\id LUK - Ramoaaina NT [rai] -Papua New Guinea 2006 (DBL 2014) \h Lukaa \toc1 A Koina Wewapua un Iesu Kaarisito Lukaa i timui \toc2 Lukaa \toc3 Lk \mt2 A Koina Wewapua un Iesu Kaarisito \mt1 Lukaa \mt2 i timui \imt1 A pirpir kaapa muga \ip Lukaa i timu a buk mi. Wakir ia raa ko ra 12 naat na wawer anun Iesu. Ma wakir kaai ia a te Iudaia, ia a te Grik. Anuna taamaan kanaapi duk Aantiokia u ra papaar Siria. Lukaa pa i babo taa a kum utnaa baa Iesu i paami. I lo manaana ku kon diat baa diat wewapua un Iesu. \ip Namuga anuna pinapaam a doktaa, ma i nunura wakaak a pirpir Grik. \ip A buk mi a mugaana buk baa Lukaa i timui, ma i timu kaai a buk Aapostolo. I timu a buk mi kupi a taara Grik diat a nunura wakaak a pirpir un Iesu ma diat a nurnur uni. Diat a nunurai naa Iesu i waan pari urin kupi in walaaun a taara raap. Lukaa i timtimu kaai un Iesu naa i waan paat a muaana mulu, ma i pirpir u ra nuna maarmaari karom a iba na taara ma karom daat raap raaraa. \ip I timtimu kaai u ra kum utnaa bi: A pir walaawa karom God, a dekdek i ra Takado na Nion, a niaaring, ma a lalaaun anu ra kum iba na taara ma ra kum tadaaru na taara. \iot A winawaan i ra buk Lukaa: \io1 A turturpaai ra buk mi (1:1-4) \io1 A binabuta anun Iesu ma Ioaanes a Tena Baapitaaiso (1:5–2:52) \io1 A pinapaam anun Ioaanes a Tena Baapitaaiso (3:1-20) \io1 Di baapitaaiso Iesu ma namur Saataan i walaami (3:21–4:13) \io1 Iesu i papaam irong Gaalilaia (4:14–9:50) \io1 Iesu i waan unaanga Ierusalem (9:51–19:27) \io1 A tintinip na wik ma ra minaat anun Iesu (19:28–23:56) \io1 A tinur balet anun Iesu ko ra minaat, ma ra nuna winawaan tato (24:1-53) \c 1 \p \v 1 Karom Tiopilo, Mongoro diat walaari ma diat aa pet ot paa a timtimu u ra kum utnaa i waan paat karom miaat. \v 2 Diat baa diat aa babo taa a kum utnaa mi ko ra turpaaina, ma diat wer a taara u ra Koina Wewapua, diat wapua miaat u ra kum utnaa mi. \v 3 Io, iaau kaai iaau aa tikan apaat paa kum utnaa mi ko ra turpaaina, lenmaa iaau nuki naa i koina baa ang timu taai taam, Tiopilo a tadaaru. Ang timu a kum utnaa mi welaar ma ra wemur na winawaan paat anundiat, \v 4 kupi un nunurai naa a kum utnaa di aa wer ta ui uni, i lingtatuna ut. \s1 A wewapua kaapa muga baa din buta Ioaanes a Tena Baapitaaiso \p \v 5 U ra kilaala baa Erodes i king u ra papaar Iudaia, raa tena wetabaar karom God a iaana Saakaria, ko ra kikil anun Aabia. Saakaria, anuna taulaa a iaana Elisabet, ia kaai ko ra wuna taara anun Aaron. \v 6 Diaar a ru tena takado namataan God, diaar murmur wakaak a kum wetulaa ma ra kum Naagagon raap anu ra Tadaaru. \v 7 Iaku pa ta natundiaar, maa Elisabet i bi, ma diaar aa takaana kaai. \p \v 8 Raa bung u ra kum bungbung na wetabaar anu ra kikil anun Saakaria, Saakaria ut i paam anuna pinapaam na wetabaar namataan God. \v 9 Welaar ma ra mangamangaan na pipilak baa a kum tena wetabaar karom God diat laana muri, diat pilak paa Saakaria kupi ia ut in ruk u ra ruma na wetabaar anu ra Tadaaru, ma in tun a utnaa baa i aangawian wakwakaak. \v 10 U ra pakaana bung baa i tun a utnaa baa i aangawian wakwakaak, a taara na lotu raap baa diat tur nataamaan diat aaraaring. \p \v 11 A aangelo anu ra Tadaaru i waan paat karom Saakaria, ma i tur taau u ra papaara ot naa ra luwu na tuntun wetabaar, baa di tun a utnaa baa i aangawian wakwakaak uni. \v 12 Baa Saakaria i babo paai, a panina i urugian, ma i burut aakit uni. \v 13 Ma a aangelo i piri taana naa, “Saakaria, koku burut, God ia walangoro anum niaaring, ma anum tabuan Elisabet in buta paa ta natumlik a muaana, ma un taar a iaana baa Ioaanes. \v 14 Un gaaia aakit uni, ma mongoro kaai diat a gaaia u ra nuna binabuta, \v 15 maa in ngaala namataa ra Tadaaru. Pa in inim a waain, baa a palaa na longlong, ma baa pa din butai utbaai ia teng ma ra Takado na Nion. \v 16 Ma in ben talili ta mongoro na taara Israael karom a Tadaaru anundiat God. \v 17 In dekdek aakit welaar ma ra propet Eliaas, in muga taa ra Tadaaru, kupi in ben ungaai balet a kum tamtamaa ra kum naat karom a kum natnatundiat kupi diat a wemaraam balet, ma in ben paa a taara na wabulbul balet kup a koina ninunuk anu ra kum takado na taara, kupi in waninaar a taara anu ra Tadaaru kup anuna winawaan paat.” \p \v 18 Saakaria i tiri aangelo naa, “Ang nunura lelawaai naa a utnaa mi in waan paat? Maa mir, mir aa takaana raap.” \v 19 Ma aangelo i baalui naa, “Iaau Gaabriel, iaau laana tur namataan God. Ia ut i tula wa iaau kupi ang wapua ui, ma ang lo a koina wewapua mi karom ui. \v 20 Iaku ui, pa u nurnur u ra nung pirpir. In waan paat takado ut u ra kilaalaina. Baboi, mi pa un pirpir, maa kabina pa u nurnur. Un munga ku tuk u ra pakaana bung baa a utnaa mi in waan paat uni.” \p \v 21 U ra pakaana bung maa a taara diat kiki walaang kup Saakaria, diat ngaraa baa ia ki iwan aakit u ra ruma na wetabaar. \v 22 Baa i waan pari, pa i pirpir laar paai ma karom diat, i tututuk maku karom diat ma ra ru limaana. Io, diat nunurai naa Saakaria ia babo taa ta binabo u ra ruma na wetabaar. \p \v 23 Baa ia raap anuna pakaana bung na pinapaam, i waan talili kup anuna taamaan. \v 24 Ma namur, Elisabet anuna tabuan i kipbaala, ma lima na kalaang pa i waan ingen paa ko ra ruma. \v 25 Ma i piri naa, “Mi maraagaam a Tadaaru i waraaut iaau ma i lo wa a utnaa baa iaau wawirwir uni naa ra taara.” \s1 Di wapua Maaria naa in buta Iesu \p \v 26 Baa ia 6 na kalaang anun Elisabet, God i tula wa aangelo Gaabriel urong Gaalilaia un raa taamaan a iaana Naasaret. \v 27 I waan karom a inip na tabuan a iaana Maaria, a pet webaat anun Iosep, ia baa ko ra wuna taara anun king Dewid. \v 28 A aangelo i ruk karom Maaria ma i piri taana naa, “Un gaaia, u daan aakit! A Tadaaru i ki karom ui.” \v 29 Ma Maaria i nuknuk laklagon aakit u ra pirpir mi, baa aawa a kukuraaina. \v 30 Ma a aangelo i piri taana naa, “Maaria, koku burut, God i gaaia aakit un ui. \v 31 Walangoroi! Un kipbaala, un buta paa a naat muaana, ma un taar taa a iaana baa Iesu. \v 32 Ma a iaana in rarang, ma din waatungi naa a Natun God a Ngaala Aakit. Ma a Tadaaru God, in waki taai u ra kiki na king anun tabuna Dewid, \v 33 ma in naagagon takum a wuna taara anun Iaakob, ma anuna mataanitu pa in raap.” \v 34 Maaria i tiri aangelo naa, “In papet lelawaai mi, maa pa mir laa ungaai ma ta muaana?” \v 35 A aangelo i baalui naa, “A Takado na Nion in ki un ui, ma a dekdekin God a Ngaala Aakit in pulu baat ui. Lenmaa a Tena Gomgom baa un buta paai, din waatungi naa a Natun God. \v 36 Baboi, a kakum Elisabet ia takaana, ma di waatungi naa a bi, iaku mari ia kipbaala, ma ia 6 na kalaang anuna. \v 37 Maa pa ta utnaa i dekdek karom God.” \v 38 Ma Maaria i piri naa, “Iaau, iaau a tultul anu ra Tadaaru, din paami un iaau welaar ma ra num pirpir.” Ma a aangelo i waan paa koni. \s1 Maaria i waan karom Elisabet \p \v 39 Namur Maaria i waninaar paa, ma i waan tato gagaa kup a taamaan baa i ki nate u ra kum taangaai u ra papaar Iudaia. \v 40 I ruk u ra ruma anun Saakaria, ma i wataa na gaaia paa Elisabet. \v 41 Baa Elisabet i walangoro paa a wewataai na gaaia anun Maaria karomi, a naat i gula u ra in balaana, ma Elisabet i teng ma ra Takado na Nion. \v 42 Ma i pirpir ma ra ngaala na ingaana naa, “Ui u daan taa ra in tabuan raap, ma a naat kaai baa un butai i daan. \v 43 Iaau woi na mangaana tabuan mi maa naa ra nung Tadaaru in waan karom iaau? \v 44 Baa iaau walangoro anum wewataai na gaaia karom iaau, a naat i gaaia, ma i gula u ra in balaang. \v 45 U daan baa u nurnur naa a pirpir anu ra Tadaaru karom ui in waan paat lingtatuna.” \s1 Maaria i pir walaawa paa God \p \v 46 Maaria i piri naa, \q1 “A niong i pir walaawa paa a Tadaaru, \q2 \v 47 ma in balaang i gaaia un God, anung Tena Walaaun, \q1 \v 48 maa i maari iaau anuna tultul na tabuan, baa iaau a tabuan biaa ku iaau. \q1 Turpaai mari a kum taaun taara raap diat a piri un iaau naa iaau daan, \q2 \v 49 maa Ia baa i Dekdek, ia paam taa a kum ngaala na utnaa un iaau, \q2 a iaana i gomgom. \q1 \v 50 Anuna maarmaari i ki karom a kum taaun taara raap baa diat rui. \q1 \v 51 I paam a kum dekdek na pinapaam ma ra limaana, \q2 ma u ra dekdekina i kamaar weraana wa diat baa diat aamaamaan ngaala u ra nuknukindiat. \q1 \v 52 I ong pari wa a kum king ko ra nundiat kum kiki na ngaala, \q2 ma i wangaala pa diat baa di nuki naa diat a taara biaa ku. \q1 \v 53 I tabaara a kum iba na taara ma ra kum kokoina utnaa \q2 ma i tula wa a kum tadaaru ma ra pabon na limaandiat. \q1 \v 54 I waraaut anuna kum tultul, a taara Israael, \q2 maa i nuk paa anuna maarmaari \q1 \v 55 karom Aabaraam ma ra nuna wuna taara takum, \q2 welaar ma ia pir taai karom anundaat wuna taara taanga namuga.” \p \v 56 Ma Maaria i ki karom Elisabet welaar ma tula kalaang, ma namur i waan talili balet kup anuna taamaan. \s1 Elisabet i buta Ioaanes a Tena Baapitaaiso \p \v 57 Io, baa a bung anun Elisabet i ot kupi in babuta uni, i buta paa a naat muaana. \v 58 A kum teptepaana ma a kum kakuna diat walangoroi baa a Tadaaru i maari aakit Elisabet, ma diat gaaia ungaai mai. \p \v 59 Baa ia 8 na bung