaꞌ’), tehuu \it nade Abraham\it* (sosoa na nae, ‘lahenda nai nusaꞌ dodouꞌ bei-baꞌin’). \v 6 Neuꞌ ko Au tao a tititi-nonosim ramefu. Ma neuꞌ ko Au boe afoa lahenda reme sira mai nai nusaꞌ dodouꞌ. Ma soꞌu maneꞌ dodouꞌ reme tititi-nonosiꞌ sira mai. \p \v 7 Au homu aroo hehelu-barataa ka neuꞌ o ma tititi-nonosim. Hehelu-barataaꞌ ia ta etu-basan fa, huu fo Au ia nana, o mo tititi-nonosim Manetualain ma. \v 8 Dae Kanaꞌan ia neuꞌ ko Au fee katemaꞌ ana neuꞌ o mo tititi-nonosim. Besaꞌ ia o adaꞌ noi leo lalai maiꞌ ia. Tehuu neuꞌ ko, o tititi-nonosim ranuu dae Kanaꞌan ia losaꞌ dodoo na neu. Ma Au dadi uꞌ sira Manetualain na. \v 9-10 Tehuu o mo tititi-nonosim boe muste homu maroo hehelu-barataaꞌ ia, no dale katema tua. Basa touꞌ ara muste sunat. \v 11-13 Besaꞌ ia, basa touꞌ ara mulai nemeꞌ faiꞌ falu mai, muste sunat. O kileoboboki mara, ma lahenda manoi-mantao mara, ma ata fo o asa nemeꞌ nusa fekeꞌ a mai, basan muste sunat. Sunat ia nanadadi tanda neuꞌ ita dua hehelun, fo dite nahere neuꞌ emi ao-ina mara. \v 14 Touꞌ bea fo ta sunat, ta hapu babatiꞌ nai Au hehelu-barataa ka, ma ta bisa masoꞌ dadi neuꞌ Au lahenda kara.” \p \v 15 Basa ria boe ma, Manetualain dedea naroo nae, “Mulai besaꞌ ia, o bosoꞌ boe maloo sao ma mae \it Sarai\it*, tehuu maloon mae \it Sara\it*. \v 16 Neuꞌ ko Au fee ua-naleꞌ dodouꞌ neuꞌ Sara, ela ana boki fee o ana touꞌ esa. Tebe! Neuꞌ ko Sara dadi neuꞌ lahenda nai nusaꞌ dodouꞌ bei-baꞌin. Ma neuꞌ ko Au soꞌu a maneꞌ dodouꞌ reme ria tititi-nonosin mai.” \p \v 17 Abraham namanene leoꞌ naa, boe ma sundaꞌ undulaka na, ma naloe laka na losa dae a. Tehuu ana hiꞌa daleꞌ a. Ana afi nae, “Tou lasi kumulouꞌ teuꞌ natun esa leoꞌ au ia, bei hapu anaꞌ bali? Ma Sara namalasi kokoo, teun siohulu so. Hapu nai bea bisa boki?” \v 18 Boe ma ana nafada Manetualain nae, “Manetualain. Nemeꞌ na ela Ismael riꞌ hapu au hata posaka kara boe, ta hata-hata fa.” \p \v 19 Tehuu Manetualain nataan nae, “Taꞌa! Huu fo neuꞌ ko o saom Sara boki ana touꞌ esa. O foin nade, \it Isak\it*. Au hehelu-barataa ka neuꞌ ko onda neuꞌ ana no ria tititi-nonosin, losa dodoo na neu. \v 20 Tehuu Au boe amanene hata fo o hule fee Ismael. Huu ria na, Au boe fee ni ua-naleꞌ, ma Au tao a tititi-nonosin ramefu. Neuꞌ ko mane leo sanahulu dua dadi remeꞌ ria tititi-nonosin mai. Ma ria tititi-nonosin neuꞌ ko dadi lahenda nusa kahereꞌ esa. \v 21 Leo mae Au tao leoꞌ na neuꞌ Ismael, tehuu Au hehelu-barataa ka nanahekeꞌ noi neuꞌ o anam Isak. Teu manamaiꞌ ia, ee leoꞌ ledo-fai ia, te Sara boki nan so.” \v 22 Dedea basa leoꞌ na, boe ma Manetualain laꞌo ela Abraham mesaꞌ ana neuꞌ na. \p \v 23-27 Faiꞌ ria boe, Abraham tuka memaꞌ Manetualain pareta Na, boe ma ana sunat. Basa de ana sunat Ismael no basa touꞌ fo rai uman daleꞌ. Ana sunat ata touꞌ ara boe. Tepoꞌ ria, Abraham teun siohulu sio so, ma Ismael teun sanahulu telu. \c 18 \s1 Lahenda telu mai raneta ro Abraham \p \v 1 Abraham leo naneneaꞌ nai ai huu inaꞌ ara nai Mamre. MANETUALAIN mai natudu Ao na neuꞌ ana nai naa. Tutui na leo iaꞌ: Faiꞌ ria makahana na seli, de Abraham natuuꞌ hai ani nai mamana leleo na matan. \v 2 Abraham botiꞌ laka na, boe ma nita lahenda telu rapadeiꞌ rai naa. Boe ma nalale nalai neu sipoꞌ asa. Ana sundaꞌ undulaka na, \v 3 basa de nae, “Papa kasa! Kalo bisa, sona papa kasa tuli au mamana leleo ka dei. Leo mae minu adaꞌ noi oe hihiiꞌ boe, malole. \v 4 Papa kasa hahae maiꞌ ai laoꞌ. Neuꞌ ko anaꞌ ara reni oe, fo safe ei mara. \v 5 Au sadia nanaa-nininuꞌ fee papa kasa, fo ela hapu mapii-baraꞌaiꞌ baiꞌ, besaꞌ ko papa kasa laꞌo maroo. Huu fo au amahoꞌo nana alalau papa kasa.” \p Boe ma ara rataa rae, “Ria malole a. Makasi dodouꞌ. Ami tuli.” \p \v 6 Basa de Abraham nalai leo mamana lelelo na neuꞌ, ma nafada Sara nae, “Malale! Hai ma uuꞌ malole naan seli, saku esa fo tao roti.”\f + \fr 18:6 \ft Dedea Ibrani nae, ‘haiꞌ uuꞌ \ft \+it seah\+it* telu’. Seah telu sama leoꞌ sak esa (kilo duahulu losa duahulu lima).\f* \p \v 7 Boe ma ana nalai leo sapi nara neu, de heke na sapi ana mapetaꞌ esa. Ana nadenu ata nara tati sapi ria, ma tunu-nasu paa na. \v 8 Basa ria, boe ma Abraham neu hai na sosoeꞌ, sosoe isiꞌ,\f + \fr 18:8 \ft Dedea teaꞌ fo nai ia, nana ‘keju’.\f* ma paaꞌ fo besaꞌ ko tunu-nasu si a, de ana neni fee fui ra. Ara raa-rinu, ma Abraham napadei nai ai a huu na, de nalalau si. \p \v 9 Basa boe ma ara ratane ni rae, “Abraham! O saom Sara, nai bea?” \p Ana nataa nae, “Nai mamana leleoꞌ daleꞌ.” \p \v 10 Boe ma neme sira telu mai, esa dedea nae, “Bate manafaliꞌ, te Au mai seluꞌ. Faiꞌ ria, o saom Sara boki na ana touꞌ esa so.” \p Ara dedea rae leoꞌ na, te Sara namanene nemeꞌ lelesu a deaꞌ mai. \v 11 Tepoꞌ ria, Abraham no Sara ramalasi raan seliꞌ so, ma Sara boe ta namahedi ina soꞌ. \v 12 Sara namanene si dedea rae leoꞌ na, boe ma ana hiꞌa daleꞌ a. Ana afi nae, “Awe! Au amalasi kokoo leoꞌ ia so, ma au sao ka boe namalasi so. Hapu nai bea ami dadi sama leoꞌ manasao bebeuꞌ, fo saka anaꞌ?” \p \v 13 Boe ma MANETUALAIN natane Abraham nae, “Ubeaꞌ taon de Sara hiꞌa? Ria afi nae hata fo Au dedea ia a ta bisa dadi, nana huu ria namalasi so, do? \v 14 Au ia, MANETUALAIN! Ta hapu hata esa fo Au ta bisa taon fa! Mafarene matalolole, e! Manafaliꞌ Au fali seluꞌ mai, Sara boki na ana touꞌ esa so.” \p \v 15 Sara namanene leoꞌ na, boe ma ana biiꞌ. Basa de ana nalena nae, “Au ta hiꞌa fa, a.” \p Tehuu Manetualain nataan nae, “Tebe bisinaaꞌ a o hiꞌa, a!” \s1 Abraham oꞌoe-leleꞌo Manetualain fo bosoꞌ huku lahenda Sodom ara \p \v 16 Basa boe ma fui kateluꞌ sira sakaꞌ leo kota Sodom reu. De Abraham neu nafuli si losa eno taladaꞌ. Neme naaꞌ mai, ara bisa lalanda rita kota Sodom. \v 17 Boe ma MANETUALAIN ootoꞌ nai dale na nae, “Malole lenaꞌ, Au tui Abraham ae, Au nau alulutuꞌ kota Sodom. \v 18 Huu fo ria tititi-nonosin neuꞌ ko ramefu, ma dadi lahenda nusa kahereꞌ. Ma ria boe dadi ua-naleꞌ fee basa lahenda nusaꞌ nai dae-bafoꞌ a. \v 19 Au here an so, fo nanori ana nara ma lahenda fekeꞌ ara, ela tuka raroo MANETUALAIN eno-dalan, ela rasoda no dale roo-tetuꞌ. Maneniko ara tao leo naꞌ, sona Au atetu hehelu-barataa ki neuꞌ Abraham.” \p \v 20 Basa de MANETUALAIN nafada Abraham nae, “Leo iaꞌ! Au amanene lahenda dodouꞌ ramumuu laꞌeneuꞌ lahenda rai kota Sodom ma Gomora so. Sira tadalu nara, lena uukuꞌ a so. \v 21 Huu ria na, de Au onda fo parisaꞌ mata ki basa-basan fo Au amanene so a, tebe do taꞌa. Maneniko taꞌa, neuꞌ ko Au muste bubuluꞌ.” \p \v 22 MANETUALAIN bei dedea no Abraham, boe ma fui kaduaꞌ sira laꞌo raroo leo kota Sodom reu. \v 23 Abraham naneneaꞌ aon leo Manetualain neu, basa de ana ooe-leleꞌo nae, “Leoꞌ bea? Papa ka nau malulutuꞌ belaꞌ lahenda malole a ma lahenda tadaluꞌ a, do? \v 24 Kalu hapu lahenda malole lima hulu rai kota ria daleꞌ, Papa ka bei nau malulutuꞌ kota ria? \v 25 Papa ka bosoꞌ tao leo naꞌ! Bosoꞌ losa lahenda malole sira boe mate, nana huu Papa ka nau malulutuꞌ lahenda tadaluꞌ ara. Papa ka riꞌ dadi Manaꞌee dedeaꞌ nai lalai ma dae-bafoꞌ a. Papa ka bubuluꞌ ria nana ta bei beberaꞌ fa.” \p \v 26 Boe ma MANETUALAIN nataa nae, “Maneniko Au hapu lahenda malole lima hulu nai kota Sodom, Au ta huku kota ria, nana huu sira.” \p \v 27 Boe ma Abraham dedea bali, nae, “Papa, hule ampon, kalu au bisa dedea seluꞌ baiꞌ. Au ia, adaꞌ noi lahenda pakanaꞌ, de ta alelaꞌ hata-hata esa boeꞌ. \v 28 Uniꞌ ko leo lahenda malole ta losa lima hulu fa, tehuu hapu adaꞌ noi haa hulu limaꞌ a, leoꞌ bea? Hai heni noi limaꞌ a, Papa ka bei nau malulutuꞌ kota ria, do?” \p Manetualain nataa nae, “Maneniko Au hapu lahenda malole haa hulu lima rai naa, Au ta alulutuꞌ kota ria fa.” \p \v 29 Abraham oꞌoe-leleꞌo bali, nae, “Maneniko hapu adaꞌ noi haahuluꞌ a, leoꞌ bea Papa?” \p Manetualain nataa nae, “Maneniko Au hapu haa hulu, Au ta huku si fa.” \p \v 30 Abraham oꞌoe-leleꞌo naroo bali, nae, “Papa! Bosoꞌ mamanasaꞌ, tehuu uniꞌ ko leo lahenda malole adaꞌ noi teluhuluꞌ a, leoꞌ bea?” \p Manetualain nataa nae, “Maneniko Au hapu telu hulu, Au ta huku si fa.” \p \v 31 Basa boe ma Abraham naloloe bali, nae, “Papa bosoꞌ mamanasaꞌ kalu au atane seluꞌ baiꞌ. Maneniko hapu adaꞌ noi lahenda duahulu, leoꞌ bea?” \p Manetualain nataa bali, nae, “Hapu duahulu, Au ta alulutuꞌ kota ria.” \p \v 32 Boe ma Abraham nateꞌe dedea na nae, “Papa! Au dedea seluꞌ laꞌi esa, ma bosoꞌ mamanasaꞌ mo au, o! Leoꞌ bea kalu hapu adaꞌ noi lahenda malole sanahuluꞌ a?” \p Manetualain nataa nae, “Maneniko Au hapu lahenda malole sanahulu rai naa, Au ta alulutuꞌ kota ria fa.” \p \v 33 Ara dedea rao nara basa leoꞌ na, MANETUALAIN laꞌo naroo. Boe ma Abraham fali neun. \c 19 \s1 Lahenda Sodom ara tadalu nara \p \v 1 Manetualain bei dedea no Abraham, te eilaꞌo-limalope Ni dua si raroo leo kota Sodom a reu. Ara losa naa, te ledo a sakaꞌ tena so. Fai ria Lot bei natuuꞌ nai kota a lelesu bafa na.\f + \fr 19:1 \ft Fai a ulu na, kota a lelesu bafa inan ria, dadi neuꞌ lahenda lasiꞌ ara mamanan fo ratuꞌ ela raetuꞌ dedeaꞌ. Ara dedea rao nara reuꞌ na.\f* Nita lahenda sira dua, boe ma ana neu sipoꞌ asa. Ana sundaꞌ undulaka na ma natele neuꞌ sira matan. \v 2 Basa de ana dedea nae, “Papa kasa! Mai fo tuli lalai nai au uma ka dei. Ela papa kasa safe ei mara, basa sona suku mo ami. Balaha, balahaa ana na besaꞌ ko papa kasa laꞌo maroo.” \p Tehuu dua si rataa rae, “Makasi dodouꞌ. Tehuu bosoꞌ masosotaꞌ aom! Nemeꞌ na ela ami suku meuꞌ kota a moo na.” \p \v 3 Tehuu Lot oꞌoe-leleꞌo naroo si, losaꞌ ara nau suku reuꞌ uma na. Boe ma Lot asa tunu roti ma sadia nanaa-nininuꞌ, de ara raa-rinu belaꞌ a. \v 4 Fui sira bei ta reu suku boeꞌ, te Sodom tou nara aana bau-inaꞌ, basa si mai de eo ra Lot uma na. \v 5 Ara rasapapara neuꞌ Lot rae, “He, Lot! Bisinaaꞌ a tou kaduaꞌ sira rai bea? Kalua si leo deaꞌ mai, huu fo ami nau saꞌe si!”\f + \fr 19:5 \ft Tepoꞌ ria nai Sodom, touꞌ hohoke touꞌ.\f* \p \v 6 Boe ma Lot deaꞌ neu, basa de ena lelesu a. \v 7 Ana dedea nae, “Toranoo kara! Emi bosoꞌ tao tadalu leo naꞌ neuꞌ au fui kara. \v 8 Emi soba nenene, e? Au anuu ana fetoꞌ dua. Ara bei ao tema. Ela au fee dua si reuꞌ emi. Emi mae tao si leoꞌ bea oo, neme emi mai. Tehuu emi bosoꞌ tatao au fui kara. Huu fo tuka ita hada na, au muste anea atalolole si.” \p \v 9 Tehuu lahenda Sodom ara bobou helaꞌ rae, “O bosoꞌ sosoroꞌ nuu ma! O adaꞌ noi lahenda manamai nai ia! O lahenda dea, de ta manuu hak fo ator ami. Malole lenaꞌ o heoꞌ memeꞌ iaꞌ mai. Kalu taꞌa, sona ami tao o bera na lena neme lahenda sira dua mai!” Basa de ara tipa heni Lot, boe ma ara tafaruu reu belaꞌ a, fo nau ralutu lelesu a. \p \v 10 Tehuu fui sira dua looꞌ lima nara reu, de hela ra Lot leo uma daleꞌ neu, boe ma ara koe etu lelesu a. \v 11 Basa de ara rapoke lahenda Sodom ara mata nara, losaꞌ roi rafaroroeꞌ a saka lelesu a, tehuu ta hapun fa. \s1 Manetualain kalua heni Lot asa reme Sodom mai \p \v 12-13 Basa boe ma fui sira dua dedea ro Lot rae, “Lot! MANETUALAIN bubuluꞌ kota ia tadalu na so. De Ana fee ami mai fo nau malulutuꞌ kota ia. O bei manuu kileoboboki fekeꞌ nai kota ia, do taꞌa? Maneniko manuu ana touꞌ, do ana inaꞌ, do manafeuꞌ, do sudi bea, sona mu mala si, fo kalua meme kota ia mai leo!” \p \v 14 Lot namanene ria boe ma, ana neu dama ana tou kaduaꞌ fo sakaꞌ dadi reuꞌ ria manafeun. Ana nafada si nae, “Nenene matalolole! Besaꞌ ia emi malale kalua meme kota ia mai leo, huu fo MANETUALAIN sakaꞌ tao nalulutuꞌ kota ia!” \p Tehuu ara raendobuko Lot dedea naseseko. \p \v 15 Balahaaꞌ, balahaa ana na, boe ma Manetualain eilaꞌo-limalopen sira dua, laku Lot asa fo ralale kalua leo. Ara rae, “Lot! Foa leo! Moo sao ma no ana fetom dua si, fo malai leo. Foa ela kota ia. Bosoꞌ losa emi mate hihiiꞌ, ma malulutuꞌ sama-sama mo kota ia.” \p \v 16 Tehuu Lot bei naleleiꞌ. Sekonaa te MANETUALAIN nau fee ni nasoda. De fui sira dua tai ra Lot, sao na, ma ana feton dua si lima nara, fo hela roo si kalua remeꞌ kota ria mai. \v 17 Boe ma esa neme fui sira dua mai fee pareta nae, “Malai inaꞌ a fo saka sodaꞌ leo! Bosoꞌ lipe deaꞌ! Bosoꞌ mateꞌe nai bafaꞌ a! Malai ae maroo leo leteꞌ ele lain meu, ela emi bosoꞌ mate!” \p \v 18 Tehuu Lot nataa nae, “Adoo, papa ee! Bosoꞌ leo naꞌ! \v 19 Tebe papa tulu-fali so, ela ami masoda. Tehuu leteꞌ ria doo na seli! Bosoꞌ losa ami bei ta losa naa boeꞌ, te soe a hapu na ami nai eno taladaꞌ so. \v 20 Papa mete dei. Hapu koro anaꞌ esa, ta dooꞌ a neme iaꞌ mai fa. Koroꞌ ria ta nanuu sosoa-raraaꞌ hata-hata esa boeꞌ. De maneniko papa nau, sona ela leoꞌ bea na ami meu saka sodaꞌ nai naa.” \p \v 21 Ana nataa nae, “Neu! Meu leo! Neuꞌ ko au ta tao alulutuꞌ koroꞌ ria fa. \v 22 De besaꞌ ia emi malai-malai mesan naaꞌ meu leo! Huu fo au ta bisa tao hata-hata esa boeꞌ, kalu emi bei ta losa naa fa.” Mulai nemeꞌ tepoꞌ ria mai, boe ma lahenda fee koroꞌ ria nade, \it Soar\it*, sosoa na nae, ‘aanaꞌ’. \s1 Aipilaꞌ a naa naputu heni kota Sodom no Gomora \p \v 23 Ledo a sakaꞌ tii, boe ma Lot asa losa rai Soar. \v 24 Kekeneu te, MANETUALAIN poꞌa aipilaꞌ no balerang, pila loa-loa neme lalai mai onda leo kota Sodom no Gomora. \v 25 MANETUALAIN tao nalulutuꞌ heni kota a no koroꞌ ara rai nusaꞌ ria, ma basa-basan fo rasoda rai naa, siꞌ: lahenda, banda-manuꞌ, ma parusa ra. \p \v 26 Lot asa bei ralai, te sao na lipe dea na. Kekeneu te ana dadi dii masi so. \p \v 27 Balahaaꞌ, balahaa anan na, Abraham neu seluꞌ leo mamanaꞌ, fo uselen ria ana oꞌoe-leleꞌo neuꞌ MANETUALAIN. \v 28 Ana lalanda leo Sodom no Gomora, ma basa bafaꞌ sira neu. Ana mete, te nai bea-bea oo, ai masuꞌ a kaboboa leo lalai neu. Ma aipilaꞌ a naa heni basa-basan. \p \v 29 Manetualain tao nalulutuꞌ kota sira, tehuu Ana tuli-fali na Lot kaluar neme mamanaꞌ fo hapu huhukuꞌ ria, nana huu nafarene hehelu Na neuꞌ Abraham. \s1 Lot no ana feto nara \p \v 30 Tepoꞌ ria, Lot biiꞌ leo nahaniꞌ koro Soar. Huu ria na, de ana no ana feton dua si lali leo leteꞌ reu. Basa de ara leo rai leaꞌ esa daleꞌ. \p \v 31 Laiꞌ esa de, ana feto uluꞌ a dedea no fadi na nae, “Rule-feo basa mamanaꞌ ia, ta hapu touꞌ esa boeꞌ, fo bisa mai sao ra ita. Ma ta dooꞌ a soꞌ, te papa ka boe-boe namalasi, ma ta hapu anaꞌ soꞌ. \v 32 De malole lenaꞌ ita fee papa ka ninu mafuꞌ. Basa nana suku toꞌ ana, fo ela leoꞌ bea na ita bisa tuti taroo papa ka tititi-nonosin.” \p \v 33 Boe ma hatun ria, ara fee papa na ninu oe anggor losa mafuꞌ. Basa boe ma, ana uluꞌ a neu suku noꞌ papa na. Tehuu tou lasiꞌ a mafuꞌ naan seli, losaꞌ ana ta bubuluꞌ nae ria tao ana feto na leoꞌ bea soꞌ. \p \v 34 Balahaaꞌ, boe ma aꞌa a nafada fadi na nae, “Fadi, e! Leodaeꞌ a au suku oꞌ papa ka so. Hatun ia, o nuum bali. Ela ita tao tamafuꞌ papa ka bali, basa nana fadi ka mu suku moꞌ ana. No ria na, ita dua hapu anaꞌ belaꞌ a, fo tuti papa ka tititi-nonosin.” \p \v 35 Hatun ria boe ma, ara tao ramafuꞌ papa na bali. Ana muriꞌ a neu suku noꞌ papa na. Tehuu tou lasiꞌ a mafuꞌ naan seli, losaꞌ ana ta bubuluꞌ nae ria tao ana feto na leo bea soꞌ. \p \v 36 No ria na, dua si rairu neme sira papa boki na mai. \v 37 Ana uluꞌ a boki na ana touꞌ esa. Boe ma ana foin nade, \it Moab\it* (hiiꞌ nae sama leoꞌ dedeaꞌ fekeꞌ esa, fo sosoa na nae, ‘neme papa ka mai’). Ria riꞌ besaꞌ ia dadi neuꞌ lahenda Moab ara bei-baꞌin. \v 38 Basa boe ma ana muriꞌ a boki na ana touꞌ esa. Ana foin nade, \it Ben Ami\it* (sosoa na nae, ‘anaꞌ neme au lahenda ka’). Ria nana riꞌ besaꞌ ia dadi neuꞌ lahenda Amon ara bei-baꞌin.\f + \fr 19:38 \ft Nai fai a mabui na, lahenda Moab ara ro lahenda Amon ara, tao rasasusa lahenda Israꞌel.\f* \c 20 \s1 Abraham nasararali mane Abimelek \p \v 1 Basa ria boe ma, Abraham lali neme Mamre mai, leo dae Negeb neu nai pooꞌ ona, de leo nai koro Kades no Syur talada. Tehuu ta doo bea boeꞌ, te ana lali leo koro Gerar a neu bali. \v 2 Boe ma ana nafada lahenda rai naa, nae Sara nana ria feto na. Huu ria na, de Abimelek, mane Gerar, nadenu lahenda nara reu rala Sara, fo roo ni leo maneꞌ a uma manpareta na neu. \v 3 Hatuꞌ esa boe ma, Manetualain natudu Ao Na neuꞌ maneꞌ a nai mei-afes daleꞌ. Ana dedea nae, “O moi mate ia so! Huu fo o tonda ma lahenda saon.” \p \v 4-5 Tehuu Abimelek sipoꞌ nae, “Manetualain! Au ta sala fa. Au bei ta tototo inaꞌ ria fa. Abraham riꞌ nafada aon nae inaꞌ ria nana feto na! Ma inaꞌ ria boe manaku nae leoꞌ na. Huu ria na, de au adenu fo reu ralan no dale makamoiꞌ. De Manetualain bosoꞌ sale au!” \p \v 6 Boe ma, Manetualain nataa nae, “Tebe Au bubuluꞌ o dale makamoiꞌ ma. Au riꞌ amakee, fo o bosoꞌ tototo inaꞌ ria. No ria na, o ta masala neuꞌ Au fa. \v 7 Fee faliꞌ inaꞌ ria leo sao na neu. Ria nana Au lahenda manesimata Ka. De mafada ni fo hule-haradoi fee o, ela o bosoꞌ mate. Tehuu o ta fee faliꞌ inaꞌ ria fa, sona mafarene matalolole! Neuꞌ ko mate katemaꞌ o mo basa lahenda mara, ri naꞌ so.” \p \v 8 Balahaaꞌ, balahaa ana na, boe ma maneꞌ a naloo na basa pegawe nara, de tui meis na. Boe ma basa si bii. \v 9 Basa de maneꞌ a naloo na Abraham, boe ma natane nae, “Au tao a sala ubeaꞌ, losaꞌ o tao soe fee au o anaraun kara leoꞌ ia? O ta bole tao nonoi tadalu leo iaꞌ fa! \v 10 O afi ubeaꞌ, losaꞌ o tao leo iaꞌ?” \p \v 11 Abraham nataa nae, “Papa maneꞌ! Au afi ae emi basa ta malelaꞌ Manetualain fa. Tantu hapu emi ruma nau maisa au, fo ela tonda ra au sao ka. \v 12 Tebe au dedea teteaꞌ ae, au feto ki ria. Huu fo ami dua nana papa esa, tehuu esaꞌ ko maman. Huu ria na, de ami ma sao ao. \v 13 Tepoꞌ fo Manetualain nadenu ami meu tai-tapa nai lahenda nusa-namon, au afada sao ka ae, ‘Maneniko ita leo beaꞌ teu, ma hapu lahenda ratane ita dua tututi-nanaton, kalu o sue au, sona mataa mae, ita feto-naaꞌ.’ ” \p \v 14-16 Basa boe ma mane Abimelek fee faliꞌ Sara. Ana dedea no Sara nae, “Besaꞌ ia, au bae o naa ma doifulaꞌ rifun esa, fo dadi buti nae, au ta tao salaꞌ hata-hata esa neuꞌ o boeꞌ. Ela basa lahenda ra bubuluꞌ leoꞌ na!” \p Basa de maneꞌ a dedea no Abraham nae, “Abraham! Au nusa ki ia nanasoi loaꞌ soaneuꞌ o. O mahiiꞌ mu leo nai mamanaꞌ bea boe oo, bole.” Basa de ana fee Abraham sapi, kedaeꞌ ma bibi-lopo boe. Ana fee ata touꞌ ma inaꞌ boe. \p \v 17-18 Masososa na MANETUALAIN tao na inaꞌ fo leo rai Abimelek nusa na kalatedis, nana huu Abimelek tonda na Abraham sao na. Tehuu fai fo maneꞌ a fee faliꞌ Sara leo sao na neu, boe ma Abraham hule-haradoi fo ela Manetualain buka seluꞌ inaꞌ sira anamana nara. No leoꞌ na boe ma, inaꞌ sira bisa boki seluꞌ. \c 21 \s1 Sara boki Isak fee Abraham \p \v 1-7 Basa ria boe ma, MANETUALAIN fee ua-naleꞌ neuꞌ Sara, tuka Ria hehelu na. Abraham namalasi so, te Sara nairu. Fai fo ana boki a, Abraham teun natun esa so. Naraa no ledo-fain, boe ma Sara boki na ana touꞌ esa. Abraham foi anaꞌ ria nade, \it Isak\it* (sosoa na nae, ‘ana hiꞌa’). \p Sara boe dedea nae, “Manetualain tao na au hiꞌa, nana huu besaꞌ ia au amahoꞌo. Lahenda ra afi rae, au ta bisa hapu anaꞌ nai au fai lasi ka soꞌ. Sekonaa te, leo mae au sao ka namalasi kokoo so, tehuu au bei boki fee ni. De besaꞌ ia, sudi bea fo ramanene hata ia, sira boe hiꞌa sama-sama roo au.” \p Boki basa Isak faiꞌ falu, boe ma Abraham sunat ana, tuka Manetualain pareta Na. \s1 Hagar no Ismael hapu uusiꞌ \p \v 8 Isak boe-boe nambau-ina. Fai fo sakaꞌ fila ni, Abraham tao feta bau-inaꞌ. \p \v 9-10 Laiꞌ esa de, Sara nita Abraham sao murin Hagar ana ni Ismael naseseboꞌ Isak. Bei nita leoꞌ na, boe ma Sara dedea no sao na nae, “Usi heni ata fo riꞌ neme Masir mai a, no ana na! Huu fo au ta nau ata a anan ria sipo hata posakaꞌ esa boeꞌ. Adaꞌ noi au ana ki Isak, riꞌ muste hapu katemaꞌ asa.” \p \v 11 Abraham namanene Sara dedea nae leoꞌ na, boe ma dale na nasalaꞌ, nana huu Ismael boe, ria anan. \v 12 Tehuu Manetualain dedea no Abraham nae, “Abraham, e! O bosoꞌ afi leo sao murim ria no ana na. Tuka noi Sara hihii-nanaun, huu fo tititi-nonosiꞌ fo au helu a, neuꞌ ko o hapu nemeꞌ Isak mai. \v 13 Tehuu Au boe fee ua-naleꞌ neuꞌ o sao muri ma ana na, nana huu ria boe ana bokim. Neuꞌ ko ria tititi-nonosin boe dadi reuꞌ lahenda nusaꞌ esa.” \p \v 14 Balahaaꞌ, balahaa ana na, boe ma Abraham tao tua-lepa fee Hagar, ma feen nasalili neni oe boto esa. Basa de ana nafuli heni inaꞌ ria no anan Ismael. Basa boe ma ara laꞌo rafeo nai dae rouꞌ naneneaꞌ Beer Syeba.\f + \fr 21:14 \ft Tepoꞌ ria Ismael teun sanahulu haa lenaꞌ. Meten nai \ft \+it Tutui Masososaꞌ\+it* 16:16; 21:5, 8.\f* \p \v 15 Sira oe nininu na basan, boe ma Hagar foa ela ana na neuꞌ ai huu anaꞌ esa lao na. \v 16 Ana afi nai dale na nae, “Au ta anenete relu laꞌe anaꞌ ia mamate na soꞌ.” Basa de ana oruꞌ ela anaꞌ a bate meter lima hulu, de natuuꞌ. Boe ma ana dola nasaꞌeedu. \p \v 17 Manetualain namanene Ismael haraoe dodola na, boe ma eilaꞌo-limalopen esa neme nusatetu-ikutemaꞌ naloo Hagar nae, “Hagar! Ubeaꞌ taon de o susa tao leoꞌ ia? Bosoꞌ bii, huu fo Manetualain namanene anaꞌ ria haraoe dodola na so. \v 18 Foa fo mu dama anaꞌ ria leo. Matetea dale na, huu fo neuꞌ ko au tao a ria tititi-nonosin dadi reuꞌ lahenda nusa kahereꞌ esa.” \p \v 19 Basa de Manetualain tao nadilaꞌ Hagar mata na, losaꞌ ana nita oe dodoluꞌ esa nai naa. Boe ma ana neu dou oe neuꞌ boto ria, de naninuꞌ anaꞌ a. \p \v 20-21 Ismael no mama na leo rahaniꞌ mo soroae Paran. Ana nambau-ina mai, boe ma dadi neuꞌ mana ou kahereꞌ. Basa de mama na feen sao ina Masir esa. Basa ia ra dadi, nana huu Manetualain sama-sama no Ismael. \s1 Abraham no Abimelek radame ao nai Beer Syeba \p \v 22 Tepoꞌ ria, mane Abimelek no ria parani musu na, nade Fikol, mai raneta ro Abraham. Maneꞌ a dedea nae, “Abraham! Ami bubuluꞌ so, mae Manetualain sama-sama no o. Huu ria na, de o tao sudi ubeaꞌ a basan dadi. \v 23 Besaꞌ ia au hule o soo-supa nai Manetualain mata Na mae, o ta edi-fule au oo basa upu-ana kara. Sama leoꞌ au tao malole neuꞌ o, sona o boe muste tao malole neuꞌ au ma nusaꞌ ia.” \p \v 24 Abraham nataa nae, “Ia! Au soo-supa.” \p \v 25 Tehuu Abraham boe tui maneꞌ a nae, “Papa maneꞌ lahenda mara ralea ra au oe dodolu ki esa.” \p \v 26 Maneꞌ a namanene leoꞌ na, boe ma nataa nae, “Ae! Au besaꞌ ko amanene hata ia. Ubeaꞌ taon de papa ta tui neme maulun ria mai fa? Au ta bubuluꞌ bea riꞌ nonoi-tataon ria.” \p \v 27-28 Boe ma Abraham no Abimelek heke hehelu-barataaꞌ. Abraham heo fee maneꞌ a sapi ma bibi-lopo. Boe ma ana heo tamba seluꞌ bibi-lopo tenaꞌ hitu. \v 29 Maneꞌ a natane ni nae, “Ubeaꞌ taon de o tao leo naꞌ?” \p \v 30 Abraham nafada nae, “Papa maneꞌ sipo ma bibi-lopo tena kahituꞌ ia ra, fo dadi tanda nae, papa mane manaku, au riꞌ ali oe dodoluꞌ ia.” \p \v 31 Huu no dua si soo-supa reuꞌ na, boe ma ara fee mamanaꞌ ria, nade \it Beer Syeba\it*. Sosoa na nae, ‘Oe dodolu mansooꞌ’.\f + \fr 21:31 \ft Nai dedea Ibrani, Beer Syeba sosoan dodouꞌ. Riꞌ ‘oe dodolu mole-dame’, ‘oe dodolu ua-naleꞌ’, ‘oe dodoluꞌ hitu’, ma ‘oe dodolu manasooꞌ’.\f* \p \v 32 Ara soo-supa basa, boe ma mane Abimelek no parani musu na fali leo sira nusa Filistin na reu. \v 33 Basa ria, Abraham sele ai tamareska huuꞌ esa\f + \fr 21:33 \ft Ai huu \ft \+it tamareska\+it* ta hapun nai ita nusa na fa. Ai huuꞌ ria mori nai dae tuuꞌ, tehuu napedu beu naroo. Oka na narolo losa dae daleꞌ. Bibi ra raa doo na.