\id ACT \h Lahenda nadedenu nara Tutui na \toc1 Ramatuaꞌ Yesus lahenda nadedenu nara Tutui na Lukas susura na \toc2 Lahenda nadedenu nara Tutui na \toc3 Kis \mt2 Ramatuaꞌ Yesus lahenda nadedenu nara \mt1 Tutui na \c 1 \s1 Amaꞌ Manetualain helu sakaꞌ fee Ria Dula-dale Malalao-malalafuNa \p \v 1-3 Papa Teofilus\f + \fr 1:1-3 \ft Nai dedea Yunani, nade \ft \+it Teofilus\+it*, sosoa nae ‘lahenda mana-sue Ramatuaꞌ’. Nai nana Lukas sii dui susura kadua na fee Teofilus. Mete nai Lukas 1:1-4.\f* malole on. Soda-moleꞌ nemeꞌ au; Lukas. \p Nai au susura maꞌulu ka nana, au duiꞌ basan soo laꞌeneuꞌ Ramatuaꞌ Yesus soda Na soo. Riiꞌ basa hata fo Ana taon, noo basa hata fo Ana nanori sii aa. Ma Ana natudu lahenda nadedenu nara. Leomae lahenda tao rasususaꞌ Ana, ma ramaten Ni, tehuu Amaꞌ Manetualain nafoa faliꞌ Ana. Ana foa faliꞌ boe ma, natudu ao Na neuꞌ basa lahenda nadedenu nara. Ara ritan kose-kose losaꞌ faiꞌ haa hulu lalaꞌen, de ara bubuluꞌ teteaꞌ Ana foa faliꞌ soo. Ana nafada sii nae Amaꞌ Manetualain nana, sama leo Mane mana-homu pareta. Ana nadenu sii, pake Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafuNa kuasa Na. Basa boe ma, Ramatuaꞌ Yesus ae faliꞌ leo Nusa-tetuꞌ a neu. \p Sira nana au duiꞌ asa soo. \p \v 4-5 Faiꞌ esa boe ma, Yesus nabua noo sii, nai lete Setun a. Ana pareta sii nae, \q1 “Mafarereneꞌ e! Maꞌulu na Yohanis sarani lahenda pake noi oe, te kalu emi mahani seluꞌ faiꞌ hida bali, na Amaꞌ Manetualain nau noi tao bauinaꞌ fee emi, huu noo Ana fee emi Dula-dale Malalao-malalafuNa. De emi bosoꞌ foa ela kota Yerusalem dei. Tehuu emi mahani losaꞌ Au Ama Ki fee Dula-dale Malalao-malalafuNa neuꞌ emi, sama leo Ria hehelu Na, ma sama leo emi mamanene nemeꞌ Au soo boe.”\x + \xo 1:4-5 \xt Lukas 24:49; Mateos 3:11; Markus 1:8; Lukas 3:16; Yohanis 1:33\x* \s1 Ramatuaꞌ Yesus ae leo nusa-tetuꞌ a neu \p \v 6 Boe ma, Yesus nabua seluꞌ noo lahenda nadedenu nara. Boe ma, ara ratanen rae, “Papa! Besaꞌ ia Papa ka nau poꞌi mala nusa Israel fo ela ami pareta ao nara sama leꞌo maꞌulu na doo ami bei mahani faiꞌ fekeꞌ bali?” \p \v 7 Boe ma Yesus nataa nae, “Emi bosoꞌ bubuluꞌ leo ledo faiꞌ na neu. Ria nana noi Au Amaꞌ Ki nanuu hak fo ator ledo fai ria. \v 8 Tehuu, faiꞌ bea ma Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafuNa mai fo nala emiꞌ daleꞌ soo, besaꞌ ko na emi hapu kuasa. Boe ma emi muste meu tui Au, neuꞌ basa lahenda ra. Emi meu tui neuꞌ basa lahenda nai kota Yerusalem, boe ma basa koroꞌ nai propensi Yudea noo Samaria, losa leo basa dae-inaꞌ a bukun haa sii.”\x + \xo 1:8 \xt Mateos 28:19; Markus 16:15; Lukas 24:47-48\x* \v 9 Nadedea basa leo naa boe ma, Yesus nanasoꞌu leo lalai neuꞌ nai sira mata nara, losa oaꞌ a napoti naan, boe ma ara ta ritan soꞌ.\x + \xo 1:9 \xt Markus 16:19; Lukas 24:50-51\x* \p \v 10 Ara bei relu leo lalai reu boe ma, keke neu te lahenda dua rapadeiꞌ reuꞌ boboa nara soo, pake bua fula makadilaꞌ. \v 11 Dua sii rafada ma rae, “We! Lahenda Galilea emin. Tao leoꞌ bea de emi mapopoo bafa, relu leo lalai meu? Bisinaꞌ a emi mita Yesus ae leo lalai neu losa oa a napoti naan. Emi mita noo mata mara, Ana ae leo lalai neu leoꞌ bea, na neuꞌ ko Ana onda main leoꞌ naa boe.” \s1 Ara saka lahenda fekeꞌ kati Yudas \p \v 12 Basa boe ma, Yesus lahenda nadedenu nara onda reme lete Setun naa mai, leo kota Yerusalem reu. Leteꞌ ria doo-doo na neme kota a ee kilo esa.\f + \fr 1:12 \ft Tepoꞌ ria, mese agama Yahudi raa tao atoran rae, naraa noo sira fai hahae ao nara, lahenda Yahudi ra ta bole lalaꞌoꞌ leo dooꞌ a reu fa. Ara ator fo lahenda lalaꞌoꞌ soo na ta bole lena kilo dua fa. Dudui matetuꞌ Yunani nai lalane ia daleꞌ nae, leteꞌ ia doo-doo na nemeꞌ Yerusalem mai sama leoꞌ, “laꞌo nemeꞌ fai hahae aoꞌ doo-doo na bati dua enoꞌ a”. De noo ria na, ita bisa talelaꞌ tae leteꞌ ria, doo-doo na kilo esa neme kota a mai.\f* \p \v 13 Losa nai kota daleꞌ boe ma, ara kodi leo uma esa daleꞌ reu fo leo lalai reuꞌ naa. De ara ae leo kama misi laiꞌ a reu. Lahenda nadedenu sira nana, nade nara riiꞌ: \q2 Petrus, \q2 Yohanis, \q2 Yakobis, \q2 Anderias, \q2 Filipus, \q2 Tomas, \q2 Bartolomeos, \q2 Mateos, \q2 Yakobis (Alpius anan), \q2 Simon (lahenda partei Selot),\f + \fr 1:13 \ft Dedea ‘Selot’ noo dedea ‘Patriot’ sosoa na nae, Simon ia nanadadi lahenda partei politik soo, nau pareta ao nara. Ara roi usi heni mana pareta Roma nemeꞌ sira nusa namo nara mai.\f* \q2 ma Yudas (Yakobis anan).\x + \xo 1:13 \xt Mateos 10:2-4; Markus 3:16-19; Lukas 6:14-16\x* \p \v 14 Ara biasa rabubua fo hule-haradoi noo daleꞌ esa. Ara hule-haradoi roo Yesus maman Maria, noo inaꞌ ara, noo ana fetoꞌ ara, ma Yesus fadi nara. \p \v 15 Faiꞌ esa boe ma, ara rabubua seluꞌ ee lahenda natun esa dua huluꞌ ara. Boe ma Petrus foa napadei, de ana dedea nae, \v 16 “Ina-ama toranoo kara emin! Emi bei mafarene Yudas fo rii maꞌulu na, noo lahenda bubuaꞌ esa reu de hopu ra Yesus. Nai uluꞌ ele, Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafuNa pake Mane Daud fo duiꞌ basa-basan laꞌe Yudas leo naaꞌ soo. \v 17 Te ria nana, ita lahenda ni, ma ana noi-tao noo ami.” \p \v 18 (Tehuu, Yudas seꞌo basa Yesus boe ma, ara hai ra doi makekeoꞌ ria, de reu asa ra dae bibiaꞌ esa, nai dae ria, ana tuda dala ara naneuꞌ naa, losa tei na paa-kakaan, de tei lutu na loo mai. \v 19 Boe ma, lahenda ra mulai tui neme bafaꞌ leo bafaꞌ neu, losaꞌ basa lahenda mana leo nai kota Yerusalem, ramanene Yudas mamate na. Huu naa, de ara hule dae ria, tuka sira dedea Aram rae ‘\it Akeldama\it*’, sosoa na nae ‘Dae Daa’.)\x + \xo 1:19 \xt Mateos 27:3-8\x* \p \v 20 Petrus dedea naroo nae, “Nai ulu ele naa, Mane Daud a duiꞌ leoꞌ naa soo, nai susura Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ a. Ana duiꞌ nae, \q1 ‘Nemeꞌ naa fo ria mamana leleo na dadi lino-nees; \q2 ta bole lahenda esa leo nai naa boe.’ \p Boe ma, ana duiꞌ seluꞌ nae, \q1 ‘Nemeꞌ naa fo ria nonoin ria ara feen leo lahenda fekeꞌ neu.’\x + \xo 1:20 \xt Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 69:25; 109:8\x* \p \v 21-22 Huu ria naa, ita muste saka lahenda fo kati Yudas. Ita parluu lahenda esa tukaꞌ noo ita doo a soo. Ria na naa lahenda fo Ramatuaꞌ Yesus beaꞌ neu na ana tuka-tuka dea, mulai neme Yohanis sarani Yesus a. Ria boe muste nita noo mataꞌ Ramatuaꞌ Yesus foa faliꞌ neme mamate Na mai, losa Ana ae faliꞌ leo nusa-tetuꞌa neu.”\x + \xo 1:21-22 \xt Mateos 3:16; Markus 1:9; 16:19; Lukas 3:21; 24:51\x* \p \v 23 Petrus dedea basa nae leo naa boe ma, lahenda fo rabubua nai naa, ara fee nadeꞌ dua. Esa nade Matias, ma esa bali nade Yusuf (ara raloo ratemen rae Barnabas, neme Yustus kile bobokin). \v 24-25 Boe ma ara hule-haradoi rae, “Ama manai nusa-tetuꞌ a! Ama malelaꞌ matetuꞌ basa lahenda dale nara. Yudas sii bara neu de maten, de ana foa elaꞌ ria nonoi na. Huu noo ria, de Ama matudu fee ami esa neme lahenda kadua ia ra, bea riiꞌ Amaꞌ here kati Yudas fo elaꞌ ami soꞌun dadi neuꞌ Ramatuaꞌ Yesus lahenda nadedenun.” \v 26 Basa boe ma, ara hela lot pake dua sii nade nara. Boe ma, ara hela ra Matias nade na. Huu ria naa, de soꞌun dadi neuꞌ lahenda nadedenuꞌ, sama noo lahenda kasanahulu esaꞌ siraꞌ. \c 2 \s1 Lahenda ra hapu Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na \p \v 1-2 Naraa noo lahenda Yahudi ra faiꞌ malolen esa, fo ara feen nade ‘Fai Pentakosta’\f + \fr 2:1-2 \ft Lahenda Yahudi ra reke fai malole Pentakosta mulai nemeꞌ fai Paska, tamba noo mamasoꞌ hitu. Leo naa de ita talelaꞌ tae Ramatuaꞌ Yesus mamate Na losa faiꞌ lima hulu soo.\f* basa lahenda fo mana-tuka Ramatuaꞌ Yesus ara rabubua nai uma esa.\x + \xo 2:1-2 \xt Malaka Agama ra Atoran 23:15-21; Tui Seluꞌ Laꞌe Neuꞌ Eno Sodaꞌ a 16:9-11\x* Keke neu boe ma, ara ramanene hooꞌ neme lalai mai, nonooꞌ leo ruli a. Hooꞌ ria bau na seliꞌ losaꞌ lahenda manai naa ra, ta bisa ramanene lahenda fekeꞌ ara hara nara sooꞌ. \v 3 Boe ma, ara rita nonooꞌ ai pilaꞌ a, babati neuꞌ sira esa-esa lain. \v 4 De basa sii hapu Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na. Basa boe ma, ara mulai radedea reniꞌ lahenda fekeꞌ ara dedea nara, tuka dedea fo Dula-daleꞌ a fee sii aa. \p \v 5 Faiꞌ naa, lahenda Yahudi dodouꞌ reme nusa rupa-rupaꞌ nai dae-inaꞌ ia, ara mai rabubua rai Yerusalem. Dale nara, rahiiꞌ tuka ra Amaꞌ Manetualain naan seli. \v 6 Basa sii ramanene hooꞌ ria boe ma, ara mai rarurupu reuꞌ mamanaꞌ ria. Boe ma ara esa-esa ramanene reme Ramatuaꞌ Yesus lahenda nadedenu nara bafa nara, ara radedea reniꞌ sira dedea nara. Huu naa de, ara roi leleuꞌ laka nara. \v 7 Basa sii roi rapopooꞌ bafa nara, boe ma ara rae, “Lahenda mana dedea ia ra, nana basa sii lahenda Galilea, hetu me? \v 8 Tehuu ubeaꞌ taon de rina ita tamanene sira dedea pake ita esa-esaꞌ ko nusa na dedea na? \v 9 Ita nana teme propensi Partia, Media, Elam, Mesopotamia, Yudea, Kapadokia, Pontus, Asia, \v 10 Frigia, Pamfilia, Mesir, reme Libia naneneaꞌ noo kota Kirene; ita ruma temeꞌ kota Roma; \v 11 ruma bali remeꞌ pulu Kreta, boe ma remeꞌ dae Arabia mai. Ita ruma lahenda Yahudi, boe ma ruma nana lahenda nusa fekeꞌ fo ara masoꞌ leo agama Yahudi. Tehuu ita basa-kata tamanene lahenda ia ra dedea pake ita esa-esaꞌ ko dedea na, laꞌe Amaꞌ Manetualain nonoi-tatao kabau-ina na fo Ana taon soo. We! Ita toi leleuꞌ laka ara!” \p \v 12 Basa sii roi rapopooꞌ bafa nara, ma ratatane aoꞌ rae, “Ubeaꞌ taon, de basa sii dadi leoꞌ naa? Sosoa na nae ubeaꞌ ria?” \p \v 13 Tehuu lahenda fekeꞌ ruma ramumulu sii rae, “We! Bosoꞌ tao daleꞌ neuꞌ asa, te ara mafuꞌ raan seli.” \s1 Petrus dedea neuꞌ lahenda kadodouꞌ ara \p \v 14 Nai naa, Petrus noo Ramatuaꞌ Yesus lahenda nadedenu kasanahulu esa feke nara. Boe ma, Petrus foa leo mata neu, de ana dedea fee lahenda mana-tesa manai naa. Ana dedea nambera nae, “Ina-ama toranoo kara emin! Emi lahenda Yahudi, boe ma basa emi mana mai, fo leo nai kota Yerusalem ia! Pasaꞌ ridoo mara matalolole, fo mamanene au dedea kara, te ia nana dedea neulauꞌ fo au oi afada fee basa emi. \v 15 Bosoꞌ emi mae lahenda sira mafuꞌ, te lahenda bei ta rinu mafuꞌ balahaa anan ia fa, nante besaꞌ ko liꞌu sio! \v 16 Emi mamanene lahenda ia ra dedea reniꞌ emi esa-esaꞌ ko dedean. Matetu naa, na leo iaꞌ: Faiꞌ ria Amaꞌ Manetualain nafada memaꞌ soo, pake ria mana-dadean Yoel nae: \q1 \v 17 Amaꞌ Manetualain nafada nae, “Te neuꞌ ko fai na saka basan soo, \q2 Au sakaꞌ fee emi Au Dula-dale Ka neuꞌ basa lahenda ara, \q1 Emi ana touꞌ mara ma emi ana feto mara, \q2 Au dei pake Au mana dedea Ka. \q1 Emi ana muri-ana mara \q2 ara rita hata fo riiꞌ Au nau atudu fee sii, \q1 ma emi lasi mara boe, \q2 ara hapu meis fo Au atudu fee sii. \q1 \v 18 Naraa noo fai babasan na, \q2 Au fee Au Dula-dale Ka neuꞌ Au ana kara basa sii. \q3 Au fee neu touꞌ ara ma ina ara boe, \q2 Fo elaꞌ ara dedea hata fo Au afada sii soo. \q1 \v 19-21 Ela losa Ramatuaꞌ a Fai Na. Faiꞌ ria bei ta mai fa, \q2 tehuu Au tao aꞌuluꞌ manadadi bebeuꞌ nai lalai, \q3 Riiꞌ ledo a dadi maꞌiu, \q3 bulaꞌ a pilas a sama leoꞌ daa. \q2 Au boe oi tao hata bauinaꞌ nai dae-bafoꞌ, \q3 Riiꞌ nonooꞌ leo daa, ai pilaꞌ noo ai masuꞌ a kaboboa leo lain neu. \q1 Neuꞌ ko losa Ramatuaꞌ a fai bauinan ria, bea ria na naloo hule tutulu-fafaliꞌ neu Amaꞌ Manetualain, \q2 na ria rina hapu sodaꞌ.”\x + \xo 2:19-21 \xt Yoel 2:28-32\x* \p Ria nana maꞌulu na Yoel nafada soo. \p \v 22 Na! Toranoo lahenda Israel ara emin! Pasaꞌ ridoo mara fo nenene Au oi dedea. Amaꞌ Manetualain tudu fee Yesus, lahenda Nasaret ria. Ita bubuluꞌ tae ria nana tebe, huu noo ita tita noo mataꞌ ara Amaꞌ Manetualain pake Yesus, fo tao mana dadi bebeuꞌ ma hata bauinaꞌ. Emi boe bubuluꞌ soo, huu noo Yesus ana tao mana dadi bebeuꞌ nai emi talada. \v 23 Tehuu, emi maꞌisan soo, meni enoꞌ meu kokoe lahenda tadaluꞌ ara, fo paku neuꞌ ai kakeꞌ a. Seko-nante, Amaꞌ Manetualain bubuluꞌ basa sira soo, nemeꞌ fai aꞌulu na mai, tebe-tebe naraa noo Amaꞌ Manetualain duduꞌa-aꞌafin.\x + \xo 2:23 \xt Mateos 27:35; Markus 15:24; Lukas 23:33; Yohanis 19:18\x* \v 24 Tebe emi tao leo naaꞌ losaꞌ Ana mate teteaꞌ. Tehuu Amaꞌ Manetualain ta nau fee Yesus leo naroo nai lahenda mana-mateꞌ ara mamana nara fa. Huu naa, de Manetualain poꞌi naan nemeꞌ mamates a mai ma **nafoa fali Ana.\x + \xo 2:24 \xt Mateos 28:5-6; Markus 16:6; Lukas 24:5\x* \p \v 25 Maꞌulu na Mane Daud a duiꞌ laꞌe Yesus ria nae leo iaꞌ: \q1 ‘Au bubuluꞌ Amaꞌ Manetualain noo au kose-kose. \q2 Huu naa, de ta hapu hata esa fo natuda au boeꞌ, \q3 te Amaꞌ Manetualain nahaniꞌ au boboa ka. \q1 \v 26 Huu naa, de au dale ka namahoꞌo, \q2 boe ma au io-oa nade Na kose-kose, \q3 ma au amahere neuꞌ Ana noo dale katema-tua. \q1 \v 27 Huu fo, Ana ta nataaꞌ au sumane ka leo naroo nai lahenda mana-mateꞌ ara mamana na. \q2 Boe ma, Ana ta foa elaꞌ Ria Lahenda Dale Makamoi Na popora na naboo nai rate dae daleꞌ. \q1 \v 28 Amaꞌ Manetualain natudu fee au eno masoda tetea a. \q2 Huu ria naa, de au dale ka namahoꞌo naan seli, \q3 huu noo Amaꞌ Manetualain adaꞌ noo au.\x + \xo 2:28 \xt Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 16:8-11\x* \p Ria nana maꞌulu na Mane Daud duiꞌ basa soo. \p \v 29 Na! Toranoo kara emin! Besaꞌ e fee au lelaꞌ dei, fo au dedea tuka matetu na o emi, laꞌe ita Baꞌin Daud. Ana dedea nae leo naa, tehuu ana ta tudu neuꞌ ria ao-ina mesa na fa. Huu fo ana maten soo, de ratoin ma rate naa bei nai ita basa kata talada losaꞌ besaꞌ ia. \v 30 Mane Daud a nanadadi neuꞌ Amaꞌ Manetualain mana-dedean. Boe ma, ana bubuluꞌ Amaꞌ Manetualain helu neni sosooꞌ nae ria tititi-nonosin esa, homu pareta riiꞌ Lahenda fo Amaꞌ Manetualain tudu naan, neme fai a ulu na mai soo.\x + \xo 2:30 \xt Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 132:11; 2 Samuel 7:12-13\x* \v 31 Tepoꞌ ria, Daud relu leo doo a nai mata ele. Ma nafada naꞌulu neu Lahenda fo Amaꞌ Manetualain tudu memaꞌ ana soo. Lahenda naa riiꞌ neuꞌ ko foa fali neme mamate na mai. Ana ta maten naroo fa, ma popora na ta naboo. \p \v 32 Lahenda fo Daud nafada a, nana rii Yesus. Amaꞌ Manetualain nafoa fali ana nemeꞌ mamates a mai. Boe ma, ami basa mitan noo mataꞌ. \v 33 Ma besaꞌ ia, Amaꞌ Manetualain soꞌu na Yesus natuuꞌ nai boboa ona Na, ma Ana homu pareta nai mamana mademan. Ma Papa Na fee ni Dula-dale Malalao-malalafu Na, tuka Ria hehelu Na neme maꞌulu na mai. Ana helu, noi fee ita Ria Dula-dale Malalao-malalafu Na. Huu ria na, de emi mamanene ma emi mitan besaꞌ ia, riiꞌ Amaꞌ Manetualain fee Dula-dale Malalao-malalafu Na. \v 34 Daud mesaꞌ ana ta ae leo nusa-tetuꞌ a neu, tehuu ana nafada nae, \q1 ‘Manetualain nafada neuꞌ au Ramatuaꞌ ka nae, \q2 “Matuuꞌ muꞌ Au boboa ona Ka, nai mamana fo Au sadia memaꞌ soo, \q3 \v 35 losaꞌ Au tao a O musu mara doꞌo neuꞌ Ko.’ ”\x + \xo 2:35 \xt Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 110:1\x* \p \v 36 Huu ria naa, basa lahenda Israel ara muste bubuluꞌ noo matetuꞌ mae Yesus fo rina emi paku mamaten nai ai kakeꞌ a, nana riiꞌ Amaꞌ Manetualain soꞌun soo dadi neu Lahenda fo Amaꞌ Manetualain heren, boe ma ana dadi neuꞌ ita Ramatua na!” \p \v 37 Ramanene ria boe ma, basa sii dale nara dadiꞌ mana-papauꞌ. Boe ma, ratane Petrus noo basa-basa lahenda nadedenu fekeꞌ ara rae, “Aꞌa kara emin é! De ami muste tao ubeaꞌ bali?” \p \v 38 Boe ma Petrus nataa nae, “Emi esa-esa muste foa elaꞌ basa sala-siko mara, fo fali leo Amaꞌ Manetualain meu. Emi muste hule fo sarani, dadi neu tanda esa nae Amaꞌ Manetualain ose heni emi sala-siko mara soo. Ma emi boe hapu Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na. \v 39 Huu noo Amaꞌ Manetualain helu memaꞌ soo, fee Dula-dale Malalao-malalafu Na neuꞌ basa lahenda bea fo dadi neuꞌ Ria lahendan, riiꞌ emi moo basa upu-ana mara ma lahenda fekeꞌ ara boe.” \p \v 40 Petrus bei dedeaꞌ loa naruu leo naaꞌ noo sii, ma nafada nae, “Besaꞌ ia nana, lahenda dodouꞌ laꞌo rasalaꞌ reme eno masoda teteaꞌ a mai. Emi muste matalolole fo bosoꞌ tuka lahenda tadaluꞌ ara eno na. Tehuu tuka Amaꞌ Manetualain eno roos na fo ela emi hapu masodaꞌ maroo moo Ni.” \p \v 41 Boe ma, lahenda dodouꞌ ara sipoꞌ Petrus dedea na, de ara tuka Yesus Eno Masoda Na. De ara huꞌe fo sarani sii. Faiꞌ ria nana, lahenda rifun telu masoꞌ rabua roo Yesus lahenda nara. \v 42 Ara rahiiꞌ rabubua roo lahenda fekeꞌ mana-tuka Yesus. Ma sira esa malole roo esa. Tuka-tuka faiꞌ, ara makate ramanene nanoriꞌ neme Ramatuaꞌ Yesus lahenda nadedenu nara, boe ma ara rahiiꞌ hule-haradoi belaꞌ a, ma raa-rinu reuꞌ esa. \s1 Lahenda kamahere ara leleo-lalaꞌo nara \p \v 43 Faiꞌ ria nana, Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara, tao mana dadi bebeuꞌ dodouꞌ losaꞌ lahenda ra roi rapopooꞌ bafa nara ma ara bii. \v 44 Lahenda fo tuka Ramatuaꞌ Yesus Eno Masoda Na nana rabubua ma rasoda noo daleꞌ esa, losaꞌ sira hata nara basa sii pake belaꞌ asa.\x + \xo 2:44 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 4:32-35\x* \v 45 Boe ma, ruma raseꞌo sira bua-loa nara roo basa hata pusaka nara, fo ara babati doiꞌ sira, reu lahenda kamahereꞌ ara tuka sira esa-esaꞌ ko parluu na. \v 46 Tuka-tuka faiꞌ nana, ara rahiiꞌ rabubua nai Amaꞌ Manetualain Uma Mamaso Bau-ina na. Ara raa-rinu reme uma esa leo uma esa reu, noo dale namahoꞌoꞌ. Boe ma ara rasoda, rahii esa tulu-fali esa ma, ara ta ramanitu-ina fa. \v 47 Tuka-tuka faiꞌ, ara rahiiꞌ io-oa Manetualain, ta namaꞌetun fa. Basa lahenda dea rahiiꞌ asa. Tuka-tuka faiꞌ Manetualain fee sii soda-moleꞌ, basa nana, ara masoꞌ rabua roo Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara, de ara tamba raroo. \c 3 \s1 Petrus puli na lahenda lukuꞌ esa \p \v 1 Faiꞌ esa, liꞌu telu ledo leodae na, Petrus noo Yohanis leo Uma Mamaso Bau-inaꞌ a reu, fo roi hule-haradoi roo lahenda fekeꞌ ara. \v 2 Ara roi leo daleꞌ reu tuka lelesu esa nadeꞌ ‘Lelesu Malole’. Nai naa, ara rita touꞌ esa lukun neme mama na boki ni aa. Tuka-tuka faiꞌ, lahenda oꞌo roon leo mamanaꞌ ria neu, fo ana nalamemei nemeꞌ sudi bea a, fo rina roi leo Uma mamaso Bau-inaꞌ a daleꞌ reu. \v 3 Ana bei nita Petrus noo Yohanis roi masoꞌ leo daleꞌ reu, boe ma ana looꞌ lima na nae, “Papa kara, fee au hata ubeaꞌ.” \p \v 4 Dua sii bebesa ni, boe ma Petrus nae, “Aꞌa! Relu leo iaꞌ mai dei.” \p \v 5 Boe ma ana soꞌu mata na, de relu leo dua sii reu noo aafiꞌ esa nae, “We! Bate dua sii roi fee au hata ubeaꞌ oo.” \p \v 6 Tehuu Petrus nae, “Aꞌa! Au ta anuu doiꞌ sen esa boeꞌ, tehuu au oi fee ko hata esa fo au anuun besaꞌ ia. Aꞌa ka mamanene matalolole e. Noo Yesus Kristus, lahenda Nasaret ria kuasan au adenu ko foa mapadeiꞌ fo laꞌo leo!” \p \v 7 Boe ma Petrus tai na tou lukuꞌ a lima ona naa de hela nafoan. No besaꞌ ria boe ma ei na fali naun. \v 8 Keke neu te, ana paraboku de napadei. De ana lalaꞌo neu mai fo soba ei na. Basa boe ma, ana masoꞌ tuka dua sii, Uma Mamasoꞌ a dale reu. Ana laꞌo, paraboboku maꞌioꞌ-oa Amaꞌ Manetualain. \v 9 Boe ma, basa lahenda ritan laꞌo maꞌioꞌ-oa Amaꞌ Manetualain. \p \v 10 Basa sii ralelaꞌ ana, de rapopooꞌ bafa nara, ma rae, “Ia nana, tou luku mana malamemei, fo riiꞌ natuuꞌ nai Lelesu Malole bafa na, hetu? Ubeaꞌ taon de dadi leo iaꞌ?” \s1 Petrus ana dedea nai Uma Mamaso Bau-inaꞌ daleꞌ \p \v 11 Boe ma, tou a tuka boi-boi noo Petrus ma Yohanis. De telu sii losa nai mamanaꞌ dii nara malole-malole mesan, fo riiꞌ Mane Soloman na nafoa. Boe ma, basa lahenda ra mai rarurupu raa sii, ma roi leleuꞌ laka nara. \v 12 Petrus bei nita lahenda sira, boe ma ana dedea nae, “We! Lahenda Israel emin! Tao leoꞌ bea de rina emi leleuꞌ laka mara, huu noo emi mita tataoꞌ ia? Ubeaꞌ taon de rina emi mete mahere ami? Emi mae ee lahenda ia laꞌo nala, huu noo ami pake dedea, do sadikoma ami makate tuka Manetualain do, leo beaꞌ? \v 13 Au oi afada emi leo iaꞌ: Ita baꞌin, Abraham, Isak noo Yakob ara doꞌo-tabeꞌ neuꞌ Amaꞌ Manetualain fo soꞌu namademan soo, Lahenda fo rina Ana here naan, riiꞌ Yesus. Yesus ria nana, faiꞌ naa ra emi feen leo gubernor Pilatus lima na neu a. Basa boe ma gubernor, a nae poꞌin, tehuu emi malelena-laka moon, fo bosoꞌ poꞌi Yesus.\x + \xo 3:13 \xt Kalua reme Masir 3:15\x* \v 14 Tehuu Yesus nana, Lahenda ta nanuu salaꞌ fa. Dale Na malole na seli. Gubernor nau poꞌi Lahenda sala taaꞌ ria, te emi basa ta mataa fa. Boe ma, tadalu lenaꞌ bali, emi dudukuꞌ fo ana poꞌi lahenda kanisaꞌ esa fee emi.\x + \xo 3:14 \xt Mateos 27:15-23; Markus 15:6-14; Lukas 23:13-23; Yohanis 19:12-15\x* \v 15 Basa boe ma, emi maisa Yesus. Seko nate, Ana riiꞌ fee ita basa kata sodaꞌ a. Tebe Ana maten soo, tehuu Amaꞌ Manetualain nafoa fali Ana nemeꞌ mamates a mai. Ma Ria nana ami mita mataꞌ. \p \v 16 Na! Emi basa malela tou lukuꞌ ia. Besaꞌ ia baraꞌai na aon, tehuu ami ta pulin fa. Ami ta manuu kuasa hata-hata esa boeꞌ. Kuasa ria nana neme Yesus mai. Tou ia baraꞌai na aon huu noo namahere neu Yesus fo riiꞌ puli naan nai emi mata mara. \p \v 17 Toranoo kara emin! Besaꞌ ia, au alelaꞌ emi mo malaka mara emi tao tadadalu Yesus, te emi ta bubuluꞌ sasai mai na fa. \v 18 Amaꞌ Manetualain nafada memaꞌ neme faiꞌ aꞌulu na mai soo pake mana dedea nara rae: Ana fo rina Amaꞌ Manetualain here naan, muste lepa doidoso. Boe ma besaꞌ ia nana, hihii-nanauꞌ sira dadi soo. \v 19 Huu naa, de emi muste foa ela emi sala-siko mara ma fali leo Amaꞌ Manetualain meu, fo elaꞌ Ana ose heni sii, ma ta nafarene basa emi sala-siko mara sooꞌ, \v 20 ma natetea emi dale mara. Boe ma Amaꞌ Manetualain nau fee emi seluꞌ Ria Ana teteka hehere na soo, riiꞌ Yesus fo maꞌulu na Ana feen leo emi mai. \v 21 Neme fai a maꞌulu na mai, Amaꞌ Manetualain dedea pake Ria mana dedea nara rae, ‘Neuꞌ ko Au tao amaroo basa-basan losaꞌ dadi bebeuꞌ.’ Boe ma Yesus muste nahani nai Ria mamana makamoi Na, losaꞌ Ria fai mamai Na, fo Ana tao nabeu basa-basan. \p \v 22 Maꞌulu na baꞌi Musa boe nafada lahenda Israel a nae: \q1 ‘Emi Malaka ma riiꞌ Amaꞌ Manetualain, fee Lahenda esa neme emi talada mai fo dadi mana dedea, sama leo Ana pake au dadi Ria mana dedea mana-oꞌolan. Huu ria naa, de emi muste pasaꞌ ridoo mara mamanene basa-basan fo Ana nau nafada emi a.\x + \xo 3:22 \xt Tui Seluꞌ Laꞌe Neuꞌ Eno Sodaꞌ a 18:15, 18\x* \v 23 Tehuu bea riiꞌ ta nau namanene matalolole Lahenda ria dedea Na, neuꞌ ko Amaꞌ Manetualain usi henin neme ria nusa isi na mai.’\x + \xo 3:23 \xt Tui Seluꞌ Laꞌe Neuꞌ Eno Sodaꞌ a 18:19\x* \p \v 24 Ta noi baꞌi Musa riiꞌ dedea nae leoꞌ naa fa. Te Amaꞌ Manetualain pake lahenda feke fo dadi neu Ria mana dedea mana-oꞌolan. Ma sira boe oo, tui rae leoꞌ naa. Sama leo faiꞌ fo Amaꞌ Manetualain pake baꞌi Samuel nafada kata, hata fo besaꞌ ia ita titan noo mataꞌ. \v 25 Amaꞌ Manetualain helu neuꞌ baꞌi Abraham nae, \q1 ‘Nemeꞌ o tititi-nonosi ma mai Au, fee ua-naleꞌ neu basa lahenda dae-inaꞌ a.’\x + \xo 3:25 \xt Tutui Masososaꞌ 22:18\x* \p Naa! Hehelu Ria fo neme basa baꞌi ra mai, besaꞌ ia dadi riiꞌ neuꞌ emi, toranoo-toranoo Israel mara. \v 26 Amaꞌ Manetualain nadenu Ria Ana teteka heheren ria soo, natudu enoꞌ, fo elaꞌ emi foa elaꞌ sala-siko mara. No ria Ana natudu dale malole Na neuꞌ emi. Amaꞌ Manetualain fee Anaꞌ Ria mai naꞌuluꞌ fee emi, basa dei Ana fee lahenda fekeꞌ ara.” \c 4 \s1 Malaka agama ra raloo Petrus noo Yohanis fo mai rataa sii \p \v 1 Faiꞌ naa, Petrus noo Yohanis bei dedea rao nara roo lahenda sira, te lahenda bauinaꞌ hida mai. Sira nana malaka agama Yahudi raa, roo malaka manea Uma Mamaso Inaꞌ a, ma lehenda remeꞌ partei agama Saduki a mai. Ara mai nana, roi rasesefi bafa ꞌoo Petrus noo Yohanis. \v 2 Lahenda sira ramanasaꞌ huu noo dua sii rahiiꞌ tui basa lahenda ra rae, “Yesus maten tehuu foa faliꞌ soo. Noo leoꞌ naa, Ana soi enoꞌ fee lahenda mana-mateꞌ ara, fo elaꞌ ara foa faliꞌ.”\f + \fr 4:2 \ft Lahenda reme partei agama Saduki ra ta nau sipoꞌ nanoriꞌ ria fa, fo riiꞌ nae mana-mateꞌ ara rasoda seluꞌ\f* \v 3 Basa boe ma, ara pareta lahenda nara fo hopu ra dua sii. Tehuu, noo ledo a sakaꞌ tenaꞌ soo, boe ma ara roo sii, de ena sii reuꞌ bui daleꞌ, fo balahaaꞌ\f + \fr 4:3 \ft Lahenda Yahudi ra ta parisa dedea neu ledo tenaꞌ fa.\f* dei ara parisaꞌ dedea nara. \v 4 Tehuu, lahenda fo rahiiꞌ ramanene lahenda nadedenuꞌ sira, kadodou nara manaku rae hata, fo ara ranori sii nana tebe. Huu ria na, sira lahenda nara tamba dodouꞌ bate losa rifun lima rian. \p \v 5 Balahaꞌ boe ma, lahenda bauinaꞌ Yahudi ra rabubua ao nara rai Yerusalem. Sira nana, malaka ra, lasi hada ara, ma mese agama Yahudi ra. \v 6 Malaka agama Yahudi bauinaꞌ a, nai naa boe nade, Hanas. Lahenda bauinaꞌ fekeꞌ ara siꞌ Kayafas, Yohanis, Aleksander, ma malaka bauinaꞌ a toranoo nara rai na boe. \v 7 Basa sii tesa boe ma, ara pareta fo reu rala Petrus noo Yohanis, mai rataa malaka sira. Dua sii rala daleꞌ boe ma, ara ratane sii rae, “Tao leoꞌ bea, de rina emi mamodo mala touꞌ lukuꞌ ria? Ma emi pake bea kuasa na? Boe ma, bea rina nadenu emi, de maparani tao leo naaꞌ?” \p \v 8 Boe ma, Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na tao napararani Petrus, de nataa sii nae, \q1 “Papa sara! Emi nana lahenda bauinaꞌ, ma lasiꞌ nai lahenda Israel ara! Bosoꞌ mamanasaꞌ kalu ami laka mara dile. \v 9 Nonooꞌ nae papa sara moi saka dedeaꞌ mo ami, huu fo ami puli ma lahenda lukuꞌ esa. Boe ma emi nau bubuluꞌ ami pake bea kuasa na? \v 10 Au oi ataa emi ae leoꞌ ia, “Papa sara bei mafarene tou Nasaret a, fo riiꞌ nade, Yesus Ria nana Kristus, fo riiꞌ Amaꞌ Manetualain feli memaꞌ Ana nemeꞌ uluꞌ mai. Tehuu, emi londa maisan nai ai kakeꞌ a. Tehuu, Amaꞌ Manetualain nafoa faliꞌ Ana neme mamates a mai. Au nau papa sara moo basa lahenda Israel ara bubuluꞌ, te ami puli ma lahenda lukuꞌ ria nana pake Yesus kuasa na. \v 11 Yesus ia nana riiꞌ mana-duiꞌ nai Amaꞌ Manetualain Susura na nae, \q2 ‘Hapu batu esa marolu ra, tuꞌu henin soo; \q3 tehuu besaꞌ ia nanadadi neuꞌ batu natendeꞌ soo.’\x + \xo 4:11 \xt Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 118:22\x* \q1 \v 12 Nai basa dae-inaꞌ ia nana, Amaꞌ Manetualain ta soi eno fekeꞌ, fo neni sodaꞌ fee ita neme sala-sikoꞌ ara mai. Te noi enoꞌ esa a riiꞌ Yesus. Kalu ta Ria fa soo, na, ta hapu lahenda fekeꞌ esa soo boeꞌ, fo neni fee ita sodaꞌ a.” \p \v 13 Basa lahenda fo mana matuuꞌ rai nana, ara bubuluꞌ rae Petrus noo Yohanis nana noi lahenda aanaꞌ, ma rorooꞌ leo lahenda mana sakola taaꞌ a. Tehuu, ara roi leleuꞌ laka nara huu noo dua sii parani nara, ara dedea ta pake bibila-babaaꞌ fa. Tamba neuꞌ ara bubuluꞌ rae lahenda kaduaꞌ sira nana eiꞌ esa roo Yesus. \v 14 Huu ria naa, de basa sii bafa nara dadiꞌ mana-rauꞌ losaꞌ ara ta dedea dodouꞌ soꞌ, tamba neuꞌ lukuꞌ fo riiꞌ teꞌe na ao na napadeiꞌ natalolole nai naa boe, naraa noo sira mata nara. \v 15 Basa boe ma, radenu Yesus lahenda nadedenu kaduan sira rae, “Emi dua deaꞌ meu lalai dei.” Boe ma, ara rafee aafiꞌ. \v 16 Ara rae leo iaꞌ, “Toranoo kara e, ita sakaꞌ tao lahenda kaduaꞌ ia ra leoꞌ bea? Te basa lahenda Yerusalem ara bubuluꞌ soo, rae sira dua tao hata mana-dadi beuꞌ ia. Ita bei talena tae ubeaꞌ bali? Te buti a riaꞌ soo. \v 17 Malole lenaꞌ ita saka enoꞌ, fo elaꞌ hihii-nanauꞌ ia bosoꞌ bekan basa mamanaꞌ ain. Malole a, ita tabibiiꞌ dua sii fo elaꞌ ara bosoꞌ ranori Yesus Eno Masoda na. Maneni ma dua sii ta nau ramanene fa soo, na dei ritan!” \p \v 18 Boe ma, raloo dua sii daleꞌ reu seluꞌ, de rafada sii rae, “Besa-besa e! Emi ta bole manori Yesus ria neuꞌ lahenda soꞌ.” \p \v 19 Tehuu Petrus noo Yohanis rataa sii rae “Soba papa sara dodoo ao mara bea rina malole lenaꞌ? Tuka papa sara pareta mara, do tuka Amaꞌ Manetualain pareta na? \v 20 Te ami nana mita noo mataꞌ ma mamanene ao mara dodouꞌ soo. Tao leoꞌ bea derina ami ena bafa mara fo bosoꞌ tui lahenda fekeꞌ?” \p \v 21 Tehuu, lahenda mana-parisa dedeaꞌ sira horo seluꞌ asa bali. Basa boe ma, ara poꞌi dua sii, nana huu ara ta bubuluꞌ rae, huku tao sii leoꞌ bea fa. Ma ara biiꞌ, bosoꞌ losa lahenda kakaba-inaꞌ fo rai deaꞌ ria, rameru roo sii. Te basa sii io-oa Manetualain, huu noo lahenda lukuꞌ ria teꞌe na aon soo. \v 22 (Lahenda ria lukun teuꞌ haa hulu lenaꞌ ara, besaꞌ ko ana laꞌoꞌ.) \s1 Yesus lahenda nara hule-haradoi fo ela bosoꞌ ara biiꞌ \p \v 23 Ara poꞌi Petrus noo Yohanis, boe ma dua sii fali leo nonoo nara reu. Boe ma dua sii tui basa hohoroꞌ nemeꞌ malaka agama raa roo lahenda bauinaꞌ ara. \v 24 Ramanene rae leoꞌ naa, boe ma basa nonoo nara daleꞌ esa de hule-haradoi rae, “Amaꞌ Manetualain mana-adu lalai ma dae-inaꞌ a noo basa oe isi na.\x + \xo 4:24 \xt Kalua reme Masir 20:11; Nehemia 9:6; Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 146:6\x* \v 25 Maꞌulun na Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na, pake baꞌi Daud dadi neuꞌ Amaꞌ Manetualain mana-dedean, fo ana duiꞌ laꞌeneuꞌ lahenda fo ta nau sipoꞌ Yesus, nae: \q1 ‘Lahenda nusa dea ra ramanasaꞌ nana huu noo dedea pepekoꞌ a, \q2 Ara rafararaꞌu de roi nonoi-tatao ta nanuu huu-pedaꞌ fa. \q1 \v 26 Basa mane dae-inaꞌ, ara soꞌu tee-tafaꞌ fo saka ratati; \q2 roo basa malaka ra, rala-haraꞌ fo reu soaꞌ Amaꞌ Manetualain noo Kristus, Lahenda fo Manetualain tudu memaꞌ ana soo, neme faiꞌ a ulu na mai.’\x + \xo 4:26 \xt Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 2:1-2\x* \p \v 27 Hata fo baꞌi Daud duiꞌ a besaꞌ ia dadi soo. Ma dedeaꞌ a sosoa-raraan besaꞌ ia makaledoꞌ a soo. Tebe nai kota ia, Mane Herodes a noo gubernor Pontius Pilatus rabua roo basa ami lasi Israel ara ma nusa fekeꞌ a malaka nara. Boe ma basa sii, rala-haraꞌ fo ralena-lakaꞌ neuꞌ Yesus, Lahenda fo riiꞌ Amaꞌ Manetualain heren a.\x + \xo 4:27 \xt Mateos 27:1-2; Markus 15:1; Lukas 23:1, 7-11; Yohanis 18:28-29\x* \v 28 Tehuu besaꞌ ia, ita bubuluꞌ basa sira nana naraa noo Amaꞌ Manetualain hihii-nanaun, matuka naꞌetuꞌ nan nai fai ulun na. \v 29 Besaꞌ ia, Amaꞌ Manetualain mete masudi sii, ara tao ra bibiiꞌ ami, de ami huꞌe neuꞌ Amaꞌ Manetualain tao mapararani ami, fo elaꞌ ami meu tui-beka neuꞌ lahenda, nai basa mamanaꞌ ara, Manetualain Tutui Malole Na. \v 30 Ami boe huꞌe Amaꞌ Manetualain fee ami kuasa fo ami puli ma lahenda kamahedis ara, ma tao mana dadiꞌ bebeuꞌ ara, fo elaꞌ lahenda bubuluꞌ rae, kuasa ria nana neme Lahenda Makamoiꞌ fo Amaꞌ Manetualain nadenun a, riiꞌ Yesus. Amaꞌ Manetualain, ami huhule-haradoi ma noi riiꞌ naꞌ soo.” \p \v 31 Ara bei hule-haradoi, te uma fo sira rai daleꞌ a, ana natakeko. Boe ma, basa sii hapu rala Dula-dale Malalao-malalafuꞌ a. Boe ma, ara kalua de reu tui-beka Amaꞌ Manetualain Tutui Malole Na ta pake bibila-babaꞌ fa. \s1 Lahenda kamahereꞌ ara soda nara lepa belaꞌ beraꞌ a, ma ramahoꞌo belaꞌ a \p \v 32 Basa boe ma, lahenda fo ramahere neuꞌ Yesus, nana ara daleꞌ esaꞌ a, ma rasue-ralai ao. Ara ta mali tua fa, te ara ratulu-rafali ao. Bea nanuu ubeaꞌ oo ara ator fo pake belaꞌ a.