\id MRK - Ramoaaina NT [rai] -Papua New Guinea 2006 (DBL 2014) \h Maarko \toc1 A Koina Wewapua un Iesu Kaarisito Maarko i timui \toc2 Maarko \toc3 Mk \mt2 A Koina Wewapua un Iesu Kaarisito \mt1 Maarko \mt2 i timui \imt1 A pirpir kaapa muga \ip Maarko, raa iaana kaai Ioaanes i timu a buk mi. Ia a mugaana muaana baa i timtimu u ra Koina Wewapua. Maarko wakir raa ko ra 12 naat na wawer anun Iesu. A taara diat nuki naa Maarko i lo a pirpir un Iesu kon Petero ma namur i timui. Maarko i ngaala ut inaanga Ierusalem, ia kaai i babo a kum utnaa baa Iesu i paami. Baa daat luk Maarko 14:51-52 kaduk i pirpir un ia ut. \ip Namur i waan paat a tena wewaraaut anun Paaulo ma Baanaabaas u ra nundiaar pinapaam (babo Aap 12:25). \ip Maarko i timtimu karom a taara Rom kupi diat a nunura a Koina Wewapua un Iesu. U ra buk mi i wapua diat naa Iesu ku maa a dekdekina i ngaala ma i paam akoto a naagagon. I nemi naa a taara Rom ma daat kaai daat a nunurai naa i lingtatuna ut naa Iesu a Natun God. \ip Maarko i timu a mongoro na utnaa na kakaian Iesu i paami, ma ra kum mawaat baa i kariaanai, iaku pa i timu akoto raa kum wawer anun Iesu. Raa utnaa kaai baa Maarko i timui i lenbi, naa Iesu a dekdekina i ngaala aakit kon Saataan, ma ia a Tena Walaaun anundaat. \ip A timtimu anun Maarko i tuk taau ku un Maarko 16:8. Ma Maarko 16:9-20 raa muaana ingen ut i timui. \iot A winawaan i ra buk Maarko: \io1 Iesu i turpaa anuna pinapaam (1:1-13) \io1 Iesu i papaam irong Gaalilaia (1:14–9:50) \io1 Iesu i waan unaanga Ierusalem (10:1-52) \io1 A tintinip na wik ma ra minaat anun Iesu (11:1–15:47) \io1 A tinur balet anun Iesu ko ra minaat (16:1-20) \c 1 \s1 Ioaanes a Tena Baapitaaiso i warawaai \r (Mt 3:1-12; Lk 3:1-18; Io 1:19-28) \p \v 1 Mari ia a turpaai ra Koina Wewapua un Iesu Kaarisito, Natun God. \p \v 2 A pirpir anun God baa di aa timu taai u ra buk anu ra propet Aaisaia i piri lenbi, \q1 “Baboi, ang tula wa anung tena lo pirpir kupi in muga taam, \q1 ma in paam aara anum aakapi. \q1 \v 3 In ingaan raa i wewataai u ra bil na wanua lenbi, \q1 ‘Muaat a paam aara aakapi anu ra Tadaaru, \q2 muaat a paam kado anuna kum aakapi.’” \rq Aais 40:3\rq* \m \v 4 Io, Ioaanes a Tena Baapitaaiso i ki u ra bil na wanua ma i laana baapitaaiso ma i warawaai naa a taara diat a nukpuku ma din baapitaaiso diat, ma God in una wa anundiat kum aakaina mangamangaan. \v 5 A taara raap taanginaanga Ierusalem ma taanga u ra papaar Iudaia raap, diat waan karomi. Diat pir apuaana anundiat kum aakaina mangamangaan, ma i baapitaaiso diat u ra daanim Ioridaan. \v 6 Ioaanes i mong ma ra ina maalu na weu na kaamel, ma i wi baati ma ra panina bulumakaau, ma i aanaan a kum ko ma ra bulit baa a kum bi diat paami. \v 7 I warawaai lenbi, “Ia baa in murmur taang i ngaala taang. Ma iaau, iaau kinalik aakit taana. \v 8 Iaau baapitaaiso muaat ma ra palaa, ma in baapitaaiso muaat ma ra Takado na Nion.” \s1 Ioaanes i baapitaaiso Iesu, ma Saataan i walaami \r (Mt 3:13–4:11; Lk 3:21-22; 4:1-13) \p \v 9 U ra kum bungbung baa Ioaanes i baapitaaiso a taara, Iesu i waan paat taangirong u ra taamaan Naasaret u ra papaar Gaalilaia. Ma Ioaanes i baapitaaisoi u ra daanim Ioridaan. \v 10 Baa Iesu i or pari ko ra daanim, i babo a maawa i tapaapa, ma a Takado na Nion i waan pari taau uni welaar ma ra ina buna. \v 11 Ma in ingaan raa taanginaanga u ra maawa i piri lenbi, “Ui Natunglik, a naat na wakwakaak, iaau gaaia aakit un ui.” \v 12 Ma namur a Takado na Nion i tula wa Iesu unaanga u ra bil na wanua. \v 13 Ma i ki matira 40 bungbung ma Saataan i walaami. I ki ungaai ma ra kum kuaabaar na wewagua ma a kum aangelo diat waraauti. \s1 Iesu i wataa paa waat na tena ong bene \r (Mt 4:12-22; Lk 4:14-15; 5:1-11) \p \v 14 Baa di aa waruk taa Ioaanes u ra ruma na karabus, Iesu i waan paat irong u ra papaar Gaalilaia, i warawaai ma ra Koina Wewapua anun God, \v 15 i piri lenbi, “Ia ot a pakaana bung, ma a mataanitu anun God ia marawaai, muaat a nukpuku, ma muaat a nurnur u ra Koina Wewapua”. \p \v 16 Baa i wawaal nakono naa ra taai kikil Gaalilaia, i babo paa naadina Simon ma Aanderiaas baa diaar ong bene nataai, maa diaar a ru tena ong bene. \v 17 I piri taan diaar naa, “Mur a murmur iaau, ma ang wer mur kupi mur a ru tena aalaal taara.” \v 18 Io, diaar tur paa maut ko ra nundiaar kum bene, ma diaar murmuri. \p \v 19 Ma baa i wawaal kinalik balet, i babo paa bulung raa naadina Iaakobo ma Ioaanes, a ru natun Sebedaaio, diaar ki u ra mon ma diaar ingit anundiaar kum bene. \v 20 Iesu i wataa pa diaar gagaa maut, ma diaar waan kon tamaandiaar ma ra kum tultul u ra mon, ma diaar murmuri. \s1 Iesu i lu irok wa a tabaraan kon raa muaana \r (Lk 4:31-37) \p \v 21 Diat waan urong Kaapernaaum, ma u ra Bung Saabaat Iesu i ruk u ra ruma na lotu, ma i wer diat. \v 22 Ma diat kakaian u ra nuna wawer, maa i wer diat lenbaa ia ut i paam akoto a naagagon, ma pa i wer diat welaar ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon. \p \v 23 Raa muaana, a tabaraan kuraa uni, i ki u ra nundiat ruma na lotu, i kulkulaai lenbi, \v 24 “Ui Iesu a te Naasaret. Un paam aawa un miaat? U waan paat duk kupi un baanaakaka wa miaat? Iaau nunura ui, ui a Tena Gomgom anun God.” \v 25 Iesu i turbaati ma ra pirpir lenbi, “Koku pirpir! Pari ko ra muaana maa!” \v 26 A tabaraan i wadader taai, ma i kulkulaai paa, ma i pari koni. \p \v 27 A taara raap diat kakaian aakit, ma diat tiri wetwetalaai diat naa, “Aawa mi? A matakina wawer duk. A muaana mi i paam akoto a naagagon ma i naaknaagagon wa utkaai a kum tabaraan, ma diat tartaraam karomi.” \v 28 Ma a pirpir un Iesu i waan werweraan u ra kum taamtaamaan raap u ra papaar Gaalilaia. \s1 Iesu i walaangalaanga paa mongoro na malaapaang \r (Mt 8:14-17; Lk 4:38-41) \p \v 29 Baa Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat pari ko ra ruma na lotu, diat weur ma Iaakobo ma Ioaanes ma diat waan maut kup a ruma anun \m Simon diaar ma Aanderiaas. \v 30 Nimun Simon, a tabuan i malaapaang, ma i inep ma ra ina wuwan, ma diat wapua gagaa Iesu uni. \v 31 Io, Iesu i waan karomi, i paam paa a limaana, ma i aal atur paai, ma ina wuwan i raap maut koni. Ma a tabuan maa i tabaara diat ma ra utnaa na winangaan. \p \v 32 Ma baa i tawiwibung, a taara diat ben paa a kum malaapaang raap karom Iesu, ma diat kaai baa a kum tabaraan diat ruk taau un diat. \v 33 A taara raap taanga u ra taamaan maa diat teng na bonanaaka. \v 34 Ma i walaangalaanga paa mongoro baa diat malaapaang ma ra kum aalawur mangaana malaapaang, ma i lu irok wa mongoro na tabaraan kon diat. Ma i turbaat a kum tabaraan kupi koku diat pirpir, kabina diat nunura ut Iesu. \s1 Iesu i warawaai irong Gaalilaia \r (Lk 4:42-44) \p \v 35 U ra laar, Iesu i tawaangun ma i pari. I waan kup a bil na wanua, ma i aaraaring matira. \v 36 Simon ma diat baa diat weur mai, diat baat kupi. \v 37 Baa diat aa baat paai, diat piri taana lenbi, “A taara raap diat baat kup ui.” \v 38 Ma Iesu i piri taan diat naa, “Daat a waan un ta kum taamaan marawaai, kupi ang warawaai kaai karom diat. Maa mi ia kabina baa iaau waan paat kupi.” \v 39 Io, i waan taltalili u ra papaar Gaalilaia raap. I warawaai u ra nundiat kum ruma na lotu, ma i lu irok wa a kum tabaraan ko ra taara. \s1 Iesu i walaangalaanga paa a wukawuka \r (Mt 8:1-4; Lk 5:12-16) \p \v 40 Raa muaana, a wukawuka, i waan karom Iesu, i ki but keke, ma i aaring dekdeki naa, “Pa i dekdek karom ui, baa u nemi, io, un walaangalaanga iaau.” \v 41 Ma Iesu i maari, i kado wa a limaana, i paam a panina, ma i piri taana naa, “Iaau nemi ut. Un laangalaanga.” \v 42 Ma a wukawuka i raap maut koni, ma i laangalaanga balet. \v 43-44 Ma Iesu i pirpir dekdek taau karomi naa, “Koku wapua taa te uni. Un waan ma un waiaa muga ta ui karom a tena wetabaar karom God, ma un taar a wetabaar karom God welaar ma Moses ia pir taai. Baa un paami lenbi in kaapa karom a taara baa u aa laangalaanga.” \v 45 Iaku a muaana mi i pari ma i wewapua taltalili uni karom a taara. Ma i pet taa Iesu baa pa i waan baara balet ma un ta taamaan, i waan taltalili maku u ra kum bil na wanua, ma a kum taara taanga u ra kum taamaan diat waan karomi. \c 2 \s1 Iesu i walaangalaanga paa a muaana baa a panpanina i maat \r (Mt 9:1-8; Lk 5:17-26) \p \v 1 Baa kabaana bung ia raap, Iesu i waan balet urong Kaapernaaum. Baa a taara diat walangoroi naa i ki naruma un raa ruma, \v 2 io, mongoro kon diat, diat waan paat karomi, ma pa ta kolo balet ma naruma, ma u ra bonanaaka kaai. Ma Iesu i warawaai ma ra pirpir anun God karom diat. \v 3 Ma waat na muaana diat waan paat ma raa muaana baa a panpanina i maat. Diat nem na loi karom Iesu. \v 4 Iaku a ngaala na kor na taara diat aa turbaat paai ma pa diat pet laar paai baa diat a ruk mai. Io, diat kaa mai unaanga nate u ra ruma, ma diat reng aara paa raa wanua inaanga nate takado ma ra pakaana baa Iesu i ki iaai. Ma diat warira pari taa a muaana a panpanina i maat ma ra baana. \v 5 Baa Iesu i babo anundiat nurnur, i piri taa ra muaana baa a panpanina i maat naa, “Natunglik, di aa una wa anum kum aakaina mangamangaan.” \p \v 6-7 Raa kum tena wawer u ra kum Naagagon diat ki matira. Diat nuknuk u ra nuknukindiat naa, “Aawa a kabina maa a muaana mi i piri lenmi? I pir aakaka God baa i welaara ia mai. Woi in una wa a kum aakaina mangamangaan? God ku i pet laar paai.” \v 8 Iesu i nunurai maut u ra niono baa diat nuknuk lenmi, ma i tiri diat naa, “Aawa kabina muaat nuknuk lenmi? \v 9 Woi na mangaana pirpir ang piri karom a muaana mi kupi ang waiaa a dekdeking mai karom muaat? Ang piri naa, ‘Di aa una wa anum kum aakaina mangamangaan,’ baa, ‘Un tur, un lo paa anum baat ma un waan’? \v 10 Ang piri lenbi kupi muaat a nunurai naa Natu ra Muaana i paam akoto a naagagon kupi in una wa a kum aakaina mangamangaan min napia.” Io, i piri karom a muaana baa a panpanina i maat, \v 11 “Iaau piri taam, un tur, un lo paa anum baat, ma un waan kup anum ruma.” \v 12 Ma i tur maut, i lo paa anuna baat, ma i pari namataandiat raap. Diat raap diat kakaian ma diat pir walaawa paa God, ma diat piri naa, “Talek mi miaat babo a utnaa lenbi.” \s1 Iesu i wataa paa Lewi \r (Mt 9:9-13; Lk 5:27-32) \p \v 13 Baa Iesu i waan pari balet unakono u ra taai Gaalilaia, a ngaala na kor na taara diat waan paat karomi, ma i wer diat ma ra pirpir anun God. \v 14 Baa i waan waanwaan, i babo paa Lewi, natun Aalipaaio, i ki u ra ruma na tatakom, ma Iesu i piri taana naa, “Un murmur iaau.” Io, Lewi i tur ma i murmur Iesu. \p \v 15 Namur baa Iesu i ki u ra winangaan u ra ruma anun Lewi, mongoro na tena lolo tatakom ma ra kum tena aakaina diat wangaan ungaai ma Iesu ma ra nuna kum naat na wawer. Maa mongoro na taara diat murmur Iesu. \v 16 Raa kum tena wawer u ra kum Naagagon, ko ra kikil anu ra kum Parisaaio, diat babo Iesu baa i wangaan ungaai ma ra kum tena aakaina ma ra kum tena lolo tatakom. Diat tiri anuna kum naat na wawer naa, “Aawa kabina baa i wangaan ungaai ma ra kum tena lolo tatakom ma ra kum tena aakaina?” \v 17 Baa Iesu i walangoroi, i piri taan diat, “A doktaa pa i waan paat kup diat baa diat lalaaun wakaak. Pate! I waan paat kup diat ku baa diat malaapaang. Pa iaau waan paat kup a kum tena takado. Pate! Iaau waan paat kupi ang wataa paa a kum tena aakaina.” \s1 A wetiri u ra winawel \r (Mt 9:14-17; Lk 5:33-39) \p \v 18 A kum naat na wawer anun Ioaanes ma ra kum Parisaaio diat wawel. Raa taara diat waan karom Iesu ma diat tiri naa, “Aawa kabina baa a kum naat na wawer anun Ioaanes ma ra kum naat na wawer anu ra kum Parisaaio diat wawel, ma anum kum naat na wawer pate?” \v 19 Iesu i baalu diat naa, “A kum teptepaa ra matakina tinaulaa diat a wawel lelawaai baa a matakina tinaulaa i ki ungaai utbaai ma diat? Baa i ki ungaai utbaai ma diat, pa diat a wawel. \v 20 Ta bung in waan paat baa din ben ingen wa a matakina tinaulaa kon diat, io, u ra bung maa diat a wawel maraagaam. \p \v 21 “Pa te in ingit ungaai taa ta pakaana matakina maalu ma ra pakaana turaaina. Baa te i paami lenmaa, a matakina baa din ingit banot ungaai mai, in pet rabaana wa balet a turaaina maalu, ma in ngaala ma a tarabaat uni. \v 22 Ma pa te in labo taa a matakina waain u ra in turaaina palaa na waain baa di paami ko ra pani ra wewagua, kaduk a waain in rabaana wa in turaaina palaa, ma a waain in talabo, ma in palaa na waain kaai in aaka. Din labo ut a matakina waain u ra in matakina palaa na waain.” \s1 Iesu ia a Tadaaru i ra Bung Saabaat \r (Mt 12:1-8; Lk 6:1-5) \p \v 23 Un raa Bung Saabaat, Iesu i waan bolo u ra kum wanua na wit. Baa diat waan waanwaan, anuna kum naat na wawer diat gamut kutu paa a kum wit. \v 24 A kum Parisaaio diat tiri Iesu naa, “Aawa kabina baa diat paam a utnaa mi ma pa diat murmur a Naagagon ko ra Bung Saabaat?” \v 25 Iesu i piri taan diat, “Lelawaai, pa muaat luk utbaai a utnaa baa Dewid i paami baa diat ma ra taara baa diat weur mai diat molo, ma pa andiat ta utnaa? \v 26 Baa Aabiaataa i mukmuga na tena wetabaar karom God, Dewid i ruk u ra ruma anun God ma i aan a bred baa di aa tabaara taa God mai. Ma i tabaara diat kaai baa diat weur mai. A bred maa di wataabui ko ra taara biaa ku. A kum tena wetabaar ku karom God i tale diat a wangaan koni.” \v 27 Ma Iesu i piri taan diat, “Di paam taa a Bung Saabaat kupi in waraaut a taara, wakir kupi a taara diat a waraaut a Bung Saabaat. \v 28 Lenmaa Natu ra Muaana ia a Tadaaru i ra Bung Saabaat kaai.” \c 3 \s1 Iesu i walaangalaanga paa a muaana baa limaana i baau \r (Mt 12:9-14; Lk 6:6-11) \p \v 1 Ma Iesu i ruk balet u ra ruma na lotu, ma raa muaana kuraa matira a limaana i baau. \v 2 Ma raa taara diat baat kup ta utnaa baa diat a takuna Iesu uni, io, diat babo ururai baa lelawaai in walaangalaanga a malaapaang u ra Bung Saabaat, baa pate. \v 3 Ma i piri karom a muaana baa limaana i baau naa, “Un tur ubin namuga taan diat raap.” \v 4 Ma i tiri diat lenbi, “Aawa maa a kum Naagagon i piri naa din paami u ra Bung Saabaat? Din paam a koina baa din paam aakaina, din walaaun te baa din aak doko te?” Iaku pa diat babaalu. \v 5 Iesu i babo na