anu ra naat, diat waninaar kupi din poko kikili, ma diat nemi kupi diat a taar taa a iaan tamaana Saakaria uni. \v 60 Iaku naana i piri naa, “Koku, a iaana ut Ioaanes.” \v 61 Diat piri taana naa, “Pa ta kakum i lo a iang maa.” \v 62 Namur diat paam a kum wakilang ma ra limaandiat karom tamaana, ma diat tiri naa woi na iang i nemi naa din ungi u ra naat. \v 63 Ma i tutuk kup ta utnaa baa in timtimu uni, ma i timui naa, “A iaana Ioaanes.” Diat raap diat kakaian. \v 64 Ma a waan Saakaria i paapa, ma in kaarmene i tapalaa, ma i pirpir maut, i pir walaawa paa God. \v 65 Ma a kum teptepaandiaar raap, diat burut aakit. A kum pirpir u ra utnaa mi, i waan werweraan u ra kum taamtaamaan baa diat ki nate u ra kum taangaai u ra papaar Iudaia. \v 66 Diat raap baa diat walangoroi, diat nuknuk aakit uni, ma diat piri naa, “A mangaana naat aawa mi?” Maa diat baboi naa a dekdek i ra Tadaaru i ki uni. \s1 Saakaria i pirpir na propet \p \v 67 Saakaria tamaan Ioaanes, i teng ma ra Takado na Nion, ma i pirpir na propet lenbi, \q1 \v 68 “Daat a pir walaawa paa a Tadaaru, a God anu ra taara Israael, \q2 maa ia waan paat karom anuna taara, \q2 ma ia kul walaangalaanga pa diat. \q1 \v 69 Ia taar taa a dekdek na Tena Walaaun karom daat, \q2 ko ra wuna taara anu ra nuna tultul Dewid, \q1 \v 70 welaar ma ia pir taai namuga utbaai ko ra waa ra nuna kum gomgom na propet. \q1 \v 71 Ia taar taai kupi in walaaun pa daat ko ra nundaat kum ebaar, \q2 ma ko ra limaandiat raap baa diat milikuaana daat, \q1 \v 72 ma kupi in maari anundaat wuna taara taanga namuga \q2 ma in paam ot paa anuna gomgom na kunubu. \q2 \v 73 I weweliman taau karom tabundaat Aabaraam, \q1 \v 74 naa in walaaun pa daat ko ra limaa ra nundaat kum ebaar, \q2 kupi daat a papaam karomi ma pa daat a burut. \q2 \v 75 Daat a papaam karomi ma ra mangamangaan baa i gomgom ma i takado namataana, \q2 u ra nundaat kum bungbung na lalaaun raap. \q1 \v 76 Ma ui natunglik, din waatung ui, a propet anun God a Ngaala Aakit, \q2 maa un waanwaan muga taa ra Tadaaru, \q2 ma un paam aara muga anuna aakapi, \q1 \v 77 kupi din wakaapa anuna taara naa din walaaun pa diat, \q2 baa di aa una wa nundiat kum aakaina mangamangaan, \q1 \v 78 kabina u ra ngaala na maarmaari anu ra nundaat God. \q2 Ma u ra nuna maarmaari a kaapa na warwalaaun taanginaanga nate in puaa paat karom daat. \q1 \v 79 In puaa un diat baa diat ki u ra baboto, \q2 ma u ra baboto na minaat, \q1 kupi in muga daat u ra aakapi na maalmaal.” \p \v 80 Ma a naat i ngaala waanwaan ma i dekdek waanwaan u ra niono. Ma i ki u ra bil na wanua tuk i tur paat karom a taara Israael. \c 2 \s1 Maaria i buta Iesu \r (Mt 1:18-25) \p \v 1 U ra kilaala maa, Kaaisaar Aaugusto i naagagoni kupi din timu a iaa ra taara u ra kum taamaan raap baa Rom i naagagon diat. \v 2 Bi ia a mugaana pakaan baa di timu iaandi baa Kirinio i naagagon Siria. \v 3 Ma a taara raap diat waan kup anundiat kum taamtaamaan mulu kupi din timu iaandiat. \p \v 4 Iosep kaai i waan ko ra taamaan Naasaret u ra papaar Gaalilaia kup a taamaan Betilem u ra papaar Iudaia. Betilem, a taamaan baa di buta Dewid iaai, maa Iosep ia ko ra wuna taara anun Dewid. \v 5 I waan kupi din timu a iaana, ungaai ma ra iaan Maaria anuna pet webaat. Baa diaar waan Maaria ia kipbaala. \v 6 Ma baa diaar ki irong Betilem, i ot a bung kupi Maaria in babuta uni, \v 7 ma i buta paa a mugaana natuna, a naat muaana. Ma i pului ma ra kum maalu na naat, ma i wainep taai u ra wuwuwung na winangaan ara kum wewagua, kabina maa a ruma na ininep aagil ia teng paa kon ditul. \s1 A wewapua u ra binabuta anun Iesu karom a kum tena baboura sip \p \v 8 Raa kum tena baboura sip diat baboura anundiat kum liur na sip u ra marum inaanga nabuaal marawaai u ra taamaan maa. \v 9 Ma a aangelo anu ra Tadaaru i waan paat paa karom diat, ma ra minamaar anu ra Tadaaru i baarabaara lili diat, ma diat burut aakit. \v 10 A aangelo i piri taan diat naa, “Koku muaat burut. Muaat baboi, iaau waan paat karom muaat ma ra koina wewapua baa in wagaaia a taara raap. \v 11 Mari, u ra taamaan anun Dewid, di aa buta paa anumuaat Tena Walaaun, ia baa Kaarisito, a Tadaaru. \v 12 Ma muaat a babo kup a wakilang lenbi: A naat di pulu taai ma ra kum maalu na naat, ma di wainep taai ku u ra wuwuwung na winangaan ara kum wewagua.” \p \v 13 Pa i iwan ku ma a ngaala na kor na aangelo taanginaanga u ra maawa diat waan paat karom a aangelo maa, ma diat pir walaawa paa God lenbi, \q1 \v 14 “A pir walaawa karom God inaanga nate aakit, \q1 ma a maalmaal u ra rakrakaan buaal raap karom diat \q2 baa i gaaia un diat.” \p \v 15 Baa a kum aangelo diat aa waan kon diat unaanga nate u ra maawa, a kum tena baboura sip diat piri naa, “Mi ut daat a waan urong Betilem, daat a babo a utnaa mi ia waan paat, baa a Tadaaru ia wapua ta daat uni.” \p \v 16 Io diat waan gagaa, ma diat baat paa Maaria ma Iosep ma ra naat mangalon baa di wainep taai ku u ra wuwuwung na winangaan ara kum wewagua. \v 17 Baa diat babo a naat, diat pir waiaa a pirpir baa aangelo ia wapua ta diat uni u ra naat maa. \v 18 Ma diat raap baa diat walangoro a pirpir anu ra kum tena baboura sip, diat kakaian aakit uni. \v 19 Baa Maaria i walangoro a kum pirpir mi, i paam akotoi u ra in balaana ma i nuknuk aakit uni. \v 20 A kum tena baboura sip diat waan talili, diat wangaala paa God ma diat pir walaawa paai u ra kum utnaa diat walangoroi ma diat aa babo taai, welaar ma ra pirpir anu ra kum aangelo. \s1 Di taar a iaan Iesu \p \v 21 Baa i 8 na bung anu ra naat, ma i ot kupi din poko kikili, di taar taa a iaana baa Iesu, welaar ma ra pirpir a aangelo ia pir taai baa Maaria pa i kipbaala utbaai. \s1 Di taar taa Iesu karom a Tadaaru \p \v 22-24 Baa ia raap a kum bungbung na wagomgom anun Iosep ma Maaria, welaar ma ra Naagagon anun Moses, diaar waan unaanga Ierusalem kupi diaar a wetabaar ma “ruina buna baa ru baarmaan na kuwur,” \rq Lewi 12:8 \rq* \m welaar ma ra pirpir na Naagagon anu ra Tadaaru. Io, diaar lo Iesu kaai unaanga Ierusalem, kupi diaar a taar taai taa ra Tadaaru, welaar ma di aa timu taai u ra Naagagon anu ra Tadaaru naa, “A kum mugaana naat muaana raap ma ra kum mugaana muaana na wewagua, din taar ta diat karom a Tadaaru.” \rq Pin 13:2, 12\rq* \p \v 25 Raa muaana i ki inaanga Ierusalem a iaana Simion, a tena takado ma a tena urur kaai karom God. I kiki walaang kup a warwalaaun anu ra taara Israael, ma a Takado na Nion i ki uni. \v 26 A Takado na Nion ia wapuaana taai karomi naa pa in maat gagaa, in babo muga taa ut a Kaarisito anu ra Tadaaru. \v 27 A Takado na Nion i muga ruki u ra ruma na wetabaar. Baa i babo paa naadiaarwaana diaar waan paat ma ra naat Iesu kupi diaar a paam a wetabaar welaar ma di aa timu taai u ra kum Naagagon, \v 28 Simion i lo paa Iesu ma ra ru limaana. Ma i pir walaawa karom God lenbi, \q1 \v 29 “Tadaaru, mi un walaangalaanga wa iaau, anum tultul, kupi ang waan ma ra maalmaal, \q1 welaar ut ma ra num pirpir. \q1 \v 30 Iaau aa babo taa anum warwalaaun ma ra mataang, \q2 \v 31 a warwalaaun, baa u aa waninaar paai namataa ra kum wuna taara raap. \q1 \v 32 A kaapa kup in wakaapakaapa anum aakapi karom diat baa wakir a taara Israael, \q2 ma kupi a minamaar karom anum taara Israael.” \p \v 33 Tamaana ma naana diaar kakaian aakit u ra kum pirpir mi Simion i piri un Iesu. \v 34 Simion i pir wadaan diaar, ma i piri taan Maaria, naan Iesu, naa, “A naat mi God i pilak paai kupi mongoro na te Israael diat a wirua uni ma ra mongoro kaai diat a lalaaun uni, ma kupi a wakilang baa mongoro na taara diat a milikuaanai. \v 35 Baa diat a milikuaanai din wapuaana a kum ninunuk ko ra balaan mongoro na taara. Ma ui, a tapunuk baa un kariaanai in welaar ma in liwan na wineium baa in go anum lalaaun.” \p \v 36-38 Io, raa tabuan bulung, a propet, a iaana Aanaa, i waan paat karom ditul u ra pakaana bung maa. A tabuan mi a natun Paanuel, ko ra wuna taara Aaser. Ia takaana aakaka, ia 84 na kilaala anuna ma i walaa maku. Diaar taulaa paa ku 7 na kilaala ma namur anuna muaana i maat. A tabuan mi pa i waan paa ko ra ruma na wetabaar, i lotlotu u ra bungbung na mage ma u ra bungbung na marum, i laana wawel ma i laana aaraaring. Baa i waan paat karom ditul i waatung wakaak paa karom God, ma i wewapua u ra naat karom diat raap baa diat kiki walaanga paa a warwalaaun anun Ierusalem. \s1 Ditul waan talili balet urong Naasaret \p \v 39 Baa Iosep ma Maaria diaar aa paam ot paa a kum utnaa raap welaar ma ra Naagagon anu ra Tadaaru, ditul waan talili balet urong Gaalilaia kup anundiat taamaan Naasaret. \v 40 Ma a naat i tawa ma i dekdek waanwaan, ma i teng ma ra manaana, ma ra maarmaari anun God i ki uni. \s1 Iesu i ki u ra ruma na wetabaar \p \v 41 U ra kum kilakilaala raap tamaan Iesu ma naana diaar laana waan unaanga Ierusalem u ra lukaara na waan likaai. \v 42 Baa ia 12 kilaala anun Iesu, ditul waan unaanga Ierusalem kup a lukaara na waan likaai, welaar ut maa diat laana paami. \v 43 Baa a lukaara ia raap, diat waan talili balet, ma Iesu i ki okot ku inaanga Ierusalem, iaku tamaana ma naana pa