\x + \xo 4:32 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 2:44-45\x* \v 33 Boe ma, Amaꞌ Manetualain fee kuasa neuꞌ lahenda nadedenu nara, fo tui lahenda ra rae, Ramatuaꞌ Yesus foa faliꞌ neme mamate na mai soo. Huu fo sira rita mataꞌ soo. Basa boe ma, Manetualain fee sii ua-naleꞌ dodouꞌ. \v 34-35 Lahenda ruma seꞌo dae ma uma nara, de doi nara fee sii leo Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara reu fo urus reniꞌ lahenda ra parluu na, de ta hapu lahenda esa toꞌa-taa boeꞌ. \p \v 36-37 Sama leoꞌ Yusuf. Ria nana Lewi tititi-nonosin, neme pulu Siprus mai. Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara foin, nade Barnabas, sosoa na nae, ‘lahenda fo nahiiꞌ fufuꞌa-aali neuꞌ lahenda fekeꞌ’. Ana seꞌo daen bibia anaꞌ esa, boe ma ana neni doi nara fee sii leo Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara reu. \c 5 \s1 Ananias noo Safira mate sii, nana huu fo roi soba Manetualain Dula-dale Na \p \v 1 Tehuu, tepoꞌ ria boe oo touꞌ esa, nade Ananias, sao na, nade Safira. Dua sii seꞌo dae bibia anaꞌ esa boe, \v 2 ma rala-haraꞌ fo rafuni doiꞌ seri nemeꞌ dae ria beli na mai. Raseꞌo basa dae a, boe ma Ananias neu nafada Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara nae, “Ami besaꞌ ko seꞌo basa dae bibia anaꞌ esa, de ami moi fee katemaꞌ doi nara leo Amaꞌ Manetualain neu.” \p \v 3 Tehuu Petrus nasaꞌain nae, “We! Ananias! O talalu man seliꞌ! Tao leoꞌ bea de rina o manuu dale leo naaꞌ fo mafuni ma doiꞌ nemeꞌ dae ria beli na mai? O dale ma ta nae tadalu boeꞌ ma, o tuka malaka nitu a hihii-nanaun. O maparani laꞌesaꞌ masarali neuꞌ Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na. \v 4 Leo iaꞌ! O nau seꞌo dae ria do taꞌa oo, neme o mai. Kalu seꞌo man soo, de mae fee katemaꞌ doi na do taꞌa oo, neme o mai. Te ubeaꞌ taon de rina o tao leo naaꞌ? O soba-soba tao makoa ita lahenda dae-inaꞌ a, tehuu ta hapu lahenda tao rakoa Manetualain fa.” \p \v 5 Namanene Petrus nae leoꞌ naa, boe ma keke neu te Ananias leku-bara neuꞌ daeꞌ boe ma, mate tutiꞌ ana. Basa lahenda fo ramanene tutuiꞌ ria, ara bii ramateꞌ ao nara. \v 6 Basa boe ma, ana muri-anaꞌ hida uma daleꞌ reu, de ara poti ra Ananias popora na, de reu ratoin. \p \v 7 Ee basa jam telu boe ma, Ananias sao na mai, tehuu ana bei ta bubuluꞌ mana-dadiꞌ ria faꞌ. \v 8 Boe ma Petrus natanen nae, “Leoꞌ bea, mama? Mama kasa seꞌo ma dae a de beli na riaꞌ, do?” \p Boe ma, ana nataa nae, “Tebe leoꞌ naa, papa, dae a beli na riiꞌ naꞌ soo.” \p \v 9 Boe ma Petrus nasaꞌain nae, “Tao leoꞌ bea de rina o mo sao ma mala haraꞌ fo soba Dula-dale Malalao-malalafuꞌ a? O mete fa! Lahenda fo roo sao ma reu ratoin, besaꞌ ko fali mai sii. Seluꞌ bai anaꞌ ia te ara rolo reni popora ma fo reu ratoin neuꞌ sao ma boboa na.” \p \v 10 Bei namanene Petrus dedea nae leoꞌ naa, boe ma keke neu te inaꞌ a leku neu, de mate tutiꞌ ana adaꞌ mamanaꞌ ria. Ana muri-anaꞌ ara fali mai sii, te rita inaꞌ a maten soo, boe ma, ara rolo reni popora naa, de reu ratoin neuꞌ sao na boboa na. \p \v 11 Boe ma, lahenda fo ramahere neuꞌ Yesus, nana basa sii bii, ma basa lahenda fekeꞌ fo rina ramanene Ananias noo Safira mamate nara, sira bii boe. \s1 Petrus asa puli ra lahenda dodouꞌ \p \v 12 Tepoꞌ ria Yesus lahenda nadedenu nara, tao ra hata mana dadi beuꞌ dodouꞌ ina, de lahenda ra rita. Lahenda sira rahiiꞌ leo Amaꞌ Manetualain Uma Mamaso Inan daleꞌ reu. No teiꞌ esa ma daleꞌ esa ara rabua rai mamanaꞌ dii nara malole-malole mesan, fo riiꞌ Mane Soloman na nafoa nan \v 13 Leo mae lahenda dodouꞌ io Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara, tehuu lahenda bea bei ta namahere neuꞌ Yesus fa soo na, ana ta naparani neu nabua noo sii rai naa fa. \p \v 14 Te lahenda fo namahere neuꞌ Yesus boe-boe ramaꞌate ina-touꞌ ina-touꞌ, \v 15 losaꞌ ara roo lahenda kamahedi sara rapeuꞌ asa reuꞌ neaꞌ lain nai enoꞌ a suu na, huu fo ara afi rae, “We! Kalu Petrus noo Yohanis laꞌo resiꞌ ia, leo mae adaꞌ noi salao nara boe oo, kamahedi sara teꞌe ra ao nara.” \v 16 Tepoꞌ ria, lahenda ra roi mai-maiꞌ a reme koro maneneaꞌ nai Yerusalem, ma rolo roo lahenda kamahedi nara, de Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara puli ra basa sii. Ara roo sira lahenda nitu heke nara, de Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara usi heni basa nitu sira. \s1 Yesus lahenda nadedenu nara hapu doidosoꞌ \p \v 17 Faiꞌ na lahenda fo tuka Ramatua Yesus lahenda nadedenu nara, nana dodouꞌ asa soo, huu ria na de malaka bauinaꞌ agama Yahudi na noo tia-lain nemeꞌ partei Saduki a ara eteꞌ ao nara huu noo ralena sii. \v 18 Huu ria naa, de ara reu heke ra Yesus lahenda nadedenu nara, de tee sii leo bui daleꞌ reu.\f + \fr 5:18 \ft Nai dedea Yunani, dedeaꞌ ria sosoa na bisa nae, “ena sii rai uma huhuku bauinaꞌ a”. Ma bisa rae, “ena sii reuꞌ bui daleꞌ fo ra mamaeꞌ asa rai lahenda dodouꞌ matan”.\f* \p \v 19 Tehuu hatun ria boe oo, Amaꞌ Manetualain ei-laꞌo lima-lopen esa neme nusa tetuꞌ a mai leo bui a neu, de soi fee sii lelesu a. Basa boe ma, nalalaꞌo noo sii deaꞌ reu, de nafada sii nae, \v 20 “Besaꞌ ia boe emi leo Amaꞌ Manetualain Uma Mamaso Ina na meu fo mafada basa-basan neuꞌ lahenda manai naa ra elaꞌ ara tuka Manetualain Eno Masoda bebeun ia.” \p \v 21 Foa balahaꞌ bei maiu-anaꞌ, te ara tuka Amaꞌ Manetualain ana nadenun ria pareta na, boe ma ara reuꞌ Uma Mamaso Ina a mata naa, de ara ranori lahenda ra rai naa. \p Ta doo bea boeꞌ, te malaka bauinaꞌ ria noo nonoo nara mai, roo basa lahenda bauinaꞌ reme Israel mai. Ara rabua nana roi parisaꞌ dedea agama laꞌe Ramatuaꞌ Yesus lahenda nadedenu nara, basa boe ma ara radenu reu rala Petrus asa remeꞌ bui a mai. \p \v 22 Tehuu mana maloo ra reu, te Petrus asa reꞌesana bui daleꞌ soo. Basa boe ma, manea ra reu rafada malaka bauinaꞌ a nai mamana parisa dedeaꞌ a, \v 23 rae, “Papa kasa boso mamanasaꞌ. Ami meu te bui a lelesu nara mana koe naꞌisaꞌ. Manea ra boe basa sii rapadeiꞌ rai na. Ami madenu sii soi lelesu a, de ami daleꞌ meu, te ta mita hata esa boeꞌ.” \p \v 24 Ramanene leoꞌ naa boe ma, malaka agama Yahudi ra roo malaka manea Uma Mamaso Ina a, mopo aꞌafi nara, de roi ramakokoaꞌ a. \p \v 25 Boe ma lahenda esa mai, de nafada nae, “Papa kasa nenene dei! Lahenda fo riiꞌ ena sii rai bui daleꞌ a, rai deaꞌ ia. Besaꞌ ia, rapadeiꞌ de ranori rai Uma Mamaso Inaꞌ daleꞌ soo!” \p \v 26 Ramanene rae leoꞌ naa boe ma, malaka manea Uma Mamasoꞌ a pareta lahenda nadenu nara reu hopu ra selu Petrus asa. Tehuu ara biiꞌ, huu lahenda dodouꞌ ramanene Petrus dedea-nafada nara soo, ma ara afi rae bosoꞌ losa basa lahenda sira rameru fo ara pia manea ra. Huu ria naa, de faiꞌ fo ara hopu seluꞌ Petrus asa, ta raparani baraꞌ aꞌai sii fa. \p \v 27 Boe ma, roo Petrus asa leo mamana parisa dedeaꞌ a reu, boe ma malaka bauinaꞌ a natane sii nae, \v 28 “Ami horo emi soo, fo bosoꞌ manori lahenda ra, eno masoda bebeuꞌ fo rii lahenda ria nau tao ni a! Emi laka batu mara soo na! Emi ta tao daleꞌ neuꞌ ami pareta ma fa, tehuu emi tao tuka emi hihii-nanau mara! Emi manori maleleiꞌ basa Yerusalem ia, nonooꞌ leo emi sale ami mae ami riiꞌ madenu lahenda fo ramate Yesus.”\x + \xo 5:28 \xt Mateos 27:25\x* \p \v 29 Boe ma Petrus foa napadeiꞌ de dedea, neni basa sii hara-oe nara nae, \q1 “Papa kasa emin! Kalu lahenda dae-inaꞌ a pareta naa nalena-laka Amaꞌ Manetualain hihii-nanaun soo, na ami ta bisa tuka fa. Ami muste tuka noiꞌ Amaꞌ Manetualain pareta na. \v 30 Lahenda fo neni fee ami masoda bebeuꞌ a, nana riiꞌ Yesus. Ria rina emi londa maisan nai ai kakeꞌ a. Neme fai a ulu na mai, ita baꞌi nara hule-haradoi neuꞌ Amaꞌ Manetualain fo riiꞌ na foa faliꞌ Yesus neme mamate na mai soo. \q1 \v 31 Besaꞌ ia, Amaꞌ Manetualain soꞌu na Yesus fo dadi neuꞌ Ria lima boa ona Na, ma homu kuasa dadiꞌ mane bauinaꞌ, riꞌ soi-tefa lahenda neme sala-siko nara mai soo. Ana fee ita lahenda Israel a enoꞌ fo ela bosoꞌ boe ita tao salaꞌ bali, de rina Amaꞌ Manetualain dale Na tama huu fo lahenda Israel a ta tao salaꞌ soꞌ. \v 32 Te ita tita noo mataꞌ tae Yesus maten soo, tehuu ana foa faliꞌ. Besaꞌ ia, Dula-dale Malalao-malalafu na nafada hihii-nanauꞌ Ia, neuꞌ lahenda fo tuka Yesus Eno Masoda na. \p \v 33 Ramanene Petrus dedean sira, boe ma basa lahenda mana matuuꞌ fo rai mamanaꞌ ria nana eteꞌ ao nara, de nau raisa Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara. \v 34 Tehuu, touꞌ esa, nade Gamaliel, natuuꞌ nai na parisaꞌ dedeaꞌ boe. Lahenda hadaꞌ raan seli, te ria nana mese malela inaꞌ esa neme partei agama Farisi a mai. Petrus dedea basa boe ma, ara nau tao raꞌisan, tehuu Gamaliel foa napadeiꞌ, de nadenu lahenda ra roo Petrus asa reuꞌ deaꞌ lalai dei. \v 35 Ara losa deaꞌ boe ma, Gamaliel dedea noo malaka sira nae, \q1 “Toranoo kara emin! Ita besa-besa, ou! Te bosoꞌ losa ita tapue tao tadadalu lahenda ia ra. Ita muste dodoo tatalolole dei. \v 36 Te emi bei mafarene touꞌ esa, nade Teudas, maten doo a soo, tehuu bei nasoda a, ana hule aon nae ria nana lahenda bauinaꞌ, losaꞌ lahenda bate natun haa tuka ni. Tehuu tepoꞌ fo lahenda raisa ni, mana-tuka nara ralai kofela, losa besaꞌ ia ta mita esa mata-idun so boeꞌ. Mopo basa sii soo!” \q1 \v 37 Emi mafarene seluꞌ tutuiꞌ esa bali. Tepoꞌ ria, naraa noo mana-pareta ra dui lahenda, fo ela reke bubuluꞌ nusaꞌ a lahenda nara dedesi na. Touꞌ esa, nade Yudas, neme Propinsi Galilea a mai. Lahenda dodouꞌ tuka ni, tehuu tati raꞌisan soo, boe ma lahenda fo tuka ni nana ralai ii-onaꞌ rarooꞌ a losaꞌ ta hapu esa soo boeꞌ. \q1 \v 38 Huu ria na toranoo ara, au dodoo ae dedea sira sama leo ia boe; de bosoꞌ taisa sii, remeꞌ na te sira nanori nara ma sira leleo-lalaꞌo nara, neuꞌ ko mopoꞌ asa ma ta ranenete rala dooꞌ a fa, kalu neme lahenda dae-inaꞌ a mai. \v 39 Tehuu kalu tetebe sara nanori ia neme Amaꞌ Manetualain mai, neuꞌ ko emi ta matuda sii fa. Huu ria naa, de emi besa-besa dei. Te bosoꞌ losa emi rina malena-laka mo Amaꞌ Manetualain.” \p Ramanene leoꞌ naa boe ma, basa sii rataa tuka Gamaliel nanori-nafadan. \v 40 Basa boe ma, raloo lahenda nadedenuꞌ sira daleꞌ reuꞌ, de radenu lahenda ra popoꞌo sii. Basa boe ma, ara horo fo ta bole oꞌotoꞌ-seseiꞌ Yesus nade na bali. Boe ma, ara poꞌi sii. \p \v 41 Boe ma lahenda nadedenu sira, laꞌo elaꞌ mamana parisa dedeaꞌ ria. Ara afi rae, leo mae nade nara ra boo huu noo tuka Yesus, tehuu ara ramahoꞌo mamateꞌ, huu noo Amaꞌ Manetualain nita sira raraa hapu doidoso leo naaꞌ. \v 42 De tuka-tuka faiꞌ, ara ranori lahenda rae, “Lahenda fo Amaꞌ Manetualain here memaꞌ neme uluꞌ mai a, riiꞌ Yesus.” Boe ma, ara rafada hihii-nanauꞌ Ria laꞌo naroo, nai lahenda ra uma nara, ma nai Uma Mamaso Inaꞌ a boe. \c 6 \s1 Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara here lahenda hitu fo ralalau lahenda mantoꞌa-mantaaꞌ ara \p \v 1 Tepoꞌ ria, Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara dodouꞌ asa soo. Tehuu sira bubua dua dedean. Lahenda Yahudi sira ruma dedea pake dedea Aram, ma ruma dedea pake dedea Yunani. Doo-doo boe ma, dadi nahuu-nalenaꞌ nai bubua kaduaꞌ ia ra. Bubuaꞌ fo pake dedea Yunani ra, dale nara ta malole a roo bubuaꞌ fo riiꞌ pake dedea Aram. Ara rae, “Ia ta laꞌe soꞌ! Fai-faiꞌ emi bati nanaa-nininuꞌ soo na, bosoꞌ esa bera lena esa. Te ami ina falu mara ta hapu babatiꞌ fa.” \p \v 2 Huu ria naa, de Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu kasanahulu duan sira, rabubua ra Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara katemaꞌ asa, boe ma ara dedea rae, “Basa toranoo kara emin, kalu ami hahae manori lahenda Manetualain Tutui Malolen, fo ralalau emi nanaa-nininuꞌ mara, bisa boe; tehuu ta laꞌe fa. \v 3 De ami afi mae leoꞌ ia, malole lenaꞌ here ma lahenda hitu neme emi mai. Saka lahenda nade malole, leleo-lalaꞌon malole a, nalelaꞌ basa hihii-nanauꞌ a, ma Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na ator soda na. Kalu emi here lahenda rupa leo naaꞌ a, soo na ami soꞌu ma sii, fo elaꞌ ara ralalau ina falu ra nanaa-nininu nara. \v 4 Leo naaꞌ soo, na dei, besaꞌ ko ami hule-haradoi lena ria bali, ma manori Manetualain Dedea-Nafada Na.” \p \v 5 Basa boe ma, ara sipoꞌ Petrus asa dedean ria, de ara here ra lahenda hitu. Lahenda, sira siꞌ: \q2 Esa nade Stefanus, ana namahere matetuꞌ neu Ramatuaꞌ Yesus, ma ria boe Dula-dale Malalao-malalafuꞌ a pake ni. Ma fekeꞌ sira siꞌ: \q2 Filipus, \q2 Prokorus, \q2 Nikanor, \q2 Timon, \q2 Parmenas, \q2 ma Nikolas, neme kota Antiokia mai, lahenda Yahudi ta ria fa, tehuu ana masoꞌ leo agama Yahudi a neu. \p \v 6 Basa boe ma, roo lahenda kahituꞌ fo here ra sii a leo Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara reu. Boe ma, lahenda nadedenuꞌ sira fua lima nara, ma hule fee sii de soꞌu sii dadi lahenda mana-malalau nanaa-nininuꞌ fo elaꞌ lahenda manatoꞌa-manataaꞌ ara hapu babatiꞌ be dedesiꞌ. \p \v 7 De Manetualain Dedea-Nafadan rule-feo basa mamanaꞌ ain. Ma lahenda fo tuka Yesus Eno Masoda na tamba-raroo nai Yerusalem. Malaka agama dodouꞌ lali leo Yesus lahenda nara reu. \s1 Ara homu ra Stefanus \p \v 8 Tepoꞌ ria, Amaꞌ Manetualain fee Stefanus ua-naleꞌ dodouꞌ. Ana fee Stefanus kuasa boe, fo tao mana dadi bebeuꞌ ma hata bauinaꞌ, ela lahenda dodouꞌ rita noo mataꞌ. \v 9 Nai na, lahenda Yahudi hida reme dae dooꞌ mai. Reme kota Kirene, Kota Aleksandria, propensi Kilikia ma propensi Asia. Maꞌulun ria, ara dadi ata fee lahenda fekeꞌ a, tehuu doo-doo, boe ma ramatua nara poꞌi ra sii. Basa boe ma, lahenda ia ra rabubua ao nara nai Yerusalem. Ara biasa leo sira uma mamason esa, nade, ‘Poꞌi neme ata a mai’. Ara ramanene Stefanus dedea nara soo, tehuu ta rahiiꞌ fa, de ralelena aoꞌ ron. \v 10 Tehuu Stefanus malela naa seliꞌ, huu fo ana dedea pake kuasa neme Manetualain Dule-Dale Malalao-malalafu Na mai. Huu ria na, de ara ta sekin fa. \v 11 Noo ria na, ara saka eno tadaluꞌ. Boe ma, ara seba lahenda hida fo elaꞌ reu tui pepekoꞌ rae, “Ami mamanene lahenda ia dedea natuda Musa noo Amaꞌ Manetualain.” \p \v 12 Ara dudukuꞌ lahenda losa leo lahenda Yahudi ra lasi nara, ma mese agama ra, boe ramanene. Ara ramanene leoꞌ naa boe ma, ramanasa. Basa boe ma, reu hopu ra Stefanus, de hela roo ni neu na taa nai Mamana Parisa Dedea Agama. \v 13 Mana-sakasii pepeko nara tui popodeꞌ maa nara, soaneuꞌ Stefanus rae, “Lahenda ia, dedea kokosen adaꞌ noi Uma Mamasoꞌ Inaꞌ a tadalu na. Ma ana tao dedea masalaeꞌ neuꞌ Amaꞌ Manetualain pareta nara fo riiꞌ baꞌi Musa na ondan fee ita soo a. \v 14 Ami boe mamanene ni dedea nae, Yesus, lahenda Nasaret ria nau fate heni Uma Mamaso Inaꞌ a, ma tao nalutu ita hada nara fo riiꞌ baꞌi Musa naꞌonda fee itaꞌ soo a.” \p \v 15 Basa ria boe ma, lahenda fo ratuuꞌ ra bua rai Mamana Parisa Dedea Agama ria, bebesa matalolole Stefanus, te mata-idun na sama leo Manetualain ei-laꞌo lima-lopen rai nusa tetuꞌ a. \c 7 \s1 Stefanus nasalaꞌe ao na nai Mamana Parisa Dedea Agama \p \v 1 Basa boe ma, agama Yahudi ra Malaka Bauinaꞌ na, natane Stefanus nae, “Ara kolaaꞌ o nana tebe do taꞌa?” \p \v 2-3 Stefanus nataa faliꞌ asa nae, “Papa sara ma basa toranoo kara emi. Soba emi mamanene au dei. Maꞌulu ele na, ita baꞌin Abraham bei ta foa elaꞌ nusa namon fa, te Manetualain marela-masaꞌa Na tudu ao na neuꞌ. Amaꞌ Manetualain pareta nae, ‘O foa elaꞌ nusa namom, ma toranoo aꞌa fadim mara. O laꞌo leo nusaꞌ esa nai ele, te neuꞌ ko au dei atudu ko.’ Boe ma, ana poꞌi neme dae Mesopotamia mai fo lali leo kota Haran na neu.\f + \fr 7:2-3 \ft Dae Mesopotamia ria, besaꞌ ia ara hulen soo na rae nusa Irak. Ma kota Haran ria, manana na, besaꞌ ia nai nusa Siria. Mete \ft \+it Tutui Masososaꞌ 12:1\+it* boe.\f* \v 4 Boe ma, ana foa ela lahenda Kasdim ara nusa na, de leo kota Haran na neu. Papa boki na maten boe ma, Amaꞌ Manetualain noo baꞌi Abraham lali leo dae fo besaꞌ ia papa sara roo toranooꞌ kara leon ia.\x + \xo 7:4 \xt Tutui Masososaꞌ 11:31; 12:4\x* \v 5 Tepoꞌ ria, Amaꞌ Manetualain ta bati feen dae teka esa boeꞌ nai nusaꞌ ia, fo dadi neuꞌ baꞌi Abraham dae pusaka na. Tehuu, Amaꞌ Manetualain helu basa nae, neuꞌ ko Ana fee ni dae ia fo dadi neuꞌ tititi-nonosi nara dae pusakan. Sekona te tepoꞌ ria, Abraham bei ta nanuu ana bokiꞌ fa.\x + \xo 7:5 \xt Tutui Masososaꞌ 12:7; 13:15; 15:18; 17:8\x* \v 6 Tehuu, Amaꞌ Manetualain nafadan nae, ‘O tititi-nonosi mara, neuꞌ ko leo nai lahenda fekeꞌ nusan. Boe ma, lahenda sira ese-rumu siiꞌ ma tao tadadalu sii losa teuꞌ natun haa. \v 7 Basa teu natun kahaaꞌ sira, neuꞌ ko Au dei huku nusa isiꞌ sira, fo riiꞌ tao emi neuꞌ sira atan. Boe ma, o tititi-nonosim foa ela nusaꞌ ria leo mamanaꞌ ia mai, fo hule makasi neuꞌ Au.’\x + \xo 7:7 \xt Tutui Masososaꞌ 15:13-14; Kalua reme Masir 3:12\x* \v 8 Dedea basa nae leoꞌ naa, boe ma ana tao hekenee barataa neniꞌ sunat, fo ela dadi tanda nae Abraham asa, dadi reuꞌ Amaꞌ Manetualain lahendan. Abraham anan Ishak besaꞌ ko faiꞌ falu, boe ma Abraham sunat ana. Doo-doo boe ma, Ishak sunat anan Yakob. Basa boe ma, Yakob ana kasanahulu dua nara, bea faiꞌ haa hulu, na ana sunat asa. Basa sii nana ita lahenda Yahudi a bei-baꞌin.\x + \xo 7:8 \xt Tutui Masososaꞌ 17:10-14; 21:2-4; 25:26; 29:31—35:18\x* \p \v 9 Boe ma, ita bei-baꞌin ara eteꞌ ao nara, roo sira fadin Yusuf losaꞌ ara seꞌo henin, de ana dadi ata nai dae Masir a. Tehuu Amaꞌ Manetualain ta foa elan fa.\x + \xo 7:9 \xt Tutui Masososaꞌ 37:11, 28; 39:2, 21\x* \v 10 Ma poꞌi-tata nan neme basa doidoso na mai. Amaꞌ Manetualain bati feen duduꞌa-aꞌafin tandeꞌ a losaꞌ mane Masir a suen naan seli, de feen homu kuasa ma soꞌun dadi neuꞌ ria lima boa ona na.\x + \xo 7:10 \xt Tutui Masososaꞌ 41:39-41\x* \p \v 11 Basa boe ma, faiꞌ laas a dadi nai dae Masir, ma dae Kanaꞌan. Faiꞌ laas ria talalu naan seli losaꞌ lahenda dodouꞌ doidoso rai basa mamanaꞌ ain. Huu ria naa, de tepoꞌ ria ita baꞌi nara boe ta raa-rinu hata esa boeꞌ\x + \xo 7:11 \xt Tutui Masososaꞌ 42:1-2\x* \v 12 Tehuu baꞌi Yakob namanene nae, nanaaꞌ nai dae Masir. Basa boe ma, nadenu ana nara, fo riiꞌ ita bei-baꞌi nara, ara leo dae Masir reu, fo asa nanaaꞌ nai na. \v 13 Asa ra boe ma ara fali. Mai de basa nanaa nara boe ma, Yakob nadenu sii reu asa seluꞌ nai dae Masir. Faiꞌ ria besaꞌ ko, Yusuf tui matetuꞌ asa nae, ria nana sira fadi bokin a. Basa boe ma, besaꞌ ko ria noo toranoo nara leo mane Masir reu, fo elaꞌ nalelaꞌ asa.\x + \xo 7:13 \xt Tutui Masososaꞌ 45:1, 16\x* \v 14 Boe ma, Yusuf hule fo papa na ma toranoo nara basa sii lali leo Masir reu. Lahenda mana mai sira, nana hitu hulu lima sii.\x + \xo 7:14 \xt Tutui Masososaꞌ 45:9-10, 17-18; 46:27\x* \v 15 De Yakob lali leo Masir neu losaꞌ ria noo ita bei-baꞌi nara mates sii rai naa.\x + \xo 7:15 \xt Tutui Masososaꞌ 46:1-7; 49:33\x* \v 16 Tehuu doo na seli, boe ma ara reni faliꞌ bei-baꞌin dui nara leo koro Sikem, nai dae Kanaꞌan. Basa boe ma, ara ratoi duiꞌ sira reuꞌ rates, fo tepoꞌ ria baꞌi Abraham asa neme Hemor tititi-nonosin mai a.\x + \xo 7:16 \xt Tutui Masososaꞌ 23:3-16; 33:19; 50:7-13; Yosua 24:32\x* \s2 Stefanus nataa neniꞌ Musa tutui naa neuꞌ lahenda fo ta nau ramanenen fa \p \v 17 Basa mana-dadiꞌ ia ra nana, huu noo Manetualain helu nae, neuꞌ ko Ana bati fee Abraham dae pusakaꞌ nai mamanaꞌ ria. Fai na naneneaꞌ fo Manetualain tao natetu ria hehelun naa, ita lahenda Yahudi nara ramefu rai dae Masir. \v 18 Tepoꞌ ria, mane bebeuꞌ esa mulai homu pareta nai Masir. Tehuu, ta nalelaꞌ Yusuf fa.\x + \xo 7:18 \xt Kalua reme Masir 1:7-8\x* \v 19 Maneꞌ ria namoloꞌ ita bei-baꞌi nara, ma makaresi na seliꞌ, losaꞌ ana nadenu fo tuꞌu heni ana boki-beuꞌ nara fo elaꞌ mate sii.\x + \xo 7:19 \xt Kalua reme Masir 1:10-11, 22\x* \p \v 20 Naraa noo tepoꞌ ria boe, baꞌi Musa mama na bokin. Ao na tibu-tibu. Papa na noo mama na ta tuka maneꞌ a pareta na fa. Ara anutu rafufuniꞌ ana nai sira uman, losaꞌ bulaꞌ telu.\x + \xo 7:20 \xt Kalua reme Masir 2:2\x* \v 21 Mai de ara ta rafuni ralan nai uma sooꞌ boe ma, ara rafuli henin. Tehuu mane Masir ana feton esa here nan, boe ma oꞌo noon, de ana anutun sama leoꞌ ria ana boki na.\x + \xo 7:21 \xt Kalua reme Masir 2:3-10\x* \v 22 Huu ria na, lahenda Masir ranori ni sira malela nara losaꞌ Musa dadi neuꞌ lahenda bauinaꞌ. Nalela dedea ma nalela nonoi na seliꞌ. \p \v 23 Musa teun haa hulu, boe ma ana nahiiꞌ neu saka ina-ama, toranoo lahenda Israel nara, fo elaꞌ ralelela aoꞌ. \v 24 Ana lalaꞌo nai deaꞌ boe ma, nita lahenda Masir esa popoꞌo lahenda Israel esa. Boe ma, ana neu fali ria lahenda nusa isi naa, de pau naisa lahenda Masir ia. \v 25 Te Musa nae ndobuko lahenda nusa isi nara bubuluꞌ rae, Amaꞌ Manetualain fee ria neu nana elaꞌ poꞌi na sii remeꞌ susa a mai. Tehuu, ara bei ta bubuluꞌ hihii-nanau ria fa. \v 26 Balahaꞌ boe ma, Musa neu lalaꞌo seluꞌ bali fo ana memete lahenda Israel. Ana nita touꞌ dua ra poko ao. Boe ma, ana dedea noo dua sii fo elaꞌ ara ralolole ao nae, “We! Emi dua nana aꞌa-fadiꞌ. Ubeaꞌ taon de emi mahuu?” \p \v 27 Tehuu, touꞌ fo popoꞌo nonoo na a, ana tipa heni Musa boe ma nae, ‘Bea soꞌu na o dadi neuꞌ ami malaka ma?! Ma bea soꞌu na o dadi neuꞌ ami mana-ee dedeaꞌ ma?! \v 28 Bate moi pau maisa au leoꞌ useleꞌ a, o maisa lahenda Masir a, do?’ \v 29 Musa namanene leoꞌ naa boe ma, ana nalai ela Masir. Ana leo nai lahenda Median ara nusa na. Ana sao nai naa, de boki ra ana touꞌ dua.\x + \xo 7:29 \xt Kalua reme Masir 2:11-15; 18:3-4\x* \p \v 30 Basa teuꞌ haa hulu boe ma, Musa leo mamana dae tuuꞌ esa neu, naneneaꞌ noo leteꞌ esa, nade Lete Sinai. Nai naa, Amaꞌ Manetualain ei-laꞌo lima-lopen esa neme nusa sodaꞌ a natuduꞌ ao na neuꞌ Musa nesiꞌ ai pilaꞌ daleꞌ, nai ai huu anaꞌ esa. Ai a naan tehuu ta putun fa. \v 31 Musa nita ai pilaꞌ ria boe ma, noi namakokoaꞌ a. Boe ma, ana tutuluꞌ leo mata neu, fo elaꞌ ana bubuluꞌ nae ubeaꞌ ria. Keke neu boe ma, namanene Manetualain dedea neme ai pila ria daleꞌ mai nae, \v 32 ‘Au ia, nana o bei-baꞌi mara Ramatua na; riiꞌ baꞌi Abraham, baꞌi Ishak, baꞌi Yakob Ramatuaꞌ na.’ Namanene nae leoꞌ naa boe ma, ana bii, de ana dere naan seli, ma ana ta naparani botiꞌ laka na fo mete ai pilaꞌ ria sooꞌ. \p \v 33 Basa ria boe ma, Manetualain dedea seluꞌ bali nae, ‘We Musa! O mapadeiꞌ nai dae makamoiꞌ ria. Olu heni tabu-eis madei fo fee hada hormataꞌ neuꞌ Manetualain. \v 34 Bosoꞌ o mae Au afarene heni au lahenda kara rai Masir ele. Taꞌa! Au bei afarereneꞌ asa. Au bubuluꞌ sira doidoso nara. Ara hule tutulu-fafaliꞌ de Au amanene sii soo. Huu ria naa, de besaꞌ ia, Au onda fo Au poꞌi-tata a sii. Maiꞌ mata ia dei! Au oi adenu o fali seluꞌ dae Masir a mu.’\x + \xo 7:34 \xt Kalua reme Masir 3:1-10\x* \p \v 35 Noo leo naaꞌ, Amaꞌ Manetualain fo natudu Ao Na nai ai pilaꞌ ria daleꞌ, Ana pareta Musa fo fali leo Masir neu. Ana tudu ni neu nana, elaꞌ poꞌi na lahenda Israel ara reme doidoso nara mai. Musa ia, nana bei hatan ria lahenda ratanen rae, ‘Bea rina soꞌu na o dadi neuꞌ ami malaka ma?’ Besaꞌ ia, Manetualain rina soꞌu ni!\x + \xo 7:35 \xt Kalua reme Masir 2:14\x* \v 36 Basa boe ma, Musa fali leo Masir neu. Nai naa, ana tao mana dadi beu bauinaꞌ. Basa boe ma, noo lahenda Israel ara foa elaꞌ Masir. Ana noo sii, raroo Tasi Pilas a, ara laꞌo raleleiꞌ mo lino-nees losa teuꞌ haa hulu.\x + \xo 7:36 \xt Kalua reme Masir 7:3; 14:21; Susura Dudui Nadeꞌ a 14:33\x* \p \v 37 Musa riiꞌ nafada lahenda Israel ara nae, ‘Neuꞌ ko Amaꞌ Manetualain soꞌu na lahenda esa nemeꞌ emi talada mai, fo dadi neuꞌ lahenda mana dedea, leoꞌ Ana soꞌu au a.’\x + \xo 7:37 \xt Tui Seluꞌ Laꞌe Neuꞌ Eno Sodaꞌ a 8:15, 18\x* \v 38 Musa noo ita lahenda Israel nara basa sii rai mo lino-nees. Ana dadi lelete fee ita bei-baꞌin ara, roo Amaꞌ Manetualain ei-laꞌo lima-lopen nai nusa sodaꞌ a, huu fo ei-laꞌo lima-lope sira raꞌonda fee Musa Amaꞌ Manetualain dedea-nafada nara nai lete Sinai, fo ela natudu fee ita eno soda matetuꞌ a.\x + \xo 7:38 \xt Kalua reme Masir 19:1—20:17; Tui Seluꞌ Laꞌe Neuꞌ Eno Sodaꞌ a 5:1-33\x* \p \v 39 Leo mae leoꞌ naa boe oo, ita bei-baꞌi nara ta nau ramanene Musa fa. Ara ta nau sipoꞌ ana fa, ara nau fali seluꞌ Masir reu. \v 40 Basa boe ma, ara leleꞌo Harun rae, ‘O fadim, Musa, noo ita kalua elaꞌ dae Masir. Tehuu besaꞌ ia, ita ta bubuluꞌ tae ria nai boloꞌ bea daleꞌ. De ami hule fo o tao ma hata sosokoꞌ esa fo elaꞌ ana napipipi do nalalaꞌo kata.’\x + \xo 7:40 \xt Kalua reme Masir 32:1\x* \v 41 Basa boe ma, ara tao ra hata sosokoꞌ ria. Rupa na leoꞌ sapi anaꞌ esa. Basa boe ma, ara pau banda fee hata sosokoꞌ ria. Ara tao feta bauinaꞌ huu fo sira tao ra hata ria, nana laꞌe sira dale na.\x + \xo 7:41 \xt Kalua reme Masir 32:2-6\x* \v 42 Amaꞌ Manetualain nita leoꞌ naa boe ma, Ana nasadea sii. Boe ma, ara rapue de soko hata fo nai lalai leo-leoꞌ ledo a, bulaꞌ a ma ruuꞌ ara. Tehuu, Amaꞌ Manetualain noi nataaꞌ asa leoꞌ naa leo. Ria natetu noo Amaꞌ Manetualain mana dedea nara duiꞌ ran nai uluꞌ ele rae, \q1 ‘We! Lahenda Israel emin! \q2 Teuꞌ haa hulu emi lalalaꞌ nai mo lino-nees, \q3 basa boe ma, emi pau banda fo doꞌo-tabe neuꞌ Au, \q3 do sadi ko, emi soko bea? \q1 \v 43 Emi taꞌ io-oa Au fa! \q2 Tuka-tuka faiꞌ, nana emi maminaꞌ noi hata sosoko mara. \q3 Emi mahiiꞌ maso-kalua nitu Moloꞌ a uma sosoko na. \q3 Emi boe mahiiꞌ soko ruuꞌ esa nitu na, nade Refan. \q1 De emi maminaꞌ adaꞌ noi soko neuꞌ hata fo emi tao man a! \q2 Huu ria naa, de neuꞌ ko Au tuꞌu adoo emi leo kota Babel seriꞌ ele meu.’ ”\x + \xo 7:43 \xt Amos 5:25-27\x* \s2 Stefanus dedea laꞌeneuꞌ Uma Mamaso Inaꞌ a \p \v 44 Stefanus tuti naroo dedea na nae, “Amaꞌ Manetualain na tudu baꞌi Musa mamana huhule-haradoiꞌ esa rupa na. Boe ma, Musa sara tao ra Laa Huhule-haradoiꞌ esa tuka rupaꞌ ria. De lahenda Israel hule-haradoi neuꞌ Amaꞌ Manetualain soo na reuꞌ na. Kalu ara lali reme mamana esa leo mamana esa reu soo na, fate heni Laa Huhule-haradoiꞌ ria, boe ma puputu ni fo rolo renin leo mamana bebeuꞌ a neu. Nai naa, ara rapadedei seluꞌ ana bali.\x + \xo 7:44 \xt Kalua reme Masir 25:9, 40\x* \p \v 45 Tepoꞌ fo Yosua sara reu ratati roo lahenda nusa fekeꞌ for rai Kanaꞌan dae, noo Amaꞌ Manetualain tutulu-fafali na, ara usi heni lahenda sira. Boe ma, Ana babati nusaꞌ ria fee ita bei-baꞌi nara. Faiꞌ bea ma daleꞌ reu ralea nusaꞌ ria, ara reni Manetualain Laa Huhule-haradoi na leo naaꞌ neu boe. Laaꞌ ria ara paken fo ara hule-haradoi reu dale, losaꞌ Mane Daud a hopu pareta a.\x + \xo 7:45 \xt Yosua 3:14-17\x* \v 46 Mane Daud a hule-haradoi neuꞌ Amaꞌ Manetualain leoꞌ ita baꞌi Yakob nasa boe. Daud tao laꞌe Manetualain dale Na, de ana hapu ua-naleꞌ dodouꞌ. Basa boe ma, ana hule Manetualain fo tao Uma Mamaso Ina bebeuꞌ.\x + \xo 7:46 \xt 2 Samuel 7:1-16; 1 Israel no Yahuda Tutui na 17:1-14\x* \v 47 Tehuu, Daud ana manen Soleman, rina nafoa Manetualain Uma Mamaso Inan ria.\x + \xo 7:47 \xt 1 Maneꞌ ara 6:1-38; 2 Israel no Yahuda Tutui na 3:1-17\x* \p \v 48 Tehuu, ita bubuluꞌ tae Amaꞌ Manetualain ta leo nai uma fo riiꞌ lahenda tao fa, nana bei hatan ria Manetualain mana-dedean esa duiꞌ memaꞌ nae, \q1 \v 49 ‘Lalai nana Au kadera pareta Ka. \q2 Ma dae-bafoꞌ a nana Au ei tatabu Ka. \q1 Ubeaꞌ taon de emi bei tao fee Au uma neulauꞌ esa fo Au leo? Ta leo naaꞌ fa! \q1 \v 50 Huu noo lalai ma dae-inaꞌ ia noo basa oe-isin, nana Au rina adu!’ ”\x + \xo 7:50 \xt Yesaya 66:1-2\x* \s2 Stefanus sale malaka ra nae, ara ta ralelaꞌ Manetualain Lahenda Makamoi nara \p \v 51 Basa boe ma, Stefanus tuti dedea na noo hara-beraꞌ nae, “Emi nana lahenda laka batu matetuꞌ! Emi momooꞌ leo lahenda fo ta malela neuꞌ Amaꞌ Manetualain, ma ta nau mamanenen fa. Malena-laka mo Amaꞌ Manetualain sama leoꞌ bei-baꞌi mara rasadea Ni a! Besaꞌ ia, emi nau malena-laka mo Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na bali?\x + \xo 7:51 \xt Yesaya 63:10\x* \v 52 Emi bei-baꞌi mara boe tao rasususaꞌ Amaꞌ Manetualain mana dedea nara. Soba emi mafada mana dedea bea fo rina ara ta tao doidoson fa? Taꞌa, hetu! Tepoꞌ ria, Manetualain mana dedea nara rafada memaꞌ rae, neuꞌ ko Amaꞌ Manetualain fee ria Lahenda Makamoi Na mai. Tehuu emi bei-baꞌi mara tao raꞌisa Manetualain mana dedea nara. Losaꞌ emi boe saka enoꞌ fo pake lahenda fekeꞌ elaꞌ raꞌisa Manetualain Lahenda Makamoin Ria. \v 53 Leo mae Amaꞌ Manetualain ei-laꞌo lima-lope nusa soda nara, boe reni fee ita basa naꞌetu hadas a, fo riiꞌ Manetualain nau fee ita, tehuu emi ta tao daleꞌ neu fa.” \s1 Ara pia raꞌisa Stefanus \p \v 54 Lahenda mana-parisa dedeaꞌ sira bei ramanene Stefanus dedean sira, boe ma ara bubuluꞌ memaꞌ rae ana tuꞌu fee sii salaꞌ sira. Ara eteꞌ ao nara, de heku nisi nara. \p \v 55 Tehuu Stefanus nanuu Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na, boe ma botiꞌ laka na, de mete leo lalai neu. Ana nita Amaꞌ Manetualain rela-saꞌa na ma Ramatuaꞌ Yesus napadei nai Amaꞌ Manetualain boboa ona Na, nai mamana marela-masaꞌa ria. \v 56 Boe ma Stefanus dedea nae, “Leo ia papa sara. Au ita lalai natahuꞌa, ma Lahenda Teteaꞌ a napadei nai mamana marela-masaꞌa nai Amaꞌ Manetualain boboa ona Na.” \p \v 57 Lahenda mana-parisa dedeaꞌ sira ramanene leoꞌ naa, boe ma ara ena ridoo nara. Ma ara bobouꞌ rafada Stefanus fo naꞌauꞌ bafa na. Boe ma, basa sii paraboku reu belaꞌ a, de rarui-rarosoꞌ Stefanus. \v 58 Ara roso roon leo kota deaꞌ neu. Boe ma sakasii raa olu heni badu dea nara, de fee anaꞌ touꞌ muri-ana esa hopu sii. Nade Saulus. Ria nana sira lahenda mana duduku-mana papau nara. Basa boe ma, ara pia ra miminaꞌ Stefanus reniꞌ batu. \p \v 59 Boe ma, Stefanus naloo namberaina nae, “Ramatua Yesus! Au fai ka naneneaꞌ soo.” \v 60 Basa boe ma, ana tuꞌu neu ma sundaꞌ undu laka na, de naloo namberaina seluꞌ nae, “Papa, boso fee sii lepa salaꞌ ia!” Boe ma, maten. \c 8 \p \v 1 Saulus nai mamanaꞌ ria boe. Ma ana sipoꞌ noo malole, ara raꞌisa Stefanus ria. \s1 Saulus tao na Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara doidoso \p \v 2 Stefanus mamate na, ria nana lahenda hida rahiiꞌ ra Manetualain seli. Ara reu oꞌo ra Stefanus popora na, de reu ratoin, ma ara dola rasaꞌeꞌedu neuꞌ ana. \p Neme faiꞌ ria mai, lahenda tao ra Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara doidoso nai kota Yerusalem, losaꞌ ara doidoso mamateꞌ, ara ralai kofelaꞌ leo Propinsi Samaria a reu. Basa sii ralai, foa elaꞌ noi Yesus lahenda nadedenu nara rai Yerusalem. \p \v 3 Tehuu, Saulus saka enoꞌ naroo fo hela nafali Yesus lahenda nara. Ana saka sii nai basa mamanaꞌ ain. Ana masoꞌ-kalua uma ra fo neu saka sii. Leo mae inaꞌ do touꞌ, ana hopu neni sii, fo tee sii leo bui daleꞌ reu.