kaankaan karom diat raap. I tapunuk kabina maa a balaandiat i dekdek. Ma i piri taa ra muaana naa, “Un kado a limaam.” Ma i kadoi, ma a limaana i tubu balet. \v 6 Baa a kum Parisaaio diat pari, diat waan karom a taara anun Erodes, ma diat wepaak paa maut un Iesu, baa diat a aak dokoi lelawaai. \s1 A ngaala na kor na taara diat waan karom Iesu baa i ki nakono \p \v 7 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan pari unakono, ma a ngaala na kor na taara taangirong u ra papaar Gaalilaia diat murmuri. \v 8 Ma mongoro na taara kaai diat murmuri taangirong u ra papaar Iudaia, ma taanginaanga Ierusalem, ma taangirong u ra papaar Idumaaia, ma taangirong un raa papaara daanim Ioridaan, ma taangirong Tiro ma Sidon kaai. A ngaala na kor diat, diat waan paat, maa diat aa walangoro taa a kum ngaalangaala na utnaa baa Iesu ia paam taai. \v 9 Io, i wapua anuna taara na wawer kupi diat a tul alop a mon, ma baa a ngaala na kor na taara diat a liur baat paai, io in kaa uni. \v 10 I piri lenmaa kabina ia walaangalaanga paa mongoro na malaapaang, ma diat baa diat malaapaang diat tul aara pa diat kupi diat a kakaraai marawaai karom Iesu ma diat a paami. \v 11 Ma diat baa a kum tabaraan diat ruk taau un diat, baa diat babo Iesu diat puka pari namataana. Ma a kum tabaraan diat kulkulaai lenbi, “Ui a Natun God.” \v 12 Iaku i turbaat diat kupi koku diat pir waiaai naa ia woi. \s1 Iesu i pilak paa a 12 aapostolo \r (Mt 10:1-4; Lk 6:12-16) \p \v 13 Namur i waan tato unaanga nate u ra taangaai lik, ma i wataa pa diat baa i nem diat, ma diat waan karomi. \v 14 Ma i pilak paa ku 12, ma i waatung diat a kum aapostolo. I pilak pa diat kupi diat a weur mai, ma kupi in tula wa diat ma diat a warawaai ma ra pirpir anun God. \v 15 I taar taa a naagagon taan diat kupi diat a lu irok wa a kum tabaraan ko ra taara. \p \v 16 Bari diat 12 baa i pilak pa diat: Simon ia baa Iesu i taar taa kaai raa iaana baa Petero. \v 17 Iaakobo dina ma Ioaanes a ru natun Sebedaaio, baa Iesu i taar balet a iaandiaar baa Boaanerges, a kukuraaina baa a ru natu ra pakpagur, \v 18 Aanderiaas, Pilipo, Baatolomaaio, Maataio, Tomaas, Iaakobo a natun Aalipaaio, ma Tadaaio, ma \m Simon raa ko ra kikil Silot,\f + \fr 3:18 \ft A kikil Silot pa diat nem a mataanitu Rom kupi in naagagon diat.\f* \v 19 ma Iudaas Iskaariot, ia baa i wagu taa Iesu. \s1 Iesu diaar ma Belsebul \r (Mt 12:22-32; Lk 11:14-23; 12:10) \p \v 20 Namur baa Iesu i waan paat u ra nuna taamaan, a ngaala na kor na taara balet diat waan karomi, ma pa ta pakaana bung kupi Iesu ma anuna kum naat na wawer diat a wangaan uni. \v 21 Baa anuna wuna taara diat walangoro a utnaa mi, diat waan kupi diat a ben paai, maa a taara diat piri un Iesu naa ia longlong. \v 22 A kum tena wawer u ra kum Naagagon taanginaanga Ierusalem, diat piri lenbi, “Belsebul, a tadaaru anu ra kum tabaraan, i ruk taau un Iesu, ma i lu irok wa a kum tabaraan ma ra dekdekin Belsebul.” \v 23 Io, Iesu i wataa pa diat karomi, ma i pir a kum pirpir welwelaar lenbi, “Saataan in lu irok lelawaai wa Saataan? \v 24 Baa ta mataanitu diat balet ut diat a weium wetalaai, a mataanitu maa in tur dekdek lelawaai? \v 25 Ma baa ta naadiwaatamaana diat a weium wetwetalaai balet ku ma diat, pain diat a ki ungaai ma. \v 26 Baa Saataan i weium balet ku ma ra nuna kum tultul, anuna mataanitu pa in tur dekdek ma, in raap ku. \p \v 27 “Pa te in ruk laar paai u ra ruma anu ra dekdek na muaana, ma in lo a kum utnaa taanga naruma, baa pa i wi amuga taa a dekdek na muaana maa. Baa ut in wi akoto muga taai, namur in lo paa maraagaam a kum utnaa anu ra muaana maa. \v 28 Iaau pir a lingtatuna taa muaat: Din una wa a kum aakaina mangamangaan raap anu ra taara, ma ra nundiat kum aakaina pirpir kaai un God. \v 29 Iaku baa te in pirpir aakaka u ra Takado na Nion, pain te in una laar paai. Anuna aakaina mangamangaan maa in tur takum.” \v 30 Iesu i piri lenmi kabina diat piri uni naa, “A tabaraan i ruk taau uni.” \s1 Naan Iesu ma ra kum tatena liklik \r (Mt 12:46-50; Lk 8:19-21) \p \v 31 Naan Iesu ma ra kum tatena liklik diat waan paat, diat tur nataamaan ma diat wetulaa kupi. \v 32 Ma a kor na taara diat ki lili paai ma diat piri taana naa, “Naam ma ra kum tatem liklik bari diat nataamaan. Diat nem na babo ui.” \v 33 Ma i tiri diat, “Woi maa naang, ma woi diat maa a kum tateng liklik?” \v 34 Ma i babo karom diat raap baa diat ki lili paai. Ma i piri lenbi naa, “Baboi, diat baa naang ma ra kum tateng liklik, bari diat! \v 35 Maa ia baa i murmur a nemnem anun God, ia ut maa tenglik a muaana, ma tenglik a tabuan ma naang.” \c 4 \s1 A pirpir welwelaar u ra tena minamaarut \r (Mt 13:1-9; Lk 8:4-8) \p \v 1 Iesu i turpaa balet a wawer nakono naa ra taai kikil. Ma a ngaala na kor na taara diat waan paat karomi. Io, i kaa u ra mon ma i ki taau uni nataai. Ma a kor na taara raap diat tur nakono. \v 2 Ma i wer diat un ta mongoro na utnaa ma ra kum pirpir welwelaar. I wer diat lenbi, \v 3 “Muaat a walangoroi! Raa tena minamaarut i waan kupi in lamira a kum waina wit. \v 4 Baa i lalamira waanwaan, raa kum waina diat puka taau u ra aakapi, ma ra kum pika diat rowo paat ma diat aan wa diat. \v 5 Raa kum waina kaai diat puka taau u ra pia na waatwaat, baa a pia pa i ngaala, ma diat ilak paat gagaa, maa a pia pa i but. \v 6 Ma baa a mage i waan paat diat malulur ma diat maraang raap, kabina maa pa ta aakaarindiat. \v 7 Raa kum waina kaai diat puka taau naliwan u ra kum katkadaa, ma ra kum kadaa diat tawa ma diat tawa baat pa diat, ma pa diat wa. \v 8 Ma raa kum waina kaai diat puka taau u ra koina pia. Diat tawa, ma diat ngaala waanwaan ma diat wa, raa mangaan 30 waindiat, raa mangaan kaai 60, ma raa mangaan 100.” \p \v 9 Namur Iesu i piri naa, “Ia baa in talingaana, i koina baa in walangor mai.” \s1 Iesu i wawer ma ra pirpir welwelaar karom a taara raap \r (Mt 13:10-17; Lk 8:9-10) \p \v 10 Baa Iesu maku ungaai ma ra nuna 12 naat na wawer ma raa taara kaai diat ki, diat tiri u ra kum pirpir welwelaar. \v 11 Ma i piri taan diat: “God ia taar taa a manaana taa muaat kupi muaat a nunura a kum utnaa na pidik u ra nuna mataanitu. Iaku karom a taara ingen, din wer diat u ra kum utnaa raap ma ra kum pirpir welwelaar, \v 12 kupi \q1 ‘diat a bababo ma pa diat a babo lelei, \q1 diat a walwalangor, ma pa diat a walangoro lelei, \q2 ma pa diat a manaana uni. \q1 Baa gun diat a babo lele ma diat a manaana, \q2 io, diat a tapuku karom God, \q1 ma in una wa anundiat kum aakaina mangamangaan.’” \rq Aais 6:9-10\rq* \s1 Iesu i palaa kukuraai ra pirpir welwelaar u ra tena minamaarut \r (Mt 13:18-23; Lk 8:11-15) \p \v 13 Ma i tiri diat naa, “Pa muaat nunura a kukuraai ra pirpir welwelaar mi? Muaat a nunura lelawaai a kukuraain ta pirpir welwelaar? \v 14 A tena minamaarut i welaar ma ra tena warawaai baa i wawer ma ra pirpir anun God. \v 15 A kum waina wit baa diat puka taau u ra aakapi, diat welaar ma ra taara baa diat walangoro taa a pirpir, ma Saataan i waan paat, ma i lo wa a pirpir ko ra balaandiat. \v 16 Ma raa taara kaai diat welaar ma ra kum waina baa diat puka taau u ra pia na waatwaat. Baa diat walangoro a pirpir, diat paam akotoi maut ma ra gaaia. \v 17 Iaku maa a pirpir pa i ki okot u ra balaandiat, pa diat a tur dekdek, welaar ma ina wit baa pa ta aakaarina. Baa a kum mawaat ma ra kum ngunungut i baraata diat kabina u ra pirpir baa diat nurnur uni, diat puka gagaa maut. \v 18 Raa taara kaai diat welaar ma ra kum waina baa diat puka taau naliwan u ra kum katkadaa. Diat walangoro a pirpir, \v 19 iaku a kum nginaraa taanga min napia, ma ra nginaraa kaai u ra nundiat kum wuwuwung ma ra nemnem kaai kup a kum utnaa ingen, diat burung baat paa a pirpir anun God ma pa i wa. \v 20 Ma raa taara kaai diat welaar ma ra waina baa diat puka taau u ra koina pia. Diat walangoro a pirpir ma diat taraam uni, ma diat wa a waindiat, raa taara 30, raa taara 60, ma raa taara kaai 100.” \s1 A pirpir welwelaar u ra laam \r (Lk 8:16-18) \p \v 21 Ma Iesu i piri taan diat, “Pain te in lo paa ta laam ma in kuop baat taai ma ra baaket, ma pa in ung taai kaai natudaangi ra waawaa. Pate! In ung taai ut u ra nuna turtur. \v 22 A utnaa raap baa i taana ino, namur in waan paat kaapakaapa. Ma a utnaa raap baa di walipai, namur din nunurai. \v 23 Ia baa in talingaana, i koina baa in walangor mai.” \p \v 24 Ma Iesu i piri taan diat, “Muaat a nuknuk wakaak u ra utnaa baa muaat a walangoroi. Woi na mangaana wetabaar baa muaat taari, a ngaala baa a kinalik, ia ut maa a mangaana wetabaar baa God in taari taa muaat. Ma in taar a ngaala aakit taam, taa ra utnaa baa u taar taai. \v 25 Te baa i paam akoto a ngaala, din tabaarai balet ma ra ngaala, ma te baa pa i paam akoto ta utnaa, din rakaan wa utkaai anuna kinalik na utnaa koni.” \s1 A pirpir welwelaar u ra kum waina wit baa diat tawa \p \v 26 Ma Iesu i piri balet lenbi, “A mataanitu anun God i welaar ma ra muaana baa i maarut taa a kum waina wit u ra pia. \v 27 Ma baa i laana inep u ra kum bungbung na marum ma i laana tawaangun u ra kum bungbung na keke, a kum waina wit diat ilak paat ma diat tawa, ma a muaana pa i nunurai baa diat ilak lelawaai. \v 28 A pia ut i watawa in diwaai na wit lenbi: a dondono i ilak paat muga ma namur in diwaaina i tawa tato, ma a waina i murmur aakit. \v 29 Baa a kum waina diat aa mugaan ma a kalaang na tinangaa ia waan paat, a muaana in kutu pa diat.” \s1 A pirpir welwelaar u ra in waina maastad \r (Mt 13:31-32, 34; Lk 13:18-19) \p \v 30 Iesu i piri taan diat naa, “Aawa ang welaara a mataanitu anun God mai? Ma woi na pirpir welwelaar ang welaarai mai? \v 31 I welaar ma ra in waina maastad. I kinalik aakit ko ra kum waina diwaai raap, baa di maarut taai u ra pia. \v 32 Baa di aa maarut taai, ma ia tawa, i ngaala aakit ko ra kum diwaai na winangaan raap ma i ung werweraana a kum ngaalangaala na gagagaana, ma ra kum pika diat laana paam pio u ra kum gagagaana baa i malur.” \p \v 33 Iesu i pirpir karom diat ma mongoro na pirpir welwelaar baa i welaar ma ra nundiat manaana, \v 34 ma pa i pirpir karom diat ma ta pirpir ingen, a pirpir welwelaar raap ku. Ma baa diat maku ma ra nuna kum naat na wawer diat ki, i palaa maraagaam a kukuraai ra kum pirpir welwelaar. \s1 Iesu i turbaat a top ma ra dadaip \r (Mt 8:23-27; Lk 8:22-25) \p \v 35 Io, baa ia maluraap u ra bung maa, Iesu i piri taa ra nuna kum naat na wawer naa, “Daat a waan bolo urong un raa papaara taai kikil.” \v 36 Ma diat kaa karom Iesu u ra mon, ma diat waan ko ra kor na taara. Ma raa kum mon kaai diat weur ma diat. \v 37 Ma a dekdek na dadaip i waan paat, ma a top i wawakaa unaanga u ra mon, ma marawaai in murung. \v 38 Ma Iesu i inep taau namur u ra mon ma i ululaang paa a pilo. A kum naat na wawer diat waanguni, ma diat piri taana, “Tena Wawer, daat wirua ma! Lelawaai, pa u ngaraa un daat?” \v 39 Io, i kaamtur, i turbaat a dadaip, ma i piri taa ra pakaana taai, “Un ngo! Un malila.” Ma a dadaip i ngo, ma ra pakaana taai i malila maut. \v 40 Iesu i piri taan diat naa, “Aawa kabina maa muaat burut? Lelawaai, pa muaat nurnur utbaai?” \p \v 41 Ma diat burut dekdek, ma diat tiri wetwetalaai diat naa, “Woi na mangaana muaana ma mi, baa a dadaip ma ra pakaana taai diaar taraam karomi?” \c 5 \s1 Iesu i lu irok wa a kum tabaraan kon raa muaana \r (Mt 8:28-34; Lk 8:26-39) \p \v 1 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat pukaai un raa papaara taai Gaalilaia, u ra papaar anu ra taara Geraasaa. \v 2 Baa i pari ko ra mon, raa muaana taanga u ra kum babaang na minaat, baa a tabaraan i ruk taau uni, i waan baraatai. \v 3 A muaana maa, i lalaaun ku u ra kum babaang na minaat. Pa te i wi koto laar paai, a sen kaai pa i welaar mai. \v 4 Di laana wi taa a ru limaana ma ra ru kakina ma ra kum sen, iaku i laana aal kutu wa ku a sen ko ra ru limaana, ma i laana kutu ginagina ku a sen ko ra ru kakina. Ma pa ta muaana i dekdek kupi in wamaraam paai. \v 5 Ma i laana kulkulaai liklik ku u ra kum bungbung na mage ma ra marum naa ra kum babaang na minaat, ma u ra kum taangaai kaai, ma i pokpoko a panpanina ma ra kum waat. \p \v 6 Baa i babo paa Iesu welwelik utbaai, i welulu ma i ki but keke ma ra urur namuga taana. \v 7 Ma a muaana maa i kulkulaai ma ina ngaala na ingaana lenbi, “Aawa maa un paami un iaau Iesu, Natun God a Ngaala Aakit? Iaau aaring ui u ra iaan God baa koku u wakadik iaau.” \v 8 I piri lenmi, kabina maa Iesu ia pir taai taana lenbi, “Ui a tabaraan. Pari ko ra muaana mi!” \v 9 Ma Iesu i tiri naa, “Woi na iaam?” Ma i baalui naa, “A iaang a Liur na tabaraan, maa miaat mongoro aakit.” \v 10 Ma diat aaring adekdek Iesu kupi koku i tula wa diat ko ra wanua maa. \p \v 11 A ngaala na liur na boro diat wangwangaan matira u ra papaara taangaai. \v 12 A kum tabaraan diat aaring Iesu naa, “Un tula wa miaat kup a kum boro kupi miaat a ruk taau un diat.” \v 13 Ma Iesu i taraam wa diat. Ma diat pari ko ra muaana maa, ma diat ruk taau u ra kum boro. Ma a kum boro diat welulu pari u ra papaara taangaai kup a taai kikil, ma diat kongo raap. A kum boro raap maa i welaar duk ma 2,000. \p \v 14 Diat baa diat baboura a kum boro, diat welulu talili, ma diat wewapua u ra utnaa mi u ra nundiat taamaan, ma un raa kum taamtaamaan liklik kaai. Ma a taara diat waan kupi diat a babo a utnaa mi i waan paat. \v 15 Baa diat waan paat karom Iesu, diat babo a muaana baa a liur na tabaraan diat pari paa koni. Kuraa maku i ki, ia gop balet ma ia manaana. Ma a taara diat burut. \v 16 Ma diat baa diat babo taa a utnaa baa Iesu i paami, diat wapua a taara u ra utnaa baa i waan paat karom a muaana baa a kum tabaraan diat ruk taau uni, ma u ra kum boro kaai. \v 17 Namur diat aaring Iesu kupi in waan ingen ko ra nundiat papaar. \p \v 18 Baa Iesu i kaa u ra mon, a muaana baa namuga a kum tabaraan diat ruk taau uni, i aaring Iesu kupi diaar a weur. \v 19 Iaku Iesu pa i taraam, i piri ku taana lenbi, “Un waan karom a kum kakum, ma un wapua diat u ra ngaala na utnaa mi a Tadaaru ia paam taai un ui, ma baa i maari aakit ui.” \v 20 Io, i waan, ma i wewapua