diaar nunurai. \v 44 Diaar nuki naa diat weur ma ra taara. Baa ia raa bung u ra nundiat winawaan talili diaar turpaai kupi diaar a baat kup Iesu naa ra kum kakunditul, ma ra kum teptepaanditul. \p \v 45 Baa diaar gaana baatbaat taau kupi, diaar waan talili balet unaanga Ierusalem, ma diaar baat kupi manaanga. \v 46 Baa diaar aa baat paa tula bung, diaar babo baraata paa Iesu u ra ruma na wetabaar. I ki ungaai ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon, i walwalangoro diat, ma i tirtiri diat. \v 47 Ma diat raap baa diat walangoroi, diat kakaian u ra nuna manaana, ma u ra nuna kum binabaalu karom diat. \v 48 Baa diaar babo paai, diaar kakaian, ma naana i piri taana naa, “Natunglik, aawa kabina maa u paami lenmi un mir? Mir ma tamaam mir aa baat raap paa kup ui, ma mir ngaraa aakit un ui.” \v 49 Ma i piri taan diaar naa, “Aawa maa mur baatbaat kup iaau uni? Pa mur nunurai naa i takado kupi ang ki u ra ruma anun Tamaang?” \v 50 Iaku pa diaar kaapa u ra nuna pirpir. \p \v 51 Namur ditul waan talili urong Naasaret, ma i tartaraam karom diaar, ma naana i nuk akoto a kum utnaa raap mi. \v 52 Iesu i tawa waanwaan u ra panina ma u ra nuna manaana, ma i ngaala a gaaia anun God ma ra taara uni. \c 3 \s1 Ioaanes a Tena Baapitaaiso i warawaai \r (Mt 3:1-12; Mk 1:1-8; Io 1:19-28) \p \v 1 Baa i wenoina ma lima na kilaala na naagagon anun Kaaisaar Tiberio, Pontio Pilaato a ngaala na mukmuga i naagagon u ra papaar Iudaia, ma Erodes i mukmuga u ra papaar Gaalilaia, ma tenalik Pilipo i mukmuga u ra ru papaar Ituraaia ma Traakoniti, ma Lisaanio i mukmuga u ra papaar Aabilene \v 2 ma Aanaas ma Kaaiapaas diaar lo a pinapaam na mukmuga na tena wetabaar karom God. U ra kilaala maa a pirpir anun God i waan paat karom Ioaanes, natun Saakaria baa i ki inaanga u ra bil na wanua. \v 3 Ma i waan u ra kum wanua raap marawaai u ra daanim Ioridaan, i warawaai naa a taara diat a nukpuku ma din baapitaaiso diat, ma God in una wa anundiat kum aakaina mangamangaan. \v 4 Welaar ma di aa timu taai u ra buk anu ra propet Aaisaia naa, \q1 “In ingaan raa i wewataai u ra bil na wanua lenbi, \q1 ‘Muaat a paam aara aakapi anu ra Tadaaru, \q2 muaat a paam kado anuna kum aakapi. \q1 \v 5 A kum maale raap din punang diat \q2 ma a kum tiltil raap ma ra kum taangaai din kil kado diat. \q1 A kum aakapi baa i pagol din wakadoi, \q2 ma a kum wanua i tungtung, din punang kadoi. \q1 \v 6 Ma a taara raap diat a babo a warwalaaun anun God.’” \rq Aais 40:3-5 \rq* \p \v 7 A kor na taara diat waan paat karom Ioaanes kupi in baapitaaiso diat. Ma i piri taan diat naa, “Aai, muaat a kum natu ra kum wui! Woi maa i piri naa muaat a kalaa ino ko ra naagagon na binabaalu anun God baa in waan paat? \v 8 Muaat a paam a kum utnaa baa in wapuaanai naa muaat aa nukpuku. Ma koku muaat nuki naa God pa in naagagon muaat maa kabina muaat a wuna taara anun Aabaraam. Iaau piri taa muaat naa, God i pet laar paai kupi in paam apaat paa a wuna taara anun Aabaraam ko ra kum waat bi. \v 9 Di aa ung taa a naawa naa ra kum kapkabina diwaai, ma a kum diwaai raap baa pa diat wa ta koina waindiat, din bur wa diat, ma din ong ta diat u ra nguan.” \p \v 10 A kor na taara diat tiri naa, “Aawa maa miaat a paami?” \v 11 I baalu diat naa, “Ia baa anuna ta ruina maalu na minong, in taar taa tin taan te baa pa nuna tina maalu na minong, lenkaai maa u ra utnaa na winangaan.” \v 12 Ma raa kum tena lolo tatakom diat waan paat kupi in baapitaaiso diat. Ma diat tiri naa, “Tena wawer, aawa maa miaat a paami?” \v 13 Ma i baalu diat naa, “Koku muaat lo a tatakom i ngaala taa ra toto di aa naagagon taai.” \v 14 Ma raa kum tena wineium diat tiri naa, “Ma miaat, aawa maa miaat a paami?” Ma i baalu diat naa, “Koku muaat pet na kaankaan biaa paa ku a maani ko ra taara, ma koku muaat wetakun warwaruga, muaat a gaaia paa ku anumuaat wedok.” \p \v 15 A taara diat kiki walaang kup Kaarisito. Baa diat walangoro Ioaanes, diat nuki naa kanaapi Kaarisito ma mi ia waan paat. \v 16 Ma Ioaanes i piri taan diat raap naa, “Iaau baapitaaiso muaat ma ra palaa, iaku ia baa i ngaala taang in waan paat, in baapitaaiso muaat ma ra Takado na Nion ma ra nguan. Ma iaau, iaau kinalik aakit taana. \v 17 I paam paa anuna saaol u ra limaana kupi in ong weraana a panina wit ko ra wit mulu. Baa ia wali raap taai in ung ungaai anuna wit u ra nuna ruma na wit, ma in tun wa a kum panpanina u ra nguan baa pa in maat.” \v 18 Baa Ioaanes i warawaai karom diat ma ra Koina Wewapua i wadekdek diat ma ra mongoro na pirpir kupi diat a puku anundiat mangamangaan. \p \v 19 Ma Ioaanes i pirpir dekdek karom Erodes a mukmuga, kabina maa i taulaa balet ma Erodiaa, a tabuan anun tenalik. Ma i pirpir dekdek u ra kum aakaina utnaa raap kaai baa Erodes ia paam taai. \v 20 Ma Erodes i paam balet ku aakaina mangamangaan baa i waruk taa Ioaanes u ra ruma na karabus. \s1 Ioaanes i baapitaaiso Iesu \r (Mt 3:13-17; Mk 1:9-11) \p \v 21 Baa Ioaanes i baapitaaiso a taara raap, i baapitaaiso kaai Iesu. Ma baa i aaraaring, a maawa i tapaapa, \v 22 ma a Takado na Nion i waan pari, i ung a panina welaar ma ra ina buna, ma i ki taau nate un Iesu. Ma in ingaan raa taanginaanga u ra maawa i piri lenbi, “Ui Natunglik, a naat na wakwakaak, iaau gaaia aakit un ui.” \s1 A niluluk na wuna taara anun Iesu \r (Mt 1:1-17) \p \v 23 Iesu i turpaa anuna pinapaam baa i 30 duk anuna kilaala na lalaaun. Ia a natun Iosep, a nuknuki ra taara ku lenmaa. \li1 Iosep a natun Eli, \li1 \v 24 Eli a natun Maataat, \li1 Maataat a natun Lewi, \li1 Lewi a natun Melki, \li1 Melki a natun Iaanaa, \li1 Iaanaa a natun Iosep, \li1 \v 25 Iosep a natun Maatatio, \li1 Maatatio a natun Aamos, \li1 Aamos a natun Naaum, \li1 Naaum a natun Esli, \li1 Esli a natun Naagaai, \li1 \v 26 Naagaai a natun Maat, \li1 Maat a natun Maatatio, \li1 Maatatio a natun Semein, \li1 Semein a natun Iosek, \li1 Iosek a natun Iodaa, \li1 \v 27 Iodaa a natun Ioaanaan, \li1 Ioaanaan a natun Resaa, \li1 Resaa a natun Serubaabel, \li1 Serubaabel a natun Salaatiel, \li1 Salaatiel a natun Neri, \li1 \v 28 Neri a natun Melki, \li1 Melki a natun Aadi, \li1 Aadi a natun Kosaam, \li1 Kosaam a natun Elmaadaam, \li1 Elmaadaam a natun Er, \li1 \v 29 Er a natun Iosua, \li1 Iosua a natun Elieser, \li1 Elieser a natun Iorim, \li1 Iorim a natun Maataat, \li1 Maataat a natun Lewi, \li1 \v 30 Lewi a natun Simion, \li1 Simion a natun Iuda, \li1 Iuda a natun Iosep, \li1 Iosep a natun Ionaam, \li1 Ionaam a natun Eliaakim, \li1 \v 31 Eliaakim a natun Melea, \li1 Melea a natun Menaa, \li1 Menaa a natun Maataataa, \li1 Maataataa a natun Naataan, \li1 Naataan a natun Dewid, \li1 \v 32 Dewid a natun Iese, \li1 Iese a natun Obed, \li1 Obed a natun Boaas, \li1 Boaas a natun Saalmon, \li1 Saalmon a natun Naason, \li1 \v 33 Naason a natun Aaminadaab, \li1 Aaminadaab a natun Aadmin, \li1 Aadmin a natun Aarni, \li1 Aarni a natun Esrom, \li1 Esrom a natun Peres, \li1 Peres a natun Iuda, \li1 \v 34 Iuda a natun Iaakob, \li1 Iaakob a natun Aaisaak, \li1 Aaisaak a natun Aabaraam, \li1 Aabaraam a natun Teraa, \li1 Teraa a natun Naakor, \li1 \v 35 Naakor a natun Seruk, \li1 Seruk a natun Raagaa, \li1 Raagaa a natun Pelek, \li1 Pelek a natun Eber, \li1 Eber a natun Saalaa, \li1 \v 36 Saalaa a natun Kaainaan, \li1 Kaainaan a natun Aapaakaad, \li1 Aapaakaad a natun Sem, \li1 Sem a natun Noaa, \li1 Noaa a natun Laamek, \li1 \v 37 Laamek a natun Maatusaalaa, \li1 Maatusaalaa a natun Enok, \li1 Enok a natun Iaared, \li1 Iaared a natun Maalelel, \li1 Maalelel a natun Kaainaan, \li1 \v 38 Kaainaan a natun Enos, \li1 Enos a natun Set, \li1 Set a natun Aadaam, \li1 Aadaam a natun God. \c 4 \s1 Saataan i walaam Iesu \r (Mt 4:1-11; Mk 1:12-13) \p \v 1 Iesu i teng ma ra Takado na Nion. Baa i waan taangirong u ra daanim Ioridaan, a Nion i mugai unaanga u ra bil na wanua. \v 2 I ki matira 40 bungbung ma Saataan i walaami. Pa i wangaan, ma baa ia raap a kum bungbung maa, i molo. \v 3 Ma Saataan i piri taana naa, “Baa ui a Natun God, un piri karom ina waat bi kupi in tapuku kup in bred.” \v 4 Iesu i baalui naa, “Di aa timu taai u ra Buk Taabu naa, ‘A taara pa diat lalaaun ko ra utnaa na winangaan ku.’” \rq Naag 8:3 \rq* \p \v 5 Saataan i ben paai un raa wanua inaanga nate, ma i waiaa taa a kum mataanitu raap u ra rakrakaan buaal taana u ra naat na pakaana bung ku. \v 6 Ma i piri taana lenbi, “Ang tabaara ui ma ra dekdek ma ra kum minamaar indiat raap, maa di aa taar taai taang, ma ang taari karom te baa iaau nemi. \v 7 Baa un lotu karom iaau, anum raap ku a kum utnaa mi.” \v 8 Iesu i piri taana naa, “Di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi, ‘Un lotu karom a Tadaaru anum God, ma un taraam ku karomi.’” \rq Naag 6:13 \rq* \p \v 9 Ma Saataan i ben paai unaanga Ierusalem, ma i waki taai un raa pakaan inaanga nate aakit u ra ruma na wetabaar. Ma i piri taana naa, “Baa ui a Natun God, un irok pari taanga min, \v 10 maa di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi, \q1 ‘In tula wa anuna kum aangelo \q2 kupi diat a baboura wakaak ui. \q1 \v 11 