\f* nai Beer Syeba. Mulai faiꞌ ria, ai huuꞌ a fee nafarereneꞌ neuꞌ Abraham nae maꞌulu na ana doꞌo-tabe neuꞌ MANETUALAIN fo Masodaꞌ Losa Dodoo na nai na. \v 34 Basa boe ma Abraham leo namanoso nai lahenda Filistin ara nusa-namon. \c 22 \s1 Manetualain nadenu Abraham tao Isak dadi neuꞌ tutunu-hohotuꞌ \p \v 1 Ta doo bea boeꞌ, te Manetualain teteni Abraham, fo nau mete nasudi ni namanene neuꞌ Manetualain, do taꞌa. Manetualain naloo ni nae, “Abraham!” \p Abraham nataa nae, “Ya, Manetualain!” \p \v 2 Manetualain nadenu ni nae, “Nenene matalolole! Hai ma ana mane isem fo o sue maan seli a, moo ni leo dae Moria neu, fo taon dadi tutunu-hohotuꞌ soaneuꞌ Au. Losa naa, besaꞌ ko Au atudu o mamana na nai leteꞌ esa.” \p \v 3 Balahaaꞌ, balahaa ana na, boe ma Abraham tati ai natutuꞌ. Basa de ana puputu naa si, boe ma fua si reuꞌ keledei lain. Ana no Isak, ma ata ni dua, ara laꞌo leo mamanaꞌ fo Manetualain nafada ni so a. \v 4 Ara roi laꞌo-laꞌo a, binesaꞌ boe ma Abraham lalanda nita mamanaꞌ ria nai dooꞌ a. \v 5 Boe ma ana nafada ata sira dua nae, “Emi dua adaꞌ ia lalai, mo keledei ia, fa! Au o ana ka sakaꞌ leo lain eleꞌ meu, fo doꞌo-tabe neuꞌ Manetualain. Basa ria, neuꞌ ko ami fali seluꞌ leo iaꞌ mai.” \p \v 6 Boe ma Abraham hai na ai natutuꞌ ela tunu-hotu neniꞌ a, de fua si reuꞌ Isak arun lain. Ria riꞌ homu neni dope ma ai suuꞌ mandedeꞌ. Dua si laꞌo-laꞌo, \v 7 boe ma Isak naloo papa na nae, “Papa!” \p Abraham nataa nae, “Ubeaꞌ, Isak?” \p Isak natane tutiꞌ a nae, “Papa. Ita sakaꞌ tao tutunu-hohotuꞌ. Ai natutuꞌ ma aipilaꞌ nai ia so. Tehuu bibi-lopo anaꞌ fo ita pake ni dadi tutunu-hohotuꞌ, nana nai bea?” \p \v 8 Abraham nataa nae, “Ana ki on, e! Neuꞌ ko Manetualain riꞌ fee Ria bibi-lopo ana na fo pake ni dadi tutunu-hohotuꞌ.” \p Boe ma dua si ae raroo leteꞌ lain reu. \v 9 Ara losa rai mamanaꞌ fo Manetualain nafada so a, boe ma Abraham lutu batu, fo tao mamana tutunu-hohotuꞌ. Basa de ana hai na ai natutuꞌ ara, naduduru si reuꞌ batu lain. Boe ma puputu na ana na, de fee ni napeuꞌ naleka neuꞌ ai natutuꞌ lain. \v 10 Boe ma ana hai na dope fo nau pau ana na. \v 11 Tehuu kekeneu te, MANETUALAIN eilaꞌo-limalopen nahara neme lalai mai nae, “Abraham! Mahani dei!” \p Abraham nataa nae, “Ubeaꞌ, Manetualain?” \p \v 12 Boe ma haraoeꞌ a nae, “O bosoꞌ maisa anaꞌ ria! Bosoꞌ taon hata-hata esa boe! Besaꞌ ia Au bubuluꞌ so ae, tebe-tebe o tuka Manetualain hihii-nanaun, nana huu o sadia fee Manetualain ana mane ise ma, dadi tutunu-hohotuꞌ.” \p \v 13 Basa boe ma Abraham nita bibi-lopo maneꞌ esa, susura na soroꞌai nai ai huu anaꞌ a rana nara. Basa de Abraham neu hela na tutiꞌ bibi-lopo ria, de ana tao ni dadi tutunu-hohotuꞌ soaneuꞌ Manetualain, kati ana na. \v 14 De Abraham hule mamanaꞌ ria, nade, ‘Manetualain neuꞌ ko sadia fee hata fo parluu.’\f + \fr 22:14 \ft Dedea Ibrani nae, \ft \+it Yahova Yire\+it*, sosoa na nae ‘Manetualain sadia fee hata fo parluu a.\f* Huu ria na, de losaꞌ besaꞌ ia boe, lahenda ra rae, “Nai MANETUALAIN leten lain, Ana sadia fee hata fo parluu.” \p \v 15 Basa boe ma Manetualain eilaꞌo-limalopen nahara seluꞌ neme lalai mai nae, \v 16 “MANETUALAIN riꞌ nae, ‘Au soo-supa pake Au nade ka leo iaꞌ: O sadia fee Au ana mane ise ma, fo dadi tutunu-hohotuꞌ so. Huu ria na, de \v 17 Au fee ua-naleꞌ dodouꞌ neuꞌ o mo tititi-nonosim. Neuꞌ ko ara ramefu losaꞌ ta hapu lahenda reke rala si, sama leoꞌ ruuꞌ ara rai lalai, ma soroaeꞌ nai tasiꞌ a suu na. Neuꞌ ko upu-ana mara raseki musu nara. \v 18 Neme o tititi-nonosi mara mai, basa lahenda nusaꞌ nai dae-bafoꞌ a, hapu ua-naleꞌ nana huu o tuka Au pareta ka so.’ ” \p \v 19 Basa de Abraham no Isak onda faliꞌ, reu raneta ro ata kadua sira, boe ma ara sama-sama fali leo Beer Syeba reu. Abraham asa leo reuꞌ na. \s1 Nahor tititi-nonosin \p \v 20 Laiꞌ esa de, Abraham namanene nae, fadin Nahor saon Milka boki na ana nara so. \v 21 Ana uluꞌ a nade Us. Fadi nara nade Bus, Kemuel (fo riꞌ dadi Aram papa na), \v 22 Kesed, Haso, Pildas, Yidlaf, ma Betuel. \v 23 Betuel nana, Ribka papa na. \v 24 Nahor boe hapu tamba anaꞌ neme sao nafufuni na nade Reuma. Ria boki na Teba, Gaham, Tahas, ma Maaka. \c 23 \s1 Sara maten, ma Abraham natoi ni \p \v 1-2 Sara maten neuꞌ teu ni natun esa duahulu hitu. Tepoꞌ fo mate ni a, Abraham asa leo rai koro Kiryat-Arba (riꞌ Hebron), nai dae Kanaꞌan. Abraham boreu, ma ana mete. \p \v 3 Basa de Abraham neu dama lahenda Het ara. Ana dedea nae, \v 4 “Au adaꞌ noi manataiꞌ nai emi basa talada. Au ta anuu dae fo atoi sao ka fa. Maneniko emi nau, sona fee au asa a emi daem bibia anaꞌ esa, ela atoi ni neuꞌ naa.” \p \v 5 Ara rataa ni rae, \v 6 “Leo iaꞌ, papa! Doo-naru basa ia nana, ami tao papa sama leoꞌ lahenda lasiꞌ esa, de ami hadaꞌ ma papa seli. Papa here leo, dae bea riꞌ malole a naan seli, fo raa laꞌe papa hihii-nanaum. Ami sipo-sipoꞌ mesan, ta tipa fa.” \p \v 7 Abraham namanene leoꞌ na, boe ma napadeiꞌ, naloe aon fo fee hada-hormata neuꞌ lahenda Het, manuu dae ara. \v 8 Ana nae, “Maneniko emi sipoꞌ au dedea bisina ka, sona au hule emi fo dedea mo papa Sohar ana manen Efron. \v 9 Hulen fo maneniko bisa, sona ana seꞌo fee au ria lea na, nade Makpela, fo riꞌ nai oka na suu na. Ana hule beli na bau bea oo, au bae. Au nau bae etu beli na nai emi basa matam, ela dae ria dadi neuꞌ au nuhuu ka. Au nau taon dadi neuꞌ ami mamana roo-ratem.” \p \v 10 Faiꞌ ria, Efron natuuꞌ no lahenda Het ara nai na boe. Ana namanene Abraham dedean ria boe. Basa de ana napadei, de nataa neuꞌ Abraham nai basa lasiꞌ ara matan nae, \v 11 “Bosoꞌ tao leo naꞌ, Papa! Leo iaꞌ dei. Au fee hihiiꞌ okaꞌ ria no lea Makpela neuꞌ papa. Papa matoi sao ma neuꞌ na. Au fee heni dae ria leo papa neu nai au lahenda kara matan. Ela leoꞌ bea na sira basa sakasii!” \p \v 12 Basa de Abraham naloe aon seluꞌ neuꞌ lahenda Het ara. \v 13 Ana dedea no Efron nae, “Leoꞌ na boe malole a, tehuu emi basa nenene au dei. Au nau asa a dae ria, fo atoi lahenda kara reuꞌ na.” \p \v 14-15 Efron nataa nae, “Dae ria beli na adaꞌ noi doifulaꞌ natun haa! Huu hata de ita dua taloloe teu-mai no doi kabaianaꞌ sira? Papa muu fo matoi sao ma neuꞌ na leo.” \p \v 16 Abraham sipoꞌ na dae ria beli na, tuka Efron nafadan. Ana reke na doifulaꞌ natun haa nai basa lahenda Het ara matan fo ara sakasii. Basa de ana bae doi sira reuꞌ Efron. \p \v 17-19 No ria na Abraham hapu Efron dae na, dadi neuꞌ ria nuhuun. Dae fo riꞌ nai Makpela, naneneaꞌ no Mamre (riꞌ Hebron). Ana asa na dae ria no oka-tinen, lea na, ma ai huu nara katemaꞌ. Basa lasi Het ara sakasii, rae dae ria no basa oe isin, nana Abraham nuhuun. \p Basa boe ma Abraham natoi Sara neuꞌ leaꞌ ria daleꞌ, nai dae Kanaꞌan. \v 20 No ria na okaꞌ ria, ma lea na fo maulu na lahenda Het ara daen, besaꞌ ia dadi neuꞌ Abraham nuhuun so, de ana taon dadi neuꞌ mamana roo-rates. \c 24 \s1 Ratane inaꞌ fee Isak \p \v 1 Abraham teu-fain loa-naruꞌ, losaꞌ namalasi naan seli so. Ma MANETUALAIN nanea natalolole ni, de feen nasoda no mole-dame. \v 2-3 Abraham nanuu lahenda kamahereꞌ esa, fo nafaduli ria hata-heton katemaꞌ. Laiꞌ esa boe ma Abraham naloo nan nae, “Nenene matalolole! Au hule o soo-supa,\f + \fr 24:2-3 \ft Dedea Ibraniꞌ a nae, “Tao lima na neuꞌ au leladale ka.” Sosoa na nae, soo-supa teaꞌ.\f* pake MANETUALAIN nade Na, fo riꞌ adu na lalai ma dae-bafoꞌ a. Soo-supa mae, o ta matane ana fetoꞌ neme lahenda Kanaꞌan ara mai, fo feen sao au ana ki Isak. \v 4 O muste leo au dae fua-funi ka muu, nai au kileoboboki kara. O matane ana fetoꞌ esa nai naa fo feen sao au ana ka.” \p \v 5 Basa de ata ria natane Abraham nae, “Ia, papa! Tehuu leoꞌ bea, kalu ana fetoꞌ ria ta nau tuka leo iaꞌ mai fa? Kalu leoꞌ na, sona au muste oo papa ka ana ma, neuꞌ naa fo sao, do leoꞌ bea?” \p \v 6 Abraham nataa nae, “Mafareneneꞌ matalolole! Leo mae leoꞌ bea boe oo, ta bole mo au ana ka leo naaꞌ neu fa! \v 7 Mafarereneꞌ huu fo MANETUALAIN mankuasa nai lalai, noo au kalua eme dae fua-funi ka mai, losa nai dae ia so. Ma Ana heke hehelu-barataaꞌ no au nae, ‘Neuꞌ ko Au fee katemaꞌ dae ia neuꞌ o tititi-nonosim.’ O dale ma bosoꞌ dodaꞌ! O muu leo. Huu fo neuꞌ ko Manetualain nadenu eilaꞌo-limalopen neme nusatetu-ikutemaꞌ a mai soi enoꞌ fee o bisa maneta mo ana fetoꞌ fo neuꞌ ko dadi neuꞌ au ana ka sao na. \v 8 Tehuu maneniko ana fetoꞌ ria ta nau tuka leo iaꞌ mai fa, sona o soi ma aom meme sosoo-susupaꞌ ria mai. Leo mae leoꞌ bea boe oo, ta bole mo au ana ka leo naaꞌ neu.” \p \v 9 Boe ma ata ria soo-supa neuꞌ Abraham nae, neuꞌ ko ana tao tuka Abraham hihii-nanaun katemaꞌ. \p \v 10 Ata ria teka-here na onta sanahulu. Basa de ana fua hata malole rupaꞌ ara reuꞌ onta sira koti ai nara lain. Boe ma ana laꞌo leo Nahor kota na neu nai Mesopotamia.\f + \fr 24:10 \ft Nai dedea Ibrani daleꞌ, mamanaꞌ ria, nade \ft \+it Aram-Naharaim\+it*. Besaꞌ ia, mamanaꞌ ria nai Siria pooꞌ ii.\f* \p \v 11 Mateꞌe oe na, ata a losa kota ria. Basa de, ana fee onta nara hahae reuꞌ kota a suu na, naneneaꞌ no oe dodoluꞌ esa. Fai ria ledo a nai daeꞌ so, naraa no ana fetoꞌ ara reu dolu oe nai oe dodoluꞌ ria. \v 12 Ata a hule-haradoi nae, “MANETUALAIN, fo au malaka ki Abraham Manetualain a. Soi enoꞌ fo ela au leleo-lalaꞌo ki ia neni buna-boaꞌ. Manetualain matudu dale malole ma neuꞌ au malaka ka, ma mafarereneꞌ hehelu na neuꞌ au. Ela leoꞌ bea na au aneta o ana fetoꞌ fo riꞌ neuꞌ ko dadi neuꞌ Isak sao na. \v 13 Manetualain, au apadei nai oe dodoluꞌ ia suu na. Ma ana fetoꞌ ara reme kota daleꞌ mai aso oe nai ia. \v 14 Au hule leo iaꞌ: Maneniko au dedea o ana fetoꞌ esa ae, ‘Nona, e! Maonda ure oe ma fo fee au oe baiꞌ inu dei.’ Maneniko ana nataa nae, ‘Papa ka minu leo. Ma neuꞌ ko papa ka onta mara boe au hani si.’ Na, ria nanadadi tanda nae, ana fetoꞌ ria riꞌ Manetualain here man so, fo dadi neuꞌ Isak sao na. No tanda leo naꞌ a, au bubuluꞌ ae, Manetualain matudu susue ma, neuꞌ au malaka ki Abraham so.” \s1 Abraham ata na naneta no ana feto Ribka \p \v 15-16 Abraham ata na bei ta hule-haradoi basa boeꞌ, te ana fetoꞌ esa mai. Nade Ribka. Ria nana, Nahor no saon Milka upu na. Nahor, nana Abraham fadin. Ribka papan nade Betuel. Ribka lole na seliꞌ, ma bei ao tema. Ana onda leo oe mataꞌ ria daleꞌ neu, ana dou oe nahenu ure na, basa de ae lain mai. \p \v 17 Ribka losa lain, boe ma Abraham ata na nalai neu soruꞌ ana. Ana hule nae, “Nona, fee au oe baiꞌ inu dei.” \p \v 18 Boe ma ana feto anaꞌ a nataa nae, “Minu leo, toꞌo!” Ana naonda lai-lai ure oe na, de fee ata a ninu. \v 19 Ninu basa boe ma, ana fetoꞌ a nae, “Nemeꞌ na, ela au hela oe fee toꞌo ka onta mara fo rinu losaꞌ rabete.” \v 20 Boe ma ana poꞌa oe lenaꞌ a neuꞌ haꞌo ra daleꞌ. Basa de ana nalai, onda-ae aso oe nemeꞌ oe dodoluꞌ ria mai, fo fee basa onta ra rinu losaꞌ rabete. \v 21 Abraham ata na napadeiꞌ nee-nee, ma nanilu nahere ana fetoꞌ a nonoi-tataon. Ana aafi nae, “Ana fetoꞌ ia riꞌ Manetualain heren, do?” \p \v 22 Onta sira basa si rinu losaꞌ rabete. Boe ma ata a hai na rereli idu lilopilas ma sue lilopilas pasang esa, de olu si reuꞌ ana fetoꞌ a liman duas.\f + \fr 24:22 \ft Nai dedea Ibrani nae, rereli idu lilopilas sira bebera na \ft \+it ‘syekel\+it* seseriꞌ esa’, (riꞌ gram nee)’. Ma sue lilopilas dua bebera na \+it ‘syekel\+it* sanahulu’, sama no gram natun esa sanahulu haa.\f* \v 23 Basa boe ma ata a natane nae, “Nona, papa ma nade bea? Kalu bisa, sona au tuli fo suku nai papa ma uma na.” \p \v 24 Ana fetoꞌ a nataa nae, “Au papa ka, nade Betuel. Au baꞌi ka, riꞌ Nahor. Ma au besa ka, riꞌ Milka. \v 25 Nai ami uma ma hapu mamana susukuꞌ dai fee toꞌo kasa. Ma nau-ai doo dodouꞌ fee toꞌo ka banda mara.” \p \v 26 Abraham ata na namanene leoꞌ na, boe ma ana sundaꞌ undulaka na fo doꞌo-tabe neuꞌ MANETUALAIN. \v 27 Ana dedea nae, “Io-oa Manetualain! Manetualain soi enoꞌ fee au so, losaꞌ aneta o malaka Abraham kileoboboki nara rai ia. Manetualain matudu dale malole ma neuꞌ au malaka ki Abraham, ma tao natetu hehelu-baratan neuꞌ au so.” \p \v 28 Basa de, ana fetoꞌ a nalale nalai neun, fo tui basa uma isi nara, hata fo dadi so a. \v 29-30 Ribka naa na, nade Laban. Laban nita lilopilas sira ma namanene Ribka tutui na, boe ma ana nalai neu naneta no ata fo riꞌ bei no onta nara rapadei raneneaꞌ nai oe dodoluꞌ ria. \v 31 Laban dedea nae, “Toꞌo! MANETUALAIN napipi-nalalaꞌo noo toꞌo ka losa ia no soda-moleꞌ. Bosoꞌ mapadeiꞌ mahaniꞌ deaꞌ ia! Mai leo ami umam teu. Ami sadia ma kama so. Nanaaꞌ soaneuꞌ toꞌo ka onta mara nana heta.” \s1 Abraham ata na natane Ribka fee Isak \p \v 32 Basa boe ma Abraham ata na tuka Laban, de leo Betuel uma na neu. Laban asa fali ni de raonda hata fo fua reni a, reme onta ra mai. Basa boe ma ara fee onta ra nau fo raa. Ara reni oe boe fo ata a no lahenda nara safe ei nara. \v 33 Ara mulai sadia nanaa-nininuꞌ nai mei a, boe ma ata a nae, “Ami sakaꞌ mia-minu riaꞌ so, tehuu au hule parmisi fo afada au mamai ka sosoa na dei.” \p Laban nataa nae, “Toꞌo ka, dedea leo.” \p \v 34 Ata a nae, “Au ia nana, emi baꞌim Abraham atan. \v 35 MANETUALAIN fee ua-naleꞌ dodouꞌ neuꞌ au malaka ka so, losaꞌ ana namasuꞌi naan seli. Manetualain pala-bati feen lilopilas, lilofula, ata inaꞌ ma ata touꞌ, banda-manuꞌ dodouꞌ: sapi, onta, keledei, kedaeꞌ, ma bibi-lopo. \v 36 Au malaka ki dua si ina-touꞌ ramalasi so, boe ma mama Sara boki fee malaka ki Abraham ana touꞌ esa. Ria riꞌ neuꞌ ko sipoꞌ na malaka ki Abraham pusaka nara katemaꞌ. \v 37 Malaka ki Abraham nadenu au soo-supa ae, ‘O ta saka ana feto Kanaꞌan feen sao au ana ki Isak. \v 38 O muste saka feen ana fetoꞌ nemeꞌ au kileoboboki kara mai, dadi neuꞌ ria saon.’ \p \v 39 Basa de au atane malaka ka ae, ‘Kalu ana fetoꞌ ria ta nau tuka au fa, sona leo beaꞌ?’ \p \v 40 Ana nataa nae, ‘MANETUALAIN fo au oi tuka-tukaꞌ hihii-nanau Ni a, neuꞌ ko nadenu eilaꞌo-limalopen reme nusatetu-ikutemaꞌ a mai, soi fee o enoꞌ, ela o bisa hapu ana fetoꞌ esa neme au kileoboboki kara mai, fo dadi neuꞌ au ana ka sao na. \v 41 Tehuu maneniko au kileoboboki kara tipa, fo ta nau poꞌi ana fetoꞌ ria leo iaꞌ mai, sona o soi ma aom meme sosoo-susupaꞌ ria mai.’ \p \v 42 Bisinaaꞌ a au losa nai oe dodoluꞌ a, au hule-haradoi nai dale ka ae, ‘MANETUALAIN, Au malaka ki Abraham Manetualain na. Soi enoꞌ fo ela leoꞌ bea na au leleo-lalaꞌo ki ia neni buna-boa. Ela leoꞌ bea na au aneta o ana fetoꞌ fo dadi neuꞌ Isak sao na. \v 43 Manetualain, au apadeiꞌ nai oe dodoluꞌ ia. Ma ana fetoꞌ ara reme kota daleꞌ mai aso oe nai ia. De au hule leo iaꞌ: Neuꞌ ko au dedea o ana fetoꞌ esa ae, ‘Nona, e! Fee au oe baiꞌ inu dei.” \v 44 Maneniko ana nataa nae, “Papa minu leo! Ma au fee papa onta mara rinu boe.” Na, ria dadi tanda nae, Manetualain here ana fetoꞌ ria dadi neuꞌ au malaka ka ana mane na saon!’ \p \v 45 Au bei ta hule-haradoi basa boeꞌ, te ana feto Ribka mai so, neni ure oe na, fo aso oe nai oe dodoluꞌ a. Bei ae lain mai, boe ma au hulen ae, ‘Nona, fee au oe baiꞌ inu dei.’ \v 46 Boe ma ana naonda lai-lai ure oe na, de nae, ‘Toꞌo minu leo. Ma au fee toꞌo onta nara rinu boe.’ Basa de au inu, ma au onta kara rinu boe. \p \v 47 Boe ma au atane ae, ‘Nona, papa ma nade bea?’ \p Ana nataa nae, ‘Au papa ka, nade Betuel. Au baꞌi ka, nade Nahor. Ma au besa ka, nade Milka.’ Basa boe ma au fee ni pake rereli neuꞌ idu na, ma olu sue lilopilas dua reuꞌ lima nara. \p \v 48 Basa de, au aloe ao ka fo doꞌo-tabe Manetualain ae, ‘Io-oa Manetualain! Manetualain soi fee au enoꞌ so, losaꞌ au aneta o malaka ki Abraham kileoboboki nara rai ia. Ma au aneta tutiꞌ oo ana fetoꞌ, fo riꞌ sakaꞌ dadi neuꞌ mane ana Isak, sao na.’ \v 49 De besaꞌ ia, kalu papa kasa nau matudu dale susue mara neuꞌ au malaka ki Abraham, sona mafada au ledo-ledo leo. Ma kalu taꞌa boe, mafada ledo-ledo. Ela au bubuluꞌ ae muste tao ubeaꞌ.” \s1 Ribka kileoboboki nara sipoꞌ haraoe nataneꞌ a \p \v 50 Ata a dedea basa, boe ma Laban no Betuel rataa rae, “Kalu MANETUALAIN ator nan leoꞌ na, sona ami bei mae ubeaꞌ bali. \v 51 Ana feto Ribka nai ia. De moo ni neu leo. Fo ela ana dadi neuꞌ baꞌi Abraham manafeun, tuka hata fo MANETUALAIN ator so a.” \p \v 52 Abraham ata na namanene leoꞌ na, boe ma ana natele aon losa dae a, fo hule makasi neuꞌ MANETUALAIN. \v 53 Boe ma, ana ofe na hata-heto lilopilas-lilofulaꞌ, ma papake malole ra, de fee Ribka. Ana fee Ribka naa na, ma mama na, hadia mabeli boe. \v 54 Basa ria, boe ma Abraham ata na no lahenda nara ratuuꞌ, de raa feta. Boe ma ara suku reuꞌ na. Balahaaꞌ, balahaa ana na, ara foa boe ma ata a nafada manuu umaꞌ a nae, “Au hule parmisi, kalu bisa, sona besaꞌ ia ami fali leo au malaka ka meu.” \p \v 55 Tehuu Ribka naa na ma mama na rae, “Te mapue marooꞌ fafaliꞌ a tao ubeaꞌ? Nemeꞌ naa fo Ribka leo no ami seluꞌ faiꞌ sanahulu leoꞌ naa dei. Basa sona, moo ni leo.” \p \v 56 Tehuu ata a nataa nae, “Adoo! Bosoꞌ ena au! MANETUALAIN tulu-fali au so, losaꞌ aneta oo ana mane anaꞌ a sao na so. De mama kasa poꞌi ami, fo fali meu tui malaka a dei.” \p \v 57 Ara rataa rae, “Leo iaꞌ! Mai fo ita tatane mataꞌ Ribka. Ria hihii na leo beaꞌ?” \p \v 58 Boe ma ara raloo ran de ratane ni rae, “Ribka! Besaꞌ ia neme o dale ma mai. O nau tuka memaꞌ lahenda ia do, leoꞌ bea?” \p Ana fetoꞌ a nataa nae, “Au nau!” \s1 Rapora Ribka leo saon Isak neu \p \v 59-60 Boe ma ara poꞌi Ribka, ma ria ata inan fo riꞌ anutun neme ananan ria mai, fo roo Abraham ata na reu belaꞌ a. Ara dedea fee Ribka ua-naleꞌ rae, “Ribka! Ami mamahehenaꞌ Manetualain fee o boki ma dodouꞌ, fo o tititi-nonosim dadi rifu-natun. Ma ami boe mamahehenaꞌ o tititi-nonosi mara raseki musu ra.” \p \v 61 Basa ria de, Ribka no ata inan rafafau sira bua-loas nara, boe ma ara saꞌe onta, de laꞌo tutiꞌ a, tuka Abraham ata nara. \p \v 62 Faiꞌ ria Isak leo nai dae Negeb. Ana besaꞌ ko fali nemeꞌ oe dodoluꞌ, fo nai Beer Lahai Roi. \v 63 Ledo leodaeꞌ esa, ana kalua neme mamana leleo na mai, fo lalaꞌo hai ani. Ana botiꞌ laka na, boe ma nita onta ra mai. \p \v 64 Ribka nita Isak, boe ma ana nalale de boꞌe nemeꞌ onta na mai. \v 65 Ana natane Abraham ata na nae, “Toꞌo! Touꞌ fo laꞌo mata mai riꞌ eleꞌ a, bea ria?” \p Ata a nataa nae, “Ria nana au mane ana ka.” Boe ma Ribka hai na lafa ana na, de lalaa etu mata-idun. \p \v 66 Basa ria boe ma, ata a tui basa-basan neuꞌ Isak. \v 67 Isak no Ribka masoꞌ leo mamana lelelon daleꞌ neu, boe ma dua si sao. Isak sue na Ribka seliꞌ, huu ria na, ana ta dale hedi neuꞌ mama na mamate-momopon soꞌ. \c 25 \s1 Abraham sao seluꞌ \p \v 1 Abraham sao seluꞌ inaꞌ esa, nade Ketura. \v 2 Ketura boki fee ni anaꞌ. Nade nara siꞌ: Simran, Yoksan, Medan, Midian, Isbak, ma Sua. \v 3 Yoksan ana nara, siꞌ Seba ma Dedan. Dedan tititi-nonosin, siꞌ lahenda Asyur, Letus, ma lahenda Leum ara. \v 4 Midian ana nara, siꞌ: Efa, Efer, Henok, Abida, ma Eldaa. Basa sira nana, Ketura tititi-nonosin. \p \v 5-6 Tepoꞌ fo Abraham bei nasoda a, ana bati fee Hagar no Ketura ana nara, esaꞌko noꞌ hata-heton. Basa de ana nadenu si, fo reu leo rai dae Kanaꞌan pooꞌ dulu, fo ela ara dooꞌ a reme ana ni Isak mai. Tehuu basa hata posaka nara, ana fee katemaꞌ asa leo Isak reu. \s1 Abraham maten \p \v 7-8 Abraham maten neuꞌ teu ni natun esa hituhulu lima. \v 9-10 Basa de ana nara, Isak ma Ismael ratoin nai lea Makpela, fo riꞌ naneneaꞌ no Mamre. Maulu na Abraham asa na okaꞌ ria neme lahenda Het, riꞌ Sohar anan, Efron. Maulu na, ara ratoi Sara nai leaꞌ ria boe. \v 11 Abraham mate ni, basa boe ma Manetualain fee ua-naleꞌ neuꞌ Isak, losaꞌ ana nasoda no mole-dame. Tepoꞌ ria, Isak leo naneneaꞌ oe dodoluꞌ esa, nade Beer Lahai Roi. \s1 Ismael tititi-nonosin \p \v 12 Ia nana Ismael tutui na. Ria nana, Abraham no sao murin Hagar anan. Hagar nana, Sara atan neme Masir mai. \v 13-16 Ismael ana nara, touꞌ sanahulu dua. Nade nara ratutuka ao, neme uluꞌ a losa mateꞌa tei-susuꞌ a, siꞌ: Nebayot, Kedar, Adbeel, Mibsam, Misma, Duma, Masa, Hadad, Tema, Yetur, Nafis, ma Kedma. Anaꞌ sira dadi reuꞌ bei-baꞌi reme lahenda nusaꞌ sanahulu dua mai, esaꞌko noꞌ nusa-namon. Ara fee nusa-namo sira ranade tuka sira esaꞌko bei-baꞌin naden. \p \v 17 Ismael maten neuꞌ teu ni natun esa telu hulu hitu. \v 18 Tehuu tititi-nonosi nara, esa musu no esa. De ara leo kofela mulai remeꞌ Hawila losa Syur, natoo no nusa Masir, naroo neu losa Asyur. \s1 Esau no Yakob \p \v 19 Ia nana Abraham anan Isak tutui na. \v 20 Tepoꞌ fo Isak sao Ribka, nana Isak teun haa hulu. Ribka papa ni, Betuel. Ma naa ni, Laban. Sira nana, lahenda Aram, reme Padan Aram mai.\f + \fr 25:20 \ft Padan Aram nana, riꞌ Mesopotamia, nai Siria pooꞌ ii.\f* \p \v 21 Ribka ta boki fa. Huu ria na, de Isak hule-haradoi neuꞌ MANETUALAIN ela Ribka boki. Manetualain namanene huhule-haradoi na, boe ma Ribka nairu. \v 22 Sekonaa te, ana nairu ana kaduaꞌ. Tehuu anaꞌ sira rafifiti raroo nai inan tein daleꞌ. Boe ma Ribka natane nai dalen daleꞌ nae, “Ubeaꞌ taon de ana kaduaꞌ ia ra, leo iaꞌ?” Basa de ana natane neuꞌ MANETUALAIN. \p \v 23 MANETUALAIN nataa nae, \q1 “Nai o tei ma daleꞌ, hapu lahenda nusaꞌ dua fo neuꞌ ko ara ramusu ao raroo. \q2 Neuꞌ ko muriꞌ a baraꞌai na lena neme uluꞌ a mai. \q3 Ma aꞌa a noi-tao soa neuꞌ fadi na.” \p \v 24 Losa fai boboki na, boe ma Ribka boki ana kaduaꞌ, touꞌ mesan. \v 25 Ana uluꞌ a rou na pilas, ma ao-ina na nabubulu. Huu ria na de ara foin nade, \it Esau\it* (hiiꞌ nae sama leoꞌ dedea fekeꞌ a sosoa na nae ‘kabubulus’). \p \v 26 Basa ria, besaꞌ ko fadi na kalua. Tehuu ana homu neuꞌ aꞌa na eitika na. Huu ria na de ara foin nade, \it Yakob\it* (hiiꞌ nae sama leoꞌ dedea fekeꞌ fo sosoa na nae ‘eitikaꞌ’). Faiꞌ fo boki dua si, nana Isak teun nee hulu. \s1 Yakob tipu-dai na aꞌan hak ulu-bauinan \p \v 27 Ana kaduaꞌ sira rambau-ina mai, Esau dadi manasopu kahereꞌ. Ana nahiiꞌ leo nai nura a. Tehuu Yakob lahenda hara taaꞌ, ma nahiiꞌ nahaniꞌ uma. \v 28 Isak nahiiꞌ naaꞌ paa banda fuiꞌ. Huu ria na, de ana sue na Esau seliꞌ. Tehuu Ribka sue na Yakob seliꞌ. \p \v 29 Laiꞌ esa de Yakob nasu fufue, Esau besaꞌ ko sopu fali. Ana sota ma namalaa naan seli. \v 30 Ana nafada Yakob nae, “Fadi, e! Fee au kua pilas ma baiꞌ nai ureꞌ a, fo ua dei! Au amalaa an seliꞌ.” (Huu ria na de raloo ni rae, \it Edom\it*, hiiꞌ nae sama leoꞌ dedea fekeꞌ fo sosoa na nae ‘pilas’). \p \v 31 Boe ma Yakob nataa nae, “Malole a aꞌa. Tehuu loo fee au hak ulu-bau-ina ma dei!”\f + \fr 25:31 \ft Tuka sira hada na, ana tou uluꞌ a kati papa na, ma hapu hata posaka desi lena neme fadi nara mai.