\x + \xo 8:3 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 22:4-5; 26:9-11\x* \s1 Felipus tui Ramatua Yesus Tutui Malole na nai Propinsi Samaria \p \v 4 Leo mae lahenda tao rasususaꞌ Yesus lahenda nara, losaꞌ ralai kofela, tehuu ara tui rafada raroo Ramatuaꞌ Yesus Tutui Malole na nai basa mamanaꞌ ain. \v 5 Sama leoꞌ tepoꞌ ria, Filipus ana leo kota esa nai Propinsi Samaria, fo tui nafada lahenda ara tutuiꞌ ria laꞌe Lahenda fo Amaꞌ Manetualain tudu memaꞌ ana nai faiꞌ a ulu na, riiꞌ Yesus. \v 6 Tepoꞌ fo lahenda dodouꞌ rita hata mana dadi bebeuꞌ fo rina ana tao ni a, boe ma sira rabua, de nenene ratalolole ria dedea na. \p \v 7 Nai naa, hapu lahenda nitu hekeꞌ ara boe. Tehuu, nitu ra ralai elaꞌ lahenda sira, ma bobouꞌ rambebera ina. Lahenda lukuꞌ ara, ma ei helaꞌ ara boe, dodouꞌ teꞌe ra ao nara. \v 8 Huu ria naa, de lahenda rai nusaꞌ ria, nana ramahoꞌo ramateꞌ ao nara. \p \v 9 Nai kota ria touꞌ malela esa nade Simon. Ana tao lahenda Samaria ra dooꞌ inaꞌ a soo, pake ria namalada na. Ana dedea koaoꞌ nae, “Au ia lahenda padoaꞌ!” \p \v 10-11 De nai kota ria, ana aanaꞌ do lahenda bauinaꞌ, ina-touꞌ, basa sii sesei-oꞌotoꞌ touꞌ ria nade na rae, “Wii! Lahenda ia padoaꞌ a leon! Hata fo ria taon ia nana neme Amaꞌ Manetualain kuasa na mai ria.” No ria malelan sira, de neme ulu mai, nana lahenda dodouꞌ rahiiꞌ pake ni. \p \v 12 Tehuu besaꞌ ia, ramanene Filipus nanori sii laꞌe Amaꞌ Manetualain pareta na. Ma ana natudu enoꞌ, fo ara bisa dadi reuꞌ Manetualain lahenda nara, pake Yesus nade\f + \fr 8:12 \ft “Pake Yesus nade” sosoa na nae, ita tuka Yesus hihii-nanaun. Ita tanuu hak fo “pake Yesus nade Na” kalu ita dadi teuꞌ Ria lahendan, ma tasoda taroo to Ni boe ma tamanene neuꞌ Ana, ma ita tamahere tae, Ana mate for ose heni ita sala-sikom. De “pake Yesus nade Na”, ta sama no ita seseiꞌ adaꞌ noi Yesus nade Na fa.\f* Na. Ramanene basa leoꞌ naa boe ma, lahenda dodouꞌ nau dadi reuꞌ Manetualain uma-isi nara. Ina-touꞌ boe basan nau dadi leo naaꞌ. Huu ria naa, de ara sarani sii. \v 13 Seko-nate, Simon boe hule fo nau dadi neuꞌ Yesus lahenda na. Boe ma ara saranin. Basa boe ma, Filipus beaꞌ neu na ana tuka-tuka dea. Faiꞌ bea ma nita Filipus tao na hata mana dadi beuꞌ soo na, noi leleuꞌ laka na nae, “We! Leoꞌ ia soo na, padoaꞌ a!” \p \v 14 Tepoꞌ ria, Ramatuaꞌ Yesus lahenda nadedenun fo rai Yerusalem, ramanene rae lahenda nai Propinsi Samaria ara, ramahere neuꞌ Manetualain Tutui Malole Na. Basa boe ma, ara fee Petrus noo Yohanis leo naaꞌ reu. \v 15-17 Tepoꞌ fo dua sii losa naa, boe ma ara bubuluꞌ rae, lahenda fo rai naa, ara bei ta sipoꞌ Manetualain Dula-daleꞌ Malalao-malalafu Na. Nana huu fo ara sarani sii pake noi Yesus nade Na. Basa boe ma, Petrus noo Yohanis fua lima nara reuꞌ lahenda sira, ma hule fo elaꞌ lahenda Samaria ra boe sipo Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na. Basa boe ma, lahenda sira sipo tutiꞌ a. \p \v 18 Simon nita sira dua fua lima nara reuꞌ lahenda sira boe ma, ara sipoꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na. Basa boe ma, Simon loo doiꞌ fee Petrus noo Yohanis ma hule nae, \v 19 “We! Papa kasa. Emi fee au kuasa ria boe. Fo elaꞌ faiꞌ bea ma au nau fua lima ka neuꞌ bea na, sira boe sipoꞌ Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na.” \p \v 20 Tehuu Petrus nasapaa ni nae, “Soe a dei laꞌe ko mo doim ria! O dale ma mae bisa asa ma Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na muniꞌ doiꞌ? Taꞌa! Lahenda ta bisa asa Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na fa! \v 21 O ta manuu hak hata-hata esa neuꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na, te o dale ma ta roos a fa. O maminaꞌ noi naꞌedi-nafuleꞌ a! \v 22 O hahae memeꞌ sala ma mai leo. Malole lenaꞌ o hule neuꞌ Manetualain, fo kalu bisa na, Ana sasafe heni o duduꞌa-aꞌafi tadalum ria. \v 23 Au bubuluꞌ ae o henuꞌ noo napeda-daleꞌ a, ma hihii-nanau tadaluꞌ dodouꞌ heke ra o!” \p \v 24 Basa boe ma, Simon hule dua sii nae, “Papa kasa! Kalu leoꞌ naa soo na, emi hule fee au elaꞌ soe fo rina emi mafada a, bosoꞌ laꞌe au.” \p \v 25 Basa ria boe ma, Petrus noo Yohanis tui Ramatuaꞌ Yesus Tutui Malole Na katemaꞌ, ma ara rafada Manetualain Dedea-nafadan nai kota ria. Boe ma, ara fali Yerusalem reuꞌ. Ara tuli lalaꞌoꞌ koroꞌ nai Propinsi Samaria, fo tui-beka Ramatuaꞌ Yesus Tutui Malole Na fee lahenda manai naa ra. \s1 Filipus naneta noo pegawe bauinaꞌ esa neme Afrika mai \p \v 26 Manetualain ei-laꞌo lima-lopen neme nusa sodaꞌ a mai nadenu Filipus nae, “Anaꞌ o ne! O laꞌo leo poꞌ ona ma mu. Tuka eno paraaꞌ fo neme kota Yerusalem sai leo kota Gasa a neu.” \v 27-28 Filipus namanene na pareta ria, boe ma ana laꞌo tutiꞌ a. Faiꞌ fo ana nai enoꞌ ria, boe ma nita touꞌ esa, ria nana lahenda bauinaꞌ esa neme nusa Etiopia.\f + \fr 8:27-28 \ft Dudui Yunani boe nae lahenda bauinaꞌ ia, mana-aliꞌ. Etiopia nana, nusa esa nai Afrika poꞌ dulu.\f* Ria rina tao mataꞌ neuꞌ ina mane Kandake a hata nara katemaꞌ. Ana besaꞌ ko hule-haradoi main neme Yerusalem, ma besaꞌ ia ana fali saꞌe kareta. Tepoꞌ ria Filipus teo nita ni, ana natuuꞌ lees nai kareta lain. Ana lees nai Amaꞌ Manetualain mana-dedean baꞌi Yesaya, susura na. \v 29 Boe ma, Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na nadenu Filipus naneneaꞌ leo kareta ria neu, fo naneta noꞌ touꞌ ria. \v 30 Ana losa mata te namanene touꞌ ria lees nai baꞌi Yesaya susura na. Boe ma ana natane nae, “Papa! Papa ka bubuluꞌ hata fo papa ka lees ria aa, do taꞌa?” \p \v 31 Boe ma, touꞌ ria nataa nae, “Taꞌa. Lahenda muste rafada matalolole fee au soo na, dei au bubuluꞌ. Ae lain mai matuuꞌ mo au nai ia.” \v 32 Na, duduiꞌ ria lii na nae leoꞌ ia: \q1 “Ara hela roon nonooꞌ leo lahenda hela reni bibi-lopo a, \q2 fo sakaꞌ halan. \q1 Ria boe dadiꞌ leo bibi-lopo anaꞌ fo lahenda kuti bulu na, \q2 tehuu ta namee fa. \q3 Ana ta huꞌa bafa na fa, \q3 ma ta nataa heni hara na boeꞌ. \q1 \v 33 Basa boe ma, ramumulu-ramamaeꞌ ana; \q2 Ara raꞌetuꞌ dedea na ta ma tetuꞌ fa. \q3 Seko-nate ria salan taꞌa. \q2 Na, ita bei tae ubeaꞌ bali, \q1 Ana bei ta nanuu tititi-nonosiꞌ fa, te ara raꞌisan so,”\x + \xo 8:33 \xt Yesaya 53:7-8\x* \p \v 34 Lees basa boe ma, lahenda bauinaꞌ ria natane Filipus nae, “Leoꞌ bea? Baꞌi Yesaya dedea laꞌe ria ao-ina na, do laꞌe lahenda fekeꞌ?” \p \v 35 Basa boe ma, Filipus nanori touꞌ ria Ramatuaꞌ Yesus Tutui Malole Na. Ana mulai neme Yesaya dudui bisina naa mai, natudu enoꞌ fo tuka Yesus. \v 36 Ara bei laꞌo-laꞌo boe ma, rita oe nai lee esa. Basa boe ma, Filipus bei ta dedea basa boeꞌ, te ana nafada Filipus nae, “Papa. Soba mete dei, te oe a riiꞌ naaꞌ, de kalu papa ka ma taa soo na, ita onda fo sarani au maiꞌ ia leo.” \p \v 37 [Boe ma, Filipus sipoꞌ nae, “Kalu papa ka mamahere tebe-tebe neuꞌ Ramatuaꞌ Yesus soo, na bisa, te pupute-aꞌaiꞌ taꞌa. Mai ita onda fo au sarani papa ka leo.” \p Boe ma, ana nataa nae, “Au amahere tebe-tebe ae, Yesus ia, nana Lahenda fo Amaꞌ Manetualain tudu memaꞌ ana neme uluꞌ mai soo. Ria nana Amaꞌ Manetualain Ana na.”]\f + \fr 8:37 \ft Lalane 37 ia, ta hapu ni nai dudui Yunani maꞌuluꞌ hida fa.\f* \p \v 38 Basa boe ma, touꞌ ria nadenu, de rateꞌe kareta a. Boe ma ara onda, de leo oe daleꞌ reu. Boe ma, Filipus saranin neuꞌ na. \p \v 39 Dua sii kalua reme oe daleꞌ mai boe ma, Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na bau noo Filipus leo mamana fekeꞌ neu. Lahenda bauinaꞌ ria ta nitan sooꞌ. Boe ma, touꞌ a laꞌo naroo, ma dale na namahoꞌo nan seliꞌ. \v 40 Tehuu, Filipus keke nue te nai koroꞌ esa, nade Asotus.\f + \fr 8:40 \ft Nai dedea Yunani daleꞌ, koroꞌ ria nade Asotus, ma maꞌulu na nade Asdod\f* Neme naaꞌ mai, ana laꞌo naroo fo nafada lahenda ra Yesus Tutui Malole na. Ana tuli lalaꞌoꞌ basa koroꞌ ara, losa kota Kaisarea. \c 9 \s1 Saulus masoꞌ dadi neuꞌ Yesus lahendan \r (Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 22:6-16; 26:12-18) \p \v 1 Tepoꞌ ria, Saulus barataa laꞌo naroo ma tao nahehediꞌ lahenda fo rina tuka neuꞌ Yesus. Ana saka enoꞌ fo nau tao na mate sii. Boe ma, rina leo malaka bauinaꞌ agama Yahudi ra neu, \v 2 hule sii susuraꞌ kuasa fo neni leo malaka agama Yahudi rai sira uma mamaso nara nai kota Damsik ele. Ana hule fo kalu naneta noi lahenda fo tuka Yesus Eno Masoda na, leo mae touꞌ do inaꞌ oo, ana hopu ma heke naa si fo hela neni si leo Yerusalem reu. \p \v 3 Sipo na susura kuasa ria, boe ma ana noo nonoo nara leo kota Damsik reu. Ara bei ra neneaꞌ kota ria, boe ma keke neu te, makaledoꞌ esa nahate neme lalai mai, de haa laꞌe Saulus. \v 4 Boe ma, ana leku-bara neuꞌ dae. Boe ma, ana namanene haraꞌ esa nae, “Saulus! Saulus! Ubeaꞌ taon o tao fee Au doidoso leoꞌ ia, e?” \p \v 5 Saulus natane nae, “Papa mana dedeaꞌ ia, nana bea oo?” \p Hara-oeꞌ ria na taa nae, “Au ia nana Yesus, fo rina o tao mahehediꞌ dale na a. \v 6 Besaꞌ ia, kota daleꞌ muu leo. Neuꞌ ko nai na, dei Au afada ko ae o muste tao ubeaꞌ.” \p \v 7 Saulus nonoo nara ramanene hara-oe liiꞌ ria, tehuu ta rita hata-hata esa boeꞌ. Boe ma, mopo duduꞌa-aꞌafin, losaꞌ ta bisa dedea hata-hata esa boeꞌ. \p \v 8 Basa boe ma, Saulus foa napadeiꞌ. Ana nadilaꞌ sudi mata na tehuu ta nita dae fa. Boe ma ara tai ra lima na, de hela roon leo kota Damsik neu. \v 9 Faiꞌ telu dalen nana, ana ta nita dae fa. Ma ta naa-ninu hata-hata esa boe. \p \v 10 Nai naa, hapu Ramatuaꞌ Yesus lahendan esa, nade Ananias. Ramatuaꞌ a natudu Ao na nonooꞌ leo meis, boe ma naloo ni nae, “Ananias!” \p Ananias sipoꞌ nae, “Ia, Ramatuaꞌ!” \p \v 11 Ramatuaꞌ a nafada nae, “Mai dei. O mu saka Au lahenda ka esa. Leo Eno Roosꞌ a muu, nai touꞌ esa, nade Yudas, uma na. O saka lahenda Tarsus esa nai naa, nade Saulus. Besaꞌ ia, ana hule-haradoi soo. \v 12 Au feen na tutuduꞌ ae, neuꞌ ko touꞌ esa, nade Ananias, mai daman. O muu fo fua lima ma neuꞌ ana fo elaꞌ nita dae dei.” \p \v 13 Tehuu Ananias nataa faliꞌ nae, “Ramatuaꞌ tebe leo ia, do?! Huu fo ami mamanene lahenda tui ii-onaꞌ laꞌe touꞌ ria, rae ana tao nahehediꞌ Ramatuaꞌ a lahenda nara rai Yerusalem, losaꞌ ara ta dadadiꞌ soꞌ! \v 14 Besaꞌ ia, ami mamanene bali rae malaka agama ra feen kuasa fo mai hopu na laꞌesaꞌ lahenda fo tuka Ramatua Yesus Eno Masodan ria.” \p \v 15 Tehuu Ramatuaꞌ a dedea noo seluꞌ Ananias nae, “Leo mae leoꞌ naa boe, besaꞌ ia adaꞌ noi muu! Te Au hereꞌ an fo naole enoꞌ, elaꞌ neni Au Tutui Malole ka neuꞌ basa nusa fekeꞌ ara, maneꞌ ara, ma fee lahenda Israel ara boe. \v 16 Ma neuꞌ ko Au atudu fee ni, fo elaꞌ ana bubuluꞌ doidoso rupa ubeaꞌ nahani ria huu noo ana tuka Au.” \p \v 17 Namanene Ramatuaꞌ a dedea nae leoꞌ naa, boe ma Ananias leo uma ria neu, de kodi daleꞌ neu. Boe ma, fua lima na neu Saulus, ma nae, “Aꞌa Saul. Ramatuaꞌ Yesus riiꞌ mai de mita ni nai eno taladaꞌ a, Ana nadenu au mai dama ko. Ana nadenu au fo hule ma fua lima ka neuꞌ ko fo elaꞌ mita dae, ma sipo mala Dula-dale Malalao-malalafuꞌ a leo.” \p \v 18 No besaꞌ ria boe, Saulus nameda hata esa nonooꞌ leo ika uneꞌ a bukaꞌ elaꞌ mata naa, boe ma ana nita dae tutiꞌ a. Ana foa de ara saranin, \v 19a basa boe ma naa-ninu, de fali na aon. \s1 Saulus tui Manetualain Tutui Malole Na nai kota Damsik \p \v 19b Saulus bei leo faiꞌ hida noo Ramatua Yesus lahenda nara rai kota Damsik. \v 20 Ma ana narooꞌ leo lahenda Yahudi ra uma mamason daleꞌ neu, boe ma ana nafada sii nae, “Basa emi mamanene matalolole! Yesus nana tebe-tebe Amaꞌ Manetualain Anan.” \p \v 21 Basa lahenda ra roi leleuꞌ laka nara, ma ramakokoaꞌ a ramanene Saulus nae leoꞌ na, boe ma ara bei dedea rae, “Ia riiꞌ tao nalutu Yesus lahenda nara, nai Yerusalem, hetu? Basa boe ma, ana leo iaꞌ mai, de heke neni sii leo agama Yahudi a malaka nara reu. Leo beaꞌ ia soo?” \p \v 22 Tehuu, Saulus nau natudu buti nae, Yesus ria nana riiꞌ, Lahenda fo Amaꞌ Manetualain helu basa nai faiꞌ a ulu nae fee ni mai. Saulus nanori-nafadan rupa leo nana, losaꞌ tao na lahenda Yahudi ra ta rasekin fa. Huu ria naa, Saulus tao na lahenda boe-boe ralelaꞌ ana. \p \v 23 Ta doo bea boeꞌ te lahenda Yahudi ruma rala-haraꞌ fo nau tao raꞌisa Saulus. \v 24 Tehuu Saulus hae na duduꞌa-aꞌafi tadalun sira. Lahenda ra tepaꞌ ana hatu-leledon rai kota a bafa ina naa fo nau raꞌisa ni. \v 25 Tehuu faiꞌ esa hatu na, boe ma Saulus nonoon hida raꞌondan ni neme tembok lain mai neuꞌ sapai esa daleꞌ. No ria boe ma, ana nalai ela kota Damsik.\x + \xo 9:25 \xt 2 Korintus 11:32-33\x* \s1 Saulus leo Yerusalem neu \p \v 26 Basa ria boe ma, Saulus leo Yerusalem neu. Losa na boe ma, ana nae neu nabua noo Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara. Tehuu basa sii bii, huu noo ara rae ndo-buko ana tao ao na leoꞌ lahenda kamahereꞌ a fo tuka Ramatuaꞌ Yesus. Nana basa te, natafali fo hopu naa sii. \v 27 Tehuu touꞌ esa, nade Barnabas, ana noo Saulus leo Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara reu, fo ela ralelaꞌ ana. Ana tui sii nae Saulus naneta noo Yesus ma dedea mataꞌ Noon nai eno taladaꞌ a. Ana tui sii Saulus naparani nafada lahenda nai Damsik, Ramatuaꞌ Yesus Eno Masoda Na hihii-nanaun. \p \v 28 Ramanene leoꞌ naa boe ma basa sii sipoꞌ Saulus. Ana leo noo sii rai kota Yerusalem. Ana naparani tui Ramatuaꞌ Yesus Tutui Malole Na, sudi neuꞌ bea a, te ana ta bii hata esa boe. \v 29 Ria noo lahenda Yahudi hida rasesefi bafaꞌ pake dedea Yunani. Tehuu ara ta nau sipoꞌ ria dedean sira fa, huu ria naa, de ara saka enoꞌ fo roi raꞌisan. \v 30 Te Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara bei ramanene rae lahenda saka aafi tadalu leo naaꞌ boe ma, ara roo Saulus leo kota Kaisarea neu. Basa boe ma, ara fee ni faliꞌ leo kota Tarsus a neu. \p \v 31 Boe ma, Yesus lahendan rai propensi Yudea, Galilea, Samaria, rasoda nai tesa-tei tama-daleꞌ, ma ramaꞌate. Ma ara tuka Manetualain hihii-nanaun, de Dula-dale Malalao-malalafuꞌ a tao natetea dale nara. \s1 Petrus puli na touꞌ esa nai Lida \p \v 32 Tepoꞌ ria, Petrus nahiiꞌ laꞌo na feo basa mamanaꞌ ain, fo neu dama Ramatuaꞌ a lahenda nara. Faiꞌ esa boe ma, neu dama sii rai koro Lida a. \v 33 Ana naneta noo touꞌ luku esa, nade Eneas, nahaniꞌ mamana susukun lain teuꞌ falu naaꞌ soo. \p \v 34 Petrus nafada ni nae, “Eneas! Besaꞌ ia Ramatua Yesus Kristus puli na ko, de foa leoꞌ! Mafafau mamana susuku ma leo!” \p Bei namanene leoꞌ naa, boe ma ana foa tutiꞌ a. \v 35 Basa lahenda rai koro Lida noo Saron, ara rita Eneas malole na aon, boe ma basa sii ramahere neuꞌ Ramatua Yesus. \s1 Petrus na foa faliꞌ mama Tabita mana-mateꞌ a \p \v 36 Tepoꞌ ria, hapu inaꞌ esa, nade mama Tabita, leo nai tasi suuꞌ nai kota Yope. (Ina ria, nade na dedea Yunani soo na, rae Dorkas, sosoa na nae ‘rusa’).\f + \fr 9:36 \ft Mama ia nade na dua, tehuu sosoa na sama. Nai dedea Aram, Tabita sosoa na nae ‘rusa’. Nai dedea Yunani, Dorkas boe sosoa na nae ‘rusa’.\f* Ana namahere Ramatua Yesus. Ana tao nonoi-tatao malole kose-kose fee lahenda, ma nahiiꞌ tulu-fali lahenda manatoꞌa-manataaꞌ ara. \v 37 Faiꞌ ria, mama Tabita tuda hedis, boe ma maten. Boe ma, radiu ran oe, de popoti ra popora na renin, de rapeuꞌ ana neuꞌ kama misi laiꞌ a. \v 38 Ara ramanene rae Petrus nai Lida, kota esa laꞌo eiꞌ neme Yope mai soo na, doo-doo na bateꞌ ee fai seseriꞌ esa. Boe ma, ara fee lahenda dua reu raloo Petrus rae, “Papa! Ami hule papa ka, lai-lai leo Yope mu dei.” \p \v 39 Bei namanene leoꞌ naa, boe ma Petrus foa de neu tuka sii tutiꞌ a. Losa boe ma, ana masoꞌ naroo leo mama Tabita kama na neu. Te kama ria henuꞌ noo ina falu ra, ara dola rasaꞌeꞌedu rai na. Ara ratudu Petrus badu ma bua-papakeꞌ fekeꞌ ara nana Dorkas rau fee sii riiꞌ bei nasoda a. \p \v 40 Petrus nadenu basa sii kalua reme kama na mai. Boe ma, ana sundaꞌ de ana hule-haradoi. Basa boe ma, ana nasare na poporaꞌ ria, de dedea nae, “Tabita! Foa leo!” Keke neu te, ana nadilaꞌ mata na. Bei nita Petrus, boe ma foa natuuꞌ. \v 41 Boe ma, Petrus tai na neuꞌ lima na, de hela nafoan, boe ma, feen leo ina falu, ma basa lahenda fekeꞌ fo rai naa a. \p \v 42 Tutuiꞌ ria rule na basa mamanaꞌ ain nai kota Yope, losaꞌ lahenda dodouꞌ ramahere Ramatuaꞌ Yesus. \v 43 Petrus leo seluꞌ faiꞌ hida bali nai touꞌ esa, nade Simon, uma na. Touꞌ ria nonoi na keu banda rouꞌ. \c 10 \s1 Malaka soldadu Roma esa, nade Kornelis, naloo Petrus \p \v 1 Tepoꞌ ria, hapu soldadu Roma esa, nade Kornelis. Ana dadi malaka neuꞌ soldadu natun esa. Ana neme dae dooꞌ nai Italia ele, de leo nai kota Kaisarea. \v 2 Ana noo basa uma isin dale nara rahiiꞌ Amaꞌ Manetualain. Tehuu, lahenda Roma fekeꞌ ara ka dodouꞌ na, ta leo naaꞌ fa. Ana tulu-fali na lahenda manatoꞌa-manataaꞌ ara, ma ana nahiiꞌ hule-haradoi neuꞌ Amaꞌ Manetualain. \p \v 3 Faiꞌ esa, bate liꞌu telu leodae na, nonooꞌ leo nalamei, ana nita besa-besa Amaꞌ Manetualain ei-laꞌo lima-lopen esa, neme nusa sodaꞌ a mai, de naloon nae, “Kornelis!” \p \v 4 Kornelis bei nita ei-laꞌo lima-lope fo neme nusa sodaꞌ ria mai, boe ma ana bii na mateꞌ aon. Boe ma natane nae, “Tao ubeaꞌ, Papa?” \p Ei-laꞌo lima-lope ria nataa nae, “Manetualain namanene o huhule-haradoi ma soo, ma nafarene neuꞌ o dale malole ma neuꞌ basa lahenda ra, boe ma Ana memete o. \v 5 De besaꞌ ia, madenu lahenda esa leo kota Yope, fo neu naloo neni touꞌ esa nade, Simon Petrus. \v 6 Ana leo lalai noo touꞌ mana-keu banda rouꞌ esa, nade Simon boe, uma na nai tasi suuꞌ. \p \v 7 Ei-laꞌo lima-lope neme nusa sodaꞌ a bei laꞌo ela Kornelis boe ma, naloo na lahenda manoin dua, noo soldadu esa, dale na boe oo nahiiꞌ tuka Manetualain. \v 8 Kornelis tui na basa hata mana-dadiꞌ sira, boe ma nadenu sii leo kota Yope reu. \s1 Petrus mai dama Kornelis \p \v 9 Losa leo balahaꞌ reu, bate ledo maiꞌ lain, te Kornelis ana nadedenu nara raneneaꞌ rai Yope soo. Faiꞌ na leoꞌ naa, nana Petrus ae leo Simon uma na tadaꞌ lain neu hule-haradoi. \p \v 10 Ana hule-haradoi, tehuu nameda namalaaꞌ soo. Ana nahani fo lahenda ra peda mei. Tepoꞌ fo ana hule-haradoi te Amaꞌ Manetualain natudu ni dadiꞌ leo nalamei. \v 11 Nonooꞌ leo nita lalai natahuꞌa boe ma, tema maloa esa toda mai. Bukun haa sii mana-londa. Temaꞌ ria mulai londan mai. \v 12 Nai tema maloa ria dale, ana nita banda rupaꞌ ara, riiꞌ banda ei haaꞌ ara, banda manalodo-manaraeꞌ ara, ma manupui rupaꞌ ara. \p \v 13 Boe ma namanene hara-oeꞌ esa nadenun nae, “Peꞌu! Foa leo! Hala banda sira fo mua leo!” \p \v 14 Tehuu Petrus nataa nae, “Ta bisa fa! Bosoꞌ tao leo naaꞌ! Te au bei ta ua ita basa banda leo naaꞌ ara fa. Ami lahenda Yahudi ra maluli banda sira katemaꞌ!” \p \v 15 Tehuu, haraꞌ ria mai seluꞌ bali nae, “Kalu Amaꞌ Manetualain nafada soo, nae ta maluli bea fa, na o bosoꞌ boe malulin bali!” \v 16 Tema maloa ria toda mai laꞌi telu, boe ma nana soꞌu faliꞌ leo lalai neu. \p \v 17 Basa de Petrus bei dodoo neu mai nau bubuluꞌ meis a sosoa-raraan nae ubeaꞌ. Naraa noo Kornelis ana nadenu nara, losa rai Simon uma na. Ara rapadeiꞌ nai uma a lelesu bafa na soo. \v 18 Boe ma ara raloo manuu umaꞌ a, de ratanen rae, “Ami mai saka lahenda manamai esa, ana leo nai uma ia. Nade na, Simon Petrus. Bate papa ka malelaꞌ ana, do?” \p \v 19 Tepoꞌ fo Petrus bei dodoo nau bubuluꞌ meis a sosoa-raran, te Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na nafada nae, “We, Peꞌu. Lahenda rai deaꞌ ara mai saka o.\f + \fr 10:19 \ft Hapu dudui Yunani ruma rae ‘lahenda telu’ mai. Ma dudui esa bali nae noi ‘lahenda duaꞌ a’ mai. Tehuu duduiꞌ dodouꞌ ta rafada rae lahenda hida mai saka Petrus.\f* \v 20 Oꞌ onda fo muu tuka sii leo. Dale ma bosoꞌ natutuiꞌ. Bosoꞌ mahiaꞌ asa. Leo mae tuka lahenda Yahudi ra hada na, o ta bole mabua moo lahenda fekeꞌ fa, tehuu Au riiꞌ adenu sii mai rala o. \v 21 Boe ma Petrus onda, de neu naneta noo sii, boe ma nae, “Au ia nana lahenda fo emi sakan. De emi parluu au ubeaꞌ?” \p \v 22 Boe ma rataa rae, “Soldadu Roma malakan esa riiꞌ nadenu ami leo iaꞌ mai. Ria nana nalaka soldadu natun esa. Dale na roos a, ma sue na Amaꞌ Manetualain selin. Lahenda Yahudi dodouꞌ ralelaꞌ touꞌ ia, dale malole na soo. Useleꞌ a besaꞌ ko, Manetualain ei laꞌo lima-lopen neme nusa sodaꞌ a mai, de nafada ami malaka ma, fo hule papa ka leo uma na muu, te noi namanene mataꞌ nemeꞌ papa ka mai.” \p \v 23 Petrus namanene leoꞌ naa, boe ma ana hule sii fo suku reuꞌ na hatun ria. Balahaꞌ boe ma, ara foa, de Petrus laꞌo noo sii. Ramatuaꞌ a lahendan ruma rai Yope, nau ratiaꞌ roo sii. \p \v 24 Hatun ria, ara suku rai enoꞌ. Balahaꞌ boe ma, ara losa kota Kaisarea. Losa Kornelis uma na, te ana nahani sii soo. Ana nabubua na toranoo nara, roo tia-lai nara rai naa. \v 25 Petrus bei kodi leo uma daleꞌ neu boe ma, Kornelis nalai mata neu, de ana sundaꞌ ma doꞌo neuꞌ Petrus ei dae naa. \v 26 Tehuu Petrus hela na foan nae, “Aꞌa! Mapadeiꞌ leo, bosoꞌ doꞌo au. Te au ia nana lahenda leo aꞌa ka boe.” \p \v 27 Ana napadei boe ma, dua sii dedea lalaꞌo leo uma daleꞌ reu. Te Petrus mete neuꞌ lahenda dodouꞌ rabua rai naa soo, ara rahanin. \v 28 Basa boe ma, ana memete basa sii de dedea nae, “Toranoo kara emin. Emi bubuluꞌ memaꞌ ami lahenda Yahudiꞌ a hada na. Tuka ami hada ma soo na, ami ta bole mabua mo lahenda fekeꞌ ara fa, lena-lenaꞌ meu kodi uma nara bali. Tehuu, Amaꞌ Manetualain natudu basa fee au soo nae, ‘Kalu Amaꞌ Manetualain nafada soo, nae ta maluli bea fa, na bosoꞌ boe malulin bali!’ De besaꞌ ia, au taꞌ asaꞌataꞌ neuꞌ lahenda fekeꞌ soo. Au muste tao sii leo au toranoo boki kara. \v 29 Huu ria de, emi mai maloo, boe ma au laꞌo tutiꞌ a. Au taꞌa tutuiꞌ fa, nana Ramatuaꞌ a nafada au soo. Tehuu emi soba mafada au dei! Emi parluu au ubeaꞌ nai ia?” \p \v 30 Basa de Kornelis tui basa-basan nae, “Faiꞌ haa maneuꞌ ria ledo leodaen, au hule-haradoi nai uma ia. Keke neu te, touꞌ esa napadeiꞌ neuꞌ au mata ka. Bua-loan makadidila ni. \v 31 Boe ma, ana naloo au nae, ‘Kornelis! Manetualain namanene o huhule ma soo. Boe ma, nafarene o dale malole ma neuꞌ basa lahenda ra. \v 32 De besaꞌ ia, madenu lahenda leo kota Yope reu, fo raloo reni touꞌ esa nai naa, nade Simon Petrus. Ana leo lalai noo touꞌ mana-keu banda rouꞌ esa, nade Simon boe, uma na nai tasi suuꞌ.’ \v 33 Huu ria de, au adenu tutiꞌ lahenda reu raloo papa ka mai. Ami hule makasi dodouꞌ, nana huu papa ka mai tutiꞌ a. De besaꞌ ia, ami basa mabubua nai ia, nana ami mahiiꞌ mamanene basa hara-oeꞌ neme Amaꞌ Manetualain fo riiꞌ Ana nau papa ka mafada ami a!” \s2 Petrus tui Manetualain Eno Masodan soaneuꞌ lahenda ta Yahudi sira fa \p \v 34 Basa de, Petrus dedea nae, “Au besaꞌ ko a lelaꞌ ae Amaꞌ Manetualain mete basa lahenda ra dedemaꞌ esaꞌ a. Ana ta here mataꞌ nae, sira nana lahenda Yahudi ma fekeꞌ ara taꞌa.\x + \xo 10:34 \xt Tui Seluꞌ Laꞌe Neuꞌ Eno Sodaꞌ a 10:17\x* \v 35 Leo mae lahenda reme suku bea mai, boe oo sadi dale nara roos a, ma ana nahiiꞌ hule-haradoi neuꞌ Amaꞌ Manetualain, boe ma nau tuka Ria hihii-nanaun soo na, lahenda ria riiꞌ tao na Amaꞌ Manetualain dale Na loaꞌ a. \v 36 Te emi bubuluꞌ soo Amaꞌ Manetualain nafada ami lahenda Israel nae, Ana fee Lahenda fo Ana helu basa neme uluꞌ mai soo, riiꞌ Yesus. Basa de, Yesus maten, de dame na lahenda dae-inaꞌ roo Amaꞌ Manetualain. Boe ma, ana dadi neuꞌ basa lahenda ra Amaꞌ Manetualain na. \p \v 37 Emi boe mamanene soo, hata mana dadiꞌ manai propensi Yudea katemaꞌ. Tutuiꞌ sira mulai nemeꞌ Yohanis nafada lahenda ra nae muste hahae noo tatao sala-siko nara. Boe ma ara muste sarani dei, fo elaꞌ dadi tanda nae ara malole roo Amaꞌ Manetualain a soo. \v 38 Basa boe ma, Ana fee Dula-dale Malalao-malalafu Na ma kuasa Na neuꞌ Yesus Lahenda Nasaret ria. Boe ma, Yesus maso-kalua koroꞌ ara, fo tao nonoi-tatao malole fee lahenda ra, ma tulu-fali na lahenda fo malaka nitu a heke naa sii. Ana noi tao leo naaꞌ nana huu fo Amaꞌ Manetualain noon naroo. \v 39 Te ami ia nana mita mataꞌ, ana noi tao basa hata mana-dadiꞌ sira rai kota Yerusalem, ma rule basa lahenda Yahudi ra dae na. \p Tehuu leoꞌ naa boe oo, lahenda Yahudi ruma pakun soo neuꞌ ai kakeꞌ a losaꞌ maten. \v 40 Ana maten tebe-tebe, te faiꞌ katelu na, boe ma Amaꞌ Manetualain na foa faliꞌ Ana. Basa boe ma, Ana natudu ao-ina Na, de lahenda ra ralelaꞌ rae tebe-tebe Ana nasoda seluꞌ soo. \v 41 Tehuu ta basa lahenda ra ritan fa, noi ami. Tepoꞌ fo Ana nasoda faliꞌ a ami mia-minu moon. Amaꞌ Manetualain boe oo tudu ami, meu mafada Yesus Tutui Malole Na neuꞌ basa lahenda sudi rai mamanaꞌ bea a. \p \v 42 De Amaꞌ Manetualain riiꞌ nadenu ami fo meu tui ledo-ledo laꞌe Lahenda fo riiꞌ tudu memaꞌ soo neme fai ulu naa, riiꞌ Yesus. Boe ma, Amaꞌ Manetualain soꞌu na Yesus dadi Mana-Ee Dedeaꞌ nae, bea rina nasoda narooꞌ noo Amaꞌ Manetualain, ma bea rina taꞌa. Yesus riiꞌ dei naꞌetuꞌ dedea neuꞌ lahenda mana-mateꞌ a, ma lahenda masodaꞌ a. \v 43 Neme doo na mai soo, Amaꞌ Manetualain mana dedea nara tudu Yesus rae, bea fo riiꞌ namahere neuꞌ Ana, neuꞌ ko Amaꞌ Manetualain sipoꞌ asa, ma ose heni sala-siko nara.” \s2 Lahenda ta Yahudi ra fa, boe oo sipo Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na \p \v 44 Petrus bei tui nae leoꞌ naa boe ma, keke neu te Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na, masoꞌ leoꞌ basa lahenda fo ramanene ni a. \v 45 Petrus nonoo Yahudi nara rai naa boe. Ara roon mai reme kota Yope, leo Kornelis uma na nai kota Kaisarea. Tepoꞌ fo rita ni boe ma, lahenda dodouꞌ sipoꞌ Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na ria, te basa sii roi patararaaꞌ a, nana huu besaꞌ ko rita Amaꞌ Manetualain fee Dula-dale Malalao-malalafu Na neuꞌ lahenda ta Yahudi sira fa. \v 46 Ara ramanene lahenda sira dedea reniꞌ dedea rupaꞌ ara, rai Kornelis uma naa, ma araꞌ io-oa Amaꞌ Manetualain. \p Basa boe ma, Petrus nae, \v 47 “Emi mete ao mara! Lahenda ia ra sipoꞌ Amaꞌ Manetualin Dula-dale Malalao-malalafu Na leo ita boe. De besaꞌ ia, mai fo ita sarani sii leo. Esa ta nasalaꞌe kata soo boeꞌ.” \v 48 Basa boe ma, Petrus nadenu sii sarani Kornelis noo basa lahenda manai naa ra, fo dadi tanda nae sira nana Yesus lahenda nara soo. Boe ma, ara hule Petrus, fo leo noo sii faiꞌ hida bali, besaꞌ ko ara feen fali leo Yerusalem neu. \c 11 \s1 Petrus nasalaꞌe ao na, huu fo ana sarani lahenda ta Yahudi sira fa \p \v 1 Petrus bei ta fali fa, te Yesus lahenda nadedenu nara roo lahenda kamahere fekeꞌ fo rai Yerusalem, ara ramanene rae, lahenda ta Yahudi sira fa boe, ara sipoꞌ Manetualain Tutui Malole na. \v 2 Faiꞌ fo Petrus losa Yerusalem boe ma, lahenda kamahereꞌ ruma reme partei Yahudi\f + \fr 11:2 \ft Lahenda reme partei agama ia rae, kalu lahenda ta Yahudi nau tuka Yesus, sira muste sunat tuka lahenda Yahudi ra hada nara, ma ara muste tuka basa agama Yahudi atoran feke nara.\f* ara salen rae, \v 3 “He! O tao leo beaꞌ ria? O malelaꞌ ita hada na do taꞌa? O maparani masoꞌ leo lahenda ta Yahudi uma nara muu. Mua-minu mo sii bali! Ta bole tao leoꞌ naa fa, te sira nana bei ta tuka ita hada sunat na fa! De ita ta taraa tabua too sii fa!” \p \v 4 Basa ria boe ma, Petrus tui basa-basa hata mana-dadiꞌ ara nae, \v 5 “Faꞌi esa de au nai kota Yope, au uu hule-haradoi, boe ma Amaꞌ Manetualain natudu au nonooꞌ leo meis. Noꞌ nae au ita lalai natahuꞌa, basa de tema maloa esa toda mai, bukun haa sii mana londaꞌ. Tema maloa ria loe bai-bai leo au mai. \v 6 Au bei titiro leo tema maloa ria dale, neu, te au ita banda rupaꞌ ara, riiꞌ banda ei haaꞌ, banda mana-lodo mana-raeꞌ, manupui rupaꞌ ara. Basa sira, nana ita lahenda Yahudi ra banda lulim sira. \v 7 Boe ma, au amanene hara-oeꞌ esa nadenu nae, ‘Peꞌu! Foa leo! Hai ma banda sira, hala sii fo mua leo!’ \p \v 8 Tehuu au ataa ae, ‘Ta bisa fa! Ta leo naaꞌ fa! Te au bei ta ita banda leo naaꞌ ara fa! Basa banda sira nana ami lahenda Yahudi ra maluli sii!’ \p \v 9 Tehuu na hara seluꞌ bali nae, ‘Kalu Amaꞌ Manetualain nafada soo, nae ta maluli bea fa, na o bosoꞌ boe malulin bali!’ \p \v 10 Au ita tema maloa ria onda laꞌi telu, boe ma nana soꞌu faliꞌ leo lalai neu. \p \v 11 Naraa noo oras ria, lahenda Kaisarea telu losa leo uma ria reu, mai saka au. \v 12 Boe ma Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na nafada au nae, ‘O onda leo fo muu tuka lahenda sira. Dale ma bosoꞌ matutuiꞌ. Leo mae sira lahenda fekeꞌ boe oo, noi o ta bole tipa sii fa. Basa boe ma, ita toranoo ka nee ia ra tuka roo au leo Kaisarea. Nai naa, ami basa masoꞌ leo soldadu Roma ra malakan esa uma na. \v 13 Ana tui nae, faiꞌ hida maneuꞌ ria, ana nita Amaꞌ Manetualain ei-laꞌo lima-lopen neme nusa: sodaꞌa mai de napadeiꞌ neuꞌ uma na, boe ma nae, ‘Madenu lahenda leo Yope neu naloo lahenda esa, nade Simon Petrus. \v 14 Neuꞌ ko lahenda ria natudu o moo basa uma isi ma, Manetualain eno naa, fo elaꞌ fee emi hapu mala sodaꞌ ma ose heni basa emi sala-siko mara.’ \p \v 15 Huu ria naa, de au atudu Manetualain Eno Soda Na neuꞌ asa. Basa boe ma, ara sipo tutiꞌ Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na, sama leo ita sipo riiꞌ faiꞌ naa ra boe. \v 16 Rita rae sira sipo Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na leoꞌ ria boe ma, au afarene Ramatua Yesus dedea maꞌulu na nae, ‘Yohanis sarani emi neniꞌ noi oe, te neuꞌ ko Amaꞌ Manetualain dei tao lena ria bali, nana huu Ria fee emi Dula-dale Malalao-malalafu Na soo.’