Diat a lo pa ui ma ra kum limaandiat, \q2 kupi koku u tukaa paa a kakim un ta waat.’” \rq Kele 91:11-12 \rq* \m \v 12 Iesu i baalui naa, “Di aa pir taai u ra Buk Taabu lenbi, ‘Koku u walaar a Tadaaru anum God.’” \rq Naag 6:16\rq* \p \v 13 Baa Saataan ia walaar taai ma ra kum walwalaam raap mi, i waan paa kumun koni. \s1 Iesu i turpaa anuna pinapaam irong Gaalilaia \r (Mt 4:12-17; Mk 1:14-15) \p \v 14 Iesu i waan talili urong u ra papaar Gaalilaia ma ra dekdek i ra Takado na Nion, ma a pirpir uni i waan werweraan u ra papaar raap maa. \v 15 Ma Iesu i wer a taara u ra nundiat kum ruma na lotu, ma diat raap diat pir walaawa paai. \s1 Di lu wa Iesu irong Naasaret \r (Mt 13:53-58; Mk 6:1-6) \p \v 16 Baa Iesu i waan paat irong Naasaret, a taamaan baa i ngaala iaai, i ruk u ra ruma na lotu u ra Bung Saabaat, welaar ma ra nuna mangamangaan ut, ma i tur kupi in luluk. \v 17 Ma di taar taa a buk anu ra propet Aaisaia karomi. I palaa paa a buk baa di aa pipin taai, ma i babo a pakaana baa di aa timu taai uni lenbi, \q1 \v 18 “A Nio ra Tadaaru i ki un iaau, \q2 maa ia pilak pa iaau kupi ang warawaai ma ra Koina Wewapua karom a kum iba na taara. \q1 Ia tula wa iaau kupi ang warawaai lenbi, din palaa wa diat baa di aa wi baat ta diat, \q2 din wababo balet a kum pula, \q1 din walaangalaanga wa diat baa diat kariaana a mawaat baa di aa paam taai un diat, \q1 \v 19 ma ang wewapua u ra kilaala na maarmaari anu ra Tadaaru mi ia waan paat.” \rq Aais 61:1-2\rq* \p \v 20 I pipin taa balet a buk maa, i taar taai karom a tultul, ma i ki balet. A taara raap u ra ruma na lotu diat babo dekdeki, \v 21 ma i piri taan diat naa, “A pirpir mi muaat walangoroi, mari di aa paam ot paai.” \p \v 22 Ma diat gaaia paai, ma diat kakaian u ra nuna koina pirpir. Ma diat piri uni naa, “Aai, a muaana mi a natun Iosep ku.” \v 23 Ma i piri taan diat naa, “Kaduk muaat a pir a pirpir welwelaar bi un iaau: ‘Doktaa, un walaangalaanga pa ui ut! A kum utnaa raap baa miaat walangoroi naa u aa paam taai irong Kaapernaaum, koina baa un paami utkaai min u ra num taamaan.’” \v 24 Ma Iesu i piri kaai taan diat naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, pa ta propet di urur karomi u ra nuna taamaan ut. \v 25 A lingtatuna ut baa mongoro na walaa na tabuan diat ki Israael u ra kilaala anun Eliaas, baa tula kilaala ma 6 na kalaang pa i baata, ma a ngaala na minolo i manong a kum taamtaamaan raap. \v 26 Iaku pa di tula wa Eliaas karom ta te Israael, karom a walaa na tabuan ku u ra taamaan Saareptaa ko ra papaar Sidon. Ia baa wakir a tabuan Israael. \v 27 Ma mongoro na wukawuka diat ki Israael u ra kilaala anu ra propet Elisa, iaku pa di walaangalaanga te kon diat, Naamaan ku a muaana taanga Siria, baa wakir a te Israael.” \p \v 28 A taara raap baa diat ki u ra ruma na lotu, diat kaankaan aakit baa diat walangoro a kum pirpir mi. \v 29 Io, diat tur, ma diat lu wa Iesu ko ra nundiat taamaan. Diat aal paai unaanga u ra taangaai baa diat paam taa anundiat taamaan uni, kupi diat a ong pari Iesu u ra papaara waat. \v 30 Iaku i waan ku naliwan naa ra kor na taara, ma i waan paa kon diat. \s1 Iesu i lu irok wa a tabaraan ko ra muaana \r (Mk 1:21-28) \p \v 31 Namur Iesu i waan urong Kaapernaaum, u ra papaar Gaalilaia, ma i wer diat u ra Bung Saabaat. \v 32 Ma diat kakaian u ra nuna wawer, maa i wer diat lenbaa ia ut i paam akoto a naagagon. \v 33 U ra ruma na lotu raa muaana i ki, a tabaraan kuraa uni, i kulkulaai dekdek lenbi, \v 34 “Aai! Ui Iesu a te Naasaret. Un paam aawa un miaat? U waan paat duk kupi un baanaakaka wa miaat. Iaau nunura ui, ui a Tena Gomgom anun God.” \v 35 Iesu i turbaati ma ra pirpir lenbi, “Koku pirpir! Pari ko ra muaana maa!” A tabaraan i ong pari taai namataandiat raap, i pari paa koni, ma pa ta utnaa i aaka u ra panina. \p \v 36 A taara raap diat kakaian aakit, ma diat tiri wetwetalaai diat naa, “A mangaana pirpir aawa mi? I paam akoto a naagagon ma ra dekdek ma i naaknaagagon wa a kum tabaraan, ma diat pari maut.” \p \v 37 Ma a pirpir un Iesu i waan werweraan u ra kum taamtaamaan raap u ra papaar maa. \s1 Iesu i walaangalaanga paa mongoro na malaapaang \r (Mt 8:14-17; Mk 1:29-39) \p \v 38 Iesu i pari ko ra ruma na lotu, ma i waan kup a ruma anun Simon. Ma nimun Simon, a tabuan, i malaapaang ma ra ina wuwan, ma diat aaring Iesu kupi in waraauti. \v 39 Ma Iesu i tur taau naa ra baana, ma i lu wa ina wuwan koni, ma a tabuan maa i laangalaanga. Ma i tur maut, ma i tabaara diat ma ra utnaa na winangaan. \p \v 40 Baa i tawiwibung, a taara diat ben pa diat raap baa diat malaapaang ma ra kum aalawur mangaana malaapaang karom Iesu. Ma i ung a ru limaana un diat raaraa, ma diat laangalaanga raap. \v 41 Ma a kum tabaraan kaai diat pari kon ta mongoro, ma diat kulkulaai naa, “Ui a Natun God.” Ma Iesu i turbaat diat, kupi koku diat pirpir, kabina diat nunurai ut naa ia Kaarisito, baa God i tula wai. \p \v 42 Baa ia keke, Iesu i waan ko ra taamaan maa, kup a bil na wanua. A kor na taara diat baat kupi. Baa diat baat paai diat turbaati kupi koku ma i waan kon diat. \v 43 Iaku i baalu diat naa, “Ang warawaai ma ra Koina Wewapua u ra mataanitu anun God un raa kum taamaan ingen kaai. Maa mi ia kabina baa i tula wa iaau urin.” \v 44 Ma i warawaai u ra kum ruma na lotu u ra papaar Iudaia. \c 5 \s1 A kum mugaana naat na wawer anun Iesu \r (Mt 4:18-22; Mk 1:16-20) \p \v 1 Raa bung baa Iesu i tur nakono u ra taai kikil Genesaaret a taara diat liur baat paai, kupi diat a walangoro a pirpir anun God. \v 2 Ma i babo paa a ru mon matira nakono, baa a kum tena ong bene diat aa waan paa kon diaar, kuraa diat gi anundiat kum bene. \v 3 Ma Iesu i kaa tato taau un raa kon diaar, a mon baa anun Simon, ma i piri taana naa in tul kinalik taa a mon uaa nataai. Ma Iesu i ki taau uni, ma i wer a kor na taara. \p \v 4 Baa ia raap anuna pirpir, i piri taan Simon naa, “Muaat a waan uaa u ra lamaana, ma muaat a ong anumuaat kum bene kup ta ian.” \v 5 Simon i piri taana naa, “Tena Wawer, miaat aa pet doko pa miaat u ra marum raap, ma pa miaat aal paa ta ian, iaku kabina ui u wetulaa, ang ong taa balet a kum bene.” \v 6 Baa diat ong taa a kum bene, diat aal paa mongoro na ian aakit, ma ra nundiat kum bene marawaai diat a tarabaat. \v 7 Diat kalua paa a kum teptepaandiat ko ra weru mon kupi diat a waraaut diat. Io, diat waan karom diat, ma diat wateng a ru mon raap, ma diaar pot na murung ma. \v 8-10 Simon ma diat baa diat weur mai diat kakaian u ra kum ian baa diat aal paai, lenkaai maa karom a ru teptepaana, Iaakobo ma Ioaanes, a ru natun Sebedaaio. Baa Simon Petero i babo a utnaa mi, i puka pari ma ra urur naan Iesu ma i piri taana naa, “Tadaaru, waan kon iaau, iaau a tena aakaina.” Iesu i baalui naa, “Koku burut. Turpaai mari, un aalaal paa a taara.” \v 11 Baa diat aa aalula taa a ru mon, diat waan paa ko ra nundiat kum utnaa raap, ma diat murmur Iesu. \s1 Iesu i walaangalaanga paa a wukawuka \r (Mt 8:1-4; Mk 1:40-45) \p \v 12 Iesu i ki un raa taamaan, ma raa muaana baa a panina raap i aaka ma ra wukawuka i ki matira. Baa i babo paa Iesu, i puka papaabum taau unapia ma ra urur ma i aaring dekdeki naa, “Tadaaru, pa i dekdek karom ui, baa u nemi, io, un walaangalaanga iaau.” \v 13 Ma Iesu i kado wa a limaana, i paam a panina ma i piri taana naa, “Iaau nemi ut. Un laangalaanga.” Ma a wukawuka i raap maut koni. \v 14 Ma Iesu i pirpir dekdek taau karomi naa, “Koku wapua taa te uni. Un waan ma un waiaa muga ta ui karom a tena wetabaar karom God, ma un taar a wetabaar karom God welaar ma Moses ia pir taai. Baa un paami lenbi in kaapa karom a taara baa u aa laangalaanga.” \v 15 Iaku a pirpir un Iesu i waan werweraan bakaai ma, ma mongoro na taara diat waan ungaai kupi diat a walangoroi, ma kupi in walaangalaanga pa diat ko ra nundiat kum malaapaang. \v 16 Iaku mongoro na pakaan Iesu i laana waan ingen u ra bil na wanua kup a niaaring. \s1 Iesu i walaangalaanga paa a muaana baa a panpanina i maat \r (Mt 9:1-8; Mk 2:1-12) \p \v 17 Raa bung baa Iesu i wer a taara, raa kum Parisaaio ma raa kum tena wawer u ra kum Naagagon, diat ki karomi. Diat waan paat ko ra kum taamaan raap u ra papaar Gaalilaia ma u ra papaar Iudaia ma ko ra taamaan Ierusalem kaai. Ma a dekdek i ra Tadaaru i ki un Iesu kupi in walaangalaanga a kum malaapaang. \v 18 Raa kum muaana diat lo paa a muaana baa a panpanina i maat, diat loi u ra baat. Diat walaari naa diat a ruk mai, kupi diat a wainep taai namuga naan Iesu. \v 19 Iaku pa diat ruk laar paai mai, maa kabina a ngaala na kor na taara. Io, diat kaa mai unaanga nate u ra ruma, diat rakaan aara paa raa pakaan inaanga nate, ma diat warira pari taai ma ra baat naliwan naa ra kor na taara namuga naan Iesu. \v 20 Baa Iesu i babo anundiat nurnur, i piri taa ra muaana maa, “Tepaang, di aa una wa anum kum aakaina mangamangaan.” \p \v 21 A kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio, diat nuknuk u ra nuknukindiat naa, “Woi na mangaana muaana mi? I pir aakaka God baa i welaara ia mai. Woi in una wa a kum aakaina mangamangaan? God ku i pet laar