\f* \p \v 32 Esau nataa nae, “Ubea aleꞌ no hak ulu-bau-inaꞌ ria! O soan leo. Au amalaa an seliꞌ so. O sode malaiꞌ a, fo munin mai leo, huu fo au nau ua so.” \p \v 33 Tehuu Yakob dedea bali, nae, “Aꞌa, mahani deiꞌ! Aꞌa ka soo-supa dei mae, loo fee au hak ria.” Boe ma Esau soo-supa nae leoꞌ na. \v 34 Basa de Yakob sode feen kua fufue ria no roti. Esau naa-ninu basa, boe ma ana laꞌo heni aon. \p No ria na, Esau parsen heni ria hak ulu-bau-ina na. \c 26 \s1 Isak napuputaꞌ mane Abimelek \p \v 1 Laiꞌ esa de, nai nusaꞌ ria hapu fai laa-roes inaꞌ a, sama leoꞌ fai laa-roes tepoꞌ fo Abraham bei nasoda. De, Isak hule Abimelek, lahenda Filistin nara mane na, fo ana bisa leo nai Gerar. \v 2 Ana tao leo naꞌ, nana huu MANETUALAIN natudu Ao na neuꞌ ana so nae, “O bosoꞌ leo Masir mu. Neuꞌ ko Au atudu fee o mamana fekeꞌ. \v 3-4 Maneniko o leo lalai muꞌ mamanaꞌ ria, neuꞌ ko Au sama-sama oo o, ma fee o ua-nale rupaꞌ ara. Neuꞌ ko Au tao a tititi-nonosi mara tamba dodouꞌ, sama leoꞌ ruuꞌ nai lalai. Ma Au fee o mo tititi-nonosim dae ia, no basa nusa nara katemaꞌ. Neme o tititi-nonosim mai, neuꞌ ko basa lahenda nusaꞌ nai dae-bafoꞌ a hapu ua-naleꞌ. No ria na, Au tao atetu hehelu Ka neuꞌ o papam Abraham. \v 5 Au tao basa ia ra, nana huu o papa ma tuka Au hihii-nanau ka so, Au pareta ka, ma Au atoran ka.” \v 6 De Isak leo lalai neuꞌ Gerar. \p \v 7 Ribka lole na seli. De, tepoꞌ fo lahenda bainaꞌ sira rita ni, boe ma ara ratatane aoꞌ laꞌeneuꞌ ana. Tehuu Isak nataa nae, “Ribka nana au fadi ka.” Ana biiꞌ maneniko manaku nae ria sao na, neuꞌ ko ara raisan fo tonda ra Ribka. \v 8 Isak leo namanoso nai naa so, laiꞌ esa boe ma maneꞌ a titiro nesiꞌ jandela, te ana nita Isak no Ribka dua si raholu ao ma radeꞌiꞌ. \v 9 Boe ma ana nadenu lahenda reu raloo Isak, de ana nasaꞌai ni nae, “Isak! Au bubuluꞌ matetuꞌ so, tebe inaꞌ ia nana o sao ma! Tehuu ubeaꞌ taon de o mae, ria nana o fadi ma?” \p Boe ma Isak nataa nae, “Leo iaꞌ, papa! Au biiꞌ, maneniko au ae ria nana au sao ka, bosoꞌ losa neuꞌ ko lehenda raisa au.” \p \v 10 Basa de maneꞌ a nataa nae, “Maneniko hapu lahenda nai ia, suku no sao ma, tantu o sale ami so! Ubeaꞌ taon de o tao leo naꞌ neuꞌ ami?” \p \v 11 Basa ria, boe ma Abimelek barataa ana raun ara nae, “Emi basa mafarereneꞌ matalolole! Emi bea riꞌ maparani fufudi-leleꞌo lahenda ia, do sao na, neuꞌ ko au huku a mate ni.” \s1 Ara ralelena aoꞌ laꞌeneuꞌ oe dodoluꞌ \p \v 12 Tepoꞌ ria, Isak naue-naosa nai nusaꞌ ria boe. Boe ma ana hapu faliꞌ buna-boaꞌ, laꞌi natun esa, nana huu MANETUALAIN bati-pala fee ni ua-naleꞌ. \v 13 Ria hata-heton tamba raroo, losaꞌ ana namasuꞌi naan seli. \v 14 Ria sapi nara, ma kedaeꞌ, bibi-lopo nara rama ate. Ria ana uma dale nara boe dodouꞌ. Losaꞌ lahenda Filistin eteꞌ ao nara roo ni. \p \v 15 Fai a ulu na, Isak papan Abraham, ali ra oe dodoluꞌ dodouꞌ so. Tehuu besaꞌ ia lahenda Filistin ara, radofu etu katemaꞌ asa so. \p \v 16 Basa boe ma mane Abimelek a dedea no Isak nae, “Isak! Malole lenaꞌ, o laꞌo ela nusaꞌ ia leo. Huu fo o kuasa ma lena heni ami so.” \p \v 17 Boe ma Isak heoꞌ neme naꞌ mai, de fali seluꞌ neu leo nai Gerar bafaꞌ a. \v 18 Boe ma ana suu seluꞌ oe dodoluꞌ fo ara radofu etu si a. Ma ana fee oe dodoluꞌ sira ranade tuka nadeꞌ fo papa na foi a. \p \v 19 Isak ata nara ali oe dodoluꞌ nai Gerar bafaꞌ a, boe ma ara ali laꞌe oe a mata na de nasapura deaꞌ mai. \v 20 Tehuu Gerar manafoo nara, ara ralelena aoꞌ ro Isak manafoo nara, nana huu oe ria. Ara rae, “Ami oem ia!” Huu ria na, de Isak fee oe dodoluꞌ ria, nade \it Esek\it*, fo sosoa na nae, ‘ralelena aoꞌ’. \p \v 21 Basa ria, boe ma Isak lahenda nara ali seluꞌ oe dodoluꞌ esa bali. Tehuu ara ralelena aoꞌ bali, nana huu oe dodoluꞌ ria. Huu ria na, Isak fee oe dodoluꞌ ria nade, \it Sitna\it*, fo sosoa na nae, ‘esa soaꞌ esa’. \p \v 22 Basa ria, boe ma ana foa ela mamanaꞌ ria, de ali seluꞌ oe dodolu fekeꞌ esa bali. Oeꞌ ia sona ara ta ralelena aoꞌ soꞌ. Huu ria na, Isak fee oe dodoluꞌ ria nade, \it Rehobot\it*, fo sosoa na nae, ‘mamana loan’. Ma ana dedea nae, “Besaꞌ ia, Manetualain fee ita leo nai dae loan so. Nai ia, besaꞌ ko ita bisa tamba dodouꞌ.” \p \v 23 Neme naaꞌ mai, boe ma Isak asa laꞌo bali fo nau reu leo rai Beer Syeba. \v 24 Hatun ria, boe ma MANETUALAIN natudu Ao na neuꞌ ana ma dedea nae, “Isak! Au ia nana o papam Abraham Manetualain a. De, o bosoꞌ bii, huu fo Au anea-asalaꞌe o. Neuꞌ ko Au fee o ua-naleꞌ. Ma o tititi-nonosim neuꞌ ko tamba dodouꞌ. Au tao leo iaꞌ, nana huu Au hehelu ka neuꞌ o papa ma.” \p \v 25 Basa de Isak lutu na mei tutunu-hohotuꞌ neuꞌ na. Boe ma ana hule makasi neuꞌ MANETUALAIN nai mamanaꞌ ria. Ana leo neuꞌ na, ma lahenda nara mulai ali seluꞌ oe dodoluꞌ. \s1 Mane Abimelek no Isak radame ao \p \v 26 Tepoꞌ ria, mane Abimelek neme Gerar mai. Ana sama-sama no tian Ahusat, ma ria parani musun, Fikol, mai dama Isak. \v 27 Boe ma Isak natane nae, “Papa mane! Maulu na emi usi heni ami so. De besaꞌ ia emi nau mai tao ubeaꞌ bali?” \p \v 28 Boe ma ara rataa rae, “Leo iaꞌ! Besaꞌ ia ami bubuluꞌ mae, Manetualain nanea o. Huu ria na, ami dodoo mae, malole lenaꞌ ita dua tao hekenee-barataaꞌ leo iaꞌ: O soo-supa mae, \v 29 neuꞌ ko emi ta tao tadaluꞌ neuꞌ ami, sama leoꞌ ami boe ta tao tadaluꞌ neuꞌ emi. Tebe ami dale mara malole a mo emi. Huu ria na, faiꞌ naa ra emi kalua memeꞌ ami dae ma mai no mole-dame. Ami bubuluꞌ matetuꞌ so, MANETUALAIN riꞌ fee emi ua-naleꞌ.” \p \v 30 Basa de, Isak tao feta fee si, boe ma basa si raa-rinu no namahoꞌo. \v 31 Balahaaꞌ, balahaa ana na, boe ma ara soo-supa. Basa boe ma Isak fee si fali no mole-dame. \p \v 32 Faiꞌ ria, Isak lahenda manoi nara mai tui laꞌeneuꞌ oe dodoluꞌ fo ara ali a, rae “Papa! Ami hapu oe so.” \v 33 Basa de Isak fee oe dodoluꞌ ria nade, \it Syeba\it*, fo sosoa na nae ‘soo-supa’. De, ara fee kota ria nade, \it Beer Syeba\it* losaꞌ besaꞌ ia.\f + \fr 26:33 \ft Nai dedea Ibrani, \ft \+it Syeba\+it* sosoa na nae, ‘soo-supa’, do ‘hitu’, do ‘ua-nale malole’. Nai dedea Ibrani, \+it Beer\+it* sosoa na nae, ‘oe dodoluꞌ’.\f* \s1 Esau sao *inaꞌ dua remeꞌ leo fekeꞌ mai \p \v 34 Tepoꞌ fo Esau teun haa hulu, sao na ana fetoꞌ dua, remeꞌ leo Het mai. Esa nana Beeri anan, nade Yudit. Esa bali, Elon anan, nade Basmat. \v 35 Ina kaduaꞌ sira riꞌ, tao ra Isak no Ribka dale nara susa. \c 27 \s1 Ribka edi nalaꞌ Isak ela fee Yakob ua-naleꞌ \p \v 1 Isak namalasi, de mata nasasapu naan seli so, boe ma naloo na ana ulu susue na nae, “Esau! O maiꞌ ia dei.” \p Esau nataa nae, “Ubeaꞌ, papa?” \p \v 2 Isak nafada nae, “Leo iaꞌ! Au amalasi so. Au ta bubuluꞌ ae fai hidaꞌ mate fa. \v 3 De, mu hai ma o manara mara, fo mu sopu fee au banda fuiꞌ esa dei. \v 4 Basa nana tunu-nasu mina-malada tuka au au hihii ka, fo muni fee au. Au ua basa, besaꞌ ko au fee memaꞌ o ua-naleꞌ. Maneniko fee basa ua-naleꞌ neuꞌ o, leo mae au mate boe malole.” \p \v 5 Basa boe ma Esau neu sopu banda. Tehuu Ribka boe namanene Isak dedean ria. \v 6 Basa de Ribka neu nafada Yakob nae, “Ae, Ako, ee! O nenene matalolole! Bisi naaꞌ a au amanene papa ma dedea no Esau nae, leo iaꞌ: \v 7 ‘O mu sopu ma banda fuiꞌ esa, fo tunu-nasu mina-malada fee au. Maneniko au ua basa, sona neuꞌ ko au fee o ua-naleꞌ, nai MANETUALAIN mata Na.’ \v 8 De, o nenene matalolole! Tuka tebe-tebe au pareta ki ia. \v 9 Besaꞌ ia, mu dama ita bibi nara, fo heke muni tena mapetaꞌ dua. Basa nana pau si, fo eꞌee ma paa nara, muni si leo au mai. Neuꞌ ko au tunu-nasu, tuka papa ma hihii na. \v 10 Maneniko au tunu-nasu a si, sona muni fee papa ma fo naa. Basa te, neuꞌ ko ana fee o ua-naleꞌ dei, besaꞌ ko ana mate. No ria na, o riꞌ hapu ua-naleꞌ ria. Ta aꞌa ma fa.” \p \v 11 Tehuu Yakob dedea no mama na nae, “Mama! Masala na leo ia. Aꞌa Sau ao-ina na nabubulu, tehuu au ao-ina ka sona taꞌa! \v 12 Bosoꞌ losa papa ka nafaroe laꞌe ao-ina ka, boe ma ana bubuluꞌ nae, au edi-fulen ni. Boe ma ana kutuk au!” \p \v 13 Boe ma mama na nataa nae, “Ako, ee! O dale ma bosoꞌ dodaꞌ. Nemeꞌ na fo neuꞌ ko mama riꞌ ator! Maneniko papa ma kutuk o, nemeꞌ na ela mama riꞌ lepa nan! Besaꞌ ia, o mu mala bibi sira leo.” \p \v 14 Basa de Yakob neu nala bibi sira, boe ma ana pau si, de neni paa nara leo mama na neu. Boe ma Ribka tunu-nasu si tuka Isak hihii na. \v 15 Basa de Ribka neu hai na Esau papake malole nara, fo fee Yakob pake. \v 16 Ana poti etu Yakob lima nara no bolii na boe, pake bibi rouꞌ sira. \v 17 Boe ma ana fee Yakob nanaa mina-malada sira ma roti fo ana tao na si a. \p \v 18 Basa de Yakob soꞌu neni nanaaꞌ sira fee papa na. Ana dedea nae, “Papa! Au mai riaꞌ so.” \p Boe ma Isak nataa nae, “He? Te, o nana bea?” \p \v 19 Yakob nataa nae, “Au ia nana, papa ka ana ulum, Esau! Au tao tuka hata fo bisinaaꞌ a papa ka madenu so a. Foa fo mua leo. Au tunu-nasu paaꞌ, fo riꞌ au sopu neme nura lain mai a. Papa ka mua leo, fo basa nana fee au ua-naleꞌ!” \p \v 20 Basa de Isak dedea nae, “O kahereꞌ, oo! O bisa hapu lalaiꞌ banda leoꞌ na?” \p Boe ma Yakob nataa nae, “Au hapu ia, nana huu MANETUALAIN fo papa ka doꞌo-tabe ni a, Ana tulu-fali au.” \p \v 21 Boe ma Isak naloo Yakob nae, “Maneneaꞌ maiꞌ mata ia, fo au afaroe soba o dei! O ia nana tebe Esau, do?” \p \v 22 Basa de Yakob naneneaꞌ leo papa na neu, boe ma ana nafaroroe ni. Ana dedea nae, “Haraoeꞌ ia, sama leoꞌ Yakob haraoe na! Tehuu limaꞌ ia, Esau lima na!” \v 23 Tehuu Isak ta nalelaꞌ Yakob fa, nana huu lima nara rabubulu sama leoꞌ Esau. Tehuu ana sakaꞌ fee Yakob ua-naleꞌ, \v 24 ana natane seluꞌ bali nae, “O ia nana, tebe-tebe Esau, do?” \p Yakob nataa nae, “Tebe, Papa!” \p \v 25 Basa boe ma Isak dedea nae, “O loo fee paaꞌ sira mai, fo au ua. Basa nana au fee o ua-naleꞌ.” Yakob loo fee ni paaꞌ sira, ma feen oe anggor fo ninu. \v 26 Basa ria, boe ma papa na dedea nae, “O ana ki on, ee! Maneneaꞌ maiꞌ ia, fo deꞌi au.” \p \v 27 Yakob naneneaꞌ fo deꞌi ni, boe ma Isak hae na Esau papake nara boo na. Basa de, ana dedea fee Yakob ua-naleꞌ nae, \q1 “Au ana ka ao boo na sama leoꞌ moꞌ fo MANETUALAIN fee ua-naleꞌ so. \q2 \v 28 Ela leoꞌ bea na Manetualain naonda dinis a neme lalai mai, \q3 fo tao na o oka-tine mara dae na, namina! \q2 Ela leoꞌ bea na Ana fee o hade dodou-inaꞌ, \q3 ma anggor boaꞌ henu-sofeꞌ. \q1 \v 29 Basa lahenda nusaꞌ ara dadi reuꞌ o atam, \q2 Ma basa leo lahenda nusaꞌ ara, fee hada-horomata neuꞌ o. \q1 Ela leoꞌ bea na o pareta basa toranoo mara, \q2 ma ara sundaꞌ undulaka nara reuꞌ o mata ma. \q1 Bea riꞌ kutuk o, sira boe hapu kutuk. \q2 Ma bea riꞌ fee o ua-naleꞌ, sira boe hapu ua-naleꞌ.” \s1 Esau fali, ma hule Isak feen ua-naleꞌ boe \p \v 30 Isak hule basa ua-naleꞌ, ma Yakob besaꞌ ko kalua foa ela papa na, boe ma aꞌan Esau fali neni banda fo riꞌ sopu nala a. \v 31 Boe ma ana tunu-nasu, basa de neni fee papa na. Ana dedea nae, “Papa! Foa fo mua leo! Au tunu-nasu paaꞌ fo au sopu so a. Papa ka mua basa, sona fee au ua-naleꞌ leo.” \p \v 32 Boe ma Isak noi namakokoaꞌ a, ma natane nae, “He! Te, o ia nana, bea bali?” \p Basa de Esau nataa nae, “Au ia nana, Esau! Papa ka ana ulu ma.” \p \v 33 Boe ma Isak mulai dere. Basa de tou lasiꞌ a natane nae, “Maneniko leoꞌ na, sona bisinaaꞌ a, bea riꞌ neni fee au paaꞌ sira fo ua? Basa boe ma au fee ni ua-naleꞌ so. Ma, ta bisa faꞌu faliꞌua-naleꞌ ria soꞌ.” \p \v 34 Esau namanene papa na dedea nae leoꞌ na, boe ma dale na hedis a, ma dola, ma dedea namberaina nae, “Adoo! Papa, ee! Fee au ua-naleꞌ boe dei, papa!” \p \v 35 Tehuu Isak nae, “O fadi ma mai de eediꞌ nalaꞌ au, ma namanaꞌo neni o ua-nalem so.” \p \v 36 Boe ma Esau dedea nae, “Ana eediꞌ nalaꞌ au laꞌi dua ian so. Masososa na ana tipu-dai na au hak ulu-bau-ina ka. Besaꞌ ia ana tipu-dai na au ua-naleꞌ ka bali. Rina ko ana naraa nade, ‘Yakob’. Tehuu, papa ka bei manuu ua-nale fekeꞌ fee au boe, do?” (nadeꞌ Yakob sosoa na nae, ‘homu neuꞌ eitikaꞌ’. Tehuu ana nanuu sosoa fekeꞌ nae, ‘mantipu-mandaiꞌ’.) \p \v 37 Basa boe ma Isak nataa nae, “Au soꞌu an dadi neuꞌ o malaka ma so. Ma basa toranoo nara, dadi reuꞌ ria atan. Au feen hade no anggor dodou-inaꞌ, ma anggor henu-sofeꞌ. De ana ki on, ee! Besaꞌ ia bei hapu ua-nale ubeaꞌ bali, fo au fee o?” \p \v 38 Esau namanene leoꞌ na, boe ma ana laꞌa papa na naroo nae, “Papa ka ua-nale ma adaꞌ noi esaꞌ a, do? Tantu papa ka bei bisa saka fee au ua-nale fekeꞌ. Leo mae ua-nale aanaꞌ boe oo, malole.” Boe ma ana mulai dola bali. \p \v 39 Basa ria, boe ma Isak nataa natafaliꞌ ana nae, \q1 “O soda ma neuꞌ ko dooꞌ a meme oka-tine mandadiꞌ a mai, \q2 huu fo ta hapu dinis onda neme lalai mai ela tao naoe o dae ma. \q1 \v 40 O tafa ma riꞌ neuꞌ ko neni fee o sodaꞌ. \q2 Tehuu leo mae leoꞌ bea oo, o dadi ata neuꞌ o fadi ma. \q3 Noi maneniko o bisa soaꞌ ana fo masekin, o besaꞌ ko poꞌi ma aom meme ria lima na mai.” \s1 Ribka nadenu Yakob nalai \p \v 41 Esau eteꞌ aon mamateꞌ no Yakob, nana huu ana nalea na ria ua-nale na so. Tehuu ana dodoo nae, “Ta dooꞌ a soꞌ, te papa ka maten. De mahani. Maneniko basa papa ka fai nara, neuꞌ ko au aisa ni!” \p \v 42-43 Ribka namanene Esau duduꞌa-aafin ria, boe ma ana naloo na Yakob, ma nae, “O nenene matalolole! O aꞌa ma nau balas dale hedi na, fo naisa o. De, malale fo malai leo toꞌo mi Laban mu nai Haran. \v 44 Mu leo mamanoso nai naa, losaꞌ aꞌa ma ta namasa no o soꞌ. \v 45 Maneniko ana nafarene heni hata fo o tao ni neuꞌ ana so a, neuꞌ ko au adenu lahenda raloo faliꞌ o. Huu fo au ta nau ana ki dua si mopo belaꞌ asa nai faiꞌ esa dalen.” \p \v 46 Basa de Ribka dedea no Isak nae, “Au doaꞌ o Esau saon lahenda Het sira so! Maneniko Yakob boe sao ana feto Het bali, na malole lenaꞌ au mate leoꞌ.” \c 28 \p \v 1 Isak naloo na tutiꞌ Yakob, boe ma ana feen ua-naleꞌ ma lelea-nonoreꞌ nae, “Nenene matalolole! O bosoꞌ sao ana feto Kanaꞌan. \v 2 Tehuu o leo Padan Aram mu, nai baꞌi Betuel uman. O muu sao ma toꞌo mi Laban ana feton esa.\f + \fr 28:2 \ft Padan Aram nana, riꞌ Mesopotamia, nai nusa Siria pooꞌ ii naneneaꞌ no Irak. Haran nana riꞌ, kota nai Padan Aram.\f* \v 3 Ela leoꞌ bea na Manetualain fo Manakuasa Nan Seli, riꞌ fee o ua-naleꞌ, ela o upu-ana mara tamba dodouꞌ, ma dadi reuꞌ lahenda nusa kahereꞌ. \v 4 Ela leoꞌ bea na Manetualain hehehelu-barataan neuꞌ Abraham a tuda leo o neu, ma o tititi-nonosim. Ela leoꞌ bea na o soa dae ia, fo riꞌ Manetualain helu basa feen neuꞌ Abraham so.” \v 5 Isak dedea basa nae leoꞌ na, boe ma ana nadenu Yakob leo Padan Aram neu, nai toꞌon Laban no baꞌin Betuel uman. \s1 Esau sao Ismael ana feto na \p \v 6 Esau namanene nae, Isak fee basa ua-naleꞌ neuꞌ Yakob so, ma horo ni fo bosoꞌ sao ana feto Kanaꞌan. Ana namanene boe, nae papa na nadenu fadi na so, fo neu sao toꞌo na ana feton esa nai Padan Aram. \v 7 Basa de Yakob namanene neuꞌ papa na no mama na paretan, boe ma ana leo Padan Aram neu. \p \v 8 Esau boe bubuluꞌ nae, papa na ta nahiiꞌ ria sao na, lahenda Kanaꞌan ara. \v 9 De, ana leo papa bauinan Ismael neu, de sao na seluꞌ Ismael ana feton, nade Mahalat. Mahalat nana, Nebayot fadi na. \s1 Yakob nalamei nai Betel \p \v 10 Basa boe ma, Yakob laꞌo ela Beer Syeba, fo sakaꞌ leo Haran neu. \v 11 Ledo a tena, boe ma ana losa mamanaꞌ esa, de suku neuꞌ na. Ana sakaꞌ suku, boe ma hai na batu esa de ainulu neuꞌ lain. \p \v 12 Hatun ria nalamei. Ana nita edaaeꞌ esa, nanaseleꞌ nai dae a, ma peda na losa lalai. Basa de Manetualain eilaꞌo-limalopen reme nusatetu-ikutemaꞌ a mai, ara onda-ae resiꞌ edaaeꞌ ria. \v 13 Nai meis ria daleꞌ, Yakob nita MANETUALAIN napadei nai boboa na, basa de dedea nae, “Au ia MANETUALAIN, o baꞌim Abraham, ma o papam Isak Manetualain a. Neuꞌ ko Au fee dae ia neuꞌ o, ma tititi-nonosi mara. \v 14 Neuꞌ ko o tititi-nonosim dedesi na sama leoꞌ afu-dae. Ma neuꞌ ko ara kofela nai basa mamanaꞌ ara. Neme o tititi-nonosim mai, neuꞌ ko basa lahenda nusaꞌ nai dae-bafoꞌ a hapu ua-naleꞌ. \v 15 Mafarerene matalolole! O leo beaꞌ mu oo, Au sama-sama ma anea o. Neuꞌ ko Au o faliꞌ o leo nusaꞌ ia mai. Au ta foa ela o mesaꞌko fa. Ma neuꞌ ko Au tao atetu basa Au hehelu-barataaꞌ fo Au feen neuꞌ o a.” \p \v 16 Fai fo Yakob foa na aon, boe ma ana nae, “Au besaꞌ ko bubuluꞌ ae MANETUALAIN nai ia boe!” \v 17 Ma ana bii, boe ma afi nae, “Ae! Mamanaꞌ ia tao na au ao ka maninis a. Tantu Manetualain uma Na nai ia. Ma ia nana, nusatetu-ikutemaꞌ a lelesu na.” \p \v 18 Balahaaꞌ, balahaa ana na, boe ma Yakob foa de hai na tutiꞌ batu fo riꞌ ainulu neuꞌ lai ni a, de napadedeiꞌ nan dadi neuꞌ tanda. Basa de ana poꞌa mina neuꞌ batu ria, fo doꞌo-tabe neuꞌ Manetualain. \v 19 Ana hule mamanaꞌ ria nade, \it Betel\it*, fo sosoa na, ‘Manetualain uma na’. (Maulu na mamanaꞌ ria, nade Lus). \p \v 20 Basa ria, boe ma Yakob soo-supa nae, “Kalu Manetualain sama-sama, ma nanea nai au lalaꞌo ki ia, ma nahao-nafati au, \v 21 losaꞌ au fali no *soda-moleꞌ, neuꞌ ko MANETUALAIN dadi neuꞌ au Ramatua ka. \v 22 Batu fo au apadedeiꞌ ana ia, dadi mamana dodoꞌo-tatabeꞌ neuꞌ Manetualain. Ma basa-basan fo Manetualain bati fee au, neuꞌ ko au fee faliꞌ babatiꞌ esa neme babatiꞌ sanahulu mai.” \c 29 \s1 Yakob losa nai toꞌon Laban uma na \p \v 1 Basa riaꞌ boe ma Yakob laꞌo naroo leo dulu neu. \v 2 Faiꞌ esa, boe ma ana nita oe dodoluꞌ esa naneneaꞌ no koroꞌ esa. Naneneaꞌ nai naa, hapu kedaeꞌ, bibi-lopo bubuaꞌ telu ara rahani fo rinu oe. Tehuu batu bauinaꞌ esa mantatanaꞌ nai oe dodoluꞌ ria. \v 3 Biasa kalu kedaeꞌ, bibi-lopo ra basa si tesa, sona besaꞌ ko manafoo ra eso heni batu ria, fo aso oe fee banda sira rinu. Rinu basa, nana ara tatana seluꞌ batu a neuꞌ oe dodoluꞌ ria. \p \v 4 Boe ma Yakob neu natane manafoo sira nae, “Ae! Emi meme beaꞌ mai?” \p Ara rataa rae, “Ami meme koro Haran mai.” \p \v 5 Basa de Yakob natane bali nae, “Emi malelaꞌ au toꞌo ki Laban, do? Ria nana Nahor anan.” \p Boe ma ara rataa rae, “Ami malelaꞌ ana.” \p \v 6 Boe ma Yakob natane naroo bali nae, “Ana soda-moleꞌ, do?” \p Ara rataa rae, “Tou lasiꞌ a soda-moleꞌ. Soba mete. Ana feto na riꞌ naꞌ, nade Rahel, foo neni bibi nara, mai fo hani si rai ia. O mahani leo.” \p \v 7 Basa de Yakob dedea bali nae, “Besaꞌ ia, ledo a bei nai lain. De, malole lenaꞌ banda fo rabua rai ia, sona emi hani si leo. Basa nana foo meni si leo moꞌ reu fo raa nau-aidoo bali.” \p \v 8 Tehuu ara radedea laka rae, “Ae! Ta bisa leo naꞌ fa! Ami muste mahani basa manafoo ra reni banda nara, mabubua si rai ia dei. Besaꞌ ko ami eso heni batu ria, fo fee banda ra rinu.” \v 9 Yakob bei dedea no lahenda sira, te Rahel foo neni papa na bibi nara losa so. Ria riꞌ biasa foo banda sira. \p \v 10 Yakob nita Rahel no bibi nara, boe ma ana neu eso heni oe dodoluꞌ ria batu tatana na. Boe ma ana fee toꞌo na banda nara rinu. \v 11 Basa boe ma ana holu na Rahel de deꞌin ma dola. \v 12 Ana tui Rahel nae, “Fadi, ee! Au ia nana o papa ma feton Ribka anan.” Boe ma, Rahel nalai neun de nafada papa na. \p \v 13 Fai fo Laban namanene Rahel tui laꞌeneuꞌ Yakob, feto ni Ribka ana na, boe ma nalai fo neu soruꞌ ana. Naneta noo ni, boe ma Laban holu nan de deꞌin, basa de no Yakob leo uma reu. Boe ma Yakob tui basa-basan neuꞌ Laban. \v 14a Basa boe ma Laban dedea nae, “Tebe leoꞌ na! Ita dua kileoboboki esa!” \s1 Yakob sao Lea ma Rahel \p \v 14b Yakob leo no si losa bulaꞌ esa so, \v 15 Laban dedea noo ni nae, “Leo iaꞌ, Ako! Au ta nau o moi-tao hihiiꞌ fee au, nana huu ita dua kileobobokiꞌ esa. O hule kadi ma bau bea?” \p \v 16 Na, Laban nanuu ana fetoꞌ dua. Uluꞌ a nade Lea. Fadiꞌ a nade Rahel. \v 17 Lea mata makanaroꞌ.\f + \fr 29:17 \ft Dedea Ibrani nai ia ta makaledoꞌ a fa.\f* Tehuu Rahel sona napuꞌ mesan, ma ao-ina na deseꞌ-dese. \v 18 Yakob nahiiꞌ Rahel. De, ana nataa Laban nae, “Au oi-tao fee toꞌo ka teuꞌ hitu, sadi toꞌo ka fee au sao Rahel.” \p \v 19 Laban nataa nae, “Au sipoꞌ! Berako au fee Rahel sao lahenda fekeꞌ, malole lenaꞌ sao o, au kileoboboki ka! De, o leo mahaniꞌ ia, fo moi-tao fee au.” \v 20 Yakob noi-tao teuꞌ hitu, ela bisa hapu Rahel. Tehuu ana nahiiꞌ na Rahel seli. De, teuꞌ hitu nana, ana nameda nan nonooꞌ nae adaꞌ noi faiꞌ hidaꞌ a. \p \v 21 Basa teu kahituꞌ sira, boe ma Yakob nafarereneꞌ fee Laban nae, “Toꞌo! Au oi-tao fee toꞌo ka teuꞌ hitu ian so, de besaꞌ ia fee au sao Rahel leo.” \p \v 22 Boe ma Laban tao feta kakabiꞌ, ma naloo basa lahenda rai nusaꞌ ria. \v 23-27 Hatun ria, Laban ta fee Rahel fa, tehuu ana fee Lea masoꞌ leo Yakob mamana leleon daleꞌ neu. De, Yakob suku noꞌ ana. Balahaꞌ besaꞌ ko Yakob bubuluꞌ nae, ana sao Lea. Boe ma Yakob neu nadedea laka no Laban nae, “Ubeaꞌ taon de toꞌo ka edi au leo iaꞌ? Au oi-tao sota an seliꞌ teuꞌ hitu, ela hapu Rahel! Tehuu ubeaꞌ taon de toꞌo ka kati ni neniꞌ Lea?” \p Basa de Laban nataa nae, “O bosoꞌ mamanasa leoꞌ na! Tuka ami nai ia hada ma, fadiꞌ a ta bole sao nauluꞌ aꞌa a. De, malole lenaꞌ leo iaꞌ dei! O mahani losaꞌ basa feta kakabiꞌ ia faiꞌ hitu dei. Besaꞌ ko o hapu Rahel, sadi o moi-tao fee au teuꞌ hitu bali.” Basa de Laban fee ria ata inan, nade Silpa fo dadi neuꞌ Lea atan. \p \v 28 Yakob nataa. Huu ria na, de basa feta a faiꞌ hitu, boe ma Laban fee Rahel sao Yakob. \v 29 Basa de Laban fee ata inan esa bali, nade Bilha, fo dadi neuꞌ Rahel atan. \v 30 Basa boe ma Yakob suku noꞌ Rahel. Ana sue Rahel lena heni Lea. Boe ma ana noi-tao tamba seluꞌ teuꞌ hitu fee arama na. \s1 Yakob ana nara \p \v 31 Tehuu MANETUALAIN bubuluꞌ Yakob sue Rahel lena heni Lea. Basa de Ana fee noi Lea boki. Tehuu Rahel ta boki fa. \v 32 Basa boe ma Lea nairu, de boki na ana touꞌ esa. Ana foi anaꞌ ria nade, \it Ruben\it* (sosoa na nae, ‘mitaꞌ, hapu anaꞌ’),\f + \fr 29:32 \ft Nai dedea Ibrani, \ft \+it Ruben\+it* sosoa na ‘mitaꞌ, hapu anaꞌ’. Ma hiiꞌ nae sama leoꞌ dedeaꞌ esa sosoa na nae, ‘ana nita au susa ka so’.\f* nana huu ana nae, “Tebe MANETUALAIN nita au susa ka so. Huu ria na, de besaꞌ ia au sao ka boe nau relu-natanae au.” \p \v 33 Basa ria, boe ma Lea nairu bali, de boki na ana touꞌ esa. Ana foi anaꞌ ria nade, \it Simeon\it*, (sosoa na nae, ‘lahenda ramanene so’), nana huu ana nae, “MANETUALAIN namanene so nae, sao ka ta tao daleꞌ neuꞌ au. Huu ria na, de Ana fee tamba seluꞌ au anaꞌ esa bali.” \p \v 34 Basa ria, boe ma Lea nairu bali, de boki na ana touꞌ esa. Ana foi ana ria nade, \it Lewi\it*,\f + \fr 29:34 \ft ‘Lewi’ sosoa na nae, ‘nanahekeꞌ’, do ‘holu nahere’.