\x + \xo 11:16 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 1:5\x* \v 17 Te Amaꞌ Manetualain riiꞌ fee Dula-dale Malalao-malalafu Na neuꞌ lahenda fekeꞌ ara sama leo ita boe. De kalu au ta sarani sii fa soo, na au alena-laka oo Amaꞌ Manetualain, do leo bea?” \p \v 18 Ramanene Petrus nasalaꞌe ao na leoꞌ naa boe ma, ara ta salen soꞌ. Boe ma, basa sii io-oa neuꞌ Amaꞌ Manetualain rae, “We! Padoas a! Amaꞌ Manetualain soi enoꞌ de lahenda fekeꞌ ara boe laꞌo elaꞌ sira masoda tadalu nara, ma Ana ose heni sala-siko nara, de ara hapu soda mana basa taaꞌ roon.” \s1 Ramatua Yesus lahenda nara kofela basa mamanaꞌ ain. Sira dodouꞌ asa rabubua nai kota Antiokia \p \v 19 Maꞌulun ria, ara popoꞌo ramate Stefanus, boe ma ara mulai tao doidoso Yesus lahenda nara. Huu ria naa, de ara kofela basa mamanaꞌ ain. Ruma ralai leo propensi Finisia. Ruma ralai leo pulu Siprus reu, boe ma ruma ralai leo doo inaꞌ a reu losa Antiokia nai propensi Siria. Lahenda mana-malaiꞌ sira boe tui Ramatuaꞌ Yesus Tutui Malole Na neuꞌ basa mamanaꞌ ara. Tehuu ara rafada adaꞌ noi sira lahenda Yahudi nara mesaꞌ asa. Ara ta rafada lahenda fekeꞌ fa.\x + \xo 11:19 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 8:1-4\x* \p \v 20 Tehuu Ramatuaꞌ a lahendan ruma reme pulu Siprus noo kota Kirene, ralai raroo leo kota Antiokia nai propensi Siria. Sira riiꞌ rafada Ramatuaꞌ Yesus Tutui Malole Na neuꞌ lahenda ta Yahudi fo rai naa a. \v 21 Amaꞌ Manetualain fee kuasa Na neuꞌ asa losaꞌ lahenda dodouꞌ ramahere Ramatuaꞌ Yesus. \p \v 22-24 Tepoꞌ ria, Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara rai Yerusalem ramanene rae, lahenda fekeꞌ fo nai Antiokia, boe oo ramahere Yesus. Boe ma, ara radenu touꞌ esa, nade Barnabas neu dama sii rai naa. Barnabas ia, dale na malole inaꞌ, ma namahere tebe-tebe neuꞌ Amaꞌ Manetualain, ma Dula-dale Malalao-malalafuꞌ a napipipi-nalalaꞌon ni. \p Bei losa naa boe ma, ana nita noo mataꞌ nae Amaꞌ Manetualain memaꞌ tebe laꞌe soo, noi tao nai basa lahenda fekeꞌ ara talada, ma nai basa sira masoda nara. De dale na namahoꞌo, ma ana fufuꞌa-aꞌali sii, fo elaꞌ ara tebe-tebe tuka raroo Manetualain Eno Masoda na. No ria boe ma, Ramatuaꞌ a lahenda nara boe-boe ramaꞌate. \p \v 25 Basa ria boe ma, Barnabas leo Tarsus neu noi saka Saulus. \v 26 Bei naneta noon boe ma, ana leleꞌo ni, fo ara fali leo Antiokia reu. De dua sii leo rabubua roo Ramatuaꞌ a lahenda nara rai Antiokia losaꞌ teuꞌ esa. Tuka-tuka faiꞌ, dua sii ranori Ramatuaꞌ Yesus Eno Masoda Na, neuꞌ lahenda dodouꞌ. (Nai kota Antiokia ria, besaꞌ ko ra nade Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara rae, ‘lahenda Kristen’.)\f + \fr 11:26 \ft Nade ‘Kristen’ ria, nana neme nade ‘Kristus’. Sosoa na nae ‘lahenda mana-tuka Kristus’. Kristus sosoa na nae ‘Lahenda Makamoi fo riiꞌ Amaꞌ Manetualain tudu nan neme uluꞌ fo sakaꞌ feen mai.’\f* \p \v 27 Tepoꞌ fo sira dua sii bei rai Antiokia, nana Amaꞌ Manetualain lahenda mana-dedean hida remeꞌ Yerusalem mai. \v 28 Neme mana dedea sira mai touꞌ esa, nade Agabus. Dula-dale Malalao-malalafu Na nafada nae, “Neu ko, faiꞌ laas rule basa dae-inaꞌ ia, losa basa koro-taduꞌ lalaꞌen.” Boe ma neu nafada seluꞌ lahenda ara. (Dedea na tebe leoꞌ naa tepoꞌ fo nai Roma mane bauinaꞌ na, nade Klaudius, homu paretaꞌ a).\x + \xo 11:28 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 21:10\x* \v 29 Ramanene Agabus dedean sira boe ma, Ramatuaꞌ Yesus lahendan fo rai Antiokia, ara rala-haraꞌ fo rabubua doiꞌ fee toranoo manatoꞌa-mantaaꞌ, fo riiꞌ tuka Yesus nai propensi Yudea. Esa-esaꞌ ko fee tuka ria hahapu nara. \v 30 Rabubua ra sii boe ma, ara tudu Barnabas noo Saulus, fo elaꞌ reni doiꞌ sira, bati fee lahenda manatoꞌa-manataaꞌ manai naa ra. \c 12 \s1 Yakobis mamaten a, Petrus masoꞌ bui, ma Saraniꞌ ara huhule-haradoi nara \p \v 1 Faiꞌ ria, nana Mane Herodes\f + \fr 12:1 \ft Mane Herodes ia, ara ralelaꞌ ana boe nade \ft \+it Herodes Agripa\+it*. Baꞌi na ara ralelaꞌ ana nade \+it Herodes Bauinaꞌ\+it*. Ria rina nadenu fo raꞌisa ana boki beuꞌ tepoꞌ fo Yesus bokin nai Betlehem.\f* tao na Ramatuaꞌ Yesus lahendan ruma doidoso mamateꞌ. \v 2 Ana pareta lahenda fo reu raꞌisa Yakobis reniꞌ tafaꞌ. Yakobis ria, nana Yohanis aꞌa na. \v 3 Tepoꞌ fo Herodes nita basa Yakobis fai mamate na, tao na malaka Yahudi ra dale nara ramahoꞌo, boe ma ana tao nala lenaꞌ baliꞌ. Naraa, noo sira faiꞌ bauinaꞌ na sira rae Feta Roti Ta Pake Ralu Teteiꞌ,\f + \fr 12:3 \ft Fai malole ria naneneaꞌ noo Fai Paska.\f* boe ma nadenu lahenda reu hopu Petrus bali. \v 4 Hopu ran boe ma, ara teen leo bui daleꞌ neu. Boe ma, ara tudu ra soldadu bubuaꞌ haa ranea rakakatiꞌ Petrus hatu-leledon. Bubuaꞌ esa na, soldadu haa. Tuka Herodes hihii na soo na, faiꞌ bea basa feta a deiꞌ, besaꞌ ko naꞌetuꞌ Petrus dedea na, neuꞌ lahenda kadodouꞌ ara mata na. \v 5 De tepoꞌ fo ena Petrus nai bui daleꞌ, Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara hule-haradoi raroo, ta ꞌetun fa, ara hule fo Manetualain relu-natanae Petrus.\x + \xo 12:5 \xt Kalua reme Masir 12:1-27\x* \s1 Manetualain kalua heni Petrus neme bui daleꞌ mai \p \v 6 Balahaꞌ boe ma, Herodes noi naꞌetuꞌ Petrus dedea na neuꞌ lahenda tooinaꞌ sira mata naa. Ma hatun ria, ara heke ra Petrus liman beseriꞌ-beseriꞌ neuꞌ manea dua sii liman nara, reniꞌ tali besi nai bui daleꞌ. Boe ma, ana suku nesiꞌ dua siiꞌ talada. Ma soldadu fekeꞌ sira ranea rai lelesu bafaꞌ a. \p \v 7 Tehuu keke neu te, Manetualain ei laꞌo lima-lopen esa neme nusa sodaꞌ a mai, de napadei neuꞌ na, boe ma kama ria na haa ledo-ledo. Basa boe ma, ana fafae nafoa Petrus nae, “Peꞌu, e! Foa lai-lai dei.” No besaꞌ ria boe ma, tali besi ria, noi tuda heniꞌ ana neme Petrus lima na mai. \v 8 Basa ria boe ma, ei-laꞌo lima-lopeꞌ ria laku ni nae, “Olu badu ma neu! Ma pake tabu-eis ma leo!” Petrus pake basa boe ma, ei-laꞌo lima lopeꞌ ria nafada bali nae, “Olu badu dea ma neu, fo mai tuka au leo!” \p \v 9 Boe ma, Petrus tuka de laꞌo ela bui ria, tehuu Petrus naꞌendoꞌ buko nalamei ria. Seko-nante dadi tebe leoꞌ naa. \v 10 Tepoꞌ fo ara laꞌo seli mamana manea masososaꞌ, ma kadua aa, boe ma ara losa lelesu besi a. Lelesu ria noi bukaꞌ aon. Basa boe ma, dua sii deaꞌ reu, de laꞌo tuka enoꞌ a leo kota daleꞌ reu. Keke neu te, Manetualain ei-laꞌo lima-lopen ria foa ela Petrus mesaꞌ ana neuꞌ ria. \p \v 11 Ei-laꞌo lima-lope a mopon boe ma, Petrus besaꞌ ko nameda nae, “Memaꞌ tebe e! Besaꞌ ko au bubuluꞌ Manetualain tebe-tebe Ana nadenu ei-laꞌo lima-lope na mai, fo elaꞌ poꞌi nala au emeꞌ Herodes lima na. Manetualain tao leo naaꞌ, fo elaꞌ lahenda Yahudi ra duduꞌa-aꞌafi taꞌdalu nara bosoꞌ laꞌe au.” \p \v 12 Basa ria boe ma, Petrus leo mama Maria uma na neu. Ria nana Yohanis mama na. Yohanis nade feke na; Markus. Nai mamanaꞌ ria, lahenda dodouꞌ rabubua, ma hule-haradoi fo ela Manetualain tulu-fali Petrus dedea na. \v 13 Losa nai uma ria, boe ma Petrus dedelu ma naloo, neme oka bafaꞌ a mai. Boe ma, ina manalalau esa, nade Rode, neu titiro sudi bea rina nai naa. \v 14 Namanene Petrus hara na, te nalelaꞌ ana soo. Dale na namahoꞌo nan seliꞌ, boe ma nalai-nalai mesan leo uma daleꞌ neu. Nafada sii nae, “We! Petrus napadei nai dea!” Tehuu, noo ria ta buluꞌ nae tao ubeaꞌ sooꞌ, boe ma nafarene henin de ana ta soi Petrus lelesu fa. \p \v 15 Tehuu, rataa rae, “Ami ta mamahere fa! Bosoꞌ maseseko leo naaꞌ!” \p Tehuu, inaꞌ a neniꞌ tetea na nae, “Taꞌa! Tebe Petrus hara-oe lin ria! Ana nai deaꞌ ele!” \p Te ara ta tao aꞌafiꞌ neuꞌ ana fa rae, “Ria nana bate Manetualain ei-laꞌo lima-lopen neme nusa sodaꞌ a mai, fo nanea Petrus.” \p \v 16 Ara ralelena aoꞌ ma Petrus bobouꞌ naroo losaꞌ reu soi lelesu a. Bei soi ra lelesu a boe ma, roi ramakokoaꞌ a, te ria nana Petrus soo te. \v 17 Petrus neu lalaeꞌ lima na, fo elaꞌ basa sii dale nara tama. Basa boe ma ana tui, tao leoꞌ bea de losaꞌ Amaꞌ Manetualain kalua henin neme bui daleꞌ mai. Boe ma ana nadenu sii nae, “Emi meu tui basa hata mana dadiꞌ ia neuꞌ Yakobis noo basa lahenda nadedenu nara ee.” Basa ria boe ma, Petrus leo mamana fekeꞌ neu. \p \v 18 Lole maluaꞌ, de soldadu manea ra mete neu te Petrus neꞌes a na soo, boe ma ara ta buluꞌ rae tao ao nara leo bea sooꞌ, de bii ramateꞌ ao nara, nana huu sira ta buluꞌ rae, neuꞌ ko hata mana dadi ubeaꞌ dadi neu ao-ina nara. \v 19 Tepoꞌ fo Herodes bubuluꞌ basa hata mana dadiꞌ ria, boe ma ana pareta sii, reu saka Petrus. Tehuu, ta raneta ron fa. Boe ma, Herodes pareta fo reu parisaꞌ soldadu manea sira. Parisaꞌ basa boe ma, ana nadenu fo tati raꞌisa basa soldadu manea sira. \p Basa boe ma, Herodes laꞌo ela Yudea, de leo kota Kaisarea neu. \s1 Herodes, fo riiꞌ raloon rae Agripa, maten \p \v 20 Tepoꞌ ria, lahenda reme kota dua mai nade Tirus noo Sidon, ara rateme asa nanaaꞌ neme Mane Herodes nusa na mai. Tehuu, maneꞌ ria musu-noo sii neme doo na mai sooꞌ. Boe ma, ara dedea raoꞌ saka enoꞌ, fo reu mole-dame roon. Boe ma, here ra lahenda bubuaꞌ esa, fo reu raneta roo Herodes. Losa Kaisarea boe ma, ara ratiaꞌ roo lahenda uma isiꞌ esa, nade Blastus. Ria nalaka nai maneꞌ a uma pareta na. Rala haraꞌ roo Blastus fo dadi neuꞌ mana-leleꞌo, fo elaꞌ soi fee sii enoꞌ, fo ara bisa raneta roo Herodes. \p \v 21 Boe ma, Herodes nataa de sipoꞌ asa, boe ma ara here ra faiꞌ esa fo elaꞌ raneta. Faiꞌ ria, ara tao feta bauinaꞌ. Herodes pake nala bua mana-pareta a, boe ma natuuꞌ neuꞌ kadera mana-pareta na lain. Boe ma, ana dedea noo sii leoꞌ. \v 22 Lahenda ra ramanene hara-oe na, boe ma lahenda ra ion rae, “Mamanene ria hara-oen na leo! Hara lahendaꞌ ta ria fa! Te ramatua sosokoꞌ a haran ria!” \v 23 Keke neu te, Amaꞌ Manetualain ei-laꞌo lima-lopen esa neme nusa sodaꞌ a mai, neni hedis esa, fee Herodes, huu noo sipo nala basa iꞌio-oꞌoaꞌ sira, ma seti heni Amaꞌ Manetualain. Boe ma uleꞌ ara raa heni Herodes ao paa na losaꞌ ruadaꞌ neu. \p \v 24 No basa hata mana dadiꞌ sira boe ma, Amaꞌ Manetualain Tutui Malole Na rule basa mamanaꞌ ara, ma lahenda fo mana-tuka Ramatua Yesus Eno Masoda Na, boe ramaꞌate. \p \v 25 Tepoꞌ fo Barnabas noo Saulus reni basa lahenda Antiokia raa tutulu-fafalin, ara leo Yerusalem reu, boe ma ara fali seluꞌ Antiokia reu. Ara roo ana muri-anaꞌ esa, nade Yohanis. Raloon soo na rae Markus. \c 13 \s1 Lahenda Antiokia radenu Barnabas noo Saulus \p \v 1 Nai kota Antiokia, lahenda dodouꞌ ramahere Ramatuaꞌ Yesus. Lahenda ruma Manetualain pake sii dadi reuꞌ Ria manadedea nara, ma ruma bali soo na, pake sii fo elaꞌ ranori lahenda ra. Basa sii riiꞌ: \q2 Barnabas \q2 Simeon (lahenda raloon rae, ‘Tou Keoꞌ’),\f + \fr 13:1 \ft a: Dudui Yunani a nae ‘Niger’ ma sosoa na nae ‘keo’ do ‘maꞌiuꞌ’.\f* \q2 Lukius (neme Kirene), \q2 Menahem (ara raboi raan nemeꞌ aanan ria mai noo Mane Herodes),\f + \fr 13:1 \ft b: Mane Herodes ia, ara ralelaꞌ ana boe rae, nade \ft \+it Herodes Antipas\+it*. Ria rina naisa Yohanis, mana saraniꞌ a. Papa na, ara ralelaꞌ ana nade \+it Herodes Bau-inaꞌ\+it*, fo riiꞌ nadenu raꞌisa ana boki beuꞌ ara rai Betlehem. Mane Herodes fo riiꞌ nadenu raꞌisa Yakobus, ma rii maten huno uleꞌ ara, ara ralelaꞌ ana nade \+it Herodes Agripa\+it*.\f* \q2 ma Saulus. \p \v 2 Faiꞌ esa boe ma, ara puasa ma rabua fo doꞌo-tabe neuꞌ Amaꞌ Manetualain. Boe ma, Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na nafada sii nae, “Here ma Barnabas noo Saulus. Te Au nonoi ka dodouꞌ. Te ara muste tao rala nonoiꞌ fo au sakaꞌ fee sii.” \p \v 3 Ara bei puasa ma hule-haradoi basa, boe ma ara lalaa lima nara neuꞌ Barnabas noo Saulus, de tao natea dua sii. Boe ma, ara radenu dua sii reu roi Manetualain nonoi-tataon. \s1 Barnabas noo Saulus leo pulu Siprus reu \p \v 4-5 Tepoꞌ fo Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na pareta Barnabas noo Saulus, fo dua sii reu laꞌo rule mamanaꞌ a, masososa na ara leo kota esa nai namo suuꞌ, nade Seleukia. Yohanis (fo riiꞌ lahenda raloon rae Markus) boe noo sii. Losa ria boe ma, ara saꞌe ofaꞌ, de leo pulu Siprus, de ara onda nai kota esa, nade Salamis. Nai mamanaꞌ ria, ara rahiiꞌ masoꞌ leo lahenda Yahudi ra uma mamaso naa, fo ranori lahenda ra Amaꞌ Manetualain Dedea-Nafadan. \p \v 6-8 Basa boe ma, ara laꞌo tuli reme koroꞌ esa leo koroꞌ esa reu, losaꞌ ara mai leo kota esa nai pulu a peda seri na, nade Pafos. Gubernor malela inaꞌ esa leo nai kota ria, nade Sergius Paulus. Bei namaneme nae Barnabas asa mai nai sira kota na, boe ma nadenu lahenda reu raloo sii, te dale na nahiiꞌ nau namanene Manetualain Dedea-Nafadan. \p Tehuu nai naa, lahenda Yahudi esa nade Bar Yesus (nade fekeꞌ nai dedea Yunani raloon rae ‘Elimas’). Ria manaa-teiꞌ. Ana biasa pepekoꞌ lahenda ra nae, ria boe Amaꞌ Manetualain lahenda manadedean. Ana na tiaꞌ noo gubernor. De Barnabas asa mai, boe ma ana neu duduku-papauꞌ gubernor ra, fo elaꞌ bosoꞌ sipoꞌ asa. Ana soba-soba fufudiꞌ-leleꞌo gubernor, fo elaꞌ bosoꞌ namahere Yesus. \p \v 9 Tehuu Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na fee Saulus kuasa (Saulus raloon soo na, Paulus), boe ma naloa mata na, mete nahere lahenda manaa-teiꞌ ria. Boe ma nasaꞌain nae, \v 10 “He! Elimas! Nitu a anan o! Mana popodeꞌ-eꞌedoꞌ! Manatipu-manadai! O malena basa hata neulauꞌ ara! O tuka nitu malaka bauinaꞌ! O bosoꞌ tao leo naaꞌ bali! O bosoꞌ soba-soba mahiu-maheꞌoꞌ Amaꞌ Manetualain eno roo na bali. \v 11 We! O nenene e! Neuꞌ ko Amaꞌ Manetualain huku o. O mata maa, neuꞌ ko poken, ta mita hata-hata esa soo boeꞌ, losa faiꞌ hida lalaꞌen.” \p Paulus bei dedea basa boe ma, touꞌ a mata na poken tutiꞌ a. Ana laꞌo noi nafaroroeꞌ a saka lahenda homu lima na, fo elaꞌ hela roon neun. \p \v 12 Gubernor a nita mataꞌ leo naaꞌ, ma namanene aon Barnabas asa ranori laꞌe Yesus, boe ma noi leleuꞌ laka na, de ana namahere neuꞌ Yesus. \s1 Ara reni Tutui Malole leo kota Antiokia nai propensi Pisidia \p \v 13 Neme kota Pafos nai pulu Siprus, Paulus asa saꞌe ofaꞌ leo kota esa nai propensi Pamfilia, nade Perga. Ara onda ofaꞌ a nai naa, boe ma Yohanis Markus laꞌo elaꞌ sii, de fali leo Yerusalem neu. \v 14 Ara laꞌo eiꞌ reme Perga leo kota Antiokia, nai propensi Pisidia. \p Losa nai naa, te naraa noo lahenda Yahudi ra fai hahae ao nara, boe ma tuka reu masoꞌ nai lahenda Yahudi ra uma mamaso na. \v 15 Faiꞌ ria, ara lees nai baꞌi Musa susura naa, ma nemeꞌ Amaꞌ Manetualain mana dedea feke nara dudui na mai. Basa ria boe ma, uma mamasoꞌ a malaka nara hule Paulus asa rae, “Papa kasa emin. Kalu emi manuu nanori-nafada neuꞌ ami soo na, ami hule noo hada-hormata fo emi matetea ami basa dale mara.” \s2 Paulus dedea noo lahenda Yahudi ra nai kota Antiokia \p \v 16 Basa de Paulus foa napadeiꞌ neu mata. Boe ma, ana lalaeꞌ lima na lain neu fo hule sii neneeꞌ. Boe ma, ana dedea nae, “Toranoo Israel kara emin. Ma basa papa mama fekeꞌ fo riiꞌ masoꞌ agama Yahudi soo ma doꞌo-tabe Amaꞌ Manetualain, au hule emi, pasaꞌ ridoo mara fo nenene au! \p \v 17 Amaꞌ Manetualain here basa ita lahenda Israel bei-baꞌin neme uluꞌ mai soo. Tepoꞌ fo ara leo rai dae Masir, nana sira nusa namon ta ria fa, Amaꞌ Manetualain fee sii namanuꞌu-namadae, losa upu-ana nara ramefu. Basa boe ma, Amaꞌ Manetualain pake kuasa bauinaꞌ Na, de noo sii kalua remeꞌ Masir mai.\x + \xo 13:17 \xt Kalua reme Masir 1:7; 12:51\x* \v 18 Basa ria boe ma, ara rasoda leo raleleiꞌ reme mamanaꞌ esa, leo mamanaꞌ esa reu, nai dae lino-nees ria, losaꞌ teuꞌ haa hulu. Leo mae ara laka batu boe oo, tehuu Amaꞌ Manetualain napipipi-nalalaꞌo sii noo balaroe-balanauꞌ.\x + \xo 13:18 \xt Susura Dudui Nadeꞌ a 14:34; Tui Seluꞌ Laꞌe Neuꞌ Eno Sodaꞌ a 1:31\x* \v 19 Basa de Amaꞌ Manetualain tao na sosopuꞌ nusaꞌ hitu lahendan, nai dae Kanaꞌan, de Ana babati dae ria fee bei-baꞌi nara, dadi neuꞌ sira dae pusakan.\x + \xo 13:19 \xt Tui Seluꞌ Laꞌe Neuꞌ Eno Sodaꞌ a 7:1; Yosua 14:1\x* \v 20 Ara rasoda losaꞌ teuꞌ natun haa lima hulu. \p Basa de Amaꞌ Manetualain soꞌu fee sii manaꞌee-dedeaꞌ ara, fo rapipipi-ralalaꞌo sii, losaꞌ Ana soꞌu na manadedean esa, nade Samuel.\x + \xo 13:20 \xt Mana Ee Dedeaꞌ ara 2:16; 1 Samuel 3:20\x* \v 21 Tepoꞌ fo Samuel dadi neuꞌ Amaꞌ Manetualain manadedea naa, ita bei-baꞌin nara nau-nau elaꞌ hapu maneꞌ esa. Boe ma, Amaꞌ Manetualain soꞌu na Kis ana na, nadeꞌ Saul, nemeꞌ Benyamin suku na. Saul homu pareta losaꞌ teuꞌ haa hulu.\x + \xo 13:21 \xt 1 Samuel 8:5; 10:21\x* \v 22 Boe ma, Amaꞌ Manetualain naꞌonda henin. Basa de Ana soꞌu Isai ana na, nade Daud, kati ni dadi mane bebeuꞌ. Ana nalelaꞌ tebe-tebe Daud dale na nae, ‘Isai anan Daud ia, naraa noo Au dale Ka. Neuꞌ ko dei ana tao tuka basa Au hihii-nanau Ka.’\x + \xo 13:22 \xt 1 Samuel 13:14; 16:12; Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 89:20\x* \v 23 Faiꞌ ria, Amaꞌ Manetualain helu fo noi fee Daud tititi-nonosin esa, elaꞌ soi na lahenda Israel remeꞌ sala-siko nara mai. Au oi afada basa toranoo kara leo iaꞌ, Daud tititi-nonosin fo Amaꞌ Manetualain helu basa soo aa, nana riiꞌ Yesus.” \s2 Paulus dedea nae, Yesus ia, nana Lahenda fo Amaꞌ Manetualain helu basa, nai faiꞌ a ulu na nae, feen mai a \p \v 24 Paulus tuti naroo dedea na nae, “Tepoꞌ fo Ramatuaꞌ Yesus bei ta noi tao fa, te lahenda esa, nade Yohanis, neu nafada lahenda Israel ara nae, sira hahae remeꞌ nonoi-tatao tadalu nara mai, boe ma muste sarani dadi neuꞌ tanda esa nae, sira malolole roo Amaꞌ Manetualain soo.\x + \xo 13:24 \xt Markus 1:4; Lukas 3:3\x* \v 25 Tehuu, Yohanis nonoi na sakaꞌ basan, boe ma ana nafada lahenda ra nae, ‘Emi bosoꞌ afi mae au riiꞌ Lahenda fo Amaꞌ Manetualain helu basa, nai faiꞌ a ulu na nae, feen mai a. Mafarene matalolole. Emi muste mahani Lahenda esa, te neuꞌ ko Ana noi mai. Ria lena heni auꞌ, losaꞌ dadi neuꞌ Ria ata na, boe oo au ta araa fa.’\f + \fr 13:25 \ft Dedea Yunani matetuꞌ a nae ‘naloe aon fo sefi tabu-eis tali na, au ta araa fa’. Sosoa na nae, nasasamaꞌ noo Ramatua Yesus, Yohanis nameda ao na boe oo, dadi atanꞌ.\f* \x + \xo 13:25 \xt Mateos 3:11; Markus 1:7; Lukas 3:16; Yohanis 1:20, 27\x* \p \v 26 Toranoo kara emin! Emi nana tebe Abraham tititi-nonosin, ma emi fekeꞌ ara dale mara, mahiiꞌ Amaꞌ Manetualain. Nenene au dei! Amaꞌ Manetualain nafada ita Eno Masoda Na. Tuka eno ria, Ana soi na ita temeꞌ sala-sikoꞌ ara mai. \v 27 Neme maꞌulun ria mai, Amaꞌ Manetualain pake mana dedea nara fo ara tui-rafada lahenda ra, laꞌeneuꞌ Lahenda fo riiꞌ Amaꞌ Manetualain helu noi feen mai a. Boe ma, ita malaka agama nara, roo lahenda fekeꞌ fo nai Yerusalem, ara lees kose-kose hata, fo mana dedea ra duiꞌ asa soo. Tuka fai hahae aoꞌ a, ara leo uma huhule-haradoiꞌ daleꞌ reu, boe ma ara lees leo naaꞌ nai Amaꞌ Manetualain Susura Makamoi Na. Tehuu, sira ta bubuluꞌ rae lahenda fo riiꞌ Amaꞌ Manetualain helu noi feen mai, nana riiꞌ Yesus fa. Basa de, ara saka enoꞌ fo huku ramaten, naraa noo Amaꞌ Manetualain mana dedea nara dudui na. \v 28 Ara tao-tao dedeaꞌ roo Yesus nana roi hiki ratudan, tehuu ta hapu sala Na fa. Mae leoꞌ naa boe oo, ara reu hule gubernur Pilatus fo ramaten.\x + \xo 13:28 \xt Mateos 27:22-23; Markus 15:13-14; Lukas 23:21-23; Yohanis 19:15\x* \v 29 Gubernur ria nataa, basa de ara paku Yesus, boe ma londan neuꞌ ai kakeꞌ a losaꞌ maten. Tehuu basa sira nana, naraa noo Amaꞌ Manetualain mana dedea nara dudui na. Basa de, ara raꞌonda popora Na, nemeꞌ ai kakeꞌ ria, de ara oꞌo roon pedan neuꞌ rates daleꞌ.\x + \xo 13:29 \xt Mateos 27:57-61; Markus 15:42-47; Lukas 23:50-56; Yohanis 19:38-42\x* \v 30 Tehuu Amaꞌ Manetualain pake kuasa Na, de nafoa faliꞌ Yesus neme mamaten Na mai. \p \v 31 Tepoꞌ fo Yesus nasoda faliꞌ, Ana na tudu ao Na laꞌi dodouꞌ neuꞌ lahenda ra. Lahenda sira riiꞌ roon neme propensi Galilea, leo Yerusalem reu. Sira nana besaꞌ ia, dadi sakasii neuꞌ lahenda Israel ara.”\x + \xo 13:31 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 1:3\x* \s2 Paulus natudu nae, Manetualain pake Ria mana dedea nara soo, fo tui memaꞌ laꞌe Yesus \p \v 32-33 Paulus tuti naroo dedea na nae, “Na, leo iaꞌ! Ami dua ia, riiꞌ au ma Barnabas, ami meme dooꞌ a mai, nana mafada fo elaꞌ emi malelaꞌ mae, hata fo Amaꞌ Manetualain helu neuꞌ ita bei-baꞌin nara, besaꞌ ia, basan dadi soo, riiꞌ Ana nafoa faliꞌ Yesus neme mamate Na mai. Nai \it Sosoda Iꞌio-Oꞌoa ara\it* babati kadua na, Amaꞌ Manetualain pake lahenda duiꞌ laꞌeneuꞌ Yesus soo, Lahenda fo riiꞌ Ana helu noi feen mai, nae: \q1 ‘O ia nana Au ana ki o. \q2 Faiꞌ ia, Au soꞌu ko homu pareta.’\x + \xo 13:32-33 \xt Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 2:7\x* \p \v 34 Neme uluꞌ mai, Amaꞌ Manetualain helu soo nae, neuꞌ ko Ana nafoa faliꞌ Lahenda fo Ana heluꞌ nae feen mai a, Lahenda ria ta maten sooꞌ. Huu ria naa, de Amaꞌ Manetualain pake Ria mana dedea nara duiꞌ rae, \q1 ‘Neme uluꞌ mai Au helu basa oo Mane Daud, nana oi feen ua-naleꞌ. \q2 De besaꞌ ia boe, Au oi helu seluꞌ fee o, huu fo o ia nana Daud tititi-nonosin.’\x + \xo 13:34 \xt Yesaya 55:3\x* \p \v 35 \it Sosoda Iꞌio-Oꞌoaꞌ\it* fekeꞌ a nae, \q1 ‘Amaꞌ Manetualain ta foa ela Lahenda Makamoi Na ma popora Na, nasosopuꞌ nai raten daleꞌ.’\x + \xo 13:35 \xt Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 16:10\x* \p \v 36-37 De matetu na leo iaꞌ: \it Sosoda Iꞌio-Oꞌoa\it* ia ta natudu neuꞌ Daud fa! Ita bubuluꞌ nana, huu Mane Daud tao nala nonoi malole neuꞌ ria nusa na, boe ma maten, de ratoin ma popora na sopuꞌ nalan. De ita talelaꞌ tae, \it Sosoda Iꞌio-Oꞌoa\it* ria ta tui soa neuꞌ Daud fa, tehuu natudu neuꞌ Lahenda fekeꞌ. Lahenda fo Ana tudu ria nana, faiꞌ bea Ana maten soo, dei Amaꞌ Manetualain nafoa faliꞌ Ana. Huu ria naa, de popora Na ta nasosopuꞌ baiꞌ boeꞌ. \p \v 38-39 De toranoo kara emin, nenene matalolole! Lahenda ria nana, riiꞌ Yesus! Ma neni ko ita tamaheren soo na, dei Ana lepa-nasaa basa ita sala-siko nara. Tuka matetu na, ita riiꞌ muste lepa aoꞌ ara. Tehuu ita bubuluꞌ tae, leo mae ita tuka basa baꞌi Musa hohoro-lalane nara, noi ita ta tao matetuꞌ nai Amaꞌ Manetualain matan a fa. \v 40-41 Huu ria naa, de emi muste afi matalolole. Bosoꞌ losa Amaꞌ Manetualain lahenda mana dedea maꞌulun ara rafada, nana tuda neuꞌ emi. Ara duiꞌ soo rae, \q1 ‘Emi besa-besa, mana-mamumulu, ma mana-madadaeꞌ emin! \q2 Huu Au, Amaꞌ Manetualain tao basa hata lalaꞌen, losaꞌ lahenda roi patararaaꞌ a; \q3 neuꞌ ko emi dei sipo ma babati mara, boe ma ruadaꞌ meu. \q1 Au tao a nonoiꞌ esa, faiꞌ fo emi bei masoda, \q2 tehuu emi ta nau sipoꞌ fa. \q1 Leo mae lahenda tui lulutuꞌ asa soo boe oo, \q2 emi ta nau malelaꞌ fa. \q1 Malole lena, emi afi matalolole nonoi lakaꞌ ia, fo elaꞌ emi mapopoo bafa boe.’\x + \xo 13:40-41 \xt Habakuk 1:5\x* \p De toranoo kara emin. Afi matalolole au dedea bisina ka. Bosoꞌ tuꞌu-tapa heni dedeaꞌ fo emi mamanene riiꞌ bisinaꞌ a, bosoꞌ tao sama leoꞌ mana-mamumuluꞌ ara nonoi nara. Au dedea kara noi ri naꞌ soo. Makasi dodouꞌ!” \p \v 42 Tui basa boe ma, Paulus noo Barnabas rapadeiꞌ, de roi laꞌo ela uma mamasoꞌ a. Boe ma, basa lahenda sira hule fo ara fali seluꞌ mamaso mana-mai ele, fo ela tui na lulutuꞌ seluꞌ sira dedea bisinaa nara. \v 43 Ara besaꞌ ko kalua reme uma mamasoꞌ daleꞌ mai, te lahenda dodouꞌ rai naa soo reu tuka Paulus noo Barnabas. Basa de, dua sii ranori-rafada sii rae, “Ita talelaꞌ tae, Amaꞌ Manetualain dale Na malole naseliꞌ neuꞌ ita. Huu ria naa, de emi muste homu maheren.” \s1 Lahenda Yahudi ra malaka nara tipa heni Paulus asa \p \v 44 Basa mamasoꞌ ria boe ma, naraa noo lahenda Yahudi ra fai hahae ao nara, hisadei na basa lahenda kota isiꞌ ria, roi mai ramanene Amaꞌ Manetualain Dedea-nafada nara. \v 45 Tehuu tepoꞌ fo lahenda Yahudi ra malaka nara rita lahenda kadodouꞌ sira roi reu ramanene Paulus, boe ma ara eteꞌ ao nara, de rasasefiꞌ bafaꞌ roon fo roi ratuda Paulus dedea nara. \p \v 46 Tehuu Paulus asa ta heoꞌ fa. Ara dedea ta pake hahapa-babaaꞌ soꞌ. Ara rae, “Memaꞌ tebe Amaꞌ Manetualain soiꞌ na uluꞌ enoꞌ, fee ita lahenda Yahudi ra, boe ma Ana neni Tutui Malole soaneuꞌ ita. Memaꞌ ria nana naraa! Tehuu emi ta nau sipoꞌ fa naa. Huu ria na, emi ta maraa sipoꞌ soda neme Amaꞌ Manetualain mai fa. De besaꞌ ia, ami moi meni Tutui Malole ia, fee nusa fekeꞌ ara, nana huu noo emi tipan soo. \v 47 Tehuu Amaꞌ Manetualain nadenu ami soo, naraa noo manaduiꞌ nai Yesaya susura na nae, \q1 ‘Au soꞌu emi dadi leoꞌ banduꞌ neni makaledo neuꞌ basa nusa fekeꞌ ara, nana lahenda Yahudi ta sira fa, \q2 elaꞌ loti enoꞌ fo leo Au mai a, \q3 fo ela Au poꞌi a basa sii reme sala-siko nara mai. \q2 Boe ma, emi muste matudu enoꞌ ria neuꞌ dae-inaꞌ a bukun haa sii.’ ”\x + \xo 13:47 \xt Yesaya 42:6; 49:6\x* \p \v 48 Lahenda nusa fekeꞌ fo ta Yahudi fa, bei ramanene leo naaꞌ, boe ma ara ramahoꞌo ran seliꞌ. Ara io-oa neuꞌ Amaꞌ Manetualain rae, “Io-oa neuꞌ Amaꞌ Manetualain! Amaꞌ Manetualain Tutui Malole Na, lole na seli!” Ma nai naa, hapu lahenda fo Amaꞌ Manetualain naꞌetu basa neme uluꞌ mai soo, fo rasoda raroo, roo Ni. Basa boe ma, ara ramahere Ramatua Yesus. \p \v 49 Amaꞌ Manetualain Dedea-nafadan sira reme bafaꞌ esa leo bafaꞌ esa, neu rule katemaꞌ nusaꞌ ria. \p \v 50 Nai kota ria, lahenda bauinaꞌ touꞌ ma inaꞌ, hapu ruma rahiiꞌ Manetualain. Tehuu lahenda Yahudi ra malaka nara, reu duduku-papauꞌ asa, losa ara puu heni Paulus noo Barnabas remeꞌ sira nusa na mai. \v 51 Ara bei kalua reme kota na mai boe ma, dua sii tao tuka hadas a, ara sasapu heni afu nemeꞌ ei nara mai dadi neuꞌ tanda esa, nae lahenda fo rai kota ia, daleꞌ, ta nau ramanene sira dua sooꞌ. Basa boe ma, ara rasadea, de laꞌo elaꞌ kota ria. Boe ma, ara leo kota fekeꞌ esa, nade Ikonium.\x + \xo 13:51 \xt Mateos 10:14; Markus 6:11; Lukas 9:5; 10:11\x* \p \v 52 Tehuu lahenda fo ramahere Ramatuaꞌ Yesus nai Antiokia, dale nara ramahoꞌo, ma Dula-dale Malalao-malalafuꞌ a tao natetea sira dale nara. \c 14 \s1 Paulus noo Barnabas rai kota Ikonium \p \v 1 Tepoꞌ fo Paulus noo Barnabas losa rai kota Ikonium, boe ma ara leo lahenda Yahudi ra uma mamaso na daleꞌ reu. Ara dedea loa-naruꞌ Amaꞌ Manetualain Tutui Malole Na, losaꞌ lahenda Yahudi dodouꞌ roo lahenda feke kadodouꞌ sira boe ramahere neuꞌ Ramatuaꞌ Yesus. \v 2 Tehuu, nai naa lahenda Yahudi ruma, ta nau sipoꞌ Paulus asa dedea nara fa. Basa de, ara reu duduku-papauꞌ lahenda fekeꞌ ara, de eteꞌ ao nara roo Yesus lahenda kamahere nara. \v 3 Tehuu Paulus asa ta biiꞌ fa. Ara adaꞌ tui raroo Ramatua Yesus Tutui Na, sudi fee bea aa. Ara rafada rae Ramatua Yesus na dale loa fee neuꞌ basa lahenda raa. Ana fee sii kuasa fo ara bisa tao basa hata mana dadiꞌ ara, fo elaꞌ lahenda dodouꞌ ralelaꞌ rae, Manetualain pake sii. \p Tepoꞌ ria, Paulus asa leo dooꞌ a nai kota ria. \v 4 Boe ma, lehenda bubuaꞌ dua dadi nai naa. Esa tuka lahenda Yahudi ara, boe ma esa bali nasalaꞌe mateꞌ Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara. Bubua kaduaꞌ sira ralelena aoꞌ. \p \v 5 Basa de, lahenda Yahudi ara rala-haraꞌ roo lahenda fekeꞌ ruma, ma sira malaka nara, fo roi tao rasususaꞌ Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara. Ara roi tapa Paulus asa reniꞌ batu. \v 6 Tehuu lahenda ruma rafada Paulus asa rae, uni lahenda bubuaꞌ esa roi tao tadadalu sii. Boe ma, ara ralai reu saka sodaꞌ nai propensi Likonia, nai kota Listra noo kota Derbe, ma rule basa koro ma nai naa ra. \v 7 Ara mulai tui Ramatuaꞌ Yesus Tutui Malole Na nai naa. \s1 Paulus asa rai kota Listra noo Derbe \p \v 8 Losa rai kota Listra, Paulus noo Barnabas ara raneta roo touꞌ esa. Ein dua sii lukuꞌ nemeꞌ mama na bokin ni a. De ana bei ta lakoꞌ nita fa. \v 9 Touꞌ ria natuu ma namanene Paulus tutui na. Basa de Paulus tao mataꞌ neuꞌ ana, ma afi nae, “Noo ia namahere na, neu ko Amaꞌ Manetualain puli na!” \v 10 Boe ma Paulus naloon nae, “Aꞌa! Mapadei leo!” Namanene leoꞌ naa boe ma, touꞌ a foa de para-boku tutiꞌ a, boe ma ana lalaꞌoꞌ. \p \v 11 Bei rita Paulus tao leo naaꞌ, boe ma basa sii roi rapopooꞌ bafa nara. Boe ma, ara dedea reniꞌ sira dedea Likonia rae, “Emi nenene deiꞌ! Lahenda kaduaꞌ ia ra nana ramatua sosokoꞌ a, onda leodae-inaꞌ a mai, de pake lahenda dae-inaꞌ a ao-ina na!” \v 12 Lahenda sira dedea rae leoꞌ naa, nana rae buluꞌ ko Barnabas nonooꞌ leo sira ramatua sosokon esa, nade Seus. Boe ma, Paulus fo riiꞌ dedea a rae buluꞌ ko sira ramatua sosokon, Hermes.\f + \fr 14:12 \ft Hermes nana mana-neni dedeaꞌ fee ramatua sosokoꞌ ara esa leo esa neu.\f* \v 13 Nai kota bafaꞌ a deaꞌ, hapu uma sosoko esa fee sira ramatua sosoko, Seus. Rita Paulus boe ma Seus mana-soko na hela neni sapi mane inaꞌ esa, noo bunaꞌ noi soko neuꞌ asa. Boe ma lahenda dodouꞌ tuka manasoko a reu soko Ramatuaꞌ Yesus lahenda nadedenu nara. \p \v 14 Tehuu ara bei ralelaꞌ rae lahenda sira roi mai soko sii, boe ma Paulus noo Barnabas ta nau sipoꞌ fa. Boe ma ara ralai leo lahenda kadodouꞌ sira mata na reu, de ara sii-rasai badu nara fo tao tanda rae, sira ta sipoꞌ hata fo lahenda ra tao a. Basa de dua sii bobouꞌ rae, \v 15 “Adoo! Ubeaꞌ taon de emi tao leo iaꞌ? Emi bosoꞌ mae ami nana ramatua sosokoꞌ. Ami nana lahenda leo emi boe. Ami leo iaꞌ mai nana, mafada emi Tutui Malole esa. Emi muste masadea ma laꞌo elaꞌ emi ramatua sosokom sira, te ta reni sosoa-raraꞌ hata esa boeꞌ. Emi fali fo tuka neuꞌ Amaꞌ Manetualain, fo tebe-tebe nanuu sodaꞌ. Te Ria riiꞌ nadadadiꞌ na lalai noo dae-inaꞌ a, noo basa oe-isin.