paai.” \v 22 Iesu i nunura a nuknukindiat, ma i tiri diat naa, “Aawa kabina muaat nuknuk lenmi? \v 23 Woi na mangaana pirpir ang piri kupi ang waiaa a dekdeking mai karom muaat? Ang piri naa, ‘Di aa una wa anum kum aakaina mangamangaan,’ baa, ‘Un tur, ma un waan’? \v 24 Io, ang piri lenbi kupi muaat a nunurai naa Natu ra Muaana i paam akoto a naagagon kupi in una wa a kum aakaina mangamangaan min napia.” Io, i piri karom a muaana baa a panpanina i maat, “Iaau piri taam, un tur, un lo paa anum baat, ma un waan kup anum ruma.” \v 25 Ma i tur maut namuga taan diat raap, i lo paa anuna baat, ma i waan kup anuna ruma. Baa i waan i pir walaawa paa God. \v 26 Ma diat raap diat kakaian aakit, diat pir walaawa paa God, a panindiat i ururian aakit, ma diat piri naa, “Mari, daat babo a kum raaungaana utnaa i matakin u ra nundaat binabo.” \s1 Iesu i wataa paa Lewi \r (Mt 9:9-13; Mk 2:13-17) \p \v 27 Baa ia raap a kum utnaa mi, Iesu i waan ma i babo paa a tena lolo tatakom, a iaana Lewi, baa i ki u ra ruma na tatakom, ma Iesu i piri taana naa, “Un murmur iaau.” \v 28 Io, Lewi i tur ma i waan paa ko ra nuna kum utnaa raap, ma i murmur Iesu. \p \v 29 Namur Lewi i paam a ngaala na winangaan un Iesu u ra nuna ruma. Mongoro na tena lolo tatakom ma raa taara kaai diat ki ungaai ma Iesu u ra winangaan mi. \v 30 Raa kum Parisaaio ungaai ma nundiat kum tena wawer u ra kum Naagagon, diat puku anuna kum naat na wawer ma diat piri taan diat naa, “Aawa kabina baa muaat wangaan ma muaat inim ungaai ma ra kum tena lolo tatakom ma ra kum tena aakaina?” \v 31 Iesu i piri taan diat naa, “A doktaa pa i waan paat kup diat baa diat lalaaun wakaak. Pate! I waan paat kup diat ku baa diat malaapaang. \v 32 Pa iaau waan paat kup a kum tena takado. Pate! Iaau waan paat kupi ang wataa paa a kum tena aakaina kupi diat a nukpuku.” \s1 A wetiri u ra winawel \r (Mt 9:14-15; Mk 2:18-20) \p \v 33 Raa taara diat piri taan Iesu naa, “A kum naat na wawer anun Ioaanes diat laana wawel ma diat aaraaring, ma ra kum naat na wawer kaai anu ra kum Parisaaio. Iaku anum kum naat na wawer diat wangwangaan ma diat ininim ku.” \v 34 Iesu i baalu diat naa, “A kum teptepaa ra matakina tinaulaa diat a wawel lelawaai baa a matakina tinaulaa i ki ungaai utbaai ma diat? \v 35 Ta bung in waan paat, baa din ben ingen wa a matakina tinaulaa kon diat, io, u ra kum bungbung maa diat a wawel maraagaam.” \s1 A pirpir welwelaar u ra maalu ma ra waain \r (Mt 9:16-17; Mk 2:21-22) \p \v 36 Iesu i pir kaai raa pirpir welwelaar taan diat lenbi, “Pa te in rabaana paa ta pakaana maalu ko ra in matakina maalu, kupi in ingit ungaai taai ma ra in turaaina maalu. Baa te i paami lenmaa, in rabaana aaka wa a matakina maalu, ma a pakaana matakina pa diaar a babo welaar ma ra pakaana turaaina. \v 37 Ma pa te in labo taa a matakina waain u ra in turaaina palaa na waain baa di paami ko ra pani ra wewagua, kaduk a matakina waain in rabaana wa in turaaina palaa, ma a waain in talabo, ma in palaa na waain kaai in aaka. \v 38 Din labo ut a matakina waain u ra in matakina palaa na waain. \v 39 Pa ta muaana baa ia inim paa a turaaina waain, in nem balet a matakina waain, in piri ku naa, ‘A turaaina ut i koina.’” \c 6 \s1 Iesu ia a Tadaaru i ra Bung Saabaat \r (Mt 12:1-8; Mk 2:23-28) \p \v 1 Un raa Bung Saabaat, baa Iesu i waan bolo u ra kum wanua na wit, anuna kum naat na wawer diat gamut kutu paa a kum wit, diat rumi ma ra limaandiat ma diat aani. \v 2 Raa kum Parisaaio diat tiri Iesu naa, “Aawa kabina baa muaat paam a utnaa mi ma pa muaat murmur a Naagagon ko ra Bung Saabaat?” \v 3 Ma Iesu i piri taan diat, “Lelawaai, pa muaat luk utbaai a utnaa baa Dewid i paami baa diat ma ra taara baa diat weur mai diat molo? \v 4 I ruk u ra ruma anun God, i lo paa a bred baa di aa tabaara taa God mai, i aani, ma i tabaara diat kaai baa diat weur mai. A bred maa di wataabui ko ra taara biaa ku. A kum tena wetabaar ku karom God i tale diat a wangaan koni.” \v 5 Ma Iesu i piri taan diat, “Natu ra Muaana ia a Tadaaru i ra Bung Saabaat.” \s1 Iesu i walaangalaanga paa a muaana baa limaana i baau \r (Mt 12:9-14; Mk 3:1-6) \p \v 6 Un raa Bung Saabaat bulung, Iesu i ruk u ra ruma na lotu, ma i wer a taara. Ma raa muaana kuraa matira, a ot na limaana i baau. \v 7 A kum Parisaaio ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat baat kup ta utnaa baa diat a takuna Iesu mai, io, diat babo ururai baa lelawaai in walaangalaanga a malaapaang u ra Bung Saabaat, baa pate. \v 8 Ma Iesu i nunura a nuknukindiat ma i piri taa ra muaana baa limaana i baau naa, “Tur! Un tur unamuga taan diat raap.” I tur, ma i tur taau namuga taan diat. \v 9 Io, Iesu i piri taan diat naa, “Ang tiri muaat: Aawa maa a kum Naagagon i piri naa din paami u ra Bung Saabaat? Din paam a koina baa din paam aakaina, din walaaun te baa din baanaakaka te?” \v 10 Ma i babo taltalili paa karom diat raap, ma i piri taa ra muaana naa, “Un kado a limaam.” Ma i kadoi, ma a limaana i tubu balet. \v 11 Ma a balaandiat i teng ma ra kaankaan, ma diat pirpir ungaai kup ta mangaana utnaa diat a paami un Iesu. \s1 Iesu i pilak paa a 12 aapostolo \r (Mt 10:1-4; Mk 3:13-19) \p \v 12 Raa bung, Iesu i waan unaanga u ra taangaai lik kupi in aaraaring. A bung na marum raap maa, i aaraaring karom God. \v 13 Baa i keke, i wataa paa anuna taara na wawer karomi, ma i pilak paa ku 12 kon diat, ma i waatung ta diat baa a kum aapostolo. \v 14 Bari diat: Simon ia baa Iesu i taar taa kaai raa iaana baa Petero, dina ma Aanderiaas, Iaakobo, Ioaanes, Pilipo, Baatolomaaio, \v 15 Maataio, Tomaas, Iaakobo a natun Aalipaaio, Simon raa ko ra kikil Silot,\f + \fr 6:15 \ft A kikil Silot pa diat nem a mataanitu Rom i naagagon diat.\f* \v 16 Iudaas a natun Iaakobo, ma Iudaas Iskaariot ia baa i wagu taa Iesu. \s1 Iesu i wer a taara ma i walaangalaanga diat \r (Mt 4:23-25) \p \v 17 Baa Iesu ma ra nuna taara na wawer diat waan pari taanginaanga u ra tangaai lik, i tur u ra welaar na wanua, ungaai ma ra nuna kor na taara na wawer. Ma mongoro na taara taangirong u ra papaar Iudaia ma taanginaanga Ierusalem ma ko ra kum taamtaamaan nakono marawaai Tiro ma Sidon kaai, \v 18 diat waan paat kupi diat a walangoroi, ma kupi in walaangalaanga pa diat ko ra nundiat kum malaapaang. Ma i lu irok wa a kum tabaraan kon diat raap baa a kum tabaraan diat baanaakaka diat. \v 19 Ma a taara raap, diat nemi kupi diat a paam a panin Iesu, kabina maa a dekdek i waan pari koni, ma i walaangalaanga pa diat raap. \s1 A gaaia ma ra tapunuk \r (Mt 5:1-12) \p \v 20 Iesu i babo anuna taara na wawer ma i piri naa, \q1 “Muaat baa muaat iba, muaat daan, \q2 maa anumuaat a mataanitu anun God! \q1 \v 21 Muaat baa muaat molo mi, muaat daan, \q2 maa namur muaat a maaur. \q1 Muaat baa muaat luan mi, muaat daan, \q2 maa namur muaat a nangon. \q1 \v 22 Muaat daan baa a taara diat nget muaat, \q2 ma baa diat milikuaana muaat \q2 ma diat pir aakaka muaat, \q2 ma baa diat uli aakaka a iaamuaat, \q1 kabina u ra Natu ra Muaana. \p \v 23 “U ra bung baa din paam a kum utnaa mi karom muaat, muaat a gaaia, muaat a irirok ma ra gaaia, maa i ngaala aakit anumuaat wedok inaanga u ra maawa. Maa a kum utnaa mi, anundiat wuna taara taanga namuga diat aa paam taai karom a kum propet. \q1 \v 24 Iaku in aaka karom muaat baa muaat tadaaru, \q2 maa muaat aa kale paa anumuaat koina. \q1 \v 25 In aaka karom muaat baa muaat maaur mi, \q2 maa namur muaat a molo. \q1 In aaka karom muaat baa muaat nangnangon mi, \q2 maa namur muaat a tapunuk ma muaat a taangi. \q1 \v 26 In aaka karom muaat baa a taara raap diat pir walaawa pa muaat, \q2 maa a utnaa mi anundiat wuna taara taanga namuga diat paami karom a kum propet warwaruga. \s1 A pinapaam na maarmaari karom a kum ebaar \r (Mt 5:38-48) \p \v 27 “Iaau piri taa muaat baa muaat walangoro iaau, muaat a maari anumuaat kum ebaar, ma muaat a paam a koina karom diat baa diat milikuaana muaat. \v 28 Muaat a pir wadaan diat baa diat weninaan muaat, ma muaat a aaraaring un diat baa diat baanaakaka muaat. \v 29 Baa te i paar taa a papaara waam, un taar taa kaai raa papaar taana. Baa te i raa paa anum maalu baa u laana burung baat anum minong mai, un maadek taa kaai anum siot taana. \v 30 Un tabaara diat raap baa diat aaring ui. Ma baa te i lo paa ta utnaa kon ui, koku u aaring balet kupi. \v 31 Ta mangaana utnaa baa muaat nemi naa a taara diat a paami karom muaat, muaat kaai muaat a laana paami karom diat. \p \v 32 “Baa muaat maari diat ku baa diat maari muaat, din pir walaawa pa muaat lelawaai? Maa a kum tena aakaina kaai diat maari wetwetalaai diat ut. \v 33 Baa muaat paam a koina karom diat baa diat paam a koina karom muaat, din pir walaawa pa muaat lelawaai? Maa a kum tena aakaina kaai diat paampaami lenmaa. \v 34 Baa a taara diat aaring muaat kup ta utnaa, ma muaat taari ku karom diat baa muaat nunurai naa diat a baalui ut karom muaat, din pir walaawa pa muaat lelawaai? Maa a kum tena aakaina kaai diat taartaar taa a utnaa taa ra kum tena aakaina, ma diat nemi naa diat a baalui. \v 35 Iaku muaat a maari