\f* nana huu ana nae, “No anaꞌ ia, basa au dedea ka so. Tantu au sao ko nanahekeꞌ no au, nana huu au boki feen ana touꞌ telu so.” \p \v 35 Basa boe ma Lea nairu bali, de boki na ana touꞌ esa. Ana foi ana ria nade, \it Yahuda\it* (sosoa na nae, ‘io-oa’), nana huu ana nae, “Oeꞌ ia, au nau io-oa MANETUALAIN!” Basa ria, boe ma Lea ta boki soꞌ. \c 30 \p \v 1 Tehuu Rahel bei ta hapu anaꞌ fa. Huu ria na, de namanasaꞌ aꞌa na. Boe ma dedea no sao na nae, “Aꞌa! Fee au anaꞌ dei! Kalu taꞌa, sona malole lenaꞌ au mate leo.” \p \v 2 Boe ma Yakob nasapaa ni nae, “O bate mae Manetualain riꞌ au, fo bisa fee o anaꞌ?” \p \v 3 Basa boe ma, Rahel dedea nae, “Leo iaꞌ! Malole lenaꞌ, papa sao ma au ata ki Bilha. Mu suku moꞌ ana, ela boki fee au anaꞌ.” \p \v 4 Ana fee Bilha neuꞌ sao na. Boe ma Yakob suku noꞌ ana. \v 5 Bilha nairu, de boki na ana touꞌ esa. \v 6 Rahel dedea nae, “Manetualain namanene au huhule-haradoi ka so. Huu ria na, de Ana fee au ana touꞌ esa so. Manetualain naetuꞌ au dedea ka no, matetuꞌ.” De ana foi anaꞌ ria nade, \it Dan\it* (sosoa na nae, ‘naetuꞌ dedeaꞌ’). \p \v 7 Bilha nairu bali, de boki na ana touꞌ esa. \v 8 Rahel dedea nae, “Au asudi susuraꞌ o aꞌa ka so, de aseki ni.” Huu ria na, de ana foi anaꞌ ria, nadeꞌ \it Naftali\it* (sosoa na nae, ‘nasudi susuraꞌ’, do nahohoe aoꞌ’). \p \v 9 Lea nameda nan ana ta boki soꞌ, boe ma fee ata ni Silpa leo sao na neu, ela sao nan. \v 10 Basa de Silpa boki ana touꞌ esa. \v 11 Lea dedea nae, “Au ua-nale ka malole a so.” Boe ma ana foi anaꞌ ria nade, \it Gad\it* (sosoa na nae, ‘ua-nale malole’). \p \v 12 Silpa boki na seluꞌ ana touꞌ esa bali. \v 13 Basa de Lea dedea nae, “Ae! Besaꞌ ia besaꞌ ko au amahoꞌo! Meten, te neuꞌ ko basa inaꞌ ara dedea rae, au aua-anale an seli.” Huu ria na, de foi anaꞌ ria nade, \it Aser\it* (sosoa na nae, ‘namahoꞌo’). \p \v 14 Laiꞌ esa de, laꞌe fai ooruꞌ, Ruben leo nura lain neu, boe ma ana nita ai-doo esa, fo lahenda rae ai-doo ria bisa tao na inaꞌ ara boki. Boe ma ana neni fee maman Lea. Rahel nita leoꞌ na, boe ma ana hule Lea nae, “Aꞌa, ee! Ruben neni modo-aidoo ria a, bati fee au baiꞌ deiꞌ.” \p \v 15 Tehuu Lea nataa nae, “Ae! O ia, talalu maan seli so! O malea ma au sao ka so. Besaꞌ ia, o nau roso ma modo-aidoo ria neme au ana ka mai bali? O ta maeꞌ malelaꞌ boeꞌ.” \p Tehuu Rahel dedea nae, “Leo iaꞌ, aꞌa. Maneniko au hapu modo ai-doo ria, sona hatun ia o suku moꞌ Yakob.” Boe ma Lea nataa. \p \v 16 Ledo leo dae na, Yakob fali nemeꞌ okaꞌ mai. Boe ma Lea neu naneta noo ni ma dedea nae, “Ako! O muste suku mo au hatun ia! Huu fo au bae memaꞌ o so, uniꞌ au ana ka modo-aidoon.” Basa de, Yakob suku no Lea hatun ria. \p \v 17 Basa de Manetualain namanene Lea huhule-haradoin. Huu ria na, ana nairu de boki ana tou kalima a. \v 18 Boe ma Lea foi anaꞌ ria nade, \it Isaskar\it* (sosoa na nae, ‘bae sosotaꞌ’), nana huu ana nae, “Manetualain bae au sosota ka so, huu fo au fee Silpa sao na au sao ka.” \p \v 19 Basa boe ma, Lea nairu bali, de boki ana tou ka nee a. \v 20 Ana dedea nae, “Manetualain fee au hadia malole so. De besaꞌ ia au sao ka muste hadaꞌ au, nana huu au boki feen ana touꞌ nee lalaꞌen.” Huu ria na, ana foi ana ria nade, \it Sebulon\it* (sosoa na nae, ‘fee hada-horomata’). \p \v 21 Basa ria, de Lea boki na ana inaꞌ esa, boe ma ana foi ni nade, \it Dina\it*. \p \v 22 Manetualain nafarene Rahel, boe ma namanene huhule-haradoi na. Huu ria na, de Ana buka anamana na. \v 23 Basa de, Rahel nairu, boe ma boki na ana touꞌ esa. Ana nae, “Manetualain tuꞌu-tapa heni au mata mamae ka so.” \v 24 Boe ma ana foi anaꞌ ria nade, \it Yusuf\it* (sosoa na nae, ‘ela ana fee tamba seluꞌ’), nana huu ana nae, “Au hule fo Manetualain tamba fee seluꞌ au ana touꞌ esa bali.” \s1 Yakob saka enoꞌ fo ela bibi nara ramefu \p \v 25 Tepoꞌ fo Rahel boki Yusuf so, Yakob dedea no Laban nae, “Papa! Kalu bisa, sona au fali leo nusa-namo ka uu dei. \v 26 Ela leoꞌ bea na au fali ma oo sao-ana kara. Papa ka bubuluꞌ so, au oi-tao sota an seliꞌ fee papa ka, de au bae etu si so. Huu ria na, besaꞌ ia sira nana au hak asa.” \p \v 27 Boe ma arama na nataa nae, “Ana ki, on! O nenene dei. Au amaladaꞌ basa so, de bubuluꞌ ae Manetualain fee au ua-naleꞌ nana huu o. \v 28 Na, besaꞌ ia o hule bau bea boe au bae! Sadi o leo adaꞌ ia, ma moi-tao maroo fee au.” \p \v 29 Basa de Yakob nataa nae, “Papa ka mita mataꞌ so, au oi-tao sota an seli. Huu ria na, de papa ka banda mara tamba raroo. \v 30 Tepoꞌ fo au bei ta mai fa, nana papa ka hata-hetom bei ta dodouꞌ. Tehuu besaꞌ ia papa ka mamasuꞌi so. Manetualain bati fee papa ka ua-naleꞌ so, nana huu au nonoi-tatao ki. Besaꞌ ia losa ledo-fain so, fo au oi-tao fee sao-ana kara bali.” \p \v 31 Basa boe ma Laban natane nae, “De au muste bae tao o leoꞌ bea?” \p Yakob nataa nae, “Papa ka bosoꞌ fee au hata-hata esa boe. Neuꞌ ko au aboi aroo papa ka banda mara, sadi au bisa tao hata esa. \v 32 Fee au lelaꞌ, fo faiꞌ ia boe uu dama papa ka banda mara, fo here kedaeꞌ ma bibi-lopo. Ta dedetaꞌ, ma ta baraetaꞌ ara, sona papa ka num sira. Tehuu dedetaꞌ, ma baraetaꞌ ara, sona au soa sira. Ma au hai a katemaꞌ bibi-lopo keoꞌ ara. Basa sira nana lole leoꞌ bae neuꞌ au sosota ka.\f + \fr 30:32 \ft Maulu na lahenda afi rae bibi-lopo fulaꞌ a, sona malole. Sira nana dodouꞌ. Ma bibi-lopo keoꞌ, sona ta malole. Tehuu bibi-lopo keoꞌ adaꞌ noi baianaꞌ. Bibilopo-kedae dedetaꞌ ma baraetaꞌ ara, adaꞌ noi baianaꞌ.\f* \v 33 Nai fai a mabui, neuꞌ ko papa ka bisa bubuluꞌ au ia nana roo-tetuꞌ, do taꞌa. Sudi faiꞌ bea a, papa ka bisa mai parisaꞌ au banda kara. Maneniko mita kedaeꞌ fo ta dedetaꞌ, ma ta baraetaꞌ, do bibi-lopo fulaꞌ, sona papa ka bubuluꞌ mae, au amanaꞌo papa ka banda mara.” \p \v 34 Basa boe ma Laban nataa nae, “Malole! Leo naꞌ leo.” \v 35 Tehuu, faiꞌ ria boe Laban heo heni basa banda dedetaꞌ ara, baraetaꞌ ara, ma bibi-lopo keoꞌ ara. Basa de ana nadenu ana nara fo urus banda sira. \v 36 Boe ma ara foo reni banda sira leo mamanaꞌ esa reu, dodoo na laꞌo eiꞌ faiꞌ telu nemeꞌ Yakob mai. Yakob bei naboi nahere arama na bibin fo bei ela a. \p \v 37 Basa ria, boe ma Yakob tati na ai-huu rupaꞌ telu rana nara, de ana lelefo rou nara. \v 38 Ana tao ai rana manlelefo rouꞌ sira reuꞌ banda ra mamana nininu nara. Banda ra rahiiꞌ rasaoꞌ nai mamana nininuꞌ ria. \v 39 De, tepoꞌ fo banda ra rasaoꞌ rai ai rana manalelefo rouꞌ sira matan, neuꞌ ko boki ra ana nara te, bulu na boe dedetaꞌ ma baraetaꞌ. \p \v 40 Tepoꞌ fo Laban banda nara sakaꞌ rasaoꞌ, Yakob fee si rasare leo banda dedetaꞌ ma baraetaꞌ ara reu. Basa te sira ana nara boe dedetaꞌ ma baraetaꞌ. No ria na, boe ma ria banda nara tamba dodou. Basa de ana heo heni si reme Laban banda nara mai. \v 41 Tepoꞌ fo banda baraꞌaiꞌ ara rasaoꞌ, Yakob tao ai rana manlelefo rouꞌ sira reuꞌ mata nara, nai sira mamana nininun. \v 42 Tehuu maneniko nita banda kalanaꞌu ara rasaoꞌ, sona ana ta tao ai rana manlelefo rouꞌ sira, reu fa. De Laban hapu basa banda kalanaꞌu ara. Tehuu Yakob hapu basa banda baraaiꞌ ara. \v 43 No ria na, Yakob namasuꞌi naan seli. Ria bibi nara, onta, keledei, ma ata nara dodouꞌ raan seli. \c 31 \s1 Yakob nalai ela Laban \p \v 1 Laiꞌ esa, de Yakob namanene Laban ana nara bei dea rae, “Yakob namasuꞌi naan seli so, nana huu ana aro nameti ita papa na hata nara.” \v 2 Yakob boe nita araman Laban mata-idun ta naleleka, ma ta malole a noo ni sama leoꞌ maulu na soꞌ. \p \v 3 Boe ma MANETUALAIN dedea no Yakob nae, “Besaꞌ ia losa ledo-fain so. De, o muste fali leo ina-ama mara mu leo. Neuꞌ ko Au sama-sama o o.” \p \v 4 Basa boe ma, Yakob nadenu reu raloo Rahel no Lea, fo mai ranetaꞌ roo ni nai banda ra mamana na, nai moꞌ. \v 5 Basa de ana nafada si nae, “Besaꞌ ia au ita emi papa ma mata-idun ta raleleka no au soꞌ. Ma ana ta malole a no au sama leoꞌ maulu na soꞌ. Tehuu Manetualain fo au papa ka doꞌo-tabe ni a, sama-sama no au. \v 6 Emi dua bubuluꞌ, doo-naru basa ia, au oi-tao sotaꞌ an seliꞌ fee emi papa ma. \v 7 Tehuu leo mae leoꞌ na boe, ana bei tipu namiminaꞌ au kose-kose. Ana kati au seseba-babae ka losaꞌ laiꞌ sanahulu. Leo mae leoꞌ na boe, Manetualain nanea nahere au. \v 8 Tepoꞌ fo emi papa ma dedea nae, ‘Banda dedetaꞌ sira, dadi neuꞌ o seseba ma,’ boe ma, banda ra boki te ana nara dedetaꞌ mesan. Fai fekeꞌ ana dedea bali nae, ‘Besaꞌ ia, banda baraetaꞌ ara, dadi reuꞌ o seseba-babaem,’ boe ma banda sira boki te basa si baraetaꞌ mesan. \v 9 Manetualain tao leo naꞌ, fo ela Ana heo na emi papa ma banda nara, fo fee au. \p \v 10 Laiꞌ esa de, tepoꞌ fo naraa no banda ra ledo-fai sasao nara, au ita nai mei-afeꞌ daleꞌ nae, basa banda maneꞌ fo raba banda inaꞌ a, hapu ruma baraetaꞌ, ma hapu dedetaꞌ. \v 11 Basa de Manetualain eilaꞌo-limalopen neme nusatetu-ikutemaꞌ a mai, naloo au nai mei-afeꞌ daleꞌ nae, ‘Yakob, ee!’ \p Au ataa ae, ‘Ia, Manetualain?’ \p \v 12 Boe ma Ana nafada nae, ‘Mete dei! Basa banda maneꞌ fo kahoaꞌ ara, nana adaꞌ noi baraetaꞌ, ma dedetaꞌ ara. Au riꞌ ator basa sira, nana huu Au ita hata fo Laban tao ni neuꞌ o so a. \v 13 Au ia nana Manetualain, fo riꞌ Au atudu Ao ka neuꞌ o, nai Betel a. O mapadedeiꞌ batu nai naa, basa de poꞌa mina neuꞌ lain, fo doꞌo-tabe neuꞌ Au. Basa de o heke hehelu-barataaꞌ mo Au nai naa. Besaꞌ ia o muste foa ela nusaꞌ ia, fo fali leo ina-ama mara nusa-namon mu.’ ” \p \v 14 Boe ma Rahel no Lea rataa rae, “Neu! Ami tuka-tuka mesan! Huu fo ami ta hapu hata posakaꞌ neme papa Laban mai soꞌ. \v 15 Doo-naru basa ia, tou lasiꞌ a tao ami sama leoꞌ lahenda dea. Ana seꞌo heni ami so. Boe ma naa heni ami beli-paa mara so. \v 16 Basa hata-heto fo Manetualain hai neme papa Laban mai, nana besaꞌ ia dadi neuꞌ ami mo ana mara posakan so. De maneniko Manetualain nae leoꞌ bea, sona tuka leo.” \p \v 17-18 Basa de Yakob mulai nafafau hata-heto nara. Boe ma ana nasasaꞌe sao-ana nara basa si reuꞌ onta lain, ma foo neni katemaꞌ banda nara, ma hata-heto fo ana hapu nai Padan Aram, de ara fali leo dae Kanaꞌan reu. \p \v 19 Faiꞌ ria, Laban neu kuti bibi-lopo nara bulun. Boe ma Rahel namanaꞌo neni papa na patung sosoko nara. \v 20 Yakob asa laꞌo ramanininoꞌ, ma ta nafada arama na fa. \v 21 Ana neni katemaꞌ hata-heto nara, ara laꞌo rapue rarooꞌ a, tuka lee Efrat, de ralaka leo lete Gilead reu. \s1 Laban neu usi tuka Yakob \p \v 22 Basa faiꞌ telu, boe ma Laban hapu haraꞌ nae, Yakob asa foa laꞌo so. \v 23 Boe ma Laban nabubua na lahenda nara, fo reu usi tuka manafeu na. Ara usi losaꞌ faiꞌ hitu, besaꞌ ko hapu si rai lete Gilead. \p \v 24 Nahatu, boe ma Manetualain natudu Ao na neuꞌ Laban nai mei-afes daleꞌ. Ana nae, “Laban! Maneniko o dedea mo Yakob, sona manea matalolole bafa ma.” \p \v 25 Hatun ria, Yakob napadedeiꞌ mamana leleo na nai lete Gilead. Ma Laban asa boe rapadedeiꞌ sira mamana leleo na ta dooꞌ a neme naꞌ mai. \p \v 26 Basa de Laban mai naneta no Yakob. Boe ma ana dedea nae, “He, Yakob! Ubeaꞌ taon de o malai mo au ana feto kara, namanininoꞌ leo iaꞌ? Sama leoꞌ o heke mo lahenda neme musu daleꞌ mai. \v 27 Medaꞌ o malai mamanininoꞌ, ta mateꞌa sudi au boeꞌ! Kalu o mafada matalolole au, tantu au tao feta bauinaꞌ, fo afuli emi pake musik,\f + \fr 31:27 \ft Dedea Ibrani nae, ‘soda pake labu anaꞌ ma musik fo pake sanar’.\f* besaꞌ ko poꞌi emi fo laꞌo. \v 28 O sala mi esa bali, riꞌ o ta fee au lelaꞌ fo deꞌi upu-ana kara, besaꞌ ko fee si laꞌo. O enom ia pakanaa heta! \v 29 Ma mudaꞌ laesaꞌ au bisa tao soe fee o! Tehuu leodaeꞌ a, Manetualain fo riꞌ o papa ma doꞌo-tabe ni a nasaꞌai au nae, maneniko au dedea o o, au muste anea atalolole bafa ka. \v 30 Tebe au bubuluꞌ ae, o laꞌo, nana huu mahiiꞌ fali. Tehuu ubeaꞌ taon de o bei mamanaꞌo muni au patung sosoko kara?” \p \v 31 Basa boe ma Yakob nataa nae, “Toꞌo bosoꞌ mamanasa mo au! Au laꞌo amanininoꞌ a, nana huu au biiꞌ, bosoꞌ losa toꞌo ka ena ma anaꞌ ara, sona leoꞌ bea?” \v 32 Tehuu Yakob ta bubuluꞌ nae, saon Rahel riꞌ namanaꞌo neni patung sosokoꞌ sira. De, ana nae, “Toꞌo! Laꞌeneuꞌ patung ria, sona saka si leo! Maneniko hapun nai bea, sona huku maisan. Ofe katemaꞌ asa! Maneniko toꞌo ka hapu hata posaka feke mi, sona hai faliꞌ asa. Ela leoꞌ bea na lahenda ia ra sakasii.” \p \v 33 Basa de Laban neu ofe sira esa-esa mamana leleon. Masososa na Yakob mamana leleo na. Basa ria boe ma ata inan dua si mamana leleon. Tehuu ana ta nita patung sira fa. Mateꞌe oe na, ana masoꞌ leo Rahel mamana leleo na neu. \v 34 Tehuu Rahel nafuni patung sira rai onta a sela na sordalen. Basa de natuu neuꞌ sela ria lain. Laban ofe lutu-lutu nai Rahel mamana leleo na, tehuu ta nita si fa. \p \v 35 Boe ma Rahel dedea no papa na nae, “Papa ka bosoꞌ mamanasa. Au ta bisa foa apadeiꞌ fa, huu fo au amahedi ina.” Laban saka naroo, tehuu ana ta nita patung sira fa. \p \v 36 Basa de Yakob nasa na lua, boe ma nasapaa Laban nae, “Au tao asalaꞌ toꞌo ka ubeaꞌ? Losaꞌ toꞌo ka usi ami, dadiꞌ lahenda tadaluꞌ! \v 37 Toꞌo ka ofe katemaꞌ au hata-heto kara so. Basa de toꞌo ka hapu ubeaꞌ? Soba tao si maiꞌ mata ia, fo ita basa tita! Ela leoꞌ bea na lahenda ia ra raetuꞌ, hata sira nana bea nuun. \v 38 Teuꞌ duahulu au kuli fee toꞌo ka. Tepoꞌ fo au foo toꞌo ka banda mara, ta hapu esa alahendi boeꞌ. Au ta ua esa boeꞌ! \v 39 Maneniko banda fui maꞌaaꞌ ara ramate toꞌo ka bandam esa, au ta afada fa, tehuu au kati. Ma kalu lahenda ramanaꞌo ra toꞌo ka bandam sona madenu fo au kati, leo mae au ta sala fa. \v 40 Leledoꞌ, sona ledo a haa na au seliꞌ. Hatuꞌ, sona au dere sauꞌ-sauꞌ. Au mete mata isi ka losaꞌ ta bisa suku fa, nana huu anea toꞌo ka banda mara. \v 41 Tebe teuꞌ duahulu ria nana, laꞌe! Au oi-tao teuꞌ sanahulu haa, fo hapu toꞌo ka ana feto mara. Basa ria, boe ma au oi-tao tamba seluꞌ teuꞌ nee bali, ela au bisa hapu banda kara. Au dadi kuli dooꞌ a leoꞌ na, tehuu toꞌo ka kati au seseba ka losaꞌ laiꞌ sanahulu. \v 42 Mauaꞌ a de Manetualain fo baꞌi Abraham ma papa Isak doꞌo-tabe ni a. Kalu Ana ta nanea au, tantu toꞌo ka usi faliꞌ au no lima rouꞌ. Tehuu Manetualain ta nasuku mata na soaneuꞌ au susa ka, ma Ana relu-natanae au nonoi-tatao kara. Huu ria na, de leodaeꞌ a Ana mai nasaꞌai toꞌo ka.” \s1 Yakob no Laban heke hehelu-barataaꞌ \p \v 43 Laban namanene basa Yakob dedean sira, boe ma ana nataa nae, “Leo iaꞌ! Ana inaꞌ sira dua, nana au ana kara. Anaꞌ fo boki ra si a, nana au upu ki katemaꞌ sira. Basa banda ia ra, au nuu ki. Basa-basan fo o mita si rai ia, tebe au nuu ki. Tehuu au bei nau tao ubeaꞌ? Au ta bisa ena si fa. \v 44 De malole lenaꞌ ita dua heke hehelu-barataaꞌ. Ma ita muste tasoda tuka heheluꞌ ria.” \p \v 45 Basa de, Yakob eso na batu bauinaꞌ esa, de napadedeiꞌ ana neuꞌ naa, dadi tanda. \v 46 Boe ma Yakob nadenu lahenda nara, fo reu bau batu, fo raunu. Boe ma basa si ratuuꞌ raa-rinu raneneaꞌ batu sira. \v 47 Boe ma Laban fee batu maunuꞌ ria nade, \it Yegar Sahaduta\it*. Tehuu Yakob feen nade \it Galeed\it*.\f + \fr 31:47 \ft Nai dedea Aram, \ft \+it Yegar Sahaduta\+it* sosoa na nae, ‘batu sakasii’. Nai dedea Ibrani, \+it Galeed\+it* sosoa na nae, ‘batu sakasii’.\f* \p \v 48 Basa de Laban nae, “Batu maunuꞌ ia, dadi sakasii neuꞌ ita dua.” Huu ria na, mamanaꞌ ria nade, Galeed. \v 49 Laban boe fee mamanaꞌ ria nade, \it Mispa\it* (sosoa na nae, ‘mamana naneaꞌ madema’), nana huu ana dedea nae, “Neuꞌ ko MANETUALAIN riꞌ nanea ita dua, de leo mae ita dua esa dooꞌ a no esa boe, ita bosoꞌ lena hehelu-barataaꞌ ia. \v 50 Maneniko o tao tadaluꞌ neuꞌ au ana ki ia ra, fo sao ina fekeꞌ ara, tantu au ta bubuluꞌ fa. Tehuu mafarereneꞌ! Manetualain riꞌ dadi sakasii neuꞌ ita dua. \v 51-52 Soba mete maneni batu mapadedeiꞌ ma maunuꞌ ia ra. Mafarereneꞌ batu ia ra boe, dadi too-lane. O ta bole kani seli batu ia ra, fo tao tadaluꞌ au. Ma au boe ta bole kani seli batu ia ra, fo tao tadaluꞌ neuꞌ o. \v 53 Ita heke hehelu-barataaꞌ ia, pake ita bei-baꞌin Manetualain a. Riꞌ o baꞌim Abraham, ma au baꞌi ki Nahor Manetualain a. Neuꞌ ko Ria riꞌ dadi mana ee dedeaꞌ, fo naetuꞌ ita dua dedean.” \p Yakob namanene basa leoꞌ na, boe ma ana soo-supa mamateꞌ, pake nadeꞌ neme Manetualain, fo ria papan Isak doꞌo-tabe Ni a. \p \v 54 Basa ria boe ma, Yakob pau banda, de neni tutunu-hohotuꞌ fee Manetualain nai leteꞌ ria lain. Ana naloo na basa lahenda ra, de ara raa-rinu no namahoꞌo, ma ara mete ralaꞌ malua nai naa. \p \v 55 Balahaaꞌ, balahaa ana na, boe ma Laban neu de holu ma deꞌi basa upu-ana nara. Basa de ana hule fee si ua-naleꞌ, boe ma ana fali leo nusa na neu. \c 32 \s1 Yakob biiꞌ naneta no aꞌan Esau \p \v 1 Basa de, Yakob asa laꞌo raroo. Boe ma Manetualain eilaꞌo-limalopen reme nusatetu-ikutemaꞌ a mai raneta roo ni. \v 2 Ana nita si boe ma, dedea nae, “Ia nana Manetualain soldadu nara mamana hahaen ia, ma!” Huu ria na, de ana fee mamanaꞌ ria, nadeꞌ \it Mahanaim\it* (sosoa na nae, ‘mamana hahaeꞌ dua’). \p \v 3 Basa boe ma Yakob nadenu ata ni hida, laꞌo rauluꞌ leo nusa Edom (riꞌ, Seir), fo reu rafada aꞌan Esau rae, ana noi mai. \v 4 Yakob nafada ata nara nae, “Emi meu mafada aꞌa ki Esau mae leo iaꞌ: ‘Papa Esau! Papa ata ma, fo fadim Yakob haitua haraoe soda-moleꞌ dodouꞌ neuꞌ papa. Neme maulu na au lalaꞌo ka, losaꞌ besaꞌ ia, papa atam ia leo nai toꞌo Laban uma na. \v 5 Besaꞌ ia papa ata mi ia, nanuu sapi, keledei, bibilopo-kedaeꞌ, ma ata touꞌ ma inaꞌ. Au adenu lahenda ia ra mai rauluꞌ, reni haraoeꞌ fee papa rae au sakaꞌ mai. Au amahehenaꞌ, papa nau sipo ami no dale loaꞌ.’ ” Boe ma lahenda sira reu. \p \v 6 Tepoꞌ fo fali seluꞌ leo Yakob mai, ara tui rae, “Ami meu de maneta mo papa ka aꞌam Esau so. Besaꞌ ia ana tuka mai nai deaꞌ ia, noo touꞌ natunhaa, fo nau raneta ro papa.” \p \v 7 Yakob namanene leoꞌ na, boe ma tende na toko, ma ana bii namateꞌ aon. Basa de, ana bati lahenda nara ma banda ra katemaꞌ asa, reuꞌ bubuaꞌ dua. \v 8 Ana afi nae, “Maneniko Esau mai, fo neu suu bubua masososaꞌ a, na bubua kadua a bisa ralai *ra ao nara.” \p \v 9 Basa boe ma Yakob hule-haradoi nae, “Oo Manetualain! Manetualain fo riꞌ baꞌi Abraham, ma au papa ki Isak doꞌo-tabe a. Mamanene au dei! Tepoꞌ fo, Manetualain madenu au fali seluꞌ leo kileoboboki kara uu, nai nusaꞌ ia. Manetualain helu mae neuꞌ ko ator, fo tao matetu basa-basan. \v 10 Au ta araa sipoꞌ Manetualain susue-lalaim, no nasuru-nahapa ma. Maulu na tepoꞌ fo au hana lee Yarden ia, au uni adaꞌ noi teteꞌe. Tehuu besaꞌ ia au fali mai, uni lahenda bubuaꞌ dua, ma banda-manuꞌ boe. \v 11 Au biiꞌ, bosoꞌ losa aꞌa Esau mai suu, fo tao namate ami basa. De, au hule fo Manetualain poꞌi-tata ma au, ma basa sao-ana kara, neme aꞌa Esau mai. \v 12 Manetualain helu mae fee au ua-naleꞌ dodouꞌ, ma tao ma au tititi-nonosi kara ramefu, sama leoꞌ soroaeꞌ nai tasiꞌ a suu na, de lahenda ta reke rala si fa.” \p \v 13 Basa de Yakob suku neuꞌ mamanaꞌ ria. Balahaaꞌ, boe ma ana heo banda, fo nau parseen aꞌa na. \v 14 Ana heo na kedae inaꞌ natun dua, maneꞌ dua hulu, bibi-lopo inaꞌ natun dua, maneꞌ dua hulu, \v 15 onta inaꞌ telu hulu, roo ana mana susu nara, sapi inaꞌ haa hulu, sapi maneꞌ sanahulu, keledei inaꞌ dua hulu, ma keledei maneꞌ sanahulu. \v 16 Basa de, ana heo banda sira, rupaꞌ esaꞌ ko noꞌ bubuan. Ana fee bubuaꞌ sira esaꞌko noꞌ manafoon. Ana nafada si nae, “Emi laꞌo mauluꞌ. Neuꞌ ko au tuka dea. Tehuu emi manea, fo ela bubuaꞌ esa doo a baiꞌ nemeꞌ esa mai.” \p \v 17 Basa de, Yakob pareta manafoo nemeꞌ bubua masososaꞌ a nae, “Maneniko aꞌa Esau naneta no o, ma natane nae, ‘O sakaꞌ leo beaꞌ mu? O ia nana bea atan? Banda ia ra, nana bea nuun?’ \v 18 Na, emi muste mataa mae, ‘Banda ia ra, nana papa ata mi Yakob nuun. Ana haitua fee aꞌan, papa Esau. Ana bei mai nai deaꞌ.’ ” \v 19-20 Ana fee pareta leo naꞌ neuꞌ basa manafoo bubua fekeꞌ ara nae, “Maneniko maneta mo aꞌa Esau, sona emi parsen feen banda sira. Ma mafadan mae, au bei tuka dea.” Yakob afi nae, kalu ana fee katemaꞌ banda sira reuꞌ Esau, neuꞌ ko Esau dale na balanau non. \v 21 De ana haitua nauluꞌ banda sira. Tehuu hatun ria, ana bei nahaniꞌ na. \s1 Yakob nakale ao no Manetualain \p \v 22 Hatun ria, Yakob foa na aon, boe ma ana ator saon dua si, ma sao uma dalen dua si, ma anan sanahulu esa, fo lena leo lee Yabok a seriꞌ reu. \v 23 Fai fo basa si losa seriꞌ, boe ma ana haitua basa hata posaka nara naaꞌ reu. \p \v 24 Tehuu Yakob mesaꞌ ana nahaniꞌ ria. Boe ma touꞌ esa mai, de dua si rakale ao, losaꞌ lole maluaꞌ. \v 25 Touꞌ a nameda nan sakaꞌ seki ni, boe ma ana fae fee Yakob neuꞌ pau na, losaꞌ dui sesesu na osiꞌ neme mamana na mai. \v 26 Boe ma touꞌ ria nae, “Poꞌi au leo, huu fo ledo a sakaꞌ tii mai riaꞌ so.” \p Tehuu Yakob nataa nae, “O mafada fee au ua-naleꞌ dei, besaꞌ ko au poꞌi o!” \p \v 27 Boe ma touꞌ ria natane nae, “O nade, bea?” \p Ana nataa nae, “Yakob.” \p \v 28 Basa de, touꞌ ria dedea nae, “O ta nade Yakob soꞌ. Mulai besaꞌ ia lahenda raloo o, sona rae, \it Israel\it*, nana huu o soaꞌ lahenda dae-bafoꞌ a, ma Manetualain, losaꞌ o maseki.” (Nadeꞌ Israel sosoa na nae, ‘nakale ao no Manetualain’.) \p \v 29 Boe ma Yakob natane nae, “O nade, bea?” \p Tehuu touꞌ ria nataa nae, “O nau matane au nade ka, tao ubeaꞌ?” Basa de, ana dedea fee Yakob ua-naleꞌ nai mamanaꞌ ria. \p \v 30 Basa boe ma Yakob dedea nae, “Au ita mataꞌ Manetualain so, tehuu au bei asoda.” Huu ria na, ana fee mamanaꞌ ria nade, \it Peniꞌel\it*, sosoa na nae, ‘Manetualain mata-idun’. \p \v 31 Yakob laꞌo ela mamanaꞌ ria nana ledo a demaꞌ a so. Tehuu ana laꞌo noi sekaꞌ a, nana huu pau na osiꞌ. \v 32 Huu ria na, losaꞌ besaꞌ ia lahenda Israel ara raluli banda paa pau buꞌu, nana huu Manetualain fae nalutu sira baꞌin Yakob pau buꞌu na. \c 33 \s1 Yakob naneta no aꞌan Esau \p \v 1 Fai ria, Yakob nita Esau mai, no lahendan natun haa. Basa de ana bati ana nara esaꞌko noꞌ maman. \v 2 Ana ator de fee sao uma dale ni dua si resiꞌ uluꞌ. Basa de Lea no ana nara, besaꞌ ko Rahel no anan Yusuf resiꞌ buiꞌ. \v 3 Tehuu Yakob nesiꞌ mata nauluꞌ basa si. Ana sakaꞌ naneneaꞌ no aꞌa na, boe ma ana sundaꞌ undulaka na, ma naloe aon losa dae a, laiꞌ hitu. \p \v 4 Tehuu Esau nita fadi na, boe ma nalai neu soruꞌ ana, de holu nan ma deꞌin, Boe ma dua si radola ao. \v 5 Esau nita inaꞌ ara ro ana nara, boe ma natane nae, “Te basa lahenda ia ra nana, bea?” \p Boe ma Yakob nataa nae, “Sira nana, lahenda fo Manetualain fee au so, fo aꞌa ka ata ma.” \p \v 6 Basa boe ma sao ana uma daleꞌ ara, ro ana nara reu doꞌo Esau. \v 7 Basa de Lea no ana nara mai doꞌo Esau. Mabui oeꞌ a, Yusuf no maman Rahel mai doꞌo Esau. \p \v 8 Basa de Esau natane nae, “Banda bubuaꞌ fo bisinaaꞌ a, o haitua nana sosoa na, ubea?” \p Boe ma Yakob nataa nae, “Leo iaꞌ, aꞌa! Au parseen aꞌa ka basa sira, fo ela leoꞌ bea na aꞌa ka sipoꞌ au no dale loaꞌ.” \p \v 9 Tehuu Esau nataa natafaliꞌ nae, “Fadi Yakob! Au hata-heto ki boe dodouꞌ. De o bosoꞌ boe fee au hata-hata esa bali.” \p \v 10 Yakob nataa nae, “Aꞌa, bosoꞌ tao leo naꞌ! Aꞌa ka muste sipo maa si, fo dadi tanda esa nae, aꞌa ka sipoꞌ au no dale loaꞌ. Huu fo bisinaaꞌ a au ita aꞌa ka huhume ma, nonooꞌ leo au ita Manetualain huhume na. \v 11 De, au hule no hada-hormata, fo ela leoꞌ bea na aꞌa ka sipo ma au hadia sosoa-raraa taa ki ia ra. Huu fo Manetualain malole na seliꞌ neuꞌ au, de Ana fee basa-basan fo au parluu a.” Yakob lameoꞌoe naroo ni, losaꞌ nau do ta nau fa, Esau sipo na hata hadia sira. \p \v 12 Basa ria, boe ma Esau dedea nae, “Leoꞌ na, sona emi mahehere ao mara fo teu leo! Neuꞌ ko au laꞌo sama-sama o emi.” \p \v 13 Tehuu Yakob nataa nae, “Nemeꞌ na, aꞌa! Aꞌa ka mita mataꞌ. Anaꞌ ara bei aanaꞌ, ma ta bisa laꞌo ralaiꞌ a fa. Ma banda boki beuꞌ ara, boe dodouꞌ. Maneniko ita laꞌa si fo laꞌo ralaiꞌ a, nai faiꞌ esa dalen, sona neuꞌ ko mate basa banda ia ra. \v 14 De, malole lenaꞌ aꞌa kasa laꞌo mauluꞌ leo. Ami basa laꞌo bai-bai tuka dea. Neuꞌ ko au eti dama aꞌa ka nai Seir.” \p \v 15 Basa ria, Esau dedea bali nae, “Kalu leoꞌ na, sona au laꞌo ela ana uma daleꞌ ruma roo o, ela ratudu emi enoꞌ a.” \p Tehuu Yakob nae, “Aꞌa ka bosoꞌ masapute huu ami! Sadi au bubuluꞌ ae aꞌa ka sipoꞌ au so.” \p \v 16 Esau namanene leoꞌ na, boe ma ana laꞌo ela si, de fali leo Seir neu. \v 17 Tehuu neme naꞌ mai Yakob leo Sukot neu. Ana tao uma neuꞌ naa, ma tao okaꞌ fee basa banda nara. Huu ria na, mamanaꞌ ria, nade Sukot (sosoa na nae, ‘uma ofu’). \p \v 18 Mateꞌe oe na, Yakob asa reme Padan Aram mai leo koro Sikem reu, nai nusa Kanaꞌan, ara losa no soda-moleꞌ. Ara rapadedeiꞌ mamana leleoꞌ, fo leo raneneaꞌ koroꞌ ria. \v 19 Dae fo riꞌ Yakob napadedeiꞌ mamana leleo na a, ana asa nan neme Hemor, Sikem papa na. Ana bae neniꞌ doi fulaꞌ natun esa. \v 20 Ana lutu batu tao mei tutunu-hohotuꞌ neuꞌ naa. Basa de ana fee mamanaꞌ ria, nade \it El-Elohe-Israel\it*, sosoa na nae, ‘Manetualain