\x + \xo 14:15 \xt Kalua reme Masir 20:11; Sosoda Iꞌio-oꞌoaꞌ ara 146:6\x* \v 16 Neme maꞌulun, basa nusaꞌ ara rasoda tuka adaꞌ hihii-nanau mesa nara, Amaꞌ Manetualain boe oo nataaꞌ asa leo naaꞌ. \v 17 Tehuu Amaꞌ Manetualain ta nafarene heni sii fa, Ana fee sii tanda rupaꞌ ara, de basa lahenda ra bubuluꞌ rae Ria malole. Ana fee ita uda ia, fee ita tine-oka nara pule-boa malole, ma Ana nahao ita de tao na basa kata tamahoꞌo.” \p \v 18 Leo mae Paulus noo Barnabas horo sii, fo bosoꞌ tao leo naaꞌ, tehuu lahenda sira nau-nau reni hata sosokoꞌ sira fee sii dei. \p \v 19 Faiꞌ ria, nana lahenda Yahudi hida mai reme kota Antiokia noo Ikonium leo kota Listra. Ara duduku-papauꞌ lahenda kadodouꞌ sira, fo ralena-laka roo Ramatuaꞌ Yesus lahenda nadedenu nara. Boe ma, ara tapa Paulus reniꞌ batu. Ara rae buko maten soo, boe ma hela renin, de tuꞌun leo kota a deaꞌ neu. \p \v 20 Tehuu tepoꞌ fo Yesus lahenda kamahere nara rapadei eo ra Paulus, boe ma ana foa. Basa de ana fali seluꞌ leo kota daleꞌ reu. Balahaꞌ boe ma, ana noo Barnabas laꞌo leo kota fekeꞌ, nade Derbe. \s1 Paulus noo Barnabas fali leo lahenda sarani rai kota Antiokia nai propensi Siria \p \v 21 Nai Derbe, Paulus noo Barnabas tui-rafada Ramatuaꞌ Yesus Tutui Malole Na. Basa de, lahenda dodouꞌ ramahere neuꞌ Ana. Boe ma, dua sii fali seluꞌ leo Listra. Neme naaꞌ mai, ara fali leo Ikonium. Boe ma, ara laꞌo raroo leo Antiokia, nai propensi Pisidia. \v 22 Rai naa, ara dedea raroo, roo lahenda mana-tuka Yesus, fo ratetea dale nara. Ara rafarereneꞌ fee sira rae, “Toranoo kara emin! Kalu ita dadi neuꞌ Amaꞌ Manetualain lahendan soo na, bosoꞌ afi mae neuꞌ ko ita ta hapu doidosoꞌ soo. Te leo mae leoꞌ bea oo, ita muste hapu ta doidosoꞌ a, ma ita muste tanenete fo tuka taroo Yesus.” Dua sii ranori Yesus lahenda nara, nai kota ria rae leoꞌ naa. \p \v 23 Basa boe ma, Paulus noo Barnabas mulai saka lahenda fo ara roi soꞌu sii dadi malaka\f + \fr 14:23 \ft Lahenda saraniꞌ a malaka na nai lalane ia, nai dedea Yunani soo na rae, \ft \+it presbuteros\+it*.\f* neuꞌ lahenda saraniꞌ sira esa-esa. Boe ma, ara hule-haradoi, ma puasa fo saka Manetualain hihii-nanaun. Boe ma, ara fuaꞌ lima nara, de hule-haradoi fo soꞌu ra lahenda fo Manetualain natudu a, elaꞌ dadi reuꞌ lahenda saraniꞌ ara malaka na. \p \v 24 Basa de, Paulus noo Barnabas raroo laꞌo elaꞌ propensi Pisidia, de leo propensi Pamfilia. \v 25 Ara losa kota Perga, boe ma ara tui Manetualain Tutui Malole Na nai naa. Basa boe ma, ara laꞌo raroo ta doo bea boeꞌ, te ara losa rai kota Atalia. \v 26 Rai naa, ara saꞌe ofaꞌ leo kota Antiokia, nai propensi Siria. Fai mananeuꞌ a, Ramatuaꞌ Yesus lahenda nara rai Antiokia a, fo riiꞌ radenu Paulus noo Barnabas ma fee sii reuꞌ Amaꞌ Manetualain lima na, de nanea sii. De besaꞌ ia, Paulus asa roi fali, reu rafada sarani Antiokia rae, sira roi basa nonoi laka nara soo. \p \v 27 Losa nai Antiokia a, boe ma Paulus asa rabua roo Ramatuaꞌ a lahenda nara rai na. Ara tui loa-naruꞌ laꞌe basa hata fo Amaꞌ Manetualain tao neuꞌ asa. Ma ara tui rae Amaꞌ Manetualain soi enoꞌ fee lahenda ta Yahudi sira fa boe, ara ramahere neuꞌ Yesus. \v 28 Basa boe ma, Paulus noo Barnabas ara leo roo Ramatuaꞌ Yesus lahenda kamahere nara, ralaꞌ dooꞌ a boe. \c 15 \s1 Lahenda Sarani na lasi nara, rabua ao nara rai Yerusalem \p \v 1 Tepoꞌ ria, lahenda Yahudi saraniꞌ hida reme propensi Yudea mai, ara leo Antiokia reu. Losa na boe ma ara ranori Ramatua Yesus lahenda nara rae, “Emi mamahere neuꞌ Yesus nana laꞌe ria soo. Tehuu, ria bate dai fa. Kalu tetebe sara emi nau hapu soda-moleꞌ a soo na, emi muste sunat tuka ita hada na dei, fo rina Manetualain bati fee baꞌi Musa.”\x + \xo 15:1 \xt Malaka Agama ra Atoran 12:3\x* \p \v 2 Tehuu Paulus noo Barnabas ralena-laka lahenda sira dedea nara. Ara rareresiꞌ mamateꞌ. Boe ma Paulus noo Barnabas rae, “Emi sala! Lahenda nusa fekeꞌ fo lahenda Yahudi ta sira fa, ma ara ramahere neuꞌ Yesus, ta parluu sira tuka lahenda Yahudi ra hada sunat na fa!” Huu noo ara ralelena aoꞌ ria, de ara rala-hara na, fo fee Paulus noo Barnabas, ma nonoo fekeꞌ hida reme Antiokia, fo reni rataneꞌ ia fee Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara, roo lasi saraniꞌ fekeꞌ, fo rai Yerusalem. \p \v 3 Huu ria na, Ramatua Yesus lahenda nara fo nai Antiokia, radenu Paulus asa Yerusalem reu. Ara raroo madaꞌ lain, tuka propensi Fenesia ma propensi Samaria. Ara tuli lalaꞌoꞌ lahenda kamahereꞌ ara uma nara. Basa boe ma, ara tui ralulutuꞌ rae, “Lahenda ta Yahudi fa boe, ara ratafali fo ramahere neuꞌ Manetualain!” Lahenda sira ramanene, boe ma basa sii ramahoꞌo. \p \v 4 Losa Yerusalem, Yesus lahenda nara sipo raa sii noo malole. Manetualain lahenda nadedenu nara, ma lasi nara, boe sipoꞌ asa. Basa boe ma, Paulus asa tui basa hihii-nanauꞌ fo rina Manetualain tao fee sii, losaꞌ lahenda fekeꞌ dodouꞌ tuka neuꞌ Ramatua Yesus. Noo ria naa, ara tui sira leleo-lalaꞌon, neme masososa na losaꞌ ara fali seluꞌ Antiokia reu. Ma ara tui rae sira rareresiꞌ, adaꞌ noi sunat a. \v 5 Lahenda fo rina ramanene Paulus asa tutui nara, lahenda Yahudi saraniꞌ hida reme partei Farisi. Ara foa rapadeiꞌ, boe ma dedea rambera ina rae, “Mamanene matalolole e! Leo mae ta huu lahenda Yahudi fa, sudi lahenda bea, fo nau tuka Yesus, ara muste tuka ita hada sunat noo ita atoran feken, fo rina Amaꞌ Manetualain naꞌondan tuka baꞌi Musa.” \p \v 6 Boe ma, basa lahenda sarani ara rala-haraꞌ, de Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara, ma lahenda saraniꞌ na lasi nara, rabua fo ara dodoo enoꞌ sunat noo atoran ria. \v 7 Ara rafee afiꞌ doo na seli. Mateꞌe ao na boe ma, Petrus foa napadeiꞌ, de ana dedea nae “Toranoo kara! Emi bubuluꞌ man neme uluꞌ mai, Amaꞌ Manetualain tudu na au nai emi basa talada, fo elaꞌ au uu tui-afada Yesus Kristus Tutui Malole Na neuꞌ lahenda fo ta Yahudi fa. Te Amaꞌ Manetualain nahiiꞌ ara ramahere neuꞌ Yesus.\x + \xo 15:7 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 10:1-43\x* \v 8 Amaꞌ Manetualain bubuluꞌ ita lahenda a esaꞌ ko dalen. Ma Ana fee Dula-dale Malalao-malalafu Na neuꞌ sira, sama leoꞌ Ana fee ita boe. Noo ria naa, ita bubuluꞌ tae, Manetualain sipoꞌ sira boe.\x + \xo 15:8 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 2:4; 10:44\x* \v 9 Te Amaꞌ Manetualain ta here mataꞌ fa, ma ta peda fekeꞌ ita too sira fa, riiꞌ Ana tao makamomoi sira dale nara, huu fo ara ramahere Yesus, sama leoꞌ Ana tao makamomoi ita dale nara. \v 10-11 Na, leo bea? Kalu Amaꞌ Manetualain sipo na sira, ubeaꞌ taon ita bei nau tamba beraꞌ fee sira, huu noo hada sunat ia bali? Seko-nate kalu ita tui rooꞌ soo na, ma ita bei-baꞌi nara lepa ta rabeꞌi ita agama na naꞌeꞌetu na katemaꞌ! De, ita bosoꞌ taseti sii leoꞌ naa. Au oi atane ae leo iaꞌ: Amaꞌ Manetualain fee ita sodaꞌ, nana huu noo ita tuka agama a hohoro-lalanena, do? Taꞌa hetu? Ana fee ita sodaꞌ, huu noo Ramatua Yesus sue na ita seliꞌ. Na, bosoꞌ mafarene henin! Amaꞌ Manetualain sue na lahenda fekeꞌ a seliꞌ boe.” \p \v 12 Ramanene leoꞌ naa boe ma, ta hapu lahenda esa nau tamba duduꞌa-aꞌafiꞌ soo boeꞌ. \p Basa ria boe ma, Paulus noo Barnabas tui seluꞌ bali rae Amaꞌ Manetualain pake tao sira leoꞌ bea. Ara tui mana dadi beuꞌ ma hata bauinaꞌ, fo rina Amaꞌ Manetualain taon nai lahenda ta Yahudi fa. \v 13 Tui basa boe ma, touꞌ esa, nade Yakobis, foa napadeiꞌ, boe ma ana dedea nae, “Toranoo kara emin! Mamanene au dei! \v 14 Aꞌa Peꞌu\f + \fr 15:14 \ft Dudui dedea Yunani manaduiꞌ nae ‘Simon’. Simon ria, nade feke na riiꞌ, Petrus.\f* besaꞌ ko tui basa fee ita nae, Amaꞌ Manetualain soꞌu na lahenda nana ta Yahudi sira fa, fee sii dadi reuꞌ Ramatua Yesus uma-isin. \v 15 Na, ria naraa noo hata fo Ramatuaꞌ a lahenda mana dedea nara, rafada nai maꞌulun. Te mana-duiꞌ nae, \q1 \v 16 ‘Naraa laꞌe faiꞌ na te, Au mai. \q2 Huu Au nau afoa seluꞌ Mane Daud pareta na. \q1 Huu noo ria tititi-nonosin fo rasosopuꞌ ria nana, \q2 Au nau afoa seluꞌ ana, ma tao atea-amepe ni. \q1 \v 17-18 Tao leo naaꞌ, fo elaꞌ lahenda reme nusa fekeꞌ a boe, mai raneta roo Au. \q2 Te Au boe teka here a sii, fo dadi reuꞌ Au lahenda kara. \q2 Amaꞌ Manetualain dedea nae leoꞌ naa, neme uluꞌ mai soo!’\x + \xo 15:17-18 \xt Amos 9:11-12\x* \p \v 19-20 De neme au, Yakobis, leo ia: Kalu lahenda reme nusa fekeꞌ mai fo tuka Amaꞌ Manetualain soo na, ita lahenda Yahudi bosoꞌ tao ta hehediꞌ asa, ma bosoꞌ tao fee sii beraꞌ bali, fo tadenu sii tuka ita hada sunat na. De, ita muste duiꞌ susuraꞌ, fo haitua fee sii taeꞌ, ara bosoꞌ tuka hada Yahudi hihii-nanau na katemaꞌ. Ita boe fee sii nafarereneꞌ tae, ara bosoꞌ ramina do raepoꞌ roo touꞌ do inaꞌ. Ara bosoꞌ raa paa sosokoꞌ, ma paa daaꞌ, ma banda fo roi podeꞌ raꞌisan.\x + \xo 15:19-20 \xt Kalua reme Masir 34:15-17; Malaka Agama ra Atoran 17:10-16; 18:6-23\x* \v 21 Na, kalu ita tao atoran leo iaꞌ, nana hata bebeuꞌ ta ia fa. Te lahenda dodouꞌ bubuluꞌ, ita lahenda Yahudi hada na nana leo naaꞌ. Huu ria, naa hohoro-lalaneꞌ neme baꞌi Musa sara mai nana, ita lees nai uma huhule-haradoiꞌ ara daleꞌ tuka-tuka fai hahae aoꞌ, nai basa mamanaꞌ a lalaꞌen. Dadi, nusa fekeꞌ a lahenda nara boe bubuluꞌ. Na, au dedea ka teꞌe naꞌ soo. Makasi.” \s1 Fee susuraꞌ leo lahenda kamahereꞌ fo ta lahenda Yahudi fa \p \v 22 Basa ria boe ma, Ramatuaꞌ a lahenda nadedenu nara, ma lasi fekeꞌ ara, rala-hara naa, fo roi fee lahenda reu tui sira naꞌeꞌetun ria neuꞌ basa lahenda saraniꞌ nai basa mamanaꞌ a lalaꞌen. Boe ma, ara saka lahenda fo riiꞌ saraniꞌ a hadaꞌ asa a, fo naraa noo nonoi lakaꞌ ria. Basa boe ma, ara here ra lahenda dua. Esa, nade Silas, ma esa bali, nade Yudas (fo sira raloon soo na rae Barsabas). Ara radenu dua sii, roo Paulus ma Barnabas, fo reu belaꞌ a. \v 23 Ara reni susuraꞌ fo fee lahenda nusa fekeꞌ nai kota Antiokia, nai propensi Siria, ma dooꞌ a neme propensi Kilikia. Susuraꞌ ria lii na nae leoꞌ ia: \q1 “Soda-moleꞌ neme ami, Ramatua Yesus lahenda nadedenun, ma lasiꞌ fekeꞌ fo nai kota Yerusalem ia. Ami duiꞌ susuraꞌ ia fee emi, ami sue emi sama leo ami toranoo boki mara. \q1 \v 24 Ami duiꞌ susura ia, nana huu ami mamanene rae lahenda hida remeꞌ Yerusalem ia mai, reu raneta roo emi nai naa. Ara ranori lalalaꞌ, losaꞌ tao rasasusaꞌ, ma ramakoa emi. Ela emi bubuluꞌ dei, te ami bei ta madenu sira fa. \v 25 Tepoꞌ fo ami mamanene rae lahenda tao ramakoaꞌ emi leoꞌ naa, boe ma ami mabua nai ia, fo dodoo tataiꞌ hata ria. Na, ami dedea raoꞌ, ma maꞌetuꞌ hata ria soo. Dadi besaꞌ ia, ami here ma lahenda fo mai rafada emi, ami hara-oe naꞌeꞌetum ria. Ara laꞌo roo ita toranoo susuen, Barnabas noo Paulus. \v 26 Te ita lahenda kaduan sira nana, ara lepa doidosoꞌ losaꞌ hisadei na mates. Ara doidosoꞌ leo naa, huu noo ara tuka ita Ramatuan Yesus, Lahenda fo rina Amaꞌ Manetualain here basan neme uluꞌ mai. \v 27 Dadi ami madenu Yudas noo Silas, fo elaꞌ ara rafada emi susuraꞌ ia isi na. \q1 \v 28 Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na nafada basa ami, ma ami basa mala haraꞌ esa mae, emi bosoꞌ tuka ami hada Yahudi ma katemaꞌ, leo-leo hada sunat a. Te hadas ria tao na emi mambera. Tehuu hihii-nanauꞌ esa do dua rai na soo na, emi muste mafarereneꞌ asa: \q2 \v 29 Bosoꞌ maepoꞌ mo touꞌ do inaꞌ. \q2 Bosoꞌ mia paa sosokoꞌ. \q2 Bosoꞌ mia paa daaꞌ. \q2 Ma banda fo roi podeꞌ raꞌisaꞌ soo na bosoꞌ mia paa na. \q1 Kalu emi manea ao-ina mara, nemeꞌ basa hata sira mai soo na, emi toranoo lahenda Yahudi saraniꞌ mara ta rahiaꞌ emi fa. Noo ria naa, emi bisa mabua matalolole moo sii. Ami susura ma lii na noi riiꞌ naꞌ soo. Soda-moleꞌ.” \p \v 30 Ara sipo ra susuraꞌ ria, boe ma Paulus asa rateꞌa, fo ara laꞌo raroo leo kota Antiokia reu. Losa na boe ma, ara rabubua ra basa lahenda saraniꞌ ara, boe ma loo fee sii susuraꞌ ria. \v 31 Ara bei lees basa susuraꞌ ria boe ma, lahenda sira dale nara ramahoꞌo, huu fo susuraꞌ ria isi na tao natea dale nara. \p \v 32 Yudas noo Silas boe, Manetualain pake sii, dadi reuꞌ Ria mana dedea Na. Dua sii ratuiꞌ dodouꞌ roo lahenda kamahereꞌ fo rai kota ria. Ara dedea ratetea lahenda sira dale nara. \v 33 Tepoꞌ fo dua sii leo ramanoso rai naa, boe ma lahenda sarani manai Antiokia fee sii fali seluꞌ leo lahenda fo radenu sii a. Ara poꞌi dua sii noo dale namahoꞌo. \v 34 [Tehuu Silas soo na nau leo nahaniꞌ Antiokia.]\f + \fr 15:34 \ft Nai dudui paraaꞌ a, ta hapu lalane 34.\f* \p \v 35 Paulus noo Barnabas soo na, leo faiꞌ hida nai naa. Ara tulu-fali lahenda fekeꞌ fo rina ara tui-rafada Ramatua Yesus Eno Masoda Na. \s1 Paulus noo Barnabas esaꞌ ko laꞌo matan \p \v 36 Tepoꞌ fo Paulus noo Barnabas ara leo ramanoso rai Antiokia, boe ma Paulus dedea noo Barnabas nae, “Aꞌa Nabas a! Mai ita fali leo basa mamanaꞌ fo rina maꞌulun ria ita tuli a. Ita teu mete taneni toranooꞌ sira masoda nara. Sira leo beaꞌ soo, e? Te lahenda sira, ramahere neuꞌ Ramatua Yesus bei lalai ia. Faiꞌ naa, ita tanori-tafada sii boe. De mai teu dama taneni sii dei.” \v 37 Barnabas namanene Paulus nae leoꞌ naa, boe ma ana nataa-nataa mesan. Ana nau leꞌo noo Yohanis fo tuka sii. (Ara raloo Yohanis soo na rae; Markus). \v 38 Tehuu, Paulus ta nataa fa. Huu fo faiꞌ na; Markus foa elaꞌ sii rai propensi Pamfilia.\x + \xo 15:38 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 13:13\x* \v 39 Paulus noo Barnabas ralelena aoꞌ raan seli, losaꞌ esaꞌ ko laꞌo matan. Boe ma Barnabas noo Markus, dua sii saꞌe ofaꞌ leo pulu Siprus reu. \p \v 40 Tehuu, Paulus noo Silas. Faiꞌ fo ara saka laꞌo boe ma, lahenda kamahereꞌ fo rai Antiokia hule-haradoi, fo elaꞌ Amaꞌ Manetualain nanea-nasalaꞌe sii, ma natudu fee sii, dale malole Na. Hule-haradoi basa boe ma, dua sii laꞌo. \v 41 Boe ma ara laꞌo rule propensi Siria ma propensi Kilikia. Nai bea-bea oo ara tao ratetea lahenda kamahereꞌ ara dale nara. \c 16 \s1 Timotius nabua noo Paulus ma Silas \p \v 1 Basa ria boe ma, Paulus noo Silas reu raꞌuluꞌ leo kota Derbe. Boe ma, ara raroo leo kota Listra. Nai naa, ara raneta roo ana touꞌ muri-anaꞌ esa, nade Timotius. Papa na, lahenda Yunani. Mama na, ina Yahudi fo namahere Yesus soo. Timotius dadi neuꞌ Yesus lahendan soo. \v 2 Basa lahenda kamahereꞌ fo rai kota Listra, noo kota Ikonium, ara bubuluꞌ Timotius nana lahenda malole. \v 3 Paulus nau fo Timotius tuka sii. Tehuu lahenda Yahudi fo rai naa, bubuluꞌ rae Timotius papa na, lahenda Yunani, de ria bei ta sunat tuka hada Yahudi a fa. Huu ria naa, Paulus ator fo ara sunat Timotius.\f + \fr 16:3 \ft Paulus bubuluꞌ nae lahenda fo bei ta sunat fa, ta bole masoꞌ leo lahenda Yahudi ra Uma mamason daleꞌ reu. Kalu Timotius nau tulu-fali Paulus, fo nafada Yesus Tutui Malole na neuꞌ lahenda Yahudi ra, ria muste sunat dei. Noo ria naa, ria bisa noo mudaꞌ a laꞌo masoꞌ kalua leo lahenda Yahudi ra talada neu.\f* \p \v 4 Basa ria boe ma, ara laꞌo reme mamanaꞌ esa, leo mamanaꞌ esa reu, fo rafada naꞌeꞌetuꞌ nemeꞌ Ramatua Yesus lahenda nadedenun roo lasi sarani nara nai Yerusalem. \v 5 Noo ria naa, ara boe-boe tao ratea lahenda kamahereꞌ a dale nara. Tuka-tuka faiꞌ lahenda bebeuꞌ fo ramahere nana, boe ramaꞌate. \s1 Paulus hapu nalooꞌ leo Makedonia neu \p \v 6 Basa ria boe ma, Paulus asa laꞌo raroo. Ara leo propensi Frigia noo Galatia reu, huu fo Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na horo sii, fo bosoꞌ reu tui Manetualain Tutui Malolen nai propensi Asia. \v 7 Faiꞌ fo ara losa nusa, fo rii natoo noo propensi Misia, ara rae leo propensi Bitinia. Tehuu Yesus Dula-dale Na horo sii fo bosoꞌ leo naaꞌ reu.\f + \fr 16:7 \ft Besaꞌ ia, propensi fo riiꞌ maꞌulu na rae, Frigia, Galatia, Asia, Siria, ma Bitinia, basa sira rai nusa Turki.\f* \v 8 Basa boe ma, ara laꞌo seli propensi Misia, de ara losa rai kota Troas. \p \v 9 Hatun ria, Amaꞌ Manetualain natudu fee Paulus sama leoꞌ meis. Ana nita lahenda esa napadeiꞌ nai tasi seriꞌ, nai propensi esa, nade Makedonia. Lahenda ria, naloo hule tutulu-fafaliꞌ nae, “Papa! Maiꞌ ia fo tulu-fali ma ami dei!” \v 10 Paulus nita leoꞌ naa, boe ma ami\f + \fr 16:10 \ft Nai tutuiꞌ ia daleꞌ, nai ia mulai neniꞌ dedeaꞌ ‘ami’, huu fo Lukas nabua noo Paulus asa soo. Lukas riiꞌ dui susura ia.\f* maꞌetuꞌ man, fo leo Makedonia meu. Ami dale dodoo mara nana mae, ria nana tebe Amaꞌ Manetualain rina nadenu, fo ami meu mafada Ria Eno Masoda Na neuꞌ lahenda fo rai tasi seriꞌ. Huu ria na, de Ana horo ami fo bosoꞌ leo mamana fekeꞌ meu. \s1 Nai kota Filipi, mama Lidia namahere Ramatua Yesus \p \v 11 Basa ria boe ma, ami saꞌe ofa baluꞌ leo kota Troas, de leo pulu anaꞌ esa meu, nade Samotrake. Malua boe ma, ami saꞌe ofaꞌ maroo leo kota esa, nade Neapolis. Boe ma, ami onda nai naa. \v 12 Neme naꞌ mai, ami laꞌo tuka madaꞌ lain leo kota bauinaꞌ esa, nade Filipi. (Filipi ria nana, kota bauinaꞌ esa nai propensi Makedonia, mana-pareta Roma boe homu kuasa nai naa). Ami leo faiꞌ hida nai naa. \p \v 13 Naraa noo lahenda Yahudi ra fai hahae ao nara, boe ma ami meu saka lahenda Yahudi ra uma mamaso nara. Ami bareken nana, mae tantu uma mamasoꞌ a nai lee a suu na. De ami maꞌola ela kota a baiꞌ, boe ma ami hapu lee esa. Ami maneta mo inaꞌ hida rai naa. De ami matuuꞌ dedea moo sii.\f + \fr 16:13 \ft Tuka atoran na, muste lahenda Yahudi touꞌ sanahulu soo na, besaꞌ ke bisa tao rala uma mamasoꞌ. Ara ta rekeꞌ inaꞌ ara fa. De huu ria naa, hapu inaꞌ hida hule-haradoi rai lee Gangites suu na, ita bubuluꞌ tae, nai kota Filipi, lahenda Yahudi ra touꞌ nara bai-anaꞌ.\f* \v 14 Nai inaꞌ sira basa sii, esa nade Lidia. Ana neme kota dooꞌ esa nai Propinsi Asia, nade Tiatira. Inaꞌ ria naseꞌo temaꞌ rupa na pila-barakeo, beli mesan fee lahenda bauinaꞌ ara. Ana makate huhule-haradoi na seliꞌ neuꞌ Amaꞌ Manetualain. De faiꞌ fo namanene Paulus dedea na, boe ma ana sipo tutiꞌ a. \p \v 15 Basa boe ma, ami sarani tutiꞌ mama Lidia noo basa uma isi na katemaꞌ. Sarani basa boe ma, ana hule ami nae, “Papa kara e! Kalu emi mae au nana amahere tebe-tebe neuꞌ Ramatua Yesus soo na, emi mai leo lalai nai au uma ka.” Ana leleꞌo boe ma, mateꞌe ao na, ami tuka. \s1 Ara ena ra Paulus noo Silas rai bui daleꞌ, nai kota Filipi \p \v 16 Faiꞌ esa boe ma, ami laꞌo-laꞌo leo uma mamasoꞌ a meu, de ami maneta mo ana fetoꞌ esa nai enoꞌ. Ria nana lahenda atan. Nitu makaresiꞌ ara heke raan, losaꞌ ana bisa sii-ura. De lahenda dodouꞌ seban doiꞌ fo mete fee sira ua-nale nara. Tehuu doiꞌ sira, ana feto anaꞌ ria ramatua na hapu katemaꞌ asa, losaꞌ ara ramasuꞌi. \v 17 Faiꞌ ria ami laꞌo, ma ana feto anaꞌ ria boe tuka nahere ami. Basa boe ma, ana dedea nambebera nae, “Lahenda ia ra nana, Amaꞌ Manetualain Manakuasa Bau-inaꞌ a ei-lima nara. Ara mai nana elaꞌ ratudu fee enoꞌ leoꞌ bea na lahenda bisa hapu sodaꞌ, ma poꞌi ra lahenda nemeꞌ sala-siko nara mai!” \p \v 18 Ana fetoꞌ anaꞌ ria tao leo naaꞌ losaꞌ faiꞌ hida soo. Doo-doo boe ma, Paulus doaꞌ no namanene ana fetoꞌ ria nasapapara na. Basa boe ma, ana lipe dea na, de mete nahere ana fetoꞌ a, boe ma ana pareta nae, “He! Nitu makaresiꞌ on! No Ramatua Yesus Kristus kuasa Na, au pareta o malai elaꞌ ana fetoꞌ ia, besaꞌ ia leo!” Paulus dedea nae leoꞌ naa, basa boe ma nitu ria nalai tutiꞌ a. \p \v 19 Ana fetoꞌ ria ramatuaꞌ nara bubuluꞌ rae, sira ata na kuasa na mopon, boe ma ara ramanasa, huu fo ara ta hapu doiꞌ soꞌ. Basa boe ma, ara homu ra Paulus noo Silas, de hela roo sii leo pasar daleꞌ reu, nai mamanaꞌ fo biasa lahenda paken raꞌetuꞌ dedeaꞌ. \v 20 Nai naa, ara bobouꞌ rambera ina rae, “Lahenda ia ra mai, fo tao ralutu ita kota na. Seko-nate, ia ra nana lahenda bai iaꞌ ta ia ra fa. Lahenda Yahudi ia, remeꞌ doo inaꞌ a mai tao rakaroroba nai ia! \v 21 Ara ranori lahenda rae ita bosoꞌ tao daleꞌ neuꞌ mana-pareta Roma atoran na, fo tuka noi sira nuu na.” \p \v 22 Ramanene ria boe ma, lahenda dodouꞌ ramanasa, basa boe ma ara reu popoꞌo Paulus noo Silas. Boe ma, malaka esa nai na nadenu lahenda ra fo sii ralutu dua sii papake nara, ara fepa ramimina asa, \v 23 basa boe ma, tee sii leo bui daleꞌ reu. Ara rafada malaka manea manai naa ra, elaꞌ ranea matalolole touꞌ kaduaꞌ sira. Bosoꞌ losa ralai. \v 24 Namanene ria boe ma malaka manea ena dua sii nai kama esa, nai uma bui a talada. Boe ma lake rabua dua sii ei nara pake balo eꞌetuꞌ. \p \v 25 E fatilada boe ma, Paulus noo Silas ara hule-haradoi ma ara soda io-oa neuꞌ Amaꞌ Manetualain. Lahenda manahukuꞌ fekeꞌ fo rai naa, boe ramanene sii soda. \v 26 Keke neu boe ma, dae a natakeko losa uma ria boe naleleuꞌ. Uma a lelesu nara, huꞌa henis. Ma lahenda mana-hukuꞌ ara tali besi nara, boe etu heni katemaꞌ asa. \p \v 27 Faiꞌ ria, malaka manea bui a keke neu, boe ma foa na aon, boe ma ana mete neu te uma huhukuꞌ a bafa nara, loa-loa soo. Nita ria boe ma, ana nando-buko lahenda mana-hukuꞌ ara ralai reu fuiꞌ. Boe ma, lesu na fela na, fo nau pau aon. \v 28 Tehuu, Paulus naloo namberaina ma horo ni nae, “We, papa! Boso pau aom! Te ami basa bai nai ia!” \p \v 29 Bei namanene hara-oeꞌ ria boe ma, ana bii namateꞌ aon, ma noi namakokoaꞌ a. Basa boe ma, ana nadenu fo reni feen banduꞌ, de ana nalai leo uma huhukuꞌ daleꞌ neu, ma dere nan seliꞌ. Boe ma, ana sundaꞌ neuꞌ Paulus noo Silas ei dae nara. \p \v 30 Boe ma, ana noo sii leo deaꞌ mai, de natane sii nae, “Papa kasa emin. Au susa mamateꞌ. Au tao ubeaꞌ fo elaꞌ bisa au lui a ao ka, neme susa ia ra mai?” \p \v 31 Paulus noo Silas rataa raeꞌ, “Eno na leo iaꞌ. O mamahere neuꞌ Ramatua Yesus, fo elaꞌ Ana bati fee o sodaꞌ. Leoꞌ na boe neuꞌ o uma-isi mara.” \v 32 Basa boe ma, Paulus noo Silas tui fee malaka bui ria noo basa uma isi nara, Ramatua Yesus Eno Masoda Na. \v 33 Seli fatilada baiꞌ boe ma, malaka bui ria noo dua sii reu safe makamomoi hinaꞌ, fo rii uselen ria fepa sii a. Boe ma, ara sarani malaka bui ria noo basa uma isi nara. \v 34 Basa boe ma, ana noo dua sii leo uma na reu, fo fee sii raa-rinu. Ana noo basa tei dale nara ramahoꞌo raan seliꞌ, huu fo ara ramahere neuꞌ Amaꞌ Manetualain. \p \v 35 Foa balahaa ana na boe ma, lahenda bauinaꞌ manaꞌee dedeaꞌ ara fee haraꞌ leo malaka bui radenu, fo ana poꞌi Paulus noo Silas reme bui daleꞌ mai. \p \v 36 Malaka bui namanene boe ma ana nafada heheluꞌ ria neuꞌ Paulus asa nae, “Papa kara e! Lahenda bauinaꞌ ara raꞌetuꞌ basa, fo poꞌi emi dua. De papa kasa fali noo sodaꞌ leo.” \p \v 37 Paulus namanene leoꞌ naa, boe ma ana ta sipoꞌ fa. Boe ma ana nataa faliꞌ lahenda nadedenuꞌ sira nae, “Bosoꞌ leo naaꞌ! Te ami ia, lahenda Roma. De ami hule fo matetuꞌ ami hak ma! Manapareta ra muste urus ami dedea ma tuka eno na. Tuka matetu na, parisa dedea a dei, besaꞌ ko huku lahenda. Tehuu sira soo na ta tao leo naaꞌ fa. Ara ta ratuuꞌ dedeaꞌ a fa, elaꞌ ara bubuluꞌ ami sala ubeaꞌ, tehuu ara fepa ramiminaꞌ ami nai lahenda dodouꞌ matan. Ta bubuluꞌ mae ami sala ubeaꞌ fa, ma ara tuꞌu ami leo bui daleꞌ meu. Ia nana ara ralena-laka roo mana-pareta Roma atoran na. Besaꞌ ia boe ma, sira nau kalua rafufuniꞌ ami memeꞌ bui daleꞌ mai, fo elaꞌ lahenda bosoꞌ bubuluꞌ rae ami sala ubeaꞌ? Ta bisa leo naaꞌ fa. Mafada lahenda bauinaꞌ sira mai poꞌi mata nara ami. Leo naaꞌ soo na, besaꞌ ko ami sipoꞌ.” \p \v 38 Faiꞌ ria manaꞌee dedea ara lahendan sira reu tui sii Paulus dedean ria, besaꞌ ko lahenda bauinaꞌ sira bubuluꞌ rae, dua sii nana lahenda Roma. Boe ma, ara bii raan seliꞌ. \v 39 Basa boe ma, lehenda bauinaꞌ ara leo bui a mai, fo rafada sira sala na, ma ara holu ei neuꞌ Paulus noo Silas. Boe ma, ara poꞌi dua sii reme buiꞌ dale mai, ma ara hule fo dua sii foa elaꞌ kota ria. \v 40 Reme bui daleꞌ mai boe ma, Paulus noo Silas leo mama Lidia uman reu. Nai naa, ara rabua roo lahenda kamahereꞌ ara. Ara ranori sii, ma tao ratetea seluꞌ dale nara. Basa boe ma, ara foa ela kota ria. \c 17 \s1 Paulus asa leo kota Tesalonika reu \p \v 1 Basa ria boe ma, Paulus noo Silas raroo leo kota Amfipolis, kota Apolonia, boe ma raroo leo kota Tesalonika reu. Nai naa, hapu lahenda Yahudi ra uma mamason esa. \p \v 2 Naraa laꞌe fai hahae ao, Paulus biasa neu noo lahenda ra hule-haradoi nai uma mamasoꞌ dale. Nai Tesalonika boe, tao leoꞌ naa, boe ma, ana nafee aꞌafiꞌ noo sii rai naa, tuka mana-duiꞌ nai Amaꞌ Manetualain Susura Makamoi Na. Ana hule-haradoi noo sii leo naa, natututiꞌ mamasoꞌ telu. \v 3 Ana nafada sii nae, “Kalu ita parisaꞌ matalololen nai Amaꞌ Manetualain Susura Na, soo na, ita bubuluꞌ tae neme uluꞌ mai, ara rafada rae, Lahenda fo rina Amaꞌ Manetualain helu nau feen mai ria, neuꞌ ko naneta noi doidoso dodouꞌ. Ria neuꞌ ko maten. Tehuu basa na te, Amaꞌ Manetualain pake Ria kuasa Na, fo nafoa nafaliꞌ Ana. Na besaꞌ ia, ita bubuluꞌ tae, Lahenda fo Amaꞌ Manetualain helu nana, riiꞌ Yesus!” \p \v 4 Lahenda Yahudi ruma ramanene Paulus dedean ria, boe ma ara sipoꞌ. Basa boe ma, ara rabua roo Paulus noo Silas. Neme lahenda sira mai nana, hapu lahenda Yunani dodouꞌ rahiiꞌ Manetualain, ma ina manadeꞌ hida boe. \p \v 5 Tehuu, lahenda Yahudi ra malaka ruma rai naa nanaeteꞌ ao nara. Boe ma ara duduku-papauꞌ lahenda masararalaꞌ ara, fo tao rakarorobaꞌ. Faiꞌ fo lahenda dodouꞌ rabua, boe ma ara mulai tao nakaroroba nai kota ria. Ara saka Paulus noo Silas, fo ara nau hela roo sii leo lahenda kadodouꞌ mana-mamanasaꞌ sira. Boe ma ara tafaruu leo Yason uma na reu, nana huu Paulus asa leo rai naa. \v 6-7 Tehuu ara ta hapu dua sii rai naa fa. Basa boe ma, ara hela roo Yason ma lahenda kamahere fekeꞌ hida leo mamana nadedeaꞌ a reu. Ara kolaaꞌ Yason nasa rae, “Besaꞌ ia, lahenda mai rai ita kotan daleꞌ. Ara reuꞌ bea na tao nakarorobaꞌ nai naa! Besaꞌ ia, ara mai, de nau pode-rararaliꞌ ita atoran na nai ia, boe ma kati sira atoran na neu! Yason sipo na lahenda ia ra leo lalai rai ria uma na! Tehuu, basa sii ralena-laka roo ita atoran na, huu fo ara ta nau manaku reuꞌ Mane Bauina Kaisar. Ara manaku noi sira Malaka Bauinan esa, nade Yesus!” \p \v 8 Ramanene leoꞌ naa boe ma, lahenda bau inaꞌ ara, roo lahenda fo rai naa, duduꞌa-aꞌafi nara ta matetuꞌ soꞌ. \v 9 Basa boe ma, lahenda bauinaꞌ rai kotaꞌ ria, radenu Yason noo lahenda kamahereꞌ ara, bae doi paku, fo dadi tanda rae sira ta tao rakaroroba soꞌ, ma ta bole ralai fa. Bae basa boe ma, ara poꞌi Yason asa. \s1 Paulus noo Silas leo kota Berea reu \p \v 10 Leodae boe ma, lahenda kamahereꞌ ara reme kota Tesalonika, dodoo rae malole lenaꞌ, ara fee Paulus noo Silas leo mamana fekeꞌ reu. Basa boe ma, ara fee dua sii leo kota esa, nade Berea. Losa na boe ma, ara leo lahenda Yahudi ra uma mamaso nara daleꞌ reu. \v 11 Tehuu lahenda Yahudi manai naa ra, sira fekeꞌ reme lahenda fo rai Tesalonika. Lahenda ia ra, rahiiꞌ ramanene raan seliꞌ, ma ara rahiiꞌ sipoꞌ dua sii dedean. Ara ramanene matalolole Paulus asa, ma ara lees matalolole Amaꞌ Manetualain Susura Makamoi Na. Ara nau bubuluꞌ matetuꞌ dua sii dedean ria nana laꞌe, do taꞌa. Huu ria na, hatu-leledon nana ara parisaꞌ ralulutuꞌ Amaꞌ Manetualain Susura Makamoin ria. \v 12 Huu ria na lahenda Yahudi dodouꞌ nai naa ma lahenda Yunani ramahere neuꞌ Yesus, sira nana lahenda manadeꞌ, touꞌ ma inaꞌ boe. \p \v 13 Tepoꞌ ria, lahenda Yahudi reme Tesalonika mai, ara ramanene rae dua sii ranori-rafada Manetualain Dedea-nafadan nai Berea, boe ma ara tuka mai, duduku-papauꞌ lahenda ma tao nakarorobaꞌ nai naa. \v 14 Huu ria na, lahenda kamahereꞌ fo rai Berea, ara lai-lai roo Paulus leo tasiꞌ a suu na neu. Tehuu, Timotius noo Silas leo rahaniꞌ Berea. \v 15 Lahenda sira roo Paulus losa kota esa, nade Atena. Boe ma, ara foa elan neuꞌ naa, de fali seluꞌ Berea reu. Ara reni heheluꞌ neme Paulus mai, nae Silas noo Timotius fali lai-lai, fo rabua roon. \s1 Paulus nai kota bauinaꞌ Atena \p \v 16 Faiꞌ fo Paulus bei nahani Silas noo Timotius, mamai nara leo Atena mai, dale na hedis a, huu no ana nita kota ria, hapu mamana sosokoꞌ nai basa mamanaꞌ lalaꞌen. \p \v 17 Tehuu, nai naa, hapu lahenda Yahudi hida ma lahenda deaꞌ hida ara hule-haradoi neuꞌ Amaꞌ Manetualain. Paulus leo sira uma mamaso nara daleꞌ neu, basa boe ma nafee aꞌafiꞌ noo sii. Faiꞌ-faiꞌ nana, ana leo pasar a neu, nita bea mai na, dea-dea noo siꞌ. \v 18 Boe ma ana natatane aoꞌ noo mesen hida, neme bubuaꞌ dua nai kota ria, riiꞌ bubua Epikuros noo Stoa.\f + \fr 17:18 \ft Lahenda reme bubuaꞌ Epikuros ia, ara tuka mesen esa, nade Epikuros. Ana nanori nae, masoda malole a, nana riiꞌ sodaꞌ fo nai namahoꞌo a. Ta parluu tao daleꞌ neuꞌ hata fekeꞌ a. Ma lahenda bubuaꞌ reme Stoa a, ara tuka mese fekeꞌ esa, nade Sena. Ana nanori nae, lahenda muste ranea ratalolole ao nara, ma ator duduꞌa-aꞌaafi na, losaꞌ ana ta bisa nameda hedis hata-hata esa boeꞌ.\f* Tehuu faiꞌ bea dedea laꞌe Yesus foa faliꞌ soo na, ruma rasapura ape nara rae, “Feꞌ ke! Bafa maloa ra soo na leo naaꞌ.” Ruma ramumulu rae, “Ae! Touꞌ ia naseti ita, fo elaꞌ soko neuꞌ ramatua sosoko na!” \p \v 19-21 Naa, lahenda Atena ra, ma lahenda fo leo rai kota ria, kalu ara ramanene hata bebeuꞌ ubeaꞌ, leo-leoꞌ nanori bebeuꞌ, do duduꞌa-aꞌafi bebeuꞌ, na lahenda malelaꞌ ara biasa ratuuꞌ fo rafee duduꞌa-aꞌafi loa-naruꞌ rai lete ana esa, nade Areopagus. Basa boe ma, ruma roo Paulus leo naaꞌ reu, de ara hulen rae, “Soba mafada fee ami, nanori bebeuꞌ ria. Te maneni ko o dedea hata bebeuꞌ nai bea oo, tao ma ami hiiꞌ mae dodoo doaꞌ ana. De ami hule o dedea tamba seluꞌ baiꞌ fo elaꞌ ami malan dei.” \p \v 22-23 Basa boe ma, Paulus napadeiꞌ, ma ana dedea nae, “Basa lahenda Atena emi! Au laꞌo rule-feo emi kota mia soo, ma au ita emi tebe makate tuka eno agama. Au ita emi hata sosoko mara, nai basa mamanaꞌ ara. Tehuu, au ita batu sosokoꞌ esa mana-duiꞌ nae, ‘Sosoko ia, ami fee neuꞌ ramatua, tehuu ami ta malelaꞌ ana fa.’ Sosoa na nae, emi soko neuꞌ Amaꞌ Manetualain, seko-nate emi bei ta malelaꞌ Ana fa. Na! Ria nana riiꞌ au afadan neuꞌ emi a. \p \v 24 Te Ria nana, adu na lalai ma dae-inaꞌ ia, noo basa oe-isin katemaꞌ. Ria boe Malaka nemeꞌ basa hata nai lalai ma dae-inaꞌ ia. De Ana ta leo nai uma sosokoꞌ, fo rina lahenda tao fa. \v 25 Ria rina fee hahaeꞌ, ma fee sodaꞌ neuꞌ ita lahenda. Eꞌetu dedea na, basa hata fo ita tahiiꞌ nana Ria fee. Tehuu Ria soo na, ta saka hata esa boeꞌ. De lahenda ta bisa tulu-fali Ria fa.\x + \xo 17:25 \xt 1 Maneꞌ ara 8:27; Yesaya 42:5; Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 7:48\x* \v 26 Ana adu na basa lahenda rahenu dae-inaꞌ ria, neme noi lahenda esa mai. Ana bati fee lahenda dae-inaꞌ a esaꞌ ko noo oe-daen. Ria boe ator na laꞌesaꞌ lahenda masoda na noo oꞌonda-aꞌaen, esaꞌ ko noꞌ fain. \p \v 27 Na! Ana tao leo naaꞌ, nana nahiiꞌ ita lahenda a saka Ni, fo talelaꞌ matalololen. Tebe lahenda dae-inaꞌ a saka Ni, fo elaꞌ leo bea na raneta Roon. Seko-nate, Ana ta dooꞌ a noo ita fa. \v 28 Maꞌulu na lahenda ra dedea rae, \q1 ‘Ria nana ita hahae na, huu na. \q2 Ria nana ita masoda na, oka na.’ \p Emi lahenda manahelo mara boe rae, \q1 ‘Ita tasoda nana huu ria. \q2 Huu ria na, ita dadi teuꞌ ria tititi-nonosin.’ \p \v 29 Na, ria nana laꞌe. Ita ia nana Amaꞌ Manetualain tititi-nonosin. Dadi, bosoꞌ afi mae Amaꞌ Manetualain sama leoꞌ ai undaꞌ, do batu doꞌi sosokoꞌ fo rina lahenda taon neme lilo pilas, lilo-fulaꞌ, do batuꞌ, tuka sira dale dodoo nara. \v 30 Neme uluꞌ mai, nana lahenda bei ta ralelaꞌ hata ria fa. Huu ria na, Amaꞌ Manetualain nataaꞌ ita leo tahani ita pakanaan ria. Tehuu besaꞌ ia, Ana ta nau fee ita soda na leo naaꞌ sooꞌ. Huu ria na, Ana pareta nae ita muste foa ela sosokoꞌ sira basa nana teu tuka Ria leo. \v 31 Ria boe here na faiꞌ esa, fo nau huku dae-inaꞌ ia oe-isin katemaꞌ, huu noo sira sala nara. Ma Ana tudu na Lahenda esa dadi neuꞌ Ria Lahenda Manaꞌee-dedean. Neuꞌ ko Lahenda Ria naꞌetuꞌ dedea soo na, noo matetuꞌ. Besaꞌ ia, makaledo na, nanaa Manaꞌee-Dedeaꞌ ria, bea. Ria riiꞌ maten soo, tehuu Manetualain nafoa nafaliꞌ Ana.” \p \v 32 Tehuu lahenda fo rabua rai naa, ramanene Paulus nae, hapu lahenda esa foa faliꞌ neme ria mamate na mai, boe ma ara hiꞌa ni. Tehuu lahenda hida soo na, nenene matalolole neuꞌ ana. Ara rafada Paulus rae, “Ami bei mahiiꞌ mamanene seluꞌ papa ka mafada dedeaꞌ ria. Tehuu elaꞌ fai fekeꞌ dei.” \v 33 Basa boe ma, Paulus foa elaꞌ mamanaꞌ ria. \v 34 Tehuu, ruma soo na rabua roon, huu fo ara ramahere neuꞌ Ramatua Yesus. Neme lahenda sira mai, hapu esa sosoa na riiꞌ urus dedeaꞌ nai Areopagus, nade Dionisius, ma inaꞌ esa, nade Damaris, ma lahenda fekeꞌ hida bali. \c 18 \s1 Paulus nalelela aoꞌ noo mama Priskila ma papa Akila, nai kota Korentus \p \v 1-3 Tepoꞌ ria, Mane Bauinaꞌ esa, neme mana-pareta Roma, nade Klaudius. Ana namanasaꞌ noo lahenda Yahudi raa, boe ma ana usi heni sii reme kota Roma, de ara ralalaꞌ rabasa mamanaꞌ lalaꞌen. Tou Yahudi esa, nade Akila, noo saon, Priskila, boe ralai remeꞌ propensi Italia, reu leo kota Korentus. Akila nemeꞌ propensi Pontus, nonoi na tao hata neme banda rouꞌ a mai. \p Tepoꞌ ria boe, Paulus foa elaꞌ kota Atena leo Korentus neu, nalelela aoꞌ noo Akila ma Priskila, huu ria boe tao hata neme banda rouꞌ a mai. Ara leo rabua, ma roi nonoiꞌ neuꞌ esa. \p \v 4 Kalu losa lahenda Yahudi ra faiꞌ hahae ao nara soo na, Paulus leo uma mamaso nara daleꞌ neu. Nai na, ana leleꞌo sudi lahenda Yahudi ra, ma lahenda fekeꞌ ara, fo elaꞌ ramahere neuꞌ Yesus. \p \v 5 Tehuu faiꞌ fo Silas noo Timotius reme propensi Makedonia, Paulus hahae tatao banda rouꞌ a. Hatu-leledon ana nasapute nafada lahenda Yahudi ra nae, “Lahenda fo rina ita basa tahani neme uluꞌ mai, fo rina Amaꞌ Manetualain helu basa nae*? fee, Ana mai soo, riiꞌ Yesus.” \p \v 6 Tehuu lahenda Yahudi ruma ramanasa roo Paulus, ma ara nau dedea ratuda ni. Basa boe ma, Paulus sasapu heni afu nai ria papake na, fo tao tanda esa nae, ana ta nau tao daleꞌ neuꞌ sira soꞌ, huu noo ara ta nau sipoꞌ Tutui Malole fo riiꞌ ana nafada sii a. Boe ma ana nafada nae, “Emi talalu maan seli! Emi mamanene o tao pake! Tehuu nemeꞌ na leo! Neuꞌ ko emi lepa aom sala mara. Au poꞌi lima ka neme emi mai. Neme besaꞌ ia mai, au ta tao daleꞌ neuꞌ emi lahenda Yahudi a soꞌ. Au oi uu anori lahenda fekeꞌ nana lahenda Yahudi ta sira fa.” \p \v 7 Paulus nasadea, foa ela lahenda Yahudi ra, boe ma ana leo uma esa nai uma mamaso boboa na. Manu uma a, nade Titus Yustus, nana lahenda Yahudi ta ria fa, tehuu dale na nahiiꞌ Amaꞌ Manetualain. \p \v 8 Ta doo bea boeꞌ, te uma mamasoꞌ ria malaka na, nade Krispus, noo basa uma isi nara katemaꞌ asa, roo basa lahenda Korentus fekeꞌ ara, ramanene neuꞌ Paulus, ma ramahere neuꞌ Ramatua Yesus. Boe ma Paulus sarani sii. \p \v 9 Hatuꞌ esa boe ma, nonooꞌ leo nae Paulus nalamei namanene Amaꞌ Manetualain dedea nae, “Paulus! O bosoꞌ biiꞌ, ma bosoꞌ lauoꞌoe aom neuꞌ nonoiꞌ ia, te o nonoi-laka ma bei ta basan fa. O muste manori maroo lahenda ia ra muniꞌ Au Tutui Malole Ka. \v 10 Mafarereneꞌ oo! O ta moi-tao mesaꞌ ko fa, te Au sama-sama oo ko. Leo mae lahenda tao rasususaꞌ o, tehuu Au pasaꞌ ei Ka oo ko. Ma Au tao mataꞌ neuꞌ o hatu-leledon. Bosoꞌ mafarene henin. Nai kota ia, Au lahenda Ki dodouꞌ.” \p \v 11 Paulus namanene leo naaꞌ, boe ma ana leo namanoso nai kota Korentus. Ana nanori Manetualain Eno Masoda Na nai naa, losa teuꞌ esa seseriꞌ. \p \v 12 Tepoꞌ ria, ara soꞌu ra touꞌ esa, nade Galio, fo dadi gubernur nai propensi Akaya.\f + \fr 18:12 \ft Tuka manadui nai batu esa, ara soꞌu ra Galio dadi Gubernur nai Akaya, riiꞌ bula kahitu na teu kalima hulu esa na.\f* Boe ma lahenda Yahudi ra rala-haraꞌ fo hela roo Paulus leo gubernur, nai mamana parisa dedeaꞌ. \v 13 Boe ma ara kolaaꞌ Paulus rae, “Touꞌ ia dudukuꞌ lahenda dodouꞌ fo tuka agama bebeuꞌ. Seko nate, mana-pareta Roma ta manaku agama ria fa!” \p \v 14 Paulus nau dedea nasalaꞌe ao na, tehuu gubernor dedea naꞌulu nasaꞌai lahenda fo rina ara kolaaꞌ Paulus nae, “We! Lahenda Yahudi emin, pasaꞌ ridoo mara, e! Kalu emi meni dedeaꞌ mae lahenda tao tadaluꞌ, do lahenda rapau ao soo na, au amanene emi dedea mara. \v 15 Tehuu dedeaꞌ fo emi menin mai ia, nana emi hihii-nanau uma dalem ria! Emi malelena aoꞌ adaꞌ noi agama Yahudi a atoran na, ma dedea-nafada nara, ma nade nara. Dedeaꞌ ria mana-pareta manai ia ta nalelaꞌ leo naaꞌ neu fa!”\f + \fr 18:15 \ft Lahenda Yahudi rahiiꞌ rareresiꞌ ada noi lolonda baꞌi.\f* \p \v 16 Basa boe ma, gubernur ria usi heni sii reme mamana parisa dedeaꞌ a mai. \v 17 Boe ma, lahenda Yunani fo rai naa homu ra touꞌ esa, nade Sostenes. Ria nana malaka nemeꞌ lahenda Yahudi ra uma mamason. Ara hela roon, boe ma popoꞌon nai gubernur a mata na, tehuu ana ta tao daleꞌ neuꞌ asa fa. \s1 Paulus neme Korentus mai, fali seluꞌ leo kota Antiokia nai propensi Siria \p \v 18-19 Basa ria boe ma, Paulus leo nahaniꞌ Korentus. Boe ma ana nateꞌa lahenda kamahereꞌ fo nai naa. Basa boe ma, ana noo Priskila ma Akila, leo kota Kengkrea, reu rahani ofaꞌ. Nai naa, Paulus keu kusiꞌ laka na, fo dadi tanda esa nae, ana helu neuꞌ Amaꞌ Manetualain nai maꞌulun ria, besaꞌ ia ana tao natetetu sii soo.\f + \fr 18:18-19 \ft Kalu hapu lahenda Yahudi nau raheluꞌ roo Amaꞌ Manetualain, ana muste puasa. Faiꞌ bea ma, ana tao na basa heheluꞌ ria soo na, keu kusiꞌ laka na. Meten nai Rerekeꞌ 6:18\f* Basa boe ma, ara saꞌe ofaꞌ leo kota Efesus reu, ara onda, Paulus foa elaꞌ nonoo kaduan sira, de leo lahenda Yahudi ra uma mamason daleꞌ neu. Nai naa, ana nafee aꞌafiꞌ noo lahenda Yahudi ra. \v 20 Ara dedea leoꞌ naa boe ma, lahenda Yahudi ra hule fo Paulus leo namanoso noo sii seluꞌ baiꞌ, tehuu ana ta nataa fa. \v 21 Basa boe ma, ana nateꞌa nae, “Toranooꞌ ara, bosoꞌ dale mara rasalaꞌe! Kalu Manetualain soi enoꞌ soo na, neuꞌ ko au mai dama seluꞌ emi bali.” Dedea nae leoꞌ naa boe ma, ana foa elaꞌ Efesus.\f + \fr 18:21 \ft Lahenda malela inaꞌ ara, rae Paulus nau foa elaꞌ sii, huu fo ana nahiiꞌ tuka Paska nai Yerusalem. Kalu ana namadoo-doo faiꞌ na, neuꞌ ko fai nafa ani a mai soo na, ana ta dadi neu sooꞌ.\f* \p \v 22 Basa boe ma, ana saꞌe ofaꞌ naroo leo kota Kaisarea neu, ana onda neuꞌ naa, boe ma ana laꞌo leo Yerusalem neu, de nahomu limaꞌ noo lahenda kamahereꞌ fo rai naa. \v 23 Ana leo lalai faiꞌ hida nai naa, basa boe ma, ana laꞌo naleleiꞌ nai propensi Galatia noo Frigia, ma ana tao natetea lahenda kamahereꞌ ara dale nara. \s1 Apolos nai kota Efesus noo kota Korentus \p \v 24 Tepoꞌ ria, lahenda Yahudi esa, nade Apolos, neme Aleksandria, nai propensi Masir ele. Ana malela dedea naan seli, nala basa Amaꞌ Manetualain Susura Makamoi Na isi na boe. Ana besaꞌ ko losa kota Efesus. \v 25 Ana namanene tutui laꞌe Yesus, ma nahiiꞌ tui seluꞌ noo ao masee na fee lahenda fekeꞌ, ma basa tutuin sira nana laꞌe tebe. Tehuu ana bei ta nala basa hihii-nanauꞌ a fa, ana nalelaꞌ noi Yohanis sarani lahenda, dadi neuꞌ tanda esa nae ara hahae remeꞌ nonoi-tatao sala-siko nara mai. \v 26 Laꞌi esa boe ma, ana dedea nai lahenda Yahudi ra uma mamason daleꞌ ta pake nafufuniꞌ soꞌ. Priskila noo Akila ramanenen dedea nai naa, basa boe ma hule ni fo roon leo uma neu, de tui ralalutuꞌ Ramatuaꞌ Yesus Eno Masoda Na. \p \v 27 Basa ria boe ma, Apolos naꞌetuꞌ naan leo propensi Akaya neu. Lahenda kamahereꞌ fo rai Efesus nana daleꞌ esa roo ria hihii-nanaun, nana huu ara bubuluꞌ rae Amaꞌ Manetualain rina soi enoꞌ fo elaꞌ lahenda nai Akaya ramahere neuꞌ Ana, ma Manetualain boe sue neuꞌ asa. Basa boe ma, lahenda Efesus ara tao susuraꞌ, fee sira toranoon nai Akaya hule fo ara sipoꞌ ra Apolos noo malole. Homu na susuraꞌ a boe ma, ana laꞌo. Losa nai Akaya, ana tulu-fali tebe-tebe neuꞌ lahenda kamahereꞌ fo rai naa. \v 28 Ana natatane aoꞌ noo lahenda Yahudi ra nai lahenda dodouꞌ matan, tehuu ara ta rasekin fa. Ana nahiiꞌ pake Amaꞌ Manetualain Susura Makamoi Na, fo nanori neni asa nae, “Lahenda fo Manetualain helu basa, de rina ita tahani doo-doo ia, nana riiꞌ Yesus.” \c 19 \s1 Paulus fali leo kota Efesus neu \p \v 1 Tepoꞌ fo Apolos bei nai Korentus, Paulus laꞌo na feo koroꞌ fo nai leteꞌ ara. Basa boe ma, ana losa kota Efesus, ana naneta noo lahenda sanahulu dua, fo rina ramahere neuꞌ Yesus soo. \p \v 2 Boe ma, ana natane sii nae, “Toranoo kara e. Tepoꞌ fo emi besaꞌ ko mamahere neuꞌ Ramatua Yesus, nana emi sipo ma Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na boe, do taa?” \p Ara sipoꞌ rae, “Taꞌa! Ami bei ta mamanene rae, Amaꞌ Manetualain nanuu Dula-dale leo naaꞌ.” \p \v 3 Boe ma, Paulus natane seluꞌ nae, “Kalu leoꞌ naa soo na, ara sarani emi tuka sarani leo beaꞌ?” \p Boe ma, ara sipoꞌ rae, “Ara sarani ami tuka Yohanis eno sarani na.” \p \v 4 Boe ma Paulus nae, “Mamanene dei! Yohanis sarani lahenda fo tao tanda nae, ara ta tao salaꞌ soo, ma mafarereneꞌ leo iaꞌ! Tuka-tuka faiꞌ nana, ana nanori lahenda Israel ara nae, ara muste ramahere neuꞌ Yesus, Lahenda fo rina Amaꞌ Manetualain helu nae feen mai.”\x + \xo 19:4 \xt Mateos 3:11; Markus 1:4, 7-8; Lukas 3:4, 16; Yohanis 1:26-27\x* \p \v 5 Ramanene leoꞌ naa, boe ma ara hule fo ana sarani sii, fo elaꞌ ara dadi neuꞌ Ramatua Yesus uma-isin. \v 6 Tepoꞌ fo Paulus fua lima na neuꞌ asa, ma hule-haradoi fee sii, boe ma Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na, onda neuꞌ sira. Boe ma, ara mulai dedea rupaꞌ ara, tehuu nana ta bubuluꞌ fa. Amaꞌ Manetualain pake sii, elaꞌ rafada hata fo neuꞌ ko ana dadi. \v 7 Basa si, lahenda sanahulu dua. \s1 Manetualain pake Paulus nai Efesus \p \v 8 Tepoꞌ fo Paulus leo nai kota Efesus, ana biasa leo lahenda Yahudi ra uma mamason daleꞌ neu, fo nanori nalulutuꞌ Amaꞌ Manetualain pareta Na. Ana dedea ta pake namanininoꞌ fa losaꞌ bulaꞌ telu. \v 9 Tehuu, hapu lahenda ta nau sipoꞌ ria nanori-nafadan ria, de ara ralelena aoꞌ roon ma dudukuꞌ lahenda fo rai naa, elaꞌ ara bosoꞌ tuka Yesus Eno Masodan Ria. Huu ria na, Paulus noo lahenda kamahereꞌ ara foa elaꞌ uma mamasoꞌ ria, reu rabua ao nara nai uma sakola esa, nana tou Tiranus uma na. \v 10 Paulus nanori sii leo naa teuꞌ dua, losaꞌ basa lahenda Yahudi, ma lahenda deaꞌ boe nai propensi Asia, ara ramanene neuꞌ Ramatua Yesus Tutui Malolen Ria. \s1 Sakewa ana nara \p \v 11 Tepoꞌ ria, Amaꞌ Manetualain fee Paulus kuasa, fo ana tao tanda bebeuꞌ rupaꞌ ara. \v 12 Leo-leoꞌ kalu lahenda hule ra Paulus hata fefeo laka na, do tali-ee na, fo ara tao hata sira neuꞌ lahenda kamahedi sara soo na, sira hedin ria noi mopoꞌ ana. Losaꞌ nitu makaresiꞌ ara boe oo, ralai elaꞌ lahenda sira. \p \v 13-14 Nai naa, hapu lahenda malaka agama Yahudi esa, nade Sakewa, noo ana toun hitu. Ana nara biasa reu usi heni nitu makaresiꞌ, remeꞌ lahenda mai nai basa mamanaꞌ ain. Ara soba usi nitu pake Yesus nade Na rae, “O malelaꞌ Yesus, fo rina Paulus nafada a, do? Besaꞌ ia, au pareta o, pake Yesus nade Na, malai elaꞌ lahenda ia leo!” \p \v 15 Laꞌi esa boe ma, ara pareta leo naaꞌ, boe ma hapu nitu makaresiꞌ a sipoꞌ nae, “Au alelaꞌ Yesus! Au boe alelaꞌ Paulus! Tehuu au ta alelaꞌ emi fa! Au ta amaneneꞌ emi fa!” \v 16 Boe ma, lahenda nitu hekeꞌ ria namanasaꞌ naan seli. Ana boꞌe nabuu sii, popoꞌo nalololiꞌ asa, tao na sii hinaꞌ-hinaꞌ mesan, ma sii nalutu badu nara, losaꞌ ara ralai raholaꞌ remeꞌ uma ria mai. \v 17 Tutuiꞌ ria nemeꞌ bafaꞌ leo bafaꞌ neu, losa basa lahenda fo nai kota Efesus, leo mae lahenda Yahudi do ta lahenda Yahudi boe ara bubuluꞌ. Eꞌetu dedea na, sudi bea oo ramanene tutuiꞌ ria, neuꞌ ko ara bii, ma ara io-oa neuꞌ Ramatua Yesus huu Ana fee Paulus kuasa bauinaꞌ ria. \p \v 18 Lahenda fo besaꞌ ko na ramahere nana, leo toranoo kamahere nara mai, fo ara sale dale nara ma ediꞌ-ai nara remeꞌ salaꞌ a mai. \v 19 Lahenda sira ruma pake malela maꞌiuꞌ. Boe ma rabubua ra susura nitu nara de hotu heni sii. Kalu reke susuraꞌ sira soo na beli nara, doi fulaꞌ rifun limahulu.\f + \fr 19:19 \ft Ara hotu sira susura nara, fo dadi tanda ara ta tuka susuraꞌ sira isi na sooꞌ. Doi fulaꞌ esa sama leoꞌ marolu na kadin faiꞌ esa. De ara hotu susuraꞌ sira, nana beliꞌ mesan.\f* \p \v 20 Basa boe ma, lahenda ra ratuiꞌ Manetualain Tutui Malolen hatu-leledon nai basa mamanaꞌ ain. Boe ma, lahenda kamahereꞌ ara boe-boe ramaꞌate. Nana huu Manetualain Dedea-Nafadan Ria laꞌe matetuꞌ sira dale nara. \s1 Lahenda raseseboꞌ nai Efesus \p \v 21 Basa ria boe ma, Paulus naꞌetuꞌ naan fo fali Yerusalem neu, tehuu dale na nahiiꞌ neu naꞌuluꞌ propensi Makedonia, noo Akaya, besaꞌ ko naroo leo Yerusalem neu. Ana afi nae, “Malole lenaꞌ au tao abasa nonoi-tataoꞌ nai mamanaꞌ ia ra dei, te mae tao leoꞌ bea o noi, au muste losa kota Roma.” \v 22 Basa boe ma, ana nadenu nonoo kadua nara riaꞌ Timotius noo Erastus, fo reu raꞌuluꞌ Makedonia. Ma foa elaꞌ mesaꞌ ana leo namanoso, nai propensi Asia. \p \v 23 Tepoꞌ ria, dedea bauinaꞌ a dadi nai kota Efesus, adaꞌ noi Yesus Eno Masoda Na. \v 24 Dedeaꞌ ria huu na, nae leoꞌ ia: Nai naa, touꞌ mana-tutu lilo-fulaꞌ esa, nade Demetrius. Ana biasa tao uma ana sosokoꞌ nemeꞌ lilo-fulaꞌ, fee sira ina ramatua sosokon esa, nade Artemis. Huu noo ria, tutuka-sasakan ria laku naan seli, de ana pake lahenda manoi dodouꞌ, de ana hapu doiꞌ dodou inaꞌ. \v 25 Faiꞌ esa boe ma, Demetrius nabubua na ria lahenda manoi nara, ma lahenda manoi fekeꞌ ara, basa boe ma ana dedea noo sii nae,” Basa papa ma toranoo kara! Emi bubuluꞌ mae, ita masoda nara dadi malole, nana huu doiꞌ dodouꞌ fa remeꞌ ita tutuka-sasakan ia mai. \v 26 Tehuu besaꞌ ia, ita tita noo mataꞌ ara, ma ita ridoo nara boe ramanene soo, ria nana huu noo Paulus dedea-nafada duduku-papauꞌ lahenda dodouꞌ nae, hata fo ita tao ia, nana sosoa raran taꞌa. Ana nae ramatua sosokoꞌ fo rina ita tao ia nana ramatua mana-dadi taaꞌ. Ta noi lahenda nai Efesus ramanene ria, tehuu katemaꞌ lahenda nai propensi Asia boe ramanene. \v 27 De mamanene matalolole o! Neuꞌ ko ita dadi ubeaꞌ bali, kalu lahenda dodouꞌ tuka Paulus asa? Tantu lahenda ta nau asa ita uma ana sosoko ia ra soꞌ! Mafarereneꞌ o! Besaꞌ ia lahenda dodouꞌ doꞌo neuꞌ ita ina ramatua sosoko malolen, Artemis. Nai propensi Asia katemaꞌ, losa neuꞌ dae-inaꞌ a bukun haas boe, ara mai fo io-oa neuꞌ ria, nai uma sosoko matua, nai kota Efesus nai ia. De bosoꞌ losa lahenda ta tao daleꞌ neuꞌ ria, ma ara ta nau leo iaꞌ mai soꞌ!” \p \v 28 Ara ramanene boe ma, dale nara ramahana tutiꞌ a, de ara heꞌi rae, “Io-oa neuꞌ Artemis! Artemis malole hiiꞌ! Ami basa lahenda Efesus io-oa neuꞌ ko, Artemis!” \v 29 Lahenda ra bei ramanene hara-oeꞌ sira boe ma, ralai remeꞌ basa mamanaꞌ ain mai, fo reu rabubua ao nara rai naa, losaꞌ kota ria henun pete-pete noo lahenda. Tehuu ara roi ramakokoaꞌ a. Boe ma lahenda ra mulai tao raseseboꞌ tuka-tuka enoꞌ, losa kota maloa inaꞌ a. Ara homu ra touꞌ dua, de hela roo sii leo naaꞌ reu. Touꞌ sira dua, nade Gayus noo Aristarkus. Lahenda ra homu ra sii, nana huu dua sii Paulus ana mana-tuka dean reme Makedonia mai. \v 30 Paulus namanene boe ma, ana nau boꞌe leo lahenda maseseboꞌ sira talada neu. Tehuu, lahenda kamahereꞌ ara ta nau poꞌin fa. \v 31 Lahenda bauinaꞌ hida reme propensi Asia ralelaꞌ Paulus. Ara radenu lahenda reu rafada Paulus fo ria bosoꞌ hana leo lahenda baunasa sira talada neu. \p \v 32 Nai mo maloa inaꞌ ria, lahenda ra saka dedeaꞌ a huu-pedan. Ruma rasapapara rae, leo ia ma leo naaꞌ. Kadodou na bali soo na ta bubuluꞌ nahuuꞌ ria natuu-napadein nae leoꞌ bea fa. Ara tuka noi dara ei marurupuꞌ a. \v 33 Nai naa boe hapu lahenda Yahudi ra mulai bii, huu noo ara afi rae, bate lahenda dodouꞌ ara neo lahenda Yahudi ra kikifu sii. Huu ria na, ara tipa touꞌ esa, nade Aleksander, leo mata neu, fo elaꞌ ana nadedea kati sii, nae dedeaꞌ ria lahenda Yahudi ra ta tao fa. Aleksander soꞌu lima na, fo elaꞌ bosoꞌ rapupue de, ana dedea de nooꞌ lahenda Yahudi ra. \v 34 Tehuu ara bubuluꞌ ria nana lahenda Yahudi, boe ma ara bobouꞌ rambera-ina rae, “Io-ꞌoa neuꞌ Artemis! Artemis malole ina! Ami lahenda Efesus ia io-oa neuꞌ Artemis!” Ara bou-bou rae leoꞌ naa losaꞌ jam dua. \p \v 35-36 Basa boe ma, malaka mana-pareta kota Efesus napadei, de nasaꞌai lahenda sira nae, “Aꞌa-fadiꞌ kara emin nemeꞌ kota Efesus mai! Basa lahenda bubuluꞌ rae, ita ramatuan Artemis rupa matea naa, nanaonda nemeꞌ lalai mai, de ana leo ita iaꞌ mai. De ita lahenda Efesus a rina talisu matalololen. Ta hapu lahenda horo ita tanea Artemis fa, huu noo basa lahenda ra bubuluꞌ raan nonoiꞌ ia nana ita taon nemeꞌ doo na mai soo. De ubeaꞌ taon de emi bei bobouꞌ leo naaꞌ bali. Neme na, elaꞌ lahenda ra rakarorokoꞌ tuka sira hihii-nanaun, ma emi bosoꞌ mamanasaꞌ noo sosoa-raraaꞌ taaꞌ! \v 37 Emi roso meni lahenda kadua ia ra leo iaꞌ mai, nonooꞌ leo sira tao nonoi tadaluꞌ. Seko nana te, sira ta ramanaꞌo ra hata esa nemeꞌ Artemis uma sosoko matua mai fa ma dedea ramumulu ita ramatua na nade malolen boeꞌ, de emi saka tao lahenda ia ra leoꞌ bea bali? \v 38 Mafarereneꞌ matalolole o! Ita tanuu mamana naꞌetu dedeaꞌ. Lahenda mana-ee dedea ara rahani rai naa. De kalu Demetrius ara roi tao dedeaꞌ soo na tuka eno na, fo meni dedeaꞌ ria leo mamanaꞌ ria neu. \v 39 Ma kalu ara bei ranuu dedea fekeꞌ bali soo na nemeꞌ na, fo ara dei reu rasasare mataꞌ roo lasi koro nara. \v 40 Bosoꞌ losa mana-pareta Roma sale ita huu noo tasibu ia. Kalu ara nau saka dedeaꞌ ia matetu na soo na ita sakaꞌ tae leoꞌ bea o! Te dedea ia huu-pedaꞌ taꞌa.” \v 41 Dedea basa nae leoꞌ naa boe ma, malaka ria nadenu fo basa sii rafelaꞌ de reu sii. \c 20 \s1 Paulus asa fali propensi Makedonia reu \p \v 1 Faiꞌ fo lahenda nai kota Efesus ta raseseboꞌ sooꞌ boe ma, Paulus nabubua na lahenda kamahereꞌ fo rai naa, de ana natetea dale nara. Basa ria boe ma, ana nateꞌa, fo ana leo propensi Makedonia neu. \v 2 Nai naa, ana laꞌo feo koroꞌ ara, fo natetea lahenda kamahereꞌ ara dale nara, losa leo nusa Yunani daleꞌ neu. \v 3 Nai naa, ana leo losaꞌ bulaꞌ telu boe ma, ana nahehere aon, fo saꞌe ofaꞌ leo propensi Siria neu, tehuu ana namanene nae, lahenda Yahudi ra raeoꞌ nau pau raꞌisan. Namanene boe ma, ana ta nau saꞌe ofaꞌ naroo leo propensi Siria neu sooꞌ, de ana fali seluꞌ naroo propensi Makedonia. \p \v 4 Hapu lahenda bubua anaꞌ esa tuka Paulus. Lahenda sira nana papa Pirus, anan Sopater, neme kota Berea; lahenda dua remeꞌ kota Tesalonika, nade Aristarkus ma Sekundus; lahenda esa nemeꞌ kota Derbe, nade Gayus; ma lahenda telu remeꞌ propensi Asia, riiꞌ Timotius, Tikikus ma Trofimus. \p \v 5-6 Basa boe ma, au (Lukas, mana-duiꞌ susuraꞌ ia), aneta seluꞌ o Paulus, nai kota Filipi, nai propensi Makedonia. Boe ma, Paulus ana mana-tuka dea nara reu raꞌuluꞌ, ara rahani ami nai kota Troas, nai tasi seriꞌ. Tepoꞌ ria, Yahudi ra fai bauinaꞌ Paska na basan,\f + \fr 20:5-6 \ft Dudui Yunani a nae, ‘fai malole Roti Ta Pake Ralu Teteiꞌ’, ria sosoa na nae ‘fai malole sadia Paska’.\f* boe ma ami dua saꞌe ofaꞌ, leo kota Troas meu. Ami nai tasiꞌ lain faiꞌ lima. Losa kota Troas boe ma, ami onda de maneta mo seluꞌ nonoo feke mara, de ami leo lalai moo sii mamasoꞌ esa. \s1 Yutikus tuda nemeꞌ jandela lain mai, nai kota Troas \p \v 7 Faiꞌ ria laꞌe faiꞌ mamasoꞌ. Paulus naꞌetuꞌ naan nae, “Toranoo kara! Balahaꞌ e te au laꞌo soo.” De ita lahenda kamahereꞌ ara basa kata tabua fo tao nanaa-nininuꞌ. Huu fo ana sakaꞌ laꞌo, de Paulus dedea noo sii losaꞌ fatilada. \v 8 Ami mabua nai uma esa huhuru tada katelu na. Hatun ria ara dede banduꞌ ta kabaiꞌ fa. \v 9 Tepoꞌ ria, tou muri-anaꞌ esa, nade Yutikus, natuuꞌ nai jandela lain, namanene Paulus dedea-nafadan, doo-doo boe ma, ana teꞌau, de suku nenin. Keke neu boe ma, ana tuda nemeꞌ jandela lain mai, de mate tutiꞌ ana. \v 10 Basa boe ma Paulus onda, de holu nan, ma dedea nae, “Bosoꞌ biiꞌ te ana foa fali.” \v 11-12 Ami basa mamahoꞌo huu noo tou muri-ana a nasoda seluꞌ, de ara roo faliꞌ ana. Basa boe ma, ami ae seluꞌ leo uma a huhuru misi lain na meu, de ami matuuꞌ mia-minu meuꞌ esa. Paulus tuti naroo ria dedea na losaꞌ maluaꞌ. Ledo a tii mai boe ma, ami mateꞌa, nana ami moi laꞌo. \s1 Paulus asa remeꞌ kota Troas a mai, leo kota Miletus \p \v 13 Basa ria boe ma, ami mala haraꞌ, fo elaꞌ esa ko laꞌo matan losa ami maneta nai kota esa, nade Asos. Ami saꞌe ofaꞌ de leo Asos meu, tehuu Paulus noi lakoꞌ a leo naaꞌ neu. \p \v 14 Tepoꞌ fo ami maneta mo Paulus nai Asos boe ma, ana saꞌe ofaꞌ noo leo kota Metilene meu. \v 15 Neme naaꞌ mai, ami saꞌe ofaꞌ maroo. Foa malua, ami ofa ma naneneaꞌ noo pulu esa, nade Kios. Binesaꞌ boe ma, ami maroo leo pulu Samos. Selu faiꞌ telu boe ma, ami losa leo kota Miletus. \v 16 Tehuu, Paulus dale na nahiiꞌ nae, doo bea na losa lai-lai leo Yerusalem neu, fo elaꞌ ana tuka faiꞌ bauinaꞌ Pentakosta nai naa. Huu noo fai taꞌa soo, ana ta nau laꞌo leo kota Efesus neu sooꞌ. \s1 Paulus dedea noo lasi Saraniꞌ reme kota Efesus mai \p \v 17 Nai Miletus, Paulus fee hara leo lasi Saraniꞌ rai Efesus, fo mai raneta roon. \v 18 Ara losa boe ma, Paulus nafada sii nae, “Basa toranoo kara! Emi bubuluꞌ au masoda ka, mulai nemeꞌ faiꞌ masososaꞌ a, au molo ei ka maiꞌ propensi Asia, losa besaꞌ ia. \v 19 Emi boe bubuluꞌ au oi tao sota an seliꞌ nai basa emi talada, ma au ta koao fa. Nai au nonoi-tataoꞌ ka dale, au luu ka tuda, ma au lepa doidosoꞌ ta bai-anaꞌ fa. Au boe hapu doidosoꞌ dodouꞌ nemeꞌ lahenda Yahudi ra dale tadalu nara mai. \v 20 Au anori emi basa-basa hata malole ain fo riiꞌ au bubuluꞌ a. Au anori mata-mataꞌ emi ma kodi emi uma mara esa-esa, fo afarereneꞌ fee emi Ramatua a hihii-nanaun. \v 21 Au boe oo, afada lahenda Yahudi ra, ma lahenda fekeꞌ ara, ae sira muste pedaꞌ-paaru nara remeꞌ nonoi-tatao tadalu nara, fo tuka Amaꞌ Manetualain, ma ramahere neuꞌ ita Ramatuan Yesus. \p \v 22 Na, au oi afada emi leo iaꞌ: Besaꞌ ia au oi leo Yerusalem uu, huu noo Dula-dale Malalao-malalafuꞌ a hela noo au leo naaꞌ uu, de oi tuka-tukaꞌ a, leo mae au ta bubuluꞌ ae neuꞌ ko hata mana-dadiꞌ ubeaꞌ laꞌeneuꞌ au nai naa. \v 23 Tehuu neme kota esa leo kota esa neu, Dula-dale Malalao-malalafuꞌ a nafada naꞌuluꞌ au nae, neuꞌ ko au dei bui daleꞌ uu, ma lepa ala doidosoꞌ dodouꞌ nai naa. \v 24 Au bubuluꞌ matetuꞌ leoꞌ naa, huu noo Ramatua Yesus riiꞌ fua fee au nonoiꞌ ia, neuꞌ au aru ka lain, fo uu afada Tutui Malole ia, ae Amaꞌ Manetualain sue ita, boe ma dale Na malole noo ita. Kalu au ta tuka hihii Na fa, fo oi a basa nonoi nara, au ameda masoda ka sosoa-raraaꞌ taꞌa.\x + \xo 20:24 \xt 2 Timotius 4:7\x* \p \v 25 Besaꞌ ia, au bubuluꞌ ae, ta hapu esa nemeꞌ emi mai, fo riiꞌ au anorin elaꞌ dadi neuꞌ Manetualain uma-isin, neuꞌ ko ta mita au sooꞌ. \v 26-28 Huu noo ria, mamanene matalolole. Au tao basa nonoi ka neuꞌ emi soo. De besaꞌ ia, emi moi tao maroo leo. Kalu lahenda fo riiꞌ neme emiꞌ mai, ma taa masoꞌ Amaꞌ Manetualain uma-isin Na fa, emi ria na lepa maan! Te ria nana au sala ka taꞌa naa soo. Mafarene matalolole o! Au afada memaꞌ basa Amaꞌ Manetualain hihii-nanau na nai emi soo. Au ta afuni hata esa neuꞌ emi boeꞌ. De, emi muste manea matalolole emi masoda mara, ma maboi matalolole basa lahenda fo Dula-dale Malalao-malalafuꞌ a nadenu emi fo manea sii a. Bosoꞌ mafarene henin mae Ramatua Yesus mate, nana tifa-etu sira beli nara soo neniꞌ Ria daa Na. Ria boe ana tudu na emi fo relu sii, sama leo lahenda mana-foo a naboi ria bibi-lopo nara. \v 29 Besaꞌ ia, au foa ela emi riaꞌ soo. Tehuu mafarerene ꞌe! Neuꞌ ko lahenda mai fo ranori lalalaꞌ nai emi talada sama leoꞌ busa maꞌaaꞌ a kodi leo bibi-lopo a okan daleꞌ neu. \v 30 Lahenda sira nana lahenda masaraliꞌ mesan, ma ruma toda rai emi talada, ta ranori matetuꞌ emi boeꞌ. Sira hihii nara soo na, lahenda tuka sii dei, ma ara soba hela lahenda ra, fo bosoꞌ tuka Yesus bali. \v 31 Huu ria na, emi muste manea matalolole ao mara. Bosoꞌ mafarene henin te nai teuꞌ telu dalen, au anori-afada emi hatu-leledon, ta afi sosota ka fa, ma au luu ka titi kose-kose. \p \v 32 Besaꞌ ia, basa kata toi tasidaꞌ ia soo. Huu ria na, au ahohopu emi neuꞌ Amaꞌ Manetualain lima dale Na, fo Ana dei naboi emi. Emi muste homu mahehere basa hata, fo au afada emi neme masososa na mai laꞌe Amaꞌ Manetualain dale malole Na. Amaꞌ Manetualain nanuu kuasa fo tao natetea emi. Ana helu basa soo fo fee ua-naleꞌ neuꞌ Ria lahenda nara. De faiꞌ bea ma, emi tuka mahere Ria noo dale makamoi mara, soo na emi boe oo hapu Ria ua-nale Na. \p \v 33 Tepoꞌ fo au oi-tao nai emi basa talada, au ta hai emi hata ma esa boeꞌ. Au ta hule emi lilo-pila ma lilo-fula mara, do papakeꞌ ma sudi ubeaꞌ a. \v 34 Emi boe oo bubuluꞌ, tepoꞌ fo au leo o emi a, au oi-tao sotaꞌ amate ao ka, fo elaꞌ bisa hapu sodaꞌ a, ta noi au mesaꞌ ka fa, te oo basa lahenda rina tuka au a. \v 35 No basa hata ia ra, au atudu enoꞌ fo elaꞌ emi boe oo tulu-fali neuꞌ lahenda manatoꞌa-manataaꞌ ara. Mafarerene matalolole! Ramatua Yesus dedea Na nae, ‘Ita fee soo na, lole na lena heni sipo a.’ ” \p \v 36 Paulus dedea basa leo naaꞌ boe ma, ana sundaꞌ, de basa sii hule-haradoi, ma ara hule fo elaꞌ Ramatua a nanea basa sii. \v 37-38 Basa sii dale nara hedis a, huu noo ana dedea nae, neuꞌ ko ara ta raneta roo ria soꞌ. Tepoꞌ fo ara saka rasidaꞌ, boe ma, ara holu ma radeꞌi aoꞌ roo ni, ma ara dola rasaꞌeꞌedu. Basa boe ma, ara rafuli ami\f + \fr 20:37-38 \ft “Ami” nai ia nana riiꞌ, Paulus asa, ma Lukas fo rina duiꞌ susuraꞌ ia.\f* leo ofaꞌ lain meu. \c 21 \s1 Paulus fali Yerusalem neu \p \v 1 Ami mateteaꞌ aoꞌ mo Saraniꞌ lasi nara reme Efesus mai, ma ami dale mara soo na bera naan seli, boe ma ami saꞌe ofaꞌ maroo leo pulu Kos a meu. Balahaꞌ boe ma, ami losa pulu Rodos, boe ma ami maroo leo kota namo-sesee Patara. \v 2 Ami onda de ami kati ofaꞌ fo sakaꞌ leo propensi Fenisia naneneaꞌ noo Siria. Ami saꞌe ofaꞌ ria, boe ma hela tutiꞌ naꞌa a, \v 3 ta doo bea boeꞌ te, ami mita pulu Siprus nai ami poꞌ ii ma, tehuu ami maroo de tuꞌu naꞌa a nai kota Tirus, nai propensi Siria. Ara nau raꞌonda hata fo fua reni nai ofaꞌ lain nai naa. \p \v 4 Huu noo ara bei raꞌonda hata sira, boe ma ami onda fo meu saka lahenda kamahereꞌ ara. Ami maneta moo sii, basa boe ma ami leo moo sii losa mamasoꞌ esa. Amaꞌ Manetualain Dula-dale Na nafada lahenda fo rai naa, de horo Paulus rae ana bosoꞌ leo Yerusalem neu bali. \v 5 Basa mamasoꞌ esa boe ma, ami fali seluꞌ leo ofaꞌ a meu. Basa lahenda kamahereꞌ ara, ina-touꞌ, aꞌana-bauinaꞌ, lasi-muriꞌ ara roo ami losaꞌ namo-seseeꞌ a. Nai naa, ami sundaꞌ undu laka mara, de ami hule-haradoi meuꞌ esa. \v 6 Ami mateteꞌa aoꞌ basa boe ma, amiꞌ ae ofaꞌ lain meu, ma sira basa fali reus. \p \v 7 Ami laꞌo meme Tirus mai, basa boe ma, ami tuli kota Ptolemais. Ami onda memeꞌ ofaꞌ lain mai, de ami meu saka lahenda kamahereꞌ ara, fo amiꞌ maneta moo sii, de ami leo moo sii faiꞌ esa. \v 8 Balahaꞌ boe ma, ami maroo leo kota Kaisarea meu, ami suku nai Filipus uma na. Ria riiꞌ masososa naa, neni Ramatua Yesus Tutui Malole Na leo naaꞌ neu. Ria nana, esa neme lahenda kahituꞌ fo ara here raa sii, babati nanaaꞌ fee ina-falu ra nai Yerusalem.\x + \xo 21:8 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 6:5; 8:5\x* \v 9 Filipus nanuu ana fetoꞌ haa, fo Amaꞌ Manetualain pake sii dadi mana dedea neuꞌ Ria hihii-nanaun. \p \v 10 Tepoꞌ fo ami leo moo sii faiꞌ hida, boe ma touꞌ esa, nade Agabus, neme propensi Yudea. Amaꞌ Manetualain pake ria dadi mana dedea fo nafada Ria hihii-nanau Nara.\x + \xo 21:10 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 11:28\x* \v 11 Ana mai naroo leo ami mai. Basa boe ma, hai na Paulus taliꞌ-ee na, de ana puputu tali-ee ria neuꞌ ei liman, boe ma ana dedea nae, “Dula-dale Malalao-malalafu Na nae leoꞌ ia: Taliꞌ-ee ia ramatua na, neuꞌ ko lahenda Yahudi ra puputun leoꞌ ia nai Yerusalem. Basa nante, feen leo lahenda ra lima dale nara neu, nana lahenda Yahudi ta sira fa.” \p \v 12 Ami mamanene leoꞌ naa boe ma, ami mana-tuka dean, ma lahenda kamahereꞌ nai mamanaꞌ ria, maseti Paulus fo bosoꞌ leo Yerusalem neu bali. \v 13 Tehuu ana sipoꞌ nae, “Taꞌa! Ubeaꞌ taon emi dola leoꞌ naa? Emi tao ma au dale ka nalulutuꞌ. Leo iaꞌ. Tebe hapu lahenda ruma ta rahiiꞌ au fa, huu no au tuka Ramatua Yesus. Tehuu leo mae ara puputu ra au, fo raisa au, doo tao au leoꞌ bea boe, au ataa sipoꞌ.” \p \v 14 Ami bubuluꞌ man Paulus ta nau namanene ami fa, boe ma ami ta mahahara sooꞌ. Boe ma ami mae, “Neu! Ela noi Manetualain hihii-nanaun mori-dadi.” \s1 Paulus losa Yerusalem \p \v 15 Ami leo nai Kaisarea faiꞌ hida naꞌ soo, boe ma ami mafafau hata mara, de leo Yerusalem meu. \v 16 Hapu lahenda kamahereꞌ hida reme Kaisarea mai, ara tuka roo ami, losa Manason uma na, de ami suku nai naa. Ana neme pulu Siprus mai ma ana tuka Ramatua Yesus dooꞌ a soo. \v 17 Tepoꞌ fo ami losa Yerusalem boe ma, basa toranooꞌ ara sipoꞌ ami noo dale namahoꞌoꞌ. \s1 Paulus neu dama Yakobis \p \v 18 Balahaꞌ boe ma, ami basa meu maneta mo Yakobis. Basa lasi Sarani nara, boe tesa rai naa. \v 19 Ami matabe limaꞌ esa noo esa, basa boe ma Paulus tui basa hata fo Amaꞌ Manetualain taon nai basa mamanaꞌ a, fee lahenda fo ta Yahudi fa. \v 20 Ramanene basa Paulus tutuin ria, boe ma ara io-ꞌoa neuꞌ Amaꞌ Manetualain. \p Ara rafada Paulus rae, “Aꞌa Paul! Sadi aꞌa ka bubuluꞌ, hapu lahenda Yahudi rifu-rifu ara ramahere neuꞌ Ramatua Yesus soo, tehuu ara bei homu rahere hadas fo rina baꞌi Musa naꞌonda fee ita a. \v 21 Tehuu lahenda ruma tui rai ia rae, aꞌa ka manori lahenda Yahudi rai mamana fekeꞌ, mae sira ta parluu tuka baꞌi Musa agama na atoran na. Ara kolaaꞌ rae aꞌa ka horo sii, fo bosoꞌ tao tuka hada sunat a neuꞌ ana touꞌ ara. Ma aꞌa ka horo fo lahenda saraniꞌ ara bosoꞌ tuka ita lahenda Yahudi a hada feke na. \v 22 Na, mafarereneꞌ! Tantu lahenda Yahudi ra ramanene rae aꞌa Paul mai nai ia. Ma lahenda fo rina ramanene dedea ani ria soo na, tantu ramanasa. De ita saka tao eno kalua na leoꞌ bea? \p \v 23 De ami mae leoꞌ ia: Ita lahendan haa raheluꞌ roo Amaꞌ Manetualain. Besaꞌ ia, ara nau keu kusiꞌ laka nara, fo tao tanda esa rae ara tao ratetu sira hehelu nara soo. \v 24 Na, kalu bisa soo, na aꞌa Paul masoꞌ sama-sama moo sii leo Amaꞌ Manetualain Uma Mamaso Ina Na meu. Aꞌa ka boe tuka sira, fo tao makamomoi ao ma, boe ma bae sira ongkos nara tuka hadas ria. Kalu tao leo naaꞌ soo na, neuꞌ ko lahenda bubuluꞌ rae aꞌa ka bei homu mahere agama Yahudi atoran fo rina baꞌi Musa naꞌonda fee ita a. Ma neuꞌ ko ara bubuluꞌ tutuiꞌ fo rae aꞌa ka horo lahenda fo bosoꞌ tuka Yahudi a hada naa, nana dedea fufudiꞌ basa sira!