anumuaat kum ebaar, ma muaat a paam a koina karom diat. Ma baa a taara diat nemi naa diat a lo kumun ta utnaa kon muaat, io, muaat a taari ku taan diat, ma koku muaat nemi naa diat a baalui. Baa muaat a paami lenmaa, anumuaat wedok in ngaala aakit, ma muaat a kum natun God a Ngaala Aakit, maa i maari diat baa pa diat laana waatung wakaak karomi, ma diat kaai baa a kum tena aakaina. \v 36 Muaat a laa u ra maarmaari, welaar ma Tamaamuaat a tena maarmaari. \s1 Koku muaat naagagon te \r (Mt 7:1-5) \p \v 37 “Koku muaat naagagon te, kupi koku kaai din naagagon muaat. Koku muaat takuna te, kupi koku din takuna muaat. Muaat a dumaana wa a kum aakaina mangamangaan a taara diat paami karom muaat, kupi din dumaana wa kaai anumuaat kum aakaina mangamangaan. \v 38 Muaat a wetabaar, ma God in tabaara muaat. Iaku maa a wetabaar anun God karom muaat in teng, ma din tataanga pari, ma in teng balet, ma in taltalanger. Maa woi na mangaana wetabaar baa muaat taari, a ngaala baa a kinalik, ia ut maa din welaara a utnaa mai, baa din taari taa muaat.” \p \v 39 Iesu i pir kaai a pirpir welwelaar karom diat lenbi, “A pula in ben lelawaai kaai te baa i pula? Lelawaai, diaar raap pain diaar a puka darong un ta tung? \v 40 A naat na wawer pa i ngaala taa ra nuna tena wawer. Iaku ia baa ia waraap paa anuna wawer, in welaar ma ra nuna tena wawer. \p \v 41 “I lawaai maa u babo paa ku a kurkur kuraa u ra in mataan temlik, ma pa u nuk paa a pakaan diwaai pi kuraa u ra in mataam ut? \v 42 Baa pa u babo paa a pakaan diwaai pi kuraa u ra in mataam, un piri lelawaai karom temlik naa, ‘Tenglik, ang rakaan wa a kurkur ko ra in mataam’? Ui a tena warwaruga, un lo muga wa a pakaan diwaai pi ko ra in mataam, io, un babo wakaak kupi un rakaan wa a kurkur ko ra in mataan temlik. \s1 Ru mangaana waina diwaai \r (Mt 7:16-20; 12:33-35) \p \v 43 “En koina diwaai pa in wa ta aakaina waina, ma in aakaina diwaai kaai pa in wa ta koina waina. \v 44 Din nunura lele a kum diwaai ko ra waindiat. Pa un git paa ina waina fig ko ra in kadaa, ma ina waina waain ko ra in barudu. \v 45 A koina muaana i waiaa anuna koina mangamangaan ko ra koina baa i ki u ra nuna lalaaun, ma ra aakaina muaana kaai i waiaa anuna aakaina mangamangaan ko ra aakaina baa i ki u ra nuna lalaaun. Maa a waa ra taara i pir apuaana a mangamangaan baa i teng u ra nundiat lalaaun. \s1 A ru tena paam ruma \r (Mt 7:24-27) \p \v 46 “I lawaai maa muaat waatung iaau ma ‘Tadaaru, Tadaaru,’ ma pa muaat paam a kum utnaa baa iaau piri taa muaat? \v 47 Ia baa i waan karom iaau ma i walangoro anung kum pirpir, ma i taraam uni, i welaar ma ra muaana baa ang wapua muaat uni. \v 48 I welaar ma ra muaana baa i paam a ruma nate u ra waat. I kil adongdong paa a kum tung, ma i pagaa taa a kum toro i ra ruma nate uni. Baa a lomon i waan paat, ma i aalir taau u ra ruma, pa i laaur laar paai, maa kabina di aa paam wakaak taai. \v 49 Iaku te baa i walangoro anung kum pirpir ma pa i taraam uni, i welaar ma ra muaana baa i watur ku anuna ruma nate u ra pia ma pa i paam amuga taa a kabi ra ruma. Baa a lomon i aalir taau uni, i puka, ma i tareng aakaka maut!” \c 7 \s1 A nurnur anun raa mukmuga anu ra kum tena wineium taangirong Rom \r (Mt 8:5-13) \p \v 1 Baa Iesu ia pir araap taa a kum pirpir mi karom a taara, i waan urong Kaapernaaum. \v 2 Raa mukmuga anu ra kum tena wineium taangirong Rom i ki matira. Raa ko ra nuna kum tultul i malaapaang, marawaai in maat. A tultul mi, anuna mukmuga i nemnem aakiti. \v 3 Baa a mukmuga anu ra kum tena wineium mi i walangoro a pirpir un Iesu, i tula wa raa kum mukmuga anu ra taara Iudaia baa diat a aaringi kupi in waan karomi, ma in walaangalaanga paa anuna tultul. \v 4 Baa diat waan paat karom Iesu, diat aaring adekdeki lenbi, “Iesu, a muaana maa a koina muaana, i koina baa un taraam karomi, \v 5 maa i maari anundaat wuna taara, ma i kul taa anumiaat ruma na lotu mi.” \v 6 Io, Iesu i murmur diat. \p Baa diat aa marawaai u ra ruma, a mukmuga anu ra kum tena wineium i tula wa raa kum teptepaana karom Iesu ma ra pirpir lenbi, “Tadaaru, koku iaau watakida ui, maa pa iaau takado kupi un ruk u ra nung ruma. \v 7 Pa iaau nuki kaai naa iaau takado kupi ang waan karom ui. Un pir ku ta pirpir, ma anung tultul in laangalaanga. \v 8 Maa iaau a muaana baa iaau tartaraam u ra naagagon anundiat baa diat ngaala taang, ma di taar taa a naagagon kaai taang kup a taara na wineium. Baa iaau piri taan te naa, ‘Un waan,’ in waan ku. Ma karom te kaai lenbi, ‘Un waan urin,’ in waan ku urin. Ma karom anung tultul naa, ‘Un paam a utnaa bari ia,’ in paami ku.” \p \v 9 Baa Iesu i walangoro taa a pirpir mi, i kakaian aakit uni, ma i tur tapuku karom a taara baa diat murmuri, ma i piri naa, “Iaau piri taa muaat naa, pa iaau babo taa ta te Israael baa anuna nurnur i ngaala welaar ma ra muaana mi.” \v 10 Ma diat baa di tula wa diat, diat waan talili balet kup a ruma, diat baboi naa a tultul maa ia laangalaanga. \s1 Iesu i walaaun paa natu ra walaa na tabuan \p \v 11 Pa i iwan ku, ma Iesu i waan u ra taamaan di waatungi ma Naain, ma anuna kum naat na wawer ma ra ngaala na kor na taara kaai diat waan ungaai mai. \v 12 Baa ia waan paat marawaai u ra rukruk i ra taamaan, i babo a taara diat lo pari raa minaat. A minaat mi, a baarmaan, ia raa ot ku a natun raa walaa na tabuan. Mongoro na taara taangirong u ra taamaan diat weur ungaai mai. \v 13 Baa a Tadaaru i babo a tabuan maa, i maari ma i piri taana naa, “Koku ma u taangi.” \v 14 I waan marawaai, ma i paam a luwu baa di lo a minaat mai, ma a taara baa diat lo a minaat diat tur akot. Iesu i piri naa, “A baarmaan, iaau piri taam naa un kaamtur.” \v 15 Io a minaat i ki ma i pirpir. Ma Iesu i taar taai balet karom naana. \p \v 16 A taara raap maa diat kakaian, ma diat pir walaawa paa God ma diat piri naa, “A ngaala na propet ia waan paat karom daat. God ia waan paat kupi in waraaut daat, anuna taara.” \v 17 Ma a pirpir mi un Iesu i waan werweraan irong u ra papaar Iudaia raap, ma ra kum taamtaamaan marawaai kaai. \s1 Iesu ma Ioaanes a Tena Baapitaaiso \r (Mt 11:2-19) \p \v 18 A kum naat na wawer anun Ioaanes a Tena Baapitaaiso diat wapuai u ra kum utnaa raap mi un Iesu. Ioaanes i wataa paa rudi kon diat, \v 19 ma i tula wa diaar karom a Tadaaru kupi diaar a tiri naa, “Ui ma maa di pirpir muga un ui naa un waan paat, baa miaat a ki walaang utbaai kup te?” \p \v 20 Baa diaar waan paat karom Iesu, diaar piri naa, “Ioaanes, a Tena Baapitaaiso i tula wa mir karom ui, kupi mir a tiri ui naa, ‘Ui ma maa di pirpir muga un ui naa un waan paat, baa miaat a ki walaang utbaai kup te?’” \p \v 21 U ra pakaana bung ut maa, i walaangalaanga paa mongoro ko ra nundiat kum ngunungut ma ra kum malaapaang, ma i lu irok wa a kum tabaraan kon diat, ma i wababo paa mongoro na pula. \v 22 Ma i baalu diaar naa, “Mur a waan talili, ma mur a wapua Ioaanes u ra kum utnaa mi mur baboi, ma mur aa walangoro taai: A kum pula diat aa babo, diat baa a kakindiat i maat diat aa waan kado, a kum wukawuka diat aa laangalaanga, a kum lengbaa diat aa walangor, a kum minaat diat aa lalaaun, ma di warawaai u ra Koina Wewapua karom a kum iba na taara. \v 23 Baa te i babo a kum utnaa mi iaau paami ma anuna nurnur pa i puka, ia daan.” \p \v 24 Baa a ru naat na wawer anun Ioaanes diaar aa waan, Iesu i piri karom a kor na taara un Ioaanes naa, “U raa bung baa muaat waan u ra bil na wanua karom Ioaanes, aawa maa muaat babo kupi? Ina kura duk baa i taltalaaur u ra dadaip? Pate. \v 25 Aawa maa muaat waan kupi muaat a baboi? A muaana baa i mong ma ra in koina maalu? Pate. Baboi, diat baa diat mong ma ra ngaatngaat na maalu, ma diat daan ma ra kum kokoina utnaa, diat ki u ra kum ruma na king. \v 26 Aawa maa muaat waan kupi muaat a baboi? A propet? Maia, iaau piri taa muaat, Ioaanes i ngaala aakit ut taa ra kum propet. \v 27 Di aa timtimu taau uni u ra Buk Taabu lenbi, \q1 ‘Baboi, ang tula wa anung tena lo pirpir kupi in muga taam. \q1 In muga taam ma in paam aara anum aakapi.’ \rq Maal 3:1\rq* \m \v 28 Iaau piri taa muaat, Ioaanes i ngaala aakit taan diat raap baa di buta diat, iaku ia baa i kinalik aakit u ra mataanitu anun God, i ngaala taana.” \p \v 29 A taara raap baa diat walangoroi, ma ra kum tena lolo tatakom kaai, diat taraam u ra takado na aakapi anun God, baa diat lo a baapitaaiso anun Ioaanes. \v 30 Iaku maa a kum Parisaaio ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon pa diat nem a aakapi baa God i taari kup diat, maa pa diat mulaaot u ra baapitaaiso anun Ioaanes. \p \v 31 Ma Iesu i piri balet naa, “Aawa duk maa ang welaara a taaun taara mai mi? Diat welaar ma ra aawa? \v 32 Diat welaar ma ra kum naat liklik baa diat ki u ra balaa ra taamaan ma diat wewataai karom raa taara kon diat lenbi, \q1 ‘Baa miaat paar kudu, \q2 pa muaat laagaar uni, \q1 ma baa miaat kele a kelekele na tapunuk, \q2 pa muaat taangi uni.’ \m \v 33 Ioaanes a Tena Baapitaaiso i waan paat, pa i aan ta koina utnaa ma pa i inim a waain, ma muaat piri uni naa, ‘A tabaraan i ruk taau uni.’ \v 34 Natu ra Muaana i waan paat, i wangaan ma i inim, ma muaat piri uni naa, ‘Baboi, a muaana mi a tena winangaan ma ra tena ininim, a tepaa ra kum tena lolo tatakom, ma ra kum tena aakaina.’ \v 35 Iaku a taara raap baa diat murmur a manaana anun God diat wapuaanai naa anuna manaana ia a manaana lingtatuna.” \s1 Raa tabuan i labo a polo na mangingi u ra ru kakin Iesu \p \v 36 Raa Parisaaio i ben paa Iesu kupi diaar a wangaan ungaai. Iesu i ruk u ra ruma anu ra Parisaaio maa, ma i ki u ra winangaan. \v 37 Ma raa tabuan taanga u ra taamaan maa, a tena aakaina, baa i nunura paai naa Iesu kuraa i wangaan u ra ruma anu ra Parisaaio, i ruk ma ra polo na mangingi baa i taana u ra in palaa baa di paami ko ra waat. \v 38 Ma i tur taau namur taan Iesu, naa ra ru kakina. I taangtaangi, ma a lur na mataana i pukpuka taau u ra ru kakin Iesu, ma i upa diaar ma ra weu na lorina, i dum diaar, ma i labo a polo na mangingi un diaar. \p \v 39 Baa a Parisaaio maa i babo a utnaa mi, i nuki naa, “Baa a muaana mi a propet lingtatuna, in nunura a tabuan mi baa i paam a ru kakina, ma in nunura kaai a magiraana, maa ia a aakaina tabuan.” \v 40 Iesu i piri taana naa, “Simon iaau nemi naa ang pir taa raa utnaa taam.” Ma i baalui naa, “Tena Wawer, un piri ku.” \p \v 41 Iesu i piri taana naa, “Raa ru muaana diaar dinaau maani paa kon raa muaana, raa kon diaar i dinaau paa 500 na kina ma raa paan diaar kaai 50 kina. \v 42 A ru muaana maa pa diaar pet laar paai kupi diaar a baalu a dinaau, maa pa nundiaar ta maani. Io, a muaana maa i piri taan diaar naa, ‘Koku maku mur baalu anumur dinaau.’ Woi kon diaar anuna maarmaari karom a muaana baa i taar taa maani taan diaar in ngaala aakit?” \v 43 Simon i baalui naa, “Kanaapi ia baa i dinaau paa a ngaala na maani aakit koni.” Iesu i piri taan Simon naa, “I takado aakit anum binabaalu.” \p \v 44 Iesu i kakawet unamur karom a tabuan, ma i piri taan Simon naa, “Babo a tabuan mi. Baa iaau ruk u ra num ruma pa u taar ta palaa kupi din gi a ru kaking mai. Iaku, a tabuan mi, i gi a ru kaking ma ra lur na mataana, ma i upa diaar ma ra weu na lorina. \v 45 Pa u wakilang anum gaaia ma ra wedum karom iaau, iaku maa a tabuan mi i dumdum a ru kaking turpaai utbaai baa iaau waan paat min. \v 46 Pa u aalu in loring ma ta wel, iaku maa a tabuan mi i labo taa a polo na mangingi u ra ru kaking. \v 47 Iaau piri taam naa anuna ngaala na maarmaari karom iaau i waiaai naa di aa una wa anuna mongoro na aakaina mangamangaan. Te baa di una wa ku anuna kinalik na aakaina mangamangaan, anuna maarmaari kaai in kinalik.” \p \v 48 Ma Iesu i piri taa ra tabuan maa naa, “Di aa una wa anum kum aakaina mangamangaan.” \v 49 A taara baa diat ki u ra winangaan, diat pirpir ungaai, diat piri naa, “Woi na mangaana muaana mi i pet laar paai kupi in una wa a kum aakaina mangamangaan?” \v 50 Iesu i piri taa ra tabuan maa naa, “U ra num nurnur ut, di aa walaaun pa ui. Un waan ma ra maalmaal.” \c 8 \s1 In tabuan diat weur ma Iesu \p \v 1 Namur Iesu i waan taltalili u ra kum ngaala na taamaan ma ra kum kinkinalik na taamaan kaai, i warawaai ma ra Koina Wewapua u ra mataanitu anun God karom diat. Diat weur ma ra nuna 12 naat na wawer, \v 2 ma a kum tabuan kaai, baa ia lu irok wa a kum tabaraan kon diat, ma ia walaangalaanga pa diat ko ra kum malaapaang. Bi diat a kum tabuan maa: Maaria, a iaana kaai Maagdalene, ia baa 7 na tabaraan diat pari paa koni, \v 3 ma Ioaana a tabuan anun Kusaa, a mukmuga anu ra kum tultul anun Erodes, ma Susaana, ma mongoro kaai. A kum tabuan mi diat waraaut Iesu ma nuna kum naat na wawer ko ra nundiat wuwuwung ut. \s1 A pirpir welwelaar u ra tena minamaarut \r (Mt 13:1-17; Mk 4:1-12) \p \v 4 Baa a ngaala na kor na taara ko ra kum taamtaamaan diat waan paat ungaai karom Iesu, i pir raa pirpir welwelaar karom diat lenbi, \v 5 “Raa tena minamaarut i waan kupi in lamira a kum waina wit. Baa i lalamira waanwaan, raa kum waina diat puka taau u ra aakapi, ma a taara diat papaa nate un diat, ma ra kum pika diat aan wa diat. \v 6 Raa kum waina kaai diat puka taau u ra pia na waatwaat, ma baa diat ilak paat, diat malulur balet ku, maa a pia i magege aakit. \v 7 Raa kum waina kaai diat puka taau naliwan u ra kum katkadaa, ma a kum kadaa diat tawa ungaai ma diat, ma diat tawa baat pa diat. \v 8 Raa kum waina kaai diat puka taau u ra koina pia, diat tawa ma diat wa. Raaraain diwaai i wa raa maar na waina.” \p Baa ia pir taa a kum pirpir mi taan diat, i piri naa, “Ia baa in talingaana, i koina baa in walangor mai.” \p \v 9 Anuna kum naat na wawer diat tiri kup a kukuraai ra pirpir welwelaar baa ia pir taai. \v 10 Ma i piri taan diat lenbi, “God ia taar taa a manaana taa muaat kupi muaat a nunura a kum utnaa na pidik u ra nuna mataanitu. Iaku karom a taara ingen iaau wer diat ma ra kum pirpir welwelaar, kupi \q1 ‘diat a bababo ma pa diat a babo lelei, \q1 diat a walwalangor ma pa diat a walangoro lelei, \q2 ma pa diat a manaana uni.’ \rq Aais 6:9\rq* \s1 Iesu i palaa kukuraai ra pirpir welwelaar u ra tena minamaarut \r (Mt 13:18-23; Mk 4:13-20) \p \v 11 “A kukuraai ra pirpir welwelaar mi i lenbi, a waina wit i welaar ma ra pirpir anun God. \v 12 A kum waina wit baa diat puka taau u ra aakapi, diat welaar ma ra taara baa diat walangoro taa a pirpir, ma Saataan i waan paat, ma i lo wa a pirpir ko ra balaandiat, kupi koku diat nurnur, ma koku di walaaun diat. \v 13 Ma a kum waina u ra pia na waatwaat, diat welaar ma ra taara baa diat walangoro a pirpir, ma diat paam akotoi ma ra gaaia. Iaku maa, pa ta aakaarindiat, anundiat nurnur pa i tur iwan, ma baa a kum walwalaam i waan paat karom diat, diat puka maut. \v 14 Ma a kum waina baa diat puka taau naliwan u ra kum katkadaa, diat welaar ma ra taara baa diat walangoro a pirpir, iaku u ra nundiat lalaaun a kum nginaraa, a kum wuwuwung, ma ra gaaia ko ra lalaaun min napia, diat burung baat paa a pirpir, ma pa diat wa ta waindiat. \v 15 Ma a kum waina baa diat puka taau u ra koina pia, diat welaar ma ra taara baa diat walangoro a pirpir, ma i ki u ra balaandiat, diat taraam uni, ma diat paam akoto dekdeki, tuk diat wa a waindiat. \s1 A pirpir welwelaar u ra laam \r (Mk 4:21-25) \p \v 16 “Pain te in wakup taa ta laam ma in kuop baat taai ma ra baaket, ma pa in ung taai kaai natudaangi ra waawaa. Pate! In ung taai ut nate u ra nuna turtur, kupi diat baa diat ruk diat a babo a kaapakaapaina. \v 17 Ma a kum utnaa raap baa i taana ino, in waan paat kaapakaapa. Ma a kum utnaa raap baa i wawalipa, namur din nunurai ma in waan paat baarabaara. \v 18 Io, muaat a nuknuk wakaak u ra pirpir baa muaat walangoroi. Baa te i paam akoto a manaana u ra pirpir anun God, din tabaarai balet ma ra ngaala. Ma baa te pa i paam akoto ta manaana, din rakaan wa utkaai a kinalik na manaana baa i nuki naa i paam akotoi.” \s1 Naan Iesu ma ra kum tatena liklik \r (Mt 12:46-50; Mk 3:31-35) \p \v 19 Naan Iesu ma ra kum tatena liklik diat waan paat kupi diat a baboi, iaku maa pa diat pet laar paai, maa a kor na taara diat liur baat paai. \v 20 Ma di wapua Iesu naa, “Naam ma ra kum tatem liklik bari diat nataamaan. Diat nem na babo ui.” \v 21 Ma i piri taan diat naa, “Diat baa diat walangoro a pirpir anun God ma diat taraam uni, diat maa naang ma ra kum tateng liklik.” \s1 Iesu i turbaat a dadaip ma ra top \r (Mt 8:23-27; Mk 4:35-41) \p \v 22 Raa bung Iesu ma ra nuna kum naat na wawer, diat kaa u ra mon, ma i piri taan diat naa, “Daat a waan bolo urong un raa papaara taai kikil.” Ma diat waan. \v 23 Baa diat welulu waanwaan ma ra sel, Iesu i inep duman. A dekdek na dadaip i tapalaa taau un diat u ra taai kikil, ma a mon i wawangaan, ma marawaai diat a wirua. \v 24 A kum naat na wawer diat waan karomi, diat waanguni, ma diat piri taana naa, “Tena Wawer, Tena Wawer, daat wirua ma!” Io, i kaamtur, i turbaat a dadaip ma ra dekdek na top, ma diaar ngo, ma i malila maut. \v 25 Ma i piri taa ra kum naat na wawer naa, “Kuraa awaai anumuaat nurnur?” Diat burut, ma diat kakaian, diat tiri wetwetalaai diat naa, “Woi na mangaana muaana ma mi, baa i naagagon a dadaip ma ra top ma diaar taraam karomi?” \s1 Iesu i lu irok wa a kum tabaraan kon raa muaana \r (Mt 8:28-34; Mk 5:1-20) \p \v 26 Iesu ma ra kum naat na wawer diat pukaai u ra papaar anu ra taara Geraasaa, baa i ki irong un raa papaara taai kikil ko ra papaar Gaalilaia. \v 27 Baa Iesu i kaa pari ko ra mon, raa muaana taanga u ra taamaan maa, baa a kum tabaraan diat ruk taau uni, i waan baraatai. Ia welwelik uni, baa pa i gop ta maalu, ma pa i ki kaai un ta ruma, i kiki ku u ra kum babaang na minaat. \v 28 Baa i babo paa Iesu, i kulkulaai, ma i puka pari taau naa ra ru kakina, ma i kulkulaai ma ina ngaala na ingaana lenbi, “Aawa maa un paami un iaau Iesu, Natun God a Ngaala Aakit? Iaau aaring ui baa koku u wakadik iaau.” \v 29 I piri lenmi, kabina maa Iesu ia pirpir dekdek paa karom a tabaraan kupi in pari ko ra muaana mi. Mongoro na pakaan a tabaraan i umi. A taara diat laana bababoura baat a muaana mi, diat laana wi taa a ru limaana ma ra ru kakina ma ra kum sen, iaku i laana aal kutu wa diat