nana, Israel Manetualain a’. \c 34 \s1 Sikem hohoke Yakob ana feton Dina \p \v 1 Laiꞌ esa de, Yakob no Lea ana feton, Dina, neu dama ana fetoꞌ ara rai nusaꞌ ria. \v 2 Nusaꞌ ria mane na, nade Hemor, neme leo Hewi. Ana mane na, nade Sikem. Laiꞌ esa de Sikem nita Dina, boe ma nalai noo ni, de ana hohoken. \v 3 Sikem nahiiꞌ Dina, ma sue nan seliꞌ. De, Sikem dedea balananau no Dina, fo ela leoꞌ bea na Dina boe nahiiꞌ ana. \v 4 Basa de, Sikem nafada papa na nae, “Papa! Au hule fo meu matane Dina fee au, ela au bisa sao an.” \p \v 5 Yakob namanene nae lahenda hohoke ana feto na so, tehuu ana nee-nee, ma ta tao hata esa boeꞌ. Huu fo tepoꞌ ria, ana tou nara ranea banda rai moꞌ. De, ana nahani losaꞌ basa si fali. \p \v 6 Faiꞌ ria, Sikem papan Hemor leo Yakob neu, fo nau natane Dina fee Sikem. \v 7 Naraa no dua si dedea raon ara, boe ma Yakob ana nara fali reme moꞌ mai. Ara ramanene rae Sikem hohoke sira feto na, boe ma dale nara hedis a, ma ramanasa ran seliꞌ. Basa de ara rae, “Hata rupa leo naꞌ a, ta naraa hapun nai Israꞌel fa. De, ita ta bole sipoꞌ lahenda mana tao tadalu rupa leo naꞌ a.” \p \v 8 Boe ma Hemor ooe-leleꞌo Yakob asa nae, “Toranoo Yakob! Au ana ki Sikem tebe-tebe nahiiꞌ na toranooꞌ a ana feto ma seli so. De, au hule fo fee au ana ka sao nan. \v 9 Maneniko bisa, sona ita ana nara rasao ao. Emi ana tou mara sao ami ana feto mara. Ma ami ana tou mara sao emi ana feto mara. \v 10 Ma ela leoꞌ bea na emi leo mabua mo ami nai ia. Emi here ao mara, mahiiꞌ leo meuꞌ bea a. Basa nana seꞌo-asa, ma hapu hata-heto nai ia.” \p \v 11-12 Basa ria, boe ma Sikem dedea no Dina papa na, ma aꞌa nara nae, “Emi nau hule ubeaꞌ oo, au tuka-tuka mesan. Emi hule doi natetu mataꞌ, ma belis ara hida boe oo, au bae. Sadi emi mataa fo au sao emi feto ma.” \p \v 13 Tehuu Yakob ana nara bubuluꞌ rae, Sikem hohoke sira fadin Dina so. De, ara rataa fufudiꞌ Sikem no papan Hemor. \v 14 Basa de rataa rae, “Ami ta bisa fee ami fadi ma sao lahenda fo ta sunat fa! Ria tao namamaeꞌ ami! \v 15 Tehuu eno kalua na leo iaꞌ: Basa emi tou mara, aana-bauinaꞌ muste sunat sama leoꞌ ami. \v 16 Maneniko emi tao leo naꞌ, sona besaꞌ ko ita tasao ao. Ma ami boe bisa leo mabua mo emi nai ia, fo ita dadi teuꞌ lahenda nusaꞌ esa. \v 17 Tehuu maneniko emi ta nau tuka ami hihii-nanaum, ma ta nau sunat, neuꞌ ko ami hela faliꞌ ami fadi ma, basa nana ami laꞌo ela mamanaꞌ ia.” \p \v 18 Hemor no Sikem sipoꞌ dedeaꞌ ria no malole. \v 19 Tehuu Sikem ta nanenete soꞌ, nana huu nahiiꞌ na Dina seli. Na, basa lahenda nai nusaꞌ ria hadaꞌ neuꞌ Sikem. \v 20 De, Hemor no Sikem leo mamana parisa dedeaꞌ a nai koroꞌ a kota bafa na, basa de ara dedea raoꞌ ro basa lahenda rai nusaꞌ ria. Ara dedea rae, \v 21 “Basa toranoo kara emin! Lahenda Israel ara rahiiꞌ leo mole-dame ro ita. De nemeꞌ naa, fo ela ara leo sama-sama ro ita nai nusaꞌ ia. Nusaꞌ ia loaꞌ a soaneuꞌ ita basa. Ita bisa sao sira ana feto nara. Sira boe bisa sao ita ana feto nara. \v 22 Ara hule adaꞌ noi hata anaꞌ esa, nemeꞌ ita mai. Riiꞌ basa ita tou ara sunat sama leoꞌ sira. \v 23 Maneniko ita leo tabua, neuꞌ ko sira banda-manun, ma basa hata-heto nara boe, dadi reuꞌ ita hata posakan, hete? De, malole lenaꞌ ita tuka sira hihii-nanaun. Mai fo ita basa sunat belaꞌ a! Mataa, do?” \p \v 24 Basa lahenda fo rabua rai na, rataa tuka Hemor no Sikem dedean. Boe ma basa touꞌ fo rai nusaꞌ ria, ara sunat belaꞌ a. \p \v 25 Fai katelu na, tepoꞌ fo mansunat ara hina nara bei hedi sa, boe ma Dina aꞌan Simeon no Lewi lesu ra tafa nara, de masoꞌ rafufuniꞌ leo koroꞌ daleꞌ reu. De raisa basa touꞌ ara. \v 26 Ara raisa Hemor no Sikem boe. Boe ma Ara hela ra Dina, neme Sikem uman daleꞌ mai, de roo faliꞌ ana. \p \v 27 Basa de, Yakob ana feke nara masoꞌ leo nusaꞌ daleꞌ reu, de roso reni nusaꞌ ria hata nara katemaꞌ. Ara ramanasa, nana huu lahenda hohoke sira feto na nai na so. \v 28 Ara roso ra katemaꞌ lahenda hatan fo rai uma daleꞌ, ma foo reni lahenda banda-manun katemaꞌ reme moꞌ mai. \v 29 Ara reni basa inaꞌ ara roo ana nara, ma roso reni nusaꞌ ria bua-loas mabeli nara katemaꞌ. \p \v 30 Yakob namanene hata ria, boe ma ana dedea no Simeon ma Lewi nae, “Emi tao nonoi pakanaa ubeaꞌ ia? Emi tao masususaꞌ au! Neuꞌ ko lahenda Kanaꞌan ara, lahenda Peris, ma basa nusaꞌ ia lahenda nara, eteꞌ ao nara ro ita. Sira lahenda nara dodouꞌ. Tehuu ita adaꞌ noi baianaꞌ. Maneniko ara mai suu ita, sona sopuꞌ nala ita.” \p \v 31 Tehuu ara rataa no nasaꞌ rae, “Papa! Papa ka bate mae ami mataaꞌ asa, fo tao ami fadi ma dadi neuꞌ ina mansosoa!” \c 35 \s1 Yakob asa ralai leo Betel reu \p \v 1 Basa ria, boe ma Manetualain dedea no Yakob nae, “Au ia, Manetualain, fo Au atudu Ao ka neuꞌ o, tepoꞌ fo malai meme aꞌam Esau mai. Besaꞌ ia, o lali Betel mu leo. Losa nai naa, sona o mafoa mei tutunu-hohotuꞌ fee Au. Basa nana leo muꞌ na.” \p \v 2-3 Boe ma, Yakob dedea no basa uma isi nara nae, “Besaꞌ ia, ita basa sakaꞌ leo Betel teu. Maulu na tepoꞌ fo au nai susa daleꞌ a, Manetualain tulu-fali au nai naa. Au nau apadedeiꞌ mei tutunu-hohotuꞌ nai naa. De besaꞌ ia, emi tuꞌu heni patung hata sosoko mara katemaꞌ. Tao makamoi ao-ina mara, ma kati papakeꞌ, huu fo ita sakaꞌ doꞌo-tabe neuꞌ Manetualain.” \v 4 Boe ma ara fee heni patung sosokoꞌ ma ante nara katemaꞌ.\f + \fr 35:4 \ft Nai fai a ulu na, ante sira managambar sira hata sosoko nara.\f* Basa de Yakob nadofu etu basa hata sira, rai ai-huu inaꞌ esa huu na naneneaꞌ koro Sikem. \v 5 Tepoꞌ fo Yakob asa laꞌo ela Sikem, Manetualain tao na bibiiꞌ lahenda nusa maneneaꞌ sira, losaꞌ ara ta raparani tao tadadalu Yakob asa. \p \v 6 Boe ma Yakob no basa lahenda nara losa Betel no soda-mole *(fo maulu na nade, \it Lus)\it*, nai dae Kanaꞌan. \v 7 Nai naa Yakob lutu mei tutunu-hohotuꞌ neme batu a mai. Basa de ana fee mamanaꞌ ria nade, \it El Betel\it*, (sosoa na nae, ‘Betel Manetualain a’), nana huu maulu na Manetualain natudu Ao na neuꞌ Yakob nai naa, tepoꞌ fo nalai neme aꞌa na mai. \p \v 8 Naneneaꞌ no koro Betel, hapu ai-huu inaꞌ esa, fo lahenda feen nade, \it Alon Bakut\it*. Sosoa na nae, ‘ai-huu boreuꞌ’. Aihuuꞌ a nade ria, nana huu Ribka maman fo anutu ni a, nade Debora, maten de ratoin neuꞌ ai ria huu na. \p \v 9 Tepoꞌ fo Yakob fali neme Padan Aram mai so, Manetualain natudu seluꞌ Ao na bali, ma fee ni ua-naleꞌ. \v 10 Manetualain dedea nae, “Mulai neme besaꞌ ia mai, o ta nade Yakob soꞌ. Tehuu Au fee o nade bebeuꞌ, riꞌ \it Israel\it*.\f + \fr 35:10 \ft Israel sosoa na nae, ‘nakale ao no Manetualain’.\f* \v 11 Au ia, Manetualain Manakuasa naan seli. De, o boki fo maupu-maanaꞌ dodouꞌ leo! Neuꞌ ko lahenda nusaꞌ ara dadi reme o tititi-nonosim mai. Ma neuꞌ ko o boki ma maneꞌ ara. \v 12 Nusaꞌ fo Au feen neuꞌ o baꞌim Abraham, ma papam Isak so a, besaꞌ ia Au feen neuꞌ o mo tititi-nonosi mara.” \p \v 13-14 Manetualain dedea basa leoꞌ na, boe ma Yakob napadedeiꞌ na dii batu esa neuꞌ naa, fo ela dadi tanda nafarereneꞌ neuꞌ Manetualain hehelu na. Boe ma ana poꞌa oe anggor, ma mina neuꞌ batu ria lain, fo doꞌo-tabe neuꞌ Manetualain. \v 15 Ana fee mamanaꞌ ria nade, \it Betel\it*. \s1 Yakob saon Rahel boki de maten \p \v 16 Basa boe ma, Yakob asa laꞌo ela Betel. Fai fo ara raneneaꞌ Efrata (riꞌ Betlehem), Rahel nameda bobokin so. Tehuu boboki na nareo. \v 17 Tepoꞌ fo ana bei nanasa, boe ma ina mabobokiꞌ a nafada ni nae, “Mama Rahel! Matetea dale ma, huu fo mama ka hapu ana touꞌ bali!” \v 18 Rahel sakaꞌ mate ni, boe ma ana foi anaꞌ ria nade, \it Ben-Oni\it*, (sosoa na nae, ‘anaꞌ neme au doidoso ka mai’). Basa boe ma maten. Tehuu Yakob foi anaꞌ ria nade, \it Benyamin\it* (sosoa na nae, ‘anaꞌ lima boa onaꞌ’). \p \v 19 Basa boe ma ara ratoi Rahel nai enoꞌ, fo leo Efrata neu a, suu na (fo besaꞌ ia nade, Betlehem). \v 20 Boe ma Yakob lutu na batu rates esa neuꞌ naa. Losaꞌ fai ia, Rahel batu raten ria bei nai naa. \s1 Yakob ana nara \p \v 21 Basa ria boe ma Yakob\f + \fr 35:21 \ft Dudui dedea Ibrani a nae, ‘Israel’ nai ia. Israꞌel ma Yakob nana, lahenda esa tehuu nanade nadeꞌ dua.\f* leo lali-lali naroo. Laiꞌ esa de, ana napadedeiꞌ mamana leleoꞌ nai manara Eder boboa na. \v 22 Tepoꞌ fo ara leo rai naa, Ruben suku noꞌ, papa na sao uma dalen, Bilha. Yakob bubuluꞌ hata ria. \p Yakob ana toun sanahulu dua. \m \v 23 Lea ana nara, siꞌ: Ruben (Yakob ana ulu na), Simeon, Lewi, Yahuda, Isaskar, ma Sebulon. \m \v 24 Rahel ana nara, siꞌ: Yusuf ma Benyamin. \m \v 25 Rahel ana uma dalen, Bilha ana nara siꞌ: Dan ma Naftali. \m \v 26 Boe ma Lea ana uma dalen, Silpa ana nara, siꞌ: Gad ma Aser. \p Boki anaꞌ sira rai Padan Aram. \s1 Yakob papan Isak maten \p \v 27 Basa ria, boe ma Yakob neu dama papan Isak, nai Mamre, naneneaꞌ koro Kiriat-Arba (riꞌ besaꞌ ia nade, Hebron). Maulu na, baꞌin Abraham leo nai naa boe. \v 28-29 Isak nasoda losaꞌ teun natun esa falu hulu, besaꞌ ko mate ni. Boe ma anan Esau no Yakob ratoin. \c 36 \s1 Esau tititi-nonosin \p \v 1 Ia nana Esau tititi-nonosi nara. Ria boe nanuu nade fekeꞌ, Edom. \v 2 Esau sao ana feto Kanaꞌan dua. Esa, lahenda Het, Elon ana feto na, nade Ada. Kadua na lahenda Hewi, nade Oholibama, papa na nade Anah, ma baꞌi na, nade Sibeon. \v 3 Esau boe sao Ismael ana feto na, nade Basmat. Basmat aꞌa tou na, nade Nebayot. \p \v 4 Esau sao ulun, Ada boki na Elifas. Basmat boki na Rehuel. \v 5 Boe ma Oholibama boki na Yeus, Yalam, ma Kora. Esau ana nara boki si rai nusa Kanaꞌan. \p \v 6 Laiꞌ esa de, Esau lali leo nusa fekeꞌ esa neu, dooꞌ a neme Yakob mai. Ana noo sao-anan, lahenda mana noi ra, banda-manuꞌ, ma basa hata-heton. \v 7 Esau no Yakob esaꞌko matan, nana huu banda-manu ma hata-heto nara dodouꞌ raan seli. De rasetiꞌ nusaꞌ ria. \v 8 Boe ma Esau (riꞌ Edom), neu leo nai nusa lete marerebiꞌ ara nai Seir. \p \v 9 Ia nana, Esau tititi-nonosin, fo rae ‘lahenda Edom’. Ara leo rai nusa lete marerebiꞌ ara rai Seir. \m \v 10-13 Esau saon Ada, boki ana touꞌ esa, nade Elifas. Elifas ana toun lima. Siꞌ, Teman, Omar, Sefo, Gatam ma Kenas. Elifas sao nafufuni na, nade Timna. Ria boki ana touꞌ esa, nade Amalek. \m Esau saon Basmat boki ana touꞌ esa, nade Rehuel. Rehuel hapu ana touꞌ haa, siꞌ: Nahat, Sera, Syama ma Misa. \m \v 14 Esau saon Oholibama, riꞌ Anah ana na, fo Sibeon upu na, boki ana touꞌ telu, siꞌ: Yeus, Yalam, ma Kora. \m \v 15-16 Esau upu-ana nara kofela dadi reuꞌ leo dodouꞌ. Esaꞌko noꞌ mane leo na. Esau ana ulun Elifas ana nara, dadi mane leo Teman, mane leo Omar, mane leo Sefo, mane leo Kenas, mane leo Kora, mane leo Gatam, ma mane leo Amalek. Sira basa, nana Esau no saon Ada tititi-nonosin. \m \v 17 Esau anan Rehuel ana nara, dadi mane leo Nahat, mane leo Sera, mane leo Syema, ma mane leo Misa. Sira basa, nana Esau no saon Basmat tititi-nonosin. \m \v 18 Esau no saon Oholibama ana nara, dadi mane leo Yeus, mane leo Yalam, ma mane leo Kora. \p \v 19 Leo sira basa, nana Esau tititi-nonosin. \s1 Seir tititi-nonosin \p \v 20-21 Nai mamanaꞌ ria, boe hapu lahenda Hori esa, nade Seir. Ria ana nara kofela, dadi reuꞌ leo dodouꞌ. Esaꞌko noꞌ mane leon. Basa de, ana nara dadi mane leo Lotan, mane leo Sobal, mane lao Sibeon, mane leo Anah, mane leo Dison, mane leo Eser, ma mane leo Disan. \m \v 22 Lotan ana nara, siꞌ Hori ma Heman. (Lotan feto na, riꞌ Timna). \m \v 23 Sobal ana nara, siꞌ: Alwan, Manahat, Ebal, Sefo, ma Onam. \m \v 24 Sibeon ana nara, siꞌ Aya, ma Anah. Anah riꞌ hapu oe mata hanas nai mo soroaeꞌ, tepoꞌ fo ana foo papa na keledei nara. \m \v 25-26 Anah ana feto na, riꞌ, Oholibama. Ma ana tou na, riꞌ, Dison. Dison ana nara, siꞌ, Hemdan, Esban, Yitran, ma Keran. \m \v 27 Eser ana nara, siꞌ, Bilham, Saꞌawan, ma Akan. \m \v 28 Disan ana nara, siꞌ, Us, ma Aran. \m \v 29-30 De mane leo lahenda Hori ra, siꞌ, Lotan, Sobal, Sibeon, Anah, Dison, Eser, ma Disan. Sira basa leo rai nusa Seir. \s1 Edom mane nara \p \v 31 Tepoꞌ fo nusa Israꞌel bei ta nanuu maneꞌ fa, te nai dae Edom nanuu maneꞌ so. Sira nade nara ratutuka ao siꞌ: \m \v 32 Ara soꞌu ra Beor ana na, nade Bela, dadi mane nai kota Dinhaba. \m \v 33 Tepoꞌ fo Bela maten, Yobab dadi mane, kati ni. Ria papa na, nade Sera, neme koro Bosra mai. \m \v 34 Tepoꞌ fo Yobab maten, Husam dadi mane, kati ni. Husam, nana neme lahenda Teman nara nusan mai. \m \v 35 Tepoꞌ fo Husam maten, Hadad dadi mane kati ni. Ria papa na, nade Bedad neme koro Awit mai. (Ria riꞌ naseki lahenda Midian ara, tepoꞌ fo ratati nai Moab.) \m \v 36 Tepoꞌ fo Hadad maten, Samla dadi mane kati ni. Samla nana, neme koro Masreka mai. \m \v 37 Tepoꞌ fo Samla maten, Saul dadi mane kati ni. Saul nana, neme koro Rehobot nai lee suuꞌ. \m \v 38 Tepoꞌ fo Saul maten, Baꞌal-Hanan dadi mane kati ni. Ria papa na, nade Akbor. \m \v 39 Tepoꞌ fo Baꞌal-Hanan maten, Hadar dadi mane kati ni. Hadar nana, neme koro Pau. Sao na nade Mehetabel. Mehetabel papa na, nade Matret. Ma baꞌi na, riꞌ Mesahab. \p \v 40-43 De, mane leo fo dadi remeꞌ Esau sara mai, nana siꞌ: Timna, Alwa, Yetet, Oholibama, Ela, Pinon, Kenas, Teman, Mibsar, Magdiel, ma Iram. Ara fee nusa nara ranade tuka sira esa-esa naden. \p De, sira basa, nana Esau tititi-nonosin, fo tuka lahenda Edom ara tutuin. \c 37 \s1 Yakob fali leo dae Kanaꞌan neu \p \v 1-2a Ia nana Yakob tutui na. Tepoꞌ ria, Yakob fali neu leo seluꞌ nai dae Kanaꞌan. Ria nana papa ni Isak mamana leleon neme uluꞌ mai. \s1 Yusuf no aꞌa nara \p \v 2b Tepoꞌ ria, Yakob ana ni esa neme saon Rahel mai, nade Yusuf. Tepoꞌ fo teu ni sanahulu hitu, ana biasa sama-sama no aꞌa nara reu foo sira bibi nara. Ria aꞌa nara, nana Yakob saon Bilha, ma saon Silpa ana nara. Ma Yusuf soa-soa neu tui papa na, laꞌeneuꞌ aꞌa nara hada-pariin. \p \v 3 Boki Yusuf, nana Yakob namalasi so. Huu ria na, ana sue Yusuf lena heni ana feke nara. Laiꞌ esa de Yakob rau badu naru malole inaꞌ esa,\f + \fr 37:3 \ft Dedeaꞌ ria nai Susura Makamoiꞌ dedea Ibrani, sosoa na nae, ‘badu manaru no rupa-lolen rupaꞌ ara’, do ‘badu naru malole’, riꞌ badu manaru no lima naruꞌ’.\f* fee Yusuf. \v 4 Yusuf aꞌa nara rita sira papa na sue na Yusuf seliꞌ, boe ma eteꞌ ao nara roo ni, losaꞌ ara ta nau dedea malole ron soꞌ. \p \v 5-7 Hatuꞌ esa, boe ma Yusuf nalamei. Basa de, ana tui meis ria neuꞌ aꞌa nara nae, “Ae! Emi nenene dei! Au alamei, uni leo ita basa puputu hade gandum nai okaꞌ daleꞌ. Boe ma au hade ka napadei dodoko. Tehuu emi hade mara rapadei eo raan, fo ara doꞌo-tabe au nuu ka.” Ramanene leoꞌ na, boe ma aꞌa nara boe-boe eteꞌ ao nara roo ni. \p \v 8 Basa de aꞌa nara rasaꞌai Yusuf rae, “Ae! O bate mae o dadi malaka fo pareta ami, do?” Ara eteꞌ ao nara raan seli roo ni, nana huu ana tui meis ria. \p \v 9 Basa de, Yusuf nalamei seluꞌ bali. Boe ma ana tui aꞌa nara nae, “Ae! Au alamei seluꞌ bali. Au ita ledo a, bulaꞌ a, ma ruuꞌ sanahulu esa. Basa si doꞌo-tabe ratalolole neuꞌ au.” \v 10 Yusuf tui basa meis ria neuꞌ papa na ma aꞌa nara, boe ma papa na nasaꞌ ai ni no hara beraꞌ nae, “Meis ubeaꞌ ria! O afi mae au oo mama ma, aꞌa-fadi mara, mai fo sundaꞌ undulaka mara nai o matam? Ta mae tao boeꞌ ma!” \v 11 De, Yusuf aꞌa nara ramanasaꞌ ana. Tehuu papa na dodoo neuꞌ meis ria ta basan fa. \s1 Ara seꞌo Yusuf leo Masir neu fo dadi ata nai naa \p \v 12 Faiꞌ esa, boe ma Yusuf aꞌa nara foo reni papa na bibi nara losaꞌ raneneaꞌ koro Sikem. \v 13 Boe ma papa na nae, “Usu, a! O aꞌa mara foo bibi ra raneneaꞌ nai Sikem. De, mahehere aom fo muu dama si dei.” \p Basa de Yusuf nataa nae, “Ia, papa.” \p \v 14 Boe ma papa na nae, “O muu fo mete maneni aꞌa mara, ma au bibi kara dei. Sira leo beaꞌ, sona o fali mai mafada au.” \p Basa boe ma Yusuf laꞌo ela dae Hebron moo na, de naroo losa Sikem. \v 15 Losa naa, boe ma ana saka naleleiꞌ asa nai mooꞌ sira. Basa de naneta no touꞌ esa. Touꞌ ria natane ni nae, “O saka ubea?” \p \v 16 Yusuf nataa nae, “Papa. Au saka aꞌa kara. Ara foo bibi raneneaꞌ nai bai iaꞌ ee. Papa ka mita si boe, do?” \p \v 17 Basa de touꞌ ria nafada nae, “Ara ta rai ia soꞌ. Tehuu ara rae reu foo raneneaꞌ nai koro Dotan.” \p Basa boe ma, Yusuf neu saka aꞌa nara, losaꞌ nita si rai koro Dotan. \v 18 Tehuu Yusuf bei nai dooꞌ a, te aꞌa nara ritan so. Boe ma ara rala haraꞌ fo nau raisa ni. \v 19 Esa nafada esa nae, “Emi mete dei. Malaka meis a mai so! \v 20 Mai sona taisa ni leo. Basa nana ita tapa henin leo oe dodolu mates a ri naꞌ daleꞌ neu. Neuꞌ ko tafada ita papa na tae banda fuiꞌ ara raa henin so. Besaꞌ ko ita tita ria mei-afen sira leo beaꞌ!” \p \v 21 Aꞌan Ruben namanene naa ria, boe ma ana saka enoꞌ fo nau poꞌi naa Yusuf. Ana nasaꞌai fadi nara nae, “Ae! Ita bosoꞌ taisa ni, e! \v 22 Malole lenaꞌ ita tuꞌun leo oe dodolu mates ia daleꞌ neu. Nai ia mamana lino-nees, de ta hapu lahenda bubuluꞌ fa. Sadi bosoꞌ tao taan nala daa ra.” Ana dedea nae leoꞌ na, nana huu ana nau poꞌi naa Yusuf, fo nadenu faliꞌ ana. \p \v 23 Yusuf losa si, boe ma aꞌa nara homu raan, de ara rui heni badu malolen ria. \v 24 Basa ria, boe ma ara roi rosoꞌ ana, de ruan leo oe dodolu mates ria daleꞌ neu. \p \v 25 Basa boe ma ara fali reu raa-rinu. Ara bei raa-rinu, kekeneu te, rita lahenda bubuaꞌ esa mai. Lahenda bubuaꞌ sira onta nara fua reni hata naseꞌo, leo-leoꞌ ai-nana maboo meniꞌ, bumbu, ma modo-aidoo rupaꞌ ara. Sekonaa te bubuaꞌ ria nana lahenda Ismael remeꞌ koro Gilead sakaꞌ leo dae dooꞌ reu nai nusa Masir. \p \v 26 Basa ria, boe ma Yahuda nafada aꞌa-fadi nara nae, “Ae! Malole lenaꞌ leo iaꞌ. Ita bosoꞌ taisa ni. Hapu ubeaꞌ? Leo mae leoꞌ bea boe oo, ita ta bisa tafuni tala ria daa na. \v 27 Malole lenaꞌ ita seꞌo ni leo lahenda Ismael sira neu. Leo mae ita tao ni leoꞌ bea boe, ria nana ita bei fadi bokin. Huu ria na, ita bosoꞌ tao tahehediꞌ ana, ee!” Boe ma, basa si sipoꞌ dedeaꞌ ria. \p \v 28 Basa ria, naraa no lahenda papalele sira\f + \fr 37:28 \ft a: Dudui Ibrani dodouꞌ rae, ‘lahenda remeꞌ dae Midian’. Lahenda malela Susura Makamoiꞌ ruma rae, lahenda Midian ro lahenda Ismael, nadeꞌ dua, tehuu lahenda nusaꞌ esa. Sira dadi reme Ismael tititi-nonosin mai, ma ara leo rai dae Midian. (Meten nai Mana Ee Dedeaꞌ 8:22-24). Hapu lahenda malelaꞌ ruma bali rae, lahenda Midian ro lahenda Ismael nana, dadi remeꞌ lahenda nusaꞌ dua mai, tehuu sira lahenda papalele mesan.\f* resiꞌ naa, Yusuf aꞌa nara hela raan nemeꞌ oe dodoluꞌ ria daleꞌ mai. Boe ma ara seꞌo ni leo lahenda Ismael sira neu, neniꞌ doi fulaꞌ dua hulu.\f + \fr 37:28 \ft b: Lahenda malelaꞌ Susura Makamoiꞌ ara rafada rae, tepoꞌ ria, ara biasa seꞌo-asa ata fo bei murianaꞌ neniꞌ doi fulaꞌ dua hulu.\f* Basa boe ma ara roo Yusuf leo Masir neu. \p \v 29 Faiꞌ fo ara seꞌo heni Yusuf nana, Ruben ta bubuluꞌ fa. Ana natafali leo oe dodoluꞌ ria neu, boe ma ana kekes ara naan seli, nana huu Yusuf neꞌes ana so. De ana sii nalutu papakeꞌ fo nai ao-ina na, nana huu dale na susa naan seli. \v 30 Basa de ana natafali leo fadi nara neu nae, “Adoo! Anaꞌ ria neꞌes ana naa so! Besaꞌ ia au muste tao ubea bali?” \p \v 31 Ara hala bibi esa, boe ma hai raa Yusuf badu malolen ria, de raboron neuꞌ daa ria daleꞌ. \v 32 Basa de ara hai raa badu ria, renin leo papa na neu de rafada rae, “Papa! Ami here ma badu ia. Papa ka mete masudin. Bosoꞌ losa ia nana fadi Usu badun.” \p \v 33 Yakob nita badu ria, boe ma ana nalelaꞌ tutiꞌ ana. Boe ma nataa nae, “Adoo! Ia nana tebe au ana ka badu na. Ta bubuluꞌ banda fuiꞌ ara sii raan nai bea. Adoo! Au ana ka maten so!” \p \v 34 Basa de Yakob sii nalutu badu na, ma ana pake karong balau, nana huu ana susa naan seli.\f + \fr 37:34 \ft Yakob sii nasasopuꞌ papake na, ma pake karong balau, sama leoꞌ lahenda Yahudi ra biasa pake, fai fo lahenda nara mate.\f* Ana dola naroo doo na seli soaneuꞌ ana na. \v 35 Ana toun ma ana inan basa si mai oꞌoe-nanasin, tehuu doaꞌ roon. Ana nae, “Taꞌa! Au susa losaꞌ mate, huu fo au ta afarene heni anaꞌ ia fa.” Boe ma Yakob dale na susa naroo, nana huu nafarene anan Yusuf fo riꞌ maten so a. \p \v 36 Yakob bei nai susa daleꞌ, te lahenda papalele sira\f + \fr 37:36 \ft Susura Makamoiꞌ dedea Ibrani nae, lahenda papalele sira ‘lahenda Midian’.\f* losa rai Masir so. Basa boe ma ara reu seꞌo Yusuf leo lahenda bauinaꞌ esa neu, nade Potifar. Ria nana mane Masir malaka manean. \c 38 \s1 Yahuda no manafeun Tamar \p \v 1 Basa ria, boe ma Yahuda laꞌo ela aꞌa-fadi nara, de leo no tia ni Hira nai koro Adulam. \v 2 Nai naa hapu tou Kanaꞌan esa, nade Sua. Yahuda nahiiꞌ Sua ana feton esa, de dua si sao. Boe ma ana boki ana touꞌ hida ratutuka ao. \v 3 Ana uluꞌ a, ara feen nade Er. \v 4 Ana kadua a, ara feen nade Onan. \v 5 Ana katelu a, ara feen nade Sela. Tepoꞌ fo boki Sela, ara lali leo koro fekeꞌ esa reu so, nade Kesib. \p \v 6 Er, ana uluꞌ a nambau-ina so, boe ma Yahuda neu natane feen ana fetoꞌ esa, nade Tamar, de dua si sao. \v 7 Tehuu Er tadaluꞌ a naan seli. Huu ria na, de Manetualain huku naisa ni. De Er maten, te anaꞌ bei taꞌa. \p \v 8 Basa ria boe ma, Yahuda nadenu ana kadua na nae, “Onan! Aꞌa ma maten so, tehuu anaꞌ taꞌa. De besaꞌ ia, tuka lasiꞌ ara hada na, o muste kati aꞌa ma, fo sao ma ria sao na. Fo ela o boki fee aꞌa ma tititi-nonosiꞌ.” \p \v 9 Onan bubuluꞌ hadas ria. Tehuu ana ta nau boki fee aꞌan Er tititi-nonosiꞌ fa. De tuka-tuka faiꞌ, maneniko ana suku nooꞌ Tamar, sona ana tuꞌu buna-boaꞌ deaꞌ neu, fo ela Tamar bosoꞌ boki. \v 10 Onan tataon ria, tao na Manetualain namanasa naan seli. Huu ria na, de Manetualain huku naisa ni boe. \p \v 11 Yahuda nita anan sira dua fo riꞌ sao Tamar a, mate si so, boe ma ana biiꞌ. Ana afi nae, bosoꞌ losa ana murin Sela sao Tamar, fo maten bali. Huu ria na, de ana neu nafada manafeun Tamar nae, “Ana ki, on! Malole lenaꞌ o fali leo ina-ama mara muu leo. Kalu au ana ki Sela nambau-ina, sona besaꞌ ko o fali fo sao maan.” Basa boe ma, Tamar fali. \p \v 12 Ta doo bea boeꞌ, te Yahuda sao na maten. De ana susa losaꞌ basa fai luumata-pinuiduꞌ a.\f + \fr 38:12 \ft Tuka sira hada na, maneniko mate lahenda sao inan, ara ta leo baiꞌ reu boeꞌ, ma ara pake papake susa. Losaꞌ bulaꞌ hida, besaꞌ ko basa.