\x + \xo 21:24 \xt Susura Dudui Nadeꞌ a 6:13-21\x* \p \v 25 Tehuu soa neuꞌ lahenda ta Yahudi sira fa ramahere neuꞌ Ramatua Yesus, nana ami haitua fee sii susuraꞌ soo. Ami mafada sii faiꞌ na ita naꞌeꞌetun ria soo, mae ara ta parluu tuka katemaꞌ hada Yahudi a atoran na. Ara muste rafarereneꞌ fo tao tuka riiꞌ: Bosoꞌ raminaꞌ do raepoꞌ roo touꞌ doo roo inaꞌ. Boso raepoꞌ roo sosokoꞌ, ma bosoꞌ raa hata fo tao na toranoo lahenda Yahudi ra dale nara rahiaꞌ roo emi. Leo-leoꞌ: Bosoꞌ raa paa sosokoꞌ. Bosoꞌ raa paa daaꞌ; ma banda fo roi podeꞌ raꞌisaꞌ, bosoꞌ raa paa.\x + \xo 21:25 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 15:29\x* \p \v 26 Basa boe ma, Paulus sipoꞌ matalolole sira nafadan ria. De balahaan ria boe ma, ana noo lahenda kahaaꞌ sira sama-sama leo Uma Mamasoꞌ Inaꞌ a daleꞌ reu, boe ma ara tao makamomoi ao-ina nara, tuka agama Yahudi a atoran na. Basa ria boe ma, Paulus nafada malaka agama nai naa nae, bei faiꞌ hida bali, besaꞌ ko ara tao ratetu sira hehelu nara. Te kalu basa faiꞌ sira soo na, ara muste esa-esa reni sira tutunu-hohotu nara fee Manetualain. \s1 Homu ra Paulus nai Uma Mamaso Inaꞌ daleꞌ \p \v 27-29 Tepoꞌ fo sakaꞌ basa fai kahituꞌ fo rina ara helu tao ratetu hadas ria, lahenda Yahudi hida reme propensi Asia rita Paulus laꞌo leo kota Yerusalem daleꞌ neu, sama-sama noo nonoon esa, nade Trofimus, neme kota Efesus, ria nana lahenda Yahudi ta ria fa. De tepoꞌ fo rita Paulus masoꞌ leo Uma Mamaso Inaꞌ daleꞌ neu, ara raendo-buko ana noo nonoon Trofimus leo naaꞌ neu boe. Seko-nate lahenda ta Yahudi fa soo na, ta bole tabu-ei naraa leo naaꞌ reu fa. Ara hai ra hata ria dadi neuꞌ bukuꞌ esa, fo ara tao dedeaꞌ, de ara dudukuꞌ lahenda ma nai naa, homu ra Paulus. Ara rasapaa ma rafada lahenda manai naa rae, “We! Lahenda Israel emin! Emi mai fali ami dei! Lahenda ia rina nanori nabasa mamanaꞌ ara nae tapa heni ita Yahudi a hada na. Ria boe dedea ta malole neuꞌ Manetualain Uma Mamaso Ina na ia. Besaꞌ ia bali, ana mai fo tao nakekeo Amaꞌ Manetualain mamana makamoin ia!”\x + \xo 21:27-29 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 20:4\x* \p \v 30 Kota Yerusalem a isi na katemaꞌ ramanene leoꞌ naa, boe ma dale nara hana sa. Basa boe ma, lahenda kadodouꞌ ara tafaruu reu eo ra Uma Mamaso Inaꞌ ria, ara homu ra Paulus, de roso roon neme Uma Mamasoꞌ daleꞌ mai leo deaꞌ neu. Basa boe ma, ara ena etu lelesu ina na.\f + \fr 21:30 \ft Lahenda malelaꞌ ara rae, ta bole maꞌisa lahenda nai Manetualain Uma Mamaso Inan daleꞌ. Tehuu, hapu bea maso daleꞌ neu tai na apa susuraꞌ nai mei tutunu-hohotuꞌ a, tuka agama Yahudi a atoran na, lahenda ta bole tao ni hata-hata esa boeꞌ. Huu ria na, de lahenda Yahudi ra ta nau Paulus masoꞌ leo Uma Mamaso Ina ria mata na neu. De ara ena etu lelesu ina ra.\f* \p \v 31 Ara bei raꞌeoꞌ fo nau raisa Paulus, te soldadu Roma malaka bau-ina na nai naa namanene tasibu ria. \v 32 Boe ma naloo na soldadu ma sira malaka nara fo ara masoꞌ leo lahenda mapupueꞌ sira daleꞌ Ara bei rita soldadu ra malaka bau-ina na mai, boe ma ara ta popoꞌo Paulus sooꞌ \v 33 Malaka ria homu na Paulus, ma ana nadenu fo heke Paulus pake tali besi dua. Ara heke basan boe ma, ana natane lahenda sira nae, “Lahenda ia, nana bea? Ana nasalaꞌ ubeaꞌ?” \p \v 34 Tehuu ara ta rataa heni haraꞌ esa boeꞌ. Ruma rae, “Ana tao leo iaꞌ.” Ma ruma rae, “Ana tao leo naaꞌ.” Malaka soldadu ria laka na dile, ta nala dedeaꞌ ria huu-pedan, huu fo lahenda kadodou inaꞌ sira rahara belaꞌ a. Huu ria ana nadenu fo ara roo Paulus leo soldadu ra kota musu na neu. \v 35-36 Soldadu ra hela roo Paulus, tehuu lahenda sira tuka boe, ma ara boe-boe ramanasa tamba bali. Tepoꞌ fo soldadu ra roo Paulus saka ae eda-aeꞌ a boe ma, lahenda ra tafaruu leo mata reu. Losaꞌ soldadu ra oꞌo botiꞌ Paulus, fo ela lima nara bosoꞌ dai Paulus. Ara rasapara rambera ina rae, “Tati henin leo! Tati henin leo!” \s1 Paulus nasalaꞌe aon nai lahenda dodouꞌ mata nara \p \v 37 Tepoꞌ ria ara saka masoꞌ leo kota musu ria reu, boe ma Paulus hule soldadu ra malaka bauninaꞌ na pake dedea Yunani nae, “Papa! Au bisa dedea baiꞌ boe, do?” \p Namanene Paulus dedea nae leoꞌ naa, boe ma malaka ria keke sara de natane nae, “O boe mala dedea Yunani a? Ubeaꞌ taon o bisa dedea Yunani? \v 38 Kalu leoꞌ naa soo na, au alelaꞌ sala, au ae o ia, nana lahenda Masir fo rina faiꞌ na ana dudukuꞌ lahenda ra tao tasibu. Basa boe ma, noo lahenda mana-homu sisiro rifun haa ralai leo mamana nafuniꞌ reu. Tehuu o ta ria fa, hete?” \p \v 39 Boe ma, Paulus sipoꞌ nae, “Taꞌa, papa! Au nana lahenda Yahudi, mama ka boki au nai kota Tarsus, nai propensi Kilikia. Au hule papa ka fee au lelaꞌ, fo au bisa dedea o lahenda kakabainaꞌ ia ra.” \p \v 40 Malaka ria nataa. Basa boe ma, Paulus napadeiꞌ neuꞌ eda-aeꞌ lain, ma soꞌu lima na, de hule fo ara neneeꞌ, te ana sakaꞌ dedea. Basa boe ma, ana dedea pake dedea Aram. (Huu fo lahenda Ibrani fo rai naa, nana ara dedea pake dedea Aram).\f + \fr 21:40 \ft ‘Lahenda Ibrani’ roo ‘Lahenda Yahudi’, nana nusaꞌ esa, nadeꞌ dua.\f* \c 22 \s2 Paulus nasalaꞌe ao na \p \v 1 Boe ma, Paulus mulai dedea nae, “Basa papa kasa, ma toranoo kara emin! Au hule fo emi mamanene maiꞌ au, fo au oi asalaꞌe ao ka.” \p \v 2 Ramanene Paulus dedea pake sira dedea nara, lahenda dodouꞌ roi neneeꞌ a, huu fo ara sakaꞌ nenene matalolole Paulus dedean ria. Boe ma, ana tuti naroon nae, \v 3 “Sadi emi basa bubuluꞌ mae au nana lahenda Yahudi. Mama ka boki au nai kota Tarsus, nai propensi Kilikia, tehuu au ambauinaꞌ nai Yerusalem ia. Mese bauinaꞌ, nade Gamaliel, ana nanori au baꞌi Musa atoran nara katemaꞌ, losa tui nalulutuꞌ ana. Au boe makate tuka Amaꞌ Manetualain, sama leo emi basa boe.\x + \xo 22:3 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 5:34-39\x* \v 4 Tepoꞌ ria, au ta hahae tao asususaꞌ lahenda fo tuka Ramatua Yesus Eno Masoda Na, au hela oo sii ina touꞌ, leo Yerusalem mai, basa nana tuꞌu sii leo bui daleꞌ reu, losaꞌ mate ruma boe. \v 5 Ita Malaka Agama Yahudi manai lai naa, roo malaka agama Yahudi fekeꞌ, ara bubuluꞌ rae au dedea ia nana tebe leoꞌ naa! Au ta dedea fufudiꞌ fa, te ara fee au susura kuasa, uu homu Yesus lahenda mana-tuka dea nara, losa nai kota Damsik. Nai naa, au ae homu aa sii, basa nana hela oo sii leo Yerusalem mai. Au maksud ka ae, elaꞌ lahenda mana-ꞌee dedeaꞌ agama ra, dei ara huku sii.”\x + \xo 22:5 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 8:3; 26:9-11\x* \s2 Paulus tui hata fo ria naneta noi na \r (Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 9:1-19; 26:12-18) \p \v 6 Boe ma, Paulus tuti naroo nae, “De au leo Damsik uu, fo oi saka sii rai naa. E ledo a namatetu, ami saka losa kota a. Keke neu boe ma, makaledoꞌ esa nemeꞌ lalai mai haa na laꞌe au. \v 7 De au leku bara uuꞌ daeꞌ, boe ma au amanene hara-oeꞌ esa nae, ‘He Saulus! Ubeaꞌ taon o tao fee Au doidoso leoꞌ ia, e?’ \v 8 Hara-oeꞌ ria soo na au amanenen, tehuu au ta ita lahenda fa. Boe ma au atane ae, ‘Papa mana dedeaꞌ ia, nana bea ou?’ \p Basa boe ma, hara-oeꞌ ria sipoꞌ nae, ‘Au ia, nana Yesus, lahenda Nasaret, fo rina o tao doidoso fee Au!’ \v 9 Tehuu lahenda fo rina ara laꞌo roo au a, rita makaledoꞌ ria, tehuu ara ta bubuluꞌ hara-oeꞌ ria sosoa na fa. \p \v 10 Boe ma au sipo atafali ae, ‘Kalu leoꞌ naa soo, besaꞌ ia au muste tao ubeaꞌ?’ \p Hara-oeꞌ ria nafada nae, ‘Foa, fo kota daleꞌ mu leo. Neuꞌ ko nai naa, besaꞌ ko Au afada basa hata fo o muste taon.’ \p \v 11 Au amanene basa ria boe ma, au foa apadeiꞌ, tehuu au ta ita dae sooꞌ, huu noo makaledoꞌ ria tande na seli. Boe ma, au nonoo kara tai ra au, de hela roo au leo kota Damsik a meu. \p \v 12 Nai naa, touꞌ esa, nade Ananias, dale malole naan seli, ma ria boe homu nahere baꞌi Musa atoran. Basa lahenda Yahudi fo leo rai kota ria, ara rahiiꞌ ana, ma ara hadaꞌ raan seliꞌ. \v 13 Ana mai saka au, basa boe ma ana dedea nae, ‘Aꞌa Saul! Madilaꞌ mata ma fo mita dae leo! Te mata ma malole na aon soo.’ Ana dedea nae leoꞌ naa basa boe ma, au botiꞌ laka ka de itan. \v 14 Basa ria boe ma, ana nanori au nae, ‘Amaꞌ Manetualain fo rina ita bei-baꞌi nara doꞌo tabe neuꞌ Ana, besaꞌ ia, Ana here na aꞌa ka soo, fo matetuꞌ ma Ria hihii-nanaun, ma malelaꞌ neuꞌ Yesus, fo rina neme uluꞌ mai, ita seseiꞌ nade Na tae “Lahenda Makamoiꞌ”, ma mamanene mataꞌ neme Ana mai. \v 15 Ria rina here na aꞌa ka fo mu mafada nai basa mamanaꞌ ara Ria Tutui Malole Na, ma basa hata fo mita noo mataꞌ, ma mamanene nemeꞌ Ria mai a. \v 16 Bosoꞌ mahani doo a bali! Mu hule sii fo sarani ko leo, elaꞌ dadi tanda esa nae aꞌa ka hule fo Ramatua Yesus sae-safe heni sala mara soo.’ ” \s2 Manetualain nadenu Paulus neni Tutui Malole fee lahenda fo ta Yahudi fa \p \v 17 “Basa boe ma, au fali Yerusalem uu. Au bei hule-haradoi nai Uma Mamaso Inaꞌ daleꞌ, boe ma Ramatua Yesus natudu ao na nonooꞌ leo meis a, \v 18 de Ana pareta au nae, ‘Besaꞌ ia, o muste laꞌo foa elaꞌ kota Yerusalem leo! Huu fo lahenda manai ia, nana ta nau sipo o manori laꞌe Au.’ \p \v 19 Tehuu, au ta sipoꞌ pareta ria fa, huu fo maꞌulun ria malaka agama ra rahiiꞌ au. De au sipoꞌ ae, ‘Tehuu leo iaꞌ, Ramatua! Sira basa bubuluꞌ rae faiꞌ naa, au rina maso-kalua uma mamasoꞌ a nai basa mamana a lalaꞌen, de homu ma popoꞌo lahenda fo ramahere Ramatuaꞌ *a. \v 20 Tepoꞌ fo ara raunuu batu fo pia ramate Stefanus, Ramatuaꞌ *a lahenda nadedenun ria, nana au nai naa, au sipoꞌ boe, ma au anea sira badu nara.’\x + \xo 22:20 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 7:58\x* \p \v 21 Au fee nafarereneꞌ leoꞌ naa, tehuu Yesus adaꞌ noi pareta nae, ‘Boso saka eno mata-mataꞌ a! Elaꞌ Yerusalem besaꞌ ia, fo mu leo! Te Au sakaꞌ adenu o leo dooꞌ a muu, fo manori lahenda Yahudi ta sira fa.’ ” \p \v 22 Lahenda kadodouinaꞌ sira bei ramanene Paulus dedea nae, Manetualain nadenu ria leo lahenda fekeꞌ a neu, boe ma ara ta rahiiꞌ ramanene sooꞌ. Basa sii ramanasa, basa boe ma ara bobouꞌ belaꞌ a rae, “Boso mamanene lahenda ia bali! Tati henin leo! Ia ta naraa nasoda sooꞌ!” \s1 Soldadu roo Paulus leo kota musu na neu \p \v 23 Ara bobouꞌ rae leoꞌ naa, boe ma ara olu heni badu nara, ma ara huru ra afu fo kari lain reu, huu noo ramanasa raan seliꞌ. \v 24 Malaka ria nita lahenda sira rakaroroba bali, boe ma nadenu ei-laꞌo nara fo hela roo Paulus leo kota musu daleꞌ neu, ma fepa ni, fo elaꞌ ana manaku nae ria tao na salaꞌ ubeaꞌ, losa lahenda Yahudi ra nau raisan. \v 25 Ara heke ra Paulus fo roi fepa boe, ma ana natane natafaliꞌ soldadu ria nae, “Tuka mana-pareta Roma atoran soo na, tea naa, riiꞌ ubeaꞌ? Kalu nusa Roma anaraun esa nala dedeaꞌ, emi muste taon leoꞌ bea? Emi fepa maꞌulu ana, doo, sadi ko emi parisaꞌ maꞌulu ana?” \p \v 26 Ramanene boe ma, soldadu ria lai-lai neu saka malaka na, de ana tui ni nae, “Papa! Tou ia, nana nusa Roma anaraun ia! Dadi, papa ka sakaꞌ taon leoꞌ bea?” \p \v 27 Namanene leoꞌ naa boe ma, malaka soldadu ria neu natane mataꞌ Paulus nae, “O mae o nana anaraun Roma? Tebe do?” \p Paulus sipoꞌ nae, “Tebe leoꞌ naa! Au anaraun nai nusaꞌ ria.” \p \v 28 Basa boe ma, malaka soldadu ria nae, “Au leoꞌ naa boe. Au bae doiꞌ dodouꞌ, besaꞌ ko dadi anaraun nai nusaꞌ ria.” \p Tehuu Paulus sipoꞌ nae, “Kalu au soo na, ta bae hata-hata esa boeꞌ. Mulai neme mama ka boki au, au homu hak ria soo. Au papa ka boe homu hak ria.” \p \v 29 Ara ramanene rae, Paulus nana lahenda Roma, boe ma soldadu ra heoꞌ naa, ma ara ta raparani fepa, ma parisaꞌ Paulus sooꞌ. Malaka ria biiꞌ huu ana heke na Paulus, ma bubuluꞌ nae ria tao seli atoran na soo. \s1 Paulus nai Mamana Parisa Dedea Agama Yahudi \p \v 30 Balahaꞌ boe ma, soldadu ra malakan ria, ana nadenu ei-laꞌo nara fo reu raloo lahenda agama Yahudi mana-parisa dedea nara fo rabua, huu fo ana nau bubuluꞌ matetuꞌ dedeaꞌ ria huu-pedan nae leoꞌ bea. Boe ma, ana nadenu fo ara reu sefi heni Paulus heheke naa, basa nana roon neu nataa sira basa. \c 23 \p \v 1 Losa naa boe ma ara radenu Paulus fo dedea nasalaꞌe ao na. Ana rerelu matalolole basa lahenda sira, boe ma ana dedea nae, “Toranoo kara emi! Au apadeiꞌ nai ia noo dale roos, ma Amaꞌ Manetualain bubuluꞌ nae au eme a ana ka mai losaꞌ besaꞌ ia, au dale ka makamoiꞌ a.” \p \v 2 Ramanene Paulus dedea nae leoꞌ naa boe ma, Ananias,\f + \fr 23:2 \ft Ananias ia, ria boe malaka agama Yahudi bauinaꞌ, tehuu ta Ananias fo maulun ria ana huku Yesus. Dua sii nade nara sama.\f* fo agama Yahudi malaka bauinan ria namanasa namateꞌ aon, de ana pareta lahenda fo rapadeiꞌ raneneaꞌ roo Paulus nae, “Fapa bafa na leo!” \p \v 3 Boe ma Paulus sipoꞌ Ananias nae, “Neuko Amaꞌ Manetualain fapa natafaliꞌ o. Te lahenda esa on, rupa ma leoꞌ dii esa besaꞌ ko dama basa dea naa, tehuu andae ra raa heni mina dale na soo. O matuuꞌ nai ia, fo tao aom sama leoꞌ lahenda makamoiꞌ, o nau huku au tuka ita atoran na, tehuu o rina malena-laka ita hada na, riiꞌ o madenu fo ara fapa au.”\x + \xo 23:3 \xt Mateos 23:27-28\x* \p \v 4 Ramanene Paulus dedea nae leoꞌ naa boe ma, lahenda fo rai naa rasaꞌai ni rae, “He! O ta maraa dedea leoꞌ naa neu ita malaka agama bauinan ia!” \p \v 5 Boe ma Paulus sipoꞌ nae, “Tebe, do? Kalu leoꞌ naa soo na au sala soo, te au ta bubuluꞌ ae, ria nana ita malaka agama na. Tebe, Amaꞌ Manetualain pake lahenda fo duiꞌ rae, ‘Emi ta bole dedea tadaluꞌ laꞌe emi malaka mara.’ ”\x + \xo 23:5 \xt Kalua reme Masir 22:28\x* \p \v 6-8 Paulus nita lahenda fo ratuuꞌ parisaꞌ dedea agama, ana bubuluꞌ nae sira bati sii neuꞌ partei dua. Ruma tuka partei Saduki, fo rina ramahere rae mate lahenda ta foa faliꞌ soꞌ, ma ta ramahere rae Amaꞌ Manetualain nanuu ei-laꞌo lima-lopeꞌ neme nusa-tetuꞌ, ma sumaneꞌ boe taꞌa. Ruma bali tuka partei Farisi, fo ramahere rae neuꞌ ko Amaꞌ Manetualain nafoa faliꞌ lahenda mana-mate ara, ma nanuu ei-laꞌo lima-lopeꞌ, ma hapu sumaneꞌ. \p Boe ma Paulus dedea nambera-ina nae, “Toranoo kara! Sadi emi basa bubuluꞌ mae au ia lahenda Farisi. Au papa ka ma au baꞌi kara boe, lahenda Farisi. Besaꞌ ia, emi nau huku au huu noo au amahere ꞌae Amaꞌ Manetualain bisa nafoa na lahenda mana-mateꞌ ara.”\x + \xo 23:6-8 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 26:5; Filipi 3:5; Mateos 22:23; Markus 12:18; Lukas 20:27\x* \p Paulus bei dedea nae leoꞌ naa boe ma, lahenda Farisi ra, roo lahenda Saduki ara ralelena aoꞌ, losaꞌ esa ta neuꞌ esa daleꞌ boeꞌ. Basa boe ma, fae batis reuꞌ dua. \v 9 De lahenda sira rahuu losaꞌ ara raseseboꞌ. Basa boe ma, mesen hida reme partei Farisi mai, ara rapadei fo rasalaꞌe Paulus rae, “Lahenda ia, ta sala fa! Bea bubuluꞌ bate sumaneꞌ doo sadikoma Amaꞌ Manetualain ei-laꞌo lima-lopen reme nusa-tetuꞌ a mai fo dedea roon!” \p \v 10 Mesen sira dedea rae leoꞌ naa, tehuu sira boe tamba ralelena aoꞌ, losaꞌ malaka soldadu ria ana biiꞌ. Ana afi nae bosoꞌ losa ara popoꞌo raisa Paulus. De ana nadenu ei-laꞌo naraꞌ onda fo hela roo Paulus leo kota musu daleꞌ neu. \p \v 11 Nahatu boe ma, Ramatua Yesus mai natudu aon neuꞌ Paulus, ma natetea dale na nae, “Paul! O bosoꞌ bii ou! Besaꞌ ia, o dedea laꞌe Au nai Yerusalem ia, neuꞌ ko o dedea leoꞌ naa nai Roma ele boe.” \s1 Lahenda ra rala-haraꞌ fo saka raisa Paulus \p \v 12-13 Balahaa anan ria, lahenda Yahudi haa hulu lenaꞌ ara rala-haraꞌ fo nau raꞌisa Paulus. Ara soo-supa rae, “Ita bei ta tamate Paulus fa soo na, ta bole taa-tinu.” \v 14 Ara soo-supa basa boe ma, ara reu tui malaka agama ra roo lasi Yahudi ra rae, “Papa kasa! Ami soo-supa basa mae ami bei ta maꞌisa Paulus soo na, ami ta bole mia-minu fa. \v 15 Na, ami hihii-nanaum leo iaꞌ: Papa kasa muste meu dama malaka soldadu a, fo hulen noo Paulus leo mamana parisa dedea agama a neu. Tao uni papa kasa parisaꞌ seluꞌ ria dedea na. Neuꞌ ko ami tepa maa sii rai eno taladaꞌ, fo ami tati heni ni.” \p \v 16 Tehuu Paulus feto na ana toun esa namanene sii rala-haraꞌ ria, basa boe ma nalai neu nafada Paulus nai kota musu nara. \v 17 Namanene basa ria tutui na, boe ma Paulus naloo na soldadu esa, boe ma nafadan nae, “Ia nana, au ana ka. Lai-lai moon leo malaka ma neu. Te ana noi nafada hata esa.” \p \v 18 Boe ma soldadu ria nalalaꞌo noo ana tou muri-anaꞌ a leo ria malaka na. Ana nafada nae, “Papa! Paulus, fo rina ita ena ni aa hule fo au oo touꞌ muri-anaꞌ ia mai, nasare papa ka. Ana saka nafada hata esa.” \p \v 19 Basa boe ma, malaka ria hela noo ana touꞌ ria, de dua sii mesaꞌ asa reuꞌ mamanaꞌ esa, de natanen nae, “O saka mafada au ubeaꞌ?” \p \v 20 Boe ma ana tui nae, “Lahenda Yahudi hida rala-haraꞌ fo nau tati heni toꞌo Paul. Ara nau mai hule papa fo balahaꞌ soo na papa moo Paulus leo Mamana Parisa Dedea Agama a, uni sira roi parisa ralulutuꞌ dedeaꞌ ria. \v 21 Tehuu papa bosoꞌ tuka sira hihii-nanaun. Te neuꞌ ko lahenda haa hulu lenaꞌ ara nau tepa papa moo lahenda mara nai enoꞌ, fo nau tati heni toꞌo Paul, huu fo ara soo-supa basa rae ara ta raa-rinu, kalu bei ta raꞌisan fa. Besaꞌ ia, basa sii mana sadiaꞌ soo, rahani a papa sipoꞌ mae leoꞌ bea.” \v 22 Namanene basa tutuiꞌ ria boe ma, ana nafada ni nae, “O bosoꞌ tutui lahenda mae o mai mafada au hihii-nanauꞌ ria.” Basa boe ma, ana nadenu ni fali. \s1 Ara roo Paulus leo gubernor Feliks nai kota Kaisarea \p \v 23 Basa boe ma, malaka soldadu ria naloo na ei-laꞌon dua, de fee sii pareta nae, “Sadia ma soldadu biasa natun dua, mana-saꞌe dara hituhulu, ma mana-homu tee natun dua. Liꞌu sio hatun ia soo na, emi laꞌo memaꞌ leo kota Kaisarea meu. \v 24 Emi boe sadia dara esa fee Paulus, ma moo ni noo malole losa gubernur Feliks.” \p \v 25 Ana duiꞌ susuraꞌ fee gubernor Feliks, nae leꞌo ia: \q2 \v 26 “Papa gubernur Feliks au hada hormata ko. Soda-moleꞌ neme au, Klaudius Lisias. \q2 \v 27 Lahenda fo rina au fee neti ia, nana, nade Paulus. Lahenda Yahudi homu raan, ma hisadei na ara raisan. Tepoꞌ ria, au ei-laꞌo kara hela raan neme lahenda Yahudi lima dale nara mai, boe ma au bubuluꞌ ae ria nana anaraun neme nusa Roma. \v 28 Au oi saka matetu naa, ubeaꞌ taon de rina lahenda Yahudi ra nau raisan, huu ria de, au oo ni leo lahenda Yahudi ra Mamana Parisa Dedea Agama na neu. \v 29 Tehuu ara ta hapu sala na baiꞌ boeꞌ de ta naraa huku ni ma raꞌisan fa. Seko-nate lahenda fo rai Mamana Parisa Dedea Agama nana rahuu raan seli, huu noo sira nanori agama na, esa ta laꞌe esa boeꞌ, de au oo faliꞌ ana leo kota musu neu. \v 30 Tehuu balahaꞌ boe ma, au amanene rae lahenda Yahudi raa rala-haraꞌ fo nau raisa touꞌ ia, boe ma, rina au fee pareta fo roo touꞌ ia leo papa mai. Au boe afada lahenda Yahudi fo radedea soa touꞌ ia, fo ara mai rataa papa. Fo elaꞌ papa mamanene mataꞌ ara kolaaꞌ touꞌ ia sala ubeaꞌ. \q2 Au susura ka lii na noi riiꞌ naꞌ. Makasi!” \p \v 31 Basa boe ma, soldadu sira rahehere ao nara, de ralalaꞌo malaka ria pareta na. Hatun ria boe, ara roo tutiꞌ Paulus losa kota esa, nade Antipatris. \v 32 Malua boe ma soldadu mana-saꞌe dara raa, roo ni losa kota Kaisarea, tehuu soldadu fekeꞌ ara fali Yerusalem reu. \v 33 Tepoꞌ fo ara losa Kaisarea boe ma, ara reni susuraꞌ ria feen leo gubernor a neu, ma ara rahohomuꞌ Paulus neuꞌ gubernur ria lima dale na. \v 34 Lees basa susuraꞌ ria boe ma, gubernor natane neuꞌ ana nae, “O lahenda bebeaꞌ?” \p Basa boe ma ana sipoꞌ nae, “Au nana eme propensi Kilikia mai, papa.” \p \v 35 Namanene nae leoꞌ naa boe ma, gubernor ria bubuluꞌ nae ria tebe anaraun nusa Roma. Basa boe ma, ana dedea nae, “Au rina homu pareta nai ia. De au rina neuꞌ ko parisaꞌ o dedeam ia. Tehuu ita muste tahani lahenda fo rina nau radedea roo o, nana ara mai losa ia dei, besaꞌ ko au parisaꞌ o dedea ma.” Basa boe ma, ana nadenu soldadu ra ena ni nai sira mamana naa, nai gubernor uma mana-pareta na, fo rina maꞌulun ria Mane Herodes a napadedeiꞌ naan. \c 24 \s1 Lahenda Yahudi ra mai radedea roo Paulus nai Kaisarea \p \v 1 Basa faiꞌ lima boe ma, lahenda Yahudi fo nau radedea roo Paulus, nana ara mai losa kota Kaisarea. Nai lahenda bubuaꞌ sira, hapu Ananias, nana Agama Yahudi ra Malaka Bau-ina na. Malaka-malaka fekeꞌ ara tuka boe. Ara roo tou fekeꞌ esa, nade Tertulus. Touꞌ ria, malela dedea na seli. Huu na de, ara pake touꞌ ria, nesiꞌ mata, fo ana nadedea soaꞌ Paulus. \v 2-3 Faiꞌ fo basa sii tesa rai mamana parisa dedeaꞌ a boe ma, gubernor nadenu fo roo Paulus leo daleꞌ neu. Basa boe ma, Tertulus foa napadei, ana sakaꞌ dedea natuda Paulus. Ana fee hada neuꞌ gubernor, basa boe ma ana dedea nae, \p “Papa gubernor, au hada hormata neuꞌ ko! Doo basa ia mulai neme papa homu pareta nai ia, papa bubuluꞌ maꞌuluꞌ fee sudi ami hata malole ubeaꞌ a. Ma papa boe tao matalolole hata dodouꞌ, losa ami lahenda Yahudi a bisa leo noo mole-dame, namahoꞌo ma natadale. De, ami nau pake faiꞌ ia fo ami hule makasi dodouꞌ neuꞌ papa gubernor. De bea rina bei leoꞌ papa fo bisa tao malole nai basa mamanaꞌ ain. \v 4 Au bosoꞌ dedea dodouꞌ bali, au a roon leo dedeaꞌ a isi na neu. De au hule fo papa mamanene matalolole basa hata, fo au oi afadan laꞌe Paulus ia. \p \v 5 Leo iaꞌ papa. Soa neuꞌ ami lahenda Yahudi a, Paulus ia sama leoꞌ hedis esa, lali neme mamanaꞌ esa mai leo esa neu. Ana nalena-laka noo ami agama naa ma sosoa na riiꞌ adu nahuu nalenaꞌ, ma tao nalutu ita hada na, nai basa mamanaꞌ ain. Ana neu nai bea soo na, elaꞌ-elaꞌ lahenda Yahudi ra esa nahuu noo esa rii naaꞌ soo. Ia sosoa na riiꞌ fufudiꞌ-leleꞌo lehenda ra, neme partei agama fo tuka lahenda esa neme Nasaret mai, ita tae ‘partei Saraniꞌ a’. Tehuu, sira hata nanori nara sala noo ami agama ma nanori na. \v 6 Lahenda ia, ana soba tao nakekeo ami Uma Mamaso Inaꞌ Na, ma ana noo lahenda dintiuꞌ, ara leo daleꞌ reu. Huu ria naa boe ma, ami homu man. [Tuka ami hihii-nanaum, ami nau huku ni pake ami hohoro-lalanen. \v 7 Tehuu malaka soldadu Lisias mai fila naan neme ami lima dale mara mai. \v 8 Boe ma, ana pareta nae kalu bea nau nadedea noo Paulus, na ara muste mai rasare papa nai Kaisarea. Dale naa nae, elaꞌ gubernor parisaꞌ matan dedeaꞌ ia.]\f + \fr 24:8 \ft Dedeaꞌ nai mana-tao tanda ia daleꞌ, neꞌes-ana Susura Makamoi Yunani mauluꞌa.\f* De besaꞌ ia, ami mai nai ia, fo elaꞌ papa parisaꞌ dedeaꞌ ia. Neuꞌ ko papa rina bubuluꞌ mae basa hata, fo ami dedea ia nana tebe leoꞌ naa soo: \p Noi riiꞌ naaꞌ soo. Makasi, papa.” \p \v 9 Tertulus dedea basa nae leoꞌ naa boe ma, lahenda Yahudi fekeꞌ ara ratetea ria dedean na rae, “Tebe leoꞌ naa, papa!” \s1 Paulus nasalaꞌe ao na nai Feliks matan \p \v 10 Basa boe ma, gubernor pareta Paulus nae, “Besaꞌ ia, au fee o lelaꞌ fo masalaꞌe ao ma.” \p Boe ma, Paulus napadei, de ana dedea nae, “Papa gubernor! Papa homu pareta nai ami propensi ni a, doo a soo. De papa bubuluꞌ matetuꞌ ami natuu-napadei mara nai ia. Huu ria na, au asalaꞌe ao ka nai papa mata ma, au ta biiꞌ fa. \v 11 E basa faiꞌ sanahulu dua ian soo, au nai Yerusalem fo hule-haradoi nai Uma Mamaso Inaꞌ dale. Papa bisa matane lahenda fo faiꞌ naa, tuka reu hule a. \v 12 Nai Uma Mamaso Inaꞌ ria dale, au ta asisipoꞌ bafaꞌ o esa boeꞌ! Manai Uma Mamaso fekeꞌ boe, au ta abubua lahenda fo tao rakarorobaꞌ. Leoꞌ naa boe nai Yerusalem, au ta alena-laka hata esa boeꞌ. \p \v 13 Besaꞌ ia, lahenda ia re nau ratuda au, tehuu bisinaaꞌ a ara dedea basa hata sira nana buti taꞌa. \v 14 Leo iaꞌ, papa gubernor. Au muste manaku neuꞌ papa hata esa. Au tuka partei bebeuꞌ esa fo rina lahenda fee ni nade Ramatua Yesus Eno Masoda Na! Au hule-haradoi neuꞌ Amaꞌ Manetualain sama leoꞌ au bei-baꞌi kara hule-haradoi neuꞌ Ana, ma tuka baꞌi Musa atoran nara katemaꞌ, boe ma au amahere matetuꞌ hata fo Amaꞌ Manetualain mana dedea maꞌulu nara duiꞌ elan fee ami. \v 15 Au amahena neuꞌ Amaꞌ Mantualain, sama leoꞌ lahenda ia ra boe, fo rina besaꞌ ia rapadeiꞌ nai ia radedea roo au. Ami mamahere mae neuꞌ ko Amaꞌ Manetualain nafoa na mana-mateꞌ ara, lahenda malole do lahenda tadaluꞌ oo, noi basan sama. \v 16 Huu ria na, au tao matalolole ao ka, fo elaꞌ au asoda noo dale roo matetuꞌ nai Amaꞌ Manetualain, ma nai lahenda a matan. Noo ria naa, lahenda ta bisa tao ratuda au fa. \p \v 17 Au oi tao teuꞌ hida nai dae Israel dea, besaꞌ ko au fali Yerusalem mai. Tepoꞌ fo au fali ria a, au uni doiꞌ fo lahenda rabubua neneni-fefee nara, ela tulu-fali lahenda mana-toꞌa mana-taaꞌ a. Basa boe ma, au leo Uma Mamaso Inaꞌ daleꞌ uu, saka hule-haradoi, ma tao tutunu-hohotuꞌ rupaꞌ nai naa, neu Amaꞌ Manetualain. \v 18 Faiꞌ fo au tao makamoi aoꞌ ka, nai Uma Mamaso Inaꞌ daleꞌ, tuka ami hada ma atoran na, boe ma ara mai fo nau homu ra au. Tehuu faiꞌ ria, lahenda ta dodouꞌ nai naa fa, ma ara ta tao nakaroroba hata esa boe!\x + \xo 24:18 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 21:17-28\x* \v 19 Ma, nai naa noi lahenda Yahudi hida reme propensi Asia mai. De kalu ara radedea roo au soo na, muste sira rina radedea roo au nai ia. Te, ta papa ia ra fa! \v 20 Tehuu lahenda sira ta mai fa. De, papa matane sudi lahenda ia ra, au sala ubeaꞌ? Faiꞌ naa, ara parisaꞌ au nai Mamana Parisa Dedea Agama, ara ta hapu au salaꞌ esa boeꞌ. Papa matane sii leo. \v 21 Bate noi hata esa papa, fo rina tao naa sii rakaroroba, ma ara rapeda daleꞌ roo au. Faiꞌ fo au dedea noo hara-beraꞌ ae, ‘Emi nau huku au, huu noo au amahere ae, Amaꞌ Manetualain bisa nafoa na lahenda mana-mateꞌ a!’ ”\x + \xo 24:21 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 23:6\x* \p \v 22 Paulus dedea nae leoꞌ naa, ma huu noo gubernor Feliks boe bubuluꞌ hata dodouꞌ laꞌe Ramatua Yesus Eno Masoda Na, boe ma ana ta parisaꞌ naruꞌu dedeaꞌ a soꞌ, ma nae, “Leo iaꞌ! Au saka aloo Lisias malaka soldadu ria, fo au amanene ria tutui na dei. Kalu au dedea oo ni soo na, besaꞌ ko au aꞌetuꞌ dedea ia.” \v 23 Basa boe ma, ana nadenu soldadu esa neu ena Paulus. Tehuu ana pareta fo elaꞌ fee Paulus lelaꞌ baiꞌ, ma bosoꞌ horo Paulus tia-lai nara, mai ralalaun. \s1 Paulus dedea noo Feliks ma saon Drusila \p \v 24 Gubernur Feliks sao na lahenda Yahudi, nade Drusila. Basa faiꞌ hida boe ma, ana saka lelaꞌ, fo noo sao na sakaꞌ dedea roo Paulus. De ana nadenu fo roo Paulus neu nataa dua sii. Boe ma, Paulus nafada sii eno naa laꞌo tao leoꞌ bea, losaꞌ lahenda ramahere neuꞌ Yesus Kristus. \v 25 Ria boe nafada eno naa tao leoꞌ bea, fo lahenda nasoda roos a, ma tao leoꞌ bea fo lahenda bisa nanea ao na elaꞌ bosoꞌ tao salaꞌ, ma nafada nae, neuꞌ ko Amaꞌ Manetualain nau huku basa lahenda. \p Feliks bei namanene leoꞌ naa boe ma, ana bii namateꞌ aon, boe ma ana nafada Paulus nae, “Paulus! Dai soo. Teꞌe adaꞌ naa leo! Neuꞌ ko hapu lelaꞌ soo na, dei au aloo seluꞌ ko bali.” \v 26 Tepoꞌ ria, Feliks saka enoꞌ fo Paulus loo feen doiꞌ, elaꞌ ana poꞌi niꞌ, huu ria na, ana naloo Paulus naroo fo dedea noon. \p \v 27 Tehuu, nesiꞌ fekeꞌ bali soo na, gubernor Feliks hai malaka agama Yahudi ra dale nara. Huu ria na, ana ta naꞌetuꞌ lalaiꞌ Paulus dedea na fa. Ana ena nahere Paulus losa teuꞌ dua. Basa ria boe ma, gubernor bebeuꞌ esa, nade Perkius Festus, kati Feliks. Tehuu, ara bei ena rahere Paulus. \c 25 \s1 Gubernor Festus parisa Paulus dedea na \p \v 1 Tepoꞌ ria gubernor bebeuꞌ, Festus, lali leo Kaisarea fo saka nalalaꞌo pareta. Ana nai naa noi faiꞌ telu a, basa boe ma ana naroo leo Yerusalem neu. \v 2 Nai naa, malaka agama Yahudi ra roo lasi hada nara mai dama fo ralelela aoꞌ roo gubernor bebeuꞌ a. Nai dedean sira, ara tui Paulus dedea na. \v 3 Ara hule fo kalu leoꞌ bea soo na, gubernor nadenu lahenda nara, fo roo faliꞌ Paulus leo Yerusalem neu. Seko-nate ara rala-hara na soo, fo nau raisa Paulus nai eno taladaꞌ. \p \v 4 Tehuu gubernor sipoꞌ nae, “Papa kasa. Leo iaꞌ. Nemeꞌ na elaꞌ ara ena ni nahaniꞌ Kaisarea dei. Te au saka fali lai-lai leo naaꞌ uu. \v 5 De neme emi mai bea rina hapu kuasa fo madedea moo ria, na, bole roo au leo Kaisarea teu. Kalu tebe lahenda ia, tao nasalaꞌ ubeaꞌ na, emi bole madedea moo ni.” \p \v 6-7 Basa ria, Festus bei nahaniꞌ Yerusalem ꞌee faiꞌ sanahulu, besaꞌ ko ana fali Kaisarea neu. Tepoꞌ ria, lahenda Yahudi hida tuka roon losa naa. Balahaꞌ boe ma, gubernor buka dedeaꞌ ria. Ana nadenu fo roo Paulus mai nataa ni nai daleꞌ. \p Paulus bei daleꞌ neu boe ma, lahenda Yahudi sira rapadeiꞌ eo raan, de ara mulai tudu fee ni sala rupaꞌ ara, tehuu ta ratudu buti esa boeꞌ. \p \v 8 Basa boe ma, Paulus nasalaꞌe ao na nae, “Papa gubernor! Au ta parnaa tao salaꞌ hata-hata esa boeꞌ. Au boe ta tao hata nalena-lakaꞌ esa neuꞌ ami agama Yahudi a atoran na. Au ta tao akekeo Amaꞌ Manetualain Uma Mamaso Ina Na nai Yerusalem. Ma au ta tao hata esa nalena-laka noo mana-pareta Roma atoran na.” \p \v 9 Tehuu gubernor nau hai lahenda Yahudi ra dale nara. Huu ria, de ana natane Paulus nae, “O aꞌafi ma leoꞌ bea? O mataa do taꞌa kalu au parisaꞌ o dedea ma nai Yerusalem?” \p \v 10 Namanene gubernor natane nae leoꞌ naa boe ma, Paulus nataa nae, “Papa gubernor. Au ia anaraun neme Roma. Ma besaꞌ ia, au apadeiꞌ nai papa gubernor fo wakil mana-pareta Roma matan, manuu hak parisaꞌ au dedea ka tuka ria atoran a. De au ta nau leo Yerusalem ꞌuu, fo raꞌetuꞌ au dedea ka nai naa. Papa rina bubuluꞌ man, au ta asala hata esa boeꞌ ma au ta alena-laka neuꞌ lahenda Yahudi ra. \v 11 De kalu tebe au asala hata fo naraa laꞌe huku mamate au soo na, au sipoꞌ, tehuu kalu sira dedean ria, nana ta laꞌe fa, tuka atoran Roma soo na, ta hapu esa bisa natutuluꞌ au leo lahenda ia ra lima dale nara uu fa. Ara saka enoꞌ fo nau raisa au hihiiꞌ. De besaꞌ ia, tuka au hak ka, au hule fo parisaꞌ au nai Mane Bau-ina Kaisar, nai nusaꞌ a huun, nai kota Roma. Nemeꞌ naa fo elaꞌ ria naꞌetuꞌ au dedea kia.” \p \v 12 Ramanene Paulus hule nae leoꞌ naa, boe ma gubernor dedea aoꞌ noo ria nonoon fo rina parisaꞌ falin dedeaꞌ ria. Basa ria boe ma, ana nafada Paulus nae, “Huu noo o hule parisaꞌ dedeaꞌ a nai Kaisar, de o muste leo Roma muu.” Dedea basa nae leoꞌ naa boe ma, ara rasidaꞌ. \s1 Festus hule Mane Agripa nanori-nafadaꞌ laꞌeneuꞌ Paulus \p \v 13 Basa ria boe ma, lahenda Yahudi ra mane naa nade Agripa,\f + \fr 25:13 \ft Mane Agripa ia, Mane Herodes Agripa II. Ama na, Mane Herodes Agripa I, fo riiꞌ nadenu raꞌisa Yakobus, ma riiꞌ maten huu noo kalatiꞌ ara, huu noo sipo nala basa iꞌio-oꞌoaꞌ.