\id MAT - Ramoaaina NT [rai] -Papua New Guinea 2006 (DBL 2014) \h Maataio \toc1 A Koina Wewapua un Iesu Kaarisito Maataio i timui \toc2 Maataio \toc3 Mt \mt2 A Koina Wewapua un Iesu Kaarisito \mt1 Maataio \mt2 i timui \imt1 A pirpir kaapa muga \ip Maataio i timu a buk mi, ia raa ko ra 12 naat na wawer anun Iesu baa raa iaana kaai Lewi. Namuga a tena lolo tatakom ma i papaam karom a mataanitu Rom. Namur Iesu i wataa paai ma i waan paat a naat na wawer (babo Mt 9:9-13). \ip Maataio i timu a buk mi karom anuna taara, a taara Iudaia. A taara Iudaia diat ki walaang kup a winawaan paat anu ra muaana baa God i pilak paai kup a king anundiat. U ra pirpir Ebraaio di waatungi naa Mesaia ma u ra pirpir Grik di waatungi naa Kaarisito. \ip Maataio i nemi kupi in wapua diat naa Iesu ut maa Kaarisito, a King anu ra taara Iudaia. Maa ia a kabina maa i pirpir u ra winawaan paat anun Iesu naa i welaar ma ra king. \ip Ma i pir waiaa kaai ta kum pirpir ko ra Mugaana Buk Taabu un Kaarisito. A winawaan paat anun Iesu i walingtatuna a kum pirpir mi. Raa utnaa kaai baa Maataio i timtimu uni, u ra wawer anun Iesu u ra mataanitu anun God. \iot A winawaan i ra buk Maataio: \io1 A binabuta anun Iesu (1:1–2:23) \io1 A pinapaam anun Ioaanes a Tena Baapitaaiso (3:1-12) \io1 Di baapitaaiso Iesu ma namur Saataan i walaami (3:13–4:11) \io1 Iesu i papaam irong Gaalilaia (4:12–18:35) \io1 Iesu i waan unaanga Ierusalem (19:1–20:34) \io1 A tintinip na wik ma ra minaat anun Iesu (21:1–27:66) \io1 A tinur balet anun Iesu ko ra minaat (28:1-20) \c 1 \s1 A niluluk na wuna taara anun Iesu Kaarisito \r (Lk 3:23-38) \p \v 1 Bi ia a iaa ra wuna taara taanga namuga baa Iesu Kaarisito, a natun Dewid, a natun Aabaraam i waan paat kon diat. \li1 \v 2 Aabaraam a tamaan Aaisaak, \li1 Aaisaak a tamaan Iaakob, \li1 ma Iaakob a tamaan Iuda ma ra kum tatena liklik. \li1 \v 3 Iuda a tamaan Peres ma Seraa, ma a naandiaar Taamaar. \li1 Peres a tamaan Esrom, \li1 Esrom a tamaan Aaraam, \li1 \v 4 ma Aaraam a tamaan Aaminadaab, \li1 Aaminadaab a tamaan Naason, \li1 ma Naason a tamaan Saalmon, \li1 \v 5 Saalmon a tamaan Boaas, ma naana a iaana Raab. \li1 Boaas a tamaan Obed, ma naana a iaana Rut. \li1 Obed a tamaan Iese, \li1 \v 6 ma Iese a tamaan Dewid, baa a king. \b \li1 Dewid a tamaan Solomon, ma naana a tabuan baa i taulaa paa ma Uraia. \li1 \v 7 Solomon a tamaan Roboaam, \li1 Roboaam a tamaan Aabia, \li1 Aabia a tamaan Aasa, \li1 \v 8 Aasa a tamaan Iosapaat, \li1 Iosapaat a tamaan Ioraam, \li1 ma Ioraam a tamaan Usia, \li1 \v 9 Usia a tamaan Iotaam, \li1 Iotaam a tamaan Aakaas, \li1 ma Aakaas a tamaan Esekia, \li1 \v 10 Esekia a tamaan Maanaase, \li1 Maanaase a tamaan Aamon, \li1 ma Aamon a tamaan Iosia, \li1 \v 11 Iosia i wangaala Iekonia ma ra kum tatena liklik. Namur taana a taara Israael diat waan na karabus irong Baabilon. \b \li1 \v 12 Namur taa ra winawaan urong Baabilon: \li1 Iekonia i wangaala Salaatiel, \li1 Salaatiel a tamaan Serubaabel, \li1 \v 13 Serubaabel a tamaan Aabiuda, \li1 Aabiuda a tamaan Eliaakim, \li1 ma Eliaakim a tamaan Aasor, \li1 \v 14 Aasor a tamaan Saadok, \li1 Saadok a tamaan Aakim, \li1 ma Aakim a tamaan Eliud, \li1 \v 15 Eliud a tamaan Eleaser, \li1 Eleaser a tamaan Maataan, \li1 ma Maataan a tamaan Iaakob, \li1 \v 16 Iaakob a tamaan Iosep, ia baa i taulaa ma Maaria. Maaria i buta Iesu, baa di waatungi naa Kaarisito, ia baa God i tula wai. \b \p \v 17 A kum taaun taara turpaai kon Aabaraam tuk un Dewid welaar ma 14 diat, ma kon Dewid tuk u ra winawaan na karabus urong Baabilon 14 kaai diat, ma ko ra winawaan na karabus urong Baabilon tuk un Kaarisito 14 a taautaaun taara diat kaai. \s1 Maaria i buta Iesu Kaarisito \r (Lk 2:1-7) \p \v 18 Di buta paa Iesu Kaarisito lenbi: Naana Maaria, di aa pet baat taai karom Iosep, iaku namuga taa ra nundiaar tinaulaa Maaria ia nunurai naa i kipbaala u ra Takado na Nion. \v 19 Iosep baa di aa pet baat taa Maaria karomi, ia a tena takado, ma pa i nemi naa in baana wawirwir Maaria naa ra taara. Io, i nuki naa in kutu ino wa anundiaar weweliman kup a tinaulaa. \p \v 20 Baa i nuknuk utbaai u ra utnaa mi, a aangelo anu ra Tadaaru i waan paat karomi u ra beberon ma i piri naa, “Iosep, natun Dewid, koku u aalawur nuknuk un Maaria, un ben paai kupi anum tabuan. Maa a naat baa i kipbaala paai i waan paat ko ra Takado na Nion. \v 21 In buta paa a naat muaana ma un taar taa iaana baa Iesu, kabina maa in walaaun paa anuna taara ko ra nundiat kum aakaina mangamangaan.” \p \v 22 A kum utnaa raap mi i waan paat kupi din paam ot paa a kum pirpir anu ra Tadaaru baa anuna propet ia wapuaana taai naa, \v 23 “Baboi, a tauraara na tabuan in kipbaala ma in buta paa a naat muaana ma din waatungi naa Emaanuel,” \rq Aais 7:14\rq* \m a kukuraaina naa, “God i ki ungaai ma daat.” \p \v 24 Io, baa Iosep i tawaangun i paami lenutmaa a aangelo anu ra Tadaaru ia wapua taai uni, ma i ben paa Maaria kupi anuna tabuan. \v 25 Iaku pa diaar inep ungaai paa tuk baa Maaria i buta paa a naat muaana. Ma Iosep i taar taa a iaana baa Iesu. \c 2 \s1 A kum tena manaana diat wetabaar karom Iesu \p \v 1 Di buta Iesu u ra taamaan Betilem u ra papaar Iudaia u ra kilaala baa Erodes i king. Namur raa kum tena manaana u ra kum naangnaang diat waan taanga welwelik u ra mataana taubaar ma diat waan paat inaanga Ierusalem. \v 2 Ma diat wetiri naa, “Waiaa a naat baa di butai kupi in king anu ra taara Iudaia? Maa miaat babo paa anuna ina naangnaang irong u ra mataana taubaar, ma mi miaat waan urin kupi miaat a lotu karomi.” \p \v 3 Baa king Erodes i walangoroi i purpuruan a nuknukina ma ra nuknuki ra taara Ierusalem raap kaai. \v 4 Io, Erodes i ben ungaai raap paa a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon. Ma i tiri diat naa, “Kaarisito baa God in tula wai din butai awaai?” \v 5 Diat baalui naa, “U ra taamaan Betilem u ra papaar Iudaia, maa a propet ia timu taai naa, \q1 \v 6 ‘Ma ui Betilem u ra papaar Iudaia, \q2 Ui pa u kinalik aakit taa ra kum mukmuga min Iudaia, \q1 Maa kabina a mukmuga in waan paat kon ui, \q2 baa in muga anung taara Israael welaar ma ra tena baboura sip.’” \rq Mika 5:2\rq* \p \v 7 Namur Erodes i wetulaa ino paa a kum tena manaana kupi in manaana paa taan diat naa naangaian talaa maa ina naangnaang i waan paat. \v 8 I tula wa diat urong Betilem ma ra pirpir lenbi, “Muaat a waan ma muaat a baat wakaak kup a naatlik. Ma baa muaat aa baat paai muaat a wapua iaau, baa iaau bulung ang waan ma ang lotu karomi.” \p \v 9 Baa diat aa walangoro taa a king diat waan. Diat babo paa balet ina naangnaang baa diat aa babo taai u ra mataana taubaar, i muga pa diat tuk i tur u ra wanua baa a naatlik kuraa iaai. \v 10 Baa diat babo ina naangnaang maa, diat kariaana a ngaala na gaaia. \v 11 Diat ruk u ra ruma ma diat babo paa a naatlik maa ma naana Maaria, diat ki but keke ma diat lotu karom a naat. Namur diat paapa paa anundiat kum wuwuwung ma diat tabaarai ma ra kum wetabaar lenbi, a goled ma ra bulit di tuni baa a tubalina i aangawian wakwakaak ma ra bulit na mangingi kaai di waatungi naa a mira. \v 12 Ma God ia wakatom ta diat u ra beberon baa koku diat waan talili kup Erodes. Io, diat waan talili kup anundiat taamaan un raa aakapi ingen. \s1 A winawaan ino urong Aaigipto \p \v 13 Baa diat aa waan, a aangelo anu ra Tadaaru i waan paat karom Iosep u ra beberon ma i piri naa, “Un tur, un ben paa naadinaana, mutul a kalaa ino urong Aaigipto. Ma mutul a ki iaai tuk u ra bung baa ang wapua ui balet, maa kabina Erodes in baat kup a naat kupi in aak dokoi.” \v 14 Io, i tur, i ben paa naadinaana u ra marum, ma ditul waan urong Aaigipto. \v 15 Ma ditul ki matira tuk baa Erodes i maat. Baa ditul paami lenmaa di paam ot paa a pirpir anu ra Tadaaru, baa a propet ia pirpir muga taau uni lenbi, “Iaau wataa paa natunglik taangirong Aaigipto.” \rq Os 11:1\rq* \p \v 16 Baa Erodes i baboi baa a kum tena manaana diat aa waruga taai, i kaankaan aakit ma i wetulaa baa din aak doko araap wa a kum naat muaana taangirong Betilem ma ko ra kum taamaan kaai baa diat ki marawaai. I naagagoni naa din aak doko diat baa a ru kilaala indiat, ma diat kaai baa pa i ru kilaala utbaai un diat, kabina maa a kum tena manaana diat aa wapua taai u ra kilaala anu ra naat. \v 17 Io, di paam ot paa maraagaam a pirpir baa Ieramia a propet i wewapua muga taau uni naa, \q1 \v 18 “Irong Raama di walangoro in ingaan raa, \q2 a niluan ma ra ngaala na kulkulaai, \q1 Raakel i luan a kum natnatuna liklik, \q2 maa diat aa maat raap, \q1 ma pa di wamaarip laar paai.” \rq Ier 31:15\rq* \s1 Iosep ditul tamaana ditul waan talili balet urong Naasaret \p \v 19 Baa Erodes ia maat, a aangelo anu ra Tadaaru i waan paat karom Iosep u ra beberon irong Aaigipto. \v 20 Ma i piri taana naa, “Un tur, un ben paa naadinaana, ma mutul a waan urong Israael, maa diat baa diat nem na aak doko a naat diat aa maat.” \v 21 Io, i tur, i ben paa naadinaana, ma ditul waan urong Israael. \v 22 Iaku baa i walangoroi naa, Aarkilaau i kiaana tamaana Erodes kupi ia bulung in king irong u ra papaar Iudaia, Iosep i burut baa in waan urong Iudaia. Ma God kaai i turbaat taai u ra beberon, io, ditul waan urong u ra papaar Gaalilaia. \v 23 Ma ditul waan ma ditul ki u ra taamaan a iaana Naasaret. Baa ditul paami lenmaa di paam ot paa a pirpir anu ra kum propet naa, “Din waatungi baa ia a te Naasaret.” \c 3 \s1 Ioaanes a Tena Baapitaaiso i warawaai \r (Mk 1:1-8; Lk 3:1-18; Io 1:19-28) \p \v 1 Raa kum kilaala namur, Ioaanes a Tena Baapitaaiso i waan paat, ma i warawaai u ra bil na wanua u ra papaar Iudaia, \v 2 ma i piri naa, “Muaat a nukpuku, maa a mataanitu taanginaanga u ra maawa ia marawaai.” \v 3 Ioaanes ut maa a propet Aaisaia ia wewapua muga taau uni naa, \q1 “In ingaan raa i wewataai u ra bil na wanua lenbi, \q1 ‘Muaat a paam aara aakapi anu ra Tadaaru, \q2 muaat a paam kado anuna kum aakapi.’” \rq Aais 40:3\rq* \p \v 4 Ioaanes i mong ma ra ina maalu na weu na kaamel, ma i wi baati ma ra panina bulumakaau, ma i aanaan a kum ko ma ra bulit baa a kum bi diat paami. \v 5 A taara taanginaanga Ierusalem, ma ko ra kum taamtaamaan raap u ra papaar Iudaia, ma ko ra kum taamaan baa diat ki marawaai a daanim Ioridaan, diat waan karomi. \v 6 Diat pir apuaana anundiat kum aakaina mangamangaan, ma i baapitaaiso diat u ra daanim Ioridaan. \p \v 7 Baa Ioaanes i babo mongoro na Parisaaio ma ra kum Saadukaaio diat waan kupi in baapitaaiso diat, i piri taan diat naa, “Aai, muaat a kum natu ra kum wui! Woi maa i piri naa muaat a kalaa ino ko ra naagagon na binabaalu anun God baa in waan paat? \v 8 Muaat a paam a kum utnaa baa in wapuaanai naa muaat aa nukpuku. \v 9 Ma koku muaat nuki naa God pa in naagagon muaat maa kabina muaat a wuna taara anun Aabaraam. Iaau piri taa muaat naa, God i pet laar paai kupi in paam apaat paa a wuna taara anun Aabaraam ko ra kum waat bi. \v 10 Di aa ung taa a naawa naa ra kum kapkabina diwaai, ma a kum diwaai raap baa pa diat wa ta koina waindiat, din bur wa diat, ma din ong ta diat u ra nguan. \v 11 Iaau baapitaaiso muaat ma ra palaa kupi in wapuaanai naa muaat aa nukpuku. Iaku ia baa in murmur taang i ngaala taang, ma in baapitaaiso muaat ma ra Takado na Nion ma ra nguan. Ma iaau, iaau kinalik aakit taana. \v 12 I paam paa anuna saaol u ra limaana kupi in ong weraana a panina wit ko ra wit mulu. Baa ia wali raap taai in ung ungaai anuna wit u ra nuna ruma na wit, ma in tun wa a kum panpanina u ra nguan baa pa in maat.” \s1 Ioaanes i baapitaaiso Iesu \r (Mk 1:9-11; Lk 3:21-22) \p \v 13 Iesu i waan taangirong u ra papaar Gaalilaia urong u ra daanim Ioridaan, karom Ioaanes kupi in baapitaaisoi. \v 14 Ma Ioaanes i nem na turbaati, ma i piri taana naa, “I koina baa ui un baapitaaiso iaau. Aawa kabina baa u waan karom iaau kupi iaau ang baapitaaiso ui?” \v 15 Ma Iesu i baalui naa, “Un baapitaaiso iaau ku. I koina baa daar a paami kupi daar a paam ot paa a kum utnaa i takado, welaar ma ra nemnem anun God.” Io, Ioaanes i taraam taana. \p \v 16 Baa ia baapitaaiso taai, Iesu i or pari ko ra daanim, ma u ra pakaana bung maa a maawa i tapaapa, ma i babo a Nion God i waan pari welaar ma ra ina buna ma i ki taau nate uni. \v 17 Ma in ingaan raa taanginaanga u ra maawa i piri lenbi, “Bi ia Natunglik, a naat na wakwakaak, iaau gaaia aakit uni.” \c 4 \s1 Saataan i walaam Iesu \r (Mk 1:12-13; Lk 4:1-13) \p \v 1 Namur a Takado na Nion i muga paa Iesu unaanga u ra bil na wanua kupi Saataan in walaami. \v 2 Baa ia wawel paa 40 bungbung na marum ma ra keke, io, i molo. \v 3 Ma a Tena Walwalaam i waan paat karomi, ma i piri taana naa, “Baa ui a Natun God, un piri karom a kum waat bi kupi diat a tapuku kup diat a bred.” \v 4 Iesu i baalui naa, “Di aa timu taai u ra Buk Taabu naa, ‘A taara pa diat lalaaun ko ra utnaa na winangaan ku, diat lalaaun u ra kum pirpir raap i pari ko ra waan God.’” \rq Naag 8:3\rq* \p \v 5 Namur Saataan i ben paai unaanga Ierusalem, a taamaan anun God, ma i waki taai un raa pakaan inaanga nate aakit u ra ruma na wetabaar. \v 6 Ma i piri taana naa, “Baa ui a Natun God, un irok pari, maa di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi, \q1 ‘In tula wa anuna kum aangelo kupi diat a baboura ui. \q1 Diat a lo pa ui ku ma ra kum limaandiat, \q2 kupi koku u tukaa paa a kakim un ta waat.’” \rq Kele 91:11-12\rq* \m \v 7 Iesu i baalui naa, “Di aa timu taai kaai u ra Buk Taabu lenbi, ‘Koku u walaar a Tadaaru anum God.’” \rq Naag 6:16\rq* \p \v 8 Saataan i ben paai balet unaanga nate u ra ngaala na taangaai pi, ma i waiaa taa a kum mataanitu raap u ra rakrakaan buaal ma ra kum minamaar indiat raap kaai taana. \v 9 Ma i piri taana naa, “A kum utnaa raap bi ang taar taai taam, baa un ki but keke ma un lotu karom iaau.” \v 10 Iesu i piri taana naa, “Saataan, un waan ingen, maa di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi, ‘Un lotu karom a Tadaaru anum God, ma un taraam ku karomi.’” \rq Naag 6:13\rq* \m \v 11 Ma Saataan i waan paa koni. Ma a kum aangelo diat waan karom Iesu, ma diat waraauti. \s1 Iesu i turpaai kupi in warawaai irong u ra papaar Gaalilaia \r (Mk 1:14-15; Lk 4:14-15) \p \v 12 Baa Iesu i walangoroi naa di aa waruk taa Ioaanes u ra ruma na karabus, i waan talili balet urong u ra papaar Gaalilaia. \v 13 Ma baa i waan taangirong Naasaret, i ki Kaapernaaum, a taamaan baa i ki nakono naa ra taai kikil Gaalilaia, u ra pia anu ra wuna taara Sebulon ma ra wuna taara Naaptaali, \v 14 kupi in paam ot paa a pirpir anun God baa Aaisaia a propet ia pirpir muga taau uni lenbi, \q1 \v 15 “A pia anu ra wuna taara Sebulon ma ra pia anu ra wuna taara Naaptaali, \q2 marawaai a aakapi baa i waan unakono, u ra papaara daanim Ioridaan urong iaai, \q2 diaar ki u ra papaar Gaalilaia, baa a taara baa wakir a taara Iudaia diat ki iaai. \q1 \v 16 A taara baa diat ki u ra baboto \q2 diat aa babo a ngaala na kaapa, \q1 ma diat baa a baboto na minaat i burung baat diat, \q2 a kaapa ia waan paat karom diat.” \rq Aais 9:1-2\rq* \m \v 17 Turpaai u ra kilaala maa, Iesu i warawaai lenbi, “Muaat a nukpuku, maa a mataanitu taanginaanga u ra maawa ia marawaai.” \s1 Iesu i wataa paa waat na muaana \r (Mk 1:16-20; Lk 5:1-11) \p \v 18 Raa bung baa Iesu i wawaal nakono naa ra taai kikil Gaalilaia, i babo Simon, di waatungi kaai ma Petero, dina ma Aanderiaas, baa diaar ong bene nataai, maa diaar a ru tena ong bene. \v 19 I piri taan diaar naa, “Mur a murmur iaau, ma ang wer mur kupi mur a ru tena aalaal taara.” \v 20 Io, diaar tur paa maut ko ra nundiaar kum bene, ma diaar murmuri. \p \v 21 Baa i waan taanga matira i babo paa bulung raa naadina Iaakobo ma Ioaanes, a ru natun Sebedaaio. Ditul tamaana ki u ra mon ma ditul ingit anunditul kum bene. Ma Iesu i wataa pa diaar. \v 22 Diaar tur paa maut ma diaar waan ko ra mon ma ra tamaandiaar, ma diaar murmur Iesu. \s1 Iesu i walaangalaanga a kum malaapaang \r (Lk 6:17-19) \p \v 23 Iesu i waan taltalili u ra papaar Gaalilaia raap, ma i wer a taara u ra nundiat kum ruma na lotu. I warawaai u ra Koina Wewapua u ra mataanitu taanginaanga u ra maawa. Ma i walaangalaanga paa a taara ko ra aalawur mangaana malaapaang. \v 24 Ma a wewapua un Iesu i waan werweraan u ra papaar Siria raap, ma diat ben raap paa a taara baa a aalawur mangaana malaapaang i baanaakaka diat, a taara baa a dekdek na ngunungut i baanaakaka diat, ma diat baa a kum tabaraan diat ruk taau un diat, diat kaai baa diat maatmaat laau ma diat baa panpanindiat i maat, ma Iesu i walaangalaanga pa diat raap. \v 25 Ma a ngaala na kor na taara taangirong u ra ru papaar Gaalilaia ma Dekaapolis, ma taanginaanga Ierusalem, ma ko ra papaar Iudaia ma taangirong un raa papaara daanim Ioridaan diat murmur Iesu. \c 5 \s1 Iesu i warawaai un woi diat baa diat daan \r (Lk 6:20-23) \p \v 1 Baa Iesu i babo paa a kor na taara, i waan tato u ra taangaai. Ma baa i ki anuna taara na wawer diat waan karomi. \v 2 Ma i wer diat lenbi, \q1 \v 3 “Diat baa diat nunurai naa diat iba u ra niondiat, diat daan, \q2 maa anundiat a mataanitu taanginaanga u ra maawa. \q1 \v 4 Diat baa diat luan ma ra tapunuk, diat daan, \q2 maa God in wamaraam diat. \q1 \v 5 Diat baa diat wakinalik pa diat, diat daan, \q2 maa diat a kale paa a rakrakaan buaal. \q1 \v 6 Diat baa diat molo ma diat maruk kup a mangamangaan na takado, diat daan, \q2 maa namur diat a maaur. \q1 \v 7 Diat baa a kum tena maarmaari, diat daan, \q2 maa God in maari diat kaai. \q1 \v 8 Diat baa a nuknukindiat i gomgom, diat daan, \q2 maa diat a babo God. \q1 \v 9 Diat baa diat laana wamaalmaal a taara, diat daan, \q2 maa God in waatung diat naa a kum natnatuna. \q1 \v 10 Diat baa di pet na bilbil un diat kabina u ra takado na mangamangaan, diat daan, \q2 maa anundiat a mataanitu taanginaanga u ra maawa. \p \v 11 “Muaat daan baa di pir aakaka muaat, ma di pet na bilbil un muaat, ma di nuk paa ta kum warwaruga na pirpir ma di pir ururian muaat mai, kabina un iaau. \v 12 Muaat a gaaia, maa i ngaala aakit anumuaat wedok inaanga u ra maawa. Maa di aa pet na bilbil muga taau lenmaa u ra kum propet baa diat lalaaun muga taa muaat. \s1 A pirpir welwelaar u ra sol ma ra kaapa \r (Mk 9:50; Lk 8:16; 14:34-35) \p \v 13 “Muaat a sol u ra rakrakaan buaal raap. Iaku baa ia raap a mapaakina, din wamapaak paai balet ma lelawaai? Pa ta utnaa ma i gaa uni. Din ong apari wai unataamaan, ma a taara diat a papaa maku nate uni. \p \v 14 “Muaat a kaapa u ra rakrakaan buaal raap. Ta taamaan baa i ki nate u ra taangaai, pa in wawalipa laar paai. \v 15 Pain te in wakup taa ta laam ma in kuop baat taai ma ra baaket, pate. Din ung taai ut nate u ra nuna turtur, ma in baarabaara karom diat raap baa diat ki naruma. \v 16 Lenkaai maa anumuaat kaapa in baarabaara namataa ra taara, kupi diat a babo anumuaat kum kokoina pinapaam, ma diat a pir walaawa paa Tamaamuaat baa i ki inaanga u ra maawa. \s1 Iesu i pirpir u ra kum Naagagon \p \v 17 “Koku muaat nuki naa iaau waan paat kupi ang rakaan wa a kum pirpir na Naagagon anun Moses ma ra kum wawer anu ra kum propet, pate. Pa iaau waan paat kupi ang rakaan wa diat, iaau waan paat kupi ang paam ot pa diat. \v 18 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, tuk baa a baakut ma ra rakrakaan buaal diaar a panaai, pa ta mataana buk lik baa ta wakilang lik maku ko ra kum Naagagon mi in panaai. Din paam ot pa diat ut. \v 19 Baa te pa i murmur ta kinalik na naagagon ko ra kum Naagagon mi, ma i wer araara a taara kupi diat kaai pa diat a murmuri, din waatungi baa i kinalik aakit u ra mataanitu inaanga u ra maawa. Iaku ia baa i taraam u ra kum Naagagon mi, ma i wer a taara uni din waatungi baa i ngaala u ra mataanitu inaanga u ra maawa. \v 20 Lenmaa iaau piri taa muaat, baa anumuaat mangamangaan na takado pa in koina taa ra mangamangaan na takado anu ra kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio, muaat a gaana ruk u ra mataanitu inaanga u ra maawa. \s1 A pirpir u ra kaankaan \p \v 21 “Muaat aa walangoro taai naa, di aa pir taai taa ra taara taanga namuga lenbi, ‘Koku u aak doko te. Ma ia baa i aak doko wa te din naagagoni.’ \v 22 Iaku iaau, iaau piri taa muaat naa, baa te in kaankaan karom ta tenalik, din naagagoni kaai, ma baa te in pirpir aakaka un ta tenalik, din naagagoni namataa ra taara na kiwung. Ma baa te in piri un ta muaana naa, ‘A longlong ui,’ kaduk a naagagon karomi baa din ongi u ra ngaala na nguan. \p \v 23 “Baa u waan kupi un taar anum wetabaar u ra luwu na tuntun wetabaar, ma u nuk paa ta utnaa baa temlik i takuna ui uni, \v 24 un paki taa anum wetabaar matira naa ra luwu na tuntun wetabaar. Un waan kumun, mur a wemaraam muga paa ma temlik, ma namur un waan talili balet, io un taar maraagaam anum wetabaar. \p \v 25 “Baa te in ung ta ui u ra naagagon, mur a wemaraam muga baa mur waanwaan utbaai u ra aakapi, kaduk in taar ta ui karom a tena naagagon. Ma a tena naagagon in taraama wa ui karom a tena baboura ma in waruk ta ui u ra ruma na karabus. \v 26 Iaau pir a lingtatuna taam, pa un pari laar paai tuk ut baa un taar araap wa a tintinip na toiaa i ra num winekul. \s1 A pirpir u ra aakaina ninunuk kup a tabuan \p \v 27 “Muaat aa walangoro taai naa di aa pir taai lenbi, ‘Koku u paam aakaina un ta tabuan anun te.’ \v 28 Iaku iaau, iaau piri taa muaat naa, baa ta muaana in babo taa ta tabuan ma a nuknukina i aaka karomi, ia paam aakaina u ra nuknukina, ma namataan God ia paam taa aakaina u ra tabuan maa. \v 29 Baa ina ot na mataam i ben araara ui kup a aakaina, un lior wai, ma un ong ingen wai. In koina baa raa pakaan ku ko ra panim din ong wai, ma koku di ong a panim raap u ra ngaala na nguan. \v 30 Baa a ot na limaam i ben araara ui kup a aakaina, un kutu wai ma un ong ingen wai. In koina baa raa pakaan ku ko ra panim din ong wai, ma koku di ong a panim raap u ra ngaala na nguan. \s1 A pirpir u ra kutu tinaulaa \p \v 31 “Di aa pir taai kaai naa, ‘Ia baa i lu wa anuna tabuan, in taar taa kaai a dona buk na kutu tinaulaa taana.’ \v 32 Iaku iaau, iaau piri taa muaat naa, baa a tabuan pa i paam aakaina ma ta muaana, ma anuna muaana i lu biaa wai ku, a muaana maa i kabina u ra aakaina baa a tabuan i paami baa i taulaa balet. Ma ia baa i taulaa ma ta tabuan baa anuna muaana i lu wai, ia kaai ia paam aakaina kabina maa a tabuan maa i taulaa ut. \s1 A pirpir u ra weweliman \p \v 33 “Muaat aa walangoro taai kaai naa, di aa pir taai taa ra taara taanga namuga naa, ‘Koku u weweliman warwaruga. A utnaa baa u aa weweliman taau uni karom a Tadaaru, un paami ut.’ \v 34 Iaku iaau, iaau piri taa muaat naa, koku muaat wadekdek a weweliman ma ta mangaana pirpir kaai. Koku muaat weweliman ma ra maawa, maa a maawa a kiki anun God. \v 35 Koku muaat weweliman ma ra rakrakaan buaal, maa a rakrakaan buaal a wanua baa i ung a ru kakina uni. Koku muaat weweliman ma Ierusalem, maa Ierusalem a taamaan anu ra ngaala na King. \v 36 Koku u weweliman ma ra in lorim, maa pa un paam puku laar paa tina weu na lorim kupi in kabaang, baa in marut. \v 37 Muaat a piri ku naa maia, baa pate. Maa baa muaat a pir ta mangaana pirpir balet, i kabina maku ko ra Tena Aakaina. \s1 Koku muaat baalu aakaina anun te \r (Lk 6:29-30) \p \v 38 “Muaat aa walangoro taai baa di aa pir taai naa, ‘Baa te in lior wa tin mataan te, din baalui kaai karomi, din lior wa kaai tin mataana. Ma baa te in tibul bor wa tin lakon te, din baalui kaai karomi, din tibul bor wa kaai tin lakono.’ \v 39 Iaku iaau, iaau piri taa muaat naa, koku muaat baalu aakaina anun te baa i paami karom muaat. Baa te i paar taa a papaara ot na waam, un puku taa raa papaar bulung karomi. \v 40 Baa te i nemi naa in aal ta ui u ra naagagon ma din naagagon ui kupi un taar taa anum siot taana, io un taar taa kaai anum ina maalu baa u laana burung baat anum minong mai. \v 41 Baa te i maang pa ui kupi mur a weur kup ta taamaan baa i marawaai ku, io un weur mai kup a taamaan baa i ki welwelik kinalik. \v 42 Un tabaara te baa i aaring ui. Ma baa te i nemi naa in lo paa kumun ta utnaa kon ui, io un taari ku taana. \s1 A maarmaari karom a kum ebaar \r (Lk 6:27-28, 32-36) \p \v 43 “Muaat aa walangoro taai baa di aa pir taai naa, ‘Un maari tepaam, ma un nget anum ebaar.’ \v 44 Iaku iaau, iaau piri taa muaat naa, muaat a maari anumuaat kum ebaar, ma muaat a aaraaring un diat baa diat pet na bilbil un muaat, \v 45 kupi muaat a kum natu ra Tamaamuaat, baa i ki inaanga u ra maawa. Maa i taar taa a mage kupi in kaapa karom a kum aakaina taara ma ra kum koina taara kaai, ma i taar taa a baata karom a kum tena takado ma karom diat kaai baa pa diat takado. \v 46 Baa muaat maari diat ku baa diat maari muaat, aawa ma maa anumuaat wedok? A kum tena lolo tatakom, baa pa diat laa u ra maarmaari diat paampaami kaai lenmaa, naka? \v 47 Baa muaat gaaigaaia paa ku a kum teptepaamuaat, muaat a koina lelawaai? A taara baa pa diat nurnur diat kaai diat gaaigaaia paa a kum teptepaandiat, naka? \v 48 Muaat a takado aakit, welaar ma Tamaamuaat baa i ki inaanga u ra maawa, i takado aakit. \c 6 \s1 A wawer u ra wetabaar \p \v 1 “Muaat a baboura muaat kupi koku muaat paam anumuaat koina pinapaam namataa ra taara ku, baa diat a babo muaat uni ma diat a pir walaawa pa muaat. Baa muaat paami lenmaa, pa numuaat ta wedok ko ra Tamaamuaat baa i ki inaanga u ra maawa. \v 2 Baa u tabaara a kum iba na taara, koku u wewapua muga taau kupi a taara diat a babo ui, welaar ma diat baa pa diat wetabaar ma ra lingtatuna u ra nundiat lalaaun diat laana paami u ra kum ruma na lotu ma u ra kum aakapi kaai, kupi a taara diat a pir walaawa pa diat uni. Iaau pir a lingtatuna taa muaat, a pir walaawa ko ra taara, ia ut maa anundiat kudulaana wedok. \v 3 Baa u tabaara a kum iba na taara, koku te i nunura a utnaa baa u paami, un paam inoi. \v 4 Baa u paami lenmaa, Tamaam baa i babo a utnaa baa u paam inoi, in taar a wedok taam. \s1 A wawer u ra niaaring \r (Lk 11:2-4) \p \v 5 “Baa muaat aaraaring, koku muaat welaar ma ra kum tena warwaruga. Diat nem aakiti naa diat a tur ma diat a aaraaring u ra kum ruma na lotu, ma u ra kum wanua baa a taara diat waanwaan ungaai iaai, kupi a taara diat a babo diat. Iaau pir a lingtatuna taa muaat, maa ut ia anundiat kudulaana wedok. \v 6 Iaku ui, baa u aaraaring, un ruk u ra num ruma ma un balbalaat paa, ma un aaraaring karom Tamaam baa pa te i baboi. Ma Tamaam baa i babo a utnaa baa u paam inoi, in taar a wedok taam. \p \v 7 “Baa muaat aaraaring koku muaat pirpir biaa ku, welaar ma ra kum niaaring anu ra taara baa diat lotu karom a kum taabataaba. Maa diat nuki naa din walangoro diat baa diat pir mongoro na pirpir. \v 8 Koku muaat welaar ma diat, maa Tamaamuaat ia nunura a kum utnaa raap baa muaat iba kupi baa pa muaat aaraaring utbaai. \p \v 9 “Muaat a aaraaring lenbi, \q1 ‘Tamaamiaat inaanga nate u ra maawa, \q1 i koina baa din ru a iaam. \q1 \v 10 I koina baa anum mataanitu in waan paat. \q1 I koina baa din taraam taam u ra rakrakaan buaal, \q1 welaar ma di tartaraam taam inaanga nate u ra maawa. \q1 \v 11 A bung mi un tabaara miaat ma ra maamiaat utnaa. \q1 \v 12 Un dumaana wa anumiaat kum aakaina mangamangaan, \q1 welaar ma miaat dumaana wa anundiat kum aakaina mangamangaan karom miaat. \q1 \v 13 Koku u ben miaat u ra walwalaam. \q1 Un walaaun miaat ko ra Tena Aakaina. Aamen.’\f + \fr 6:13 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: \+it Maa anum ku a naagagon ma ra dekdek ma ra minamaar, ma pa in raap. Aamen.\+it*\f* \p \v 14 “Baa muaat dumaana wa a kum aakaina mangamangaan baa a taara diat paami karom muaat, Tamaamuaat baa i ki inaanga u ra maawa in dumaana wa anumuaat kum aakaina mangamangaan kaai. \v 15 Iaku, baa pa muaat dumaana wa a kum aakaina mangamangaan baa a taara diat paami karom muaat, Tamaamuaat kaai pa in dumaana wa anumuaat kum aakaina mangamangaan. \s1 A wawer u ra winawel \p \v 16 “Baa muaat wawel, koku muaat babo tumtumul welaar ma ra kum tena warwaruga, maa diat babo tumtumul kupi in kaapa karom a taara naa diat wawel. Iaau pir a lingtatuna taa muaat, maa ut ia anundiat kudulaana wedok. \v 17 Baa u wawel, un kom in lorim, ma un gi a mataam, \v 18 kupi koku a taara diat nunurai naa u wawel. Tamaam ku in nunurai, ia baa pa te i baboi. Ma Tamaam baa i babo a utnaa baa u paam inoi, in taar a wedok taam. \s1 A kum ngaatngaat na utnaa inaanga u ra maawa \r (Lk 12:33-34) \p \v 19 “Koku muaat ung ungaai a kum ngaatngaat na utnaa min napia, maa a paropo ma ra tarok diaar a baanaakaka wa diat ku, ma a kum tena walong diat a reng paa anumuaat kum ruma ma diat a walongi. \v 20 Muaat a murmur a kum kokoina mangamangaan kupi in welaar ma ra ngaatngaat na utnaa baa muaat ung ungaai inaanga u ra maawa, maa a paropo ma ra tarok pain diaar a baanaakakai, ma a kum tena walong kaai pain diat a walong laar paai. \v 21 Maa anum lalaaun in ki u ra taamaan baa anum ngaatngaat na utnaa i taana iaai. \s1 A laam u ra panindaat \r (Lk 11:34-36) \p \v 22 “A ruin kiok na mataandaat diaar welaar ma ra laam u ra panindaat. Baa a ruin kiok na mataam diaar koina, a panim raap in teng ma ra kaapa. \v 23 Iaku, baa a ruin kiok na mataam diaar aaka, a panim raap in teng ma ra baboto. Baa anum kaapa i baboto ku, a baboto maa in ngaala aakit! \s1 Koku muaat ngaraa \r (Lk 16:13; 12:22-31) \p \v 24 “Pa in tale ta tultul in papaam karom ta ru mukmuga. In nget raa paan diaar, ma in gaaia kup raa paan diaar, in taraam karom raa ma raa in wabulbul karomi. Pa muaat a papaam laar paai karom God ma karom a maani kaai. \p \v 25 “Bi ia kabina maa iaau piri taa muaat naa, koku muaat ngaraa u ra numuaat lalaaun baa aawa muaat a aani, ma aawa muaat a inimi, ma u ra panimuaat kaai baa aawa muaat a mong mai. Lelawaai, a lalaaun pa i ngaatngaat duk taa ra utnaa na winangaan? Baa lelawaai, a panindi pa i ngaatngaat duk taa ra maalu? \v 26 Muaat a babo a kum pika. Pa diat maarut ta utnaa, ma pa diat tangaa ungaai ta utnaa, ma pa diat wawalaaing un ta ruma na wuwuwung, iaku Tamaamuaat baa i ki inaanga u ra maawa, i taptabaara diat. Lelawaai, wakir duk muaat ngaatngaat aakit kon diat? \v 27 Woi kon muaat baa i ngaraa in pet laar paai kupi in kanaawa paa balet ta pakaana bung lik u ra nuna lalaaun? Pate! \p \v 28 “Ma aawa kabina baa muaat ngaraa kup a maalu? Muaat a babo a kum purpur taanga nabuaal, baa diat tawa lelawaai. Pa diat papaam ma pa diat laana paam maalu. \v 29 Iaku iaau piri taa muaat, King Solomon ut maa nuna minong raap i babo wakaak, iaku pa i babo wakwakaak welaar ma ra kum purpur maa. \v 30 God i wamong a kum wali nabuaal ma ra kum koina pupuindiat, baa i pupu umari, ma unaburu din tun wai u ra nguan. Baa i paami lenmaa u ra kum wali, lelawaai, pa in wamong ta muaat kaai? I kinalik aakit anumuaat nurnur. \v 31 Koku muaat ngaraa ma muaat piri naa, ‘Aawa maa daat a aani?’, baa ‘Aawa maa daat a inimi?’, baa ‘Aawa maa daat a mong mai?’ \v 32 Maa a taara baa pa diat nurnur diat ngaraa aakit kup a kum utnaa raap mi, ma Tamaamuaat baa i ki inaanga u ra maawa i nunurai naa muaat iba kup a kum utnaa raap mi. \v 33 Muaat a ngaraa muga kup anuna mataanitu ma ra nuna takado na mangamangaan, ma in tabaara muaat ma ra kum utnaa raap mi. \v 34 Io, koku muaat ngaraa kup unaburu, maa naburu in ngaraa paa ut uni. A nginaraa un raaraa bung i topaa ut a bung maa. \c 7 \s1 Koku muaat naagagon te \r (Lk 6:37-38, 41-42) \p \v 1 “Koku muaat naagagon te, kupi koku kaai din naagagon muaat. \v 2 Maa a naagagon baa muaat naagagon te mai, ia ut maa din naagagon muaat balet mai, ma ra walawalar baa muaat walawalar mai, ia ut maa din walaar muaat balet mai. \v 3 I lawaai maa u babo paa ku a kurkur kuraa u ra in mataan temlik, ma pa u nuk paa a pakaan diwaai pi kuraa u ra in mataam ut? \v 4 Baa a pakaan diwaai pi kuraa ku u ra in mataam, un piri lelawaai karom temlik naa, ‘Ang rakaan wa a kurkur ko ra in mataam’? \v 5 Ui a tena warwaruga, un lo muga wa a pakaan diwaai pi ko ra in mataam, io, un babo wakaak, kupi un rakaan wa a kurkur ko ra in mataan temlik. \p \v 6 “Koku muaat tabaara a kum paap ma ra gomgom na utnaa anun God, kaduk diat a tapuku ma diat a karaat muaat. Ma koku muaat ong anumuaat diwaara taa ra kum boro, kaduk diat a paa ginaginai ku ma ra kakindiat. \s1 Muaat a aaraaring ma din tabaara muaat \r (Lk 11:9-13) \p \v 7 “Muaat a aaraaring ma din tabaara muaat, muaat a baatbaat ma muaat a baat paai, muaat a pipidik ma din paapa aara muaat. \v 8 Maa diat raap baa diat aaraaring din tabaara diat, ma ia baa i baatbaat in baat paai, ma ia baa i pipidik, din paapa aarai. \v 9 Woi na paa muaat, baa natunalik in aaringi kup ta bred, in tabaarai ku ma ra waat? \v 10 Ma baa in aaringi kup tina ian, in tabaarai ku ma ra ina wui? \v 11 Baa muaat aakaina taara, muaat nunura ut a koina wetabaar karom a kum natnatumuaat, io, i lingtatuna aakit baa Tamaamuaat baa i ki inaanga u ra maawa, in tabaara diat baa diat aaringi ma ra kum kokoina utnaa. \v 12 A kabi ra pirpir na Naagagon anun Moses ma ra kum wawer anu ra kum propet i lenbi: A kum utnaa raap baa muaat nemi naa a taara diat a paami karom muaat, muaat kaai muaat a laana paami karom diat. \s1 A aakapi kup a lalaaun ma ra aakapi kup a winirua \r (Lk 13:24) \p \v 13 “Muaat a ruk u ra naat na bonanaaka lik. Maa a bonanaaka ma ra aakapi baa i parere ma i laangalaanga i waan kup a winirua takum, ma mongoro na taara aakit diat ruk uni. \v 14 Iaku i kinalik a bonanaaka ma ra aakapi kaai, baa i waan kup a lalaaun, ma a kinalik na taara ku diat baat paai. \s1 In diwaai ma ra waina \r (Lk 6:43-44) \p \v 15 “Muaat a baboura muaat ko ra kum propet warwaruga. Diat waan karom muaat ma ra koina mangamangaan welaar ma ra kum sip, iaku maa u ra nuknukindiat diat nem na baanaakaka muaat welaar ma ra kum karangaap na paap. \v 16 Muaat a babo lele a kum warwaruga na propet ko ra waindiat ut. Lelawaai, din git paa a waina waain ko ra in kadaa, ma ina waina fig ko ra in barudu? Painte! \v 17 A kum kokoina diwaai raap diat wa a koina waindiat, iaku in aakaina diwaai i wa a kum aakaina waina. \v 18 En koina diwaai pa in wa ta aakaina waina, ma in aakaina diwaai kaai pa in wa ta koina waina. \v 19 A kum diwaai raap baa pa diat wa a koina waindiat, din bur wa diat ma din ong ta diat u ra nguan. \v 20 Lenmaa, muaat a babo lele a kum warwaruga na propet ko ra waindiat ut. \s1 Pa iaau nunura muaat \r (Lk 13:25-27) \p \v 21 “Diat baa diat waatung iaau naa, ‘Tadaaru, Tadaaru,’ pain diat a ruk raap u ra mataanitu inaanga u ra maawa. Iaku diat baa diat murmur a nemnem anun Tamaang baa i ki inaanga u ra maawa, diat ot ku maa diat a ruk u ra nuna mataanitu. \v 22 U ra bung na naagagon mongoro diat a piri taang naa, ‘Tadaaru, Tadaaru, lelawaai, pa miaat pirpir na propet ma ra iaam, ma pa miaat lu irok wa kaai a kum tabaraan ma ra iaam, ma pa miaat paam mongoro na utnaa na kakaian ma ra iaam?’ \v 23 Ang baalu diat naa, ‘Pa iaau nunura kinkinalik ta muaat. Muaat a kum tena aakaina, muaat a waan ingen kon iaau.’ \s1 A ru tena paam ruma \r (Lk 6:47-49) \p \v 24 “Lenmaa, diat raap baa diat walangoro anung kum pirpir mi, ma diat taraam uni, diat welaar ma ra tena manaana, baa i paam taa anuna ruma nate u ra waat. \v 25 Ma a baata i puka, a lomon i waan paat, ma ra dadaip i tapalaa ma i um a ruma maa, iaku pa i taripu laar paai, maa kabina di watur taai nate u ra waat. \v 26 Diat raap baa diat walangoro anung kum pirpir mi, iaku pa diat taraam uni, diat welaar ma ra longlong, baa i paam taa ku anuna ruma nate u ra woio ma pa i punang dekdek a kum toro. \v 27 Ma a baata i puka, a lomon i waan paat, ma ra dadaip i tapalaa ma i um a ruma maa, i taripu, ma i tareng aakaka maut.” \p \v 28 Baa Iesu ia pir araap taa a kum pirpir mi, a kor na taara diat kakaian u ra nuna wawer, \v 29 maa i wer diat lenbaa ia ut i paam akoto a naagagon, ma pa i wer diat welaar ma ra nundiat kum tena wawer u ra kum Naagagon. \c 8 \s1 Iesu i walaangalaanga paa a wukawuka \r (Mk 1:40-45; Lk 5:12-16) \p \v 1 Baa Iesu i waan pari taanginaanga u ra taangaai, mongoro na taara diat murmuri. \v 2 Ma raa muaana, a wukawuka, i waan karomi, i ki but keke naana, ma i piri naa, “Tadaaru, pa i dekdek karom ui, baa u nemi, io, un walaangalaanga iaau.” \v 3 Ma Iesu i kado wa a limaana, i paam a panina, ma i piri taana naa, “Iaau nemi ut. Un laangalaanga.” Ma anuna malaapaang i raap maut. \v 4 Ma Iesu i piri taana naa, “Koku wapua taa te uni. Un waan ma un waiaa muga ta ui karom a tena wetabaar karom God, ma un taar a wetabaar karom God welaar ma Moses ia pir taai. Baa un paami lenbi in kaapa karom a taara baa u aa laangalaanga.” \s1 A nurnur anu ra mukmuga anu ra kum tena wineium \r (Lk 7:1-10) \p \v 5 Baa Iesu i waan paat irong Kaapernaaum, raa mukmuga anu ra kum tena wineium taangirong Rom i waan karomi ma i aaringi baa in waraauti. \v 6 I piri naa, “Tadaaru, raa ko ra nung kum tultul kurong ut naruma i inep, a panina raap i maat, ma i kariaana a dekdek na ngunungut aakit.” \v 7 Iesu i piri taana naa, “Ang waan ma ang walaangalaanga paai.” \v 8 A mukmuga maa i baalui naa, “Tadaaru, pa iaau takado kupi un ruk u ra nung ruma. Un pir ku ta pirpir, ma anung tultul in laangalaanga. \v 9 Maa iaau a muaana baa iaau tartaraam u ra naagagon anundiat baa diat ngaala taang, ma di taar taa a naagagon kaai taang kup a taara na wineium. Baa iaau piri taan te naa, ‘Un waan,’ in waan ku. Ma karom te kaai lenbi, ‘Un waan urin,’ in waan ku urin. Ma karom anung tultul naa, ‘Un paam a utnaa bari ia,’ in paami ku.” \p \v 10 Baa Iesu i walangoro taa anuna pirpir, i kakaian aakit uni, ma i piri karom a taara baa diat murmuri naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, pa iaau babo taa ta te Israael baa anuna nurnur i ngaala welaar ma ra muaana mi. \v 11 Iaau piri taa muaat naa baa kuraa mun mongoro na taara diat a waan taanga u ra mataana taubaar ma ra mataana labur, ma diat a ki ungaai ma Aabaraam, Aaisaak ma Iaakob u ra lukaara u ra mataanitu inaanga u ra maawa. \v 12 Iaku, a taara Israael baa namuga God i pilak pa diat kupi diat a ki u ra nuna mataanitu, in lu pari wa mongoro kon diat kup a baboto. Diat a taangtaangi ma diat a karkaraat lakondiat iaai.” \v 13 Ma Iesu i piri taa ra mukmuga anu ra kum tena wineium naa, “Un waan ku. Din paam a utnaa baa u nurnur kupi.” U ra pakaana bung ut maa anuna tultul i laangalaanga maut. \s1 Iesu i walaangalaanga paa mongoro na malaapaang \r (Mk 1:29-34; Lk 4:38-41) \p \v 14 Baa Iesu i ruk u ra ruma anun Petero, i babo paa a tabuan, a nimun Petero, i malaapaang ma i inep ma ra ina wuwan. \v 15 Iesu i paam paa a limaana, ma ina wuwan i raap maut koni. Ma a tabuan maa i tur, ma namur i tabaara Iesu ma ra utnaa na winangaan. \p \v 16 Baa ia maluraap, di ben paa mongoro na taara karom Iesu, baa a kum tabaraan diat ruk taau un diat. Ma i lu irok wa a kum tabaraan ma ra pirpir ku, ma i walaangalaanga pa diat raap baa diat malaapaang. \v 17 A utnaa mi i waan paat kupi din paam ot paa a kum pirpir baa a propet Aaisaia ia pirpir taau uni naa, \q1 “Ia ut i lo paa anundaat kum malaapaang, \q2 ma i rakaan wa anundaat kum ngunungut.” \rq Aais 53:4\rq* \s1 Diat baa diat nem na murmur Iesu \r (Lk 9:57-62) \p \v 18 Baa Iesu i babo a kor na taara diat tur lili paai, i piri taa ra nuna kum naat na wawer naa diat a waan urong un raa papaara taai kikil. \v 19 Ma raa tena wawer u ra kum Naagagon i waan karomi, ma i piri taana naa, “Tena Wawer, ang murmur ui u ra kum taamtaamaan raap baa un waan iaai.” \v 20 Ma Iesu i piri taana naa, “A kum kuaabaar na paap anundiat kum tung ut, ma ra kum pika kaai anundiat kum pio ut, iaku Natu ra Muaana pa nuna ta ruma kupi in inep uni.” \v 21 Ma raa muaana kaai, raa ko ra nuna taara na wawer i piri taana naa, “Tadaaru, un mulaaot wa iaau kumun baa ang waan, kupi ang punang wa tamaang.” \v 22 Iesu i piri taana, “Un murmur iaau, ma un maadek wa a kum minaat diat a punang andiat kum minaat.” \s1 Iesu i turbaat a dadaip ma ra top \r (Mk 4:35-41; Lk 8:22-25) \p \v 23 Baa Iesu i kaa u ra mon, anuna kum naat na wawer diat kaa murmuri. \v 24 Ma a dekdek na dadaip i waan paat kakaian ma i tapalaa taau un diat u ra taai kikil. A mon i wawangaan, ma i pot na murung. Iesu i inep duman, \v 25 ma diat waan karomi, diat waanguni, ma diat piri naa, “Tadaaru, un walaaun daat. Daat wirua ma.” \v 26 Ma i piri taan diat naa, “Anumuaat nurnur i kinalik aakit. Aawa kabina maa muaat burut?” Io, i kaamtur ma i turbaat a dadaip ma ra top, ma i malila maut. \v 27 Ma a kum naat na wawer diat kakaian uni, ma diat piri naa, “Woi na mangaana muaana ma mi, baa a dadaip ma ra pakaana taai diaar taraam karomi?” \s1 Iesu i lu irok wa a kum tabaraan ko ra ru muaana \r (Mk 5:1-20; Lk 8:26-39) \p \v 28 Baa Iesu i pukaai un raa papaara taai, u ra papaar anu ra taara Gaadaraa, raa ru muaana baa a kum tabaraan diat ruk taau un diaar, diaar waan baraatai. Diaar waan ko ra kum babaang na minaat. Diaar karangaap aakit, ma pa te i laana waan aakit matira u ra aakapi maa. \v 29 Diaar kulkulaai lenbi, “Natun God, aawa maa un paami un mir? Lelawaai, u waan urin kupi un wakadik miaat? Pa i ot utbaai a bung na naagagon.” \v 30 A ngaala na liur na boro diat wangwangaan marawaai matira. \v 31 Ma ra kum tabaraan diat aaring Iesu naa, “Baa un lu irok wa miaat, un tula ruk ta miaat u ra kum boro.” \v 32 Iesu i piri taan diat naa, “Muaat a waan!” Io, a kum tabaraan diat pari ko ra ru muaana maa ma diat ruk taau u ra kum boro, ma a kum boro diat welulu pari u ra papaara taangaai kup a taai kikil, ma diat kongo raap. \p \v 33 Ma diat baa diat baboura a kum boro, diat welulu talili ma diat waan paat u ra nundiat taamaan, ma diat wewapua u ra kum utnaa raap baa i waan paat, ma un diaar kaai baa a kum tabaraan diat ruk taau un diaar. \v 34 A taara raap taanga u ra taamaan maa diat waan kupi diat a babo Iesu. Ma baa diat babo paai, diat aaringi kupi in waan ingen ko ra nundiat papaar. \c 9 \s1 Iesu i walaangalaanga a muaana baa a panpanina i maat \r (Mk 2:1-12; Lk 5:17-26) \p \v 1 Iesu i kaa u ra mon, ma i waan bolo un raa papaara taai kikil kup anuna taamaan. \v 2 Ma raa kum muaana diat lo taa raa muaana karomi, baa a panpanina i maat ma i inep ut u ra nuna baat. Baa Iesu i babo anundiat nurnur, i piri taa ra muaana baa a panpanina i maat naa, “Natunglik, koku burut, di aa una wa anum kum aakaina mangamangaan.” \v 3 Ma raa kum tena wawer u ra kum Naagagon diat pirpir karom diat ut naa, “A muaana bi i pir aakaka God baa i welaara ia mai.” \p \v 4 Ma Iesu i nunura a nuknukindiat, ma i tiri diat naa, “Aawa kabina maa muaat nuknuk aakaka? \v 5 Ma woi na mangaana pirpir ang piri kupi ang waiaa a dekdeking mai karom muaat? Ang piri naa, ‘Di aa una wa anum kum aakaina mangamangaan,’ baa, ‘Un tur, ma un waan’? \v 6 Ang piri lenbi kupi muaat a nunurai naa Natu ra Muaana i paam akoto a naagagon kupi in una wa a kum aakaina mangamangaan min napia.” Io, i piri karom a muaana baa a panpanina i maat, “Un tur, un lo paa anum baat, ma un waan kup anum ruma.” \v 7 Ma i tur maut, ma i waan kup anuna ruma. \v 8 Ma baa a kor na taara diat baboi, diat kakaian, ma diat pir walaawa paa God, baa i taar a dekdek lenmi karom a taara. \s1 Iesu i wataa paa Maataio \r (Mk 2:13-17; Lk 5:27-32) \p \v 9 Baa Iesu i waan taanga matira, i babo paa raa muaana, a iaana Maataio, baa i ki u ra ruma na tatakom, ma Iesu i piri taana naa, “Un murmur iaau.” Io, i tur ma i murmur Iesu. \p \v 10 Namur baa Iesu i ki u ra winangaan u ra ruma anun Maataio, mongoro na tena lolo tatakom ma ra kum tena aakaina diat waan karomi, ma diat wangaan ungaai ma Iesu ma ra nuna kum naat na wawer. \v 11 Baa a kum Parisaaio diat baboi, diat tiri anuna kum naat na wawer naa, “Aawa kabina baa anumuaat tena wawer i wangaan ungaai ma ra kum tena lolo tatakom ma ra kum tena aakaina?” \p \v 12 Baa Iesu i walangoroi i piri naa, “A doktaa pa i waan paat kup diat baa diat lalaaun wakaak. Pate! I waan paat kup diat ku baa diat malaapaang. \v 13 Muaat a waan, ma muaat a wawer u ra kukuraai ra pirpir mi ko ra Buk Taabu, ‘Iaau nem ku a maarmaari, ma wakir a wetabaar baa di laana tuni.’ \rq Os 6:6\rq* \m Maa pa iaau waan paat kup a kum tena takado. Pate! Iaau waan paat kupi ang wataa paa a kum tena aakaina.” \s1 A wetiri u ra winawel \r (Mk 2:18-22; Lk 5:33-39) \p \v 14 A kum naat na wawer anun Ioaanes diat waan karom Iesu, ma diat tiri naa, “Aawa kabina baa miaat ma ra kum Parisaaio miaat wawel, ma anum kum naat na wawer pate?” \v 15 Ma Iesu i baalu diat naa, “A kum teptepaa ra matakina tinaulaa diat a tapunuk ma diat a taangi lelawaai baa a matakina tinaulaa i ki ungaai utbaai ma diat? Ta bung in waan paat, baa din ben ingen wa a matakina tinaulaa kon diat, io, diat a wawel maraagaam. \p \v 16 “Pa te in ingit ungaai taa ta pakaana matakina maalu ma ra pakaana turaaina, kaduk a matakina baa din ingit banot a tarabaat mai, in pet rabaana wa balet a turaaina maalu, ma in ngaala ma a tarabaat uni. \v 17 Ma pa te in labo taa a matakina waain u ra in turaaina palaa na waain baa di paami ko ra pani ra wewagua, kaduk in palaa maa in tarabaat ma in aaka, ma a waain in talabo. Din labo ut a matakina waain u ra in matakina palaa na waain, kupi diaar raap diaar a taana wakaak.” \s1 Iesu i walaaun paa a naat na tabuan, ma i walaangalaanga paa raa tabuan \r (Mk 5:21-43; Lk 8:40-56) \p \v 18 Baa Iesu i pirpir utbaai karom diat, raa mukmuga i waan karomi ma i ki but keke namuga taana, ma i piri naa, “Natunglik a tabuan, mi ut ku i maat. Aiaap, daar a waan ma un ung a limaam nate uni ma in lalaaun.” \v 19 Io, Iesu i tur ma diaar waan, diat ungaai ma ra nuna kum naat na wawer. \p \v 20-21 Ma raa tabuan baa i malaapaang 12 kilaala ma ra malaapaang na gaap, i nuki naa, “Baa ang paam taa ku anuna ina maalu, ang laangalaanga balet.” Io, i waan namur taan Iesu, ma i paam taa a titi ra nuna ina maalu. \v 22 Iesu i tur tapuku ma i babo a tabuan maa, ma i piri taana naa, “Natunglik, koku burut, anum nurnur ia walaangalaanga pa ui.” Ma u ra pakaana bung ut maa a tabuan maa i laangalaanga maut. \p \v 23 Iesu i waan paat u ra ruma anu ra mukmuga ma i babo a taara baa diat waiaa anundiat tapunuk u ra minaat. Diat ip a kum tulaal, ma mongoro na taara kaai diat luan. \v 24 I piri taan diat naa, “Muaat a pari aarai. A naat na tabuan mi wakir i maat, i inep duman ku.” Ma diat nangonoi ku. \v 25 Baa Iesu ia tula pari wa a kum taara, i ruk ma i paam paa a limaa ra naat na tabuan, ma i tur maut. \v 26 A wewapua u ra utnaa mi i waan werweraan u ra papaar raap maa. \s1 Iesu i wababo paa a ru pula \p \v 27 Baa Iesu i waan taanga matira, raa ru muaana, a ru pula, diaar murmuri, ma diaar wewataai dekdek lenbi, “Natun Dewid, un maari mir.” \v 28 Ma baa i ruk u ra ruma, a ru pula diaar waan karomi, ma i tiri diaar naa, “Lelawaai, mur nurnur ut un iaau baa ang paam laar paa a utnaa mi?” Diaar baalui naa, “Maia, Tadaaru.” \v 29 Ma i paam a mataandiaar ma i piri naa, “Din paami karom mur welaar ma mur nurnur kupi.” \v 30 Io, diaar babo maut. Ma Iesu i turbaat dekdek ta diaar naa, “Koku mur wapua taa te uni.” \v 31 Iaku, diaar waan ma diaar wewapua waanwaan uni u ra papaar raap maa. \s1 Iesu i lu irok wa a tabaraan kon raa munga \p \v 32 Baa a ru pula diaar waan paa kon Iesu, di ben taa bulung raa muaana karomi, a munga, ma a tabaraan i ruk taau uni. \v 33 Ma baa Iesu i lu irok wa a tabaraan koni, a muaana maa i pirpir maraagaam. Ma a kor na taara diat kakaian, ma diat piri naa, “Talek mi di babo a utnaa lenmi main Israael.” \v 34 Iaku a kum Parisaaio diat piri naa, “I lu irok wa a kum tabaraan ma ra dekdek i ra tadaaru anu ra kum tabaraan.” \s1 A kum tena tinangaa pa diat mongoro \p \v 35 Ma Iesu i waan taltalili u ra kum ngaala ma ra kum kinkinalik na taamaan raap. I wer a taara u ra nundiat kum ruma na lotu, ma i warawaai ma ra Koina Wewapua u ra mataanitu anun God, ma i walaangalaanga paa a taara ko ra aalawur mangaana malaapaang. \v 36 Ma baa i babo a kor na taara, i maari aakit diat, maa i talaara a nuknukindiat ma diat pot na maarmaari, welaar maku ma ra kum sip baa pa nundiat ta tena baboura. \v 37 Ma i piri taa ra nuna kum naat na wawer naa, “A pinapaam ia mugaan, ma ia ngaala aakit, iaku pa i mongoro a kum tena tinangaa. \v 38 Muaat a aaring a Tadaaru maa ia a tamaa ra pinapaam, kupi in tula wa a kum tena tinangaa kup ana pinapaam.” \c 10 \s1 A 12 naat na wawer anun Iesu \r (Mk 3:13-19; Lk 6:12-16) \p \v 1 Iesu i wataa paa anuna 12 naat na wawer ma i taar taa a naagagon taan diat kupi diat a lu irok wa a kum tabaraan, ma kupi diat a walaangalaanga paa a taara ko ra aalawur mangaana malaapaang. \p \v 2 Bari ia a iaandiat a 12 aapostolo: A mugaana, Simon raa iaana kaai baa Petero, dina ma Aanderiaas, Iaakobo ma Ioaanes dina, a ru natun Sebedaaio, \v 3 Pilipo, Baatolomaaio, Tomaas, Maataio a tena lolo tatakom, Iaakobo a natun Aalipaaio, ma Tadaaio, \v 4 ma Simon raa ko ra kikil Silot,\f + \fr 10:4 \ft A kikil Silot pa diat nem a mataanitu Rom kupi in naagagon diat.\f* ma Iudaas Iskaariot, ia baa i wagu taa Iesu. \s1 Iesu i tula wa 12 naat na wawer \r (Mk 6:7-13; Lk 9:1-6) \p \v 5 Iesu i tula wa a 12 naat na wawer, ma i piri taan diat naa, “Koku muaat waan karom a taara baa wakir a taara Israael, ma koku muaat waan u ra kum taamtaamaan anu ra kum te Samaaria. \v 6 Muaat a waan ku karom a taara Israael, baa diat raara welaar ma ra kum sip. \v 7 Ma baa muaat waan, muaat a warawaai waanwaan lenbi, ‘A mataanitu taanginaanga u ra maawa ia marawaai.’ \v 8 Muaat a walaangalaanga paa a kum malaapaang, ma muaat a walaaun paa a kum minaat, muaat a walaangalaanga paa a kum wukawuka, ma muaat a lu irok wa a kum tabaraan. Di tabaara biaa muaat ku, lenmaa muaat kaai muaat a wetabaar biaa ku. \v 9 Koku muaat lo ta maani u ra numuaat maalu na winiwi. \v 10 Koku muaat lo ta bek u ra numuaat winawaan, koku ta maalu na wekiaa, koku ta su, ma koku tina buka. Maa i takado baa din tabaara a tena pinapaam ma ra ana utnaa. \p \v 11 “Baa muaat a waan u ra kum ngaalangaala na taamaan ma ra kum kinkinalik na taamaan, muaat a baat kup te baa i koina, ma muaat a ki naana tuk u ra bung baa muaat a waan koni. \v 12 Baa muaat ruk un ta ruma, muaat a pirpir na wagaaia karom diat. \v 13 Baa a taara ko ra ruma maa diat a gaaia pa muaat, muaat a ruk ma muaat a piri naa, ‘A maalmaal karom muaat.’ Iaku baa pa diat a gaaia pa muaat, anumuaat maalmaal in waan talili balet karom muaat. \v 14 Baa te pa i gaaia pa muaat, ma pa i walangoro anumuaat pirpir, baa muaat waan ko ra nuna ruma, baa a taamaan maa, muaat a tataanga wa a kabu ko ra kakimuaat.\f + \fr 10:14 \ft A mangamangaan baa di tataanga wa a kabu ko ra kakindi ia a watumaarang karom diat baa pa diat nurnur u ra pirpir anun God.\f* \v 15 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, u ra bung na naagagon, a naagagon karom Sodom ma Gomoraa in dekdek, iaku karom a taamaan maa in aaka aakit. \s1 A kum mangaana ngunungut baa in waan paat \r (Mk 13:9-13; Lk 21:12-17) \p \v 16 “Baboi, mi iaau tula wa muaat welaar ma ra kum sip naliwan naa ra kum karangaap na paap. Io, muaat a manaana wakaak welaar ma ra kum wui kupi koku te i ben araara muaat, ma muaat a gomgom welaar ma ra kum buna. \v 17 Muaat a baboura muaat, maa a taara diat a aal pa muaat karom a kum tena naagagon, ma diat a raapu muaat u ra nundiat kum ruma na lotu. \v 18 Ma din aal muaat kup a naagagon namuga naa ra kum ngaala na mukmuga ma ra kum king, kabina un iaau. Io, muaat a wewapua kaapa un iaau karom diat ma karom a kum taara baa wakir a taara Iudaia. \v 19 Baa di aal pa muaat, koku muaat ngaraa baa aawa muaat a piri, ma muaat a pirpir lelawaai, maa u ra pakaana bung ut maa God in wanuk ta muaat u ra pirpir baa muaat a piri. \v 20 Wakir muaat maa muaat a pirpir, a Nion Tamaamuaat ut in wanuk muaat u ra aawa baa muaat a piri. \p \v 21 “Te in mulaaot wa ta tenalik kupi din aak dokoi, ma ta muaana in mulaaot wa ta natunalik kupi din aak dokoi, ma a kum naat diat a tur na dekdek karom tamaandiat ma naandiat ma diat a mulaaot wa tamaandiat ma naandiat kupi din aak doko diaar. \v 22 Ma a taara raap diat a milikuaana muaat kabina u ra iaang, iaku te baa i tur dekdek tuk u ra tintinipina, God in walaaun paai. \v 23 Baa diat a pet na bilbil un muaat un ta taamaan, io, muaat a kalaa kup ta taamaan ingen. Maa iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa pa muaat a waan raap utbaai u ra kum taamtaamaan min Israael, Natu ra Muaana in waan paat. \p \v 24 “A naat na wawer pa i ngaala taa ra nuna tena wawer, ma a tultul kaai pa i ngaala taa ra nuna tadaaru. \v 25 I topaai baa a naat na wawer in welaar ku ma ra nuna tena wawer ma ra tultul in welaar ma ra nuna tadaaru. Baa di aa waatung iaau ma Belsebul,\f + \fr 10:25 \ft Belsebul ia raa iaan Saataan kaai.\f* din waatung muaat kaai baa muaat ki ungaai ma iaau ma ra kum aakaina iang. \s1 Muaat a burut ku kup God \r (Lk 12:2-7) \p \v 26 “Koku muaat burut kup a taara. A utnaa raap baa di burung baat taai, namur in taana baarabaara, ma ra utnaa raap baa i taana ino, namur in waan paat kaapakaapa. \v 27 A utnaa baa iaau wapua muaat uni u ra baboto, muaat a wewapua uni u ra kaapa, ma ra utnaa baa di wewaik ku mai karom muaat, muaat a tur nate u ra ruma, ma muaat a wapuaanai karom a taara. \v 28 Koku muaat burut kup diat baa diat aak doko ku a panimuaat, iaku pain diat a aak doko laar paa a niomuaat. Muaat a burut kup ia baa in pet laar paai kupi in baanaakaka a panindi ma ra niondi kaai u ra ngaala na nguan. \v 29 Di laana kul ruina pika liklik ma kabaana toiaa ku, naka? Iaku pa tin lik kon diat in puka pari napia, baa wakir a Tamaamuaat i mulaaot uni. \v 30 I lingtatuna aakit God i nunura raap a kum weu na lorimuaat. \v 31 Io, koku muaat burut, maa muaat ngaatngaat aakit namataan God taa ra mongoro na pika. \s1 Ia baa i pir apuaana Iesu ma ia baa i weoro koni \r (Lk 12:8-9) \p \v 32 “Baa te in pir apuaana iaau namataa ra taara, iaau kaai ang pir apuaanai namataan Tamaang baa i ki inaanga u ra maawa. \v 33 Baa te in weoro kon iaau namataa ra taara, iaau kaai ang weoro koni namataan Tamaang baa i ki inaanga u ra maawa. \s1 Iesu pa i waan paat kupi in taar a maalmaal \r (Lk 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 “Koku muaat nuki naa iaau waan paat kupi ang taar taa a maalmaal u ra rakrakaan buaal. Pate, pa iaau waan paat kupi ang taar taa a maalmaal, iaau waan paat kupi a taara diat a ki na purpuruan. \v 35 Iaau waan paat kupi ang waki weraana wa \q1 ‘a naat muaana kon tamaana, \q2 ma ra naat na tabuan kon naana, \q1 ma ra tinaulaa na tabuan kon tabuna. \q2 \v 36 Diat baa diat ki u ra ruma anun raa muaana, diat ut maa anuna kum ebaar.’ \rq Mika 7:6\rq* \p \v 37 “Baa te i maari aakit tamaana ma naana, iaku anuna maarmaari karom iaau pa i ngaala, pa i topaai kupi ia anung naat na wawer. In koina baa anuna maarmaari karom iaau in ngaala taa ra nuna maarmaari karom tamaana ma naana. Ma baa te i maari aakit natunalik, a naat muaana baa a tabuan, iaku anuna maarmaari karom iaau pa i ngaala, pa i topaai kupi ia anung naat na wawer. In koina baa anuna maarmaari karom iaau in ngaala taa ra nuna maarmaari karom natunalik. \v 38 Baa te kaai pa i puak paa anuna bolo kupi in murmur iaau, pa i topaai kupi ia anung naat na wawer. \v 39 Baa te i maari baat paa ku anuna lalaaun in wirua, ma ia baa pa i maari baat anuna lalaaun kup iaau, in lalaaun. \s1 Te baa in gaaia paa ta naat na wawer anun Iesu in lo a wedok \r (Mk 9:41) \p \v 40 “Baa te i gaaia pa muaat, i gaaia pa iaau ut, ma te baa i gaaia pa iaau, i gaaia paa ia utkaai baa i tula wa iaau urin. \v 41 Baa te i gaaia paa a propet maa kabina i nunurai naa ia a propet, in lo utkaai a mangaana wedok welaar ma ra propet in loi. Ma baa te kaai i gaaia paa a tena takado, maa i nunurai naa ia a tena takado, in lo utkaai a mangaana wedok welaar ma ra tena takado in loi. \v 42 Baa te i tabaara taa anung ta naat na wawer baa i kinalik namataa ra taara ma ta kaap na madiring na palaa, kabina i nunurai naa ia anung naat na wawer, iaau pir a lingtatuna taa muaat, ia kaai in lo ut anuna wedok.” \c 11 \s1 Iesu ma Ioaanes a Tena Baapitaaiso \r (Lk 7:18-35) \p \v 1 Baa Iesu ia pirpir raap taau karom anuna 12 naat na wawer, i waan taanga matira kupi in wer a taara ma in warawaai u ra kum taamtaamaan irong u ra papaar Gaalilaia. \v 2 Baa Ioaanes i ki u ra ruma na karabus ma i walangoro a kum pinapaam anun Kaarisito, i tula wa anuna kum naat na wawer kupi diat a tiri naa, \v 3 “Ui ma maa di pirpir muga un ui naa un waan paat, baa miaat a ki walaang utbaai kup te?” \v 4 Ma Iesu i baalu diat naa, “Muaat a waan talili, ma muaat a wapua Ioaanes u ra kum utnaa mi muaat walangoroi ma muaat baboi: \v 5 A kum pula diat aa babo, diat baa a kakindiat i maat diat aa waan kado, a kum wukawuka diat aa laangalaanga, a kum lengbaa diat aa walangor, a kum minaat diat aa lalaaun, ma di warawaai u ra Koina Wewapua karom a kum iba na taara. \v 6 Baa te i babo a kum utnaa mi iaau paami ma anuna nurnur pa i puka, ia daan.” \p \v 7 Baa a kum naat na wawer anun Ioaanes diat aa waan, Iesu i piri karom a kor na taara un Ioaanes naa, “U raa bung baa muaat waan u ra bil na wanua karom Ioaanes, aawa maa muaat babo kupi? Ina kura duk baa i taltalaaur u ra dadaip? Pate. \v 8 Aawa maa muaat waan kupi muaat a baboi? A muaana baa i mong ma ra in koina maalu? Pate. Baboi, diat baa diat mong ma ra kum kokoina maalu diat ki u ra kum ruma na king. \v 9 Aawa maa muaat waan kupi muaat a baboi? A propet? Maia, iaau piri taa muaat, Ioaanes i ngaala aakit ut taa ra kum propet. \v 10 Di aa timtimu taau uni u ra Buk Taabu lenbi, \q1 ‘Baboi, ang tula wa anung tena lo pirpir kupi in muga taam. \q1 In muga taam ma in paam aara anum aakapi.’ \rq Maal 3:1\rq* \m \v 11 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, Ioaanes a Tena Baapitaaiso i ngaala aakit taan diat raap baa di buta diat, iaku ia baa i kinalik aakit u ra mataanitu taanginaanga u ra maawa, i ngaala taana. \p \v 12 “U ra kilaala baa Ioaanes a Tena Baapitaaiso i turpaa warawaai uni ma tuk mi a dekdek na taara diat weium dekdek ma ra mataanitu taanginaanga u ra maawa, ma diat ongor aakit ma ra wineium kupi diat a turbaati. \v 13 A kum propet ma ra kum Naagagon anun \m Moses diat wapuaana a pirpir anun God tuk u ra kilaala baa Ioaanes i turpaa anuna pinapaam uni. \v 14 Ma baa muaat nem na walangoroi, muaat a walangoroi. A Buk Taabu i pirpir u ra propet Eliaas baa in waan paat, ma mi a winawaan paat anun Ioaanes ia paam ot paa a pirpir mi. \v 15 Ia baa in talingaana, i koina baa in walangor mai. \p \v 16 “Aawa duk maa ang welaara a taaun taara mai mi? Diat welaar ma ra kum naat liklik baa diat ki u ra balaa ra taamaan ma diat wewataai karom a kum teptepaandiat lenbi, \q1 \v 17 ‘Baa miaat paar kudu, \q2 pa muaat laagaar uni, \q1 ma baa miaat kele a kelekele na tapunuk, \q2 pa muaat taangi uni.’ \m \v 18 Ioaanes i waan paat, pa i aan ta koina utnaa ma pa i inim a waain, ma diat piri uni naa, ‘A tabaraan i ruk taau uni.’ \v 19 Natu ra Muaana i waan paat, i wangaan ma i inim, ma diat piri uni naa, ‘Baboi, a muaana mi a tena winangaan ma ra tena ininim, a tepaa ra kum tena lolo tatakom ma ra kum tena aakaina.’ Iaku a kum pinapaam anun God i wapuaanai naa anuna manaana ia a manaana lingtatuna.” \s1 A naagagon na binabaalu karom diat baa pa diat nukpuku \r (Lk 10:13-15) \p \v 20 Ma Iesu i pirpir na kaankaan karom a taara u ra kum taamaan baa ia paam taa anuna mongoro na utnaa na kakaian aakit iaai, kabina maa pa diat nukpuku. \v 21 I piri naa, “In aaka karom muaat a taara Koraasin, in aaka kaai karom muaat a taara Betsaaida. Baa gun di aa paam taa a kum utnaa na kakaian bi karom a taara Tiro ma Sidon, welaar ma di aa paam taai karom muaat, kaduk a taara Tiro ma Sidon diat a nukpuku gagaa ma diat a tobo, diat a mong ma ra maalu na tapunuk ma diat a aalu a panpanindiat ma ra kabu na nguan. Iaku muaat, pa muaat nukpuku. \v 22 Iaau piri taa muaat naa, u ra bung na naagagon, a naagagon karom muaat a taara Koraasin ma Betsaaida in aaka aakit ko ra naagagon karom diat a taara Tiro ma Sidon. \v 23 Ma muaat kaai a taara Kaapernaaum, lelawaai, muaat nuki naa din wangaala pa muaat unaanga nate? Pate, din ong apari wa muaat ku u ra ngaala na nguan. Baa gun di aa paam taa a kum utnaa na kakaian karom a taara Sodom, welaar ma di aa paam taai karom muaat, kaduk Sodom kuri utbaai in tur. \v 24 Iaau piri taa muaat naa, u ra bung na naagagon, a naagagon karom muaat a taara Kaapernaaum in aaka aakit ko ra naagagon karom a taara Sodom.” \s1 A ningo karom diat baa a kum mawaat i manong diat \r (Lk 10:21-22) \p \v 25 U ra pakaana bung maa, Iesu i piri naa, “Tamaang, ui a Tadaaru i ra maawa ma ra rakrakaan buaal raap, iaau pir walaawa pa ui, maa u walipa a kum utnaa mi ko ra kum tena manaana ma kon diat baa diat malem, ma u pir waiaai ku karom diat baa diat welaar ma ra kum naat liklik. \v 26 Maia, Tamaang, maa u nemi ut lenmaa. \p \v 27 “Tamaang ia taar taa a kum utnaa raap taang. Pa te i nunura Natuna, Tamaana ku, ma pa te kaai i nunura Tamaana, Natuna ku, ma diat kaai baa Natuna i nemi naa in pir waiaa Tamaana karom diat. \p \v 28 “Muaat raap baa muaat bilua taa ra dekdek na pinapaam ma a kum mawaat i manong muaat, muaat a waan karom iaau, ma ang wango muaat. \v 29 Muaat a lo anung ina kip, ma muaat a wawer kon iaau, maa anung mangamangaan i wowowon ma iaau laana wakinalik pa iaau. Muaat a lo ina kip bi kupi a niomuaat in ngo. \v 30 Maa ina kip baa iaau taari taa muaat i malut, ma a nilalo uni i baanabaana ku.” \c 12 \s1 Iesu ia a Tadaaru i ra Bung Saabaat \r (Mk 2:23-28; Lk 6:1-5) \p \v 1 Namur, un raa Bung Saabaat, Iesu i waan bolo u ra kum wanua na wit. Ma nuna kum naat na wawer diat molo, ma diat gamut kutu paa a kum wit ma diat aani. \v 2 Baa a kum Parisaaio diat baboi, diat piri taana naa, “Baboi, baa anum kum naat na wawer diat paam a utnaa mi, pa diat murmur a Naagagon ko ra Bung Saabaat.” \v 3 Iesu i piri taan diat naa, “Lelawaai, pa muaat luk utbaai a utnaa baa Dewid i paami baa diat ma ra taara baa diat weur mai diat molo? \v 4 I ruk u ra ruma anun God, ma i aan a bred baa di aa tabaara taa God mai. Ma diat kaai baa diat weur mai diat wangaan koni. A bred maa di wataabui ko ra taara biaa ku. A kum tena wetabaar ku karom God i tale diat a wangaan koni. \v 5 Lelawaai, pa muaat luki kaai u ra Buk na Naagagon naa, a kum tena wetabaar karom God diat papaam u ra ruma na wetabaar u ra Bung Saabaat? Iaku maa pa diat raara uni. \v 6 Iaau piri taa muaat naa, raa kuri min i ngaala aakit taa ra ruma na wetabaar. \v 7 Baa muaat aa nunura a kukuraai ra pirpir mi, ‘Iaau nem ku a maarmaari ma wakir a wetabaar baa di laana tuni,’ \rq Os 6:6\rq* \m io, pa muaat a takuna diat baa pa diat raara. \v 8 Maa Natu ra Muaana ia a Tadaaru i ra Bung Saabaat.” \s1 Iesu i walaangalaanga paa a muaana baa limaana i baau \r (Mk 3:1-6; Lk 6:6-11) \p \v 9 Ma Iesu i waan taanga matira ma i ruk u ra nundiat ruma na lotu. \v 10 Raa muaana kuraa matira, a limaana i baau. Ma diat nem na takuna Iesu ma diat tiri naa, “Lelawaai, i takado ut welaar ma ra nundaat kum Naagagon kupi din walaangalaanga paa te u ra Bung Saabaat baa pate?” \v 11 Ma i piri taan diat naa, “Woi kon muaat baa anuna ta sip in puka taau un ta tung u ra Bung Saabaat, pa in paam kotoi kupi in aal tato paai balet? \v 12 A muaana i ngaatngaat taa ra sip. Lenmaa i takado kupi din paam a koina u ra Bung Saabaat.” \v 13 Ma i piri taa ra muaana naa, “Un kado a limaam.” Ma i kadoi, ma a limaana i tubu, welaar ma ra limaana baa i koina. \v 14 A kum Parisaaio diat pari, ma diat wepaak un Iesu, baa diat a aak dokoi lelawaai. \s1 A tultul baa God i pilak paai \p \v 15 Baa Iesu ia nunurai naa diat wepaak kupi diat a aak dokoi, i waan ingen taanga matira. Ma mongoro na taara diat murmuri, ma i walaangalaanga pa diat raap baa diat malaapaang. \v 16 Ma i turbaat diat kupi koku diat pir waiaai naa ia woi. \v 17 I piri lenmaa kupi in paam ot paa a pirpir anun God baa Aaisaia a propet ia pirpir muga taau uni lenbi, \q1 \v 18 “Bari ia anung tultul baa iaau aa pilak paai, \q2 ia anung naat na wakwakaak, iaau gaaia aakit uni. \q1 Ang waruk taa a Niong uni, \q2 ma in wapuaana a naagagon baa i takado karom a kum taara baa wakir a taara Iudaia. \q1 \v 19 Pa in wengangaar, ma pa in gege, \q2 ma pain te in walangoro in ingaana u ra kum aakapi. \q1 \v 20 Pa in bor a kura baa i talukun, \q2 ma pa in ip doko a paaupaau na laam baa pa i kup wakaak. \q1 In paami lenmaa tuk baa in pet taa a takado na naagagon kupi in uwia. \q2 \v 21 A taara baa wakir a taara Iudaia diat a nurnur u ra iaana ma diat a ki walaang kup a warwalaaun.” \rq Aais 42:1-4\rq* \s1 Iesu ma Belsebul \r (Mk 3:20-30; Lk 11:14-23) \p \v 22 Ma di ben paa raa muaana karom Iesu, i munga ma i pula, ma a tabaraan i ruk taau uni. Iesu i walaangalaanga paai, io, a muaana maa i pirpir ma i babo kaai. \v 23 Ma a taara raap diat kakaian, ma diat wetiri naa, “Kanaapi a Natun Dewid\f + \fr 12:23 \ft A taara Iudaia diat laana waatung Mesaia naa a Natun Dewid.\f* duk mi?” \v 24 Iaku baa a kum Parisaaio diat walangoroi diat piri naa, “A muaana mi i lu irok wa a kum tabaraan ma ra dekdekin Belsebul, a tadaaru anu ra kum tabaraan.” \p \v 25 Iesu ia nunura a nuknukindiat, ma i piri taan diat naa, “Baa ta mataanitu diat balet ut diat a weium wetwetalaai, a mataanitu maa in raap ku. Baa ta taamaan baa ta naadiwaatamaana diat a weium wetwetalaai balet ku ma diat, pain diat a ki ungaai ma. \v 26 Baa Saataan i lu irok wa anuna kum tultul, i weium balet ku ma diat. Baa lenmaa, anuna mataanitu in tur dekdek lelawaai? \v 27 Baa iaau lu irok wa a kum tabaraan ma ra dekdekin Belsebul, anumuaat taara diat lu irok wa diat ma ra dekdekin woi? Io, anundiat pinapaam ut in wapuaanai naa anumuaat wetakun i raara. \v 28 Iaku, baa iaau lu irok wa a kum tabaraan ma ra dekdek i ra Nion God, muaat a nunurai naa a mataanitu anun God ia waan paat karom muaat. \p \v 29 “Te in ruk lelawaai u ra ruma anu ra dekdek na muaana ma in lo a kum utnaa taanga naruma, baa pa i wi amuga taa a dekdek na muaana maa? Baa ut in wi akoto muga taai, namur in lo paa maraagaam a kum utnaa anu ra muaana maa. \p \v 30 “Ia baa pa i waraaut iaau, i turbaat iaau ku. Ma ia baa pa i waraaut iaau u ra weben, i lulu weraana wa diat ku. \v 31 Io, iaau piri taa muaat naa, din una wa a kum aakaina mangamangaan raap anu ra taara ma ra nundiat kum aakaina pirpir kaai un God, iaku a pirpir aakaka u ra Takado na Nion pa din una laar paai. \v 32 Baa te kaai in pir taa ta aakaina pirpir un Natu ra Muaana, din una wai ku, iaku baa te in pirpir aakaka u ra Takado na Nion, pain te in una laar paai, u ra lalaaun mi ma u ra lalaaun namur kaai. \s1 En diwaai ma ra waina \r (Lk 6:43-45) \p \v 33 “Baa en diwaai i koina, i wa a koina waina, ma baa en diwaai i aaka, pa in wa ta koina waina kaai, maa din nunura lele ku en diwaai ko ra waina. \v 34 Muaat a kum natu ra kum wui! Muaat baa aakaina taara, muaat a pir lelawaai a koina pirpir? Maa a waa ra taara i pir apuaana a mangamangaan baa i teng u ra nundiat lalaaun. \v 35 A koina muaana i waiaa anuna koina mangamangaan ko ra koina baa i ki u ra nuna lalaaun, ma ra aakaina muaana kaai, i waiaa anuna aakaina mangamangaan ko ra aakaina baa i ki u ra nuna lalaaun. \v 36 Iaau piri taa muaat naa, a kum pirpir aakaka raap baa a kum taara diat aa pir tataai, kuraa mun din tiri diat uni u ra bung na naagagon. \v 37 Baa un tur u ra naagagon anum pirpir ut maa in walaangalaanga ui, baa in baanaakaka ui.” \s1 Diat aaring Iesu kupi in paam ta utnaa na kakaian \r (Mk 8:11-12; Lk 11:29-32) \p \v 38 Namur raa taara ko ra kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio diat piri taana naa, “Tena Wawer, un paam ta utnaa na kakaian kupi miaat a baboi.” \v 39 I baalu diat naa, “A taaun taara mi, a aakaina taaun taara, a taaun taara baa anundiat lalaaun i welwelik kon God. Diat nem ta wakilang, iaku maa pa din paam te karom diat. Din paam ku a wakilang welaar ma Ionaa a propet. \v 40 Welaar ma Ionaa i lalaaun tula bung u ra in balaa ra ina ngaala na ian, lenkaai maa Natu ra Muaana in inep paa tula bung nabalaa ra pia. \v 41 U ra bung na naagagon, a taara Niniwe diat a tur ma diat a takuna dekdek a taaun taara mi, kabina maa diat nukpuku u ra warawaai anun Ionaa, ma raa maa i ngaala taan Ionaa kuri ut min. \v 42 U ra bung na naagagon, a kwin taangirong u ra mataana taubaar in tur ma in takuna dekdek a taaun taara mi, kabina maa i waan ut taanga welwelik kupi in walangoro a manaana anun King Solomon, ma raa maa i ngaala taan Solomon kuri ut min. \s1 A tabaraan i waan talili balet \r (Lk 11:24-26) \p \v 43 “Baa a tabaraan i pari paa kon ta muaana, i waan u ra kum wanua baa pa ta palaa iaai, kupi in ngo, iaku pa i baat paa ta wanua baa in ngo iaai. \v 44 Io, i piri naa, ‘Ang waan talili balet kup anung ruma, baa iaau pari paa koni.’ Ma baa i waan paat, i baboi baa i kapkapaana ku, di aa aarupa taai, ma di aa maar taai. \v 45 Namur i waan ma i ben paa balet 7 na tabaraan, baa diat aaka aakit koni, ma diat ruk raap taau u ra ruma maa, ma diat ki uni. Io, a lalaaun anu ra muaana maa i aaka aakit ma ko ra lalaaun baa i watur akotoi namuga. In lenkaai maa karom a aakaina taaun taara mi.” \s1 Naan Iesu ma ra kum tatena liklik \r (Mk 3:31-35; Lk 8:19-21) \p \v 46 Baa Iesu i pirpir utbaai karom a kor na taara, naana ma ra kum tatena liklik diat waan paat, ma diat tur nataamaan, maa diat nem na pirpir mai. [ \v 47 Ma raa muaana i wapua Iesu naa, “Naam ma ra kum tatem liklik bari diat nataamaan. Diat nem na pirpir ma ui.”]\f + \fr 12:47 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Maataio pa i timu a rina 47. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.\f* \v 48 Ma i baalui naa, “Woi maa naang, ma woi diat maa a kum tateng liklik?” \v 49 Ma i kado a limaana karom anuna taara na wawer ma i piri naa, “Baboi, diat baa naang ma ra kum tateng liklik, bari diat! \v 50 Maa ia baa i murmur a nemnem anun Tamaang baa i ki inaanga u ra maawa, ia ut maa tenglik a muaana, ma tenglik a tabuan, ma naang.” \c 13 \s1 A pirpir welwelaar u ra tena minamaarut \r (Mk 4:1-9; Lk 8:4-8) \p \v 1 U ra bung maa Iesu i pari ko ra ruma ma i waan ma i ki nakono naa ra taai kikil. \v 2 Ma a ngaala na kor na taara diat waan paat karomi. Io, i kaa u ra mon ma i ki taau uni. Ma a kor na taara raap diat tur nakono. \v 3 Ma i warawaai karom diat un ta mongoro na utnaa ma ra kum pirpir welwelaar. I piri lenbi, “Raa tena minamaarut i waan kupi in lamira a kum waina wit. \v 4 Baa i lalamira waanwaan, raa kum waina diat puka taau u ra aakapi, ma ra kum pika diat rowo paat ma diat aan wa diat. \v 5 Raa kum waina kaai diat puka taau u ra pia na waatwaat, baa a pia pa i ngaala, ma diat ilak paat gagaa, maa a pia pa i but. \v 6 Iaku baa a mage i waan paat diat malulur ma diat maraang raap, kabina maa pa ta aakaarindiat. \v 7 Raa kum waina kaai diat puka taau naliwan u ra kum katkadaa, ma ra kum kadaa diat tawa ma diat tawa baat pa diat. \v 8 Ma raa kum waina kaai diat puka taau u ra koina pia ma diat wa, raa mangaan 100 na waindiat, raa mangaan kaai 60, ma raa mangaan 30. \v 9 Ia baa in talingaana, i koina baa in walangor mai.” \s1 Bi ia kabina baa Iesu i pirpir ma ra kum pirpir welwelaar \r (Mk 4:10-12; Lk 8:9-10) \p \v 10 Anuna kum naat na wawer diat waan karomi ma diat tiri naa, “Aawa kabina baa u wer a taara ma ra kum pirpir welwelaar?” \v 11 Ma i baalu diat lenbi, “God ia taar taa a manaana taa muaat kupi muaat a nunura a kum utnaa na pidik u ra mataanitu taanginaanga u ra maawa. Iaku pa i taari karom a taara raap. \v 12 Maa te baa i paam akoto a manaana uni din tabaarai balet ma ra ngaala, ma in manaana aakit. Ma te baa pa i paam akoto ta manaana uni, din rakaan wa utkaai a kinalik na manaana baa i paam akotoi. \v 13 Iaau wer diat ma ra kum pirpir welwelaar, i kabina maa \q1 diat bababo ma pa diat babo lelei, \q2 diat walwalangor ma pa diat walangoro lelei, ma pa diat manaana uni. \m \v 14 A pirpir na propet anun Aaisaia ia ot un diat, baa i piri lenbi, \q1 ‘Muaat a walwalangor ma pa muaat a walangoro lelei, \q2 muaat a bababo ma pa muaat a babo lelei. \q1 \v 15 Maa kabina a taara mi \q2 a balaandiat i dekdek, \q2 a talingaandiat i tabanot, \q2 ma a mataandiat i pula. \q1 Baa gun diat a babo lele ma ra mataandiat, \q2 ma diat a walangoro lele ma ra talingaandiat, \q2 ma diat a manaana u ra nuknukindiat, \q1 ma diat a tapuku, io, iaau ut ang walaaun pa diat.’ \rq Aais 6:9-10\rq* \m \v 16 Iaku muaat, muaat daan, maa muaat babo ut ma ra mataamuaat, ma muaat walangor ut ma ra talingaamuaat kaai. \v 17 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, namuga mongoro na propet ma mongoro na tena takado diat nem aakiti naa diat a babo a kum utnaa mi iaau paami namataamuaat, iaku pa diat baboi. Ma diat nem aakiti kaai naa diat a walangoro a kum utnaa mi muaat walwalangoroi, iaku pa diat walangoroi. \s1 Iesu i palaa kukuraai ra pirpir welwelaar u ra tena minamaarut \r (Mk 4:13-20; Lk 8:11-15) \p \v 18 “Muaat a walangoro a kukuraai ra pirpir welwelaar u ra tena minamaarut. \v 19 Baa te i walangoro paa a pirpir u ra mataanitu taanginaanga u ra maawa, ma pa i manaana uni, i welaar ma ra kum waina wit baa diat puka taau ku u ra aakapi. Ma a Tena Aakaina i waan paat ma i rakaan wa balet a pirpir baa di aa maarut taai u ra in balaana. \v 20 Ma a kum waina baa diat puka taau u ra pia na waatwaat, i welaar ma raa muaana baa i walangoro paa a pirpir ma i paam akotoi maut ma ra gaaia. \v 21 Iaku a pirpir pa i ki okot u ra in balaana, ma a muaana maa pa in tur dekdek, welaar ma ina wit baa pa ta aakaarina. Baa a kum mawaat ma ra kum ngunungut i baraatai kabina u ra pirpir baa i nurnur uni, in puka gagaa maut. \v 22 A kum waina baa diat puka taau naliwan u ra kum katkadaa, i welaar ma raa muaana baa i walangoro a pirpir, iaku a kum nginaraa taanga min napia, ma ra nemnem kup a ngaala na wuwuwung diat burung baat paa a pirpir anun God, ma pa i wa. \v 23 Ma a kum waina baa diat puka taau u ra koina pia, i welaar ma raa muaana baa i walangoro a pirpir, ma i manaana uni. In wa 100 baa in wa 60 baa in wa 30.” \s1 A pirpir welwelaar u ra wit ma ra karapaa \p \v 24 Iesu i pir raa pirpir welwelaar bulung taan diat naa, “A mataanitu taanginaanga u ra maawa i welaar ma ra muaana baa i lamira a kum waina wit u ra ana pinapaam. \v 25 Baa a taara diat inep, anuna ebaar i waan paat ma i lamira taa a kum waina karapaa naliwan taa ra kum wit, ma i waan paa. \v 26 Baa a waina wit i ilak paat ma i pot na wa, di babo lele paa kaai a karapaa i tawa naliwan. \v 27 A kum tultul anu ra tamaa ra pinapaam maa diat waan karomi, ma diat piri taana naa, ‘Tadaaru, lelawaai a kum waina wit raap ku maa u lamira taai u ra maam pinapaam? Taangawaai raa kum karapaa maa?’ \v 28 I baalu diat naa, ‘A ebaar i paam a mangamangaan maa.’ A kum tultul diat tiri naa, ‘U nemi baa miaat a waan, ma miaat a gaat araap wa diat?’ \v 29 I turbaat diat naa, ‘Koku mun, kaduk muaat a gaat ungaai wai ma ra kum wit. \v 30 Maadek wai, diaar a tawa ungaai tuk u ra kalaang na tinangaa. Ma u ra bung maa, ang piri taa ra kum tena tinangaa naa: Muaat a rakaan muga wa a kum karapaa, muaat a do ungaai taa a kum pakpakutina kupi din tun wa diat u ra nguan. Ma namur muaat a lo ungaai bulung a kum wit u ra nung ruma na wuwuwung.’” \s1 A pirpir welwelaar u ra in waina maastad ma u ra is \r (Mk 4:30-32; Lk 13:18-21) \p \v 31 Iesu i pir raa pirpir welwelaar bulung taan diat naa, “A mataanitu taanginaanga u ra maawa i welaar ma ra in waina maastad, baa raa muaana i lo paai, ma i maarut taai u ra ana pinapaam. \v 32 I kinalik aakit ko ra kum waina diwaai raap, iaku baa i tawa waanwaan ma i ngaala, i ngaala aakit ko ra kum diwaai na winangaan raap. Ma a kum pika diat laana paam pio u ra kum gagagaana.” \p \v 33 Iesu i pir raa pirpir welwelaar bulung taan diat naa, “A mataanitu taanginaanga u ra maawa i welaar ma ra is baa raa tabuan i rakaan paai ma i paam ungaai taai ma ra ngaala na palawaa, ma a palawaa raap i tubu uni.” \p \v 34 Iesu i wer a kor na taara ma ra kum pirpir welwelaar, ma pa i pir balet ta utnaa karom diat ma ta pirpir ingen, a pirpir welwelaar raap ku. \v 35 I piri lenmaa kupi din paam ot paa a pirpir anu ra propet naa, \q1 “Ang pirpir ma ra kum pirpir welwelaar, \q2 ang pir a kum utnaa baa i ki ino, turpaai namuga utbaai baa di waki a rakrakaan buaal.” \rq Kele 78:2\rq* \s1 Iesu i palaa a kukuraai ra pirpir welwelaar u ra wit ma ra karapaa \p \v 36 Namur Iesu i waan ko ra kor na taara, i ruk u ra ruma, ma anuna kum naat na wawer diat ruk karomi ma diat aaringi naa, “Un palaa a kukuraai ra pirpir welwelaar bi taa miaat u ra kum karapaa baa i tawa naliwan u ra pinapaam.” \v 37 I piri taan diat naa, “A muaana baa i lamira a kum waina wit ia Natu ra Muaana. \v 38 A pinapaam, ia a rakrakaan buaal, ma a kum wit, diat a taara ko ra mataanitu taanginaanga u ra maawa. A kum karapaa, diat a kum natu ra Tena Aakaina, \v 39 ma a ebaar baa i lamira diat, ia Saataan. A kalaang na tinangaa, ia a tintinip i ra rakrakaan buaal, ma a kum tena tinangaa, a kum aangelo. \v 40 Welaar ma di lo ungaai a kum karapaa ma di tun wa diat u ra nguan, lenkaai maa din paami u ra tintinip i ra rakrakaan buaal. \v 41 Natu ra Muaana in tula wa anuna kum aangelo, ma diat a rakaan raap wa a kum utnaa baa i ben araara a taara, ma diat kaai baa diat laana paam aakaina, \v 42 ma diat a ong diat u ra ngaala na nguan. Diat a taangtaangi ma diat a karkaraat lakondiat iaai. \v 43 Ma a kum tena takado diat a baarabaara welaar ma ra in mage u ra mataanitu anu ra Tamaandiat. Ia baa in talingaana, i koina baa in walangor mai. \s1 A pirpir welwelaar u ra ngaatngaat na utnaa baa di baat paai \p \v 44 “A mataanitu taanginaanga u ra maawa i welaar ma ra utnaa baa i ngaatngaat a mataana ma di walipa taai u ra pinapaam. Ma raa muaana i baat paai ma i walipa taai balet. Io, i waan ma ra gaaia, ma i wiura wa anuna kum utnaa raap, ma i kul paa a pinapaam mai maa. \p \v 45 “A mataanitu taanginaanga u ra maawa i welaar kaai ma raa tena wiura, i baatbaat kup a kum ngaatngaat na waat baa i laana ki nabalaa ra naawa. \v 46 Baa i baat ki taa raain baa i ngaatngaat aakit a mataana, io i wiura wa anuna kum utnaa raap, ma i kul paa ina ngaatngaat na waat mai maa. \s1 A pirpir welwelaar u ra bene \p \v 47 “A mataanitu taanginaanga u ra maawa i welaar kaai ma ra bene, baa di ong taai nataai, ma aalawur mangaana ian diat wirua taau uni. \v 48 Baa i teng a bene, a kum tena ong bene diat aal apari taai nakono ma diat ki baat paai. Diat wali wa a kum kokoina unaanga u ra kum kaa, ma ra kum aakaakaina diat ong wa diat. \v 49 U ra tintinip na bung din paami ut lenmi: A kum aangelo diat a waan paat ma diat a weraana wa a kum tena aakaina ko ra kum tena takodo. \v 50 Ma diat a ong wa a kum tena aakaina u ra ngaala na nguan. Diat a taangtaangi ma diat a karkaraat lakondiat iaai. \p \v 51 “Lelawaai, muaat aa manaana u ra kum kukuraai ra kum utnaa raap mi, baa pate?” Anuna kum naat na wawer diat baalui naa, “Miaat aa nunurai.” \v 52 Ma Iesu i piri taan diat naa, “A kum tena wawer raap u ra kum Naagagon, baa diat aa wawer paa u ra mataanitu taanginaanga u ra maawa, diat welaar ma raa muaana baa i walaaing a kum kokoina utnaa u ra nuna ruma. Ma baa i wapari a kum kokoina utnaa maa ko ra nuna ruma, raa mangaan a kum matakina utnaa ma raa mangaan kaai a kum turaaina utnaa.” \s1 A propet baa pa di rui \r (Mk 6:1-6; Lk 4:16-30) \p \v 53 Baa Iesu ia pir araap taa a kum pirpir welwelaar mi, i waan paa taanga matira, \v 54 ma i waan paat u ra nuna taamaan. I wer a taara u ra nundiat ruma na lotu, ma diat kakaian aakit ma diat piri naa, “A muaana mi i lo a manaana taangawaai? Ma i paam lelawaai a kum ngaala na utnaa na kakaian mi? \v 55 Tamaana a tena paam ruma ku, ma naana Maaria. A kum tatena liklik kaai, Iaakobo, Iosep, Simon ma Iudaas \v 56 ma ra kum tatena liklik in tabuan kuri ut daat lalaaun ungaai main. Taangawaai a dekdek mi a muaana mi i paam a kum utnaa mai?” \v 57 Io, pa diat gaaia ma uni. Ma Iesu i piri taan diat naa, “Di urur karom a propet u ra kum taamtaamaan ingen, iaku diat ut u ra nuna taamaan ma ra nuna ruma pa diat rui.” \v 58 Ma pa i paam ta mongoro na utnaa na kakaian matira, kabina maa pa diat nurnur uni. \c 14 \s1 Erodes i nuki naa Iesu ia Ioaanes a Tena Baapitaaiso \r (Mk 6:14-16; Lk 9:7-9) \p \v 1 U ra kilaala maa, Erodes a mukmuga i walangoro a wewapua un Iesu, \v 2 io, i piri taa ra nuna kum tultul naa, “A muaana mi ia Ioaanes a Tena Baapitaaiso, ia lalaaun balet ko ra minaat. Maa ia kabina baa i paam a kum utnaa na kakaian mi.” \s1 Namuga Erodes i pakaat kutu in lorin Ioaanes a Tena Baapitaaiso \r (Mk 6:17-29) \p \v 3-4 Namuga Erodes i tula wa anuna kum tena wineium ma diat aal paa Ioaanes, diat do paai ma diat waruk taai u ra ruma na karabus, kabina maa Ioaanes i pir taai taan Erodes naa, “Pa i takado baa u taulaa ma Erodiaa, a tabuan anun temlik Pilipo.” \v 5 Ma Erodes i nemi kupi din aak doko Ioaanes, iaku i burut kup a taara, maa diat nunurai naa Ioaanes a propet. \p \v 6 Baa i ot a bung na binabuta anun Erodes, natun Erodiaa a tabuan, i laagaar naan diat. Erodes i gaaia aakit uni, \v 7 ma i weweliman dekdek taa a natun Erodiaa naa, “Aawa maku baa un aaringi kon iaau ang taari ku taam.” \v 8 Io, i piri naa “Un taar taa ku in lorin Ioaanes a Tena Baapitaaiso taang un ta pelet.” I piri lenbi kabina maa naana ia wapua taai uni. \p \v 9 A king i tapunuk aakit. Iaku kabina baa ia weweliman taau naa aawa raap baa i aaringi koni in tabaarai ut mai, ma a taara baa diat ki ungaai mai u ra winangaan diat aa walangoro taa anuna pirpir, io, i naagagon taa anuna kum tena wineium kupi diat a taraam u ra niaaring anu ra tauraara maa. \v 10 I wetulaa urong u ra ruma na karabus kupi din pakaat kutu in lorin Ioaanes. \v 11 Diat ung paa in lorina u ra pelet ma diat loi karom a tauraara maa, ma i taari karom naana. \p \v 12 Io, namur a kum naat na wawer anun Ioaanes diat waan ma diat lo paa a minaatina ma diat punang wai. Namur diat waan karom Iesu ma diat wapuai uni. \s1 Iesu i tabaara 5,000 na muaana \r (Mk 6:30-44; Lk 9:10-17; Io 6:1-14) \p \v 13 Baa Iesu i walangoroi naa Ioaanes i maat, i kaa taau u ra mon ma i waan bolo taanga matira kup a bil na wanua kupi ia ot ku in ki. Ma baa a taara ko ra kum taamtaamaan diat nunurai, diat kalaa murmuri u ra aakapi kup a pakaana maa. \v 14 Baa i pukaai matira i babo a ngaala na kor na taara. I maari aakit diat, ma i walaangalaanga pa diat raap baa diat malaapaang. \p \v 15 Baa ia maluraap anuna kum naat na wawer diat waan karomi, ma diat piri naa, “A bil na wanua ku mi, a pakaana bung ia waan. Un tula wa a kor na taara baa diat a waan kup a kum taamtaamaan, kupi diat a kul paa andiat ta utnaa na winangaan.” \v 16 Iesu i baalu diat naa, “Diat a waan kup aawa? Muaat ut maa muaat a tabaara diat.” \v 17 Diat piri taana naa, “Limnain bred ku ma ra ruina ian kuri miaat loi.” \v 18 I piri taan diat naa, “Muaat a loi urin karom iaau.” \p \v 19 Ma i wetulaa kupi a kor na taara diat a ki u ra wali. I rakaan paa limnain bred ma ruina ian, i tataada unaanga u ra maawa, i waatung wakaak paa karom God uni, i bik paa limnain bred maa ma i taar taai taa ra nuna kum naat na wawer. Io, diat palau a kor na taara mai. \v 20 Diat raap diat wangaan ma diat maaur. Ma diat wangaana ateng paa 12 kaa ma ra utnaa baa diat aan kapo taai. \v 21 A in tabuan ma ra kum naat liklik ma in muaana diat raap maa diat wangaan. Iaku a niluluk i ra in muaana ku i welaar ma 5,000. \s1 Iesu i waan nate u ra taai kikil \r (Mk 6:45-52; Io 6:15-21) \p \v 22 Io, Iesu i tula wa anuna kum naat na wawer kupi diat a kaa u ra mon ma diat a muga kup raa papaara taai kikil, ma ia i ki utbaai kupi in tula wa a taara. \v 23 Baa ia tula raap wa diat, ia ot maku i waan tato unaanga u ra taangaai kupi in aaraaring. Baa ia tawiwibung ia ot ku i ki. \v 24 A mon ia waan naliwan ma i irok waanwaan u ra top, kabina a dadaip i weium taanga namuga. \v 25 Naliwan taan tuluina pakaana bung ma 6 pakaana bung u ra malaana kinalik, Iesu i waan ku nate u ra taai kikil karom diat. \v 26 Baa anuna kum naat na wawer diat babo paai baa i waan nate u ra taai kikil, diat burut aakit ma diat piri naa, “A nion ku duk manaanga!” Ma diat kulkulaai ma ra bunurut. \v 27 Ma Iesu i pirpir gagaa maut karom diat naa, “Koku muaat ngaraa, iaau ku mi, koku muaat burut.” \p \v 28 Petero i piri taan Iesu naa, “Tadaaru, baa ui ut maa, un wataa iaau kupi iaau kaai ang waan ku nate u ra taai karom ui.” \v 29 Ma i wataai naa, “Un waan urin.” Io, Petero i irok pari ko ra mon, ma i waan nate u ra taai kikil karom Iesu. \v 30 Iaku, baa i babo a kum ngaalangaala na top, i burut. Ma baa i murung waanwaan, i wewataai naa, “Tadaaru, un walaaun iaau.” \v 31 Ma Iesu i kado gagaa a limaana kupi, i aal tato paai ma i piri taana, “I kinalik aakit anum nurnur. I lawaai maa u aalawur nuknuk?” \v 32 Baa diaar kaa u ra mon, a dadaip i ngo maut. \v 33 Baa diat aa ki ungaai u ra mon, a kum naat na wawer diat lotu karom Iesu, ma diat piri naa, “I lingtatuna aakit baa ui a Natun God.” \s1 Iesu i walaangalaanga paa a kum malaapaang irong Genesaaret \r (Mk 6:53-56) \p \v 34 Baa diat aa waan bolo, diat pukaai taau nakono u ra papaar Genesaaret. \v 35 Ma baa a taara taanga matira diat babo lele paa Iesu, diat taar waanawaana a wewapua karom a kum taamtaamaan. Io, diat ben araap paa a kum malaapaang karomi. \v 36 Ma diat aaringi kupi a kum malaapaang diat a paam taa ku a titi ra nuna ina maalu. Io, diat raap baa diat paam taai, diat laangalaanga maut. \c 15 \s1 A taara diat wakinalik paa a pirpir anun God \r (Mk 7:1-13) \p \v 1 Raa kum Parisaaio ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat waan taanginaanga Ierusalem karom Iesu, ma diat tiri naa, \v 2 “Aawa kabina maa anum kum naat na wawer pa diat murmur a kum wawer anu ra nundaat taara taanga namuga? Baa diat wangaan, pa diat gi muga paa a limaandiat.” \v 3 Ma i baalu diat naa, “Aawa kabina maa pa muaat murmur a Naagagon anun God? Muaat murmur ku a kum wawer anu ra numuaat taara taanga namuga. \v 4 Maa God i piri naa, ‘Un ru tamaam ma naam,’ \rq Pin 20:12\rq* \m ma i piri kaai lenbi, ‘Baa te in pirpir aakaka un tamaana ma naana, din aak dokoi.’ \rq Pin 21:17\rq* \m \v 5 Iaku muaat, muaat wer a taara naa i koina ku baa te in piri taan tamaana ma naana naa, ‘A utnaa baa ang waraaut mur mai, iaau aa tabaara taa God mai.’ \v 6 Iaku baa pa i waraaut kaai tamaana, pa i rui. Baa muaat paami lenmaa, muaat wakinalik paa a pirpir anun God ma muaat murmur ku a kum wawer anu ra numuaat taara taanga namuga. \v 7 Muaat a kum tena warwaruga. A lingtatuna ut maa Aaisaia ia pirpir na propet muga taau un muaat naa, \q1 \v 8 ‘A taara mi diat ru iaau ku ma ra waandiat, \q2 iaku maa a balaandiat i welwelik aakit kon iaau. \q1 \v 9 Diat lotu biaa ku karom iaau, \q2 maa diat wer ku a taara ma ra kum naagagon anu ra taara ut.’” \rq Aais 29:13\rq* \s1 A kum utnaa baa i baanaakaka te \r (Mk 7:14-23) \p \v 10 Iesu i wataa paa a taara karomi, ma i piri taan diat naa, “Muaat a walangoro iaau ma muaat a nunura lele anung pirpir. \v 11 A utnaa baa i ruk u ra waa ra muaana, pa in aaka uni namataan God. Iaku, a utnaa baa i piri ma ra waana in aaka uni.” \p \v 12 Namur anuna kum naat na wawer diat waan karomi ma diat tiri naa, “Lelawaai u aa nunurai naa a kum Parisaaio diat kaankaan u ra num pirpir?” \v 13 I piri taan diat naa, “A kum diwaai baa Tamaang, baa i ki inaanga u ra maawa, pa i maarut diat, din gaat araap wa diat. \v 14 Muaat a maadek wa a kum Parisaaio. Diat a kum pula na mukmuga. Baa ta pula in ben ta pula, diaar raap diaar a puka darong u ra tung.” \p \v 15 Ma Petero i aaringi naa, “Un palaa a pirpir welwelaar mi karom miaat.” \v 16 Ma Iesu i piri naa, “Muaat kaai pa muaat manaana utbaai? \v 17 Pa muaat nunurai naa, a kum utnaa raap baa i ruk u ra waa ra muaana, i waan u ra in balaana ma i babaa wai balet? \v 18 Iaku a kum pirpir raap baa i piri ma ra waana, i waan paat ko ra nuknukina, ia maa i baanaakakai. \v 19 Bi ia a kum utnaa baa i waan paat ko ra nuknukina: a kum aakaina nuknuk, aak doko taara, di aal paa a tabuan anun te, a kum paamuk na mangamangaan, a winalong, a wetakun warwaruga, ma ra pirura. \v 20 A kum utnaa mi diat baanaakaka a taara. Iaku baa diat wangaan ma pa diat gi muga paa a limaandiat, wakir i baanaakaka diat namataan God.” \s1 A nurnur anu ra tabuan baa wakir a tabuan Israael \r (Mk 7:24-30) \p \v 21 Iesu i waan taanga matira, ma i waan paat marawaai Tiro ma Sidon. \v 22 Ma raa tabuan a te Kaanaan taanga matira u ra papaar maa, i waan paat ma i wataa Iesu lenbi, “Tadaaru, Natun Dewid un maari iaau. Natunglik a tabuan, a tabaraan i ruk taau uni ma i baanaakaka aakiti.” \v 23 Iaku Iesu pa i baalui. Ma anuna kum naat na wawer diat waan karomi, ma diat aaringi naa, “Un tula wai maku, maa i kulkulaai murmur daat.” \p \v 24 Iesu i piri naa, “God i tula wa iaau urin kup a taara Israael ku, baa diat raara welaar ma ra kum sip.” \v 25 Iaku a tabuan maa i waan karom Iesu, i ki but keke namuga naana ma i piri taana naa, “Tadaaru, un waraaut iaau.” \v 26 Ma Iesu i baalui naa, “Pa i takado kupi din lo paa a utnaa ara kum naat, ma din tabaara a kum paap mai.” \v 27 A tabuan maa i baalui naa, “A lingtatuna ut maa Tadaaru, iaku a kum paap kaai diat laana aan a kum mutamuta na utnaa baa i laana puka ko ra luwu na winangaan anu ra kum tamtamaandiat.” \v 28 Ma Iesu i baalui naa, “Le, i ngaala aakit anum nurnur! A utnaa baa u nemi, ang paami ut karom ui.” Ma u ra pakaana bung ut maa natunalik i laangalaanga maut. \s1 Iesu i walaangalaanga a kum malaapaang \p \v 29 Ma Iesu i waan ko ra taamaan maa, ma i wawaal waanwaan nakono u ra taai kikil Gaalilaia. Namur i waan tato u ra taangaai ma i ki iaai. \v 30 Ma a ngaala na kor na taara diat waan karomi. Diat lo diat baa a kakindiat i maat, ma diat ben kaai a kum pula, a kum papeu, a kum munga, ma mongoro na malaapaang utkaai karomi. Ma diat waki ta diat marawaai naana, ma i walaangalaanga pa diat. \v 31 A kor na taara maa diat kakaian baa diat babo a kum munga diat pirpir, ma ra kum papeu diat laangalaanga, ma diat baa a kakindiat i maat diat waan kado, ma ra kum pula kaai diat babo. Ma diat pir walaawa paa a God anu ra taara Israael. \s1 Iesu i tabaara 4,000 na muaana \r (Mk 8:1-10) \p \v 32 Iesu i wataa paa anuna kum naat na wawer karomi ma i piri taan diat naa, “Iaau maari aakit a taara mi, maa diat aa ki ungaai ma daat min tula bung, ma pa ta utnaa na winangaan baa diat a aani. Pa iaau nemi baa ang tula wa diat ku ma ra minolo, kaduk diat a bengbeng waanwaan u ra aakapi.” \v 33 A kum naat na wawer diat piri taana naa, “A bil na wanua ku mi, daat a lo paa ta ngaala na utnaa na winangaan awaai kupi daat a tabaara a kor na taara mai mi?” \v 34 Iesu i tiri diat naa, “Taiaain bred maa kuraa muaat loi?” Diat baalui naa, “7 na bred ma ra kabaana ina naatnaat na ian.” \p \v 35 Ma i tula a taara raap kupi diat a ki unapia. \v 36 I lo paa 7 na bred ma kabaana ina ian maa, ma i waatung wakaak paa uni karom God, i biki ma i taari karom a kum naat na wawer kupi diat a tabaara a taara mai. \v 37 A taara raap diat wangaan ma diat maaur. Diat wangaana teng paa 7 na kaa ma ra kum utnaa baa diat aan kapo taai. \v 38 A in tabuan ma ra kum naat liklik ma in muaana diat raap diat wangaan. Iaku a niluluk i ra in muaana ku i welaar ma 4,000. \v 39 Ma Iesu i tula wa a kor na taara. Namur i kaa taau u ra mon, ma i waan kup a papaar Maagadaan. \c 16 \s1 Diat aaring Iesu kupi in paam ta utnaa na kakaian \r (Mk 8:11-13; Lk 12:54-56) \p \v 1 A kum Parisaaio ma ra kum Saadukaaio diat waan karom Iesu, ma diat aaringi naa in paam ta utnaa na kakaian namataandiat kupi in wakilangi naa ia taanginaanga u ra maawa. [ \v 2 Ma i piri taan diat naa, “Baa i maluraap muaat laana piri lenbi, ‘A baakut ia taar raap, unaburu pa in baata.’ \v 3 Ma u ra malaana muaat laana piri kaai lenbi, ‘Umari in baata, maa a baakut ia taar raap, ma a waal na baakut ia bopbop raap.’ Muaat manaana kupi muaat a palaa a binabo u ra baakut, iaku pa muaat manaana kupi muaat a palaa a kum kukuraai ra kum wakilang i ra kum bungbung mi.]\f + \fr 16:3 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Maataio pa i timu a ru rina 2 ma 3. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.\f* \v 4 A taaun taara mi, a aakaina taaun taara, a taaun taara baa anundiat lalaaun i welwelik kon God. Diat nem ta wakilang, iaku maa pa din paam te karom diat. Din paam ku a wakilang welaar ma Ionaa.” Ma Iesu i waan kon diat. \s1 A watumaarang u ra is anu ra kum Parisaaio ma ra kum Saadukaaio \r (Mk 8:14-21) \p \v 5 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan bolo u ra taai kikil, ma ra kum naat na wawer pa diat lo ta bred, diat dumaana wai ku. \v 6 Iesu i piri taan diat naa, “Muaat a baboura muaat ko ra is anu ra kum Parisaaio ma ra kum Saadukaaio.” \v 7 Ma diat pirpir ungaai u ra kukuraai ra pirpir anun Iesu, ma diat piri naa, “I pirpir lenmaa kabina duk maa pa daat lo ta bred.” \v 8 Iesu i nunura anundiat pirpir ma i piri taan diat naa, “I kinalik aakit anumuaat nurnur. I lawaai maa muaat piri naa pa muaat lo ta bred? \v 9 Lelawaai, pa muaat manaana utbaai? Pa muaat nuk paa limnaina bred baa iaau biki karom 5,000 na muaana? Ma taiaa kaa kaai maa muaat wateng paai balet ma ra utnaa na winangaan baa i ki kapo? \v 10 Pa muaat nuk paa kaai 7 na bred baa iaau biki karom 4,000 na muaana? Ma taiaa kaa maa muaat wateng paai ma ra utnaa na winangaan baa i ki kapo? \v 11 I lawaai maa pa muaat manaana? Pa iaau pirpir u ra bred. Muaat a baboura muaat ko ra is anu ra kum Parisaaio ma ra kum Saadukaaio.” \v 12 Io, diat nunurai maraagaam naa pa i turbaat diat ko ra is baa i taana u ra bred, iaku i piri naa diat a baboura diat ko ra wawer anu ra kum Parisaaio ma ra kum Saadukaaio. \s1 Petero i pirpir kaapa un Iesu \r (Mk 8:27-30; Lk 9:18-21) \p \v 13 Iesu i waan paat marawaai a taamaan Kaaisaaria Pilipoi. Ma i tiri anuna kum naat na wawer naa, “A taara diat piri naa Natu ra Muaana maa woi?” \v 14 Diat baalui naa, “Raa taara diat piri naa ui Ioaanes a Tena Baapitaaiso. Raa taara kaai diat piri naa ui Eliaas, raa taara kaai diat piri naa ui Ieramia, ma raa taara kaai diat piri naa ui raa kon diat a kum propet.” \v 15 I tiri diat naa, “Io muaat, muaat piri naa iaau woi?” \v 16 Ma Simon Petero i baalui naa, “Ui Kaarisito, a Natun God a lalaaunina.” \p \v 17 Ma Iesu i piri taana, “Simon, natun Ionaa, u daan, maa pa te i wapua ui u ra pirpir mi. Tamaang ut baa i ki inaanga u ra maawa i wanuk ta ui uni. \v 18 Ma iaau piri taam naa, ui Petero,\f + \fr 16:18 \ft Petero a kukuraaina ina waat.\f* a waat ki. Ang pagaa anung taara na nurnur u ra waat mi. A dekdek i ra minaat pa in uwia paa anung taara na nurnur. \v 19 Ang taar a kum ki i ra mataanitu taanginaanga u ra maawa taam, ma ra kum utnaa raap baa u doi main napia, din doi kaai inaanga nate u ra maawa, ma ra kum utnaa raap baa u palaai main napia, din palaai kaai inaanga nate u ra maawa.” \v 20 Ma Iesu i turbaat anuna kum naat na wawer naa koku diat wapua te baa ia Kaarisito. \s1 Iesu i wewapua muga u ra nuna minaat \r (Mk 8:31–9:1; Lk 9:22-27) \p \v 21 U ra kum bungbung maa, Iesu i turpaai kupi in wer anuna kum naat na wawer naa in waan ut unaanga Ierusalem. A kum mukmuga, a kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat a wakadiki ma din aak dokoi. Ma baa tula bung in raap in lalaaun paat balet. \v 22 Ma Petero i ben ingen paa Iesu ma i turbaat dekdeki naa, “Koku Tadaaru! Koku mulu ut di paam a utnaa mi un ui.” \v 23 Iesu i tapuku karom Petero ma i piri taana naa, “Saataan, waan unamur kon iaau! U pet abaatbaat iaau, maa u murmur ku a nuknuki ra taara, ma pa u murmur a nuknukin God.” \p \v 24 Ma Iesu i piri taa ra nuna kum naat na wawer naa, “Baa te i nemi kupi in murmur iaau, koku i murmur a nuknukina. In puak paa anuna bolo ma in murmur iaau. \v 25 Baa te i maari baat paa ku anuna lalaaun in wirua, iaku ia baa pa i maari baat anuna lalaaun kup iaau, in lalaaun. \v 26 In koina lelawaai baa te i kale raap paa a rakrakaan buaal, ma in baanaakaka wa a niono uni? In kul kiaana a niono ma ra aawa? \v 27 Maa Natu ra Muaana in waan paat ma ra minamaar anun Tamaana, diat ma ra nuna kum aangelo, ma in taar a wedok karom a taara raap raaraa welaar ma ra nundiat pinapaam. \v 28 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, ta taara kon muaat mi, muaat tur min, baa pa muaat a maat utbaai, muaat a babo Natu ra Muaana in waan paat ungaai ma ra nuna mataanitu.” \c 17 \s1 A panin Iesu i raaungaana \r (Mk 9:2-13; Lk 9:28-36) \p \v 1 Baa ia raap 6 na bung, Iesu i ben paa Petero, Iaakobo ma Ioaanes, ia baa a tein Iaakobo, ma i ben ingen pa ditul unaanga u ra taangaai baa i tur tato aakit. \v 2 Ma ditul babo a panin Iesu i raaungaana. A mataana i baara welaar ma in mataana mage, ma anuna kum maalu kaai i kabaang dekdek welaar ma ra kaapa. \v 3 Ma a tula naat na wawer ditul babo paa Moses ma Eliaas diaar waan paat ma ditul pirpir ma Iesu. \v 4 Petero i piri taan Iesu naa, “Tadaaru, i koina baa daat a ki maku min. Baa u nemi, ang paam ta tula palpalip, num raa, raa anun Moses, ma raa anun Eliaas.” \p \v 5 Baa i pirpir utbaai, a pakaana baakut baa i baara aakit i pulu baat pa diat. Ma in ingaan raa taanga u ra baakut maa i piri naa, “Bi ia Natunglik, a naat na wakwakaak, iaau gaaia aakit uni. Muaat a walangoroi.” \v 6 Baa a tula naat na wawer ditul walangoroi, ditul burut aakit, ma ditul puka pari ma ra mataanditul unapia. \v 7 Iesu i waan karom ditul, i paam ditul ma i piri naa, “Mutul tur, koku mutul burut.” \v 8 Baa ditul babo tato, pa ditul babo balet ma te, Iesu ot maku kuraa i tur. \p \v 9 Baa diat waan pari waanwaan taanginaanga u ra taangaai, Iesu i turbaat ta ditul naa, “Koku mutul wapua taa te u ra utnaa mi mutul aa babo taai, tuk u ra bung baa Natu ra Muaana in tur balet ko ra minaat.” \p \v 10 Ma anuna tula naat na wawer ditul tiri naa, “Aawa kabina maa a kum tena wawer u ra kum Naagagon diat piri naa Eliaas in waan paat muga?” \v 11 I baalu ditul naa, “A lingtatuna ut, Eliaas in waan paat muga ma in wakado balet a kum utnaa raap. \v 12 Ma mi iaau piri taa mutul naa Eliaas ia waan paat, ma pa diat nunura lelei, diat paam a kum aakaina mangamangaan karomi, welaar ut ma ra nundiat nemnem. Lenkaai maa karom Natu ra Muaana, in kariaana a ngunungut ko ra limaa ra taara.” \v 13 Io, a tula naat na wawer ditul nunurai maraagaam naa i pirpir karom ditul un Ioaanes a Tena Baapitaaiso. \s1 Iesu i lu irok wa a tabaraan kon raa naatlik \r (Mk 9:14-29; Lk 9:37-43) \p \v 14 Baa Iesu ma ra tula naat na wawer diat waan pari karom a kor na taara, raa muaana i waan karom Iesu, i ki but keke taau naana ma i piri naa, \v 15 “Tadaaru, un maari natunglik a naat muaana, i laana maatmaat laau, ma i kariaana aakit a ngaala na ngunungut. Mongoro na bung i laana puka taau u ra nguan ma mongoro na bung kaai u ra daanim. \v 16 Iaau aa ben taai mun karom anum kum naat na wawer, iaku maa pa diat pet laar paai kupi diat a walaangalaanga paai.” \p \v 17 Iesu i piri naa, “Muaat a taaun taara mi, pa muaat nurnur ma muaat a kum tena aakaina. Iaau aa ki iwan karom muaat. Unaangaian ma muaat a nurnur? Muaat a ben a naat maa urin karom iaau.” \v 18 Iesu i pirpir dekdek karom a tabaraan ma a tabaraan i pari paa ko ra naatlik, ma u ra pakaana bung ut maa i laangalaanga maut. \p \v 19 Namur a kum naat na wawer diat waan karom Iesu, ma diat tiri inoi naa, “I lawaai maa pa miaat lu irok laar paa a tabaraan koni?” \v 20-21 Ma i baalu diat naa, “Kabina anumuaat nurnur i kinalik aakit. Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa anumuaat nurnur i kinalik welaar ma ina waina maastad, muaat a piri taa ra taangaai bi, ‘Un kakaraai paa taanga min urong,’ ma in kakaraai ku. Ma pain ta utnaa in dekdek karom muaat.”\f + \fr 17:20-21 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: \+it Iaku, a mangaana tabaraan lenmi in pari ku u ra niaaring ma ra winawel, wakir un ta utnaa kaai.\+it*\f* \s1 Iesu i pirpir balet u ra nuna minaat \r (Mk 9:30-32; Lk 9:43-45) \p \v 22 Baa Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan ungaai irong u ra papaar Gaalilaia, i piri taan diat naa, “Din taar taa Natu ra Muaana u ra limaa ra taara \v 23 ma diat a aak dokoi. Ma baa tula bung in raap God in walaaun paai balet.” Ma a kum naat na wawer diat tapunuk aakit uni. \s1 A tatakom kup a ruma na wetabaar \p \v 24 Baa Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan paat irong Kaapernaaum, diat baa diat lolo tatakom kupi din baboura a ruma na wetabaar mai, diat waan karom Petero ma diat tiri naa, “Lelawaai, anumuaat tena wawer i laana taar a tatakom kup a ruma na wetabaar baa pate?” \v 25 Ma i mulaaot naa, “Maia.” \p Baa Petero i ruk u ra ruma, Iesu i pirpir muga, ma i tiri naa, “Simon, aawa u nuki, a kum king main napia diat lo a tatakom ma ra wedok kon woi? Ko ra kum natnatundiat baa ko ra taara ingen duk?” \v 26 Ma i baalui naa, “Ko ra taara ingen.” Iesu i piri taana naa, “Io lenmaa, a kum natnatundiat diat laangalaanga ko ra tatakom. \v 27 Un waan urong u ra taai kikil ma un boko. Ma in mugaana ian baa un aal paai, un aal pangaanga waana, ma un lo paa a maani koni. Io, un lo taai karom diat ma un tatakom mai anundaar raap, kupi koku daar pet akaankaan diat.” \c 18 \s1 Woi maa i ngaala aakit? \r (Mk 9:33-37, 42-48; Lk 9:46-48; 17:1-2) \p \v 1 U ra pakaana bung maa, anuna kum naat na wawer diat waan karom Iesu, ma diat tiri naa, “Woi maa i ngaala aakit u ra mataanitu taanginaanga u ra maawa?” \v 2 I wataa paa raa naatlik karomi, i watur taai naliwan taan diat, \v 3 ma i piri naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa pa muaat a nukpuku kupi muaat a welaar ma ra kum naat liklik, pa muaat a ruk laar paai u ra mataanitu taanginaanga u ra maawa. \v 4 Ia baa i wakinalik paai welaar ma ra naatlik bi, ia ut maa i ngaala aakit u ra mataanitu taanginaanga u ra maawa. \p \v 5 “Baa te i gaaia paa ta naatlik lenbi u ra iaang, i gaaia pa iaau utkaai. \v 6 Ma baa te i ben araara raa ko ra kum naat liklik bi baa i nurnur un iaau, in aaka aakit a naagagon karomi taan te baa din kubu taa ina ngaala na waat u ra in kabarono, ma din wamurung wai u ra lamaana nataai. \p \v 7 “In aaka karom a taara u ra rakrakaan buaal, kabina u ra kum utnaa baa i pet taa a taara kupi diat a puka u ra aakaina. A kum utnaa maa in waan paat ut, iaku in aaka aakit karom ia baa i paam apaat paa a kum utnaa maa. \v 8 Baa limaam baa kakim i ben araara ui, un kutu wai ma un ong ingen wai. In koina baa un ruk u ra lalaaun takum a tum ku ui, kupi koku di ong ui ungaai ma ra ru limaam baa ru kakim raap u ra ngaala na nguan baa pa in maat. \v 9 Baa in mataam i ben araara ui, un lior wai ma un ong ingen wai. In koina baa un ruk u ra lalaaun takum ma tin mataam ku, kupi koku di ong ui ungaai ma ruin mataam raap u ra ngaala na nguan baa pa in maat. \s1 A pirpir welwelaar un raa sip baa i raara \r (Lk 15:3-7) \p \v 10-11 “Koku muaat nuk akinalik paa te ko ra kum naat liklik bi. Iaau piri taa muaat, anundiat kum aangelo u ra maawa diat laana babo a mataan Tamaang baa i ki inaanga u ra maawa.\f + \fr 18:10-11 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: \+it Maa Natu ra Muaana ia waan paat kupi in walaaun diat baa diat aa raara\+it*.\f* \p \v 12 “Muaat nuki lelawaai? Baa ta muaana anuna ta maar na sip, ma raa kon diat i raara, lelawaai, pa in waan paa kon 99 matira u ra kum taangaai, ma in baat kup raa baa i raara? \v 13 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa in baat paai anuna gaaia uni in ngaala taun anuna gaaia un 99 baa pa diat raara. \v 14 Lenkaai maa, Tamaamuaat baa i ki inaanga u ra maawa, pa i nemi baa te kon diat a kum kinalik bi in wirua. \s1 Aawa un paami karom temlik baa i paam aakaina karom ui \p \v 15 “Baa temlik i paam aakaina [karom ui],\f + \fr 18:15 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Maataio pa i timu a pirpir \+it “karom ui”\+it*. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.\f* un waan karomi, ma mur ku mur a ki. Io, un pir waiaa anuna niraara karomi. Baa in walangoro ui, io u aa wamaraam paai balet. \v 16 Baa pa in walangoro ui, un ben paa balet te baa ta rudi baa diaar kaai diaar a waraaut ui. Maa a Buk Taabu i piri lenbi, ‘Baa ta rudi baa ta tuldi anunditul pirpir i raa ku un ta utnaa, anunditul pirpir i lingtatuna.’ \v 17 Baa pa in walangoro diaar, un wapuaanai karom a taara na nurnur. Ma baa pa in walangoro bulung a taara na nurnur, koina baa un baboi welaar ma ia baa wakir a tena nurnur, welaar ku ma ra kum tena lolo tatakom. \p \v 18 “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, a kum utnaa raap baa muaat doi main napia, din doi kaai inaanga nate u ra maawa, ma ra kum utnaa raap baa muaat palaai main napia, din palaai kaai inaanga nate u ra maawa. \v 19 Iaau piri kaai taa muaat, baa ta rudi kon muaat main napia diaar mulaaot un ta utnaa baa diaar aaring kupi, Tamaang baa i ki inaanga u ra maawa in paam ot paai ut karom diaar. \v 20 Baa ta rudi baa ta tuldi ditul ki ungaai u ra iaang, iaau ang ki ungaai ma ditul.” \s1 A pirpir welwelaar u ra tultul baa pa i maadek wa a dinaau \p \v 21 Petero i waan karom Iesu, ma i tiri naa, “Tadaaru, taiaa pakaan ang dumaana wa aakaina baa tenglik i paami karom iaau? Ta 7 na pakaan duk?” \v 22 Iesu i baalui naa, “Wakir iaau piri taam naa 7 na pakaan ku. Iaau piri naa 77 na pakaan. \p \v 23 “Baboi, a mataanitu taanginaanga u ra maawa i welaar ma ra king baa i nem na wakado anuna maani baa anuna kum tultul diat dinaau papaai koni. \v 24 Baa i turpaa wetiri, di ben paa raa tultul karomi baa i dinaau paa 10,000 na kina. \v 25 Iaku maa pa ta maani baa in baalui mai, io, anuna tadaaru i naagagoni baa din wiura paa a muaana maa, anuna tabuan, ma ra kum natnatuna, ungaai ma ra nuna kum utnaa raap, kupi din baalu a maani mai maa. \v 26 Io, a tultul maa i ki but keke namataa ra nuna tadaaru, ma i aaringi naa, ‘Un maadek wa iaau kumun, ma namur ang baalu raap taa anum maani.’ \v 27 Ma a tadaaru anu ra tultul maa i maari, ma i piri naa, ‘Un waan. Koku maku u baalui.’ \p \v 28 “A tultul maa i pari unataamaan, ma i baraata paa raa tultul baa namuga i dinaau paa ku 10 kina koni. I paam akoto paai, i bing in kabarono, ma i piri taana naa, ‘Un baalu taa anung maani baa u dinaau paai.’ \v 29 Ma tepaana i ki but keke namataana ma i aaringi naa, ‘Un maadek wa iaau kumun, maa kuraa ku ang baalu taa balet anum maani.’ \v 30 Iaku i patut ku. I ben paai ma i waruk taai u ra ruma na karabus tuk u ra bung baa in baalu taa ut a maani baa i dinaau paai. \v 31 Baa a kum teptepaana diat babo a kum utnaa mi i paami, diat kaankaan aakit, diat waan karom anundiat tadaaru, ma diat wapuai u ra kum utnaa baa a muaana mi ia paam taai. \p \v 32 “Anuna tadaaru i wataa paai, ma i piri taana naa, ‘Ui, a aakaina tultul ui, iaau maadek wa ui kupi koku ma u baalu a maani baa u dinaau paai taang, kabina maa u aaring iaau. \v 33 Aawa kabina maa pa u maari a tepaam welaar ma iaau maari ui?’ \v 34 Anuna tadaaru i kaankaan karomi, ma i taar taai taa ra kum tena baboura u ra ruma na karabus kupi diat a pet na bilbil uni tuk in baalu taa ut a maani baa i dinaau paai. \p \v 35 “Tamaang baa i ki inaanga u ra maawa in paami kaai lenmaa karom muaat raaraa, baa pa muaat dumaana mulu wa aakaina baa a kum tateimuaat diat paam taai karom muaat.” \c 19 \s1 Koku te i kutu a tinaulaa \r (Mk 10:1-12) \p \v 1 Baa Iesu ia pir araap taa a kum pirpir mi, i waan paa taangirong Gaalilaia, urong u ra papaar Iudaia, ma i waan bolo u ra daanim Ioridaan. \v 2 Ma a ngaala na kor na taara diat murmuri, ma i walaangalaanga pa diat baa diat malaapaang. \v 3 Raa kum Parisaaio diat waan karomi kupi diat a walaari. Diat tiri naa, “I takado ut welaar ma ra nundaat kum Naagagon baa a muaana in lu wa nuna tabuan un ta utnaa biaa ku, baa pate?” \v 4 I baalu diat naa, “Lelawaai, pa muaat luk utbaai a pirpir u ra Buk Taabu? I piri lenbi: U ra turpaai ra wawaki, a Tena Wawaki ‘i waki a taara, kupi diat in muaana ma in tabuan,’ \rq Tur 1:27\rq* \m \v 5 ma i piri naa, ‘Mari ia a kabina baa a muaana in waan paa kon tamaana ma naana, ma in ki ungaai ma ra nuna tabuan, kupi diaar a raa maku.’ \rq Tur 2:24\rq* \m \v 6 Ma wakir diaar rudi ma, diaar raa maku. A utnaa baa God ia kubu ungaai taai, koku balet ma te i kutui.” \p \v 7 Diat tiri balet naa, “Aawa kabina maa Moses i naagagon taai naa a muaana in timu taa a dona buk na kutu tinaulaa kupi din palaa wa a kini na tinaulaa mai?” \v 8 I baalu diat naa, “Moses i mulaaot wa muaat baa muaat a lu wa numuaat kum tabuan, kabina maa a balaamuaat i dekdek aakit. Iaku u ra turpaai ra wawaki pa di paami lenmaa. \v 9 Iaau piri taa muaat, baa te in lu wa anuna tabuan baa pa i paam ta aakaina ungaai ma ta muaana ingen, ma a muaana maa i taulaa balet ma ta tabuan, a muaana maa i paam aakaina.” \p \v 10 Anuna kum naat na wawer diat piri taana, “Baa a naagagon lenmaa kup a muaana ma ra tabuan diaar a ki ungaai takum, io, koina baa koku di taulaa.” \v 11 I piri taan diat, “A taara raap pa diat murmur laar paa a pirpir mi, diat ku baa di aa taar taa a dekdek taan diat kupi diat a murmuri. \v 12 A kum kabina i ki baa ta taara pain diat a taulaa. Raa taara di buta diat lenutmaa. Raa taara, a taara ut diat baanaakaka diat, ma raa taara kaai, pa diat taulaa kabina diat a balaan u ra pinapaam anu ra mataanitu taanginaanga u ra maawa. Ia baa i pet laar paai, in murmur a pirpir mi.” \s1 Iesu i ung a ru limaana nate u ra kum naat liklik \r (Mk 10:13-16; Lk 18:15-17) \p \v 13 Di ben a kum naat liklik karom Iesu kupi in ung a ru limaana nate un diat ma in aaraaring un diat. Iaku maa anuna kum naat na wawer diat turbaat diat. \v 14 Iesu i piri naa, “Muaat a maadek wa a kum naat liklik baa diat a waan karom iaau. Koku muaat turbaat diat, maa a mataanitu taanginaanga u ra maawa anundiat baa diat lenbi.” \v 15 Io, i ung taa a ru limaana nate un diat, ma namur i waan taanga matira. \s1 A tadaaru na baarmaan \r (Mk 10:17-31; Lk 18:18-30) \p \v 16 Raa baarmaan i waan karom Iesu, ma i tiri naa, “Tena Wawer, aawa koina utnaa baa ang paami kupi ang kale a lalaaun takum?” \v 17 Iesu i baalui naa, “Aawa kabina maa u tiri iaau kup aawa baa i koina? Raa ot ku i koina. Baa u nemi naa un ruk u ra lalaaun takum, un taraam u ra kum Naagagon.” \v 18 Ma i tiri naa, “Woi na kum Naagagon?” Iesu i baalui naa, “‘Koku u aak doko te, koku u paam aakaina un ta tabuan anun te, koku u walong, koku u wetakun warwaruga, \v 19 un urur karom tamaam ma naam,’ \rq Pin 20:12-16\rq* \m ma ‘un maari tepaam welaar ma u maari ui ut.’” \rq Lewi 19:18\rq* \m \v 20 A baarmaan maa i piri taana naa, “A kum Naagagon raap mi iaau aa murmur araap paai. Woi na utnaa maku maa iaau iba utbaai kupi?” \v 21 Iesu i baalui naa, “Baa u nemi naa un koina aakit, un waan ma un wiura wa anum kum wuwuwung raap, ma ra maani koni un tabaara a kum iba na taara mai. Baa un paami lenmaa anum a koina wuwuwung inaanga u ra maawa. Namur un waan urin ma un murmur iaau.” \v 22 Baa a baarmaan maa i walangoro paa a pirpir mi i waan ma ra tapunuk, kabina maa i ngaala aakit anuna wuwuwung. \p \v 23 Ma Iesu i piri taa ra nuna kum naat na wawer naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, in dekdek aakit karom a tadaaru na muaana kupi in ruk u ra mataanitu inaanga u ra maawa. \v 24 Iaau piri kaai taa muaat naa, i dekdek karom a kaamel kupi in ruk u ra maata na nil na ingingit, iaku i dekdek aakit karom a tadaaru na muaana kupi in ruk u ra mataanitu anun God.” \v 25 Baa anuna kum naat na wawer diat walangoroi diat kakaian aakit, ma diat piri naa, “Baa lenmaa, woi ma maa din walaauni?” \v 26 Iesu i babo karom diat ma i piri naa, “A taara pain diat a pet laar paai, iaku God in pet laar paa a kum utnaa raap.” \p \v 27 Petero i baalui maut naa, “Baboi, miaat aa waan ko ra numiaat kum utnaa raap, ma miaat murmur ui. Aawa maa miaat a kalei namur?” \v 28 Iesu i piri taan diat naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa Natu ra Muaana in ki na king u ra nuna kiki na minamaar ma din wamatakina a kum utnaa raap, muaat baa muaat aa murmur iaau, muaat a ki u ra 12 a kum kiki na king, ma muaat a naagagon a 12 wuna taara Israael. \v 29 Ma diat raap raaraa baa diat aa waan ko ra nundiat kum ruma, baa ko ra kum tateindiat in muaana baa in tabuan, baa ko ra kum tamtamaandiat, baa a kum nanaandiat, baa a kum natnatundiat, baa ko ra nundiat kum pia, kabina un iaau, din taar taa a maarmaar na utnaa lenmi taan diat, ma diat a kale paa kaai a lalaaun takum. \v 30 Ma mongoro baa diat muga mi, namur diat a murmur, ma diat baa diat murmur mi, namur diat a muga.” \c 20 \s1 A pirpir welwelaar u ra kum tena pinapaam u ra wanua na waain \p \v 1 “A mataanitu taanginaanga u ra maawa i welaar ma ra tamaa ra wanua na waain, i pari u ra malaana kinalik kupi in ben paa ta kum tena pinapaam ma i wapua diat naa diat a papaam u ra nuna wanua na waain. \v 2 Ma diat kukubu ungaai ma ra kum tena pinapaam kupi diat a lo a wedok kon raa bung na pinapaam, ma i tula wa diat kup anuna wanua na waain. \v 3 Baa ia 9 na pakaana bung, i waan balet ma i babo paa raa taara diat turtur biaa ku u ra taamaan na winawaan ungaai. \v 4 Ma i piri taan diat naa, ‘Muaat kaai, muaat a waan, muaat a papaam u ra nung wanua na waain, ma ang dok muaat welaar ma ra numuaat pinapaam.’ \v 5 Ma diat waan. \p “Io, u ra ngaala na mage i waan ma i ben paa balet raa kum tena pinapaam, ma u ra tuluin na pakaana bung u ra maluraap i waan balet kup ta taara. \v 6 U ra lima na pakaana bung u ra maluraap i waan balet, ma i babo paa raa taara bulung diat turtur biaa ku, ma i piri taan diat naa, ‘I lawaai maa muaat tur biaa ku main u ra kudulaana bung raap mi?’ \v 7 Diat baalui naa, ‘Pa te i ben miaat un ta pinapaam.’ I piri taan diat naa, ‘Muaat kaai muaat a waan ma muaat a papaam u ra nung wanua na waain.’ \p \v 8 “Baa i tawiwibung, ia baa anuna wanua na waain, i piri taa ra mukmuga anu ra nuna kum tena pinapaam naa, ‘Wataa paa a taara na pinapaam urin, ma un dok diat, un dok amuga diat baa diat waan paat namur, ma un dok amurmur diat baa diat waan paat muga.’ \v 9 A kum tena pinapaam baa di ben pa diat u ra limnaina pakaana bung diat waan paat, ma di dok diat raaraa ma ra wedok kon raa bung na pinapaam. \v 10 Diat baa di ben muga pa diat diat waan paat, diat nuki naa diat a lo ta ngaala na wedok. Iaku, pate, diat kaai di dok diat ku raaraa ma ra wedok kon raa bung na pinapaam. \v 11 Baa diat aa lalo paa, diat pirura a tamaa ra wanua na waain, diat piri naa, \v 12 ‘Diat bi pa diat papaam iwan, ma miaat miaat paam a dekdek na pinapaam ma ra mage i raang miaat, iaku u dok diat utkaai welaar ma miaat.’ \v 13 Ma i piri karom raa kon diat naa, ‘Tepaang, wakir iaau baanaakaka ui. Lelawaai, pa daar kukubu paa kup a wedok kon raa bung na pinapaam? \v 14 Lo paa anum maani, ma un waan. Iaau ut iaau nemi naa ang dok diat baa diat waan paat namur welaar ma ui baa u muga. \v 15 Lelawaai pa i ot baa ang naagagon anung maani welaar ma ra nung nemnem? Lelawaai, u nuknuk aakaka baa iaau maari a taara bi?’ \v 16 Lenmaa diat baa diat murmur mi, namur diat a muga, ma diat baa diat muga mi, namur diat a murmur.” \s1 A wetula pirpir anun Iesu u ra nuna minaat \r (Mk 10:32-34; Lk 18:31-34) \p \v 17 Baa Iesu i waan waanwaan utbaai kup Ierusalem, i ben ingen paa anuna 12 naat na wawer, ma i piri taan diat naa, \v 18 “Baboi, mi daat waan unaanga Ierusalem. Din taar taa Natu ra Muaana karom a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon. Diat a naagagoni kupi in wirua, \v 19 ma diat a taar taai karom diat baa wakir a taara Iudaia kupi diat a tataur uni, diat a raapui, ma diat a aak waati u ra bolo. Ma u ra wetula bung in lalaaun paat balet.” \s1 Naan Ioaanes ma Iaakobo i aaring Iesu \r (Mk 10:35-45) \p \v 20 Namur a naa ra ru natun Sebedaaio i waan karom Iesu ma ra ru natnatuna, i ki but keke namataana ma i aaringi baa in taraam u ra nuna nemnem. \v 21 Ma Iesu i tiri naa, “Aawa maa u nemi?” Ma i baalui naa, “Un naagagoni naa a ru natnatung mi, diaar a ki ungaai ma ui u ra num mataanitu, raa u ra ot na limaam, ma raa paan diaar u ra maira, ma mutul a naagagon ungaai.” \v 22 Iesu i baalui naa, “Pa mutul nunura a utnaa maa mutul aaring kupi. Lelawaai, in tale mur kupi mur kaai mur a kariaana a ngunungut baa ang kariaanai?” Diaar baalui naa, “Mir a pet laar paai ku.” \v 23 I piri taan diaar naa, “A lingtatuna ut, a ngunungut baa ang kariaanai, mur kaai mur a kariaanai. Iaku u ra kinkini u ra ot ma ra maira na limaang, wakir iaau, iaau naagagoni kupi ang taari. Tamaang in taari karom diat baa ia waninaar taai kup diat.” \p \v 24 Baa 10 naat na wawer diat walangoroi, diat kaankaan karom naadina maa. \v 25 Iesu i wataa ungaai pa diat ma i piri naa, “Muaat nunurai naa a kum tena naagagon anu ra taara baa wakir a taara Iudaia, diat naagagon aakaka a taara. Ma anundiat kum mukmuga kaai diat taar a kum dekdek na naagagon karom diat. \v 26 Iaku karom muaat pa in lenmaa. Baa te i nemi naa in ngaala taa muaat, in wakinalik paai kupi in tultul anumuaat. \v 27 Ma ia baa i nemi kupi in mukmuga anumuaat, in wilawilaau ku anumuaat. \v 28 Lenkaai maa Natu ra Muaana pa i waan paat kupi din papaam karomi. I waan paat ku kupi ia ut in papaam karom a taara ma in taar taa anuna lalaaun, kup ia a winekul anu ra mongoro na taara.” \s1 Iesu i wababo paa a ru pula \r (Mk 10:46-52; Lk 18:35-43) \p \v 29 Baa Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan taangirong Ieriko, a ngaala na kor na taara diat murmur diat. \v 30 Raa ru muaana a ru pula diaar kiki u ra papaara aakapi. Baa diaar walangoroi naa Iesu i waan waanwaan marawaai, diaar wewataai dekdek naa, “Tadaaru, Natun Dewid, un maari mir.” \v 31 Ma a kor na taara diat turbaat diaar naa koku diaar ge. Iaku diaar wewataai dekdek bakaai ma naa, “Tadaaru, Natun Dewid, un maari mir.” \v 32 Iesu i tur, ma i wataa pa diaar, ma i tiri diaar naa, “Aawa maa mur nemi naa ang paami un mur?” \v 33 Diaar baalui naa, “Tadaaru, mir nemi naa un wababo pa mir.” \v 34 Iesu i maari aakit diaar, i paam a mataandiaar, ma diaar babo gagaa maut, ma diaar murmuri. \c 21 \s1 Iesu i waan unaanga Ierusalem welaar ma ra king \r (Mk 11:1-11; Lk 19:28-40; Io 12:12-19) \p \v 1 Baa diat waan marawaai Ierusalem, ma diat waan paat Betpaage u ra Taangaai na Oliwa, Iesu i tula wa a ru naat na wawer. \v 2 I piri taan diaar naa, “Mur a waan kup a taamaan kuraa namuga taa mur. Mur a waan taau un raa dongki kuraa di do koto taai, ungaai ma natunalik. Mur a palaa pa diaar, ma mur a ben diaar urin karom iaau. \v 3 Baa te in tiri mur un diaar, mur a piri naa, ‘A Tadaaru i nem diaar,’ io, in maadek gagaa wa diaar ku karom mur.” \v 4 Di paam a utnaa mi kupi din paam ot paa a pirpir anun God baa a propet ia pir taai namuga naa, \q1 \v 5 “Muaat a wapua a taara Sion naa, \q2 ‘Baboi, anumuaat king mi i waan paat karom muaat, \q1 ia baa i wakinalik paai, ma i ki nate u ra dongki, \q2 a naat na dongki.’” \rq Saak 9:9\rq* \p \v 6 A ru naat na wawer diaar waan, ma diaar paami welaar ma ra pirpir Iesu ia pir taai taan diaar. \v 7 Diaar ben paa a dongki ungaai ma natuna, diaar rakaan wa ruina maalu baa diaar burung baat anundiaar minong mai, diaar ung taai nate u ra ru dongki, ma Iesu i ki taau nate uni. \v 8 Mongoro ko ra kor na taara kaai diat rakaan wa nundiat kum maalu baa diat burburung baat anundiat kum minong mai, ma diat laangun taai u ra aakapi. Ma raa taara kaai diat bur paa a kum turun na diwaai ma diat ung taai u ra aakapi. \v 9 Ma ra kor na taara baa diat muga taana, ma diat kaai baa diat murmur, diat kulkulaai lenbi, \q1 “Osaana karom Natun Dewid! \q1 Daat a pir walaawa paa ia baa i waan paat u ra iaa ra Tadaaru!” \rq Kele 118:25-26\rq* \q1 “Osaana unaanga nate aakit!” \p \v 10 Baa Iesu i waan paat inaanga Ierusalem, a taara Ierusalem raap diat kakaian ma diat wetiri naa, “Woi mi?” \v 11 Ma ra taara baa diat weur ungaai mai diat piri naa, “A muaana mi ia Iesu, a propet taangirong Naasaret u ra papaar Gaalilaia.” \s1 Iesu i ruk u ra ruma na wetabaar \r (Mk 11:15-19; Lk 19:45-48; Io 2:13-22) \p \v 12 Iesu i ruk un raa pakaana ko ra ruma na wetabaar, ma i lu pari wa diat raap baa diat wiura, ma diat baa diat kukul matira. I ong puku wa a kum luwu anu ra kum tena kiaana maani ma ra kum kiki anundiat baa diat wiura a kum buna. \v 13 Ma i piri taan diat naa, “Di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi, ‘Din waatung anung ruma baa a ruma na niaaring.’ \rq Aais 56:7\rq* \m Iaku muaat aa paam puku paai kupi in welaar maku ma ra ‘ruma anu ra kum tena walong.’” \rq Ier 7:11\rq* \p \v 14 A kum pula ma diat baa a kakindiat i maat diat waan karomi u ra ruma na wetabaar ma i walaangalaanga pa diat. \v 15 Ma baa a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat babo a koina utnaa aakit mi i paami, ma diat walangoro kaai a kum naat liklik diat kulkulaai naruma u ra ruma na wetabaar naa, “Osaana karom Natun Dewid,” diat kaankaan aakit. \v 16 Ma diat tiri Iesu naa, “U aa walangoro taa kum pirpir mi anu ra kum naat liklik?” Iesu i baalu diat naa, “Maia! Lelawaai, pa muaat luk utbaai a pirpir ko ra Buk Taabu? I piri lenbi, ‘U aa wer taa a kum naat liklik kupi diat a pir walaawa pa ui.’” \rq Kele 8:2\rq* \m \v 17 Ma i waan kon diat matira u ra taamaan maa, ma i waan urong Betaania ma i inep paa raa bung na marum marong. \s1 Iesu i pirpir karom in diwaai na fig \r (Mk 11:12-14, 20-24) \p \v 18 U ra malaana kinalik baa Iesu i waan talili balet unaanga Ierusalem, i molo. \v 19 I babo paa in diwaai na fig i tur taau u ra papaara aakapi, ma i waan marawaai karomi. Iaku pa i babo ta waina uni, a dondono biaa ku. Ma i piri karom in diwaai na fig naa, “Turpaai mi ma namur, pa un wa balet ma.” Io, in diwaai na fig maa i maraang maut. \p \v 20 Baa a kum naat na wawer diat baboi, diat kakaian, ma diat tiri naa, “In diwaai na fig mi i maraang gagaa lelawaai?” \v 21 Iesu i baalu diat naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa muaat nurnur, ma pain muaat a aalawur nuknuk, muaat a paam ku a pinapaam mi iaau paami u ra in diwaai na fig. Wakir mi ku ia maa muaat a paami, pate. Baa muaat a piri karom a taangaai bi naa, ‘Un tarigaat ma un irok lop unataai,’ in paami ku. \v 22 Baa muaat nurnur, a kum utnaa raap baa muaat aaraaring kupi, din taari ut taa muaat.” \s1 A wetiri u ra naagagon baa Iesu i laana papaam mai \r (Mk 11:27-33; Lk 20:1-8) \p \v 23 Iesu i ruk u ra ruma na wetabaar, ma i wer a taara. A kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum mukmuga anu ra taara diat waan karomi, ma diat tiri naa, “Woi na mangaana naagagon maa u paam a kum utnaa mai mi? Woi maa i taar taa a naagagon mi taam?” \v 24 Ma Iesu i baalu diat naa, “Iaau kaai ang tiri muaat ma raa wetiri. Ma baa muaat a baalu iaau, io, ang wapua muaat u ra naagagon iaau laana paam a kum utnaa mai mi. \v 25 Taangawaai a baapitaaiso anun Ioaanes? Taanginaanga u ra maawa, baa ko ra taara ku?” \p Ma diat pirpir ino paa lenbi, “Baa daat a piri naa, ‘Taanginaanga u ra maawa,’ in baalu daat ku naa, ‘Io, i lawaai maa pa muaat nurnur uni?’ \v 26 Iaku baa daat a piri naa, ‘Ko ra taara,’ io, daat a burut kup a taara kaduk diat a kaankaan karom daat, maa diat raap diat nurnur un Ioaanes naa ia a propet.” \v 27 Io, diat baalu ku Iesu naa, “Pa miaat nunurai.” Ma Iesu i piri taan diat naa, “Iaau kaai pang wapua muaat u ra naagagon iaau laana paam a kum utnaa mai mi.” \s1 A pirpir welwelaar u ra ru natun raa muaana \p \v 28 Iesu i wapua diat balet naa, “Aawa muaat nuki? Raa muaana ru natuna, a ru naat muaana. I waan karom raa paan diaar, ma i piri taana naa, ‘Natunglik, mi ut un waan kup a wanua na waain ma un papaam.’ \v 29 Ma natunalik i piri naa, ‘Iaau pang waan,’ iaku namur i puku balet a nuknukina, ma i waan. \v 30 Ma tamaana i waan bulung karom raa paan diaar, ma i piri kaai lenmaa taana, ma natunalik i piri naa, ‘Koina ku tataa, ang waan ut,’ iaku pa i waan. \v 31 Woi na paa ra ru naat maa i taraam karom tamaandiaar?” Diat baalui naa, “A mugaana.” \p Iesu i piri taan diat naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, a kum tena lolo tatakom ma ra kum paamuk na tabuan kuri ma diat ruk muga waanwaan kon muaat u ra mataanitu anun God. \v 32 Maa Ioaanes i waan paat ma i wer muaat u ra mangamangaan baa i takado, ma pa muaat nurnur uni, iaku a kum tena lolo tatakom ma ra kum paamuk na tabuan diat maa diat nurnur uni. Muaat babo ta diat ut, iaku pa muaat nukpuku kaai kupi muaat a nurnur uni.” \s1 A pirpir welwelaar u ra taara na pinapaam u ra wanua na waain \r (Mk 12:1-12; Lk 20:9-19) \p \v 33 “Muaat a walangoro taa bulung raa pirpir welwelaar lenbi: Raa muaana i maarut taa a wanua na waain, ma i liplip baat taai. Naruma u ra wanua na waain maa i kil taa in tung kupi din paa ginagina taa a polo na waain uni, ma i paam taa a naat na ruma baa i tur unaanga nate kup a tena binaboura. Namur i taar taa kumun a wanua na waain taan raa taara na pinapaam kupi diat a babourai, ma i waan kup raa taamaan ingen. \v 34 Baa i marawaai a kalaang baa din git ungaai a waina waain, i tula wa anuna kum tultul karom a taara na pinapaam, kupi diat a lo taa anuna ta kum waina. \v 35 Ma ra taara na pinapaam diat paam akoto paa anuna kum tultul maa, diat um raa, diat aak doko raa ma raa kaai diat duka doko paai ma ra kum waat. \v 36 I tula wa balet anuna raa kum tultul, diat mongoro taan diat baa diat muga, iaku a taara na pinapaam diat paami balet ku lenmaa karom diat. \v 37 Namur i tula wa ut natunalik karom diat maa i nuki naa diat a urur un natunalik. \v 38 Iaku baa a taara na pinapaam diat babo paa natunalik diat pirpir ungaai paa naa, ‘Ia ma baa in kiaana tamaana, bari ma ia i waan urin. Muaat iaap, daat a aak dokoi, kupi anundaat ma a wanua na waain.’ \v 39 Io, diat paam akoto paai, diat ong apari wai ko ra wanua na waain, ma diat aak doko wai.” \p \v 40 Io, Iesu i tiri a taara naa, “Baa tamaa ra wanua na waain maa in waan paat, aawa maa in paami karom a taara na pinapaam maa?” \v 41 Diat baalui naa, “In aak doko raap wa a aakaina taara maa, ma in taar taa anuna wanua na waain karom ta taara na pinapaam ingen, diat baa diat a taar taa anuna ta kum waina karomi u ra kalaang baa din git ungaai a waina waain.” \p \v 42 Iesu i piri taan diat naa, “Lelawaai, pa muaat luk utbaai duk a pirpir u ra Buk Taabu baa i piri naa, \q1 ‘Ina waat maa a kum tena paam ruma diat pilak wai, \q2 ia ut maa ina ngaatngaat na waat baa di paam a ruma mai. \q1 A utnaa mi a Tadaaru ut ia paam taai, \q2 ma i koina aakit u ra numiaat binabo.’ \rq Kele 118:22-23\rq* \m \v 43 Ia kabina maa iaau piri taa muaat naa, din rakaan wa a mataanitu anun God kon muaat, ma din taar taai taa ra taara baa diat a wa a koina waindiat.” [ \v 44 Baa te i puka taau u ra ina waat mi, in taginagina, ma te baa ina waat mi in puka dadaaun paai, in taginagina welaar ma ra kabu.]\f + \fr 21:44 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Maataio pa i timu a rina 44. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.\f* \p \v 45 Baa a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum Parisaaio diat walangoro a kum pirpir welwelaar anun Iesu, diat nunurai ut naa i pirpir ku un diat. \v 46 Ma diat baat kup ta aakapi baa diat a paam akotoi uni, iaku diat burutaana a kor na taara, maa a taara diat nurnur uni naa ia a propet. \c 22 \s1 A pirpir welwelaar u ra lukaara na paakamaau \r (Lk 14:15-24) \p \v 1 Iesu i pirpir balet karom diat ma ra pirpir welwelaar lenbi, \v 2 “A mataanitu taanginaanga u ra maawa i welaar ma ra king baa ia waninaar taa a lukaara na paakamaau kup natunalik, a muaana. \v 3 Io, i tula wa nuna kum tultul karom diat baa di aa aaring muga ta diat, kupi diat a ben pa diat kup a lukaara, iaku diat patut raap ku karom a kum tultul. \v 4 I tula wa bulung anuna raa kum tultul ingen ma ra pirpir lenbi, ‘Muaat a wapua diat baa di aa aaring muga ta diat naa, “Iaau aa waninaar raap taa a utnaa na winangaan. Iaau aa aak doko paa a kum bulumakaau ma a kum naatnaat na tubutubu na bulumakaau, a kum utnaa ia waninaar raap. Muaat a waan urin u ra lukaara na paakamaau.” ’ \p \v 5 “Iaku pa diat taraam, diat waan ingingen ku. Raa i waan kup ana pinapaam, raa kaai kup anuna ruma na wiura. \v 6 Ma raa taara baa di waan kup diat, diat paam akoto paa ku a kum tultul maa, ma diat baanaakaka diat ma diat aak doko diat. \v 7 A king maa i kaankaan aakit, i tula wa anuna kum taara na wineium, ma diat aak doko wa a kum tena aakaak doko taara maa, ma diat tun wa anundiat taamaan. \p \v 8 “I piri balet taa ra nuna kum tultul naa, ‘Di aa waninaar taa a lukaara na paakamaau, iaku maa diat baa di aa aaring muga ta diat pa diat takado kupi diat a ki u ra lukaara. \v 9 Muaat a waan u ra kum aakapi ma diat raap baa muaat baraata diat, muaat a aaring diat baa diat a waan urin kup a lukaara.’ \v 10 Ma ra kum tultul maa diat waan u ra kum aakapi, ma diat ben ungaai diat raap baa diat baraata diat, a kum aakaakaina taara ma ra kum kokoina taara kaai, ma a lukaara na paakamaau i teng ma diat. \p \v 11 “Baa a king i ruk kupi in babo a taara, i babo baraata paa raa muaana baa pa i mong ma tina maalu na lukaara na paakamaau. \v 12 Ma i tiri naa, ‘Tepaang, u ruk urin lelawaai, maa pa num tina maalu na lukaara na paakamaau?’ Ma pa i babaalu. \v 13 Ma a king maa i piri taa ra nuna kum tultul naa, ‘Muaat a do paa a ru kakina ma ra ru limaana ma muaat a ong pari wai unataamaan u ra baboto, matira di taangtaangi ma di karkaraat lakondi iaai.’ \p \v 14 “Maa di aa wataa paa mongoro, iaku di pilak paa maku a kabaanadi.” \s1 A wetiri u ra tatakom \r (Mk 12:13-17; Lk 20:20-26) \p \v 15 Namur a kum Parisaaio diat waan ungaai taau, ma diat wepaak paa naa diat a walaam paa Iesu kup anuna ta pirpir baa diat a takunai uni. \v 16 Diat tula wa anundiat kum naat na wawer ma ra kum teptepaan Erodes karom Iesu, ma diat piri lenbi, “Tena Wawer, miaat nunurai naa ui a takado na muaana, ma u wer mulu a taara u ra aakapi anun God ma ra lingtatuna. Pa u ngaraa u ra utnaa baa a taara diat piri un ui. Anum wawer i welaar raap ku karom a taara raap. \v 17 Un wapua miaat, aawa maa u nuki? Lelawaai, i takado kupi din taar a tatakom karom a Kaaisaar\f + \fr 22:17 \ft Kaaisaar ia a ngaala na mukmuga u ra mataanitu Rom ma i naagagon kaai a taara Israael.\f* baa pate?” \p \v 18 Iesu i nunurai naa a nuknukindiat i aaka ma i piri taan diat, “A kum tena warwaruga muaat, i lawaai maa muaat nemi naa muaat a walaar iaau? \v 19 Muaat a waiaa iaau un ta maani na tatakom.” Ma diat taar taa raa maani taana. \v 20 Io, i tiri diat naa, “A malalar ma ra timtimu mi uni anun woi?” \v 21 Diat baalui naa, “Anu ra Kaaisaar.” Ma i piri taan diat, “A utnaa baa anu ra Kaaisaar muaat a taari karom a Kaaisaar, ma ra utnaa baa anun God muaat a taari kaai karom God.” \v 22 Baa diat walangoroi diat kakaian, ma diat waan maut koni. \s1 A wetiri u ra lalaaun balet ko ra minaat \r (Mk 12:18-27; Lk 20:27-40) \p \v 23 U ra bung ut maa a kum Saadukaaio, baa diat weoro ku naa pa ta lalaaun balet ko ra minaat, diat waan karom Iesu, ma diat tiri naa, \v 24 “Tena Wawer, Moses i piri naa, baa ta muaana in maat paa ko ra nuna tabuan, ma pa ta natundiaar, io, tenalik in ben paai ma in taulaa mai, kupi in wangaala taa ta kum naat liklik u ra iaan tenalik baa ia maat. \v 25 Io, raa naadiwaaina 7 na muaana raap ku diat lalaaun ungaai ma miaat. A mugaana i taulaa, ma i maat ko ra nuna tabuan, ma pa ta natundiaar. \v 26 Io, a weru tenalik bulung i taulaa ma ra tabuan maa, ma ia bulung i maat ku ko ra tabuan maa. Namur a wetuldi bulung. Lenmaa karom 7 diat raap. \v 27 Ma a tabuan i maat namur taan diat raap. \v 28 Io, u ra lalaaun balet ko ra minaat, anun woi na paan diat mulu a tabuan maa? Maa diat raap diat aa taulaa paa mai.” \p \v 29 Iesu i piri taan diat naa, “Muaat raara aakit, kabina maa pa muaat nunura a Buk Taabu ma ra dekdekin God kaai. \v 30 U ra lalaaun balet ko ra minaat, pa diat a taulaa balet, diat a welaar maku ma ra kum aangelo inaanga u ra maawa. \v 31 Baa muaat weoro naa a kum minaat pa diat a lalaaun balet ko ra minaat, lelawaai, pa muaat luk utbaai a pirpir baa God ia pir taai taa muaat? I piri naa, \v 32 ‘Iaau a God anun Aabaraam, a God anun Aaisaak ma a God anun Iaakob.’ \rq Pin 3:6\rq* \m God wakir a God anu ra kum minaat, a God anu ra kum lalaaunina ut.” \v 33 Baa a kor na taara diat walangoroi, diat kakaian aakit u ra nuna mangaana wawer. \s1 A naagagon baa i ngaala aakit \r (Mk 12:28-34; Lk 10:25-28) \p \v 34 Baa a kum Parisaaio diat walangoroi naa Iesu ia duka ot paa a kum Saadukaaio, diat waan ungaai karomi. \v 35 Ma raa paan diat, a tena manaana u ra kum Naagagon, i walaari ma ra wetiri lenbi, \v 36 “Tena Wawer, woi na naagagon i ngaala taa ra kum Naagagon raap?” \v 37 Ma i baalui naa, “‘Un maari a Tadaaru anum God ma ra in balaam raap, a niom raap, ma ra nuknukim raap.’ \rq Naag 6:5\rq* \m \v 38 A naagagon bi i ngaala aakit, ma ia a mugaana naagagon. \v 39 Ma bari ia a weru naagagon, baa i pot na welaar mai, ‘Un maari tepaam welaar ma u maari ui ut.’ \rq Lewi 19:18\rq* \m \v 40 A ru naagagon mi diaar a kabi ra kum pirpir na Naagagon raap anun Moses ma ra kum wawer anu ra kum propet.” \s1 Kaarisito a Tadaaru anun Dewid \r (Mk 12:35-37; Lk 20:41-44) \p \v 41 Baa a kum Parisaaio diat ki ungaai, Iesu i tiri diat lenbi, \v 42 “Aawa maa muaat nuki un Kaarisito? Ia a natun woi?” Diat baalui naa, “Natun Dewid.” \v 43 Iesu i piri taan diat naa, “Baa lenmaa, i lawaai maa a Takado na Nion i mugain Dewid kupi in waatung Kaarisito naa ‘anung Tadaaru’? Maa i piri naa, \q1 \v 44 ‘A Tadaaru i piri karom anung Tadaaru, \q2 “Un ki u ra papaara ot na limaang, \q1 tuk baa ang uwia paa anum kum ebaar \q2 kupi diat a ki natudaangi ra num naagagon.” ’ \rq Kele 110:1\rq* \m \v 45 Baa Dewid i waatung Kaarisito naa anuna Tadaaru, diaar tamaana lelawaai?” \v 46 Ma pa te i nuk paa ta pirpir baa in baalui mai. Ma turpaai u ra bung maa, pa te balet ma i waan karomi ma ta wetiri, kabina diat burut. \c 23 \s1 A mangamangaan anu ra kum Parisaaio ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon \r (Mk 12:38-39; Lk 11:43, 46; 20:45-46) \p \v 1 Namur Iesu i piri taa ra kor na taara ma ra nuna kum naat na wawer lenbi, \v 2 “A kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio diat wer a taara u ra kum Naagagon welaar ma Moses i paami. \v 3 A kum utnaa raap baa diat wer muaat uni muaat a taraam uni, ma muaat a paami. Iaku, koku muaat murmur anundiat mangamangaan, maa diat pir taai ku ma diat ut pa diat paami. \v 4 Diat taar taa a kum dekdek na naagagon kupi a taara diat a murmuri, iaku diat ut, pa diat waraaut diat uni. \v 5 Anundiat kum pinapaam raap diat paami ku kupi a taara diat a babo diat. Muaat laana timu paa a kum pakpakaana Buk Taabu ma muaat waruk taai u ra kum bok liklik ma muaat do paai u ra kum maarimuaat. Iaku baa a kum Parisaaio diat paami, anundiat kum bok liklik i parere. Ma baa diat do a kum kula u ra titi ra nundiat kum maalu, a kula maa i iok aakit taa ra kum taara ingen. \v 6 Diat nem a kinkini na tadaaru namuga u ra kum balaan, ma ra kinkini kaai namuga u ra kum ruma na lotu. \v 7 Ma diat nemi naa a taara diat a taar a ngaala na urur karom diat u ra kum taamaan na winawaan ungaai, ma diat a waatung diat kaai naa a kum tena wawer. \p \v 8 “Koku di waatung muaat naa a kum tena wawer, maa raa Tena Wawer ku anumuaat, ma muaat a tentena liklik. \v 9 Ma koku muaat taar tamaamuaat un te taanga main napia, maa raa Tamaamuaat ot ku, baa i ki inaanga u ra maawa. \v 10 Ma koku di waatung muaat naa a kum mukmuga, maa raa ku anumuaat mukmuga, Kaarisito ku. \v 11 Ma ia baa i ngaala taa muaat, in wakinalik paai ma in taraam lu muaat. \v 12 Maa baa te i wangaala paai, din wakinalik paai. Ma ia baa i wakinalik paai, din wangaala paai.” \s1 Iesu i takuna a kum Parisaaio ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon \r (Mk 12:40; Lk 11:39-42, 44, 47-52; 20:47) \p \v 13-14 Iesu i piri naa, “In aaka aakit karom muaat a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio, muaat a kum tena warwaruga. Muaat balbalaat baat wa a taara kupi koku diat ruk u ra mataanitu taanginaanga u ra maawa. Muaat ut pa muaat ruk uni, ma pa muaat maadek wa diat baa diat nem na ruk kupi diat a ruk uni.\f + \fr 23:13-14 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: \+it In aaka aakit karom muaat a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio, muaat a kum tena warwaruga. Muaat waraap a wuwuwung anu ra kum walaa na tabuan, ma muaat paam a kum iokaana aaraaring kupi a taara diat a babo muaat. Baa muaat paami lenmaa, io, in ngaala aakit a naagagon na binabaalu anun God karom muaat\+it*.\f* \p \v 15 “In aaka aakit karom muaat a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio, muaat a kum tena warwaruga. Muaat waan taltalili nataai ma nabuaal kupi muaat a aal puku te, kupi in murmur anumuaat lalaaun. Ma baa ia taraam, muaat pet taai kupi in kariaana kinadik u ra ngaala na nguan, ma anuna aakaina mangamangaan in ngaala aakit taa ra numuaat aakaina mangamangaan. \p \v 16 “In aaka aakit karom muaat a kum pula na mukmuga, maa muaat piri naa, ‘Baa te i weweliman ma ra ruma na wetabaar, ma raa ia pa i dekdek, iaku baa te i weweliman ma ra goled u ra ruma na wetabaar, ma raa ia maa i dekdek aakit.’ \v 17 Muaat a kum longlong na pula muaat. Woi na paan diaar i ngaala? A goled, baa a ruma na wetabaar baa i wagomgom a goled kupi in gomgom namataan God? \v 18 Muaat piri kaai naa, ‘Baa te i weweliman ma ra luwu na tuntun wetabaar, ma raa ia pa i dekdek maa, iaku baa te i weweliman ma ra wetabaar di tuni, ma raa ia maa i dekdek aakit.’ \v 19 Muaat a kum pula muaat! Woi na paan diaar i ngaala? A wetabaar, baa a luwu na tuntun wetabaar baa i wagomgom a wetabaar kupi in gomgom namataan God? \v 20 Baa te i weweliman ma ra luwu na tuntun wetabaar, i weweliman utkaai ma ra kum utnaa raap kuraa uni. \v 21 Ma baa te i weweliman ma ra ruma na wetabaar i weweliman utkaai ma God baa i ki uni. \v 22 Baa te i weweliman ma ra maawa, i weweliman ut ma ra kiki na king anun God, ma i weweliman utkaai ma ia baa i ki uni. \p \v 23 “In aaka aakit karom muaat a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio, muaat a kum tena warwaruga. Muaat nuknuk aakit u ra kum kinkinalik na naagagon lenbi, muaat taar raaraain diwaai ko ra noina naatnaat na diwaai baa i aangawian wakwakaak, iaku pa muaat paam a kum utnaa i ngaala u ra pirpir na naagagon. Bi ia a kum ngaala na utnaa maa: a takado na naagagon ma ra maarmaari karom a taara, ma ra lingtatuna na mangamangaan. I koina baa muaat a paam a kum utnaa maa, ma koku kaai muaat dumaana wa raaraain ko ra noina, kupi muaat a taari karom God. \v 24 Muaat a kum pula na mukmuga! Baa muaat inim, muaat rakaan wa ina laang ko ra kaap, iaku, a kaamel baa i ngaala, muaat inim paai ku! \p \v 25 “In aaka aakit karom muaat a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio, muaat a kum tena warwaruga. Muaat gigi paa ku a tamaru ra kaap ma ra pelet, iaku a balaandiaar i teng ma ra walong ma ra mangamangaan baa te i nuk paa ia ut. \v 26 Ui a pula na Parisaaio. Un dur amuga paa a balaa ra kaap ma ra pelet, kupi in gomgom kaai a tamarundiaar. \p \v 27 “In aaka aakit karom muaat a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio, muaat a kum tena warwaruga. Muaat welaar ma ra kum babaang na minaat baa di pen ta diat. Baa di babo diat taanga nataamaan diat koina, iaku nabalaandiat i teng ma ra kum ur na minaat ma ra kum utnaa raap baa i dur. \v 28 Lenkaai maa muaat, a taara diat babo a panimuaat naa muaat a kum tena takado, iaku a balaamuaat i teng ma ra warwaruga ma ra kum aakaina mangamangaan. \p \v 29 “In aaka aakit karom muaat a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio, muaat a kum tena warwaruga. Muaat watur a kum aaim naa ra kum babaang na minaat anu ra kum propet, ma muaat wamong a kum tung na minaat anu ra kum tena takado. \v 30 Ma muaat piri naa, ‘Baa gun miaat aa lalaaun ungaai namuga ma ra kum taptabumiaat, pa miaat a waraaut diat baa diat aak doko a kum propet.’ \v 31 Iaku mi muaat wapuaana muaat ut naa, muaat a kum taptabundiat baa diat aak doko a kum propet. \v 32 Kuri utbaai muaat paam a kum aakaina mangamangaan baa a kum taptabumuaat diat aa watur taai namuga. \p \v 33 “Muaat a kum wui, muaat a kum natu ra kum wui, muaat a kalaa ino lelawaai ko ra naagagon na binabaalu u ra ngaala na nguan? \v 34 Io, mi ang tula wa a kum propet, a kum tena manaana ma ra kum tena wawer karom muaat. Ta taara kon diat muaat a aak doko diat, ma ta taara muaat a aak waat diat u ra kum bolo, ma ta taara kaai muaat a raapu diat u ra numuaat kum ruma na lotu, ma muaat a lu wa diat ko ra numuaat kum taamtaamaan ma diat a welulu kup a kum taamtaamaan ingen. \v 35 Io, din taar a naagagon na binabaalu karom muaat, u ra gaapi ra kum tena takado raap baa di aa aak doko wa diat. Turpaai baa di aak doko Aabel a tena takado, ma i waan tuk baa di aak doko Saakaria natun Baarakia, ia baa muaat aak dokoi naliwan naa ra luwu na tuntun wetabaar ma ra pakaana baa i Taabu naruma u ra ruma na wetabaar. \v 36 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, din taar a naagagon na binabaalu karom a taaun taara mi u ra kum utnaa raap mi. \s1 Iesu i maari Ierusalem \r (Lk 13:34-35) \p \v 37 “Ierusalem, Ierusalem, ui baa u aakaak doko a kum propet, ma diat baa di tultula wa diat karom ui u duka doko wa diat ku ma ra kum waat. Mongoro na pakaan iaau nem na burung baat ungaai a kum natnatum welaar ma ra kareke baa i burung baat ungaai a kum natnatuna natudaangi ra ru bibiaana, iaku pa muaat nemi. \v 38 Baboi! God ia waan ko ra numuaat taamaan. \v 39 Maa iaau piri taa muaat, pa muaat a babo iaau balet ma tuk u ra bung baa muaat a piri naa, ‘Daat a pir walaawa paa ia baa i waan paat u ra iaa ra Tadaaru.’” \rq Kele 118:26\rq* \c 24 \s1 A kum wakilang i ra tintinip na bung \r (Mk 13:1-13; Lk 21:5-19) \p \v 1 Iesu i pari ko ra ruma na wetabaar, ma baa i waan waanwaan anuna kum naat na wawer diat waan karomi ma diat waiaai u ra kum ruma naa ra ruma na wetabaar. \v 2 Ma i piri taan diat, “Muaat babo a kum ruma raap mi naka? Iaau pir a lingtatuna taa muaat, kuraa mun pa ta ruina waat ma diaar a inep ungaai, din reng ginagina raap wa diat.” \p \v 3 Baa Iesu i ki inaanga nate u ra Taangaai na Oliwa, a kum naat na wawer diat waan paat ino karomi, ma diat piri taana naa, “Un wapua miaat, unaangaian a kum utnaa mi in waan paat? Ma aawa a wakilang i ra num winawaan talili balet ma ra wakilang i ra tintinip i ra rakrakaan buaal?” \v 4 Iesu i baalu diat naa, “Muaat a baboura muaat, kaduk te in waruga pa muaat. \v 5 Maa ta mongoro diat a waan paat ma ra iaang, diat a piri naa, ‘Iaau maa Kaarisito,’ ma diat a waruga paa ta mongoro. \v 6 Ma muaat a walangoro a kum wineium ma ra wewapua un diat, iaku koku muaat ngaraa, maa a kum utnaa mi diat a waan paat muga, iaku a tintinip na bung pa in waan paat utbaai. \v 7 Raa wuna taara in tur na wineium kup raa wuna taara, ma raa mataanitu in tur na wineium kup raa mataanitu. Ma a kum minolo ma ra kum guria in waan paat u ra kum taamtaamaan. \v 8 A kum utnaa raap mi i welaar ma ra ngunungut na binabuta baa a tabuan i turpaai kupi in kariaanai. \p \v 9 “Kuraa mun din taar ta muaat kupi din baanaakaka muaat ma din aak doko muaat, ma a kum wuna taara raap diat a milikuaana muaat kabina u ra iaang. \v 10 Ma mongoro diat a waan ingen ko ra nurnur, diat a wagu wetwetalaai diat ma diat a nget wetwetalaai diat. \v 11 Mongoro na warwaruga na propet kaai diat a waan paat, ma diat a waruga paa ta mongoro. \v 12 A maarmaari anun ta mongoro in raap, kabina maa a kum aakaina mangamangaan in ngaala aakit ma. \v 13 Iaku te baa in tur dekdek tuk u ra tintinipina, God in walaaun paai. \v 14 Din warawaai ma ra Koina Wewapua u ra rakrakaan buaal raap kupi a pirpir kaapa in waan karom a kum wuna taara raap, ma a tintinip na bung in waan paat maraagaam. \s1 A watumaarang u ra aakaina utnaa baa in waan paat \r (Mk 13:14-23; Lk 21:20-24) \p \v 15 “Muaat a babo raa aakaina utnaa aakit in waan paat, in tur u ra gomgom na ruma anun God ma in baana dur a ruma maa. A utnaa maa Daaniel a propet ia pirpir muga taau uni namuga utbaai. Ia baa in luk a kum pirpir mi, i koina baa in manaana uni. \v 16 Io, u ra bung maa, diat baa diat ki u ra papaar Iudaia, diat a kalaa ino unaanga u ra kum taangaai. \v 17 Ma baa te i ki nate u ra nuna ruma, baa in kaa pari, koku i ruk kupi in lo paa ta utnaa taanga naruma. \v 18 Ma baa te i ki nabuaal, koku balet ma i waan talili unataamaan kup anuna maalu na minong. \v 19 U ra pakaana bung maa in aaka aakit karom a kum kipbaala, ma karom diat kaai baa diat wangaau a kum naat. \v 20 Muaat a aaraaring kupi koku muaat welulu ong u ra kum kalaang na madiring, baa u ra Bung Saabaat. \v 21 Maa u ra kum bungbung maa, in ngaala aakit a kinadik. In ngaala aakit taa ra kum kinadik baa i laana waan paat u ra rakrakaan buaal. Turpaai u ra turpaai ra rakrakaan buaal, tuk mi ma namur kaai pa ta kinadik in welaar mai. \v 22 Baa gun God pa in kutu pari a kum bungbung maa, pa te maut in lalaaun. Iaku in kutu pari wai kupi diat baa ia pilak pa diat, diat a lalaaun. \p \v 23 “U ra pakaana bung maa, baa te in piri karom muaat naa, ‘Kaarisito bari ia,’ baa ‘Barong ia,’ koku muaat nurnur uni. \v 24 Maa ta kum warwaruga na Kaarisito, ma ta kum warwaruga na propet diat a waan paat, ma diat a paam ta kum ngaala na wakilang ma ta kum utnaa na kakaian kupi diat a waruga a taara. Diat a waruga utkaai a taara na pipilak, baa gun diat a pet laar pa diat. \v 25 Baboi, mi iaau aa wapua muga ta muaat uni. \p \v 26 “Baa diat a piri taa muaat naa, ‘Kuraa i ki u ra bil na wanua,’ koku muaat waan kupi, ma baa diat a piri kaai naa, ‘Kuri naruma,’ koku muaat nurnur uni. \v 27 Maa u ra bung na winawaan paat anu ra Natu ra Muaana, a taara raap diat a baboi. In welaar ma in mamame, baa i papalaa taanga u ra mataana taubaar, tuk u ra mataana labur. \v 28 A wanua baa a minaat i inep iaai, a kum kotkot diat a waan ungaai iaai. \s1 Natu ra Muaana in waan paat \r (Mk 13:24-27; Lk 21:25-28) \p \v 29 “Baa ia raap a kum kinadik u ra kum bungbung maa, \q1 ‘in mataana mage in baboto, \q2 a kalaang pa in baara, \q1 a kum naangnaang diat a puka pari taanginaanga u ra baakut, \q2 ma ra kum utnaa inaanga nate u ra baakut diat a dadader.’ \rq Aais 13:10; 34:4\rq* \p \v 30 “Ma u ra bung maa a wakilang i ra Natu ra Muaana in waan paat u ra baakut, ma a wunwuna taara raap u ra rakrakaan buaal diat a kulkulaai ma ra tapunuk. Ma diat a babo Natu ra Muaana in waan paat nate u ra kum baakut, ma ra dekdek ma ra ngaala na minamaar. \v 31 In tawuru in taangi ma Natu ra Muaana in tula pari wa anuna kum aangelo, ma diat a ben ungaai anuna taara na pipilak ko ra waat na mataana dadaip, kon raa papaara rakrakaan buaal tuk urong kaai un raa papaara rakrakaan buaal. \s1 A pirpir welwelaar u ra in diwaai na fig \r (Mk 13:28-31; Lk 21:29-33) \p \v 32 “Muaat a wawer ko ra in diwaai na fig. Baa a kum gagagaana in kiok balet ma a dondono in tapalaa, muaat nunurai naa a kum kalaang na wuwan ia marawaai. \v 33 Lenkaai maa, baa muaat babo a kum utnaa baa iaau pirpir taau uni in waan paat, muaat a nunurai naa a pakaana bung ia marawaai. \v 34 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, a kum utnaa raap mi in waan paat baa a taaun taara mi diat lalaaun utbaai. \v 35 A maawa ma ra rakrakaan buaal diaar a panaai, iaku maa anung kum pirpir pa in panaai. \s1 Pa te i nunura a bung ma ra pakaana bung \r (Mk 13:32-37; Lk 17:26-30, 34-36) \p \v 36 “Pa te i nunura a bung ma ra pakaana bung. A kum aangelo inaanga u ra maawa pa diat nunurai, ma Natuna kaai pa i nunurai, Tamaana ku i nunurai. \v 37 A winawaan paat balet anu ra Natu ra Muaana in welaar ma ra kum bungbung anun Noaa. \v 38 U ra kum bungbung baa ina ngaala na baata pa i waan paat utbaai, diat wangwangaan, diat ininim, ma diat wataulaa diat, tuk u ra bung baa Noaa i kaa u ra paraau. \v 39 Ma pa diat nunurai naa ta utnaa in waan paat, tuk u ra bung baa a ngaala na baata i waan paat, ma i lo araap wa diat. In lenkaai maa u ra winawaan paat balet anu ra Natu ra Muaana. \v 40 U ra bung maa baa ta ru muaana diaar papaam nabuaal, din lo paa ku ta paan diaar, ma raa paan diaar painte. \v 41 Baa ta ru tabuan kaai diaar gina wit ungaai, din lo paa ku ta paan diaar, ma raa paan diaar painte. \p \v 42 “Io, muaat a baboura muaat, maa pa muaat nunura a bung baa anumuaat Tadaaru in waan paat uni. \v 43 Muaat a manaana kup a utnaa bi: Baa a tamaa ra ruma i nunura a pakaana bung u ra marum baa a tena walong in waan paat uni, io, in ki na baboura. Pa in maadek wa nuna ruma kupi din walongi. \v 44 Io, muaat kaai, muaat a ki na waninaar, maa Natu ra Muaana in waan paat u ra pakaana bung baa pa muaat nuki naa in waan paat uni. \s1 A dowot na tultul ma a tultul baa pa i dowot \r (Lk 12:41-48) \p \v 45 “Woi na tultul i dowot u ra nuna pinapaam ma i manaana kaai? A tultul maa, anuna tadaaru i waki taai kupi in tena naagagon u ra nuna ruma, ma in taptabaara a kum tultul kaai ma andiat utnaa na winangaan u ra kum pakaana bung na winangaan. \v 46 A tultul maa in daan baa anuna tadaaru in waan paat ma in baboi baa i paam ot paa a kum utnaa. \v 47 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, anuna tadaaru in taar taa a naagagon taana kupi in tena naagagon u ra nuna kum utnaa raap. \v 48 Iaku baa a tultul maa, a aakaina tultul, ma i nuki naa anuna tadaaru pa in waan paat gagaa, \v 49 io, i turpaai kupi in um a kum tultul baa diat papaam ungaai mai. Ma i wangaan ma i inim ungaai ma ra kum tena ininim. \v 50 Anuna tadaaru in waan paat un ta bung baa ta pakaana bung baa a tultul maa pa i nunurai ma pa i nuki naa in waan paat uni. \v 51 Io, a tadaaru maa in bur kutkutui, ma in taar taa a naagagon na binabaalu karomi kupi in ki ungaai ma ra kum tena warwaruga, u ra wanua baa di taangtaangi, ma di karkaraat lakondi iaai. \c 25 \s1 A pirpir welwelaar u ra 10 tauraara \p \v 1 “U ra pakaana bung maa a mataanitu taanginaanga u ra maawa in welaar ma 10 tauraara, baa diat lo paa anundiat kum laam, ma diat waan kupi diat a baraata a matakina tinaulaa. \v 2 Limadi kon diat diat manaana, ma limadi pa diat manaana. \v 3 Diat baa pa diat manaana diat lo anundiat kum laam, iaku pa diat lo kalongo diat ma ta kum palaa na wel kaai. \v 4 Diat baa diat manaana diat lo anundiat kum laam ma diat lo kalongo diat utkaai ma ra kum palaa na wel. \v 5 Baa a matakina tinaulaa pa i waan paat gagaa, a mataandiat i uwaaia, ma diat inep duman raap. \p \v 6 “Io, u ra ngaala na marum di wewataai naa, ‘Ua, a matakina tinaulaa ma! Muaat iaap, muaat a baraatai.’ \v 7 A kum tauraara raap diat tur ma diat waninaar anundiat kum laam. \v 8 Diat baa pa diat manaana diat aaring a kum manaana na tauraara naa, ‘Muaat a tabaara miaat ma ta lik wel, maa anumiaat kum laam diat pot na maat ma.’ \v 9 Diat baa diat manaana diat baalu diat naa, ‘Pate, kaduk pa in welaar ma daat raap. Muaat a waan karom diat baa diat wiura wel ma muaat a kukul paa.’ \v 10 Baa diat waan kupi diat a kukul, a matakina tinaulaa i waan paat. Ma limadi diat baa diat aa waninaar, diat weur mai kup a lukaara na tinaulaa, ma di balbalaat baat a bonanaaka. \p \v 11 “Namur limadi baa pa diat manaana diat waan paat, ma diat wewataai naa, ‘Tadaaru, tadaaru, un paapa aara miaat.’ \v 12 Ma i baalu diat naa, ‘Iaau pir a lingtatuna taa muaat naa pa iaau nunura muaat.’ \p \v 13 “Lenmaa, muaat a baboura muaat, maa pa muaat nunura a bung baa a pakaana bung a Tadaaru in waan paat uni. \s1 A pirpir welwelaar un tula tultul \r (Lk 19:11-27) \p \v 14 “A mataanitu taanginaanga u ra maawa i welaar utkaai ma raa muaana baa i waninaar kupi in waan kup raa taamaan ingen. I wataa paa anuna tula tultul, ma i weraana taa anuna kum wuwuwung taan ditul kupi ditul a papaam mai. \v 15 I taar taa 5,000 na kina taan raa, ma 2,000 na kina taan raa, ma 1,000 na kina kaai taan raa. I taar taai karom ditul raaraa welaar ut ma anunditul manaana. Io, namur i waan u ra nuna winawaan. \v 16 Ia baa di taar taa 5,000 na kina taana, i waan gagaa ma i papaam mai, ma i wapipia paa balet 5,000 na kina koni. \v 17 Lenkaai maa karom ia baa di taar taa 2,000 na kina taana, i wapipia paa balet 2,000 na kina koni. \v 18 Iaku, ia baa di taar taa 1,000 na kina taana i waan, i kil paa a tung, ma i punang ino taa a maani anu ra nuna tadaaru. \p \v 19 “Baa a tadaaru anu ra tula tultul maa ia ki ingen iwan paa, i waan paat ma i watakado anuna maani ungaai ma ra nuna tula tultul. \v 20 Ia baa di taar taa 5,000 na kina taana i waan karomi ma 5,000 balet, ma i piri taana naa, ‘Tadaaru, u taar taa 5,000 na kina taang. Baboi, iaau aa paam apaat paa 5,000 balet koni.’ \v 21 Anuna tadaaru i piri taana naa, ‘Wakaak aakit, ui a koina tultul, u dowot u ra num pinapaam. Ang ung ta ui kupi un naagagon ta mongoro na utnaa, kabina maa u dowot u ra kinalik na utnaa mi. Ma mi daar a waan ma daar a gaaia ungaai.’ \p \v 22 “Ia baa di taar taa 2,000 na kina taana i waan karomi, ma i piri naa, ‘Tadaaru u taar taa 2,000 na kina taang. Baboi, iaau aa paam apaat paa 2,000 balet koni.’ \v 23 Anuna tadaaru i piri taana naa, ‘Wakaak aakit, ui a koina tultul, u dowot u ra num pinapaam. Ang ung ta ui kupi un naagagon ta mongoro na utnaa, kabina maa u dowot u ra kinalik na utnaa mi. Ma mi daar a waan ma daar a gaaia ungaai.’ \p \v 24 “Namur, ia baa di taar taa 1,000 na kina taana i waan karomi, ma i piri taana naa, ‘Tadaaru, iaau nunurai naa ui a dekdek na tena naagagon. U tangaa paa a utnaa baa pa u maarut taai, ma u git paa a wai ra utnaa baa pa u maarut taai. \v 25 Iaau burutaana ui, io, iaau waan ma iaau punang ino taa anum maani. Bari balet ma ia anum maani.’ \v 26 Anuna tadaaru i piri taana naa, ‘Ui a aakaina tultul, a malawo na muaana pi ui. U aa nunurai naa iaau tangaa a utnaa baa pa iaau maarut taai, ma iaau git a wai ra utnaa baa pa iaau maarut taai. \v 27 I lawaai maa pa u ung taa anung maani u ra beng kupi baa ang waan paat, ang lo paa anung maani ma ta wawaturina kaai? \v 28 Muaat a lo wa a maani koni, ma muaat a taar taai karom ia baa anuna 10,000 na kina. \v 29 Maa ia baa i paam akoto a ngaala, din tabaarai balet kupi anuna utnaa in ngaala, ma ia baa pa i paam akoto ta utnaa, din rakaan wa anuna kinalik na utnaa koni. \v 30 Ma muaat a ong pari wa a malawo na tultul bi u ra baboto, a wanua baa di taangtaangi ma di karkaraat lakondi iaai.’ \s1 Natu ra Muaana in weraana a taara u ra bung na naagagon \p \v 31 “Baa Natu ra Muaana in waan paat ma ra nuna minamaar, ungaai ma ra nuna kum aangelo, in ki u ra nuna kiki na king. A kiki baa a ngaala na minamaarina. \v 32 A kum wunwuna taara raap u ra rakrakaan buaal diat a waan ungaai namataana, ma in weraana diat, welaar ma ra tena baboura sip i weraana a kum sip ko ra kum me. \v 33 In tula a kum sip kup a papaara ot na limaana, ma ra kum me kup a papaara maira. \v 34 A king in piri taan diat u ra papaara ot na limaana naa, ‘Muaat waan urin, muaat baa Tamaang ia pir wadaan ta muaat. Muaat a kale paa a mataanitu di aa waninaar taai kupi anumuaat, taanga namnamuga utbaai u ra turpaai ra rakrakaan buaal. \v 35 Maa baa iaau molo muaat tabaara iaau, baa iaau maruk muaat wainim iaau, baa iaau waira muaat ben aruk iaau u ra numuaat ruma. \v 36 Baa pa nung tina maalu muaat wagop iaau, baa iaau malaapaang muaat baboura iaau, ma baa iaau ki u ra ruma na karabus muaat lauma iaau.’ \p \v 37 “A kum tena takodo diat a wetiri naa, ‘Tadaaru, naangaian miaat babo ui baa u molo ma miaat tabaara ui, baa u maruk ma miaat wainim ui? \v 38 Naangaian miaat babo ui baa u waira ma miaat ben aruk ui u ra ruma, baa pa num tina maalu ma miaat wagop ui? \v 39 Naangaian miaat babo ui baa u malaapaang, baa u ki u ra ruma na karabus, ma miaat lauma ui?’ \p \v 40 “A king in baalu diat naa, ‘Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa muaat aa paam taai karom ta muaana biaa ku ko ra kum tateng liklik bi, muaat aa paam taai ut un iaau maa.’ \p \v 41 “In piri bulung karom diat u ra papaara maira na limaana naa, ‘Muaat a waan ingen kon iaau. A dekdek i ra naagagon na binabaalu ia ki un muaat. Muaat a waan u ra ngaala na nguan baa pa in maat, baa di aa waninaar taai kup Saataan ma anuna kum aangelo. \v 42 Maa kabina baa iaau molo pa muaat tabaara iaau, baa iaau maruk pa muaat wainim iaau. \v 43 Baa iaau waira pa muaat ben aruk iaau u ra numuaat ruma, baa pa nung tina maalu pa muaat wagop iaau, baa iaau malaapaang ma baa iaau ki u ra ruma na karabus pa muaat waraaut iaau.’ \p \v 44 “Diat bulung diat a tiri naa, ‘Tadaaru, naangaian miaat babo ui baa u molo, baa u maruk, baa u waira, baa pa num tina maalu, baa u malaapaang, baa u ki u ra ruma na karabus, ma pa miaat waraaut ui?’ \p \v 45 “In baalu diat naa, ‘Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa pa muaat paam taai karom ta muaana biaa ku, pa muaat paami kaai karom iaau.’ \v 46 Io, diat a waan kup a naagagon na kinadik takum baa pa in raap. Iaku a kum tena takado diat a waan kup a lalaaun takum baa pa in raap.” \c 26 \s1 Diat pirpir ungaai paa kupi diat a aak doko Iesu \r (Mk 14:1-2; Lk 22:1-2; Io 11:45-53) \p \v 1 Baa Iesu ia pir araap taa a kum pirpir mi, i wapua anuna kum naat na wawer lenbi, \v 2 “Muaat nunurai ut baa ru bung in raap din turpaa a lukaara na waan likaai, ma din taar taa Natu ra Muaana kupi din aak waati u ra bolo.” \p \v 3 U ra pakaana bung ut maa a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum mukmuga anu ra taara, diat ki ungaai u ra ngaala na ruma anun Kaaiapaas, a mukmuga na tena wetabaar. \v 4 Diat pirpir ungaai kupi diat a paam akoto ino paa Iesu, ma diat a aak dokoi. \v 5 Diat piri naa, “Koku daat paami u ra lukaara, kaduk a taara diat a paam ta purpuruan.” \s1 Raa tabuan i labo a polo na mangingi u ra in lorin Iesu \r (Mk 14:3-9; Io 12:1-8) \p \v 6 Baa Iesu i ki utbaai irong Betaania, u ra ruma anun Simon, ia baa namuga i malaapaang ma ra wukawuka, \v 7 raa tabuan i waan karomi ma ra polo na mangingi. I ngaatngaat aakit, ma i taana u ra in palaa baa di paami ko ra waat. I laboi u ra in lorin Iesu, baa i ki u ra winangaan. \v 8 Baa a kum naat na wawer diat baboi, diat kaankaan aakit uni ma diat piri naa, “Kup aawa maa di labo biaa wa ku a polo na mangingi mi? \v 9 I lawaai maa pa di wiura paai kup ta ngaala na maani baa din tabaara kum iba na taara mai?” \p \v 10 Iesu ia nunura aawa maa diat pirpir uni, io i piri taan diat naa, “I lawaai maa muaat watapunuk a tabuan mi? Ia paam taa a koina pinapaam aakit un iaau. \v 11 A kum iba na taara diat lalaaun ungaai ut ma muaat. Iaku iaau, pang ki takum naa muaat. \v 12 Ia labo taa a polo na mangingi bi u ra paning kupi in waninaar iaau kup anung bung na minaat. \v 13 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, u ra kum taamtaamaan u ra rakrakaan buaal, baa din warawaai ma ra Koina Wewapua iaai, din wewapua utkaai u ra utnaa bi a tabuan mi ia paam taai, kupi a iaana in tur na aaim.” \s1 Iudaas i nemi naa in wagu taa Iesu \r (Mk 14:10-11; Lk 22:3-6) \p \v 14 Iudaas Iskaariot, raa ko ra 12 naat na wawer, i waan karom a kum ngaala na tena wetabaar karom God. \v 15 Ma i piri taan diat naa, “Baa ang wagu taa Iesu karom muaat, aawa muaat a dok iaau mai?” Ma diat taar taa 30 pakaana silwa taana. \v 16 Turpaai u ra bung maa i nuknuk kup ta koina pakaana bung baa in wagu taa Iesu karom diat. \s1 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat aan a utnaa na waan likaai \r (Mk 14:12-21; Lk 22:7-14, 21-23; Io 13:21-30) \p \v 17 U ra mugaana bung u ra lukaara na bred baa pa ta is uni, a kum naat na wawer diat waan karom Iesu, ma diat tiri naa, “U nemi naa miaat a waan uwaai, kupi miaat a waninaar andaat utnaa kup a lukaara na waan likaai?” \v 18 Ma i piri taan diat naa, “Muaat a ruk unaanga Ierusalem, muaat a baraata raa muaana, ma muaat a piri taana naa, ‘A Tena Wawer i piri naa: Anung bung ia marawaai. Miaat ma ra nung kum naat na wawer miaat a wakilang a lukaara na waan likaai kumun u ra num ruma.’” \v 19 A kum naat na wawer diat paami ut lenmaa Iesu ia pir taai taan diat, ma diat waninaar a utnaa na waan likaai. \p \v 20 Baa ia maluraap, Iesu ma anuna 12 naat na wawer diat ki u ra winangaan. \v 21 Baa diat wangaan, i piri taan diat naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, raa kon muaat in wagu ta iaau.” \v 22 Ma diat tapunuk aakit, diat raap raaraa diat tiri naa, “Tadaaru, wakir iaau duk?” \v 23 Iesu i piri taan diat naa, “Ia baa mir puk ungaai amaamir ru bred u ra dis, ia ut maa in wagu ta iaau. \v 24 Natu ra Muaana in wirua welaar ma di aa timu taai u ra Buk Taabu. Iaku in aaka aakit karom a muaana baa in wagu taai karom a kum ebaar. In koina aakit baa gun pa din butai, kupi koku i kariaana a naagagon maa karomi.” \v 25 Iudaas, ia baa in wagu taai, i tiri naa, “Tena wawer, wakir iaau duk?” I baalui naa, “Io, ui ut u aa pir paai un ui.” \s1 A tintinip na winangaan anu ra Tadaaru \r (Mk 14:22-26; Lk 22:14-20; 1Kor 11:23-25) \p \v 26 Baa diat wangaan utbaai, Iesu i lo paa a bred, i waatung wakaak paa uni, i bik paai, ma i tabaara anuna kum naat na wawer mai. I piri naa, “Muaat a rakaan paai ma muaat a aani. Bi ia a paning.” \v 27 Namur i lo paa a kaap, i waatung wakaak paa uni ma i taari taan diat. I piri naa, “Muaat raap muaat a inim koni. \v 28 Bi ia a gaaping, a kunubu baa i aal ungaai taa God ma ra taara. A gaaping mi i talabo, kupi in una wa a kum aakaina mangamangaan anu ra mongoro. \v 29 Iaau piri taa muaat naa, pang inim balet ma ta waain, tuk baa daat a inim a matakina waain u ra mataanitu anun Tamaang.” \p \v 30 Io, baa diat aa kelekele paa, diat waan tato unaanga u ra Taangaai na Oliwa. \s1 Iesu i pirpir muga u ra weoro anun Petero \r (Mk 14:27-31; Lk 22:31-34; Io 13:36-38) \p \v 31 Iesu i piri taan diat naa, “U ra bung na marum ut mi muaat raap muaat a waan paa ku kon iaau, kabina u ra kum utnaa baa in waan paat un iaau. Maa di aa timu taai u ra Buk Taabu naa, \q1 God i piri naa, ‘Ang um a tena baboura sip, \q2 ma a liur na sip diat a welulu werweraan.’ \rq Saak 13:7\rq* \m \v 32 Iaku baa iaau aa tur balet ko ra minaat, ang muga urong Gaalilaia.” \v 33 Petero i piri taana naa, “Baa diat raap diat a waan paa kon ui, iaau painte.” \v 34 Iesu i piri taana naa, “Iaau pir a lingtatuna taam, umari u ra marum, baa a kareke pa in kurkurekatuk utbaai, un weoro tula pakaan naa pa u nunura iaau.” \v 35 Petero i piri taana naa, “Pang weoro kon ui. In koina ku baa daar raap daar a ora wirua.” A kum naat na wawer raap kaai diat piri ut lenmaa. \s1 Iesu i aaraaring u ra wanua Getsemaane \r (Mk 14:32-42; Lk 22:39-46) \p \v 36 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan paat u ra wanua a iaana Getsemaane, ma i piri taan diat naa, “Muaat a ki ku min, ma iaau ang waan kinalik taau urong, ma ang aaraaring paa.” \v 37 Io, i ben paa Petero ma ra ru natun Sebedaaio. U ra pakaana bung maa i tapunuk ma i mawaat aakit a nuknukina. \v 38 I piri taan ditul naa, “Anung lalaaun i mawaat aakit ma ra tapunuk, marawaai ma ang maat mai. Mutul a ki ut min, mutul a baboura ungaai ma iaau.” \v 39 I waan kinalik taau unamuga, i puka papaabum taau unapia, ma i aaraaring naa, “Tamaang, un lo wa a ngunungut na minaat kon iaau, baa gun in koina lenmaa. Iaku koku di murmur anung nemnem, din murmur ut anum nemnem.” \p \v 40 Baa i waan talili karom a tula naat na wawer, i babo ditul ditul aa inep duman. I tiri Petero naa, “Lelawaai, pa mutul a pet laar paai kupi mutul a baboura ungaai ma iaau ta kinalik na pakaana bung ku? \v 41 Mutul a baboura, ma mutul a aaraaring, kupi koku mutul puka u ra walwalaam. A niomutul i nem na taraam, iaku a panimutul i bilua.” \p \v 42 Ma a weru pakaan balet i waan kon ditul, ma i aaraaring naa, “Tamaang, baa pa i koina kupi un lo wa a ngunungut na minaat mi kon iaau, i koina ku baa ang kariaanai, maa din murmur ut anum nemnem.” \v 43 Baa i waan talili balet, i babo ditul baa ditul aa inep duman balet, kabina a mataanditul i uwaaia aakit. \v 44 Io, i waan balet kon ditul, i wetula pakaan ma ra niaaring, ma i pir balet a niaaring baa ia waatung taai mun. \p \v 45 Baa i waan talili balet karom a tula naat na wawer, i piri taan ditul naa, “Mutul a inep liklik maku? Baboi, a pakaana bung i marawaai aakit, baa din wagu taa Natu ra Muaana ma din taar taai u ra limaa ra kum tena aakaina. \v 46 Mutul tur, daat a waan! Baboi, a muaana baa in wagu ta iaau bari ma ia.” \s1 Di aal paa Iesu \r (Mk 14:43-50; Lk 22:47-53; Io 18:3-12) \p \v 47 Baa Iesu i pirpir utbaai, Iudaas, raa ko ra 12 naat na wawer, i waan paat, diat ma ra kor na taara. Diat lo a kum liwan na wineium ma ra kum pakaana naalnaal. A kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum mukmuga anu ra taara diat tula wa diat. \v 48 Ia baa in wagu taa Iesu ia wapua muga taa a kor na taara u ra wakilang baa in paami un Iesu naa, “Ia baa ang dum a papaara waana, ia ut maa. Muaat a paam akoto paai.” \p \v 49 Io, Iudaas i waan maut karom Iesu ma i piri naa, “Koina marum, Tena Wawer!” Ma i dum a papaara waana. \v 50 Iesu i piri taana naa, “Tepaang, un paam ku a utnaa maa u waan kupi urin.” Ma a taara maa diat waan karom Iesu, diat paam akoto paai ma diat aal paai. \p \v 51 Raa kon diat baa diat weur ma Iesu, i aalum paa anuna in liwan na wineium, ma i pakaat a tultul anu ra mukmuga na tena wetabaar karom God, ma i kutu wa in talingaana. \v 52 Iesu i piri taana naa, “Waruk balet anum in liwan u ra baana, maa diat raap baa diat papakaat ma ra kum liwan na wineium, diat a wirua ma ra kum liwan na wineium. \v 53 Lelawaai, u nuki naa i dekdek karom iaau baa ang aaring Tamaang, ma mi ut ku in tula wa ta 12 ngaalangaala na kikil na aangelo ma ta kum aangelo balet karom iaau? \v 54 Iaku, baa ang paami lenmaa, pa din paam ot paa a kum pirpir na Buk Taabu u ra kum utnaa mi baa i ot kupi din paami un iaau.” \p \v 55 U ra pakaana bung maa, Iesu i piri taa ra kor na taara naa, “Lelawaai, iaau duk a ngaala na tena pet apurpuruan, maa mi muaat waan paat ma ra kum liwan na wineium ma ra kum pakpakaana naalnaal kupi muaat a paam akoto iaau? U ra kum bungbung raap iaau kiki u ra ruma na wetabaar, iaau laana wer a taara, ma pa muaat aal iaau. \v 56 A kum utnaa raap i waan paat lenmi kupi din paam ot paa a kum timtimu anu ra kum propet.” Namur anuna kum naat na wawer raap diat welulu weraan paa koni. \s1 Iesu i tur u ra naagagon namataa ra taara na kiwung \r (Mk 14:53-65; Lk 22:54-55, 63-71; Io 18:13-14, 19-24) \p \v 57 Io, diat baa diat aa paam akoto paa Iesu, diat beni kup a ruma anun Kaaiapaas a mukmuga na tena wetabaar karom God. Ma a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum mukmuga kuraa diat aa ki ungaai. \v 58 Petero i murmur waanawaana Iesu, iaku maa i welwelik ut, tuk u ra pakaana anu ra mukmuga na tena wetabaar karom God. I ruk u ra wanua maa, ma i ki ungaai ma ra kum tena baboura kupi in babo aawa maa din paami un Iesu. \p \v 59 A kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra taara na kiwung raap, diat baat kup ta warwaruga na pirpir un Iesu, kupi diat a takunai mai, ma diat a aak dokoi uni. \v 60 Mongoro na tena warwaruga diat waan paat, iaku maa pa diat baat laar paa ta utnaa baa diat a takunai mai. Raa rudi baa diaar waan paat namur, \v 61 diaar piri naa, “A muaana mi i piri naa, ‘Ang reng wa a ruma na wetabaar mi anun God, ma ang paam paai balet ku un ta tula bung.’” \p \v 62 A mukmuga na tena wetabaar karom God i tur ma i tiri Iesu naa, “Lelawaai, pa un baalu a kum pirpir na wetakun mi karom ui?” \v 63 Iaku Iesu pa i pirpir. A tena wetabaar maa i piri taana naa, “U ra iaan God, a lalaaunina, un wapua miaat baa ui Kaarisito a Natun God, baa pate.” \p \v 64 Iesu i piri taana naa, “Ma raa ut ia u aa piri. Ma mi iaau piri taa muaat naa, turpaai mi, Natu ra Muaana in ki u ra papaara ot na limaan God, ia baa i dekdek aakit, ma namur muaat a baboi baa in waan paat nate u ra kum baakut taanginaanga u ra maawa.” \v 65 A mukmuga na tena wetabaar i kaankaan ma i aal rabaana anuna ina maalu ut, ma i piri naa, “Ia pir aakaka God mi. Daat nem balet ma ta pirpir na wetakun kup aawa? Muaat aa walangoro taa anuna pirpir aakaka un God. \v 66 Aawa muaat nuki?” Ma diat baalui naa, “I koina baa in wirua.” \p \v 67 Ma diat kamia a mataana, ma diat tibuli, ma raa taara diat paari, \v 68 ma diat piri naa, “Kaarisito, ui a propet, un wapua miaat, woi maa i tibul ui.” \s1 Petero i weoro kon Iesu \r (Mk 14:66-72; Lk 22:56-62; Io 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Baa Petero i ki utbaai nataamaan u ra ruma maa, raa tauraara, a tultul i waan karomi ma i piri naa, “Ui kaai raa kon diat baa muaat weweur ma Iesu a te Gaalilaia.” \v 70 Iaku i weoro namataandiat raap, i piri naa, “Pa iaau nunura a utnaa maa u pirpir uni.” \v 71 Baa i waan urong naa ra bonanaaka i ra liplip, raa tauraara bulung i babo paai, ma i piri taan diat baa diat tur matira naa, “A muaana mi diaar ut ma Iesu a te Naasaret.” \v 72 Ma i weoro balet, i weweliman naa, “A lingtatuna ut, pa iaau nunura muaana maa.” \p \v 73 Namur kinalik, diat baa diat tur matira diat waan karom Petero, diat piri taana naa, “A lingtatuna ut baa ui kaai raa kon diat. Miaat walangoro lele ui ku u ra num liu na pirpir.” \v 74 Ma i weweliman karom diat, i piri naa, “God in naagagon aakaka iaau baa ang warwaruga. Pa iaau nunura muaana maa.” Ma a kareke i kurkurekatuk maut. \v 75 Ma Petero i nuk paa a pirpir anun Iesu baa ia pir taai taana naa, “Baa a kareke pa in kurkurekatuk utbaai, un weoro kon iaau tula pakaan.” Ma i pari ko ra wanua maa, ma i taangi dekdek aakit. \c 27 \s1 Di taar taa Iesu karom Pilaato \r (Mk 15:1; Lk 23:1-2; Io 18:28-32) \p \v 1 Baa i malaana kinalik, a kum ngaala na tena wetabaar karom God raap ma ra kum mukmuga anu ra taara diat pirpir ungaai un Iesu kupi din aak dokoi. \v 2 Diat wi paa a ru limaana, diat ben paai ma diat taar taai karom Pilaato a ngaala na mukmuga ko ra mataanitu. \s1 Iudaas i pita doko paai \r (Aap 1:18-19) \p \v 3 Baa Iudaas, ia baa i wagu taa Iesu, i nunurai naa di aa naagagon taa Iesu kupi in maat, a ngaala na tapunuk i loi, ma i waan talili balet ma 30 pakaana silwa karom a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum mukmuga. \v 4 Ma i piri naa, “Iaau aa paam wa aakaina, maa iaau aa wagu taa ia baa pa i paam ta aakaina.” Ma diat piri taana naa, “Miaat, miaat lawaai? Ui ut!” \v 5 I ong wa a 30 pakaana silwa u ra ruma na wetabaar, ma i waan paa ma i pita doko paai. \p \v 6 A kum ngaala na tena wetabaar karom God diat lo paa a kum pakaana silwa maa, ma diat piri naa, “Pa i takado u ra kum Naagagon baa daat a paki a maani mi u ra wuwuwung na maani, maa a maani mi a winekul u ra muaana baa di aak dokoi.” \v 7 Io, diat pirpir ungaai paa uni, ma diat kul paa a pakaana pia ko ra tena paampaam kuro ma ra piapaap, kupi din punpunang a kum minaat i ra kum waira na taara iaai. \v 8 Maa ia a kabina baa diat taar taa a iaa ra pakaana maa baa “A pia na gaap,” ma a taara diat waatungi ut lenmaa tuk mari. \v 9 Lenmaa di paam ot paa a pirpir baa Ieramia a propet ia pir taai namuga naa, “Diat lo paa a 30 pakaana silwa, a mataana baa a taara Israael diat luk taai u ra muaana maa. \v 10 Ma ra 30 pakaana silwa maa di kul paa a pakaana pia anu ra tena paampaam kuro ma ra piapaap, welaar ma Tadaaru i pir taai taang.” \s1 Pilaato i tiri Iesu \r (Mk 15:2-5; Lk 23:3-5; Io 18:33-38) \p \v 11 Iesu i tur namataan Pilaato, a mukmuga ko ra mataanitu, ma a mukmuga i tiri naa, “Ui maa a King anu ra taara Iudaia?” Ma Iesu i baalui naa, “Ma raa ut ia u aa piri.” \v 12 Baa a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma a kum mukmuga diat takunai, pa i pirpir. \v 13 Ma Pilaato i tiri naa, “Pa u walangoro a kum pirpir na wetakun mi di takuna ui mai?” \v 14 Pa i baalu diat un ta wetakun baa diat takunai mai, pate mulu. Ma a mukmuga ko ra mataanitu i kakaian aakit uni. \s1 Di naagagoni baa Iesu in maat \r (Mk 15:6-15; Lk 23:13-25; Io 18:39–19:16) \p \v 15 U ra kum kilakilaala raap u ra kum lukaara na waan likaai, a mukmuga ko ra mataanitu i laana palaa wa raa karabus baa a taara diat aaring kupi. \v 16 U ra kilaala maa, raa muaana a iaana Baaraabaas i ki u ra karabus u ra nuna kum ngaala na aakaina mangamangaan, ma a taara raap diat kaapa uni. \v 17 Baa a kor na taara diat waan paat ungaai karom Pilaato, i tiri diat naa, “Woi maa muaat nemi naa ang palaa wai karom muaat? Baaraabaas baa Iesu, ia baa di waatungi naa Kaarisito?” \v 18 I piri lenbi kabina ia nunurai naa diat taar taa Iesu ku karomi u ra aakaina nuknukindiat. \v 19 Baa Pilaato kuraa utbaai i paam a naagagon, anuna tabuan i taar wa a pirpir karomi naa, “Koku u paam ta utnaa u ra tena takado maa, pa nuna ta niraara. Maa nabari u ra marum, iaau beberon, ma a kum utnaa iaau baboi u ra muaana maa i wapurpuruan anung lalaaun.” \p \v 20 A kum ngaala na tena wetabaar karom God ma a kum mukmuga diat wowo taa a kor na taara kupi diat a aaring kup Baaraabaas, ma kupi din aak doko wa Iesu. \v 21 A mukmuga ko ra mataanitu i tiri diat naa, “Woi na paan diaar maa muaat nemi naa ang palaa wai karom muaat?” Diat baalui naa, “Baaraabaas.” \v 22 Pilaato i tiri diat naa, “Io, aawa maa ang paami un Iesu, ia baa di waatungi naa Kaarisito?” Diat raap diat baalui naa, “Aak waati u ra bolo.” \v 23 Ma i tiri diat naa, “Aawa kabina? Woi na aakaina utnaa maa ia paam taai?” Iaku diat ge dekdek ku ma ra pirpir naa, “Aak waati u ra bolo!” \p \v 24 Baa Pilaato i baboi naa pa i pet laar paa ma ta utnaa, ma a ngaala na purpuruan marawaai in turpaai, i lo paa a palaa ma i gi paa a ru limaana mai namataa ra kor na taara, ma i piri naa, “Iaau laangalaanga ko ra gaapi ra tena takado mi. Muaat ut din naagagon muaat uni.” \v 25 A taara raap diat baalui naa, “Koina ku, a naagagon na binabaalu u ra gaapina in ki un miaat ma u ra kum natnatumiaat kaai.” \v 26 Ma Pilaato i palaa wa Baaraabaas karom diat. Io, baa di aa raapu tataa Iesu, Pilaato i taar taai taa ra kum tena wineium kupi diat a aak waati u ra bolo. \s1 A taara na wineium diat tataur un Iesu \r (Mk 15:16-20; Io 19:2-3) \p \v 27 A kum taara na wineium anu ra mukmuga ko ra mataanitu diat ben paa Iesu unaruma u ra ngaala na ruma anu ra nundiat mukmuga ma diat ben ungaai paa a kikil na taara na wineium raap karomi. \v 28 Diat palaa wa anuna kum maalu, ma diat wamong taai ma ra in taar na maalu. \v 29 Ma diat limaai paa in aaru i taar laklakono ma diat ung taai u ra in lorina welaar ma ra in kaaeng. Diat wapaampaam taai ma ra in diwaai lik u ra ot na limaana\f + \fr 27:29 \ft In taar na maalu, in kaaeng ma ra in diwaai lik ditul babo welaar ma ra minong anu ra king.\f* ma diat ki but keke namataana, ma diat tataur uni lenbi, “Ui maa a king anu ra taara Iudaia!” \v 30 Ma diat kamiai, diat rakaan paa in diwaai lik maa koni, ma diat raapraapu in lorina mai. \v 31 Baa diat aa tataur paa uni, diat palaa wa in taar na maalu koni. Diat wamong taai balet ma ra nuna kum maalu, ma diat ben apari paai kupi din aak waati u ra bolo. \s1 Di aak waat Iesu u ra bolo \r (Mk 15:21-32; Lk 23:26-43; Io 19:17-27) \p \v 32 Baa diat pari diat baraata paa raa te Kirene, a iaana Simon, ma diat wowo taai kupi in lo a bolo anun Iesu. \v 33 Diat waan paat u ra wanua di waatungi ma Golgotaa, a kukuraaina “Pia na Lor.” \v 34 Diat taar taa a waain taan Iesu, a waain baa di ung ungaai ma raa utnaa baa i mapaak. Baa i namene paai, pa i nemi naa in inimi. \v 35 Io, baa diat aa aak waat taai u ra bolo, diat pilaai laaki kup woi kon diat in lo paa raaraaina maalu ko ra nuna kum maalu. \v 36 Namur diat ki ma diat bababo Iesu. \v 37 Nate u ra bolo diat ung taa a pirpir na wetakun uni, di timu taai lenbi, \qc “\sc BI IA IESU, A KING ANU RA TAARA IUDAIA\sc*.” \p \v 38 Ma di aak waat kaai ru tena walong ungaai mai un raa ru bolo, raa u ra papaara ot na limaana, ma raa u ra papaara maira. \v 39 Ma diat baa diat waanwaan aakit Iesu, diat pir aakakai ma diat liliaa lorindiat karomi. \v 40 Ma diat piri naa, “Ui ma maa baa u piri naa un reng wa a ruma na wetabaar ma un paam paai balet ku un ta tula bung, mi un walaaun pa ui ma. Baa ui a Natun God, un pari ko ra bolo.” \v 41 A kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon ma a kum mukmuga, diat kaai diat tataur un Iesu, diat piri naa, \v 42 “I walaaun paa a taara ingen, iaku ia ut pa in walaaun laar paai. Baa ia a King anu ra taara Israael, mi ut in pari ko ra bolo ma daat a nurnur uni. \v 43 I nurnur ut un God. Io, baa God i nemi, mi ut in walaaun paai balet, maa ia ut ia pir taai naa, ‘Iaau a Natun God.’” \v 44 A ru tena walong baa diaar kete ungaai mai, diaar kaai diaar pir aakakai. \s1 Iesu i maat \r (Mk 15:33-41; Lk 23:44-49; Io 19:28-30) \p \v 45 Turpaai u ra 12 pakaana bung u ra mage tuk un tuluina pakaana bung u ra maluraap a buaal raap i baboto. \v 46 Baa i tuluina pakaana bung, Iesu i kulkulaai dekdek lenbi, “Eloi, Eloi, lemaa saabaakaataani?” A kukuraai ra pirpir mi i lenbi, “Anung God, anung God, i lawaai maa u waan paa kon iaau?” \rq Kele 22:1\rq* \p \v 47 Raa taara kon diat baa diat tur marawaai, baa diat walangoroi diat piri naa, “A muaana mi i wewataai kup Eliaas.” \v 48 Aiaapiaap ku, raa kon diat i welulu, ma i lo paa raa utnaa baa i laana lo koto a polo. I puk paai u ra waain baa i matitir, i ung paai u ra in diwaai ma i tulaa tatoi unaanga nate kupi Iesu in inimi. \v 49 Raa taara kaai kon diat diat piri naa, “Iot, daat a baboi kumun. Lelawaai, Eliaas in waan pari kupi in walaaun paai baa pate?” \v 50 Ma Iesu i kulkulaai dekdek paa balet, ma i ung wa anuna lalaaun. \p \v 51 U ra pakaana bung ut maa ina maalu na babaat kutu naruma u ra ruma na wetabaar i tarabaat weraan, turpaai taanginaanga nate tuk napia. A guria i waan paat, ma ra kum waat diat tapuar. \v 52 A kum babaang na minaat diat tapaapa, ma mongoro na tena takado, baa diat aa maat, diat tur balet. \v 53 Diat waan paat ko ra kum babaang na minaat, ma baa Iesu ia lalaaun balet, diat waan paat unaanga Ierusalem, a taamaan anun God, ma diat tur paat karom mongoro na taara. \v 54 A mukmuga anu ra kum tena wineium, ma diat kaai baa diat tur ungaai mai kupi diat a baboura Iesu, diat kariaana paa a guria, ma baa diat babo a kum utnaa baa i waan paat, diat burut aakit, ma diat piri naa, “I lingtatuna aakit, a muaana mi a Natun God.” \p \v 55 Mongoro na tabuan kaai baa diat murmur Iesu taangirong Gaalilaia ma diat waraauti, diat tur welwelik taau ut ma diat babo a kum utnaa mi. \v 56 Kuraa naliwan taa ra kum tabuan maa, raa tula tabuan kaai, Maaria Maagdalene, ma Maaria naan Iaakobo ma Iosep, ma a naan ru natun Sebedaaio. \s1 Di wainep taa Iesu u ra babaang na minaat \r (Mk 15:42-47; Lk 23:50-56; Io 19:38-42) \p \v 57 Baa ia maluraap, raa tadaaru na muaana, a te Aarimaatia, a iaana Iosep, ia kaai raa naat na wawer anun Iesu, \v 58 i waan karom Pilaato ma i aaring paa a minaatin Iesu koni. Pilaato i wetulaa kupi din taar taai taana. \v 59 Iosep i lo paa a minaatina, ma i pulu paai ma ra ina koina maalu baa i gomgom, \v 60 ma i wainep taai u ra nuna matakina babaang na minaat, baa ia kil taai u ra papaara waat. Ma i tul baat taa a mataa ra babaang na minaat ma ra ina ngaala na waat, ma i waan paa koni. \v 61 Maaria Maagdalene ma Maaria kaai, naan Iaakobo ma Iosep, diaar ki taau namuga naa ra babaang na minaat. \s1 A kum tena baboura u ra babaang na minaat \p \v 62 U ra bung namur, a Bung Saabaat, a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma a kum Parisaaio diat waan ungaai karom Pilaato. \v 63 Diat piri taana naa, “Tadaaru, miaat nuk paa raa pirpir anu ra tena warwaruga mi baa i lalaaun utbaai. I piri naa, baa tula bung in raap, in lalaaun paat balet. \v 64 Un tula wa ta taara kupi diat a baboura baat wakaak a babaang na minaat, welaar ma tula bung, kaduk anuna taara na wawer diat a waan paat ma diat a walong paa a minaatina, ma diat a wapua a taara naa ia lalaaun balet ko ra minaat. Ma a warwaruga mi anundiat, in ngaala taa ra warwaruga baa namuga Iesu ia pir taai.” \v 65 Pilaato i piri taan diat naa, “Mi ut muaat a ben paa a kum tena baboura ma muaat a waan. Muaat a baboura baat wakaak a babaang na minaat welaar ut ma ra numuaat manaana.” \v 66 Io, diat waan, ma diat wadekdek baat taa a babaang na minaat. Diat ung a mangaana wakilang kupi baa te in paapai diat a nunura paai ku. Ma diat watur taa a kum tena baboura kupi diat a baboura baati. \c 28 \s1 Iesu i tur balet ko ra minaat \r (Mk 16:1-10; Lk 24:1-12; Io 20:1-10) \p \v 1 Baa ia raap a Bung Saabaat ma i laar u ra mugaana bung u ra wik, Maaria Maagdalene, ma raa Maaria kaai diaar waan kupi diaar a babo a babaang na minaat. \v 2 Ma a ngaala na guria i waan paat, maa raa aangelo anu ra Tadaaru i waan pari taanginaanga u ra maawa kup a babaang na minaat, ma i tul ingen wa ina waat ma i ki taau nate uni. \v 3 A mataana i baarabaara welaar ma in mamame, ma anuna ina maalu i kabaang welaar ma ra buabua na top. \v 4 A kum tena baboura diat burutaana aakiti, diat dadader, ma diat welaar maku ma ra kum minaat. \p \v 5 A aangelo i piri taa ra ru tabuan maa lenbi, “Koku mur burut, iaau nunurai naa mur baat kup Iesu, ia baa di aak waat taai u ra bolo. \v 6 Pa i ki ma min. Ia lalaaun balet welaar ma ra nuna pirpir. Mur a waan urin, mur a babo a wanua baa di wainep taai iaai. \v 7 Namur mur a waan gagaa, ma mur a wapua anuna kum naat na wawer naa, ‘Ia lalaaun balet ko ra minaat. Mi in muga urong Gaalilaia. Muaat a baboi marong.’ Mi iaau wapua mur uni.” \p \v 8 Diaar waan gagaa ko ra babaang na minaat. Diaar burut, iaku a ngaala na gaaia kaai i lo diaar. Diaar welulu kup anuna kum naat na wawer kupi diaar a wapua diat u ra pirpir mi. \v 9 Baa diaar waan waanwaan, Iesu i waan paat kakaian karom diaar. Ma i piri taan diaar naa, “Koina malaana karom mur.” Diaar waan karomi, diaar paam a ru kakina ma diaar lotu karomi. \v 10 Ma Iesu i piri taan diaar naa, “Koku mur burut. Mur a waan ma mur a wapua a kum tateng liklik, baa diat a waan urong Gaalilaia, ma diat a babo iaau marong.” \s1 A wewapua anu ra kum tena baboura \p \v 11 Baa ru tabuan diaar aa waan, raa kum tena baboura baa diat baboura babaang na minaat, diat waan unaanga Ierusalem. Ma diat wapua a kum ngaala na tena wetabaar karom God u ra kum utnaa raap baa i waan paat irong u ra babaang na minaat. \v 12 Namur baa a kum ngaala na tena wetabaar ma ra kum mukmuga diat ki ungaai, diat pirpir ungaai kup ta aakapi baa diat a murmuri. Namur diat taar taa a ngaala na maani karom a kum tena wineium, \v 13 ma diat piri naa, “Muaat a piri ku lenbi, ‘U ra marum baa miaat inep duman anuna kum naat na wawer diat waan paat ma diat walong paa minaatina.’ \v 14 Baa a mukmuga ko ra mataanitu in walangoro a utnaa mi, ma in wetiri uni, miaat a waraaut muaat, ma miaat a palaa pa muaat ko ra naagagon.” \v 15 Io, a kum tena wineium diat lo paa a maani, ma diat paami welaar ma di aa wapua ta diat uni. Ma a pirpir mi i waan werweraan karom a taara Iudaia tuk mi. \s1 Iesu i waan paat karom anuna kum naat na wawer \r (Mk 16:14-18; Lk 24:36-49; Io 20:19-23; Aap 1:6-8) \p \v 16 A 11 naat na wawer anun Iesu diat waan urong Gaalilaia u ra taangaai baa Iesu ia wapua ta diat uni. \v 17 Baa diat baboi, diat lotu karomi, iaku raa taara kon diat pa diat nurnur. \v 18 Iesu i waan karom diat, ma i piri taan diat naa, “God ia taar araap taa a naagagon taang, kupi ang naagagon a kum utnaa raap inaanga u ra maawa ma main kaai napia. \v 19 Io, muaat a waan, muaat a wer a kum wunwuna taara raap, kupi diat kaai anung kum naat na wawer. Muaat a baapitaaiso diat u ra iaan Tamaang, ma Natuna, ma ra Takado na Nion. \v 20 Ma muaat a wer diat kupi diat a taraam u ra kum pirpir raap baa iaau aa pir taai taa muaat. Ma a lingtatuna baa iaau ang ki ungaai ma muaat tuk u ra tintinipina.”