\f* Basa boe ma, ana naloo naa tian Hira, fo dua si leo koro Timna reu. Nai naa lahenda ra rame laesaꞌ kuti bibi-lopo ra bulu nara, fo raseꞌo. \p \v 13 Boe ma lahenda rafada Tamar rae, “O arama ma leo Timna neu, ela ana urus lahenda fo kuti bibi-lopo nara bulu na.” \p \v 14 Tepoꞌ ria, Yahuda ana murin Sela nambau-ina so. Tehuu Tamar bubuluꞌ nae, arama na ta nau feen sao Sela fa. De, Tamar saka enoꞌ ela nasalaꞌo hak na. Ana olu heni papake ina falu na, basa de pake papake malole, ma lafa anaꞌ fo poti etu laka na ma mata-idun. Basa de ana neu natuuꞌ nai koro Enaim lelesu bafa na, naraa no enoꞌ fo leo Timna neu. \v 15 Fai fo Yahuda nesiꞌ lelesu bafaꞌ fo masoꞌ leo koroꞌ daleꞌ neu, ana nita inaꞌ esa. Ana naendobuko ina manasosoa ria, nana huu Tamar kakao-papaken, ma poti etu mata-idun. \v 16 Yahuda ta bubuluꞌ nae inaꞌ ria, nana manafeu na. De, ana naneneaꞌ leo inaꞌ ria neu, fo natane nae, “Ae! Maneniko ita suku tabuaꞌ, sona o hule bau bea?” \p Tehuu Tamar nataa nae, “Neu! Neme papa ka hihii ma mai!” \p \v 17 Yahuda naloloe nae, “Leoꞌ bea kalu au fee o kedaeꞌ esa?” \p Basa de Tamar sipoꞌ nae, “Malole a, papa. Sadi papa fee au homu hata esa dei. Losaꞌ fai bea papa haitua kedaeꞌ ria mai.” \p \v 18-19 Boe ma Yahuda natane nae, ‘Au fee o homu hata ubea?” \p Tamar sipoꞌ nae, “Papa foa ela cap fo manaloloeꞌ riꞌ papa bolii ma ria. Ma foa ela teteꞌe ria boe.” Namanene leoꞌ na, boe ma Yahuda fee ni basa hata sira. \p Boe ma dua si reu suku rabua. Basa de Tamar fali. Ana olu heni papake malole nara ma lafa anaꞌ ria, de pake seluꞌ papake ina falu na neu. Sekonaa te Tamar nairu so. \p \v 20 Ta doo bea boeꞌ te, Yahuda nadenu tian Hira nae, “O muni kedaeꞌ ia leo ina manasosoa fo riꞌ nai Enaim, ela muni faliꞌ au hata kara fo ana homu si rai naa.” Hira losa naa, ana natatane neu-mai, tehuu ta naneta noo inaꞌ ria fa. \v 21 Boe ma ana natane lahenda fo rai naa nae, “Ae! Emi mita ina manasosoa fo riꞌ biasa natuuꞌ nai lelesu bafaꞌ ia boe, do? Ana nai bea, ee?” \p Tehuu ara rataa rae, “Papa, Nai ia ta hapu ina manasosoa fa.” \p \v 22 De, Hira fali seluꞌ leo Yahuda neu. Ana nafada nae, “Au ta aneta o inaꞌ ria fa. Au asakaꞌ ana, tehuu lahenda fo rai naa rafada rae, nai mamanaꞌ ria ta hapu ina manasosoa fa.” \p \v 23 Yahuda sipoꞌ nae, “Nemeꞌ na fo ela ana soa hata sira leo! Sadi lahenda bosoꞌ tao ramamaeꞌ ita! Huu fo au nau bae so, tehuu ita ta taneta too ni fa.” \p \v 24 Basa bulaꞌ telu, boe ma lahenda reu rafada Yahuda rae, “O manafeum Tamar tao aon leoꞌ ina manasosoa. Besaꞌ ia nairu so.” \p Yahuda namanene leoꞌ na, boe ma namanasa naan seli. Basa de, ana pareta lahenda ria nae, “Muu hela moo inaꞌ ria mai, fo hotu masosodaꞌ heni ni!” \p \v 25 Basa de ara reu rala Tamar mai. Tehuu ana natudu cap a noo teteꞌe ria. Boe ma ana nadenu si reu rafada arama na rae, “Papa, parisaꞌ matalolole hata ia ra dei. Lahenda fo cap na, ma teteꞌen ia, sona ria riꞌ tao na au airu.” \p \v 26 Yahuda nita hata sira, boe ma nalelaꞌ tuti asa nae, hata sira nana ria nuun. Basa de ana nafada nae, “Tebe! Inaꞌ ria ta sala fa. Au riꞌ sala. Ria laꞌe. Tuka matetu na au muste feen sao au ana ki Sela. Tehuu au riꞌ ta ataa fa. Poꞌi ni leo!” Basa de Yahuda ta nabua no Tamar soꞌ. \p \v 27 Tamar ledo-fai boboki na naraa so, ana boki ana kaduaꞌ. \v 28 Fai fo ana boki, anaꞌ esa lima na nauluꞌ deaꞌ. Boe ma ina mabobokiꞌ a heke abas pilas neuꞌ anaꞌ ria lima na. Ana nae, “Ana uluꞌ a riaꞌ.” \v 29 Tehuu anaꞌ ria hela nafaliꞌ lima na. Basa boe ma nonoo na kalua nauluꞌ. Ina mabobokiꞌ a nafada anaꞌ ria nae, “Ae! Tebe o baraꞌai ma seli, oo! Huu ria na, de o maseti fo kalua mauluꞌ!” Basa de, ara foi anaꞌ ria nade, Peres (sosoa na, ‘naseti fo kalua’). \v 30 Basa, besaꞌ ko fadi na fo riꞌ lima na manaheke abas pilas a, kalua. Ara foi anaꞌ ria nade, Sera (sosoa na, ‘pilas makarelaꞌ’). \c 39 \s1 Yusuf, ma malaka Potifar sao na \p \v 1-2 Tepoꞌ ria, lahenda Ismael sira ro Yusuf leo Masir reu. Nai naa, hapu lahenda bauinaꞌ esa, nade Potifar. Ria nana malaka neme basa soldadu fo ranea mane Masir uma mana pareta na. Potifar asa na Yusuf nemeꞌ papalele sira mai, dadi ata nai ria uma na. Nai naa, MANETUALAIN tulu-fali Yusuf, losaꞌ ria nonoi-tataon basan dadi no malole. \v 3 Malaka na nita Yusuf nonoi-tataon malole a, boe ma ana bubuluꞌ matetuꞌ nae MANETUALAIN tulu-fali Yusuf. \v 4 Huu ria na, de malaka na nahiiꞌ Yusuf, ma namahere ni. De, ana soꞌu naa Yusuf dadi mandor nai uma na. Ana fee Yusuf urus ria uma na, ma basa hata posaka nara boe. \v 5 Mulai neme Yusuf dadi mandor nai naa, Manetualain boe fee ua-naleꞌ neuꞌ malakan, lahenda Masir ria. Ria uma isi nara, ria hata posakan, ria oka-tinen, ma ria nonoi-tataon, basan dadi no malole. \v 6 Potifar nita Yusuf urus basa nonoi-tataoꞌ no malole, de ana ta afi hata-hata esa boeꞌ, nalelaꞌ adaꞌ noi naa-ninuꞌ a. \p Tepoꞌ ria, Yusuf lole na seli. \v 7 Ana leo nai naa, bei ta dooꞌ a fa, te Potifar sao na nahiiꞌ ana. Boe ma ana leleꞌo Yusuf fo dua si suku rabuaꞌ. \p \v 8 Tehuu Yusuf ta nataa fa, de ana sipoꞌ nae, “Bosoꞌ tao leo naꞌ, mama! Au malaka ki Potifar fee au kuasa so, fo urus ria nonoi-tataon katemaꞌ. \v 9 Nai uma ia, ta hapu lahenda fo homu kuasa lena au soꞌ. Huu fo malaka a fee au urus basa-basan so. Adaꞌ noi mama ka, sona taꞌa. Tao leoꞌ bea fo au bisa tao tadaluꞌ leo naꞌ! Nonoi leo naꞌ a, nalenalaka Manetualain hihii-nanaun so!” \p \v 10 Leo mae leoꞌ na boe, tuka-tuka faiꞌ, malaka ria sao na leleꞌo naroo Yusuf. Tehuu Yusuf ta tao daleꞌ neuꞌ ana fa. \v 11 Laiꞌ esa de Yusuf leo uma daleꞌ neu, fo nau memete ria nonoi-tataon. Faiꞌ ria, ta hapu lahenda fekeꞌ nai uma fa. \v 12 Boe ma ria malaka na sao na mai, de lobeꞌ na Yusuf badu na ana hela ni, boe ma nae, “Mai leo! Besaꞌ ia ela noi ita dua so. Mai fo ita dua teu tapeuꞌ leo.” \p Tehuu Yusuf ta nataa fa. Basa de ana naule, losaꞌ posu heni badu na. Boe ma ana nalai deaꞌ neu. Tehuu inaꞌ a bei hopu nahere badu ria. \p \v 13 Potifar sao na nita Yusuf nalai ela badu na, \v 14-15 boe ma ana naloo lahenda mana noi nara, de nafada nae, “Ae! Emi mai mitaꞌ ia dei! Bisinaaꞌ a tou Ibrani ria, ana masoꞌ leo au kama ka daleꞌ mai. Ana nau tao tadadalu au, tehuu au aloo ambera ina, boe ma ana nalai deaꞌ neu. Mitaꞌ ia dei, ana foa ela badu na riaꞌ. Au sao ka noo lahenda manori-taaꞌ ia mai, fo tao namamaeꞌ ita!” \p \v 16 Potifar sao na homu nahere badu ria losaꞌ sao na fali main. \v 17 Ana tui nae, “Aꞌa, e! Touꞌ Ibrani fo riꞌ aꞌa ka moon mai a, bisinaaꞌ a ana masoꞌ leo au kama ka daleꞌ neu so, fo nau hohoke au! \v 18 Tehuu au aloo ambera ina lahenda ra. Basa de ana nalai neu fuiꞌ, de foa ela badu na riaꞌ.” \p \v 19 Potifar namanene sao na tui nae leoꞌ na, boe ma ana namanasa nan seliꞌ. \v 20 De ana pareta lahenda ra reu hopu ra Yusuf. Boe ma ara teen leo maneꞌ a uma huhukun daleꞌ neu. \p \v 21 Tehuu MANETUALAIN ta nafarene heni Yusuf fa, Ana tulu-fali naroo ni losaꞌ uma huhukuꞌ ria malaka na boe nahiiꞌ na Yusuf seli. \v 22 Ana namahere Yusuf. Huu ria na, de ana fee Yusuf urus basa lahenda manahukuꞌ ara, ma basa nonoi-tataoꞌ nai naa. \v 23 Huu ria na malaka a ta laka hediꞌ urus hata-hata esa nai uma huhukuꞌ ria soꞌ. MANETUALAIN tulu-fali naroo Yusuf, de basa nonoi-tataoꞌ nai uma huhukuꞌ ria, dadi malole. \c 40 \s1 Yusuf nafada tou manahukuꞌ dua mei-afe nara sosoan \p \v 1-3 Nai uma huhukuꞌ ria, hapu lahenda dua. Fai a ulu na, dua si dadi malaka malalau nai mane Masir uma manaparetan. Esa urus maneꞌ a nininu na. Esa bali urus maneꞌ a roti na. Dua si tao rasalaꞌ maneꞌ a. Huu ria na maneꞌ a namanasa, de tee si leo uma huhukuꞌ daleꞌ reu. De dua si mamanaꞌ esa ro Yusuf. \v 4 Basa de, malaka bui ria pareta Yusuf fo urus pegawe sira. Ara leo rai naa losa teuꞌ esa-dua rian so. \p \v 5 Hatuꞌ esa, boe ma pegawe sira dua ralamei. Esaꞌko noꞌ mei-afen. Ma mei-afes sira esaꞌko sosoan. \v 6 Balahaꞌ boe ma, Yusuf mai te nita dua si mata-idu nara ta raleleka fa. \v 7 Ana natane si nae, “Ubeaꞌ taon de faiꞌ ia emi dua mata-idu mara ta ralelekaꞌ fa?” \p \v 8 Ara rataa rae, “Leodaeꞌ a ami malamei, tehuu ami ta bubuluꞌ sosoa-raraan ubeaꞌ.” \p Basa de Yusuf dedea nae, “Ta hapu lahenda esa nalelaꞌ mei-afes ara sosoa-raraan, adaꞌ noi Manetualain riꞌ bubuluꞌ. Soba emi tui dei. Neuꞌ ko au saka sudi sosoa-raraa nara neme Manetualain mai.” \p \v 9 Basa ria, boe ma pegawe fo urus maneꞌ a nininu na, tui nae, “Leo iaꞌ! Au alamei, ita ai anggor huuꞌ esa \v 10 baꞌeꞌ telu. Aihuu ria nadoo tutiꞌ a, nabuna, ma naboa rakikii, latu-latuꞌ mesan. \v 11 Basa de au ita, au homu maneꞌ a galaas nininu na. Boe ma au etu a anggor ria boa na, de hee oe na neuꞌ maneꞌ a galaas na daleꞌ. Basa de, au loon leo maneꞌ a neu, fo ninu.” \p \v 12 Yusuf namanene leoꞌ na, boe ma nafada nae, “Papa. Meis ria sosoa na leo iaꞌ: Baꞌe sira telu, nana sosoa na faiꞌ telu. \v 13 Nai fai kateluꞌ ia ra dalen, neuꞌ ko maneꞌ a poꞌi na papa nemeꞌ uma huhukuꞌ ia mai. Basa nate ana soꞌu na seluꞌ papa, fo urus seluꞌ maneꞌ a nininu na, sama leoꞌ maulu na. \v 14 Maneniko papa ua-nalem malole a leoꞌ na, sona bosoꞌ mafarene heni au, o! Maneniko papa sue au, sona tui maneꞌ a ela ana poꞌi au emeꞌ mamanaꞌ ia mai boe. \v 15 Tuka matetu na, maulu na ara hai au no nasetiꞌ eme lahenda Ibrani ra koro na, de roo au leo iaꞌ mai. Nai ia boe au ta tao salaꞌ hata esa boeꞌ. Tehuu kekeneu te, ara ena au nai uma huhukuꞌ ia, sama leoꞌ au ia lahenda tadaluꞌ.” \p \v 16 Pegawe fo urus maneꞌ a roti na namanene mei-afes ria sosoa na malole a leoꞌ naa, boe ma ana tui Yusuf nae, “Fadi, e! Au boe alamei leo iaꞌ: au sua atutuleꞌ lapaneu telu. \v 17 Nai lapaneu misilai teteꞌeꞌ a, hapu maneꞌ a kokis rupa nara rai daleꞌ. Tehuu manupuiꞌ ara mai, de raa heni kokis sira nai au laka ka lain.” \p \v 18 Yusuf namanene leoꞌ na boe ma, nataa nae, “Papa mei-afes ma sosoa na leo iaꞌ: lapaneu sira telu, sosoa na nae faiꞌ telu. \v 19 Nai fai kateluꞌ ia ra dalen, neuꞌ ko maneꞌ a nadenu lahenda mai tete heni papa laka ma. Basa te, ara londa nenetu ma neuꞌ dii lain. Boe ma manupui ara mai raa heni papa popora ma.” \p \v 20 Basa faiꞌ telu, naraa laꞌe maneꞌ a fai boboki na, ana tao feta bauinaꞌ fee basa pegawe nara. Ana pareta fo reu poꞌi ra pegawe sira dua reme uma huhukuꞌ daleꞌ mai. \v 21 Basa de, maneꞌ a soꞌu na seluꞌ pegawe fo urus nininu na neuꞌ nonoi laka maulu na, de ana urus seluꞌ maneꞌ a nininu na. \p \v 22 Boe ma pegawe fo urus maneꞌ a roti na, ara londa raisan, natetu no Yusuf dedea na. \p \v 23 Tehuu pegawe fo urus maneꞌ a nininu na, ta nafarene Yusuf soꞌ. \c 41 \s1 Yusuf nafada mane Masir meis na sosoan \p \v 1 Basa teuꞌ dua, boe ma mane Masir nalamei, uni leo napadeiꞌ nai lee Nil a suu na. \v 2 Kekeneu te, nita sapi mapetaꞌ hitu. Rou nara makadidilan. Ara kalua remeꞌ lee ria mai, de raa nau nai naa. \p \v 3 Basa boe ma, sapi fekeꞌ hitu kalua reme lee ria mai. Ao nara korau raan seli. Ara rapadei raneneaꞌ ro sapi mapetaꞌ sira. \v 4 Basa de, sapi korauꞌ sira hitu si odo ra sapi mapeta sira hitu si. Boe ma maneꞌ a keke na aon. \p \v 5 Ta doo bea boeꞌ te, ana suku namanee seluꞌ bali. Ana nita hade neuꞌ puleꞌ hitu, kalua reme hade huu mapetaꞌ esa mai. \v 6 Basa de, nita seluꞌ hade lakaꞌ puleꞌ hitu. Ara mamale so, nana huu laꞌe ani hanas fo fuu neme moo soro aeꞌ a mai. \v 7 Boe ma basa hade lakaꞌ sira odo ra hade neuꞌ kahituꞌ sira. Basa boe ma, maneꞌ a foa na aon. Besaꞌ ko bubuluꞌ nae, ana nalamei seluꞌ. \p \v 8 Foa balahaa anan ria, maneꞌ a dale na ta tama soꞌ. De ana pareta lahenda ra reu raloo basa ladaꞌ ara, ma lahenda malelaꞌ fo rai Masir. Boe ma, ana tui si ria mei-afes na, tehuu ta hapu esa bisa nafada meis ria sosoa na boeꞌ. \p \v 9 Basa besaꞌ ko, pegawe fo urus maneꞌ a nininu na, nafarene Yusuf. De ana neu tui maneꞌ a nae, “Papa mane, au besaꞌ ko afarene. \v 10 Maꞌulu na, papa mamanasa mo au o nonoo ka, de ena ami nai uma huhukuꞌ daleꞌ. \v 11 Hatuꞌ esa, boe ma ami dua malamei. Esaꞌko meis na, ma meis ara esaꞌko noꞌ sosoan. \v 12 Nai uma huhukuꞌ ria daleꞌ boe, hapu lehenda Ibrani esa bei murianaꞌ. Malaka a soꞌu nan dadi malaka malalau nai uma huhuku dale. Ami tui ni meis mara. Boe ma ana nafada fee meis sira sosoan. \v 13 Huu ria na, de papa maneꞌ soꞌu ma seluꞌ au. Tehuu au nonoo ki ria, hapu huhuku mamates. Basa sira, natetu no lahenda Ibrani ria nafada na!” \p \v 14 Maneꞌ a namanene leoꞌ na, boe ma nadenu lahenda lai-lai reu rala Yusuf nai uma huhuku daleꞌ. Yusuf keu heni koromii na, kati papake nara, ma sasau aon, basa boe ma neu nataa maneꞌ a. \v 15 Ana losa, boe ma maneꞌ a dedea nae, “Ana touꞌ on, e! Au alamei, tehuu ta hapu lahenda esa bisa nafada meis ria sosoa na boeꞌ. Tehuu lahenda rafada au rae, o bisa.” \p \v 16 Boe ma Yusuf sipoꞌ nae, “Papa mane. Au boe ta alelaꞌ fa. Adaꞌ noi Manetualain riꞌ bisa nafada no matetuꞌ meis ria sosoa na. Ria tantu nau nafada hata malole neuꞌ papa mane.” \p \v 17 Basa de maneꞌ a tui nae, “Nai au meis ka daleꞌ, apadeiꞌ nai lee Nil a suu na. \v 18 Boe ma sapi mapetaꞌ hitu, rou nara makadidilan. Ara kalua remeꞌ lee ria daleꞌ mai, de reu raa nau nai lee a suu na. \v 19 Basa boe ma sapi fekeꞌ hitu mai bali. Tehuu sapi sira korau raan seli. Nai dae Masir ia, au bei ta parna ita sapi korau rupa leo naꞌ fa! \v 20 Tehuu au heran an seli! Kekeneu te, sapi korau kahituꞌ sira, odo ra sapi mapeta kahituꞌ sira. \v 21 Ara odo basa si, tehuu sira korau raroo. Basa boe ma, au edoꞌ a ao ka. \p \v 22 Basa de au suku amanee seluꞌ, boe ma alamei bali. Au ita hade neuꞌ puleꞌ hitu, kalua reme hade huu mapetaꞌ esa mai. \v 23 Basa de, au ita seluꞌ, hade lakaꞌ puleꞌ hitu. Ara mamale so, nana huu ani hanas a fuu laꞌe si. \v 24 Boe ma basa hade pule lakaꞌ sira, odo ra hade neuꞌ pule kahituꞌ sira. Basa de, au foa a ao ka. Au tui meis ria neuꞌ lahenda malelaꞌ ara, tehuu ta hapu esa bisa nafada sosoa na boeꞌ.” \p \v 25 Basa de Yusuf nafada nae, “Papa mane. Meis sira dua sosoaꞌ esaꞌ a. Manetualain nafada memaꞌ papa maneꞌ, hata fo Ana sakaꞌ taon. \v 26 Meis ria sosoa na, leo iaꞌ: sapi mapetaꞌ kahituꞌ sira, ma hade neuꞌ pule kahituꞌ sira, nana fai betes teuꞌ hitu. Sira sosoan esaꞌ a. \v 27 Boe ma sapi korauꞌ kahituꞌ sira, ma hade laka pule kahituꞌ sira, nana fai laas teuꞌ hitu. \p \v 28 De, Manetualain nafada memaꞌ so, hata fo Ana sakaꞌ taon. Ria sama leoꞌ bisinaꞌ a au afada so a. \v 29 Neuꞌ ko ita hapu fai betes losa teuꞌ hitu, nai basa mamanaꞌ nai nusa Masir ia. \v 30-31 Basa ria, besaꞌ ko ita hapu fai laas losaꞌ teuꞌ hitu. Neuꞌ ko fai laas ria ta madudulaꞌ fa, losaꞌ ta hapu nanaaꞌ nai nusaꞌ ia soꞌ. Basa lahenda ra ramalaa raan seli, losaꞌ ara ta bisa rafarene fai betes ria soꞌ. \p \v 32 Papa mane malamei matututiꞌ laiꞌ dua ria, nana sosoa na nae, Manetualain ator memaꞌ so. Ta dooꞌ a, te hata fo Ana ator a, mulai dadi so. \p \v 33 Huu ria na, au ae leoꞌ ia: malole lenaꞌ papa mane saka ma lahenda malelaꞌ esa, fo bisa urus no malole. Basa nana soꞌu ni fo ator natalolole nusaꞌ ia. \v 34 Fai betes teu kahituꞌ sira neuꞌ ko hapu buna-boaꞌ dodouꞌ naan seli. De, malole lenaꞌ papa mane soꞌu ma lahenda fekeꞌ bali, ela rabubua basa buna-boaꞌ. Buna-boaꞌ sira ara bati si reuꞌ babatiꞌ lima fo pake babatiꞌ haa, ma peda babatiꞌ esa neuꞌ mana pareta mamana pepeda-fufuan. \v 35 Ara muste tuka papa mane pareta ma, fo reu susu hade remeꞌ basa koroꞌ nai Masir ia. Basa nana ara muste radai hade sira reuꞌ mamanaꞌ pepeda-fufuaꞌ ara, fo ranea ratalolole si. \v 36 Fo ela losa teu laa-roes kahituꞌ sira, sona ita bei hapu nanaaꞌ. Ator leo naꞌ, sona ta hapu lahenda mate huu laas.” \s1 Maneꞌ a soꞌu na Yusuf dadi neuꞌ ria lima boa onan nai dae Masir \p \v 37 Maneꞌ a no pegawe bau-ina nara ramanene Yusuf dedea nae leoꞌ na, boe ma ara sipoꞌ Yusuf nanaen ria. \v 38 Maneꞌ a dedea no pegawe nara nae, “Manetualain Dula-dale Na kuasa memaꞌ neuꞌ Yusuf so. Huu ria na, ita ta bisa hapu lahenda fekeꞌ lena nemeꞌ ria mai soꞌ.” \p \v 39 Boe ma maneꞌ a dedea no Yusuf nae, “Manetualain nafada basa ia ra neuꞌ o so. Besaꞌ ko ami bubuluꞌ mae, o ia nana lahenda malelaꞌ. Ma o duduꞌa-aafim lena neme basa lahenda ra mai. \v 40 Huu ria na, besaꞌ ia, au soꞌu o, dadi neuꞌ au lima boa ona ka. O dadi malaka nai au uma mana pareta ka. Ma neuꞌ ko basa anaraun kara tuka o pareta ma. Tehuu noi au riꞌ lena neme o mai.” \p \v 41-42 Basa boe ma, maneꞌ a olu na rereli makuta na, de olun neuꞌ Yusuf lima uꞌu na. Ana dedea nae, “No enoꞌ ia, au soꞌu o dadi neuꞌ au lima boa ona ka, nai basa dae Masir ia.” Basa de fee Yusuf pake badu naru mabeli esa, ma nabolii ni rante lilopilas. \p \v 43 Boe ma maneꞌ a fee Yusuf kareta nomer dua na, fo saꞌe. Lahenda ruma ralai rauluꞌ kareta a, fo raloo rasarerei rae, “Ae! Soi enoꞌ, oo! Fee hada-horomata!\f + \fr 41:43 \ft Dedea Ibrani tea a sosoa na bisa nae, ‘doꞌo’, do ‘natele’.\f* Lahenda bauinaꞌ a sakaꞌ nesiꞌ ia!” No enoꞌ ria, maneꞌ a soꞌu na Yusuf dadi neuꞌ ria lima boa ona na nai dae Masir so. \p \v 44 Basa de maneꞌ a dedea no Yusuf nae, “Leo iaꞌ. O bubuluꞌ memaꞌ so, au ia nana maneꞌ. Tehuu au afada basa lahenda fo nai Masir ia so ae, maneniko o ta fee isin fa, sona ara ta bisa tao hata esa boeꞌ.” \p \v 45 Basa boe ma maneꞌ a foi Yusuf nade, \it Safnat Panea\it*, tuka lahenda Masir ara naden. Ana fee Yusuf sao ana fetoꞌ esa boe, nade Asnat. Yusuf arama na, nade Potifera. Ria riꞌ urus agama nai kota On.\f + \fr 41:45 \ft Kota On nade feke na, nai dedea Yunani a nae, ‘Heliopolis’.\f* No ria na, Yusuf dadi lahenda bauinaꞌ nai dae Masir. \p \v 46 Tepoꞌ fo soꞌu Yusuf, nana teun telu hulu. Basa ria, boe ma ana laꞌo rule-feo basa mamanaꞌ nai dae Masir. \v 47 Nai fai betes teuꞌ kahituꞌ sira, oka-tine nara buna-boan dodouꞌ na seli. \v 48 Basa de, Yusuf neu nabubua na basa buna-boaꞌ ara, fo ana peda si. Ana nabubua hade neme mamanaꞌ fo naneneaꞌ kota bea, sona ana peda adaꞌ kota ria mamana pepeda-fufuan. \v 49 Losaꞌ ana nabubua na hade dodouꞌ naan seli. Sama leoꞌ soroaeꞌ nai tasi a suu na, losaꞌ lahenda ta bisa uku-sudi rala si soꞌ. \p \v 50 Bei ta losa fai laas a boeꞌ, te Yusuf saon, Asnat, boki na ana touꞌ dua so. \v 51 Boe ma Yusuf dedea nae, “Manetualain tao na au afarene heni doidoso ka so, tepoꞌ fo au kalua eme papa ka uma na mai.” Huu ria na, ana foi ana ulu na nade, \it Manase\it* (fo sosoa na nae, ‘nafarene henin’). \p \v 52 Ana hapu ana nomer dua, boe ma ana dedea bali nae, “Au hapu doidoso dodouꞌ nai mamanaꞌ ia. Tehuu Manetualain fee au ua-naleꞌ so, ma au hapu anaꞌ nai ia.” Boe ma ana foi anaꞌ ria nade, \it Efraim\it*.\f + \fr 41:52 \ft Nai dedea Ibrani, \ft \+it Efraim\+it* sosoa na nae, ‘hapu anaꞌ’, do ‘dae manadadiꞌ’, do ‘ramefu’.\f* \p \v 53 Basa ria, boe ma fai betes teu kahituꞌ sira basan. \v 54 Boe ma fai laas teu kahituꞌ ara mulai mai, natetu no maꞌulu na Yusuf dedea-nafadan. Nai mamana fekeꞌ, lahenda ra ramalaa so. Tehuu basa mamanaꞌ fo nai Masir, nanuu nanaaꞌ. \v 55 Doo-doo, boe ma lahenda Masir ara mulai ramalaa. Basa de reu hule nanaaꞌ nai maneꞌ a. Boe ma maneꞌ a nadenu si leo Yusuf reu, fo tuka Yusuf pareta na. \p \v 56 Tehuu fai laas ria tamba, losaꞌ basa mamanaꞌ nai Masir boe laꞌe belaꞌ. Boe ma Yusuf mulai hai hade neme mamana pepeda-fufuaꞌ ara mai, fo seꞌo fee lahenda Masir ara. \v 57 Basa de, lahenda reme basa mamanaꞌ ara leo Masir reu, asa nanaaꞌ neme Yusuf mai. Nana huu fai laas ria tebe masalae naan seli. \c 42 \s1 Yusuf aꞌa nara leo Masir reu asa nanaaꞌ \p \v 1 Tepoꞌ ria, papa Yakob namanene lahenda rae hapu hade nai Masir, de ana nafada ana nara nae, “Ana kara, ee! Ubeaꞌ taon de emi matuuꞌ moi mamakokoaꞌ a leo iaꞌ! \v 2 Au amanene so rae, hapu nanaaꞌ nai Masir. Malole lenaꞌ emi meu asa nai naa dei, fo ela ita bosoꞌ mate huu laas a.” \p \v 3 Basa boe ma, Yusuf aꞌan sanahulu si, rahehere ao nara fo sakaꞌ reu asa nanaaꞌ nai Masir. \v 4 Tehuu Yakob ta nau poꞌi Yusuf fadin, Benyamin fo no aꞌa nara reu belaꞌ a. Ana afi nae, “Bosoꞌ losa anaꞌ ria hapu soe bali!” \v 5 Huu no lahenda nai basa mamanaꞌ ara ramanene so, rae hapu nanaaꞌ nai Masir, de lahenda dodouꞌ reu asa nai naa. Fai laas ria boe, losa nai dae Kanaꞌan. Basa de Yakob ana nara\f + \fr 42:5 \ft Susuraꞌ duduiꞌ dedea Ibrani nae, ‘Israel ana nara’. Israel ma Yakob nana, lahenda esa naden.\f* boe tuka reu asa nai naa. \p \v 6 Tepoꞌ ria, Yusuf dadi neuꞌ maneꞌ a lima boa ona na nai Masir so. Maneniko lahenda reme basa mamanaꞌ ara mai fo asa hade, sona Yusuf riꞌ seꞌo fee si. Huu ria na, fai fo aꞌa nara losa, ara reu sundaꞌ undulaka nara, fee hada-horomata neuꞌ ana, losaꞌ mata-idu nara neta dae a. \v 7-8 Yusuf nita si, boe ma nalelaꞌ tutiꞌ asa. Tehuu Yusuf tao aon sama leoꞌ lahenda Masir, huu ria na, ara ta ralela ana. Basa de ana natane si no hara beraꞌ nae, “Emi ia, nana meme beaꞌ mai?” \p Ara rataa rae, “Ami ia meme Kanaꞌan mai. Ami mai fo nau asa nanaaꞌ nai papa wakil.” \p \v 9 Basa de Yusuf nafarene maꞌulu na meis na. De ana nabibiiꞌ asa nae, “Au ta amahere fa! Tantu emi basa ia nana manalalafa. Emi mai lalafa dae Masir eno-maan, basa nana matafali mai suu ami, hete!” \p \v 10 Tehuu ara rataa rae, “Taꞌa, papa! Ami ia nana adaꞌ noi papa lahenda nadedenum. Tebe-tebe ami adaꞌ noi mai asa nanaaꞌ. \v 11 Ami basa ia nana papaꞌ esa. Ami ta manalalafa fa, papa! Ami lahenda roo-tetuꞌ.” \p \v 12 Tehuu Yusuf dedea nasapaa nae, “Hee! Emi dedea fufudiꞌ! Bosoꞌ mapuputaꞌ au! Tebe emi ia nana manalalafa. Tantu emi mai lalafa nusaꞌ ia eno-maan.” \p \v 13 Basa de, ara radedea laka rae, “Taꞌa, papa wakil! Ami adaꞌ noi papa lahenda nadedenum! Ami meme dae Kanaꞌan mai. Ami lahenda sanahulu dua. Ami basa papaꞌ esa. Ami fadi mateꞌa tei-susu ma foa elan no ami papa ma. Ma ami fadim esa, neꞌes ana so.” \p \v 14 Yusuf nataa natafaliꞌ nae, “Taꞌa! Tebe leoꞌ bisinaaꞌ a hata fo au afada a! Emi ia nana memaꞌ manalalafa. \v 15 Au nau soba emi, ela au bubuluꞌ ae bisinaꞌ a emi dedeam ria, tebe do taꞌa. Au soo-supa! Maneniko emi fadi mateꞌa tei-susum ria ta leo iaꞌ mai fa, sona emi ta bisa laꞌo ela nusaꞌ ia! \v 16 De, emi here ma lahenda esa, fo neu nala emi fadi mateꞌa tei-susum ria leo iaꞌ mai. Fekeꞌ ara, sona au ena si. Au nau ita emi dedea tetebeꞌ do taꞌa. Maneniko taꞌa, sona memaꞌ tebe emi manalalafa.” \v 17 Basa de, Yusuf nadenu fo ena si faiꞌ telu nai uma huhukuꞌ a. \p \v 18 Fai katelu na, boe ma Yusuf neu dedea no si rai uma huhukuꞌ daleꞌ nae, “Lahenda esa aun biiꞌ neuꞌ Manetualain. Ma au tuka aroo Ria hihii-nanaun. De ela emi bisa masoda, au nau poꞌi emi. Tehuu no naeetuꞌ esa. \v 19 Maneniko emi tui teaꞌ, sona emi musti matudu fee au buti. Eno na leo iaꞌ: au ena ahere lahenda esa adaꞌ bui dale. Fekeꞌ ara fali fo meni fee kileoboboki mara nanaaꞌ. Huu fo ara rahani emi fali meni nanaaꞌ. \v 20 Basa sona moo emi fadim ria mai, ela dadi buti nae emi nana lahenda roo-tetuꞌ. Fo ela au bosoꞌ huku amate emi.” \p Ramanene leoꞌ na, boe ma rataa. \v 21 Basa de, ara dedea raoꞌ rae, “Besaꞌ ia ita hapu babalaꞌ neme maulu na ita sala na, fo riꞌ taon neuꞌ ita fadi na a. Ita tita ni doidoso naan seli so, losaꞌ ana hule tutulu-fafali, tehuu ita ta tao daleꞌ neuꞌ ana. Huu ria na, de besaꞌ ia ita doidoso leoꞌ ia.” \p \v 22 Boe ma Ruben nafarereneꞌ fee si nae, “Ae, Fadi kara, e! Maulu na au asalaꞌe emi, fo bosoꞌ tatao anaꞌ ria, hete! Tehuu emi ta tao daleꞌ neuꞌ au dedea-nafada ki ria. De, besaꞌ ia ita hapu huhukuꞌ nana huu ita lepa-tasaa ta Yusuf daa na.” \v 23 Ara dedea rae leoꞌ na, tehuu ta bubuluꞌ rae, Yusuf nala sira dedea na. Nana huu, Yusuf dedea no si pake dedea Masir, basa nana mana nesimata a salin leo dedea Ibrani neu. \p \v 24 Yusuf namanene si dedea rae leoꞌ na, boe ma ana foa ela si, de mesaꞌ ana neu dola nai mamana fekeꞌ. Ana dola basa, boe ma fali seluꞌ leo aꞌa nara neu. Basa de nadenu lahenda ra heke ra Simeon nai toranoo nara matan. \s1 Yusuf aꞌa nara fali Kanaꞌan reu \p \v 25 Basa boe ma, Yusuf pareta pagawe nara, fo radai hade neuꞌ aꞌa nara karong nara, ma peda faliꞌ sira esaꞌko doin neuꞌ karong nara bafan. Ana nadenu fo fee si tua-lepa boe. De, pagawe sira tao tuka Yusuf pareta na. \v 26 Basa ria boe ma, Yusuf aꞌa nara fua hade karong ara reuꞌ keledei nara. Basa de ara fali reus. \p \v 27 Nai eno taladaꞌ ara hahae ao nara. Boe ma esa nemeꞌ sira mai sefi karong na, fo nau hani keledei na. Tehuu ana nita doi na manafuaꞌ nai hade lain. \v 28 Ana kekes ara! Ana naloo aꞌa nara nae, “Awii! Mai mitaꞌ ia dei. Ita soe ia so! Ara fee faliꞌ au doi ka nai au karong ka.” \p Basa si rita leoꞌ na, boe ma mopo basa aafi nara, huu fo ara bii ran seliꞌ. Ara beidea rae, “Manetualain tao ita leoꞌ bea ia so?” \p \v 29 Basa de ara laꞌo raroo. Losa Kanaꞌan, boe ma ara tui papa na basa-basan fo laꞌe si a. \v 30 Ara tui rae, “Papa, e! Mane Masir lima boa onan ria talalu naan seli. Dedea-nafadan meruꞌ-meruꞌ mesan. Ana neo ami nae, ami meu lalafa ria nusa na. \v 31 Tehuu ami mataa mae, ‘Taꞌa! Ami tui teaꞌ. Ami ta lahenda manalalafa fa. \v 32 Ami lahenda malole. Ami basa lahenda sanahulu dua. Ami papaꞌ esa. Tehuu esa neꞌe sana so, ma mateꞌa tei-susuꞌ a foa elan no ami papa ma nai Kanaꞌan.’ \v 33 Basa boe ma malaka ria nae, ‘Au nau soba emi ia tui teaꞌ do taꞌa! Emi muste foa ela esa nahaniꞌ ia. Fekeꞌ ara fali, meni hade fee kileoboboki mara, ela bosoꞌ mates no laas a. \v 34 Emi muste mo fadi ma mai dei. No ria na, besaꞌ ko au bubuluꞌ ae emi ta manalalafa fa, tehuu memaꞌ emi lahenda roos. Basa sona besaꞌ ko poꞌi emi toranoom fo au ena ni a. Ma au fee emi lelaꞌ, fo emi bole leo beaꞌ meu a, nai nusaꞌ ia.’ ” \p \v 35 Tui basa, boe ma ara ofe karong ara isi nara. Te ara kekes ara, huu fo esaꞌko nitaꞌ doin bei hapun nai sira karong nara. Yakob no ana nara rita leoꞌ na, boe ma ara bii raan seli. \p \v 36 Boe ma, Yakob dedea no ana nara nae, “Emi nanatao mamopo au ana kara so. Yusuf neꞌes ana so. Basa de, Simeon boe leoꞌ na. Besaꞌ ia emi nau mo Benyamin bali? Tebe-tebe emi nau tao doidoso fee au!” \p \v 37 Boe ma Ruben dedea no papa na nae, “Papa, e! Fee au oo Benyamin leo. Au riꞌ lepa-asaa an. Au helu, neuꞌ ko au oo faliꞌ ana leo papa ka mai. Tehuu maneniko taꞌa, sona ela papa ka maisa au ana tou ki dua si.” \p \v 38 Tehuu Yakob nafada natafaliꞌ nae, “Ta bisa fa! Emi ta bole moo Benyamin. Ria aꞌan Yusuf, maten so. Besaꞌ ia ela noi ria mesaꞌ ana. Maneniko ria boe hapu soe nai eno taladaꞌ, emi tao au susa losaꞌ loe dae boloꞌ a.”\f + \fr 42:38 \ft Susura Makamoiꞌ dedea Ibrani nae, “losaꞌ au onda leo \ft \+it Sheol\+it* (ria nana lahenda mana mateꞌ ara mamanan)”.\f* \c 43 \s1 Yusuf aꞌa nara fali Masir reu, ro sira fadin Benyamin \p \v 1 Tepoꞌ ria, fai laas a boe-boe tamba naan seli nai Kanaꞌan. \v 2 Yakob kileoboboki nara raa heni nanaaꞌ fo riꞌ faiꞌ naa ra, ana nara reni remeꞌ Masir mai a. Basa boe ma ana nafada si nae, “Ana kara, e! Malole lenaꞌ emi fali seluꞌ Masir meu, fo asa hade dei.” \p \v 3 Tehuu Yahuda sipoꞌ nae, “Papa! Faiꞌ naa ra, mane Masir lima boa ona na fee ami nafarereneꞌ so nae, ami ta bole matudu mata-idu mara neuꞌ ana, maneniko ami ta moo papa ka ana mateꞌa tei-susum, Benyamin. \v 4 De, papa ka muste poꞌi Benyamin, fo tuka ami dei. Besaꞌ ko ami meu asa nanaaꞌ fee papa ka. \v 5 Maneniko papa ka ta fee Benyamin neu fa, sona ami ta meu boeꞌ. Huu fo lahenda Masir ria nae leoꞌ na so.” \p \v 6 Boe ma Yakob nasaꞌai si nae, “Ubeaꞌ taon de emi mafada lahenda ria mae, emi bei manuu fadiꞌ esa bali! Emi saka susa fee au!” \p \v 7 Ara leleꞌo rae, “Papa, e! Lahenda ria natane naroo, fo nau bubuluꞌ ita, ma basa ita kileoboboki nara. Ana natane nae, ‘Leoꞌ bea? Emi papa ma bei sodaꞌ, do? Emi bei manuu fadi tou fekeꞌ boe, do?’ De, ami bei mae leoꞌ bea bali! Nau do ta nau fa oo, ami tui teaꞌ leo. Te bea bubuluꞌ nae, ana nadenu fo ami moo ami fadi ma leo naꞌ neu?” \p \v 8-9 Boe ma Yahuda nafada seluꞌ nae, “Papa! Fee ami moo anaꞌ ria leo. Au helu, maneniko hata dadin, sona ela au riꞌ lepa-asaa kati ni. Maneniko au ta oo faliꞌ ana no sodaꞌ leo papa ka mai, sona papa ka fua fee au salaꞌ ria losaꞌ au mate. De, papa ka poꞌi anaꞌ ria leo, huu fo ami sakaꞌ laꞌo riaꞌ so. Malole lenaꞌ ami meu hapu leo, fo ela ta hapu esa mate boeꞌ, nana huu laas a. \v 10 Soba ami ta mahani doo-naru basa ia, sona tantu ami fali laiꞌ dua so.” \p \v 11 Basa boe ma sira papa na nae, “Maneniko leoꞌ na, sona emi tao leo iaꞌ. Meu hai ma ita buna-boa malole naan seli. Riꞌ: fani oeꞌ, bumbu, ai-nana maboo meniꞌ, modo-aidoo salap, kanari\f + \fr 43:11 \ft Susura Makamoiꞌ dedea Ibrani nae, \ft \+it ‘shaqed’\+it*. Isi na sama leoꞌ kanari.\f* ma ai-deke fekeꞌ ara. Meni fee mane Masir a lima boa onan ria, fo ela mafada mae ia nana ita hata haituan. \v 12 Emi meni doiꞌ desi lena ria laiꞌ dua boe, nana huu emi muste fee faliꞌ doiꞌ fo riꞌ faiꞌ na emi hapu si rai karong mara a. Bate lahenda sira siꞌ tao rasalaꞌ. \v 13 Moo emi fadi ma boe, ma malale fo meu leo! \v 14 Au hule ela Manetualain fo Manakuasa Kahereꞌ a tao na mane Masir lima boa onan ria, kasian neuꞌ emi, losaꞌ ana nau fee faliꞌ Benyamin no Simeon, fo emi basa fali belaꞌ a. Tehuu maneniko au ana kara mopo si, sona ela au lepa aroo susa ria.” \p \v 15 Basa ria boe ma, rabubua ra sira hata haitua nara, ma doiꞌ, fo reni leo Masir reu. Ara roo Benyamin boe. Losa naa, boe ma ara reu rasare Yusuf. \v 16 Yusuf nita Benyamin no aꞌa nara, boe ma ana nadenu malaka malalau na nae, “Ae! Moo lahenda ia ra leo au uma ka reu! Basa nana meu tati sapi esa, fo tunu-nasu mina-malada. Huu fo ara leledon ia ara raa-rinu ro au.” \v 17 Basa de malaka malalau a tao tuka Yusuf pareta na. Boe ma ana no si leo Yusuf uma na reu. \p \v 18 Fai fo ara laꞌo-laꞌo leo Yusuf uma na reu, aꞌa nara bii raan seli. Nai eno taladaꞌ ara beidea rae, “Ae! Ubeaꞌ taon de ana nadenu fo roo ita leo iaꞌ mai? Bate ana nau tao nasususaꞌ ita, nana huu doiꞌ fo faiꞌ naa ra ara fee faliꞌ asa nai ita karong ara daleꞌ a. Ara roi taoꞌ, de ro ita leo iaꞌ mai fo kekeneu te homu ra ita, ela tao ita teuꞌ ria atan. Basa te ara roso ra ita keledei nara katemaꞌ.” \p \v 19 Huu ria na, de ara raneneaꞌ Yusuf uma na, boe ma ara dedea ro malaka malalau ria rae, \v 20 “Papa! Ami hule ampon, huu fo faiꞌ naa ra ami parna mai asa nanaaꞌ nai ia so. \v 21-22 Basa de fai fo ami fali leo koro ma meu, ami hahae nai enoꞌ fo nau suku. Boe ma ami sefi karong ara fo sakaꞌ hani banda ra. Sekonaa te ami hapu faliꞌ esaꞌko doin fo asa meniꞌ hade a, nai karong daleꞌ. Ami ta bubulu mae bea riꞌ tao si reuꞌ naa! Tehuu besaꞌ ia, ami meni faliꞌ basa doiꞌ sira. De papa bosoꞌ mamanasa, oo! Ela papa bubuluꞌ ami meni doi fekeꞌ bali, fo nau asa seluꞌ nanaaꞌ.” \p \v 23 Basa ria, boe ma malaka malalau a nataa nae, “Emi nee-nee! Bosoꞌ bii! Bate emi Manetualain ma, riꞌ fee emi ua-naleꞌ ria nai karong sira daleꞌ. Tepoꞌ ria, au sipo a emi doi mara katemaꞌ so. Emi ta mahuta soꞌ!” Basa de ana kalua na Simeon fee ni leo toranoo nara neu. \p \v 24 Boe ma basa si masoꞌ leo Yusuf uman daleꞌ reu. Basa de, malaka malalau ria fee si oe fo safe makamoi ei nara. Ana hani sira keledei nara boe. \v 25 Basa boe ma ana nafada nae, “Neuꞌ ko leledon ia emi mia sama-sama mo malaka a.” Ara bei rahani Yusuf mamai na, te ara ator memaꞌ sira hata haitua nara. \p \v 26 Yusuf losa, boe ma basa si sundaꞌ undulaka nara rai mata na. Boe ma ara fee ni hata haitua ra. \v 27 Basa de, Yusuf natane si nae, “Leoꞌ bea? Emi basa sodaꞌ, do? Emi papam fo namalasi so a, leoꞌ bea? Ana bei sodaꞌ boe, do?” \p \v 28 Ara rataa rae, “Papa ata lasi mi ria, fo riꞌ ami papa boki ma, bei sodaꞌ.” Boe ma ara ratele bali, fo fee hada-horomata neuꞌ ana. \p \v 29 Basa de, Yusuf mete nalelei asa, losaꞌ nita fadin Benyamin. Dua si nana, ama esa ma ina esa. Boe ma ana nae, “Ooo! Faiꞌ na tui mae emi fadi mateꞌa tei-susu ma, nana riaꞌ, do?” Basa de, ana dedea no Benyamin nae, “Anaꞌ ki on, e! Au hule Manetualain fo bati fee o ua-naleꞌ dodouꞌ.” \p \v 30 Yusuf nita Benyamin, boe ma dale na nahiiꞌ naan seli so, huu fo ana sue na fadin ria seli. Ana ta bisa nanenete nala dale na soꞌ. Boe ma ana nalale foa ela si, leo kama na daleꞌ neu de dola. \v 31 Dola basa, boe ma ana neu narou oe. Ana natatama dale na, basa de kalua neu naneta no si. Boe ma nadenu ana uma dale nara fo reu ator nanaaꞌ neuꞌ mei. \p \v 32 Basa de ara peda fee Yusuf mesaꞌ ana neuꞌ mei esa. Aꞌa-fadi nara raa reuꞌ mei fekeꞌ. Ria pagawen lahenda Masir ara, mesaꞌ asa raa nai mei fekeꞌ boe, nana huu lahenda Masir ara raa-rinu rabua ro lahenda Ibrani ra, sona rahiaꞌ.\f + \fr 43:32 \ft Lahenda Masir ara rahiaꞌ lahenda Israel ara, nana huu lahenda Israel ara manafoo bibi.\f* \v 33 Malaka malalau ria ator fo Yusuf aꞌa-fadi nara ratuuꞌ rasasare mataꞌ ro Yusuf. Ana ator, de ratuu tuka sira esaꞌko teu-fai bobokin, mulai neme uluꞌ a mai losa mateꞌa tei-susuꞌ a. Ara rita ator natuu nara leoꞌ na, boe ma ara roi ramakokoaꞌ a. \v 34 Basa de Yusuf ator fo ana uma dale nara hai fee aꞌa-fadin nanaaꞌ neme ria mei na mai. Basa si sipo bei dedesiꞌ. Tehuu ara fee Benyamin desi lena aꞌa nara laiꞌ lima. Ara raa-rinu losaꞌ rabete. \c 44 \s1 Yusuf mok lilofula na mopon \p \v 1 Ara raa basa, boe ma Yusuf nabobotoꞌ malaka malalau na nae, “Ae! O mu madai hade neuꞌ lahenda ia ra esa-esaꞌko karong na, losaꞌ henu si. Basa sona o peda faliꞌ doi nara neuꞌ sira esaꞌko karong na daleꞌ. \v 2 Basa nana o hai ma au mok lilofula ka, fo taon neuꞌ ana mateꞌa tei-susuꞌ a karong na.” Boe ma ana neu tao tuka Yusuf paretan ria. \p \v 3 Balahaaꞌ, balahaa anan boe ma Yusuf fee si fali reus ro keledei nara ma reni nanaaꞌ. \v 4 Ara raola ela kota a, boe ma Yusuf nafada malaka malalaun ria nae, “O malale mu usi tuka lahenda sira. Maneniko hapu ma si, sona mae leoꞌ ia: ‘Ubeaꞌ taon, de emi madale tadaluꞌ neuꞌ tou lasiꞌ a? De, emi balas ria malole na meniꞌ tadalu leo iaꞌ! \v 5 Tao leoꞌ bea de emi manuu daleꞌ, mamanaꞌo meni malaka a mok lilofula na? Emi ta bubuluꞌ, do? Ria ta noi malaka a mok nininu na fa! Ana pake mok ria boe, fo siura-tokonoo lahenda ua-nalen. Emi tataom ia, memaꞌ tadalu naan seli so!’ ” \p \v 6 Basa boe ma malaka malalau ria, neu usi tukas losaꞌ hapu si. Boe ma ana nafada si, tuka bisinaꞌ a Yusuf dedean ria. \p \v 7 Basa de ara radedea laka rae, “Papa dale ma mae leo beaꞌ ia? Ami soo-supa. Ami ta bisa tao tadaluꞌ leoꞌ na fa! \v 8 Papa riꞌ bubuluꞌ so, hete? Faiꞌ naa ra doiꞌ fo rai ami karong mara a, ami meni faliꞌ asa leo papa mai so, hete? De, tao leoꞌ bea fo ami bisa mamanaꞌo malaka ria lilopilan do lilofulan nemeꞌ uma na mai! Ta leo naꞌ fa! \v 9 Papa parisaꞌ leo! Hapu hataꞌ ria nai bea karong na, sona huku maisan leo! Ma ela ami fekeꞌ ara dadi meuꞌ o atam.” \p \v 10 Basa boe ma malaka malalau ria nae, “Taꞌa! Leo iaꞌ dei. Maneniko hapu mok ria nai bea, sona ria riꞌ dadi neuꞌ au ata ka. Fekeꞌ ara bole fali.” \p \v 11 Boe ma ara raonda lai-lai karong sira. De ara sefi tutiꞌ asa. \v 12 Basa de malaka malalau ria parisaꞌ nalulutuꞌ karong sira esa-esa, mulai neme aꞌa karong na, losa fadiꞌ a. Boe ma ana hapu mok lilofulaꞌ ria nai Benyamin karong na. \p \v 13 Benyamin aꞌa nara rita leoꞌ naa, boe ma dale nara ralulutuꞌ. Basa de ara fua faliꞌ karong sira reuꞌ keledei ra lain, de fali seluꞌ kota daleꞌ reu. \p \v 14 Ara losa rai Yusuf uma na, te ana bei nai naa. Boe ma ara sundaꞌ undulaka nara reuꞌ mata na. \v 15 Boe ma Yusuf nasapaa si nae, “Hee! Ubeaꞌ taon de emi tao au leoꞌ ia! Emi ta bubuluꞌ mae, lahenda bauinaꞌ leoꞌ au ia, bisa siura-tokonoo lahenda nonoi-tatao nafunin?” \p \v 16 Basa de Yahuda nataa nae, “Awii! Manetualain lufa poꞌiraoꞌ ami sala mara so. De ami bei mae ubea bali, papa? Ami sakaꞌ masalaꞌe tao ao-ina mara leoꞌ bea bali. Maneniko papa nau ena ma ami fadi mateꞌa tei-susum ia, sona malole lenaꞌ papa ena ma ami basa. Tao ami basa dadi meuꞌ papa atam leo.” \p \v 17 Tehuu Yusuf nataa nae, “Taꞌa! Hapu mok ria nai bea, sona ria riꞌ dadi neuꞌ au ata ka! Emi fekeꞌ ara bole fali leo emi papa ma meu leo!” \s1 Yahuda hule fo ana kati Benyamin \p \v 18 Basa ria, de Yahuda naneneaꞌ leo Yusuf neu boe ma dedea nae, “Papa wakil! Au bubuluꞌ papa kuasa ma sama leoꞌ maneꞌ a. Huu ria na, bosoꞌ mamanasa mo au dei. Au hule fo dedea baiꞌ o papa dei. \v 19 Useleꞌ a papa matane ami so mae, ‘Emi papa ma no fadi mi esa a, bei sodaꞌ, do?’ \p \v 20 Basa de ami mataa mae, ‘Ami papa ma namalasi so. Ma ami fadi mateꞌa tei-susum esa boe. Tepoꞌ fo boki ni a, ami papa ma namalasi so. Fadi mateꞌa tei-susuꞌ ria aꞌa bokin esa, tehuu maten so. De besaꞌ ia, ela noi fadi mateꞌa tei-susuꞌ a mesaꞌ ana. Huu ria na, de ami papa ma sue naan seli.’ \p \v 21 Basa de papa madenu ami mo fadim ria mai, ela papa bisa mita ni. \v 22 Boe ma ami mataa mae, anaꞌ ria ta bisa laꞌo ela papa na fa. Maneniko ana laꞌo ela ni, sona ami papa ma maten naꞌ so. \p \v 23 Boe ma papa mataa mae, ‘Maneniko emi ta mo fadim ria fa, sona emi ta bisa mita au mata ka soꞌ.’ \p \v 24 Basa de ami fali. Losa, boe ma ami tui dedeam sira katemaꞌ neu ami papa ma. \v 25 Doo-doo boe ma ami nanaa mara basa si so. Basa de papa ka nadenu ami leo Masir mai seluꞌ, fo asa nanaaꞌ. \v 26 Tehuu ami mafada mae, ‘Papa, e! Ami ta bisa leo naꞌ meu soꞌ. Huu fo maneꞌ a lima boa onan ria nafada so nae, maneniko ami ta mo fadi mateꞌa tei-susum ria, sona ami ta bisa mita ria mata na soꞌ. De ami fadi mateꞌa tei-susu ma muste tuka dei, besaꞌ ko ami laꞌo.’ \p \v 27 Boe ma ami papa ma dedea bali nae, ‘Emi bubuluꞌ so, hete? Au sao ki Rahel anaꞌ adaꞌ noi duaꞌ a. \v 28 Ana uluꞌ a neꞌes ana so. Tantu banda fuiꞌ ara odo raan so. Huu ria na, de losaꞌ besaꞌ ia au ta ita ni soꞌ. \v 29 Maneniko emi mo ana mateꞌa tei-susuꞌ ia neme au mai bali, boe ma ana hapu soe, sona emi tao tamba susa fee au nai fai lasi ka, de au mate leo.’ \p \v 30-31 Huu ria na, papa wakil. Maneniko au ta oo faliꞌ fadi mateꞌa tei-susuꞌ ia leo papa ka neu, tantu ami papa ma maten naꞌ so. Huu fo papa ka sue naa anaꞌ ia seli. Ma ana namalasi naan seliꞌ so, de maneniko ami tao tamba fee ni susa, tantu ana mate. \v 32 Lena-lenaꞌ bali au aheluꞌ o papa ka so ae, au riꞌ tanggong anaꞌ ria masoda na. Au aheluꞌ o papa ka ae, maneniko au ta oo faliꞌ anaꞌ ria leo papa ka neu fa, sona au riꞌ tanggong salaꞌ ria losaꞌ mate. \p \v 33 De au hule ae leo iaꞌ, papa: Ela leoꞌ bea na au kati ni fo leo ahaniꞌ ia, ela au riꞌ dadi uꞌ papa atam. Ela ria no aꞌa nara fali reu si. \v 34 Maneniko anaꞌ ria ta tuka fa, sona au boe ta bisa fali fa. Au ta bisa anenete relu laꞌe papa ka doidoso na, losaꞌ mate.” \c 45 \s1 Yusuf napoꞌa nae ria nana bea, ma hule papa nasa lali Masir reu \p \v 1 Yusuf namanene leoꞌ na, boe ma dale na hedis a, losaꞌ ta bisa nanenete nai pegawe nara matan soꞌ. Huu ria na, de ana nadenu si deaꞌ reu, fo ela mesaꞌ ana no noi aꞌa-fadi nara. No ria na, ana bisa nafada aon nae ria nana, bea. \v 2 Basa de pegawe sira basa si kalua, boe ma Yusuf dola namberaina, losaꞌ lahenda Masir fo rai deaꞌ, ara ramanene. Ma lahenda fo rai maneꞌ a uma na boe ramanene. \p \v 3 Boe ma Yusuf tui ledo-ledo neuꞌ toranoo nara nae, “Ae! Aꞌa-fadi kara, e! Au ia Yusuf, emi toranoom! Papa ka bei nasoda, do?” \p Toranoo nara ramanene, boe ma ara bii raan seli, losaꞌ ara ta bisa dedea hata-hata esa boeꞌ. \p \v 4 Basa de Yusuf kape si nae, “Ae! Emi maneneaꞌ maiꞌ ia dei.” \p Ara raneneaꞌ leo Yusuf reu, boe ma ana dedea seluꞌ nae, “Au ia Yusuf, fo tepoꞌ ria emi seꞌo heni au leo Masir mai a. \v 5 Tetebes ara emi seꞌo heni au so. Tehuu emi bosoꞌ biiꞌ, bosoꞌ malelena aoꞌ, ma bosoꞌ esa sale esa bali. Sekonaa te, Manetualain riꞌ no au auluꞌ emi leo iaꞌ mai. De no ria na, Ana pake au, fo tulu-fali lahenda dodouꞌ, fo ara bosoꞌ mate huu laas a. \p \v 6 Besaꞌ ia fai laas a besaꞌ ko laꞌo teuꞌ dua ian. Bei teuꞌ lima bali. Nai ledo-fai sira, lahenda ta foi dae, ta sele-tande ma ta hapu buna-boaꞌ esa boeꞌ. \v 7 No enoꞌ fo ita ta bubuluꞌ ia, Manetualain noo au auluꞌ emi. Fo ela ruma neme emi moo emi tititi-nonosim rasoda, ma ta ramaꞌetu si fa. \p \v 8 De, tea na nana ta huu no emi nonoi-tataom fa losaꞌ au nai ia, tehuu Manetualain nonoi-tataon. Ria riꞌ tao na au dadi uꞌ mane Masir lima boa onan. Au dadi malaka malalau nai maneꞌ a uma mana pareta na boe. Ta hapu lahenda fekeꞌ bau lena au. \p \v 9 Besaꞌ ia emi lai-lai fali leo, fo tui au dedea ka neuꞌ papa ka mae, leoꞌ ia: ‘Papa ka anan Yusuf bei nasoda! Ana dadi lahenda bauinaꞌ nai nusa Masir. Ria boe hule papa fo lai-lai leo Masir mu. \v 10 Neuꞌ ko papa ka bole leo nai dae Gosen maneneaꞌ mo ni. Mamanaꞌ ria malole, ma loaꞌ a. De, papa ka bisa maboi bibilopo-kedaeꞌ, ma basa sapi mara. Ma ana hule boe fo papa ka mo upu-anam, uma isi mara, ma basa hata-hetom fo leo mahaniꞌ naa. \v 11 Maneniko papa ka nai Gosen, sona ana bisa nahao-nafati papa ka nai naa. Huu fo fai laas a bei teuꞌ lima bali. De neuꞌ ko ana ator fo papa mo kileoboboki mara, papa ka banda-manum, ta kura-kai hata esa boeꞌ.” \p \v 12 Yusuf nafada basa, boe ma ana dedea bali nae, “Besaꞌ ia emi mita mataꞌ so, tebe au ia nana Yusuf. Ma Benyamin o boe, mita mataꞌ au so. \v 13 De mafada ita papa na mae, au kuasa ka nai Masir ia bau na seliꞌ. Ma tui papa ka basa-basan fo emi mita a. Basa ria, sona mo papa ka lai-lai leo iaꞌ mai leo!” \p \v 14 Basa de ana holu na fadin Benyamin, de dua si radola ao. \v 15 Ana holu na aꞌa nara boe, de deꞌi esa-esa no si. Basa ria besaꞌ ko, ara mulai dedea roo ni. \s1 Mane Masir sipoꞌ Yusuf aꞌa-fadi nara \p \v 16 Basa de, faiꞌ fo maneꞌ a no pegawe nara ramanene rae Yusuf aꞌa-fadi nara mai, boe ma basa si ramahoꞌo. \v 17 Basa boe ma maneꞌ a dedea no Yusuf nae, “Yusuf, e! Mafada aꞌa-fadi mara, fo ara fua hade neuꞌ sira keledei nara, fo reni leo Kanaꞌan reu. \v 18 Basa sona madenu si ro papa ma no basa kileoboboki nara, fo ara lali iaꞌ mai leo. Neuꞌ ko au fee si dae malole naan seli nai Masir, fo ara bisa leo reuꞌ naa, ma raa dae ria buna-boan. \v 19 Boe ma mafada si, fo reni memaꞌ kareta hida neme iaꞌ mai, ela fua ro ana aanaꞌ ara ma papa ma. \v 20 Boso afi hata posakaꞌ fo ta bisa reni si fa, huu fo basa lole-napuꞌ lalaꞌen nai Masir ia, neuꞌ ko ara soa si.” \p \v 21 Yusuf namanene leoꞌ na, boe ma ana fee si kareta hida ma tua-lepa, tuka maneꞌ a pareta na. Ma aꞌa-fadi nara\f + \fr 45:21 \ft Susura teaꞌ dedea Ibrani nae, “Israel ana nara tuka maneꞌ a pareta na.” Israel nana, Yakob nade feke na.\f* boe rafafau fo fali reus tuka maneꞌ a pareta na. \v 22 Yusuf boe fee si papake bebeuꞌ pasang bei esaꞌ. Tehuu ana fee Benyamin doifulaꞌ natun telu, ma papake bebeuꞌ pasang lima. \v 23 Ria boe haitua fee papa na hata fo malole naan seli neme Masir mai, fua si reuꞌ keledei maneꞌ sanahulu. Ana fee tamba seluꞌ hade, roti, ma nanaa rupaꞌ ara, nai keledei inaꞌ sanahulu, ela dadi tua-lepa soaneuꞌ asa ratafali leo Masir mai. \v 24 Basa ria, de ana nadenu si fali ma nafarereneꞌ fee si nae, “Bosoꞌ mareresiꞌ nai enoꞌ, e!” \s1 Yakob namanene rae Yusuf bei nasoda \p \v 25 Basa boe ma ara fali leo papa na reu nai Kanaꞌan. \v 26 Losa naa, boe ma ara tui papa na rae, “Papa, e! Papa ka anam Yusuf bei nasoda. Ana dadi lahenda bauinaꞌ de pareta nai Masir!” \p Yakob namanene, boe ma noi namakokoaꞌ a, ma ana ta namahere sira dedean ria. \v 27 Tehuu noo ara tui basa Yusuf dedea nara, ma ana nita kareta fo Yusuf haitua ela fua roon leo Masir neu, besaꞌ ko ana mulai namahere. \v 28 Boe ma ana dedea nae, “Awii! Au ana ka bei nasoda, oo! Leoꞌ na sona besaꞌ ko au amahoꞌo! Au muste u dama ni dei, besaꞌ ko au bisa mate no tesatei-tamadaleꞌ.” \c 46 \s1 Yakob no kileoboboki nara rafafau fo sakaꞌ leo Masir reu \p \v 1 Basa ria, boe ma Yakob\f + \fr 46:1 \ft Susura Makamoiꞌ dedea Ibrani nae, “Israel nafafau boe ma laꞌo.”\f* nafafau ria hata-heto nara fo laꞌo ela Kanaꞌan. Losa koro Barseba, boe ma ana hala banda ela tao tutunu-hohotuꞌ fee Manetualain, fo riꞌ neme uluꞌ mai Isak doꞌo-tabe ni a. \p \v 2 Hatuꞌ esa boe ma Yakob nalamei. Nai meis ria, ana namanene Manetualain naloo ni nae, “Ae! Yakob! Yakob! O foa fo nenene dei!” \p Boe ma ana nataa nae, “Ubeaꞌ?” \p \v 3 Basa de Manetualain nae, “Au ia Manetualain fo riꞌ o papa ma doꞌo-taben neme uluꞌ mai so. O bosoꞌ bii leo Masir mu. Neuꞌ ko Au tao a tititi-nonosim dadi lahenda nusa bauinaꞌ rai naa. \v 4 Neuꞌ ko Au leo Masir uu sama-sama oo o. Ma neuꞌ ko Au oo faliꞌ tititi-nonosi mara leo dae Kanaꞌan reu. Fai bea ma o mate, neuꞌ ko anam Yusuf hapu hahae ma.” \p \v 5 Basa ria, boe ma Yakob no ana nara\f + \fr 46:5 \ft Susura Makamoi dedea Ibrani nae, “Israel ana nara roo sira papan Yakob.”\f* foa ela koro Barseba. Ara fee ni no sao-ana nara saꞌe kareta fo riꞌ mane Masir a haitua so a. \v 6-7 Ara reni basa sira hata-posaka nara katemaꞌ, ma basa banda-manuꞌ fo dadi sira nuhuun so, nai dae Kanaꞌan. Basa de Yakob no ana toun, ana inan, upu-anan, ma soro-san, basa si leo Masir reu. \s1 Yakob kileobobokin fo tuka leo Masir reu \p \v 8 Yakob kileobobokin\f + \fr 46:8 \ft Susura Makamoi dedea Ibrani nae, “Israel kileobobokin”.\f* fo lali leo Masir reu nana, siꞌ: \p Ruben, ana uluꞌ a. \q1 \v 9 Ria ana nara siꞌ: Henok, Palu, Hesron, ma Karmi. \q1 \v 10 Simeon, no ana nara. Siꞌ: Yemuel, Yamin, Ohad, Yakin, ma Sohar. Ma Saul boe, fo Simeon saon lahenda Kanaꞌan a, anan. \q1 \v 11 Lewi, no ana nara. Siꞌ: Gerson, Kehat, ma Merari. \q1 \v 12 Yahuda, no ana nara. Siꞌ: Sela, Peres, ma Sera. Yahuda ana feke nara, Er no Onan, mate si rai Kanaꞌan so. Peres anan Hesron no Hamul tuka leo Masir boe. \q1 \v 13 Isaskar, no ana nara. Siꞌ: Tola, Pua, Ayub, ma Simron. \q1 \v 14 Sebulon, no ana nara. Siꞌ: Sered, Elon, ma Yahleel. \p \v 15 Sira basa nana, Yakob saon Lea anan fo boki si rai Mesopotamia. Ara ranuu ana inaꞌ boe, nade Dina. De Yakob no Lea tititi-nonosin basa si lahenda telu hulu telu. \q1 \v 16 Boe ma, anaꞌ reme sao feke na mai. Siꞌ: Gad no ana nara: Sifion, Hagi, Suni, Esbon, Eri, Arodi, ma Areli. \q1 \v 17 Aser, no ana nara. Siꞌ: Yimna, Yiswa, Yiswi, Beria, ma sira feto na, nade Sera. \q1 Beria nanuu anaꞌ boe: Heber no Malkiel. \p \v 18 Sira basa, lahenda sanahulu nee. Sira nana Yakob no saon Silpa upu-anan. Silpa nana, riꞌ ata fo Laban fee ria ana feton Lea, Yakob sao ulu na. \q1 \v 19 Boe ma Yakob sao feken, nade Rahel. Ria boki na anaꞌ dua. Siꞌ: Yusuf no Benyamin. \v 20 Tepoꞌ ria, Yusuf sao Asnat nai Masir so. Arama na, malaka agama nai kota On. Ria nade Potifera. Yusuf no Asnat ana nara, siꞌ: Efraim no Manase. \q1 \v 21 Benyamin no ana nara boe tuka leo Masir reu. Siꞌ: Bela, Beker, Asibel, Gera, Naaman, Ehi, Ros, Mupim, Hupim, ma Ared. \p \v 22 Yakob no saon Rahel tititi-nonosi nara, lahenda sanahulu haa. \p \v 23 Yakob bei nanuu saoꞌ esa bali, nade Bilha. Ria boki naa anaꞌ dua, siꞌ Dan noo Naftali. \q1 Dan ana na, nade Husim. \q1 \v 24 Naftali, no ana nara. Siꞌ: Yasel, Guni, Yeser, ma Silem. \p \v 25 Yakob no saon Bilha tititi-nonosi nara, lahenda hitu. Bilha nana, Rahel atan fo ana hapu neme papan Laban mai. \p \v 26 De, Yakob tititi-nonosin fo leo Masir reu nana, basa si lahenda nee hulu nee. Bei ta rekeꞌ manafeu nara. \v 27 Tamba Yusuf, no ana nara fo riꞌ boki si rai Masir, lahenda dua. De, Yakob no kileobobokin fo leo rai Masir a, basa si lahenda hitu hulu.\f + \fr 46:27 \ft Lahenda sira hitu hulu, nana reke reni Yakob no Yusuf rai daleꞌ so.