\f* noo fadi inan esa, nade Bernike, leo Kaisarea reu. Dua sii nau reu fee hada haromata neu gubernor bebeuꞌ. \v 14 Ara suku faiꞌ hida roo gubernor Festus. Lai esa boe ma, Festus tui Paulus dedea na neuꞌ dua sii. Ana nae, “Papa mane! Nai Kaisarea ia, ami ena touꞌ esa, nade Paulus. Maꞌulun ria gubernor paraaꞌ a bei ta naꞌetuꞌ ria dedea na fa. \v 15 Bei lalaiꞌ ia, au nai Yerusalem, malaka agama Yahudi ma lasi hada nara, mai kolaaꞌ Paulus ma tui sala na, basa boe ma ara hule au fo huku ni. \v 16 Tehuu au afada sii ae, “Tuka mana-pareta Roma atoran na, au muste parisaꞌ aꞌuluꞌ dedeaꞌ ria, besaꞌ ko au aꞌetuꞌ fee ni huhuku na. Lahenda madedea ra muste rasasare mataꞌ dei, fo au nau amanene rae ana sala ubeaꞌ, ma ria boe muste hapu lelaꞌ fo nasalaꞌe ao na, besaꞌ ko au bisa aꞌetuꞌ dedeaꞌ ria, ma au aꞌetuꞌ fee ni huhuku ubeaꞌ. \v 17 Basa de, faiꞌ fo au fali Kaisarea mai, boe ma lahenda Yahudi hida tuka iaꞌ mai. Balahaꞌ boe ma, au parisaꞌ tutiꞌ dedeaꞌ ria, de au adenu sii roo Paulus mai nataa au, fo elaꞌ au bisa amanene dedeaꞌ ia huu-pedan. \v 18 Basa ria boe ma, lahenda Yahudi ra rapadeiꞌ fo mulai ratudu Paulus sala nara. Tehuu ara ratudu hata sira bera na ta sama noo hata fo au dodoo basan nai au dale ka soo. \v 19 Sira esa ta neu esa daleꞌ, adaꞌ noi sira agama na, ma ralelena aoꞌ roo Paulus adaꞌ noi touꞌ esa, nade Yesus. Tuka lahenda Yahudi ra soo na, Yesus ria maten soo, tehuu Paulus bei taꞌi nahere nae Yesus ria nasoda seluꞌ. \v 20 Rareresiꞌ leoꞌ naa, ma huu noo au lahenda bebeuꞌ, de au ta bubuluꞌ ae aꞌetuꞌ tao dedea agama ria leoꞌ bea fa. Huu ria na, au atane Paulus ae, ‘Leoꞌ bea soo na au parisaꞌ o dedea ma nai Yerusalem?’ \v 21 Tehuu ana ta nataa fa, de ana hule fo neu kolaaꞌ natafaliꞌ leo Kaisar neu, nai nusa a huu na. Huu ria na, au ena aheren, losa au hapu lelaꞌ soo na feen leo Roma neu.” \p \v 22 Namanene Festus tutui na boe ma, Mane Agripa nae, “Kalu bisa, au nau amanene mataꞌ neme lahenda ria mai.” \p Boe ma, Festus sipoꞌ nae, “Bisa! Neuꞌ ko ator fo balahaꞌ dei, papa bisa mamanene mataꞌ neme touꞌ ria mai.” \s1 Mane Agripa nau namanene Paulus dedea na \p \v 23 Balahaꞌ boe ma, gubernor Festus ator fo Mane Agripa bisa namanene Paulus dedea na. Ana ator fo elaꞌ lahenda dodouꞌ ramanene neuꞌ Paulus, rii: malaka soldadu raa, ma lahenda bauinaꞌ fo reme kota Kaisarea mai. Basa boe ma, Mane Agripa noo Bernike masoꞌ mai roo papake maneꞌ. Boe ma, basa lahenda ra fee hada hormata neuꞌ dua sii. Basa sii tesa ra ao nara, boe ma gubernor nadenu fo roo Paulus leo daleꞌ mai. \p \v 24 Boe ma ara roo Paulus leo daleꞌ neu, de gubernor dedea nae, “Mane Agripa, papa sara, basa mana-tesa mana-tamaꞌ fo riiꞌ au hadaꞌ emi. Lahenda ia nade Paulus. Lahenda Yahudi ra radedea roo ni. Basa boe ma, ruma leo au mai, leo mae nai Yerusalem, te leo mae nai ia, fo nau raseti au rae lahenda ia ta naraa nasoda soꞌ. \v 25 Huu ria na, au parisaꞌ ana, tehuu ta hapu salaꞌ esa naraa nae huku ria boeꞌ, tehuu noo ana hule nau kolaaꞌ natafali nai nusa a huun, de nau doo ta nau, au muste fee ria leo Roma neu. \v 26-27 Kalu au fee ni neu soo na, au muste duiꞌ fee sii reni susuraꞌ esa dei. Tehuu besaꞌ ia, au duiꞌ ubeaꞌ fee Mane Bau-inaꞌ ria? Huu ria de, au abubua a papa sara, fo mamanene ni. Mamanene basa ria soo na, au amahena papa Mane Agripa bisa fee au dedea-nafadaꞌ esa, elaꞌ au bisa duiꞌ ana naraa noo Mane Bauina ria duduꞌa-aꞌafin. Au dale dodoo ka, nana kalu au haitua dedeaꞌ ia leo Kaisar neu, tehuu ta tafada tae lahenda ia salaꞌ ubeaꞌ fa soo na, ta neulauꞌ fa. \p Au dedea ka teꞌe naaꞌ soo. Makasi.” \c 26 \s2 Paulus nasalaꞌe ao na nai Mane Agripa matan \p \v 1 Basa boe ma, Mane Agripa nadenu Paulus nae, “Besaꞌ ia, o bole masalaꞌe ao ma. Ami pasaꞌ ridoo mara fo mamanene neuꞌ o.” \p Paulus tudu neniꞌ lima na fo ela lahenda sira nenee, basa boe ma, ana dedea nae, \p \v 2 “Papa Mane Agripa fo riiꞌ au hada hormata. Au aua-anale, huu fo papa fee au lelaꞌ de bole au tui fee papa sara basa, hata fo lahenda Yahudi ra kolaaꞌ au a. \v 3 Au bubuluꞌ ae papa malelaꞌ matetuꞌ ita lahenda Yahudi ra hada naa, ma nahote nara. De au hule papa mamanene matalolole au. \p \v 4 Au eme aana ka mai, ara ranori au fo asoda tuka ita lahenda Yahudi a hada na. Masososa na au hapu nanoriꞌ nai au koro ka; basa boe ma, au uu sakola tamba seluꞌ nai Yerusalem. Lahenda Yahudi fo rai Yerusalem bubuluꞌ au eno masoda ka, ma ara ralelaꞌ matetuꞌ au. \v 5 Kalu malaka agama ra nau soo na, ara bisa tui rae, ara ralelaꞌ au neme uluꞌ mai. Te au ia, boe masoꞌ partei agama Farisi. Basa lahenda bubuluꞌ rae ami lahenda Farisi ia, homu mahere lahenda Yahudi agama na atoran katemaꞌ.\x + \xo 26:5 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 23:6; Filipi 3:5\x* \v 6-8 Au ma lahenda Israel neme suku kasanahulu duaꞌ ara, ami basa moi mahaniꞌ Amaꞌ Manetualain tao tuka Ria hehelu-barataan. Hehelu-barataaꞌ Ria, Ana nafada ita bei-baꞌi nara neme uluꞌ ele mai. De losa besaꞌ ia, ita basa hule hatu-leledon fo elaꞌ Manetualain hehelu-barataan ria dadi leo. Hehelu-barataa ria isi na nae, neuꞌ ko Ana fee lahenda mana-mateꞌ ara rasoda seluꞌ. \p Papa Mane Agripa fo riiꞌ au hadaꞌ hormata! Huu noo au amahere ae, neuꞌ ko Amaꞌ Manetualain fee lahenda mana-mateꞌ ara rasoda seluꞌ boe ma, rina ara radedea roo au. Au oi atane: ubeaꞌ taon de rina lahenda ruma reme emi mai, ta nau ramahere rae, Amaꞌ Manetualain nafoa faliꞌ lahenda mana-mateꞌ ara fa? Ria bisa! \p \v 9 Maꞌulun ria, tebe au tao sudi laꞌe ubeaꞌ, soaꞌ lahenda fo rina tuka Yesus, lahenda Nasaret ria. \v 10-11 Tepoꞌ ria, agama Yahudi lahenda bauinaꞌ nara, fee au kuasa fo au uu tao asususaꞌ Yesus lahenda nara, nai basa mamanaꞌ a lalaꞌen. Au homu aa sii ma hela oo sii leo Yerusalem reu, fo tuꞌu sii leo bui daleꞌ reu. Au boe tuka uu aꞌetuꞌ fo huku ramate ruma. Au boe leo Uma Mamasoꞌ ara daleꞌ uu, fo tao doidosoꞌ asa, basa nana au aseti sii, fo rae ta ralelaꞌ Yesus. Kadodou na, au amahana a soo na, oiꞌ usiꞌ asa. Sadi au amanene lahenda fo ramahere neuꞌ Yesus rai bea a, leo mae losa rai nusa dea boe oo, au usi tuka sii.\x + \xo 26:10-11 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 8:3; 22:4-5\x* \s2 Paulus tui seluꞌ hata fo ria naneta noi a \r (Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 9:1-19; 22:6-16) \p \v 12 Paulus tuti seluꞌ dedea na nae, “Laiꞌ esa boe ma, malaka agama ra fee au susura kuasa fo ꞌuu heke Yesus lahenda nara nai kota Damsik. Basa boe ma, au ꞌuu. \v 13 Papa Mane Agripa! Ami bei laꞌo-laꞌo nai eno taladaꞌ, ledo a ee namatetu ria, keke neu te, makaledoꞌ esa neme lalai mai tande na seliꞌ, mai ana haa laꞌe au oo nonoo kara. \v 14 Ami basa leku-bara meuꞌ dae, huu noo makaledoꞌ ria tande na. Basa boe ma, au amanene hara-oeꞌ esa nadedea noo au, pake dedea Aram\f + \fr 26:14 \ft Nai susura dedea Yunani ara duiꞌ ‘lahenda Ibrani ra dedea na’. Sira dedea tuka-tuka faiꞌ, riiꞌ dedea Aram. Boe ma, duiꞌ sosoa raran nae, ‘susa kalu o matipa ai kokouꞌ a maroo’. Sosoa na nae ‘susa kalu o malena-laka maroo mo Au.’\f* nae, ‘We, Saul! Ubea taon de o tao doidoso Au, laꞌoꞌ maroo? Susa laꞌesa kalu o malena-laka maroo neuꞌ Au hihii-nanau Ka.’ \v 15 Au amanene hara-oeꞌ ria, tehuu au ta ita lahenda ria fa. Boe ma, au atane ae, ‘Papa mana dedeaꞌ ia, nana bea?’ \p Basa boe ma, hara-oeꞌ ria sipoꞌ au nae, ‘Au ia Yesus, fo rina o tao fee Au doidoso laꞌo narooꞌ. \v 16 Saul! Foa leo! Au atudu ao-ina Ka neuꞌ o, nana sosoa na leo iaꞌ: Au here basa o dadi neuꞌ Au lahenda kamahere Ka. De, o muste muu tui basa lahenda ra, hata fo faiꞌ ia, o mitan neme Au mai. Neuꞌ ko Au atudu fee o seluꞌ hata bebeuꞌ, fo elaꞌ o bisa mafada basa lahenda ara. \v 17 Neuꞌ ko o hapu susa rupaꞌ ara. Tehuu Au anea o neme lahenda fo nau tao rasususaꞌ o, leo mae neme lahenda Yahudi, do neme lahenda fekeꞌ ara mai. Tebe! Au adenu o muu leo fo ta lahenda Yahudi fa. \v 18 O muu fo tao ma mata nara radilaꞌ, ela ralelaꞌ ma rasoda nai makaledoꞌ a daleꞌ. Basa nana, ara foa elaꞌ sira eno masoda peko-paki nara, ma o muste matudu fee sii eno masoda roos a, ma poꞌi maa sii reme nitu ra malaka bauinaꞌ a kuasa na mai, basa nana, moo sii leo Amaꞌ Manetualain reu, fo ela ose heni sira sala nara katemaꞌ. Sira boe dadi reuꞌ Au lahenda Kara, roo basa lahenda fekeꞌ fo rina Amaꞌ Manetualain teka-here naa sii; huu noo ara ramahere neuꞌ Au. Saul, Au nafada Ka, riiꞌ naꞌ soo.’ ” \s2 Paulus nafada ria nonoi-tataon \p \v 19 Paulus dedea naroo nae, “De, Papa Mane! Nonoi fo au sipo memaꞌ neme nusa sodaꞌ a mai ria, au alalaꞌo ana. Losa besaꞌ ia, au bei oi-tao laꞌo naroo, au ta heoꞌ baiꞌ boeꞌ. \v 20 Au tui masososaꞌ Yesus Eno Masoda Na, neuꞌ lahenda Yahudi fo rai Damsik. Basa ria boe ma, au mai tui neuꞌ lahenda Yahudi fo rai Yerusalem, ma nai propensi Yudea katemaꞌ, ma au laꞌo afeo basa lahenda fo ta Yahudi fa, nusa nara lalaꞌen. Au dedea makaleledoꞌ neuꞌ basa sii, fo ara foa ela sira eno masala nara, ma fee sira ao nara neuꞌ Amaꞌ Manetualain. Sira boe muste tao malole nai sira masoda nara daleꞌ, fee lahenda fekeꞌ aa, fo dadi tanda esa nae ara dadi lahenda bebeuꞌ nai Manetualain daleꞌ.\x + \xo 26:20 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 9:20, 28-29\x* \v 21 No au nonoi-tataoꞌ ria boe ma, lahenda Yahudi hida homu raa au nai Uma Mamaso Bauinaꞌ, nai Yerusalem, fo ara nau raisa au boe. \v 22 Tehuu Amaꞌ Mantualain tulu-fali na au, huu ria naa, au bisa asoda losa besaꞌ ia. Noo ria naa, au bisa apadeiꞌ nai ia, fo tui fee basa lahenda aana-bauinaꞌ Yesus Eno Masoda Na. Hata fo au afadan ia, naraa noo hata fo baꞌi Musa noo Ramatua mana dedea nara ranori-rafadan ni a. \v 23 Ara ranori laꞌe Kristus, Lahenda fo Amaꞌ Mantualai helu basa nae feen mai, nae Ana muste lepa doidoso, de maten, ma Ana dadi lahenda masososaꞌ fo Amaꞌ Manetualain nafoa faliꞌ Ana. Ria rina neuꞌ ko fee makaledoꞌ a neuꞌ lahenda Yahudi ra, ma lahenda fekeꞌ fo nai dae-bafoꞌ ia.”\x + \xo 26:23 \xt Yesaya 42:6; 49:6; 1 Korintus 15:20\x* \p \v 24 Paulus bei dea-dea fo tui ria nonoi-tataon, boe ma Festus nahapu-hani Paulus noo hara-beraꞌ nae, “He! Paulus! Bate o mamulu ia soo! O malelaꞌ talalu dodouꞌ, losa tao na o momooꞌ leo laka ani a boe.” \p \v 25 Tehuu Paulus sipoꞌ nae, “Papa gubernor fo au fee hadaꞌ-hormata neuꞌ ko. Au ta kamuluꞌ fa. Au afada basa ia ra nana tebe leoꞌ naa, au ta oi aneneuꞌ a fa. \v 26 Papa Mane Agripa bubuluꞌ matetuꞌ hata fo au dedean ia a, au aparani tuin neuꞌ loa na. Au amahere ae, papa mane namanene basa ia ra, huu basa hata ra dadi soo, ma ta dadi nai mamana nafuniꞌ fa. Rae Yesus fo maten ria nana nasoda seluꞌ. Basa lahenda a boe bubuluꞌ hata ria. \v 27 Neme lele uluꞌ mai, Amaꞌ Manetualain mana dedea nara rafada memaꞌ hata ia, de au aparani apasaꞌ ae papa mane boe, namahere mana dedea sira dedea-nafada nara, hete?” \p \v 28 Mane Agripa nahapu hani tutiꞌ a nae, “We! Paulus! O mae hatemataꞌ ia, o bisa kokoe ma au dadi neuꞌ lahenda Kristen?!” \p \v 29 Paulus sipoꞌ mane a nae, “Leoꞌ ia, papa. Au hule-haradoi neuꞌ Amaꞌ Manetualain, fo leo mae dooꞌ a, do ta dooꞌ a fa, ta noi papa mane ka fa, te basa lahenda nai faiꞌ ia, ramanene au dedeaꞌ kia, bisa dadi sama leoꞌ au, riiꞌ Yesus lahenda nara! Tehuu sadi papa kasa bosoꞌ dadi lahenda mana-hukuꞌ sama leoꞌ au ia.” \p \v 30 Paulus dedea nae leoꞌ naa basa boe ma, mane Agripa noo fadin Bernike, ma gubernor Festus roo basa malaka bauinaꞌ sira foa rapadeiꞌ roi fali. \p \v 31 Ara laꞌo dea reu ma bei dedea rae, “Lahenda ia, ta tao salaꞌ naraa noo huhuku mamates, ma enan leo bui daleꞌ neu!” \v 32 Basa boe ma, mane Agripa nafada gubernor Festus nae, “Kasian laꞌesaꞌ, leo lahenda ia ta hule parisaꞌ dedea na, nai nusaꞌ a huu na, nai Roma soo na, dedeaꞌ ia basan adaꞌ ia, ma ita bisa poꞌi ria.” \c 27 \s1 Ara roo Paulus leo Roma reu \p \v 1 Basa ria boe ma, gubernor Festus naꞌetuꞌ, de fee Paulus neu nataa Mane Bauina Kaisar nai Roma, fo raꞌetuꞌ ria dedea na nai naa. Ana nahohomuꞌ Paulus noo lahenda mana-huku fekeꞌ hida reuꞌ malaka soldadu esa, nade Yulius, fo elaꞌ ana noo sii leo propensi Italia reu. Yulius nana, malaka neme soldadu fo rina ranea Kaisar. \v 2 Tepoꞌ ria, au (Lukas) tuka uu afuli Paulus boe, ma noo toranooꞌ esa, nade Aristarkus, lahenda Makedonia neme kota Tesalonika. Ami basa saꞌe ofaꞌ esa neme nusa Adramitrium. Tuka sira hihii na soo na ofaꞌ ria, neuꞌ ko tuli lalaꞌo basa mamanaꞌ fo nai propensi Asia. \p \v 3 Ami saꞌe ofaꞌ foa elaꞌ Kaisarea, malua boe ma, ami losa kota Sidon. Malaka Yulius tao malole-malole mesan noo Paulus, ma nafada ni nae, ana bole neu dama tia nara nai madaꞌ lain fo elaꞌ ara fee Paulus neni sudi hata ubeaꞌ a fo riiꞌ parluu neni leo ofaꞌ lain neu. \p \v 4 Boe ma, ami basa ae seluꞌ ofaꞌ lain meu, de hela laa, tehuu ani tatadaꞌ nasaꞌ a, losaꞌ ofaꞌ ria kura baiꞌ ta mata neu fa. Basa boe ma, ara pale ra ofaꞌ ria, fo ami tuturuꞌ tuka pulu Siprus noo Siria talada na, fo elaꞌ ami mahapaꞌ meme ani ria mai. \v 5 Basa neme naaꞌ mai, ami tepa tuka tasiꞌ fo nai propensi Kilikia noo propensi Pamfilia mata na. Ami maroo leo kota Mira, nai Likia. Losa naa boe ma, ami basa onda ela ofaꞌ ria, \v 6 de malaka Yulius saka ofa fekeꞌ, de ami saꞌe leo propensi Italia meu. Ana hapu ofaꞌ esa, neme kota Aleksandria, sakaꞌ leo Italia neu, de nadenu ami basa fo ae leo ofaꞌ ria lain meu. \p \v 7 Ami nai tasiꞌ lain faiꞌ hida naaꞌ soo, ma ofaꞌ ria kura baiꞌ ta nau laꞌo fa, nana huu ani a neme mata mai nasa na selin. Ami puse ma keoꞌ ara, losa ami hihiiꞌ maneneaꞌ mo kota Knidus, tehuu ani fufuu na, bai nasaꞌ naroo, de ami tepa mesiꞌ pulu Kreta, fo elaꞌ hapaꞌ ani a. Basa ria besaꞌ ko, ami mesiꞌ oꞌoaꞌ esa, nade Salmone. \v 8 Ami maeroꞌ doaꞌ mesiꞌ oꞌoaꞌ ria, tuka-tuka pulu Kreta a namo na suu na, besaꞌ ko ami bisa losa mamanaꞌ esa, nade Namo Malole. Mamanaꞌ ria naneneaꞌ noo kota Lasea. \p \v 9 Nai naa, ofa-isi ara hahae ao nara baiꞌ, huu no ami dooꞌ a nai tasiꞌ lain, tehuu bei ta losa nai propensi Italia fa. Tepoꞌ ria lahenda Yahudi ra Faiꞌ Bauinaꞌ Sae-safe Sala-sikoꞌ a boe basan soo.\f + \fr 27:9 \ft Teuꞌ ka-59 na, lahenda Yahudi ra Faiꞌ Bauinaꞌ Sae Safe Sala a tuda laꞌe 5 Oktober. Tepoꞌ ria laꞌe ani nafa-ina.\f* Ria sosoa na nae, ani noo nafa inaꞌ faiꞌ fofoan na. Boe ma, ofa-isi ara ratatane aoꞌ rae, nau laꞌo raroo do taꞌa. Paulus namanene boe ma, ana dedea nae, \v 10 “Basa toranoo kara. Au hule fo dedea bai-anaꞌ. Au ae bate ita taroo soo na, ita bisa hapu susa dodouꞌ. Nae tao soo na ofaꞌ ia bolo, hata ra mopo sii, ma ita boe bisa mate katemaꞌ kata.” \v 11 Tehuu malaka soldadu ria ta nau namanene neuꞌ Paulus. Ana namahere kadodou na neuꞌ mana-homu uli a, noo manuu ofaꞌ a, nana daleꞌ nau laꞌo ela mamanaꞌ ria. \v 12 Nai namo-seseeꞌ Namo Malole ria, kalu ofaꞌ ara nafu rai naa, laꞌe faiꞌ nafa ani soo na, ta malole a fa, de kadodou na nau ami maroo, leo kota Feniks a meu. Ara ramahehenaꞌ kalu bisa na ami basa mahaniꞌ naa, nai fai nafa ani ia. Kota Feniks ria pulu Kreta namo-sesee na, malole na seliꞌ, ana nahapaꞌ neme ani fa lole onas noo lole ii sa, ma nafa inaꞌ ara ta laꞌen fa. \s2 Ruli a nai tasiꞌ lain \p \v 13 Tepoꞌ fo ani ona-sa fufuu ana boe ma, ara rando-buko, bisa pake ani ria fo laꞌo leo kota Feniks reu rae, “Ani ia malole a. Mai ita hela laa a leo!” De ara hela naꞌa, ma raꞌaeꞌ laa a, basa boe ma, ami tuturu tuka-tuka tasi a suu na. \v 14-15 Tehuu ami bei ta laꞌo lolaꞌ boe, te ani ina a mai soo. (Fo rina lahenda rae ‘ani timu lole iis’). Ani ria tao na ofa a naeroꞌ naroo a nai tasi taladaꞌ. Ana ofa-isiꞌ ara ta bisa pale rala ofaꞌ a noo matetuꞌ, boe ma ara rataaꞌ ofaꞌ a noi bonuꞌ a tuka nafa ani hihii-nanaun. \p \v 16 Ami moi bonuꞌ leo naaꞌ, losa ami maneneaꞌ mo pulu anaꞌ esa, nade Kauda. Faiꞌ ria ofa anaꞌ a boe bei mana-hekeꞌ nai ofa buiꞌ. Basa boe ma, ami maꞌaeꞌ ana leo ofa inaꞌ lain meu boe ami maeroꞌ-doaꞌ. \v 17 Ofa anaꞌ a bei losa ofa inaꞌ lain boe ma, ara feo tali neuꞌ basa ofaꞌ a ao naa, fo ranea bosoꞌ losa ofaꞌ a papa nara huꞌa henis, boe ma bolo. Ara bii bosoꞌ losa nafa ra toꞌo ofaꞌ a, fo hara nai Sirtis meti na nai Afrika ele, de ara raꞌonda naꞌa fo elaꞌ rakuraꞌ ofaꞌ a lai na. \p \v 18 Ani ria nasa na seliꞌ tao na ami ofa ma, naeroꞌ ii-ona narooꞌ a. De malua boe ma, ofa-isi a tuꞌu heni basa hata rai ofaꞌ lain, leo tasi daleꞌ reu. \v 19 Malua seluꞌ bali, ani ina a bei tataaꞌ esa a, de ara boe-boe bii bali. Ela ofa a namakafa, ara tuꞌu tamba seluꞌ hata ra bali, ma ofaꞌ a manara nara, roo-raꞌ ma tali-laa lenaꞌ boe. \v 20 Hatu-leledon, ani ria ta namate bai anaꞌ boe, losa faiꞌ hida, ma nasaꞌoꞌoa ate na seli, losaꞌ ami ta bisa mita ledo a noo ruuꞌ ara. Ami basa mopo namahena mara soo, ma ami dale mara mae ami ta masoda soꞌ. \p \v 21 Faiꞌ hida nana, ami ta mia-minu hata-hata esa boeꞌ. Boe ma, Paulus naloo na basa sii, de ana dedea noo sii nae, “Basa toranoo kara! Soba kalu emi tuka au nafada ka, fo ta laꞌo elaꞌ Namo Malole a soo na, besaꞌ ia ita ta hapu susa dodouꞌ leoꞌ ia fa, ma ta tuda hata-hata esa boeꞌ. \v 22 Tehuu besaꞌ ia, au hule neuꞌ emi basa fo matetea dale mara dei. Neuꞌ ko ita ofan ia nalulutuꞌ henin. Tehuu bosoꞌ bii, te ta mate lahenda esa boeꞌ. \v 23 Au ahiiꞌ emi basa bubuluꞌ mae au ia nana Amaꞌ Manetualain lahenda Na, ma au hopu nonoi-lakaꞌ neme Ria mai. Leodaeꞌ a Ana fee Ria ei-laꞌo lima-lopen esa neme nusa sodaꞌ a mai, napadei nai au boboa ka, ana nafada au nae, \v 24 ‘Paulus! O bosoꞌ biiꞌ, te neuꞌ ko Mane Bauina Kaisar parisaꞌ o dedea ma, nai Roma. Huu fo Manetualain dale Na malole a noo o, huu ria naa basa lahenda fo rai ofaꞌ ia lain, nana Ana fee sii rasoda katemaꞌ.’ \v 25 De basa toranoo kara. Bosoꞌ etu namahehena mara. Au amahere matetuꞌ neuꞌ Amaꞌ Manetualain ae, leodaeꞌ a Ana nafada au hata ria, nana neuꞌ ko dadi sama leoꞌ naa. \v 26 Tehuu ofaꞌ ia, neuꞌ ko hara nai pulu esa.” \s2 Ofa a naneneaꞌ noo madaꞌ a \p \v 27 Tepoꞌ ria, nafa-ani toꞌo ramiminaꞌ, ma tao ra ami moi bonuꞌ a faiꞌ sanahulu haa, nai Tasi Adria. Ma fatilada boe ma, ofa-isi ara rameda nonooꞌ leo nae ami maneneaꞌ mo dae-inaꞌ a. \v 28 Basa de ara uku raneni oe a, fo elaꞌ bubuluꞌ dedema na, de hapu rea dua hulu. Ofa a mata neu seluꞌ baiꞌ boe ma, ara uku bali, hapu rea sanahulu lima.\f + \fr 27:28 \ft 20 Rea dua hulu, meter telu hulu hitu. Rea sanahulu lima, meter duahulu hitu\f* \v 29 Basa sii bii, rae bosoꞌ losa ofaꞌ ria hara, de ara tuꞌu naꞌa haa nai ofa buiꞌ. Ami basa mamahehena, hiiꞌ mae doo bea fo malua. \v 30 Tehuu ofa-isi ara rala-haraꞌ fo roi loiꞌ a foa ela ofaꞌ ria, de ara raꞌonda ofa anaꞌ a, tao uni ara reu raꞌonda naꞌa nai mata. \p \v 31 Tehuu Paulus nala isiꞌ sira duduꞌa-aꞌafi tadalun sira, de nafada neuꞌ malaka a noo soldadu nara nae, “Kalu ana ofa-isiꞌ sira, ta rahaniꞌ ofaꞌ lain fa soo na, neuꞌ ko mate basa emi!” \p \v 32 Ramanene Paulus dedea nae leoꞌ naa, boe ma soldadu sira teteꞌ etu ofa anaꞌ a tali naa, fo rataaꞌ ofa anaꞌ ria bonu henin, de ofa-isiꞌ sira ta dadi ralai soꞌ. \p \v 33 Bei sakaꞌ makaledo boe ma, Paulus leleꞌo lahenda sira fo basa sii raa-rinu nae, “Mamasoꞌ dua ian, nana ita toi tatuu hihiiꞌ a, fo toi tamahehenaꞌ a, ma ita ta tao hata esa neuꞌ ita tein na boeꞌ. \v 34 De au hule fo ita taa-tinu baiꞌ dei, fo elaꞌ ita bisa hapu mapii baraꞌaiꞌ. Au amahere ae neme ita basa ia, esa ta maten boeꞌ. Mae tao leoꞌ bea oo, ita basa sodaꞌ!” \p \v 35 Dedea basa leoꞌ naa boe ma, Paulus hai na roti, de ana hule makasi neuꞌ Manetualain nai sira basa matan, boe ma ana hai na bibiaꞌ esa de naa. \v 36-37 Ara rita ria boe ma, dale nara fali ra ao nara, de basa sii raa-rinu belaꞌ a. Ami basa nai ofaꞌ ria lain, nana lahenda natun dua hitu hulu nee. Ami basa mia-minu belaꞌ a. \v 38 Ami mia mabete, boe ma ara mulai tapa heni karong fo hade gandum nai daleꞌ a leo tasi daleꞌ reu, fo elaꞌ ofaꞌ a boe namakafa. \s2 Ofa a hara \p \v 39 Makaledo boe ma, ofa-isiꞌ a rita dae-inaꞌ a soo, tehuu ara ta bubuluꞌ rae, pulu bea ria fa. Sira boe rita namo-suu esa. Ara ramahehenaꞌ kalu bisa ara nau reni ofaꞌ a seli batu kusi rai tasiꞌ daleꞌ, fo leo namo-seseeꞌ ria reu, \v 40 de ara roi teteꞌ naꞌa ra, foa ela sii adaꞌ tasiꞌ daleꞌ. Ara raonda uli a leo tasiꞌ daleꞌ neu, fo ela rauli reniꞌ ofaꞌ ria, basa boe ma, ara raꞌaeꞌ laa anaꞌ a, nai mata fo ela ani a fufuu neni ofaꞌ ria leo namo-suu a neu. \v 41 Tehuu ofaꞌ ria raka nala soroꞌaeꞌ pupukuꞌ lain, nai tasiꞌ daleꞌ, boe ma ana hara neuꞌ naa leo, de ta nababale soꞌ, de nafa mapepenaꞌ ara totoꞌo ra ofaꞌ a bui na sopu-sopu. \p \v 42 Soldadu ra bei rita leoꞌ naa, boe ma ara ranuu daleꞌ esa nau pau raꞌisa lahenda mana-hukuꞌ ara katemaꞌ, nana ara bii, bosoꞌ losa lahenda sira ane leo madaꞌ lain reu fo ralai heni ao nara. \v 43 Tehuu malaka Yulius horo ria soldadu nara, nana huu ana noi fee Paulus nasoda. Boe ma ana pareta basa lahenda mana-ane malelaꞌ ara bokuꞌ leo tasiꞌ daleꞌ, fo ane leo madaꞌ lain reu. \v 44 Boe ma, soa neuꞌ bea rina ane ta ralelaꞌ fa soo na, ana nadenu ara tai papaꞌ doo sudi laꞌe ubeaꞌ, elaꞌ bonu tuka nafa a leo madaꞌ lain reu. De ami basa losa madaꞌ lain noo soda-moleꞌ. \c 28 \s2 Nai pulu Malta \p \v 1 Ami basa bei losa madaꞌ lain noo soda-moleꞌ, besaꞌ ko ami bubuluꞌ mae ria nana pulu Malta. \v 2 Nusaꞌ ria lahenda nara sipoꞌ ra ami noo malole. Uda mai naroo nai naa, masufu na seliꞌ, boe ma rina ara ratutuꞌ ai nai tasi a suu na, de ara hule fo ami meu mamaneru. \v 3 Paulus boe tuka neu hehere ai fo tutuꞌ. Ana bei fua ai-natutuꞌ ara reuꞌ ai lain, keke neu te, meke manuu raso esa lodo mai, huu noo ai a nahaa na, boe ma meke ria aa na Paulus lima na diti naheren. \p \v 4 Malta lahenda nara rita meke ria diti loe-loe neuꞌ Paulusꞌ lima na, boe ma ara esa dedea noo esa rae, “Lahenda ia bate naisa lahendaꞌ. Leoꞌ ria boe, ana lui na aon neme nafa ani mai, tehuu tebe ria ua-nale na. Te bea rina tao salaꞌ soo, ria muste lepa na seluꞌ ana, de ta bisa nasoda soꞌ.” \v 5-6 Lahenda sira aafi nara rae, bate seluꞌ bai-anaꞌ te Paulus lima na peta soo, ma keken neu te, Paulus tuda de maten. \p Tehuu Paulus nala pisi heni meke ria leo ai lain neu, ma ana ta nameda hedis bai-anaꞌ boeꞌ. Lahenda sira rahani doo-doo ana, tehuu Paulus lima na ta nasala hata esa boeꞌ, de ara afi reu mai rae, “Bate ramatua sosokoꞌ a ia ou!” \p \v 7 Ta dooꞌ a neme mamanaꞌ ria hapu gubernor uma nara, ma dae ra loa na seliꞌ. Gubernor ria, nade Publius, mai sipoꞌ ami nai tasi a suu na, basa boe ma, ana hule ami fo meu leo lalai nai ria uma na. Nai naa, ana nalalau ami faiꞌ telu. \p \v 8 Tepoꞌ ria, gubernor papa boki na namahedi ao lu maiꞌ, ma ana sali-sali mesan ta pake hahaeꞌ fa. Paulus neu dama ni nai kaman daleꞌ, de fua lima na neuꞌ touꞌ kamahedis ria fo hule feen, boe ma ana teꞌe tutiꞌ a. \v 9 Ara bei rita gubernor papa na teꞌe na aon boe ma, lahenda kamahedi fekeꞌ ara leo Paulus mai, ara hulen fo puli naa sii. \v 10 Basa boe ma lahenda sira ratudu sira dale makasi nara, de reni hata parseen dodou-inaꞌ fee ami. \s2 Paulus asa reme Malta mai leo Italia reu \p \v 11 Ami leo nai Malta bulaꞌ telu, losa nafa ani a hahae. Tepoꞌ ria fai nafa ani a, nana ofaꞌ esa, nade ‘Ana Kaduaꞌ’,\f + \fr 28:11 \ft Tuka lahenda ma nai na agama naa, ana kaduaꞌ sira nade Hastor noo Puloks. Sira dua nana ofa-isiꞌ a ramatua sosoko na\f* neme Aleksandria nafu nai pulu ria. Nai ofaꞌ ria laka na, pasaꞌ ra ramatua sosokoꞌ kaduaꞌ a patong na. Ami nau saꞌe ofaꞌ ria maroo leo Roma meu. De faiꞌ fo ami sakaꞌ saꞌe, boe ma lahenda Malta ra reni fee ami tua-lepa noo hata fekeꞌ fo rina ami parluu nai ofaꞌ lain. \p \v 12 Ami laꞌo bai-bai boe ma, ami losa kota Sirakusa nai pulu Sisilia, de nafu nai naa faiꞌ telu. \v 13 Neme naaꞌ mai, ami tuturu tuka-tuka Sisilia tasi suu na, basa boe ma, ami losa kota Regium. Balahaꞌ boe ma, ani ona-sa fufuu na nasaꞌ a boe ma, ami laꞌo maroo, nana ofaꞌ a laiꞌ mesan, de malua seluꞌ boe ma, ami losa kota namo-seseeꞌ Putioli. \v 14 Nai naa, amiꞌ onda ela ofaꞌ ria, boe ma ami meu saka Yesus lahenda nara. Ami bei maneta moo sii boe ma, ara hule ami leo moo sii. Ami leo moo sii mamasoꞌ esa, basa boe ma ami moi lakoꞌ a leo Roma meu. \v 15 Tepoꞌ Yesus lahendan fo rai Roma, ara ramanene ami sakaꞌ leo naaꞌ meu, boe ma ara mai soruꞌ ami nai eno taladaꞌ. Ruma hapu ami nai Pasar Apius; fekeꞌ ruma hapu ami nai mamanaꞌ esa, nade Pasanggrahan Telu.\f + \fr 28:15 \ft Pasar Apius doo-doo na neme Roma mai, ee kilo hitu hulu, ma Pasanggrahan Telu a doo-doo na, kilo lima hulu telu\f* Paulus bei nita sii boe ma, ana hule makasi dodouꞌ neuꞌ Amaꞌ Manetualain, ma dale na namahoꞌo. \s1 Paulus nai Roma \p \v 16 Losa nai Roma, [soldadu ra ena lahenda mana-hukuꞌ ara reuꞌ bui daleꞌ]\f + \fr 28:16 \ft a: Hapu dudui Yunani maꞌuluꞌ ruma, ta pake dedeaꞌ fo nai mana-tao tanda ria daleꞌ\f* tehuu Paulus soo na taꞌa. Ara rataaꞌ ana fo bole seba uma. Nai naa, ana leo noo soldadu esa fo nanea nahere ni. Ara heke rabua dua sii lima nara bai-seriꞌ neniꞌ tali besi.\x + \xo 28:16 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 28:20\x* \p \v 17 Basa faiꞌ telu boe ma, Paulus naloo basa lasi Yahudi manai naa ra, fo mai raneta roon. Faiꞌ fo ara rabua boe ma, ana nafada sii nae, “Basa toranoo kara emi! Au nai ia, nana huu lahenda Yahudi ra homu ra au nai Yerusalem. Basa boe ma, ara tuluꞌ au leo mana-pareta Roma lima dale nara. Seko-nate au ta asala hata esa boeꞌ! Au ta tao nalena-lakaꞌ neuꞌ ita nusa isi nara esa boeꞌ, ma neu ita hada na atoran fo rina ita sipo nemeꞌ ita bei-baꞌi nara mai. \v 18 Mana-pareta parisaꞌ au dedea ka nai ele soo, tehuu ara ta hapu salaꞌ esa boeꞌ, fo ela naraa laꞌe huhukuꞌ. Huu ria na, ara nau poꞌi au. \v 19 Tehuu noo lahenda Yahudi ra malaka nara ta nau sipoꞌ mana-pareta naꞌeꞌetun fo ela poꞌi au, huu ria naa, nau doo ta nau fa, au muste kolaaꞌ nai nusaꞌ a huu na. Au tao leoꞌ naa tehuu au ta anuu daleꞌ fo nau kolaaꞌ au nusa isi kara fa.\x + \xo 28:19 \xt Lahenda Nadedenuꞌ ara Tutuin 25:11\x* \v 20 Dedeaꞌ ria tao na au losaꞌ abua oo toranoo ara nai ia. Nemeꞌ naa fo elaꞌ ita basa dedea raoꞌ hata fo lahenda Yahudi ra rahanin; riiꞌ ita basa tamahehenaꞌ neuꞌ Maneꞌ fo Amaꞌ Manetualain feen mai neni soda-moleꞌ neu ita lahenda Israel. Noo eno a rina, losaꞌ ara heke au reniꞌ tali besi ia.” \p \v 21 Basa boe ma, ara sipoꞌ rae, “Losa besaꞌ ia, ami bei ta sipo susuraꞌ esa neme Yudea mai boeꞌ, fo tui toranooꞌ a dedea ma. Leoꞌ naa boe, toranoo-toranooꞌ fo reme naaꞌ mai, ara ta tutui hata-hata esa, laꞌe toranoo Paul boeꞌ.” \v 22 Tehuu ami mahiiꞌ mamanene hata fo toranoo a mamahere, nana ami mamanene nai basa mamana a lalaꞌen soo, rae lahenda ara ta sipoꞌ partei Kristen nara nanorin, tehuu tea naa riiꞌ beaꞌ, ami bei ta bubuluꞌ fa, de toranoo a mafada fee ami dei.” \p \v 23 Boe ma, basa sii rala-haraꞌ here ra faiꞌ esa, fo raneta seluꞌ bali. Losa fai naa, boe ma lahenda dodouꞌ mai tesa nai Paulus uma na, de ana tui fee sii Amaꞌ Manetualain pareta Na, neme balahaa-anan ria mai losa ledo leodae na. Ana hai neme baꞌi Musa susura na isi na, ma neme Amaꞌ Manetualain mana dedea feke nara susura dudui nara, fo nau tao naa sii ramahere neuꞌ Yesus. \p \v 24 Ara ramanene basa Paulus dedea na boe ma, ruma ramahere, tehuu ruma ta ramahere fa, \v 25 de ralelena aoꞌ esa noo esa, losaꞌ ruma nau ralai reu sii. Tehuu, Paulus dedea nae, “Tebe emi malelena aoꞌ ia, nana naraa noo hata fo neme uluꞌ mai Amaꞌ Manetualain Dula-dale Malalao-malalafu Na nafada neuꞌ baꞌi Yesaya, \v 26 nae, \q1 ‘O mu mafada nusaꞌ ia mae, \q2 “Neuꞌ ko emi mamanene Au dedea Ka laꞌoꞌ naroo, \q3 tehuu emi ta mala baiꞌ boeꞌ! \q2 Emi mita laꞌoꞌ naroo hata fo Au taon, \q3 tehuu emi ta tao daleꞌ neu fa.” \q1 \v 27 Huu fo nusaꞌ isiꞌ ia dale nara mepe naseliꞌ. \q2 Ridoo nara boe ta nau ramanene soꞌ! \q3 Ma mata nara boe poke sii soo! \q1 Nemeꞌ naa fo elaꞌ bosoꞌ boe ramanene bali; \q2 Ma nemeꞌ naa fo elaꞌ mata nara bosoꞌ boe rita bali. \q3 Ma nemeꞌ naa fo elaꞌ dale nara poke raroo leo. \q1 Losaꞌ ara ta bubuluꞌ enoꞌ fali leo Au mai bali, \q2 De bei leo beaꞌ bali fo Au bisa tao matalolole sii?’ ”\x + \xo 28:27 \xt Yesaya 6:9-10\x* \p \v 28 Ma teꞌe ao na, Paulus nafada nae, “Dadi leo iaꞌ, toranoo kara! Emi muste bubuluꞌ mae besaꞌ ia, Amaꞌ Manetualain fee soda-moleꞌ neuꞌ lahenda ta Yahudi fa, huu sira boe nau ramanene Ni.” \v 29 [Paulus dedea basa nae leoꞌ naa boe ma, basa lahenda sira fali reu sii. Tehuu duduꞌa-aafi nara ta sama soꞌ, ma esa nahuu noo esa].\f + \fr 28:29 \ft Lalane ia re ta hapu sii rai dudui Yunani paraaꞌ hida fa\f* \p \v 30 Paulus seba uma ria ma ana leo nai naa, losa teuꞌ dua. Lahenda ra mai sakan elaꞌ raneta roo ni, ma ana sipoꞌ asa noo namahoꞌo. \v 31 Noo ria naa, ana hapu lelaꞌ fo tui fee sii Amaꞌ Manetualain pareta Na, ma nanori fee sii Ramatua Yesus Eno Masoda Na. Ana naparani dedea neuꞌ loa naa, ma ta hapu hata esa babaa ni boeꞌ. \p Papa Teofilus malole aoꞌ on! Au tutui ka teꞌe naaꞌ soo. \q3 Makasi. \q3 Neme au, Lukas