waanwaan irong u ra papaar Dekaapolis u ra ngaala na utnaa baa Iesu ia paam taai uni. Ma a taara raap diat kakaian. \s1 Iesu i walaaun paa natun Iaairo ma i walaangalaanga paa raa tabuan \r (Mt 9:18-26; Lk 8:40-56) \p \v 21 Iesu i kaa u ra mon ma i waan talili balet urong un raa papaara taai kikil. Baa i ki nakono a ngaala na kor na taara diat liur baat paai. \v 22 Raa mukmuga u ra ruma na lotu a iaana Iaairo, i waan paat. Baa i babo Iesu, i puka ruru taau namuga naana, \v 23 ma i aaring dekdeki lenbi, “Natunglik a tabuan, marawaai ma in maat. Aiaap, daar a waan ma un ung a ru limaam nate uni, kupi in laangalaanga balet ma in lalaaun.” \p \v 24 Baa diaar weur waanwaan a ngaala na kor na taara diat murmur Iesu, ma diat liur baat paai ma pa ta kolo ma. \p \v 25 Ma raa tabuan i malaapaang ma ra malaapaang na gaap. Ia malaapaang paa 12 kilaala. \v 26 Ia waan paa karom a mongoro na doktaa kupi diat a waraauti, iaku diat taar a ngaala na ngunungut karomi ma diat waraap paa anuna maani. Ma i aaka aakit bakaai ma a malaapaang maa uni. \v 27-28 Baa i walangoro a pirpir un Iesu, i nuki lenbi, “Baa ang paam taa ku anuna ina maalu, ang laangalaanga balet.” Io, i waan namur naana naliwan taa ra kor na taara, ma i paam taa anuna ina maalu. \v 29 Ma a gaap i ngo maut, ma a tabuan maa i kariaanai u ra panina baa a malaapaang ia raap. \v 30 Baa Iesu i kariaanai naa a dekdek i waan koni, i tur tapuku naliwan taa ra kor na taara, ma i wetiri naa, “Woi maa i paam taa anung ina maalu?” \v 31 Anuna kum naat na wawer diat piri taana naa, “U babo ut a kor na taara mi diat liur baat pa ui, lelawaai maa u wetiri naa, ‘Woi maa i paam ta iaau?’” \v 32 Ma Iesu i babo taltalili kup ia baa i paam taai. \v 33 A tabuan maa i burut, ma i dadader, maa i nuk paa a utnaa baa i waan paat uni. I waan karom Iesu, i puka ruru taau namuga naana, ma i pir apuaana a utnaa baa ia paam taai. \v 34 Ma Iesu i piri taana naa, “Natunglik, anum nurnur ia walaangalaanga pa ui. Un waan ma ra maalmaal, anum malaapaang ia raap.” \p \v 35 Baa Iesu i pirpir utbaai, raa taara diat waan paat taangirong u ra ruma anun Iaairo, ma diat piri naa, “Aawa kabina baa u wabalaana a Tena Wawer? Natumlik ia maat.” \v 36 Iesu pa i ngaraa u ra pirpir maa, i piri ku taan Iaairo naa, “Koku u burut, un nurnur ku.” \p \v 37 Pa i mulaaot paa te kupi in murmuri, iaku i ben paa ku Petero, Iaakobo dina ma Ioaanes. \v 38 Baa diat waan paat u ra ruma anun Iaairo, Iesu i walangoro a lagutur, a kulkulaai ma ra niluan. \v 39 Baa i ruk, i piri taan diat, “Aawa kabina baa muaat lagutur ma muaat luan? A naatlik mi wakir i maat, i inep duman ku.” \v 40 Ma diat nangonoi ku. I tula pari wa diat raap, ma i ben paa ku tamaa ra naat ma naana, ma ditul kaai baa ditul weur mai, ma diat ruk karom a naat. \v 41 Ma Iesu i paam paa a limaa ra naat na tabuan maa, ma i piri taana naa, “Taalita koum!” A kukuraai ra pirpir maa, “Tabuan lik, iaau piri taam, un tur.” \v 42 Io, i tur maut ma i waan, maa ia 12 anuna kilaala. Ma diat kakaian aakit uni. \v 43 Ma Iesu i turbaat adekdek ta diat naa koku diat wewapua u ra utnaa mi. Ma i wetulaa kup ta utnaa kupi a tabuan lik maa in aani. \c 6 \s1 A taara Naasaret pa diat nurnur un Iesu \r (Mt 13:53-58; Lk 4:16-30) \p \v 1 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan paa taanga matira, ma diat waan paat u ra taamaan anun Iesu. \v 2 U ra Bung Saabaat i wer a taara u ra ruma na lotu, ma mongoro na taara baa diat walangoroi, diat kakaian aakit, ma diat piri naa, “A muaana mi i nunura lelawaai paa a kum utnaa mi? A mangaana manaana aawa mi di taar taai taana? Maa i paam a kum ngaala na utnaa na kakaian. \v 3 Ia a tena paam ruma ku, a natun Maaria. A kum tatena liklik kaai, Iaakobo, Ioses, Iudaas ma Simon, ma ra kum tatena liklik in tabuan kuri ut daat lalaaun ungaai main.” Io, pa diat gaaia ma uni. \v 4 Iesu i piri taan diat naa, “Di urur karom a propet u ra kum taamtaamaan ingen, iaku diat ut u ra nuna taamaan, a kum kakuna ma diat kaai u ra nuna ruma pa diat rui.” \v 5 Iesu pa i paam laar paa ta mongoro na utnaa na kakaian matira, i ung ku a ru limaana un ta kum malaapaang, ma i walaangalaanga pa diat. \v 6 Ma Iesu i kakaian baa pa diat nurnur uni. \s1 Iesu i tula wa a 12 naat na wawer \r (Mt 10:5-15; Lk 9:1-6) \p Namur Iesu i waan taltalili u ra kum taamtaamaan ma i wer a taara. \v 7 Ma i wataa paa a 12 naat na wawer, ma i tula wa diat rurudi, ma i taar taa a naagagon taan diat kupi diat a lu irok wa a kum tabaraan. \v 8 I piri taan diat naa, “Koku muaat lo ta utnaa u ra numuaat winawaan, muaat a lo ku ina buka. Koku muaat lo ta utnaa na winangaan, koku ta bek ma koku muaat lo ta maani u ra numuaat kum maalu na winiwi. \v 9 Muaat a waan ku ma ra su u ra kakimuaat, ma koku muaat lo ta maalu na wekiaa.” \v 10 Iesu i piri kaai taan diat naa, “Baa muaat a ki un ta ruma, muaat a ki ut matira tuk u ra bung baa muaat a waan ko ra taamaan maa. \v 11 Baa a taara kon ta taamaan pa diat gaaia pa muaat ma pa diat walangoro anumuaat pirpir, baa muaat waan ko ra taamaan maa, muaat a tataanga wa a kabu ko ra kakimuaat, kupi a wakilang na watumaarang karom diat.” \p \v 12 Io, diat waan ma diat warawaai karom a taara kupi diat a nukpuku. \v 13 Diat lu irok wa mongoro na tabaraan, diat aalu mongoro na malaapaang ma ra wel, ma diat walaangalaanga pa diat. \s1 Erodes i nuki naa Iesu ia Ioaanes a Tena Baapitaaiso \r (Mt 14:1-2; Lk 9:7-9) \p \v 14 King Erodes i walangoro a wewapua un Iesu, kabina a taara raap diat aa nunura Iesu. Raa taara diat piri uni naa, “A muaana mi ia Ioaanes a Tena Baapitaaiso, ia lalaaun balet ko ra minaat. Maa ia kabina baa i paam a kum utnaa na kakaian mi.” \v 15 Raa taara kaai diat piri un Iesu naa, “Ia Eliaas.” Raa taara kaai diat piri uni lenbi, “Iesu ia raa propet welaar ma ra kum propet taanga namuga.” \v 16 Baa Erodes i walangoro a kum utnaa mi un Iesu, i piri naa, “Iaau aa pakaat kutu wa in lorin Ioaanes, ma mi ia lalaaun paat balet ko ra minaat!” \s1 Namuga Erodes i pakaat kutu in lorin Ioaanes a Tena Baapitaaiso \r (Mt 14:3-12) \p \v 17-18 Namuga Erodes i tula wa anuna kum tena wineium ma diat aal paa Ioaanes, diat do paai ma diat waruk taai u ra ruma na karabus, kabina maa Ioaanes i pir taai taan Erodes naa, “Pa i takado baa u taulaa ma Erodiaa, tamaiaam.” Ioaanes i piri lenbi kabina Erodes ia aal paa Erodiaa a tabuan anun tenalik Pilipo, ma i taulaa mai. \v 19 Erodiaa i milikuaana Ioaanes ma i nemi kupi din aak dokoi kabina maa i takuna diaar u ra nundiaar tinaulaa. Pa i pet laar paai kupi in aak dokoi, \v 20 maa Erodes i burutaana Ioaanes, kabina i nunurai naa ia a koina muaana ma a tena takado. Lenmaa Erodes i baboura baat Ioaanes. I gaaia kupi in walangoro anuna pirpir, iaku i laklagon a nuknukina uni. \p \v 21 Io, u ra bung na binabuta anun Erodes, Erodiaa i nuk paa aakapi kupi din aak doko Ioaanes. Erodes i paam a ngaala na lukaara kup a kum mukmuga ko ra nuna mataanitu, ma a kum mukmuga anu ra kum tena wineium, ma a kum mukmuga taangirong Gaalilaia. \v 22 Baa diat ki u ra lukaara, natun Erodiaa a tabuan, i ruk ma i laagaar naan diat. Erodes ma ra taara baa diat wangaan ungaai mai diat gaaia aakit uni. Namur i piri taa ra tauraara maa lenbi, “Ang tabaara ui ma ta utnaa baa u nemi taang.” \v 23 Ma i weweliman dekdek taana lenbi, “Aawa maku baa un aaringi kon iaau ang taari ku taam. Baa un aaring iaau kup ta kukur ko ra nung mataanitu ang taari ku.” \v 24 Io, i waan karom naana ma i tiri naa, “Aawa maa ang aaringi koni?” Naana i baalui naa, “Un aaringi kup in lorin Ioaanes a Tena Baapitaaiso.” \v 25 Aiaap gagaa ku a tauraara maa i ruk karom king Erodes, ma i piri taana naa, “Mi ut un tabaara iaau ma in lorin Ioaanes a Tena Baapitaaiso un ta pelet.” \p \v 26 A king i tapunuk aakit. Iaku kabina baa ia weweliman taau naa aawa maku baa i aaringi koni in tabaarai ut mai, ma a taara baa diat ki ungaai mai u ra winangaan, diat aa walangoro taa anuna pirpir, io, pa i pet laar paai ma kupi in patut. \v 27 I tula gagaa wa a tena wineium kupi in lo taa in lorin Ioaanes karomi. A tena wineium i ruk u ra ruma na karabus, ma i pakaat kutu paa in lorin Ioaanes. \v 28 I ung paai u ra pelet, ma i loi karom a tauraara maa, ma i taari karom naana. \p \v 29 Baa a kum naat na wawer anun Ioaanes diat walangoroi, diat waan ma diat lo paa a minaatina ma diat waruk taai u ra babaang na minaat. \s1 Iesu i tabaara 5,000 na muaana \r (Mt 14:13-21; Lk 9:10-17; Io 6:1-14) \p \v 30 A kum aapostolo diat waan talili karom Iesu, ma diat wapuai u ra kum utnaa raap baa diat aa paam taai, ma diat aa wer taa a taara uni. \v 31 Ma Iesu i piri taan diat, “Muaat waan urin, daat a waan kup a bil na wanua, kupi muaat a ngo paa.” I piri lenbi kabina maa mongoro na taara diat waanwaan paat, ma pa ta pakaana bung kupi Iesu ma anuna kum aapostolo diat a wangaan uni. \v 32 Io, diat kaa u ra mon ma diat waan kup a bil na wanua. \p \v 33 Mongoro na taara baa diat babo paa a mon, diat babo lele paa Iesu ma ra nuna kum naat na wawer. Diat welulu paa ko ra kum taamtaamaan ma diat muga paat taau u ra wanua baa diat a pukaai iaai. \v 34 Baa Iesu i pukaai matira, i babo a ngaala na kor na taara. I maari aakit diat, maa diat welaar maku ma ra kum sip baa pa nundiat ta tena baboura. Ma i turpaai kupi in wer diat un mongoro na utnaa. \p \v 35 Baa ia maluraap, anuna kum naat na wawer diat waan karomi, ma diat piri taana naa, “A bil na wanua ku mi, ma ia maluraap kaai. \v 36 Un tula wa a taara mi kupi diat a waan kup a kum taamtaamaan liklik marawaai, ma un ta kum ngaala na taamaan kaai kupi diat a kul paa ta utnaa baa diat a aani.” \v 37 Iesu i baalu diat lenbi, “Muaat ut maa muaat a tabaara diat.” Diat piri taana naa, “Taangawaai ta 200 na denaaria\f + \fr 6:37 \ft Raa denaaria i welaar ma ra wedok anun raa muaana un raa bung na pinapaam.\f* maa daat a kul tabaara diat mai?” \v 38 Ma Iesu i tiri diat, “Taiaain bred kuraa muaat loi? Muaat a waan ma muaat a babo.” Baa diat aa manaana paa diat wapua Iesu naa, “Limnain bred ku kuri ma ruina ian kaai.” \p \v 39 Ma Iesu i tula nuna kum naat na wawer naa diat a wapua a taara kupi diat a ki u ra kum kikil u ra in wali. \v 40 Io, diat ki u ra kum kikil, raa kum kikil raaraa maar, ma raa mangaan limlima na noina. \v 41 Ma Iesu i rakaan paa limnain bred ma ruina ian, i tataada unaanga u ra maawa, i waatung wakaak paa karom God uni, i bik paa limnain bred maa ma i taar taai taa ra nuna kum naat na wawer kupi diat a palau a taara mai. I palau diat raap kaai ma ra ruina ian. \v 42 Diat raap diat wangaan ma diat maaur. \v 43 Ma diat wangaana ateng paa 12 kaa ma ra bred ma ra ian baa diat aan kapo taai. \v 44 A kor na taara maa, a niluluk i ra in muaana ku i welaar ma 5,000. \s1 Iesu i waan nate u ra taai kikil \r (Mt 14:22-23; Io 6:15-21) \p \v 45 Namur Iesu i tula gagaa wa anuna kum naat na wawer kupi diat a kaa u ra mon ma diat a muga urong Betsaaida un raa papaara taai kikil. Ma ia i ki utbaai kupi in tula wa a taara. \v 46 Baa a taara diat aa waan weraan, Iesu i waan tato unaanga u ra taangaai kupi in aaraaring. \v 47 Baa i tawiwibung, a mon ia waan naliwan u ra taai kikil, ma Iesu maku i ki nakono. \v 48 Iesu i babo diat baa ia taket diat a winalua, kabina a dadaip i weium taanga namuga. Naliwan taan tuluina pakaana bung ma 6 na pakaana bung u ra malaana kinalik, Iesu i waan ku nate u ra taai kikil karom diat, ma i ling na waan aakit diat. \v 49 Baa diat babo paai baa i waan nate u ra taai kikil, diat nuki naa a nion ku, ma diat kulkulaai. \v 50 Diat raap diat baboi, ma diat burut aakit. Ma Iesu i pirpir gagaa maut karom diat naa, “Koku muaat ngaraa, iaau ku mi, koku muaat burut.” \v 51 Baa Iesu ia kaa karom diat u ra mon, a dadaip i ngo maut. Diat kakaian aakit, \v 52 maa kabina pa diat manaana wakaak u ra utnaa na kakaian baa Iesu ia paam taai u ra bred ma ra ian. A balaandiat i dekdek. \s1 Iesu i walaangalaanga a kum malaapaang irong Genesaaret \r (Mt 14:34-36) \p \v 53 Baa diat aa waan bolo, diat pukaai taau nakono u ra papaar Genesaaret ma diat aagaa taa a mon. \v 54 Baa diat waan pari ko ra mon, a taara diat babo lele gagaa paa maut Iesu. \v 55 Diat welulu kup a kum malaapaang u ra kum taamtaamaan raap u ra papaar maa. Ma baa diat walangoroi naa Iesu kuraa i ki un raa taamaan, io, diat lo a kum malaapaang u ra kum luwu kup a taamaan maa. \v 56 Ma u ra kum kinalik ma ra kum ngaalangaala na taamaan baa Iesu i waan iaai, diat wainep a kum malaapaang u ra balaa ra taamaan, ma a kum malaapaang diat aaring Iesu kupi diat a paam taa ku titi ra nuna ina maalu. Io, diat raap baa diat paam taai, diat laangalaanga maut. \c 7 \s1 A taara diat wakinalik paa a pirpir anun God \r (Mt 15:1-9) \p \v 1 A kum Parisaaio ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon taanginaanga Ierusalem, diat waan ungaai karom Iesu, \v 2 ma diat babo raa kum naat na wawer anun Iesu baa diat wangaan ku ma ra dur na limaandiat baa pa diat gigi muga paa. \v 3 Maa a kum Parisaaio ma ra kum taara Iudaia raap diat murmur a pirpir anu ra taara taanga namuga, ma pa diat wangaan, baa pa diat gi muga paa a limaandiat. \v 4 Baa diat waan paat taangirong u ra wanua na wiura, diat gigi muga paa ut, namur diat wangaan. Mongoro na utnaa utkaai diat laana paami, diat dur a kum kaap, a kum kuro, ma ra kum tiker. \v 5 A kum Parisaaio ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat tiri Iesu naa, “Aawa kabina maa anum kum naat na wawer pa diat murmur a kum wawer anu ra nundaat taara taanga namuga? Diat wangaan ku ma ra kum dur na limaandiat.” \v 6 Ma Iesu i baalu diat naa, “A lingtatuna ut maa Aaisaia ia pirpir na propet muga taau un muaat a kum tena warwaruga naa, \q1 ‘A taara mi diat ru iaau ku ma ra waandiat, \q2 iaku maa a balaandiat i welwelik aakit kon iaau. \q1 \v 7 Diat lotu biaa ku karom iaau, \q2 maa diat wer ku a taara ma ra kum naagagon anu ra taara ut.’ \rq Aais 29:13\rq* \m \v 8 Muaat aa waan paa ko ra kum Naagagon anun God, ma muaat murmur maku a kum wawer anu ra taara.” \p \v 9 Ma Iesu i piri balet taan diat naa, “A lingtatuna aakit, muaat wabulbul wa a Naagagon anun God kupi muaat a murmur ku a kum wawer anu ra numuaat taara taanga namuga. \v 10 Moses i piri lenbi, ‘Un ru tamaam ma naam,’ \rq Pin 20:12\rq* \m ma i piri kaai lenbi, ‘Baa te in pirpir aakaka un tamaana ma naana, din aak dokoi.’ \rq Pin 21:17\rq* \m \v 11 Iaku muaat, muaat wer a taara naa i koina ku baa te in piri taan tamaana ma naana naa, ‘A utnaa baa ang waraaut mur mai, iaau aa tabaara taa God mai.’ \v 12 Io, muaat turbaati ku kupi koku i waraaut tamaana ma naana. \v 13 Baa muaat paami lenmi, muaat wakinalik paa a pirpir anun God ma muaat murmur ku a kum wawer baa muaat loi ko ra numuaat taara taanga namuga. Ma mongoro na utnaa kaai lenmi muaat laana paami.” \s1 A kum utnaa baa in baanaakaka te \r (Mt 15:10-20) \p \v 14 Iesu i wataa paa balet a taara karomi, ma i piri taan diat naa, “Muaat raap muaat a walangoro iaau, ma muaat a nunura lele anung pirpir. \v 15-16 Ta utnaa baa te in aan paai ma i ruk u ra in balaana, wakir in aaka uni namataan God. Iaku a kum utnaa baa i pari paa ko ra nuknukina, ia maa in aaka uni.”\f + \fr 7:15-16 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: \+it Ia baa in talingaana, i koina baa in walangor mai\+it*.\f* \p \v 17 Baa ia waan paa ko ra kor na taara, ma i ruk unaruma, anuna kum naat na wawer diat tiri u ra pirpir welwelaar mi. \v 18 Ma i piri taan diat lenbi, “Muaat kaai pa muaat manaana utbaai? Pa muaat nunurai naa a kum utnaa raap baa i ruk u ra in balaan te, pa in baanaakakai namataan God? \v 19 Kabina maa pa i ruk u ra nuknukina, i ruk ku u ra in balaana ma i babaa wai balet.” Baa i pir a pirpir mi i pir akoina paa a kum utnaa na winangaan raap. \v 20 I piri kaai lenbi, “A utnaa baa i pari paa ko ra nuknukin te, ia maa in baanaakakai.” \v 21 Bi ia a kum utnaa baa i waan paat ko ra nuknuki ra taara: a kum aakaina nuknuk, a kum paamuk na mangamangaan, a winalong, aak doko taara, di aal paa a tabuan anun te, \v 22 a nemnem kup a ngaala na utnaa, a kum aakaakaina pinapaam, a kum warwaruga, a kum aakaina nemnem, a nuknuk aakaka, a pirura, te baa i wangaala pa ia ut, ma ra kum longlong na mangamangaan. \v 23 A kum aakaakaina utnaa mi diat waan paat ko ra nuknuki ra taara, ma i baanaakaka diat. \s1 A nurnur anu ra tabuan baa wakir a tabuan Iudaia \r (Mt 15:21-28) \p \v 24 Iesu i waan ko ra taamaan maa, ma i waan paat marawaai a taamaan Tiro. I ruk un raa ruma. Pa i nemi kupi te in nunurai, iaku pa i ki ino laar paai. \v 25 Raa tabuan, natunalik a tabuan a tabaraan i ruk taau uni. Baa i walangoro a pirpir un Iesu, i welulu gagaa, ma i puka ruru namuga naan Iesu. \v 26 A tabuan maa a tabuan Ponikaa taanga u ra papaar Siria, wakir ia a tabuan Iudaia. I aaring Iesu kupi in lu irok wa a tabaraan kon natunalik. \v 27 Ma Iesu i piri taana naa, “Din tabaara maaur muga taa a kum naat. Pa i takado kupi din lo paa a utnaa ara kum naat, ma din tabaara a kum paap mai.” \v 28 Ma a tabuan maa i baalui naa, “A lingtatuna ut maa Tadaaru, iaku a kum paap kaai diat laana aan a kum mutamuta na utnaa natudaangi ra luwu na winangaan anu ra kum naat.” \v 29 Ma Iesu i piri taa ra tabuan maa lenbi, “Kabina u ra num koina binabaalu, un waan ku, a tabaraan ia pari paa kon natumlik.” \v 30 Baa a tabuan i waan talili balet, i babo paa natunalik, kuraa i inep taau u ra baana. A tabaraan ia pari paa koni. \s1 Iesu i walaangalaanga paa raa muaana baa i lengbaa ma i munga \p \v 31 Iesu i waan paa ko ra taamaan Tiro ma i waan likaai Sidon kup a taai kikil Gaalilaia, ma i waan paat u ra papaar Dekaapolis. \v 32 A taara diat ben paa raa muaana i lengbaa ma i munga karom Iesu, ma diat aaringi kupi in ung a ru limaana uni. \v 33 Iesu i ben ingen paai ku ko ra kor na taara, ma i ung taa ruin kaalkaali na limaana u ra ruin talingaa ra muaana maa, i gaar paa ma i paam in kaarme ra muaana. \v 34 I tataada unaanga u ra maawa, i lo dadaip paa, ma i piri taana naa, “Epaataa!” a kukuraaina naa: “Un tapaapa!” \v 35 Io, in talingaana i kaapa, in kaarmene i tapalaa ma i pirpir paat maut. \v 36 Ma Iesu i turbaat dekdek taa a taara naa koku diat wapua te uni. Iaku baa i turbaat diat, pa diat walangoroi, a wewapua uni i waan werweraan ku. \v 37 Diat baa diat walangoro a utnaa mi, diat kakaian aakit uni, ma diat piri lenbi, “Iesu i paam wakaak paa a kum utnaa raap, i wakoina paa a kum lengbaa kupi diat a walangor, ma a kum munga kupi diat a pirpir!” \c 8 \s1 Iesu i tabaara 4,000 na muaana \r (Mt 15:32-39) \p \v 1 Raa bung balet a ngaala na kor na taara diat waan ungaai, ma pa ta utnaa na winangaan kupi diat a aani. Iesu i wataa paa anuna kum naat na wawer karomi, ma i piri taan diat naa, \v 2 “Iaau maari aakit a taara mi, maa diat aa ki ungaai ma daat min tula bung, ma pa ta utnaa na winangaan baa diat a aani. \v 3 Baa ang tula wa diat kup anundiat kum taamtaamaan ma ra minolo, diat a bengbeng waanwaan u ra aakapi, maa raa taara kon diat, diat waan ut taanga welwelik.” \v 4 Anuna kum naat na wawer diat tiri naa, “Taangawaai ma ta utnaa na winangaan baa daat a tabaara diat mai, maa a bil na wanua ku mi?” \v 5 Iesu i tiri diat naa, “Taiaain bred maa kuraa muaat loi?” Diat baalui naa, “7 maku.” \p \v 6 Iesu i tula a taara raap kupi diat a ki unapia. I lo paa 7 na bred, i waatung wakaak paa uni karom God, i biki ma i taari karom anuna kum naat na wawer kupi diat a tabaara a taara mai. Io, a kum naat na wawer diat paami lenmaa. \v 7 Diat lo paa a kabaana ina ian kaai, ma i waatung wakaak paa uni, ma i taar taai kupi diat a palau a taara mai. \v 8 A taara diat wangaan ma diat maaur. Diat wangaana teng paa 7 na kaa ma ra kum utnaa baa diat aan kapo taai. \v 9 A in tabuan ma ra kum naat liklik ma in muaana diat raap diat wangaan. A niluluk i ra in muaana ku i welaar ma 4,000. Ma namur Iesu i tula wa diat. \v 10 Ma i kaa u ra mon ungaai ma ra nuna kum naat na wawer, ma diat waan kup a papaar Daalmaanutaa. \s1 A kum Parisaaio diat aaring Iesu kupi in paam ta utnaa na kakaian \r (Mt 16:1-4) \p \v 11 A kum Parisaaio diat waan paat karom Iesu ma diat weol na pirpir mai. Diat aaringi naa in paam ta utnaa na kakaian kupi in wakilangi naa ia taanginaanga u ra maawa. \v 12 Iesu i riritan paa, ma i piri naa, “Aawa a kabina maa a taaun taara mi diat aaring kup ta wakilang? Mi iaau pir a lingtatuna taa muaat, pa din paam ta wakilang karom muaat.” \v 13 Io, i kaa balet u ra mon, ma i waan paa kon diat urong un raa papaara taai kikil. \s1 A watumaarang u ra is anu ra kum Parisaaio ma anun Erodes \r (Mt 16:5-12) \p \v 14 A kum naat na wawer diat dumaana wai naa diat a lo ta kum bred, raain ot ku maa diat loi u ra mon. \v 15 Ma Iesu i watumaarang diat naa, “Muaat a baboura muaat ko ra is anu ra kum Parisaaio, ma anun Erodes.” \v 16 Ma diat pirpir ungaai u ra kukuraai ra pirpir anun Iesu, ma diat piri naa, “I piri lenmaa kabina duk maa pandaat ta bred.” \v 17 Iesu i nunura nundiat pirpir ma i piri taan diat naa, “I lawaai maa muaat piri naa pa ta bred? Pa muaat manaana ma pa muaat kaapa utbaai? Lelawaai, a balaamuaat i dekdek? \v 18 A kiok na mataamuaat i ki, iaku pa muaat babo mai. A talingaamuaat i ki, iaku pa muaat walangor mai. Muaat a nuk paai: \v 19 Baa iaau bik limnain bred karom 5,000 na muaana, taiaa kaa muaat wateng paai balet ma ra utnaa na winangaan baa i ki kapo?” Diat baalui naa, “12.” \v 20 “Ma baa iaau bik 7 na bred karom 4,000 na muaana, taiaa kaa muaat wateng paai ma ra utnaa i ki kapo?” Ma diat baalui naa, “7 na kaa.” \v 21 Ma i tiri diat naa, “Pa muaat manaana utbaai?” \s1 Iesu i wababo paa a pula irong Betsaaida \p \v 22 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan paat irong Betsaaida, ma a taara diat ben paa raa pula karomi, ma diat aaringi naa in ung a limaana uni kupi in babo. \v 23 I paam paa a limaa ra pula, ma i ben ingen paai ko ra taamaan, i kamia taa a mataa ra pula, i ung taa a ru limaana uni, ma i tiri naa, “U aa babo ta utnaa?” \v 24 Ma a muaana maa i babo kado, ma i piri naa, “Iaau babo ku a taara diat welaar ma ra kum diwaai baa diat waanwaan.” \v 25 Ma Iesu i ung balet a ru limaana u ra mataa ra pula, ma a mataana i kaapa wakaak maraagaam, ma i babo a kum utnaa raap. \v 26 Iesu i tula wa a muaana maa, ma i piri taana naa, “Un waan takado kup anum ruma. Koku u ruk nabalaa ra taamaan.” \s1 Petero i pirpir kaapa un Iesu \r (Mt 16:13-20; Lk 9:18-21) \p \v 27 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan kup a kum taamtaamaan marawaai Kaaisaaria Pilipoi. Baa diat waan waanwaan, i tiri diat naa, “A taara diat piri naa iaau woi?” \v 28 Diat baalui naa, “Raa taara diat piri naa ui Ioaanes a Tena Baapitaaiso. Raa taara kaai diat piri naa ui Eliaas, ma raa taara kaai diat piri naa ui raa kon diat a kum propet.” \v 29 Ma i tiri diat naa, “Io muaat, muaat piri naa iaau woi?” Ma Petero i baalui naa, “Ui Kaarisito baa God i tula wa ui urin.” \v 30 Ma i turbaat diat naa koku diat wapua te uni. \s1 Iesu i wewapua muga u ra nuna minaat \r (Mt 16:21-28; Lk 9:22-27) \p \v 31 Iesu i turpaai kupi in wer anuna kum naat na wawer lenbi, “A Natu ra Muaana in kariaana mongoro na mawaat, ma a kum mukmuga, a kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat a weoro wai ma din aak dokoi. Ma baa tula bung in raap in lalaaun paat balet.” \v 32 A pirpir mi anun Iesu i kaapa ku. Ma Petero i ben ingen paai ma i turbaat dekdeki. \v 33 Iesu i tapuku, ma i babo karom anuna kum naat na wawer, ma i pirpir dekdek karom Petero naa, “Saataan, un waan unamur kon iaau! Maa u murmur ku a nuknuki ra taara, ma pa u murmur a nuknukin God.” \p \v 34 Iesu i wataa paa a kor na taara ungaai ma ra nuna kum naat na wawer karomi, ma i piri taan diat naa, “Baa te i nemi kupi in murmur iaau, koku i murmur a nuknukina. In puak paa anuna bolo ma in murmur iaau. \v 35 Baa te i maari baat paa ku anuna lalaaun in wirua, iaku ia baa pa i maari baat anuna lalaaun kup iaau, ma u ra Koina Wewapua kaai, in lalaaun. \v 36 In koina lelawaai baa te i kale raap paa a rakrakaan buaal, ma in baanaakaka wa a niono uni? \v 37 In kul kiaana a niono ma ra aawa? \v 38 Baa te in wawirwir kon iaau ma u ra nung kum pirpir karom a taaun taara mi baa anundiat lalaaun i welwelik kon God, ma diat a kum tena paam aakaina, Natu ra Muaana kaai in wawirwir koni baa in waan paat ma ra nuna kum aangelo ma ra minamaar anun Tamaana.” \c 9 \p \v 1 Ma i piri taan diat naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, ta taara kon muaat mi, muaat tur min, baa pa muaat a maat utbaai, muaat a babo a mataanitu anun God in waan paat ma ra dekdek.” \s1 A panin Iesu i raaungaana \r (Mt 17:1-13; Lk 9:28-36) \p \v 2 Baa ia raap 6 na bung, Iesu i ben paa Petero, Iaakobo ma Ioaanes, ma i ben ingen pa ditul unaanga u ra taangaai baa i tur tato aakit. Ma ditul babo a panin Iesu i raaungaana. \v 3 Ma anuna kum maalu i papakaat ma i kabaang dekdek aakit, ma pa te taanga min napia in gi agomgom paa tina maalu lenmaa. \v 4 Ma a tula naat na wawer ditul babo paa Eliaas ma Moses diaar waan paat ma ditul pirpir ma Iesu. \v 5-6 Ma a tula naat na wawer ditul burut aakit ma Petero pa i nunurai baa aawa in piri, io i piri maku taan Iesu naa, “Tena Wawer i koina baa daat a ki maku min. Mitul a paam ta tula palpalip, num raa, raa anun Moses, ma raa anun Eliaas.” \v 7 Namur a pakaana baakut i pulu baat pa diat. Ma in ingaan raa taanga u ra baakut i piri naa, “Bi ia Natunglik, a naat na wakwakaak. Muaat a walangoroi.” \v 8 Baa ditul babo taltalili, pa ditul babo balet ma te, Iesu ot maku kuraa i tur ungaai ma ditul. \p \v 9 Baa diat waan pari waanwaan taanginaanga u ra taangaai, Iesu i turbaat ditul kupi koku ditul wapua taa te u ra kum utnaa mi ditul aa babo taai, tuk u ra bung baa Natu ra Muaana in tur balet ko ra minaat. \v 10 Ma ditul murmur a pirpir maa, ma ditul tiri wetwetalaai ditul naa, “Aawa a kukuraai ra lalaaun balet ko ra minaat?” \p \v 11 Ma ditul tiri Iesu naa, “Aawa kabina maa a kum tena wawer u ra kum Naagagon diat piri naa Eliaas in waan paat muga?” \v 12 I baalu ditul naa, “A lingtatuna ut, Eliaas in waan paat muga ma in wakado balet a kum utnaa raap. Ma aawa kabina baa di aa timu taai u ra Buk Taabu naa Natu ra Muaana in kariaana mongoro na ngunungut ma din weoro wai? \v 13 Ma mi iaau piri taa mutul naa Eliaas ia waan paat, ma diat paam a kum aakaina mangamangaan karomi welaar ma ra nundiat nemnem, welaar ma di aa timu taai uni u ra Buk Taabu.” \s1 Iesu i lu irok wa a tabaraan kon raa naatlik \r (Mt 17:14-21; Lk 9:37-43) \p \v 14 Baa Iesu ma ra tula naat na wawer diat waan pari karom a kum naat na wawer, diat babo paa a ngaala na kor na taara diat tur lili pa diat, ma a kum tena wawer u ra kum Naagagon kuraa diat weol na pirpir ma ra kum naat na wawer. \v 15 Baa a taara diat babo paa Iesu, diat kakaian aakit, ma diat welulu ma diat gaaia baraata paai. \v 16 Ma Iesu i tiri anuna kum naat na wawer naa, “Aawa maa muaat weol na pirpir uni?” \v 17 Raa muaana ko ra taara i baalui naa, “Tena Wawer, iaau ben paa natunglik a naat muaana karom ui, maa a tabaraan i ruk taau uni ma pa i pet laar paa a pirpir. \v 18 Baa a tabaraan mi i laana umi, i laana ong kuraa taai napia, ma a naat i buabua a waana ma a lakono i paarngingit ma i dodo a panpanina. Iaau aaring anum kum naat na wawer kupi diat a lu irok wa a tabaraan koni, iaku pa diat pet laar paai.” \p \v 19 Iesu i baalu diat lenbi, “Muaat a taaun taara mi, pa muaat nurnur! Iaau aa ki iwan karom muaat. Unaangaian ma muaat a nurnur? Muaat a ben a naat maa urin karom iaau.” \v 20 Ma diat ben paai karom Iesu. Baa a tabaraan i babo paa Iesu, i ong kuraa taa a naat maa napia, ma i gula taptapuku, ma i buabua a waana. \p \v 21 Ma Iesu i tiri tamaa ra naat naa, “Naangaian maa i turpaai?” Ma i baalui naa, “I turpaai uni baa i naat kinalik utbaai. \v 22 Mongoro na bung a tabaraan i laana ong taai u ra nguan ma mongoro na bung kaai u ra daanim kupi in aak dokoi. Baa un pet laar paai kupi un lu irok wa a tabaraan koni, un maari mir, ma un waraaut mir.” \v 