\f* \s1 Yakob naneta seluꞌ no anan Yusuf \p \v 28 Tepoꞌ fo ara sakaꞌ losa Masir, boe ma Yakob nadenu anan Yahuda neu nauluꞌ, fo naloo Yusuf mai naneta no papa na nai Gosen. Ara losa rai Gosen, \v 29 boe ma Yusuf saꞌe na kareta na, fo neu naneta no papa na, nai naa. Ara raneta, boe ma Yusuf holu na papa na, de ana dola doo na seliꞌ. \p \v 30 Basa boe ma Yakob dedea no Yusuf nae, “Yusuf, ee! Besaꞌ ia, au ita mataꞌ o so. Ma au bubuluꞌ so, o bei masoda. Huu ria na, leo mae besaꞌ ia au mate boe, malole a.” \p \v 31 Boe ma Yusuf nafada basa aꞌa-fadi nara nae, “Au muste u afada maneꞌ a ae, au kileoboboki kara reme Kanaꞌan mai so. \v 32 Boe ma neuꞌ ko au afada ae, emi nana lahenda manamaboi bibi-lopo ma sapi. Huu ria na, de emi meni basa banda-manuꞌ, ma posaka mara reme Kanaꞌan mai. \v 33 Maneniko maneꞌ a naloo emi, ma natane nae emi biasa moi-tao nonoi ubeaꞌ, \v 34 sona mataa ni mae, emi basa ia manamaboi banda meme aana mara mai, sama leoꞌ emi bei-baꞌi mara, fo ela ana nadenu emi leo nai dae Gosen.” Yusuf nafada nae leoꞌ na, nana huu maneniko lahenda Masir leo rabua ro manafoo ra, sona ara rahiaꞌ. \c 47 \s1 Maneꞌ a fee Yusuf kileoboboki nara oe-dae \p \v 1-2 Basa boe ma, Yusuf no toranoon lima reu rasare maneꞌ a. Yusuf tui nae, “Papa mane! Au papa ka ma aꞌa-fadi kara remeꞌ Kanaꞌan mai so. Ara mai reni sira bibi nara, ma sapi nara, ma hata-heto nara katemaꞌ. Besaꞌ ia basa si rai dae Gosen so.” \p \v 3 Basa de maneꞌ a natane nae, “Emi nonoi-tataom ma ubeaꞌ?” \p Boe ma rataa maneꞌ a rae, “Ami ia manafoo, sama leoꞌ ami bei-baꞌi mara. \v 4 Besaꞌ ia, fai hanas masalaeꞌ a nai dae Kanaꞌan losaꞌ ta hapu nanaaꞌ ma nau-aidoo soꞌ. Huu ria na, ami maiꞌ nusaꞌ ia fo leo lalai. Ami meni banda-manu mara boe. Besaꞌ ia ami hule neuꞌ papa mane fo fee ami leo nai dae Gosen, ela ami maboi banda-manu mara rai na.” \p \v 5 Boe ma maneꞌ a nafada ria hihii-nanaun neuꞌ Yusuf nae, “Besaꞌ ia o papa ma no aꞌa-fadi mara rai ia so. \v 6 De, ara bole tao nusaꞌ ia sama leoꞌ sira nusa-namo hehelin. Au bubuluꞌ dae Gosen, nana malole a naan seli nai nusaꞌ ia. De malole lenaꞌ ara leo reuꞌ na. Ma sira bea raboi ralelaꞌ banda no malole, sona ela sira boe urus au nuu kara reuꞌ na.” \p \v 7 Basa de Yusuf no papa na leo maneꞌ a reu, ela nalelaꞌ ana. Boe ma Yakob hule-haradoi neuꞌ Manetualain fo fee maneꞌ a ua-naleꞌ. \p \v 8 Boe ma maneꞌ a natane Yakob nae, “Papa, teu mi hida ian so?” \p \v 9 Yakob nataa nae, “Au teu ki natun esa telu hulu so, tehuu au ta leo ahaniꞌ mamanaꞌ esaꞌ a. Au bei-baꞌi kara leo naꞌ boe. Maneniko nararaaꞌ ana noo si, sona au teuꞌ kara ta desi si fa. Tehuu henuꞌ noo doidoso.” \v 10 Basa de, Yakob nateꞌa maneꞌ a. Tehuu ana bei ta laꞌo fa, te ana hule bali fo Manetualain fee maneꞌ a ua-naleꞌ. \p \v 11 Yusuf tuka maneꞌ a nafada na, de ana natudu fee si mamanaꞌ nai dae Gosen. Mamanaꞌ ria malole na seli. (Neuꞌ ko ara hule mamanaꞌ ria rae, ‘Rameses’.) Boe ma Yusuf papa na, ma aꞌa-fadi nara leo raroo reuꞌ na. \v 12 Yusuf boe sadia nanaaꞌ fee papa na, aꞌa-fadi nara, ro basa sao-ana nara, neme bauinaꞌ a mai losa aanaꞌ ara. \s1 Fai laa-roes nai dae Masir \p \v 13 Fai laa-roes ria masalae naan seli, losaꞌ nai basa mamanaꞌ ara, nanaaꞌ taꞌa so. Neme Masir mai losa Kanaꞌan, lahenda ra roi mamaleꞌ ao nara so. Ara ta bisa roi-tao hata esa so boeꞌ, nana huu ramalaa raan seli. \v 14 Basa lahenda reme basa mamanaꞌ nai Masir, ma basa mamanaꞌ nai Kanaꞌan, mai fo asa nanaaꞌ nai Yusuf. Boe ma ana nabubua na katemaꞌ doiꞌ sira, de neu peda si reuꞌ maneꞌ a uma na. \v 15 Tepoꞌ ria lahenda Masir ro lahenda Kanaꞌan ara basa doi nara so. Huu ria na, ara ta bisa asa nanaaꞌ soꞌ. Boe ma ara mai rasare Yusuf, de hule rae, “Papa wakil, e! Fee ami nanaaꞌ dei, ela bosoꞌ ami mate no laas. Te ami doi mara basa si so.” \p \v 16 Boe ma Yusuf nataa nae, “Maneniko tebe emi doiꞌ taꞌa, sona tao leo iaꞌ: fee emi banda-manum leo au mai, fo seluꞌ neuꞌ nanaaꞌ.” \v 17 Basa de ara fee banda-manu nara leo Yusuf reu, fo seluꞌ neuꞌ nanaaꞌ. Riꞌ sira dara nara, bibi, sapi ma keledei nara. Nana huu teuꞌ ria, Yusuf helu nae leoꞌ na so. \p \v 18 Natafali teuꞌ a, boe ma ara leo Yusuf mai rae, “Papa wakil, e! Ami tui teaꞌ ia so. Ami doi mara, ma banda mara, papa seluꞌ ma katemaꞌ asa so. Besaꞌ ia ta hapu hata esa so boeꞌ. Ela noi ami ao-ina ma, ma oe-dae mara so. \v 19 Bosoꞌ mataaꞌ ami mate. Maneniko ami mate, sona bea urus dae sira bali? Malole lenaꞌ ami dadi ata fee papa wakil. Ma papa boe hai ma ami oe-dae mara, fo soa si. Basa nana papa fee bini-kee, fo ami sele-tande fee papa. Basa nana ami sosotam, ma ami oe-daem ria, papa kati ni neniꞌ nanaaꞌ. Sadi bosoꞌ ami mate!” \p \v 20 Huu no fai laa-roes boe-boe masalaeꞌ a, de lahenda Masir seꞌo heni oe-dae nara. Boe ma Yusuf asa na katemaꞌ dae nai Masir fo dadi neuꞌ maneꞌ a posakan. \v 21 No ria na, de basa anaraun Masir dadi reuꞌ maneꞌ a atan.\f + \fr 47:21 \ft Hapu susura dedea Ibrani boe nae, “Yusuf lali neni basa lahenda ra leo kota daleꞌ reu.”\f* \v 22 Tehuu Yusuf ta asa malaka agama ra oe-daen fa, nana huu maneꞌ a fee si nanaaꞌ naroo. Huu ria na, de ara ta parluu seꞌo sira oe-dae nara. \p \v 23 Tepoꞌ ria boe, Yusuf dedea no anaraun ara nae, “Besaꞌ ia emi dadi meuꞌ maneꞌ a atan so. Emi oe-dae mara boe, au asa a katemaꞌ asa, fee maneꞌ a so. De, emi hai ma bini-kee ia ra, fo meu sele neuꞌ dae sira leo. \v 24 Basa fo etu-oru, sona emi bati neuꞌ babatiꞌ lima. Babatiꞌ esa meni fee maneꞌ a. Ma sisa babatiꞌ haa nana mabini, ma emi mo kileoboboki mara mia.” \p \v 25 Boe ma ara rataa rae, “Papa fee ami sodaꞌ a so, huu ria na ami hule makasi dodouꞌ. Ami nau dadi meuꞌ papa maneꞌ ata ma.” \p \v 26 Basa de Yusuf tao atoran ria dadi neuꞌ hadas nai nusa Masir. Huu ria na, neme basa hade fo anaraun ara oru, sona ara bati neuꞌ babatiꞌ lima. Babatiꞌ esa ara fee maneꞌ a. Ara soa babatiꞌ haa. Adaꞌ noi malaka agama ra oe-daen, sona ta dadi reuꞌ maneꞌ a nuun fa. Yusuf atoran ria ara bei pake raroon losaꞌ besaꞌ ia. \s1 Yusuf helu ana natoi Yakob nai sira bei-baꞌin mamana roo-raten \p \v 27 Mulai neme naꞌ mai, boe ma lahenda Israel ara leo rahaniꞌ Masir, nai dae Gosen. Ara dadi lahenda kamasuꞌi, ma tititi-nonosi nara tamba dodouꞌ. \p \v 28 Nai Masir, Yakob bei nasoda seluꞌ teuꞌ sanahulu hitu, losaꞌ ria teun natun esa haa hulu hitu. \v 29 Basa de fai mamate na naneneaꞌ so, boe ma ana naloo na Yusuf de nafadan nae, “Ana Usu, e! Au namemeda ka nana ta dooꞌ a soꞌ, te Manetualain naloo nafaliꞌ au. De au hule, maneniko sue au, sona o soo-supa, fo bosoꞌ matoi au nai dae Masir ia. \v 30 O muste muni faliꞌ au popora ka leo ita bei-baꞌin mamana roo-raten. Fo matoi au nai naa. Ria nana papa hihii-nanaun!” \p Boe ma Yusuf nataa nae, “Malole a, papa! Maneniko papa ka hihii ma leo naꞌ, sona au tuka-tuka mesan.” \p \v 31 Boe ma Yakob dedea nae, “Kalu leoꞌ na, sona besaꞌ ia o soo-supa dei, mae o tuka papa hihii-nanaun.” \p Boe ma Yusuf soo-supa tuka Yakob dedean ria. Basa de Yakob sundaꞌ undulaka na nai koi lain, hule-haradoi fo hule makasi neuꞌ Manetualain. \c 48 \s1 Yakob hule ua-naleꞌ fee Yusuf anan, Efraim no Manase \p \v 1 Ta doo bea boeꞌ te, lahenda mai rafada Yusuf rae, papa na hedi beraꞌ so. De ana no anan dua si, Manase no Efraim, fo reu dama baꞌin Yakob. \v 2 Yakob namanene Yusuf asa mai so, boe ma ana laꞌa ao na fo natuuꞌ neuꞌ koi lain. \p \v 3 Boe ma ana nafada Yusuf nae, “Ana Usu, e! Faiꞌ naa ra Manetualain fo Manakuasa Kahereꞌ Nan Seli, natudu Ao na neuꞌ au so, nai koro Lus nai dae Kanaꞌan. Nai naa Ana helu au. \v 4 Ana dedea nae, ‘Neuꞌ ko Au fee o upu-ana mara tamba dodouꞌ, ela o tititi-nonosim dadi reuꞌ lahenda nusa bauinaꞌ. Neuꞌ ko Au boe fee nusaꞌ ia neuꞌ o tititi-nonosi mara, fo dadi neuꞌ sira posakan losaꞌ dae-bafoꞌ a noe.’ \p \v 5 Besaꞌ ia, o anam Efraim no Manase, sira hak na leo iaꞌ: au leo Masir mai, te boki sira dua so. Leo mae leoꞌ na boe, besaꞌ ia au tao dua si sama leoꞌ au ana boki kara, leoꞌ Ruben no Simeon. \v 6 Tehuu maneniko o boki seluꞌ, sona ria nana o anam. Au ta tao si reuꞌ ana ki soꞌ. Ela sira dei sipo posakaꞌ neme sira aꞌan Efraim no Manase mai. \v 7 Au tao leo naꞌ, fo afarene o mamam Rahel. Tepoꞌ fo ami fali meme Mesopotamia mai leo Kanaꞌan meu, losa eno taladaꞌ naneneaꞌ koroꞌ Efrata nai dae Kanaꞌan, boe ma o mama ma boki de maten. Tepoꞌ ria, au susa an seli! Boe ma au atoi ni nai enoꞌ fo leo koro Efrata neu a, suu na.” \it (\it*Besaꞌ ia ara fee koroꞌ ria nade, \it Betlehem.)\it* \p \v 8-10 Yakob\f + \fr 48:8-10 \ft Susura Makamoiꞌ dedea Ibrani nae, “Israel”.\f* dedea basa de botiꞌ laka na, boe ma nita Yusuf ana nara rai na. Basa de ana natane Yusuf nae, “Ae! Bea ana ni ia ra? \p Yusuf nataa nae, “Ia ra nana anaꞌ fo Manetualain fee au nai Masir ia.” \p Basa boe ma Yakob dedea nae, “Maneniko leoꞌ na, sona mo si mai raneneaꞌ ro au, fo au hule-haradoi neuꞌ Manetualain ela fee si ua-naleꞌ.” Yakob namalasi so, ma mata nara rasasapu so. Huu ria na, de ana ta bisa nita dae, matetuꞌ soꞌ. Boe ma Yusuf no ana nara reu raneneaꞌ ro Yakob, fo ana holu si ma deꞌi. \v 11 Basa boe ma ana dedea no Yusuf nae, “Doo-naru basa ia, au afi ae bate ta aneta o, o soꞌ. Tehuu besaꞌ ia, Manetualain tao lena ria bali, losaꞌ au bei bisa ita o ana mara.” \p \v 12 Basa de Yusuf naheoꞌ heni ana nara reme Yakob mai,\f + \fr 48:12 \ft Susura Makamoiꞌ dedea Ibrani nae, “Yusuf naheoꞌ ana nara reme Yakob lela na mai.”\f* boe ma ana sundaꞌ undulaka na, ma mata-idun neta dae a, nai papa na matan. \v 13 Basa de Yusuf foa. Boe ma ana fee ana nara rapadeiꞌ raneneaꞌ ro papa na. Ana fee ana uluꞌ a, Manase, napadei neuꞌ Yakob boboa ona na; ma fadiꞌ a, Efraim neuꞌ Yakob boboa ii na. \v 14 Yakob sakaꞌ fua lima na fo hule fee dua si ua-naleꞌ, te ana narali na lima ona na fuan neuꞌ Efraim, fadiꞌ a laka na, ma ana fua lima ii na neuꞌ Manase aꞌa a, laka na. \v 15 Boe ma ana hule-haradoi fo ela Manetualain fee Yusuf ua-naleꞌ nae, \q1 “O baꞌim Isak papan Abraham, \q2 ma o baꞌi bokim Isak, \q3 sira dua tuka raroo Manetualain hihii-nanaun. \q3 Manetualain boe naboi-nasamao au so, eme muri ana ka mai losaꞌ besaꞌ ia. \q1 \v 16 Ana poꞌi-tata na au eme basa soe rupaꞌ ara mai.\f + \fr 48:16 \ft Susura Makamoiꞌ dedea Ibrani nae, “Au hule fo Manetualain eilaꞌo-limalopen nemeꞌ nusatetu-ikutemaꞌ a mai, poꞌi-tata naa au emeꞌ basa soe rupaꞌ ara.” Tehuu lahenda malelaꞌ Susura Makamoiꞌ ruma rae, nai lalaneꞌ ia Manetualain natudu Ao Na, tepoꞌ fo Ana pake eilaꞌo-limalopen neme nusatetu-ikutemaꞌ a mai, fo poꞌi-tata naa Yakob neme soe rupaꞌ ara mai. Meten nai \ft \+it Tutui Masososaꞌ\+it* 16:7; 21:17; 22:11, 15.\f* \q3 De au hule boe, fo Ana fee ua-naleꞌ neuꞌ anaꞌ ia ra ma tititi-nonosi nara. \q1 Boe ma maneniko ara hule-haradoi neuꞌ Manetualain, \q1 ara ta rafarene henin baꞌi Abraham, baꞌi Isak, ma au nade ka. \q2 Ela leoꞌ bea na sira tititi-nonosin tamba dodouꞌ, \q3 fo dadi lahenda nusa bauinaꞌ nai dae-bafoꞌ ia.” \p \v 17 Tehuu Yusuf nita papa na fua lima ona na neuꞌ Efraim fadiꞌ a laka na, de ana narali papa na lima na, fo fuan neuꞌ Manase aꞌa a laka na. \v 18 Ana nafada papa na nae, “Papa, e! Bosoꞌ tao leo naꞌ. Te Efraim nana fadiꞌ ria. Uluꞌ a ta ria fa. Papa ka muste fua lima ona ma neuꞌ Manase, aꞌa a laka na. Huu fo ana uluꞌ a hak na ria.” \p \v 19 Tehuu papan Yakob ta nau fa. Ana nae, “Ana on, e! Tebe au bubuluꞌ! Tehuu neuꞌ ko Manase dadi kahereꞌ, ma ria tititi-nonosin tamba dodouꞌ losaꞌ dadi lahenda nusa bauinaꞌ. Tehuu fadin Efraim neuꞌ ko kahereꞌ lena neme ria mai. Ma ria tititi-nonosin, neuꞌ ko dodouꞌ raan seli losaꞌ ara dadi lahenda nusa kahereꞌ dodouꞌ.” \p \v 20 Basa boe ma ana nafada ana sira dua nae, “Maneniko lahenda Israel hule Manetualain fee lahenda ua-naleꞌ, sira boe seseiꞌ emi dua nade mara. Neuꞌ ko ara hule rae, ‘Ela leoꞌ bea na Manetualain fee o ua-naleꞌ, sama leoꞌ Ana fee ua-naleꞌ neuꞌ Efraim no Manase.’ ” \p No ria na, Yakob boe seseiꞌ nauluꞌ Efraim fadiꞌ a nade na, besaꞌ ko Manase, aꞌa a nade na. \p \v 21 Basa boe ma Yakob nafada Yusuf nae, “Ana ki on, e! Ta doo a soꞌ, te au mate. Tehuu neuꞌ ko Manetualain tulu-fali emi, ma noo faliꞌ emi leo bei-baꞌi mara nusa-namon meu. \v 22 Tehuu besaꞌ ia, au bati fee o lena nemeꞌ aꞌa-fadi mara mai. Huu fo au fee tamba o leteꞌ nai dae Kanaꞌan, fo maulu na au alea an neme lahenda Amori ra mai, tepoꞌ fo au atati o si a.” \c 49 \s1 Yakob nafada fee ana nara esa-esaꞌ ko hada-pariin ma ua-nale nara \p \v 1 Basa ria, boe ma Yakob nadenu fo raloo basa ana nara. Basa si mai, boe ma ana nafada nae, “Ana kara, e! Mai fo emi basa mabua maneneaꞌ mo au nai ia dei. Au sakaꞌ afada emi, esa-esaꞌko eno masoda na, nai mabui a.” \v 2 Boe ma Yakob mulai nafada memaꞌ ana nara nae, \q1 “Leo iaꞌ! Yakob ana nara emin! Emi mai mapadeiꞌ eo ma au. \q1 Mamanene emi papam Israel dedea na. \q1 \v 3 \it Ruben!\it* O ia, nana au ana ulu ka! O ia, nana au teteꞌe ka, ma au lima boa ona ka. Lahenda hadaꞌ ra o seli. \v 4 Tehuu o dale ma sama leoꞌ nafa a, de koka neu-mai. Kekeneu te, o mu suku moꞌ au sao ki Bilha so, de tao makekeo o papa ma mamana susuku na. Huu ria na, de o pangkat ulu-bau-ina ma tuda tutiꞌ a! \q1 \v 5 \it Simeon\it*mo \it Lewi!\it* Emi dua moi maraaꞌ a. Emi dua muda laesaꞌ soꞌu tafaꞌ, fo tao fee lahenda doidoso. \v 6 Emi namahoꞌo ma, riꞌ tati maetu sapi ra ei pipii nara, losaꞌ ara dile eeto adaꞌ mamanan. Ma tadalu mara bali, riꞌ emi heku nisi mara, besaꞌ ko maisa lahenda. Huu ria na, de au ta nau tao daleꞌ neuꞌ emi dedea-nafadam. Au boe ta nau sososoꞌ leo emi dedea ma. \v 7 De, besaꞌ ia au kutuk emi meru-ranim ria, huu fo talalu so! Ma nasa-boliim fo ta nanuu dale kasian baiꞌ boeꞌ. Neuꞌ ko emi lepa ao mara tadalum sira. Neuꞌ ko Manetualain fee emi tititi-nonosi mara esaꞌko matan. Basa te ara leo kofela rai basa mamanaꞌ nai dae Israel. \q1 \v 8 \it Yahuda!\it* O nade ma sosoa na nae, ‘iꞌio’. O aꞌa-fadi mara neuꞌ ko ara io neuꞌ o, ma fee o hada-horomata. O maseki musunoo mara, losaꞌ ara ta bisa botiꞌ laka nara. \v 9 O ia sama leoꞌ singa fadi dua kahereꞌ, fo bisa saka aon nanaaꞌ. O boe sama leo singa maneꞌ fo hela naroroo aon sakaꞌ suku; ta hapu hata esa naparani neu tatao o boeꞌ. O boe sama leoꞌ singa inaꞌ a nanea ana na; ta hapu lahenda naparani neu tafaruruu ni. Leoꞌ na boe neuꞌ o. Lahenda lele o, ma ara ta raparani tao rupa-rupaꞌ fa. \v 10 Neuꞌ ko o ia, homu pareta. O tititi-nonosi mara boe, homu pareta ratutuka ao, losaꞌ neuꞌ ko hapu Esa nanuu hak lena heni basan, natuuꞌ homu pareta ria. Basa lahenda nusaꞌ ara doꞌo Ni, ma ramanene Ni.\x + \xo 49:10 \xt Mateos 1:3\x* \v 11 Neuꞌ ko o masoda no namahoꞌo-natadaleꞌ. O mahiiꞌ ubeaꞌ boe, hapu! O mahiiꞌ tao ubeaꞌ boe, dadi! O banda-manu mara, ma oke-tinem buna-boan tamba dodouꞌ losaꞌ henu-sofeꞌ. \v 12 O nanaa-nininu mara mina-malada, ta etu-basan. \q1 \v 13 \it Sebulon!\it* O dae posaka ma loa na seli, ma naneneaꞌ tasiꞌ a, losaꞌ natoo no kota Sidon. Ofaꞌ ara reme basa mamanaꞌ ara, mai fo nafu no malole nai o namo-sesee ma. \q1 \v 14-15 \it Isaskar!\it* O ia sama leoꞌ keledei baraaiꞌ, tehuu o laka batu ma seli. Maneniko o suku nai enoꞌ lain,\f + \fr 49:14-15 \ft Dedea Ibrani sosoaꞌ dua: “suku nai mamanaꞌ dua talada” ma “suku nai karong fufuaꞌ dua talada”.\f* sona bea riꞌ bei bisa neu nafoa o, fo laꞌo naroo. Tehuu maneniko o mita koro malole nai seriꞌ ele, sona ta radenu fa boe, o fua ma hata mara fo muu leo. O nana leo naꞌ. \q1 \v 16 \it Dan!\it* O nade ma sosoa na nae, ‘mana ee dedeaꞌ’. O mo tititi-nonosi mara, neuꞌ ko maetuꞌ o leo ma dedea nara no matetuꞌ. Huu fo o leo ma, nana esa neme lahenda nusa Israel ara. \v 17 O kate-lale ma boe sama leoꞌ meke manuu rasoꞌ fo luꞌu nai enoꞌ a suu na. Maneniko lahenda saꞌe dara resiꞌ naa, sona kekeneu te o aa neuꞌ dara a ei pipii na so, losaꞌ lahenda mana saꞌe a lokopiro mai. \p \v 18 Oo, MANETUALAIN! Au hule fo O fee ami basa sodaꞌ. \q1 \v 19 \it Gad!\it* O nade ma hiiꞌ nae sama leoꞌ ‘suu’. Neuꞌ ko parampok ara mai suu fo soaꞌ o, tehuu o maseki si. \q1 \v 20 \it Aser!\it* Neuꞌ ko oka-tinem buna-boa nara malole naa seli, losaꞌ o bisa tao nanaa-nininu mina-malada mabeli, fo maneꞌ ara mai asa. \q1 \v 21 \it Naftali!\it* O ia, sama leoꞌ rusa ina fuiꞌ a, de ta hapu lahenda bisa ator rala o. O boe boki maa ana mara, napuꞌ-napuꞌ mesan. \q1 \v 22 \it Yusuf!\it* O sama leoꞌ ai huu malabaꞌ, fo nasoda naneneaꞌ nai oe mataꞌ. O doo-rana mara ralaba leo tembok madema a reu.\f + \fr 49:22 \ft Susura Makamoiꞌ dedea Ibrani nai lalane ia, ta makaledoꞌ fa. Hapu lahenda malelaꞌ ruma rae sosoa na, ‘ai-huu malabaꞌ’, ruma rae ‘keledei’.\f* \v 23 Hapu lahenda tuꞌu-tapa fee o salaꞌ, sama leoꞌ musunooꞌ a ou o. \v 24 Tehuu Manetualain fo au doꞌo-tabe ni a, tulu-fali o. Huu ria na, Ana tao na lima ma baraaiꞌ, losaꞌ bisa ou balas sira, leo mae neme dooꞌ a mai. O bisa maseki si, nana huu Manetualain riꞌ tulu-fali o. Ria kuasa Na tebe kahereꞌ. De au asarai neuꞌ Ana, huu fo Ria riꞌ nanea au. \v 25 Ria boe neuꞌ ko nanea o. Ma Ana fee o ua-naleꞌ, ua-naleꞌ nemeꞌ lalai mai, ua-naleꞌ neme dae-bafoꞌ a mai, ma ua-naleꞌ boboki-lalaeꞌ de boki ma ana mapii-baraaiꞌ dodouꞌ. \v 26 Leteꞌ ara ta mopo si. Ma au fee o ua-naleꞌ ia, desi lena basa leteꞌ ara! Ela leoꞌ bea na basa ua-naleꞌ ia ra, nanapoꞌa leo o reu, nana huu o lena neme aꞌa-fadi mara mai. \q1 \v 27 \it Benyamin!\it* O naparani ma sama leoꞌ busa fuiꞌ mamalaaꞌ a. Maneniko balahaa anaꞌ, sona ana sopu-daka, de hapu paaꞌ. Maneniko hatuꞌ, sona ana neu bati-pala paaꞌ fee ana nara. O tititi-nonosi mara kahereꞌ leoꞌ na boe.” \p \v 28 Yakob dedea na noi ri naaꞌ so. Ana nafada memaꞌ dedea-nafadaꞌ ria soaneuꞌ ana nara eno masodan ma ua-nale nara nai fai mabuiꞌ a. Ana nafada soaneuꞌ sira esa-esaꞌ ko nooꞌ tititi-nonosin. Sira basa dadi reuꞌ Israel leo kasanahulu dua nara. \s1 Yakob maten \p \v 29-30 Basa ria boe ma Yakob helu ana nara nae, “Ta dooꞌ a soꞌ, te au mate. Maneniko mate au, sona emi muste meu matoi au nai baꞌi Abraham rate na. Rates ria nai leaꞌ, naneneaꞌ no koroꞌ Makpela ma Mamre, nai dae Kanaꞌan. Maulu na baꞌi Abraham asa na leaꞌ ria no oka-tinen, fo tao ni neuꞌ mamana roo-rates na. Ana asa neme lahenda leo Het, nade Efron. \v 31 Nai naa ara ratoi ita Baꞌin Abraham no ita bein Sara, au papa ki Isak, ma au mama ki Ribka. De, emi boe muste matoi au nai naa, neuꞌ au sao ki Lea boboa na. \v 32 Emi bosoꞌ mafarene henin matoi au nai leaꞌ fo baꞌi Abraham asa nan so a.” \v 33 Yakob dedea nae leoꞌ na, basa de ana napeuꞌ seluꞌ neuꞌ koi lain, boe ma mate ni. \c 50 \p \v 1 Basa de Yusuf holu na papa na, boe ma ana boreu. Ana deꞌi nasarerei papa na. \v 2 Boe ma Yusuf pareta lahenda mana urus poporaꞌ a, fo tao modo-aidoo neuꞌ Yakob popora na, ela bosoꞌ nasalaꞌ. \v 3 De, ara urus poporaꞌ ria losa faiꞌ haa hulu, tuka sira hada na. Yakob mamate na, nana basa lahenda Masir ara boe dola. Ara tao leo naꞌ losa faiꞌ hitu hulu, sama leoꞌ mate sira lahenda bauinan. \p \v 4 Basa faiꞌ hitu hulu, boe ma Yusuf nafada pegawe nara nae, “Nenene! Au hule fo emi meni au dedea ki ia, meu mafada maneꞌ a mae leo iaꞌ: \v 5 ‘Fai fo au papa ka sakaꞌ mate, ana helu au fo uu atoi popora na nai dae Kanaꞌan. De au hule maneꞌ a poꞌi au ela u atoi papa ka. Basa sona besaꞌ ko au fali leo iaꞌ mai.’ ” \p \v 6 Maneꞌ a namanene leoꞌ na, boe ma nataa nae, “Maneniko o helu leoꞌ na soaneuꞌ papa ma, sona muu matoin nai na leo.” \p \v 7 Boe ma Yusuf neu natoi papa na. Lahenda dodouꞌ tuka roo ni reu boe. Manatukaꞌ sira, nana maneꞌ a pegawe nara, ma basa lahenda bauinaꞌ reme Masir mai. \v 8 Yusuf aꞌa-fadi nara, ma basa lahenda mana noi nara boe tuka reu ratoi Yakob. Foa ela nai Gosen, nana adaꞌ noi saoina nara ro ana aanaꞌ ara, ma sira banda-manun. \v 9 Soldadu dodouꞌ tuka boe. Ruma saꞌe kareta, ma ruma saꞌe dara. Huu no manatukaꞌ ara dodou raan seli, de manamatoi sira ranononda naru na seli. \p \v 10 Basa si laꞌo losaꞌ lena lee Yarden, nai mamanaꞌ esa nade Atad. Lahenda biasa mai popoꞌo hade nai na. Yusuf asa boreu papa na mamaten nai mamanaꞌ ria. Boe ma ara mete seluꞌ hatuꞌ hitu bali. \p \v 11 Lahenda Kanaꞌan rai naa, rita susa leoꞌ na, boe ma ara dedea rae, “Ae! Emi mete dei. Lahenda Masir ara mete mamates, sona ara dola raan seli.” Huu ria na, de lahenda ra fee mamanaꞌ ria nade, \it Abel-Misraim\it*. Sosoa na nae, ‘Lahenda Masir lumata-pinuidun.’ \p \v 12 Yakob ana nara tao tuka sama leoꞌ sira hehelun ria. \v 13 De, ara oꞌo reni Yakob popora na, de reu ratoin nai leaꞌ fo naneneaꞌ koro Makpela no Mamre. Abraham asa na mamanaꞌ ria so, neme lahenda leo Het mai, nade Efron, fo ana taon dadi neuꞌ sira mamana roo-raten. \s1 Yusuf natatama aꞌa nara dalen \p \v 14 Yusuf natoi basa papa na, boe ma no basa aꞌa-fadi nara ma lahenda fekeꞌ fo reu ratoi a, ara fali leo Masir reu. \p \v 15 Ara losa Masir, boe ma Yusuf aꞌa nara mulai biiꞌ. Huu no sira papa na neꞌes ana so, boe ma ara dedea rao nara rae, “Ae! Emi afi dei! Uniꞌko leo Yusuf bei napeda daleꞌ no ita, de ana balas ita tatao tadalu na neuꞌ ana a, sona leoꞌ bea?” \v 16 Basa de rala haraꞌ fo fee reu rafada Yusuf rae leoꞌ ia: “Papa wakil. Ami bei mafarene tepo fo ita papa na bei nasoda, ana nadenu ami \v 17 fo mafada papa mae, ‘Usu muste nafarene heni aꞌa nara sala-sikon. Nana huu maulu na ara tao tadaluꞌ soaneuꞌ ana so.’ Ami boe mafarene neme uluꞌ mai ita papa na doꞌo-tabe neuꞌ Manetualain. Ami boe dadi meuꞌ Manetualain ata nara. Huu ria na, besaꞌ ia ami hule ampon, nana huu ami tao masalaꞌ papa so.” \p Yusuf namanene leoꞌ na, boe ma ana dola. \p \v 18 Basa boe ma aꞌa nara mai mataꞌ, de sundaꞌ undulaka nara reuꞌ Yusuf mata na, ma ara dedea rae, “Ela leoꞌ bea na papa tao ami dadi meuꞌ papa atam.” \p \v 19 Tehuu Yusuf nafada si nae, “Aꞌa kara, e! Emi bosoꞌ bii bali! Adaꞌ noi Manetualain riꞌ nanuu hak huku lahenda. Tehuu au ia, sona taꞌa. \v 20 Maulu na tebe emi mala haraꞌ, fo tao tadaluꞌ soaneuꞌ au. Tehuu emi hihii-nanau tadalum ria, Manetualain naralin so fo dadi malole. Huu ria na, de Ana soꞌu naa au dadi malaka bauinaꞌ, fo ela lahenda dodouꞌ bisa hapu sodaꞌ. \v 21 De, besaꞌ ia au afada emi, fo bosoꞌ bii bali. Huu fo au helu neuꞌ ko au relu-atanae emi, ma basa upu-ana mara.” \p No Yusuf dedea malolen ria, boe ma tao natatama aꞌa nara dalen. \s1 Yusuf mamate na \p \v 22 Basa de Yusuf no aꞌa-fadin basa si leo rahaniꞌ Masir. Ana nasoda losa teuꞌ natun esa sanahulu. \v 23 Ana bei nita Efraim upu-anan. Ma ria riꞌ nahao-nafati Manase upu nara boe, siꞌ Makir ana nara. \p \v 24 Yusuf nafada aꞌa nara nae, “Aꞌa kara, e! Au ameda an nana fai mamate ka naneneaꞌ so. Tehuu au amahere Manetualain naboi-nasamao emi. Ria riꞌ neuꞌ ko poꞌi-tata na emi meme nusaꞌ ia mai. Ria boe napipipi-nalalaꞌo emi fali leo nusaꞌ fo Ana soo-supa so, helu feen neu baꞌi Abraham, baꞌi Isak, ma ita Papan Yakob.” \v 25 Boe ma Yusuf hule toranoo nara, soo-supa rae, “Emi muste helu maiꞌ au dei. Maneniko losa tepoꞌ fo Manetualain no faliꞌ emi leo nusaꞌ ria meu, sona emi muste meni au dui-aalu ka boe.” \p \v 26 Basa boe ma Yusuf maten nai Masir, neu teun natun esa sanahulu. Ara tao modo-aidoo neuꞌ popora na. Boe ma ara tatana etun neuꞌ opaꞌ daleꞌ.