23 Iesu i piri taana, “Ui ut! Ia baa i nurnur i pet laar paa a kum utnaa raap.” \v 24 Ma tamaa ra naat i kulkulaai gagaa ma ra pirpir lenbi, “Iaau nurnur! Waraaut iaau u ra nung kinalik na nurnur.” \v 25 Baa Iesu i babo a kor na taara baa diat welulu ungaai, i pirpir dekdek karom a tabaraan naa, “Ui a munga ma a lengbaa na tabaraan, iaau piri taam un pari ko ra naat, ma koku balet ma u ruk uni.” \v 26 A tabaraan i kulkulaai paa, i wadader adekdek taa a naat maa, ma i pari paa koni. A naat maa i welaar maku ma ra minaat, ma mongoro diat piri naa ia maat. \v 27 Iaku Iesu i paam paa a limaa ra naat, ma i aal atur paai. \p \v 28 Io, baa diat ruk un raa ruma, anuna kum naat na wawer diat tiri inoi naa, “I lawaai maa pa miaat lu irok laar paa a tabaraan koni?” \v 29 Iesu i baalu diat naa, “A mangaana tabaraan lenmi in pari ku u ra niaaring, wakir un ta utnaa kaai.” \s1 Iesu i pirpir balet u ra nuna minaat \r (Mt 17:22-23; Lk 9:43-45) \p \v 30-31 Diat waan taanga matira, ma diat waan bolo irong u ra papaar Gaalilaia. Iesu i nem na wer anuna kum naat na wawer, ma pa i nemi naa te in nunura a wanua baa diat a ki iaai. Ma i piri naa, “Din taar taa Natu ra Muaana u ra limaa ra taara ma diat a aak dokoi. Ma baa tula bung in raap in lalaaun balet.” \v 32 Pa diat kaapa u ra kukuraai ra pirpir mi, ma diat burut kupi diat a tiri. \s1 Woi maa i ngaala aakit? \r (Mt 18:1-5; Lk 9:46-48) \p \v 33 Diat waan paat irong Kaapernaaum. Ma baa diat ruk unaruma, i tiri diat naa, “Aawa maa muaat weol na pirpir uni u ra aakapi?” \v 34 Ma pa diat baalui, kabina maa diat weol na pirpir baa woi kon diat i ngaala aakit. \v 35 Io, Iesu i ki ma i wataa paa anuna 12 naat na wawer, ma i piri taan diat lenbi, “Baa te i nemi kupi in ngaala aakit, i koina baa in wakinalik paai ku, in tultul ku karom a taara raap.” \v 36 Ma i lo paa raa naatlik, ma i watur taai naliwan taan diat. Namur i romo paai, ma i piri taan diat naa, \v 37 “Baa te i gaaia paa ta naatlik lenbi u ra iaang, i gaaia pa iaau utkaai. Ma baa te i gaaia pa iaau, wakir i gaaia pa iaau ku, i gaaia paa ia ut baa i tula wa iaau urin.” \s1 Ia baa pa i turbaat daat, i waraaut daat ku \r (Lk 9:49-50) \p \v 38 Ioaanes i piri taan Iesu naa, “Tena Wawer, miaat babo raa muaana i lu irok wa a kum tabaraan u ra iaam, ma miaat turbaati, maa wakir ia kon daat.” \v 39 Iesu i baalui naa, “Koku muaat turbaati. Baa te in paam ta utnaa na kakaian u ra iaang, pa in waatung gagaa ta aakaina pirpir un iaau. \v 40 Maa ia baa pa i turbaat daat, i waraaut daat ku. \v 41 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa te i tabaara muaat ma ta lik palaa, maa kabina muaat anun Kaarisito, in lo ut anuna wedok. \s1 A utnaa baa i ben araara a taara kup aakaina mangamangaan \r (Mt 18:6-9; Lk 17:1-2) \p \v 42 “Baa te i ben araara raa ko ra kum naat liklik bi baa i nurnur un iaau, in aaka aakit a naagagon karomi taan te baa din kubu taa ina ngaala na waat u ra in kabarono, ma din ong amurung wai nataai. \v 43-44 Baa limaam i ben araara ui, un kutu wai. In koina baa un ruk u ra lalaaun takum a tum ku ui, kupi koku di ong ui ungaai ma ra ru limaam raap u ra ngaala na nguan baa pa in maat. \v 45-46 Baa kakim i ben araara ui, un kutu wai. In koina baa un ruk u ra lalaaun takum a tum ku ui, kupi koku di ong ui ungaai ma ra ru kakim raap u ra ngaala na nguan.\f + \fr 9:45-46 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa a rina 48 in ki kaai un rina 44 ma 46.\f* \v 47 Baa in mataam i ben araara ui, un lior wai. In koina baa un ruk u ra mataanitu anun God ma raain mataam ku, kupi koku di ong ui ungaai ma ruin mataam raap u ra ngaala na nguan. \v 48 Matira \q1 ‘a kum wuiwui liklik pa diat a maat, \q1 ma a nguan kaai pa in maat.’ \rq Aais 66:24\rq* \m \v 49 Din wagomgom a taara raap ma ra nguan welaar ma ra wetabaar baa di wagomgomi ma ra sol. \v 50 A sol i koina, iaku baa ia raap a mapaakina, muaat a wamapaak paai balet ma lelawaai? Painte! I koina kupi a sol in ki un muaat, ma muaat a ki na wemaraam ungaai.” \c 10 \s1 Koku te i kutu a tinaulaa \r (Mt 19:1-12; Lk 16:18) \p \v 1 Iesu i waan taanga matira urong u ra papaar Iudaia, ma i waan bolo u ra daanim Ioridaan. A kor na taara diat waan karomi ma i wer diat balet welaar ma i laana paami. \v 2 Raa kum Parisaaio diat waan karomi kupi diat a walaari. Diat tiri naa, “I takado ut welaar ma ra nundaat kum Naagagon baa a muaana in lu wa nuna tabuan, baa pate?” \v 3 Ma Iesu i tiri baalu diat naa, “Woi na naagagon maa Moses i taar taai taa muaat?” \v 4 Ma diat baalui, “Moses i mulaaot taai ku kupi a muaana in timu taa a dona buk na kutu tinaulaa, kupi din palaa wa a kini na tinaulaa mai.” \v 5 Iesu i piri taan diat naa, “Moses i timu a naagagon maa kup muaat, kabina maa a balaamuaat i dekdek aakit. \v 6 Iaku u ra turpaai ra wawaki, ‘God i waki a taara, kupi diat in muaana ma in tabuan’. \rq Tur 1:27\rq* \m \v 7 ‘Mari ia a kabina baa a muaana in waan paa kon tamaana ma naana, ma in ki ungaai ma ra nuna tabuan, \v 8 kupi diaar a raa maku.’ \rq Tur 2:24\rq* \m Ma wakir diaar rudi ma, diaar raa maku. \v 9 A utnaa baa God ia kubu ungaai taai, koku balet ma te i kutui.” \v 10 Io, baa diat ki naruma a kum naat na wawer diat tiri Iesu balet u ra utnaa mi. \v 11 Ma i piri taan diat, “Baa te i lu wa anuna tabuan, ma i taulaa balet ma ta tabuan, a muaana maa i paam aakaina karom anuna mugaana tabuan. \v 12 Ma baa ta tabuan i waan ko ra nuna muaana, ma i taulaa balet ma te, a tabuan maa ia kaai i paam aakaina.” \s1 Iesu i pir wadaan a kum naat liklik \r (Mt 19:13-15; Lk 18:15-17) \p \v 13 A taara diat ben a kum naat liklik karom Iesu kupi in ung a ru limaana nate un diat. Iaku maa a kum naat na wawer diat turbaat diat. \v 14 Baa Iesu i baboi, i kaankaan ma i piri taan diat naa, “Muaat a maadek wa a kum naat liklik baa diat a waan karom iaau. Koku muaat turbaat diat, maa a mataanitu anun God anundiat baa diat lenbi. \v 15 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa te pa in ruk u ra mataanitu anun God welaar ma ra naatlik, pa in ruk laar paai.” \v 16 Ma i lo paa a kum naat liklik, ma i ung taa a ru limaana nate un diat, ma i pir wadaan diat. \s1 A tadaaru na muaana \r (Mt 19:16-30; Lk 18:18-30) \p \v 17 Baa Iesu i waan waanwaan balet, raa muaana i welulu karomi, i ki but keke namataana, ma i tiri naa, “Koina Tena Wawer, aawa maa ang paami kupi ang kale a lalaaun takum?” \v 18 Iesu i baalui naa, “Aawa kabina maa u waatung iaau naa iaau koina? Pa te i koina, God ku. \v 19 U nunura a kum Naagagon: ‘Koku u aak doko te, koku u paam aakaina un ta tabuan anun te, koku u walong, koku u wetakun warwaruga, koku u waruga paa ta utnaa anun te ma u lo paai, un urur karom tamaam ma naam.’” \rq Pin 20:12-16\rq* \m \v 20 A muaana maa i baalui naa, “Tena Wawer, turpaai baa iaau naat utbaai tuk mi, iaau tartaraam u ra kum Naagagon raap mi.” \v 21 Iesu i babo karomi, i maari ma i piri taana naa, “U iba utbaai kup raa utnaa. Un waan ma un wiura wa anum kum utnaa raap, ma ra maani koni un tabaara a kum iba na taara mai. Baa un paami lenmaa anum a koina wuwuwung inaanga u ra maawa. Namur un waan urin ma un murmur iaau.” \v 22 Baa i walangoro a pirpir mi, i babo tumtumul, ma i waan ma ra tapunuk, kabina maa i ngaala aakit anuna wuwuwung. \p \v 23 Iesu i babo taltalili karom anuna kum naat na wawer ma i piri taan diat lenbi, “I dekdek aakit karom a kum tadaaru na taara kupi diat a ruk u ra mataanitu anun God.” \v 24 A kum naat na wawer diat kakaian aakit u ra pirpir mi. Iesu i piri balet taan diat naa, “A kum natnatung liklik, i dekdek aakit karom a taara kupi diat a ruk u ra mataanitu anun God. \v 25 I dekdek karom a kaamel kupi in ruk u ra maata na nil na ingingit, iaku i dekdek aakit karom a tadaaru na muaana kupi in ruk u ra mataanitu anun God.” \v 26 A kum naat na wawer diat kakaian aakit, ma diat tiri wetwetalaai diat naa, “Baa lenmaa, woi ma maa din walaauni?” \v 27 Iesu i babo karom diat ma i piri, “A taara pain diat a pet laar paai, iaku God in pet laar paa a kum utnaa raap.” \p \v 28 Petero i piri taan Iesu naa, “Baboi, miaat aa waan ko ra numiaat kum utnaa raap, ma miaat murmur ui.” \v 29 Iesu i piri naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat: Baa te i waan ko ra nuna ruma, baa ko ra kum tatena liklik in muaana ma in tabuan, baa kon naana, baa tamaana, baa a kum natnatuna, baa ko ra nuna pia, kabina un iaau ma u ra Koina Wewapua, \v 30 u ra lalaaun mi, din taar taa 100 na ruma taana, 100 na tatena liklik in muaana, 100 na tatena liklik in tabuan, 100 na naana, 100 na natnatuna, ma 100 na pia, ma ra kum ngunungut utkaai. Ma u ra lalaaun namur din tabaarai ma ra lalaaun takum. \v 31 Ma mongoro baa diat muga mi, namur diat a murmur, ma diat baa diat murmur mi, namur diat a muga.” \s1 A wetula pirpir anun Iesu u ra nuna minaat \r (Mt 20:17-19; Lk 18:31-34) \p \v 32 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan unaanga Ierusalem. Ma Iesu i mukmuga taan diat, ma anuna kum naat na wawer diat nuknuk aakit, ma a taara kaai baa diat murmuri diat burut. Ma Iesu i ben ingen paa anuna 12 naat na wawer, ma i wapua diat u ra kum utnaa baa in waan paat karomi lenbi, \v 33 “Baboi, mi daat waan unaanga Ierusalem. Din taar taa Natu ra Muaana karom a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon. Diat a naagagoni kupi in wirua, ma diat a taar taai karom diat baa wakir a taara Iudaia. \v 34 Diat a tataur uni, diat a kamiai, diat a raapui ma diat a aak dokoi. Ma baa tula bung in raap in lalaaun paat balet.” \s1 A niaaring anun Iaakobo ma Ioaanes \r (Mt 20:20-28) \p \v 35 A ru natun Sebedaaio, Iaakobo ma Ioaanes, diaar waan karom Iesu ma diaar piri taana lenbi, “Tena Wawer, mir aaring ui kupi un paam a utnaa bi mir nemi taam.” \v 36 Ma i tiri diaar naa, “Aawa maa mur nemi taang?” \v 37 Diaar piri taana, “Un waki ta mir u ra num minamaar, ma datul a naagagon ungaai, raa paa mir u ra ot na limaam ma raa u ra maira.” \p \v 38 Iesu i piri taan diaar naa, “Pa mur nunura a utnaa maa mur aaring kupi. Lelawaai, in tale mur kupi mur kaai mur a kariaana a ngunungut baa ang kariaanai? In tale mur kaai kupi din baapitaaiso mur ma ra baapitaaiso na minaat baa din baapitaaiso iaau mai?” \v 39 Ma diaar baalui naa, “Mir a pet laar paai ku.” Iesu i piri taan diaar, “A ngunungut baa ang kariaanai, mur kaai mur a kariaanai, ma a baapitaaiso baa din baapitaaiso iaau mai, din baapitaaiso mur kaai mai. \v 40 Iaku u ra kinkini u ra ot ma ra maira na limaang, wakir iaau, iaau naagagoni kupi ang taari. God in taari karom diat baa ia waninaar taai kup diat.” \p \v 41 Baa 10 naat na wawer diat walangoroi, diat kaankaan karom Iaakobo ma Ioaanes. \v 42 Iesu i wataa ungaai pa diat, ma i piri naa, “Muaat nunurai naa diat baa di waatung diat a kum tena naagagon anu ra taara baa wakir a taara Iudaia, diat naagagon aakaka a taara. Ma anundiat kum mukmuga kaai diat taar a kum dekdek na naagagon karom diat. \v 43 Iaku karom muaat pa in lenmaa. Baa te i nemi naa in ngaala taa muaat, in wakinalik paai kupi in tultul anumuaat. \v 44 Ma ia baa i nemi kupi in mukmuga un muaat, in wilawilaau ku anu ra taara raap. \v 45 Maa Natu ra Muaana kaai pa i waan paat kupi din papaam karomi. I waan paat kupi ia ut in papaam karom a taara ma in taar taa anuna lalaaun, kup ia a winekul anu ra mongoro na taara.” \s1 Iesu i wababo paa Baatimaaio a pula \r (Mt 20:29-34; Lk 18:35-43) \p \v 46 Diat waan paat irong Ieriko. Baa Iesu ma ra nuna kum naat na wawer ma ra kor na taara kaai diat waan taanga matira, raa muaana, a pula, a iaana Baatimaaio (a kukuraaina natun Timaaio), i kiki u ra papaara aakapi, ma i aaraaring utnaa. \v 47 I walangoroi baa Iesu a te Naasaret i waan aakit, i wewataai dekdek naa, “Iesu, Natun Dewid, un maari iaau.” \v 48 Ma mongoro na taara diat turbaati naa koku i ge. Iaku i wewataai dekdek bakaai ma naa, “Natun Dewid, un maari iaau.” \v 49 Iesu i tur ma i piri naa, “Muaat wataa paai.” Diat wataa paa a pula, ma diat piri taana naa, “Un gaaia! Tur! Iesu i wataa ui.” \v 50 Baatimaaio i rakaan wa anuna ina maalu baa i burung baat anuna minong mai, i kaamtur, ma i waan karom Iesu. \v 51 Ma Iesu i tiri naa, “Aawa maa u nemi naa ang paami un ui?” A pula i baalui naa, “Tena Wawer, iaau nemi naa ang babo.” \v 52 Iesu i piri taana naa, “Un waan, anum nurnur ia walaangalaanga pa ui.” Ma i babo gagaa maut, ma i murmur Iesu u ra aakapi. \c 11 \s1 Iesu i waan unaanga Ierusalem welaar ma ra king \r (Mt 21:1-11; Lk 19:28-40; Io 12:12-19) \p \v 1 Baa diat waan marawaai Ierusalem, ma diat waan paat Betpaage ma Betaania u ra Taangaai na Oliwa, Iesu i tula wa rudi ko ra nuna kum naat na wawer. \v 2 Ma i piri taan diaar naa, “Mur a waan kup a taamaan kuraa namuga taa mur. Baa mur a waan ruk, mur a waan taau un raa naat na dongki kuraa di do koto taai, ma pa te utbaai i ki paa uni. Mur a palaa paai ma mur a beni urin. \v 3 Baa te in tiri mur naa, ‘Aawa kabina maa mur paami lenmaa?’ mur a piri naa, ‘A Tadaaru i nemi kumun, ma in tula talili gagaa taai balet.’” \p \v 4 Baa diaar waan, diaar babo paa a naat na dongki baa di aa do taai nataamaan naa ra bonanaaka i ra ruma, marawaai a aakapi, ma diaar palaai. \v 5 Raa taara baa diat tur matira diat tiri diaar naa, “Aai, mur palaa a naat na dongki maa kup aawa?” \v 6 Diaar baalu diat ma ra pirpir baa Iesu ia pir taai, ma diat maadek wai ku taan diaar. \v 7 Diaar ben taa a naat na dongki karom Iesu, ma diaar rakaan wa ruina maalu baa diaar burung baat anundiaar minong mai, ma diaar ung taai nate uni, ma Iesu i ki uni. \v 8 Ma mongoro na taara kaai diat rakaan wa anundiat kum maalu baa diat burburung baat anundiat kum minong mai, ma diat laangun taai u ra aakapi. Ma raa taara kaai diat bur paa a kum turun na diwaai taanga nabuaal, ma diat ung taai u ra aakapi. \v 9 Ma diat baa diat muga ma diat baa diat murmur, diat kulkulaai lenbi, \q1 “Osaana! Daat a pir walaawa paa ia baa i waan paat u ra iaa ra Tadaaru!” \rq Kele 118:25-26\rq* \q1 \v 10 “Daat a pir walaawa paa a mataanitu anun tamaandaat Dewid baa in waan paat! \q1 Osaana unaanga nate aakit!” \p \v 11 Baa Iesu i waan paat inaanga Ierusalem, i ruk u ra ruma na wetabaar. Baa ia babo taa a kum utnaa raap, i waan talili balet urong Betaania ungaai ma ra nuna 12 naat na wawer, maa ia tawiwibung. \s1 Iesu i pirpir karom in diwaai na fig \r (Mt 21:18-19) \p \v 12 U ra bung namur, baa diat waan taangirong Betaania, Iesu i molo. \v 13 I babo in diwaai na fig taanga welwelik, i tawa wakwakaak. Ma i waan kupi in baboi, kup ta waina. Baa i waan paat karomi, pa i babo ta waina uni, a dondono biaa ku, maa pa i taaun fig utbaai. \v 14 Ma i piri karom in diwaai na fig naa, “Turpaai mi ma namur, pain te balet ma in aan paa ta waim.” Ma anuna kum naat na wawer diat walangoro koto paa a pirpir maa. \s1 Iesu i ruk u ra ruma na wetabaar \r (Mt 21:12-17; Lk 19:45-48; Io 2:13-22) \p \v 15 Baa diat waan paat inaanga Ierusalem, Iesu i ruk un raa pakaana ko ra ruma na wetabaar, ma i lu pari wa diat baa diat wiura, ma diat kaai baa diat kukul matira. I ong puku wa a kum luwu anu ra kum tena kiaana maani ma ra kum kiki anundiat baa diat wiura a kum buna. \v 16 Ma pa i maadek taa a taara baa diat a lo anundiat kum utnaa na wiura naliwan u ra ruma na wetabaar. \v 17 Baa i wer diat i piri naa, “Di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi, \q1 ‘Din waatung anung ruma baa a ruma na niaaring kup a kum wunwuna taara raap.’ \rq Aais 56:7\rq* \m Iaku muaat aa paam puku paai kupi in welaar maku ma ra ‘ruma anu ra kum tena walong.’” \rq Ier 7:11\rq* \p \v 18 A kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon kaai diat walangoroi, ma diat nuknuk kup ta aakapi kupi diat a aak doko Iesu uni, kabina maa diat burutaanai, maa a taara raap diat kakaian u ra nuna wawer. \p \v 19 Baa ia maluraap Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan paa ko ra taamaan Ierusalem. \s1 A wawer u ra in diwaai na fig \r (Mt 21:20-22) \p \v 20 U ra malaana kinalik, baa diat waan talili unaanga Ierusalem, diat baboi baa in diwaai na fig ia maraang paa taanga nate tuk u ra aakaakaarina. \v 21 Ma Petero i nuk paa a pirpir anun Iesu, ma i piri taana naa, “Tena Wawer, un babo in diwaai na fig baa u pirpir na kaankaan paa karomi, ia maraang raap.” \v 22 Ma Iesu i baalui naa, “Muaat a nurnur un God. \v 23 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa te in piri taa ra taangaai bi naa, ‘Un tarigaat, ma un irok lop unataai,’ ma pa i aalawur nuknuk, i nurnur ku baa din paam a utnaa baa ia pir taai, io din paami ut. \v 24 Lenmaa iaau piri taa muaat, a kum utnaa raap baa muaat aaraaring kupi, muaat a nurnur ku baa di aa taar taai taa muaat, ma din taar taai ut. \p \v 25-26 “Baa muaat aaraaring, ma muaat nuk paa ta utnaa baa te i paam aaka taai un muaat, muaat a dumaana wai, kupi Tamaamuaat inaanga u ra maawa in dumaana wa anumuaat kum aakaina mangamangaan kaai.”\f + \fr 11:25-26 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: \+it Baa pa muaat nuk dumaana wai, Tamaamuaat kaai inaanga u ra maawa pa in nuk dumaana wa anumuaat kum aakaina mangamangaan\+it*.\f* \s1 A wetiri u ra naagagon baa Iesu i laana papaam mai \r (Mt 21:23-27; Lk 20:1-8) \p \v 27 Diat waan paat balet inaanga Ierusalem, ma baa Iesu i weliaa u ra ruma na wetabaar, a kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum mukmuga diat waan karomi. \v 28 Ma diat tiri naa, “Woi na mangaana naagagon maa u paam a kum utnaa mai mi? Woi maa i taar taa a naagagon mi taam kupi un paam a kum utnaa mi?” \v 29 Iesu i baalu diat naa, “Iaau kaai ang tiri muaat ma raa wetiri. Ma baa muaat a baalu iaau, io, ang wapua muaat u ra naagagon iaau laana paam a kum utnaa mai mi. \v 30 Taangawaai a baapitaaiso anun Ioaanes? Taanginaanga u ra maawa, baa ko ra taara ku? Muaat a wapua iaau.” \v 31 Ma diat pirpir ino paa lenbi, “Baa daat a piri naa, ‘Taanginaanga u ra maawa,’ in baalu daat ku naa, ‘Io, i lawaai maa pa muaat nurnur uni?’ \v 32 Iaku baa daat a piri naa, ‘Ko ra taara,’ a taara diat a kaankaan karom daat.” Diat burutaana a taara, maa diat raap diat nurnur un Ioaanes naa ia a propet. \v 33 Io, diat baalu ku Iesu naa, “Pa miaat nunurai.” Ma Iesu i piri taan diat naa, “Iaau kaai pang wapua muaat u ra naagagon iaau laana paam a kum utnaa mai mi.” \c 12 \s1 A pirpir welwelaar u ra taara na pinapaam u ra wanua na waain \r (Mt 21:33-46; Lk 20:9-19) \p \v 1 Iesu i wer diat ma raa pirpir welwelaar, lenbi, “Raa muaana i maarut taa a wanua na waain, ma i liplip baat taai. Naruma u ra wanua na waain maa i kil taa in tung kupi din paa ginagina taa a polo na waain uni, ma i paam taa a naat na ruma baa i tur unaanga nate kup a tena binaboura. Namur i taar taa kumun a wanua na waain taan raa taara na pinapaam kupi diat a babourai, ma i waan kup raa taamaan ingen. \v 2 Baa a kalaang ia ot kupi din git ungaai a waina waain, i tula wa raa tultul karom a taara na pinapaam, kup ta wai ra nuna pinapaam kupi anuna kaai. \v 3 Ma a taara na pinapaam diat paam akoto paai, diat umi, ma diat tula talili biaa wai ku. \v 4 Ma i tula wa balet raa tultul karom diat, diat um akinkin taa in lorina, ma diat baana wawirwir taai. \v 5 Ma tamaa ra pinapaam i tula wa bulung raa tultul, diat aak doko wai ku. Baa i tula wa balet mongoro, diat um raa taara ma diat aak doko raa taara kon diat. \v 6 Raa maku i ki karomi, a natunalik ut, a naat na wakwakaak. I tula wai bulung karom diat, maa i nuki naa diat a urur un natunalik. \v 7 Iaku a taara na pinapaam maa diat pirpir ungaai paa naa, ‘Ia ma baa in kiaana tamaana, bari ma ia i waan urin. Muaat iaap, daat a aak dokoi, kupi anundaat ma a wanua na waain.’ \v 8 Io, diat paam akoto paai, diat aak dokoi, ma diat ong apari wai ko ra wanua na waain. \p \v 9 “Aawa maa a tamaa ra wanua na waain maa in paami? In waan paat ma in aak doko wa a taara na pinapaam, ma in taar taa a wanua na waain karom ta taara ingen. \v 10 Lelawaai, pa muaat luk a pirpir mi u ra Buk Taabu? I piri naa, \q1 ‘Ina waat maa a kum tena paam ruma diat pilak wai, \q2 ia ut maa ina ngaatngaat na waat baa di paam a ruma mai. \q1 \v 11 A utnaa mi a Tadaaru ut ia paam taai, \q2 ma i koina aakit u ra numiaat binabo.’” \rq Kele 118:22-23\rq* \p \v 12 A kum mukmuga anu ra taara Iudaia diat baat kup ta aakapi baa diat a paam akoto paa Iesu uni, kabina maa diat nunurai naa i pir ku a pirpir welwelaar mi un diat. Iaku maa diat burutaana a kor na taara. Io, diat tur paa koni, ma diat waan maut. \s1 A wetiri u ra tatakom \r (Mt 22:15-22; Lk 20:20-26) \p \v 13 Diat tula wa a kum Parisaaio, ma ra kum teptepaan Erodes karom Iesu kupi diat a walaam paai kup anuna ta pirpir baa diat a takunai uni. \v 14 Baa diat waan paat karomi, diat piri naa, “Tena Wawer, miaat nunurai naa ui a takado na muaana, pa u ngaraa u ra utnaa baa a taara diat piri un ui. Anum wawer i welaar raap ku karom a taara raap, ma u wer mulu diat u ra aakapi anun God ma ra lingtatuna. Lelawaai, i takado kupi din taar a tatakom karom a Kaaisaar\f + \fr 12:14 \ft Kaaisaar ia a ngaala na mukmuga u ra mataanitu Rom ma i naagagon kaai a taara Israael.\f* baa pate? \v 15 Daat a taari, baa koku?” I nunura lele anundiat warwaruga ma i tiri diat, “I lawaai maa muaat nemi naa muaat a walaar iaau? Ta maani urin ang baboi.” \v 16 Ma diat taar taa raa maani taana. Ma i tiri diat naa, “A malalar ma ra timtimu mi uni anun woi?” Ma diat baalui naa, “Anu ra Kaaisaar.” \v 17 Iesu i piri taan diat, “A utnaa baa anu ra Kaaisaar muaat a taari karom a Kaaisaar, ma ra utnaa baa anun God muaat a taari kaai karom God.” Baa diat walangoroi diat kakaian aakit uni. \s1 A wetiri u ra lalaaun balet ko ra minaat \r (Mt 22:23-33; Lk 20:27-40) \p \v 18 A kum Saadukaaio, baa diat weoro ku naa pa ta lalaaun balet ko ra minaat, diat waan karom Iesu, ma diat tiri naa, \v 19 “Tena Wawer, Moses i timu taai taan daat lenbi, baa ta muaana in maat paa ko ra nuna tabuan, ma pa ta natundiaar, io, tenalik in ben paai ma in taulaa mai, kupi in wangaala taa ta kum naat liklik u ra iaan tenalik baa ia maat. \v 20 Io, raa naadiwaaina, 7 na muaana raap ku. A mugaana i taulaa, ma i maat ko ra nuna tabuan, ma pa ta natundiaar. \v 21 Ma a weru tenalik bulung i taulaa ma ra tabuan maa, ia bulung i maat ku ko ra tabuan maa, ma pa ta natundiaar. Lenkaai maa karom a wetuldi. \v 22 Diat raap 7 diat, diat taulaa mai, iaku a tabuan maa pa i buta taa ta naat un diat. Ma a tabuan i maat murmur taan diat raap. \v 23 U ra lalaaun balet ko ra minaat, anun woi na paan diat mulu a tabuan maa? Maa 7 diat raap diat aa taulaa paa mai.” \p \v 24 Iesu i piri taan diat naa, “Muaat raara aakit, kabina maa pa muaat nunura a Buk Taabu ma ra dekdekin God kaai. \v 25 Baa a taara diat a lalaaun balet ko ra minaat, pa diat a taulaa balet, diat a welaar maku ma ra kum aangelo inaanga u ra maawa. \v 26 Baa muaat weoro naa a kum minaat pa diat a lalaaun balet ko ra minaat, lelawaai pa muaat luk utbaai a Buk anun Moses baa i pirpir u ra in diwaai baa i kupkup? God i piri karom Moses lenbi, ‘Iaau a God anun Aabaraam, a God anun Aaisaak ma a God anun Iaakob.’ \rq Pin 3:6\rq* \m \v 27 Muaat raara aakit. God wakir a God anu ra kum minaat, a God anu ra kum lalaaunina ut.” \s1 A naagagon baa i ngaala aakit \r (Mt 22:34-40; Lk 10:25-28) \p \v 28 Raa kon diat a kum tena wawer u ra kum Naagagon i waan paat karom Iesu ma i walangoroi baa diat pirpir ungaai ma ra kum Saadukaaio. I walangoroi baa Iesu i baalu wakaak diat, ma i tiri naa, “Woi na naagagon i ngaala taan diat raap?” \v 29 Iesu i baalui naa, “Bari ia a ngaala na naagagon, ‘Muaat a taara Israael muaat a walangoroi, anundaat God a Tadaaru ia raa ot ku. \v 30 Muaat a maari a Tadaaru anumuaat God ma ra balaamuaat raap, a niomuaat raap, a nuknukimuaat raap, ma ra dekdekimuaat raap.’ \rq Naag 6:4-5\rq* \m \v 31 Ma bari ia a werudi, ‘Un maari tepaam welaar ma u maari ui ut.’ \rq Lewi 19:18\rq* \m Pa ta naagagon i ngaala taa ra ru naagagon mi.” \p \v 32 A tena wawer u ra kum Naagagon i piri taan Iesu naa, “A lingtatuna ut, Tena Wawer, i takado anum pirpir, baa God ia raa ot ku, ma pa te balet ma. \v 33 Daat a maari God ma ra balaandaat raap, a nuknukindaat raap, ma ra dekdekindaat raap, ma daat a maari a kum teptepaandaat welaar ma daat maari daat ut. Baa daat murmur a ru naagagon mi, i ngaala taa ra kum wetabaar ma ra kum wetabaar kaai baa di tuntun diat karom God.” \p \v 34 Baa Iesu i baboi naa i pirpir na manaana, i piri taana naa, “Ui, pa u welwelik ko ra mataanitu anun God.” Ma namur pa te balet i waan karomi ma ta wetiri, kabina diat burut. \s1 Kaarisito a Tadaaru anun Dewid \r (Mt 22:41-46; Lk 20:41-44) \p \v 35 Baa Iesu i wer diat u ra ruma na wetabaar, i piri naa, “I lawaai maa a kum tena wawer u ra kum Naagagon diat piri naa Kaarisito in waan paat ko ra wuna taara anun Dewid? \v 36 A Takado na Nion i mugain Dewid ma i piri lenbi, \q1 ‘A Tadaaru i piri karom anung Tadaaru, \q2 “Un ki u ra papaara ot na limaang, \q1 tuk baa ang uwia paa anum kum ebaar \q2 kupi diat a ki natudaangi ra num naagagon.” ’ \rq Kele 110:1\rq* \m \v 37 Dewid ut i waatung Kaarisito naa anuna Tadaaru. Baa lenmaa, io, diaar tamaana lelawaai?” \s1 Iesu i watumaarang a taara u ra mangamangaan anu ra kum tena wawer u ra kum Naagagon \r (Mt 23:1-36; Lk 20:45-47) \p A kor na taara diat gaaia aakit baa diat walangoro a pirpir anun Iesu. \p \v 38 Io baa i wer diat i piri lenbi, “Muaat a baboura muaat ko ra kum tena wawer u ra kum Naagagon. Diat nemi kupi diat a waanwaan ma ra kum kokoina maalu aakit, ma diat nemi naa a taara diat a taar a ngaala na urur karom diat u ra kum taamaan na winawaan ungaai. \v 39 Ma diat nem a kinkini namuga u ra kum ruma na lotu, ma ra kinkini na tadaaru namuga u ra kum balaan. \v 40 Diat waraap a wuwuwung anu ra kum walaa na tabuan, ma diat paam a kum iokaana aaraaring kupi a taara diat a babo diat. In ngaala aakit a naagagon na binabaalu anun God karom diat.” \s1 A wetabaar anu ra walaa na tabuan \r (Lk 21:1-4) \p \v 41 Iesu i ki marawaai taau naa ra wuwuwung na maani u ra ruma na wetabaar, ma i babo a taara baa diat ongong taa anundiat maani uni. Mongoro na tadaaru kaai diat ong taa a ngaala na maani u ra wuwuwung maa. \v 42 Iaku raa walaa na tabuan, baa i iba, i ong taa ku ru toiaa u ra wuwuwung na maani maa. \v 43 Ma Iesu i wataa paa anuna kum naat na wawer karomi, ma i piri taan diat naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, a walaa na tabuan mi, ia taar taa a ngaala na maani taan diat raap baa diat ong taa anundiat maani u ra wuwuwung na maani. \v 44 Diat taar taa ku a ibaana ko ra nundiat kum maani, ma a walaa na tabuan mi, i iba, iaku ia taar araap wa aawa baa in topaa anuna kini.” \c 13 \s1 A kum wakilang i ra tintinip na bung \r (Mt 24:1-14; Lk 21:5-19) \p \v 1 Baa Iesu i pari ko ra ruma na wetabaar, raa ko ra nuna kum naat na wawer i piri taana naa, “Tena Wawer, babo a kum wakwakaak na ruma bi baa di paami ma ra kum ngaalangaala na waat!” \v 2 Ma Iesu i piri taana, “U babo a kum ngaalangaala na ruma mi? Kuraa mun pa ta ruina waat ma diaar a inep ungaai, din reng ginagina raap wa diat.” \p \v 3 Baa Iesu i ki inaanga nate u ra Taangaai na Oliwa baa di babo bolo kup a ruma na wetabaar, Petero, Iaakobo, Ioaanes ma Aanderiaas diat tiri inoi naa, \v 4 “Un wapua miaat, unaangaian a kum utnaa mi in waan paat? Ma aawa a wakilang i ra kum utnaa mi baa i marawaai kupi diat a waan paat?” \v 5 Iesu i piri taan diat, “Muaat a baboura muaat, kaduk te in waruga pa muaat. \v 6 Mongoro diat a waan paat ma ra iaang, diat a piri naa, ‘Iaau maa Kaarisito,’ ma diat a waruga paa ta mongoro. \v 7 Baa muaat a walangoro a kum wineium ma ra wewapua un diat, koku muaat ngaraa, maa a kum utnaa mi diat a waan paat muga, iaku a tintinip na bung pa in waan paat utbaai. \v 8 Raa wuna taara in tur na wineium kup raa wuna taara, ma raa mataanitu in tur na wineium kup raa mataanitu. Ma a kum guria ma ra kum minolo in waan paat u ra kum taamtaamaan. A kum utnaa mi i welaar ma ra ngunungut na binabuta baa a tabuan i turpaai kupi in kariaanai. \p \v 9 “Muaat a baboura muaat. A taara diat a aal pa muaat karom a kum tena naagagon, ma diat a raapu muaat u ra kum ruma na lotu. Muaat a tur u ra naagagon namuga naa ra kum ngaala na mukmuga ma ra kum king, kabina un iaau. Io, muaat a wewapua kaapa un iaau karom diat. \v 10 Din warawaai muga ma ra Koina Wewapua karom a kum wunwuna taara raap. \v 11 Baa diat aal pa muaat kup a naagagon, koku muaat nuknuk muga kup ta utnaa muaat a piri. U ra pakaana bung maa muaat a pir ku a pirpir baa din wanuk taai taa muaat, maa wakir muaat maa muaat a pirpir, a Takado na Nion ut. \p \v 12 “Te in mulaaot wa ta tenalik kupi din aak dokoi, ma ta muaana in mulaaot wa ta natunalik kupi din aak dokoi, ma a kum naat diat a tur na dekdek karom tamaandiat ma naandiat, ma diat a mulaaot wa tamaandiat ma naandiat kupi din aak doko diaar. \v 13 Ma a taara raap diat a milikuaana muaat kabina u ra iaang, iaku te baa i tur dekdek tuk u ra tintinipina, God in walaaun paai. \s1 A watumaarang u ra aakaina utnaa baa in waan paat \r (Mt 24:15-28; Lk 21:20-24) \p \v 14 “Muaat a babo raa aakaina utnaa aakit in waan paat, in ki u ra pakaana baa pa i tale kupi in ki iaai, ma in baana dur a pakaana maa. Ia baa in luk a kum pirpir mi, i koina baa in manaana uni. Io, u ra bung maa, diat baa diat ki u ra papaar Iudaia, diat a kalaa ino unaanga u ra kum taangaai. \v 15 Ma baa te i ki nate u ra nuna ruma, baa in kaa pari, koku i ruk kupi in lo paa ta utnaa taanga naruma. \v 16 Ma baa te i ki nabuaal, koku balet ma i waan talili unataamaan kup anuna maalu na minong. \v 17 U ra pakaana bung maa in aaka aakit karom a kum kipbaala, ma karom diat kaai baa diat wangaau a kum naat. \v 18 Muaat a aaraaring kupi koku a utnaa mi in waan paat u ra kum kalaang na madiring. \v 19 Maa u ra kum bungbung maa, in ngaala aakit a kinadik. In ngaala aakit taa ra kum kinadik baa i laana waan paat u ra rakrakaan buaal. Turpaai baa God i waki a rakrakaan buaal tuk mi, ma namur kaai pa ta kinadik in welaar mai. \v 20 Baa gun a Tadaaru pa in kutu pari a kum bungbung maa, pa te maut in lalaaun. Iaku ia kutu pari wai kupi diat baa ia pilak pa diat, diat a lalaaun. \p \v 21 “U ra pakaana bung maa, baa te i piri karom muaat naa, ‘Kaarisito bari ia,’ baa ‘Barong ia,’ koku muaat nurnur uni. \v 22 Ta kum warwaruga na Kaarisito, ma ta kum warwaruga na propet diat a waan paat, ma diat a paam ta kum wakilang ma ta kum utnaa na kakaian kupi diat a waruga a taara na pipilak mai, baa gun diat a pet laar pa diat. \v 23 Io, muaat a baboura muaat, mi iaau aa wapua muga ta muaat u ra kum utnaa raap baa in waan paat. \s1 Natu ra Muaana in waan paat \r (Mt 24:29-31; Lk 21:25-28) \p \v 24 “Baa ia raap a kum kinadik u ra kum bungbung maa, \q1 ‘in mataana mage in baboto, \q2 a kalaang pa in baara, \q1 \v 25 a kum naangnaang diat a puka pari taanginaanga u ra baakut, \q2 ma ra kum utnaa inaanga nate u ra baakut diat a dadader.’ \rq Aais 13:10; 34:4\rq* \p \v 26 “U ra bung maa a taara diat a babo Natu ra Muaana in waan paat u ra kum baakut ma ra ngaala na dekdek ma ra minamaar. \v 27 Ma in tula pari wa a kum aangelo ma diat a ben ungaai anuna taara na pipilak ko ra waat na mataana dadaip, kon raa papaara rakrakaan buaal tuk urong kaai un raa papaara rakrakaan buaal. \s1 A pirpir welwelaar u ra in diwaai na fig \r (Mt 24:32-35; Lk 21:29-33) \p \v 28 “Muaat a wawer ko ra in diwaai na fig. Baa a kum gagagaana in kiok balet ma a dondono in tapalaa, muaat nunurai naa a kum kalaang na wuwan ia marawaai. \v 29 Lenkaai maa, baa muaat babo a kum utnaa baa iaau pirpir taau uni in waan paat, muaat a nunurai naa a pakaana bung ia marawaai. \v 30 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, a kum utnaa raap mi in waan paat baa a taaun taara mi diat lalaaun utbaai. \v 31 A maawa ma ra rakrakaan buaal diaar a panaai, iaku maa anung kum pirpir pa in panaai. \s1 Pa te i nunura a bung baa a pakaana bung \r (Mt 24:36-44) \p \v 32 “Pa te i nunura a bung baa a pakaana bung. A kum aangelo inaanga u ra maawa pa diat nunurai, ma Natuna kaai pa i nunurai, Tamaana ku i nunurai. \v 33 Muaat a nuknuk wakaak, ma muaat a baboura muaat, maa pa muaat nunurai naa unaangaian baa a kum utnaa mi in waan paat. \v 34 I welaar ma raa muaana baa i waninaar kupi in waan kup raa taamaan ingen. I taar taa anuna ruma taa ra nuna kum tultul, kupi diat a babourai. I tibe weraana a kum pinapaam taan diat raap raaraa, ma i wapua taa raa muaana kupi in baboura a balbalaat. \p \v 35 “Muaat a baboura muaat, maa pa muaat nunurai baa unaangaian a tamaa ra ruma in waan paat, u ra maluraap, baa u ra ngaala na marum, baa u ra laar baa a kum kareke diat kurkurekatuk, baa u ra malaana, \v 36 kaduk in waan paat kakaian, ma in waan taau un muaat baa muaat inep duman ku. \v 37 Mi iaau piri taa muaat ma karom a taara raap naa, muaat a baboura muaat.” \c 14 \s1 Diat pirpir ungaai paa kupi diat a aak doko Iesu \r (Mt 26:1-5; Lk 22:1-2; Io 11:45-53) \p \v 1 Ru bung namuga taa ra lukaara na waan likaai, ma ra lukaara na bred baa pa ta is uni, a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat nuknuk kup ta mangaana aakapi kupi diat a paam akoto ino paa Iesu ma diat a aak dokoi. \v 2 Diat piri naa, “Koku daat paami u ra lukaara, kaduk a taara diat a paam ta purpuruan.” \s1 Raa tabuan i labo a polo na mangingi u ra in lorin Iesu \r (Mt 26:6-13; Io 12:1-8) \p \v 3 Iesu i ki utbaai irong Betaania, u ra ruma anun Simon, ia baa namuga i malaapaang ma ra wukawuka. Baa i ki u ra winangaan, raa tabuan i waan karomi ma ra polo na mangingi baa di waatungi naa naad. I ngaatngaat aakit, ma i taana u ra in palaa baa di paami ko ra waat. I aak puar wa in mataana palaa, ma i laboi u ra in lorin Iesu. \v 4 Raa taara baa diat ki matira diat kaankaan ma diat pirpir wetalaai naa, “Kup aawa maa di labo biaa wa ku a polo na mangingi mi? \v 5 I lawaai maa pa di wiura paai kup ta 300 na denaaria\f + \fr 14:5 \ft Raa denaaria i welaar ma ra wedok anun raa muaana un raa bung na pinapaam.\f* kupi din tabaara kum iba na taara mai?” Ma diat pirpir na kaankaan karom a tabuan maa. \p \v 6 Iesu i piri taan diat lenbi, “Muaat a maadek wa a tabuan mi. Aawa maa muaat watapunuki kupi? Ia paam taa a koina pinapaam aakit un iaau. \v 7 A kum iba na taara diat lalaaun ungaai ut ma muaat. Baa muaat nemi kupi muaat a paam a koina karom diat, muaat a paami ku. Iaku iaau, pang ki takum naa muaat. \v 8 Ia paam ot paa a utnaa baa i tale kupi in paami. Ia labo taa a polo na mangingi u ra paning kupi in waninaar amuga iaau kup anung bung na minaat. \v 9 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, u ra kum taamtaamaan u ra rakrakaan buaal, baa din warawaai ma ra Koina Wewapua iaai, din wewapua utkaai u ra utnaa bi a tabuan mi ia paam taai, kupi a iaana in tur na aaim.” \s1 Iudaas i mulaaot kupi in wagu taa Iesu \r (Mt 26:14-16; Lk 22:3-6) \p \v 10 Iudaas Iskaariot, raa ko ra 12 naat na wawer, i waan karom a kum ngaala na tena wetabaar karom God, kupi in wagu taa Iesu karom diat. \v 11 Baa diat walangoroi, diat gaaia, ma diat weweliman taai kupi diat a doki ma ra maani. Ma Iudaas i nuknuk kup ta koina pakaana bung baa in wagu taa Iesu karom diat. \s1 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat aan a utnaa na waan likaai \r (Mt 26:17-25; Lk 22:7-14, 21-23; Io 13:21-30) \p \v 12 U ra mugaana bung u ra lukaara na bred baa pa ta is uni, baa di laana aak doko a kum naat na sip uni kup a lukaara na waan likaai, a kum naat na wawer anun Iesu diat tiri naa, “U nemi naa miaat a waan uwaai, kupi miaat a waninaar paa andaat utnaa kup a lukaara na waan likaai?” \v 13 I tula wa rudi ko ra nuna kum naat na wawer, ma i piri taan diaar naa, “Mur a ruk unaanga Ierusalem. Baa mur aa waan paat, mur a wetarom ma raa muaana i lo ina ngaala na palaa, ma mur a murmuri. \v 14 Ma baa in ruk un ta ruma, mur a piri taa ra tamaa ra ruma naa, ‘A Tena Wawer i piri naa: Waiaa a kukur ra ruma baa miaat ma ra nung kum naat na wawer, miaat a aan a utnaa na waan likaai iaai?’ \v 15 Ma in waiaa ta mur u ra ngaala na kukur ra ruma inaanga nate, baa di aa waninaar taai, ma mur a waninaar a utnaa iaai.” \v 16 A ru naat na wawer diaar waan paat inaanga Ierusalem, ma diaar baraata raap paa ut a kum utnaa baa Iesu i pir taai taan diaar. Ma diaar waninaar a utnaa na waan likaai. \p \v 17 Baa ia maluraap, Iesu ma anuna 12 naat na wawer diat waan paat. \v 18 Baa diat wangaan, i piri naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, raa kon muaat in wagu ta iaau, raa ut kon muaat mi daat wangaan ungaai.” \v 19 Ma diat tapunuk, ma diat raap raaraa diat tiri naa, “Wakir iaau duk?” \v 20 Ma Iesu i piri taan diat naa, “Raa kon muaat ut a 12, ia baa mir puk ungaai amaamir ru bred u ra dis. \v 21 Natu ra Muaana in wirua welaar ma di aa timu taai u ra Buk Taabu. Iaku in aaka aakit karom a muaana baa in wagu taai karom a kum ebaar. In koina aakit baa gun pa din butai, kupi koku i kariaana a naagagon maa karomi.” \s1 A tintinip na winangaan anu ra Tadaaru \r (Mt 26:26-30; Lk 22:14-20; 1Kor 11:23-25) \p \v 22 Baa diat wangaan utbaai, Iesu i lo paa a bred, i waatung wakaak paa uni, i bik paai, ma i tabaara anuna kum naat na wawer mai. I piri naa, “Muaat a rakaan paai, bi ia a paning.” \v 23 Namur i lo paa a kaap, i waatung wakaak paa uni, i taari taan diat, ma diat raap diat inim koni. \v 24 Ma i piri taan diat, “Bi ia a gaaping, a kunubu baa i aal ungaai taa God ma ra taara. A gaaping mi i talabo u ra mongoro. \v 25 Iaau pir a lingtatuna taa muaat naa, pang inim balet ma ta waain, tuk baa ang inim a matakina waain u ra mataanitu anun God.” \p \v 26 Io, baa diat aa kelekele paa, diat waan tato unaanga u ra Taangaai na Oliwa. \s1 Iesu i pirpir muga u ra weoro anun Petero \r (Mt 26:31-35; Lk 22:31-34; Io 13:36-38) \p \v 27 Iesu i piri taan diat naa, “Muaat raap muaat a waan paa ku kon iaau, maa di aa timu taai u ra Buk Taabu naa, \q1 God i piri naa, ‘Ang um a tena baboura sip, \q1 ma a kum sip diat a welulu werweraan.’ \rq Saak 13:7\rq* \m \v 28 Iaku baa iaau aa tur balet ko ra minaat, ang muga urong Gaalilaia.” \v 29 Petero i piri taana naa, “Baa diat raap diat a waan paa kon ui, iaau painte.” \v 30 Iesu i piri taana naa, “Iaau pir a lingtatuna taam, umari u ra marum, baa a kareke pa in weru kurkurekatuk utbaai, un weoro tula pakaan naa pa u nunura iaau.” \v 31 Ma Petero i pirpir dekdek karomi naa, “Pang weoro kon ui. In koina ku baa daar raap daar a ora wirua.” A kum naat na wawer raap kaai diat piri ut lenmaa. \s1 Iesu i aaraaring u ra wanua Getsemaane \r (Mt 26:36-46; Lk 22:39-46) \p \v 32 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan paat u ra wanua a iaana Getsemaane, ma i piri taan diat naa, “Muaat a ki ku min, ma iaau ang aaraaring paa.” \v 33 Io, i ben paa Petero, Iaakobo ma Ioaanes. U ra pakaana bung maa i kariaana a ngaala na tapunuk ma i mawaat aakit a nuknukina. \v 34 I piri taan ditul naa, “Anung lalaaun i mawaat aakit ma ra tapunuk, marawaai ma ang maat mai. Mutul a ki ut min, ma mutul a baboura.” \v 35 I waan kinalik taau unamuga, i puka ruru unapia, ma i aaraaring kupi a pakaana bung na minaat in waan likaa wai, baa gun in koina lenmaa. \v 36 I aaraaring naa, “Tataa, Tataa, a kum utnaa raap i tale ui un paami, un lo wa a ngunungut na minaat kon iaau. Iaku koku di murmur anung nemnem, din murmur ut anum nemnem.” \p \v 37 Baa i waan talili, i babo ditul, ditul aa inep duman. I tiri Petero naa, “Simon, lelawaai, u inep duman ku? Pa un pet laar paai kupi un baboura ta kinalik na pakaana bung ku? \v 38 Mutul a baboura, ma mutul a aaraaring, kupi koku mutul puka u ra walwalaam. A niomutul i nem na taraam, iaku a panimutul i bilua.” \p \v 39 Io, i waan, ma i aaraaring balet ma ra niaaring baa ia waatung taai mun. \v 40 Baa i waan talili balet, i babo ditul baa ditul aa inep duman balet, kabina a mataanditul i uwaaia aakit. Pa ditul nunurai baa aawa maa ditul a baalui mai. \v 41 Baa i wetula pakaana winawaan talili anuna karom ditul, i piri naa, “Mutul a inep liklik maku? I ot ku! A pakaana bung ia waan paat. Baboi, di aa wagu taa Natu ra Muaana ma din taar taai u ra limaa ra kum tena aakaina. \v 42 Mutul tur, daat a waan! Baboi, a muaana baa in wagu ta iaau bari ma ia.” \s1 Di aal paa Iesu \r (Mt 26:47-56; Lk 22:47-53; Io 18:3-12) \p \v 43 Baa Iesu i pirpir utbaai, Iudaas, raa ko ra 12 naat na wawer, i waan paat, diat ma ra kor na taara. Diat lo a kum liwan na wineium ma ra kum pakaana naalnaal. A kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum mukmuga diat tula wa diat. \v 44 Ia baa in wagu taa Iesu ia wapua muga taa a kor na taara u ra wakilang baa in paami un Iesu naa, “Ia baa ang dum a papaara waana, ia ut maa. Muaat a paam akoto paai, muaat a ben ingen paai ma muaat a baboura baat wakaaki.” \p \v 45 Io, Iudaas i waan maut karom Iesu ma i piri naa, “Tena Wawer!” Ma i dum a papaara waana. \v 46 Ma a taara maa diat paam akoto paa Iesu ma diat aal paai. \p \v 47 Raa kon diat baa diat turtur marawaai, i aalum paa anuna in liwan na wineium, ma i pakaat a tultul anu ra mukmuga na tena wetabaar karom God, ma i kutu wa in talingaana. \v 48 Ma Iesu i piri taan diat naa, “Lelawaai, iaau duk a ngaala na tena pet apurpuruan, maa mi muaat waan paat ma ra kum liwan na wineium ma ra kum pakpakaana naalnaal kupi muaat a paam akoto iaau? \v 49 U ra kum bungbung raap daat kiki u ra ruma na wetabaar, iaau laana wer a taara, ma pa muaat aal iaau. Iaku di paami lenmi kupi din paam ot paa a pirpir u ra Buk Taabu.” \v 50 Ma a taara na wawer raap anun Iesu diat welulu weraan paa koni. \p \v 51 Raa baarmaan baa i laana murmur Iesu, i mong paa ku ma ina maalu. Baa diat paam akoto paai, \v 52 i ong wa ku anuna ina maalu, ma i welulu, i towaturia maku. \s1 Iesu i tur u ra naagagon namataa ra taara na kiwung \r (Mt 26:57-68; Lk 22:54-55, 63-71; Io 18:13-14, 19-24) \p \v 53 Diat ben paa Iesu karom a mukmuga na tena wetabaar karom God. Ma a kum ngaala na tena wetabaar karom God, a kum mukmuga, ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat waan paat ungaai matira. \v 54 Petero i murmur waanawaana Iesu, iaku maa i welwelik ut, ma i ruk u ra pakaana anu ra mukmuga na tena wetabaar karom God, ma i manir naa ra nguan ungaai ma ra kum tena baboura. \p \v 55 A kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma ra taara na kiwung raap diat baat kup ta aakaina utnaa baa Iesu ia paam taai, kupi diat a takunai mai, ma diat a aak dokoi uni, iaku maa pa diat baat laar paa ta utnaa. \v 56 Mongoro diat pir a kum warwaruga na pirpir un Iesu, iaku anundiat kum pirpir pa i waan ungaai. \v 57 Raa taara diat tur ma diat pir a kum warwaruga na pirpir un Iesu naa, \v 58 “Miaat walangoroi i piri lenbi, ‘Ang reng wa a ruma na wetabaar mi baa a taara diat paami, ma un ta tula bung ku ang paam paa te baa wakir a taara diat paami.’” \v 59 Iaku anundiat kum pirpir kaai pa i waan ungaai. \p \v 60 A mukmuga na tena wetabaar karom God i tur taau namuga taan diat ma i tiri Iesu naa, “Lelawaai, pa un baalu a kum pirpir na wetakun mi karom ui?” \v 61 Iaku Iesu pa i pirpir. A tena wetabaar maa i tiri balet naa, “Ui Kaarisito, a Natun God, ia baa i daan takum, baa pate?” \v 62 Iesu i piri, “Iaau ut maa, ma namur muaat a babo Natu ra Muaana in ki u ra papaara ot na limaan God, ia baa i dekdek aakit, ma in waan paat u ra kum baakut taanginaanga u ra maawa.” \v 63 A mukmuga na tena wetabaar i kaankaan ma i aal rabaana anuna ina maalu ut ma i piri naa, “Daat nem balet ma ta pirpir na wetakun kup aawa? \v 64 Muaat aa walangoro taa anuna pirpir aakaka un God. Aawa muaat nuki?” Io, diat raap diat mulaaot baa Iesu in wirua. \v 65 Raa taara kon diat, diat kamia Iesu, diat pulu baat taa a mataana, diat tibuli ma diat piri taana naa, “Ui a propet, un wapua miaat, woi maa i tibul ui!” A kum tena baboura diat ben paai ma diat raapui. \s1 Petero i weoro kon Iesu \r (Mt 26:69-75; Lk 22:56-62; Io 18:15-18, 25-27) \p \v 66 Baa Petero i ki utbaai nataamaan u ra ruma maa, raa tauraara, a tultul anu ra mukmuga na tena wetabaar karom God i waan paat. \v 67 Baa i babo Petero kuraa i manir, i babo dekdeki ma i piri naa, “Ui kaai raa kon diat baa muaat weweur ma Iesu a te Naasaret.” \v 68 Iaku i weoro lenbi, “Pa iaau nunura a utnaa maa u pirpir uni, ma pa iaau kaapa uni.” Ma i waan urong naa ra bonanaaka i ra liplip. Ma a kareke i kurkurekatuk maut. \v 69 A tabuan i babo paai balet, ma i wapua diat baa diat tur matira naa, “A muaana mi ia kaai raa ut kon diat mi.” \v 70 Petero i weoro balet. \p Namur kinalik, diat baa diat tur marawaai karom Petero, diat piri taana naa, “A lingtatuna ut baa ui kaai raa kon diat, maa ui a te Gaalilaia.” \v 71 Ma i weweliman karom diat, i piri naa, “God in naagagon aakaka iaau baa ang warwaruga. Pa iaau nunura a muaana maa muaat pirpir uni.” \v 72 Ma a kareke i weru pakaana kurkurekatuk maut. Ma Petero i nuk paa a pirpir baa Iesu ia pir taai taana naa, “Baa a kareke pa in weru pakaana kurkurekatuk utbaai, un weoro kon iaau tula pakaan.” Io, i taangi aakit maut. \c 15 \s1 Iesu i tur namataan Pilaato \r (Mt 27:1-2, 11-14; Lk 23:1-5; Io 18:28-32) \p \v 1 Baa i malaana kinalik, a kum ngaala na tena wetabaar karom God, a kum mukmuga, ma a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra taara na kiwung raap, diat pirpir ungaai. Diat wi paa a ru limaan Iesu, diat ben paai ma diat taar taai karom Pilaato. \v 2 Pilaato i tiri naa, “Ui maa a King anu ra taara Iudaia?” Ma Iesu i baalui naa, “Ma raa ut ia u aa piri.” \v 3 A kum ngaala na tena wetabaar karom God diat takuna Iesu un ta mongoro na utnaa. \v 4 Pilaato i tiri Iesu balet naa, “Pa anum ta pirpir na binabaalu? Baboi, mongoro na utnaa aakit mi diat takuna ui mai.” \v 5 Iesu pa i baalui ma ta pirpir, ma Pilaato i kakaian aakit uni. \s1 Diat mulaaot wa Iesu baa in maat \r (Mt 27:15-26; Lk 23:13-25; Io 18:39–19:16) \p \v 6 U ra kum kilakilaala raap u ra kum lukaara na waan likaai, Pilaato i laana palaa wa raa karabus baa a taara diat aaring kupi. \v 7 U ra kilaala maa, raa muaana a iaana Baaraabaas i ki u ra karabus. Ia raa kon diat baa diat weium ma ra mataanitu, ma diat aak doko a taara u ra wineium. \v 8 Baa a kor na taara diat waan paat karom Pilaato, diat aaringi naa in palaa wa balet ta karabus. \v 9 Ma Pilaato i tiri diat naa, “Muaat nemi naa ang palaa wa a ‘king anu ra taara Iudaia’ karom muaat?” \v 10 I piri lenbi kabina ia nunurai naa a kum ngaala na tena wetabaar karom God diat taar taa Iesu ku karomi u ra aakaina nuknukindiat. \v 11 Iaku a kum ngaala na tena wetabaar karom God diat wowo taa a kor na taara kupi diat a aaring Pilaato baa in palaa taa Baaraabaas karom diat. \v 12 Pilaato i tiri diat balet, “Aawa maa ang paami un ia baa muaat waatungi naa a king anu ra taara Iudaia?” \v 13 Ma diat ge dekdek ku ma ra pirpir naa, “Aak waati u ra bolo!” \v 14 Pilaato i tiri diat balet naa, “Aawa kabina? Woi na aakaina utnaa maa ia paam taai?” Iaku diat ge dekdek ku ma ra pirpir naa, “Aak waati u ra bolo!” \v 15 Pilaato i nemi kupi in wagaaia a taara, io, i palaa wa Baaraabaas karom diat. Baa di aa raapu tataa Iesu, Pilaato i taar taai taa ra kum tena wineium kupi diat a aak waati u ra bolo. \s1 A taara na wineium diat tataur un Iesu \r (Mt 27:27-31; Io 19:2-3) \p \v 16 A kum taara na wineium diat aal paa Iesu unaruma u ra liplip i ra ngaala na ruma anu ra nundiat mukmuga, ma diat wataa ungaai paa a kikil na taara na wineium raap. \v 17 Diat wamong taai ma ra in taar na maalu, diat limaai paa in aaru i taar laklakono ma diat ung taai u ra in lorina welaar ma ra in kaaeng.\f + \fr 15:17 \ft In kaaeng ma ra in taar na maalu diaar babo welaar ma ra minong anu ra king.\f* \v 18 Diat wataai naa, “Ui maa a king anu ra taara Iudaia!” \v 19 Diat raapraapu in lorina ma ra in diwaai, diat kamiai, diat ki but keke naana, ma diat urur karomi. \v 20 Baa diat aa tataur paa uni, diat palaa wa in taar na maalu koni. Diat wamong taai balet ma ra anuna kum maalu, ma diat ben apari paai kupi din aak waati u ra bolo. \s1 Di aak waat Iesu u ra bolo \r (Mt 27:32-44; Lk 23:26-43; Io 19:17-27) \p \v 21 U ra aakapi a kum tena wineium diat baraata paa raa te Kirene, a iaana Simon, a tamaan Aaleksaander ma Rupus, i waan kon raa taamaan kupi in waan unaanga Ierusalem. Diat wowo taai kupi in lo a bolo anun Iesu. \p \v 22 Diat ben Iesu kup a wanua di waatungi ma Golgotaa, a kukuraaina “Pia na Lor.” \v 23 Diat taar taa a waain taana, a waain baa di ung ungaai ma ra mira, iaku pa i nem na inimi. \v 24 Diat aak waat taai u ra bolo, ma diat pilaai laaki kup anuna kum maalu kup woi kon diat in lo ta maalu. \p \v 25 Baa i 9 na pakaana bung u ra malaana diat aak waati u ra bolo. \v 26 Diat timu taa a pirpir na wetakun uni nate u ra bolo lenbi, \qc “\sc A KING ANU RA TAARA IUDAIA\sc*.” \m \v 27-28 Diat aak waat taa kaai ru tena walong ungaai mai un raa ru bolo, raa u ra papaara ot na limaana, ma raa u ra papaara maira.\f + \fr 15:27-28 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: \+it Di paami lenmi kupi din paam ot paa a pirpir uni u ra Buk Taabu lenbi, “Di luk ungaai paai ma ra kum tena aakaina\+it*.”\f* \p \v 29 Ma diat baa diat waanwaan aakit Iesu, diat pir aakakai ma diat liliaa lorindiat karomi. Ma diat piri naa, “Ui ma maa baa u piri naa un reng wa a ruma na wetabaar, ma un paam paai balet ku un ta tula bung, \v 30 mi un walaaun pa ui ma, ma un pari ko ra bolo.” \v 31 A kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat kaai diat tataur un Iesu, diat pir wetwetalaai karom diat naa, “I walaaun paa a taara ingen, iaku ia ut pa in walaaun laar paai. \v 32 Baa ia a Kaarisito, a King anu ra taara Israael, mi ut in pari ko ra bolo, kupi daat a baboi, ma daat a nurnur uni.” Ma diaar kaai, baa di aak waat ta diaar u ra ru bolo ungaai mai, diaar pir aakakai. \s1 Iesu i maat \r (Mt 27:45-56; Lk 23:44-49; Io 19:28-30) \p \v 33 Baa i 12 pakaana bung u ra mage, a buaal raap i baboto tuk un tuluina pakaana bung u ra maluraap. \v 34 Baa i tuluina pakaana bung, Iesu i kulkulaai dekdek lenbi, “Eloi, Eloi, lemaa saabaakaataani?” A kukuraai ra pirpir mi i lenbi, “Anung God, anung God, i lawaai maa u waan paa kon iaau?” \rq Kele 22:1\rq* \p \v 35 Raa taara kon diat baa diat tur marawaai, baa diat walangoroi diat piri naa, “Baboi, i wewataai kup Eliaas.” \v 36 Raa kon diat i welulu ma i lo paa raa utnaa baa i laana lo koto a polo. I puk paai u ra waain baa i matitir, i ung paai u ra in diwaai ma i tulaa tatoi unaanga nate kupi Iesu in inimi. Ma i piri taan diat naa, “Iot, daat a baboi kumun. Lelawaai, Eliaas in waan pari kupi in lo pari paai baa pate?” \v 37 Ma Iesu i kulkulaai dekdek paa, ma i ung wa anuna lalaaun. \p \v 38 Ma ina maalu na babaat kutu naruma u ra ruma na wetabaar i tarabaat weraan, turpaai taanginaanga nate tuk napia. \v 39 A mukmuga anu ra kum tena wineium i tur taau naa ra bolo, baa i walangoro Iesu i kulkulaai ma i babo a mangaana minaat baa i paami, i piri naa, “I lingtatuna aakit, a muaana mi a Natun God.” \p \v 40 Raa kum tabuan kaai diat tur welwelik taau ut ma diat babo a kum utnaa mi. Kuraa naliwan taa ra kum tabuan maa, raa tula tabuan kaai, Maaria Maagdalene, ma Saalome ma Maaria kaai a naan Ioses ma Iaakobo a baarmaan. \v 41 Ditul mi ditul murmur Iesu baa i ki Gaalilaia, ma ditul laana waraauti. Ma mongoro na tabuan kaai, baa diat weur ungaai mai unaanga Ierusalem, diat ki matira. \s1 Di wainep Iesu u ra babaang na minaat \r (Mt 27:57-61; Lk 23:50-56; Io 19:38-42) \p \v 42-43 Raa muaana a iaana Iosep, a te Aarimaatia, ia raa ko ra taara na kiwung, a ngaala na muaana baa a taara diat laana rui, i kiki walaang kup a mataanitu anun God. Baa ia maluraap u ra bung na waninaar, a bung namuga taa ra Bung Saabaat, i waan karom Pilaato, pa i burut, ma i aaring paa a minaatin Iesu koni. \v 44 Pilaato i kakaian baa i walangoroi naa Iesu ia maat. I wataa paa a mukmuga anu ra kum tena wineium, i tiri naa, “Naangaian maa Iesu i maat?” \v 45 Baa ia manaana paa taa ra mukmuga mi, i mulaaot taa a minaatin Iesu karom Iosep. \v 46 Ma Iosep i kul paa in koina maalu, i lo pari paa Iesu, ma i pulu paai ma ra ina maalu maa. Namur i wainep taai u ra babaang na minaat, baa di aa kil taai u ra papaara waat, ma i tul baat taa a mataa ra babaang na minaat ma ra ina ngaala na waat. \v 47 Maaria Maagdalene ma Maaria, a naan Ioses, diaar babo taa a wanua mi di wainep Iesu uni. \c 16 \s1 Iesu i tur balet ko ra minaat \r (Mt 28:1-8; Lk 24:1-12; Io 20:1-10) \p \v 1 Baa a Bung Saabaat ia raap, Maaria Maagdalene, ma Maaria naan Iaakobo, ma Saalome ditul kul paa a kum utnaa baa i aangawian kupi ditul a wamong a minaatin Iesu mai. \v 2 Baa in mage ia waan paat u ra malaana kinalik u ra mugaana bung u ra wik, a tula tabuan ditul waan kup a babaang na minaat. \v 3 Baa ditul waan waanwaan ditul tiri wetwetalaai ditul, “Woi ma in waraaut datul kupi in tul ingen wa ina waat marong ko ra mataa ra babaang na minaat?” \v 4 Baa ditul babo takado urong, ditul baboi baa di aa tul ingen wa ina ngaala na waat maa. \v 5 Baa ditul ruk u ra babaang na minaat, ditul babo raa baarmaan, i ki taau u ra papaara ot na limaanditul, i mong paa ma in kabaang na maalu. Baa ditul babo paai ditul burut. \p \v 6 A muaana maa i piri taan ditul naa, “Koku mutul burut. Iaau nunurai naa mutul baat kup Iesu a te Naasaret, ia baa di aak waat taai u ra bolo. Ia lalaaun balet, pa i ki ma min. Mutul a babo a wanua baa di wainep taai iaai. \v 7 Mutul a waan, mutul a wapua anuna kum naat na wawer ma Petero kaai naa, ‘Iesu in muga urong Gaalilaia. Muaat a baboi marong, welaar ma ia wapua muga ta muaat.’” \p \v 8 Io, ditul welulu ko ra babaang na minaat ma ra ngaala na bunurut ma ditul dadader, ma pa ditul wapua te un ta pirpir kabina ditul burut aakit.\f + \fr 16:8 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Maarko i ngo ku min. Diat nuki naa te ingen i timu taa a kum rina 9-20.\f* \s1 Iesu i waan paat karom Maaria Maagdalene \r (Mt 28:9-10; Io 20:11-18) \p [ \v 9 Baa Iesu ia lalaaun paat balet u ra malaana kinalik u ra mugaana bung u ra wik, i waan paat karom Maaria Maagdalene, ia baa i lu irok wa 7 na tabaraan koni. \v 10 Maaria Maagdalene i waan ma i wapua diat baa diat laana murmur Iesu, baa diat tapunuk ma diat taangtaangi kupi. \v 11 Baa diat walangoroi naa Iesu ia lalaaun balet ko ra minaat ma Maaria ia babo taai, pa diat nurnur uni. \s1 Iesu i waan paat karom ru naat na wawer \r (Lk 24:13-35) \p \v 12 Namur Iesu i waan paat karom ru naat na wawer baa diaar waanwaan u ra aakapi. Ma a panin Iesu i babo raaungaana. \v 13 Baa diaar waan talili balet, diaar wapua a kum naat na wawer raap, iaku pa diat nurnur kaai un diaar. \s1 Iesu i waan paat karom 11 naat na wawer \r (Mt 28:16-20; Lk 24:36-49; Io 20:19-23; Aap 1:6-8) \p \v 14 Namur i waan paat paa karom 11 naat na wawer baa diat ki na winangaan. Ma i kaankaan karom diat, kabina pa diat nurnur, ma i dekdek a balaandiat, ma kabina baa pa diat nurnur un diat baa diat aa babo taai naa ia lalaaun balet. \v 15 Ma i piri taan diat naa, “Muaat a waan u ra rakrakaan buaal raap, ma muaat a warawaai ma ra Koina Wewapua karom a taara raap. \v 16 Ia baa i nurnur ma di baapitaaisoi din walaauni. Iaku ia baa pa i nurnur din taar a dekdek na naagagon na binabaalu karomi. \v 17 A kum tena nurnur diat a paam a kum utnaa na kakaian bi: Diat a lu irok wa a kum tabaraan ma ra iaang, diat a pirpir ma ra kum aalawur matakina pirpir, \v 18 diat a paam a kum wui baa i laana karaat doko a taara, iaku pa in baanaakaka diat, ma baa diat a inim a minminaat, ia kaai pa in baanaakaka diat maut, ma diat a ung a limaandiat u ra kum malaapaang, ma diat a laangalaanga.” \s1 Iesu i waan tato unaanga u ra maawa \r (Lk 24:50-53; Aap 1:9-11) \p \v 19 Baa a Tadaaru Iesu ia pirpir taau taan diat, God i lo tato paai unaanga u ra maawa, ma i ki u ra papaara ot na limaana. \v 20 Anuna kum naat na wawer diat waan, ma diat warawaai taltalili. Ma a Tadaaru i papaam waraaut diat, ma i walingtatuna anuna pirpir ma ra kum utnaa na kakaian baa i waan ungaai mai.]