ku, ma a tabaraan i laana wowo paai unaanga u ra kum bil na wanua. \p \v 30 Iesu i tiri naa, “Woi na iaam?” Ma i baalui naa, “A iaang a Liur na tabaraan,” maa a mongoro na tabaraan diat ruk taau uni. \v 31 Ma diat aaring Iesu kupi koku i tula ruk ta diat u ra ngaala na tung baa pa di babo a tuktukina. \p \v 32 A ngaala na liur na boro diat wangwangaan matira u ra papaara taangaai, ma a kum tabaraan diat aaring Iesu kupi diat a ruk taau u ra kum boro. Ma i taraam wa diat. \v 33 Ma a kum tabaraan diat pari ko ra muaana maa, ma diat ruk taau u ra kum boro. Ma a kum boro diat welulu pari u ra papaara taangaai kup a taai kikil, ma diat kongo raap. \p \v 34 Diat baa diat baboura a kum boro, diat babo a utnaa mi, diat welulu talili. Diat wewapua u ra utnaa mi u ra nundiat taamaan, ma un raa kum taamtaamaan liklik kaai. \v 35 Ma a taara diat waan kupi diat a babo a utnaa mi i waan paat. Baa diat waan paat karom Iesu, diat babo a muaana baa a kum tabaraan diat pari paa koni, i ki taau marawaai naa ra ru kakin Iesu, ia gop balet ma ia manaana. Ma a taara diat burut. \v 36 Diat baa diat babo taa a utnaa baa Iesu i paami, diat wapua a taara naa Iesu ia lu irok wa a kum tabaraan ko ra muaana maa. \v 37 Ma a taara raap taanga u ra papaar anu ra kum Geraasaa diat aaring Iesu kupi in waan ingen kon diat, maa diat burut aakit. Io, Iesu i kaa balet u ra mon ma i waan. \p \v 38 Ma a muaana baa a kum tabaraan diat pari paa koni, i aaring Iesu kupi diaar a weur. Iaku Iesu i tula wai ku naa, \v 39 “Un waan talili kup anum ruma, un wewapua u ra ngaala na utnaa mi God ia paam taai un ui.” Io, i waan talili, i wewapua u ra taamaan maa u ra ngaala na utnaa baa Iesu ia paam taai uni. \s1 Iesu i walaaun paa natun Iaairo ma i walaangalaanga paa raa tabuan \r (Mt 9:18-26; Mk 5:21-43) \p \v 40 Baa Iesu i waan talili, a kor na taara diat gaaia baraata paai, kabina maa diat raap diat kiki walaang ut kupi. \v 41 Raa muaana, a iaana Iaairo, a mukmuga ko ra ruma na lotu, i waan paat ma i puka ruru taau namuga naan Iesu. I aaringi kupi in waan uaa u ra nuna ruma, \v 42 maa raa natunalik ku, a tabuan, baa nuna kilaala i 12, i inep na minaat ma. \p Io, baa Iesu i waan, a ngaala na kor na taara diat liur baat paai. \v 43 Raa tabuan matira i malaapaang ma ra malaapaang na gaap. Ia malaapaang paa 12 kilaala,\f + \fr 8:43 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: \+it ma ia waraap taa anuna maani u ra kum doktaa\+it*.\f* iaku pa te i walaangalaanga laar paai. \v 44 I waan namur taan Iesu, ma i paam taa ku a titi ra nuna ina maalu, ma a gaap i ngo maut. \v 45 Ma Iesu i wetiri naa, “Woi maa i paam iaau?” Baa diat raap diat weoro, Petero i piri naa, “Tena Wawer, pa u babo a ngaala na kor na taara mi diat liur baat pa ui?” \v 46 Iesu i piri naa, “Raa paan diat ia paam ta iaau, iaau kariaanai naa a dekdek i waan kon iaau.” \v 47 A tabuan i nunurai naa di aa baat paai, io, i dadader paat, ma i puka ruru taau namuga naan Iesu. Namataa ra kor na taara raap, i wapua Iesu u ra kabina baa i paam taai, ma i wapuai kaai baa i laangalaanga gagaa maut. \v 48 Ma Iesu i piri taana naa, “Natunglik, anum nurnur ia walaangalaanga pa ui. Un waan ma ra maalmaal.” \p \v 49 Baa Iesu i pirpir utbaai, raa i waan paat taangirong u ra ruma anun Iaairo, a mukmuga ko ra ruma na lotu, ma i piri taana naa, “Koku ma u wabalaana a Tena Wawer. Natumlik ia maat.” \v 50 Baa Iesu i walangoro a pirpir maa, i piri taan Iaairo naa, “Koku u burut, un nurnur ku, ma din walaaun paai balet.” \p \v 51 Baa i waan paat u ra ruma, pa i mulaaot paa te kupi in ruk ungaai mai. I mulaaot paa ku Petero, Ioaanes ma Iaakobo, ma tamaa ra naatlik ma naana kaai. \v 52 A taara raap diat kulkulaai ma ra niluan, ma Iesu i piri taan diat naa, “Koku muaat luan. A naatlik mi wakir i maat, i inep duman ku.” \v 53 Ma diat nangonoi ku, maa diat nunurai naa ia maat. \v 54 Ma Iesu i ruk unaruma, i paam paa a limaa ra naat na tabuan, ma i piri taana naa, “Tabuan lik, un tur.” \v 55 Ma a niono i waan talili balet karomi, ma i tur maut. Ma Iesu i wetulaa kup ta utnaa a tabuan lik maa in aani. \v 56 Tamaana ma naana diaar kakaian aakit, ma Iesu i turbaat diaar kupi koku diaar wapua te u ra utnaa mi i waan paat. \c 9 \s1 Iesu i tula wa 12 naat na wawer \r (Mt 10:5-15; Mk 6:7-13) \p \v 1 Baa Iesu i wataa ungaai paa a 12 naat na wawer, i taar taa a dekdek ma ra naagagon taan diat kupi diat a lu irok wa a kum tabaraan raap, ma kupi diat a walaangalaanga paa kaai a taara ko ra kum malaapaang. \v 2 Ma i tula wa diat kupi diat a warawaai u ra mataanitu anun God, ma diat a walaangalaanga paa a kum malaapaang. \v 3 Ma i piri taan diat naa, “Koku muaat lo ta utnaa u ra numuaat winawaan, koku tina buka, koku ta bek, koku ta utnaa na winangaan, koku ta maani ma koku ta maalu na wekiaa. \v 4 Baa muaat a ki un ta ruma, muaat a ki ut matira tuk u ra bung baa muaat a waan ko ra taamaan maa. \v 5 Baa ta taara pa diat gaaia pa muaat, baa muaat waan ko ra nundiat taamaan, muaat a tataanga wa a kabu ko ra kakimuaat, kupi a wakilang na watumaarang karom diat.” \p \v 6 A kum naat na wawer diat waan taltalili u ra kum taamtaamaan, diat warawaai ma ra Koina Wewapua, ma diat walaangalaanga a taara u ra kum taamtaamaan raap. \s1 A nuknukin Erodes i laklagon un Iesu \r (Mt 14:1-2; Mk 6:14-16) \p \v 7 Baa Erodes a mukmuga ko ra mataanitu i walangoro a kum utnaa mi i waan paat, i laklagon a nuknukina uni, kabina maa raa taara diat piri naa Ioaanes ia lalaaun balet ko ra minaat. \v 8 Ma raa taara kaai diat piri naa Eliaas ia waan paat. Raa taara kaai diat piri naa raa ko ra kum propet taanga namuga ia lalaaun balet. \v 9 Erodes i piri naa, “Iaau aa pakaat kutu wa in lorin Ioaanes, ma woi na muaana balet mi, iaau walangoro a kum utnaa mi uni?” Ma i nem aakiti kupi in babo Iesu. \s1 Iesu i tabaara 5,000 na muaana \r (Mt 14:13-21; Mk 6:30-44; Io 6:1-14) \p \v 10 Baa a kum aapostolo diat waan talili balet, diat wapua Iesu u ra kum utnaa baa diat aa paam taai. I ben pa diat, ma diat waan ingen kup a taamaan a iaana Betsaaida. \v 11 A kor na taara diat walangoroi, ma diat murmuri. I gaaia pa diat, ma i pirpir karom diat u ra mataanitu anun God, ma i walaangalaanga pa diat baa diat malaapaang. \p \v 12 Baa ia maluraap, a 12 naat na wawer diat waan karom Iesu, ma diat piri taana naa, “A bil na wanua ku mi, un tula wa a kor na taara baa diat a waan kup a kum taamaan, ma u ra kum taamtaamaan liklik marawaai, kupi diat a wangaan ma diat inep iaai.” \v 13 Iesu i piri taan diat naa, “Muaat ut maa muaat a tabaara diat.” Ma diat baalui naa, “Limnain bred ku ma ra ruina ian kuri miaat loi. U nemi duk naa miaat a kul paa ta utnaa kupi in welaar ma ra kor na taara raap mi?” \v 14 A kor na taara maa, a niluluk i ra in muaana ku i welaar ma 5,000. \p I piri taa ra nuna kum naat na wawer naa, “Muaat a tula diat kupi diat a ki u ra kum kikil limlima na noina diat.” \v 15 Ma a kum naat na wawer diat paami lenmaa, ma a taara diat ki raap napia. \v 16 Iesu i rakaan paa limnain bred ma ruina ian, i tataada unaanga u ra maawa, i waatung wakaak paa karom God uni, i biki ma i taar taai karom a kum naat na wawer, kupi diat a palau a taara mai. \v 17 Diat raap diat wangaan ma diat maaur. Ma diat wangaana ateng paa 12 kaa ma ra utnaa baa diat aan kapo taai. \s1 Petero i pirpir kaapa un Iesu \r (Mt 16:13-19; Mk 8:27-29) \p \v 18 Raa bung baa Iesu ku i ki ma i aaraaring, a kum naat na wawer diat waan karomi, ma i tiri diat naa, “A taara diat piri naa iaau woi?” \v 19 Ma diat baalui naa, “Raa taara diat piri naa ui Ioaanes a Tena Baapitaaiso. Raa taara kaai diat piri naa ui Eliaas, ma raa taara kaai diat piri naa ui raa kon diat a kum propet taanga namuga, baa ia lalaaun balet.” \v 20 Ma Iesu i tiri diat naa, “Io muaat, muaat piri naa iaau woi?” Ma Petero i baalui naa, “Ui Kaarisito baa God i tula wa ui urin.” \v 21 Ma i turbaat diat naa koku diat wapua te uni. \s1 Iesu i wewapua muga u ra nuna minaat \r (Mt 16:20-28; Mk 8:30–9:1) \p \v 22 Iesu i piri naa, “A Natu ra Muaana in kariaana mongoro na mawaat, ma a kum mukmuga, a kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat a weoro wai ma din aak dokoi. Ma baa tula bung in raap in lalaaun paat balet.” \p \v 23 Ma i piri taan diat raap naa, “Baa te i nemi kupi in murmur iaau, koku i murmur a nuknukina. In puak paa anuna bolo u ra bungbung raap ma in murmur iaau. \v 24 Baa te i maari baat paa ku anuna lalaaun in wirua, iaku ia baa pa i maari baat anuna lalaaun kup iaau, in lalaaun. \v 25 In koina lelawaai baa te i kale raap paa a rakrakaan buaal, iaku in baanaakaka wa anuna lalaaun uni ma in wirua takum? \v 26 Baa te in wawirwir kon iaau ma u ra nung kum pirpir, Natu ra Muaana kaai in wawirwir koni, baa in waan paat ma ra nuna minamaar, ma ra minamaar kaai anun Tamaana ma anu ra nuna kum aangelo. \v 27 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, ta taara kon muaat mi, muaat tur min, baa pa muaat a maat utbaai muaat a babo a mataanitu anun God.” \s1 A panin Iesu i raaungaana \r (Mt 17:1-8; Mk 9:2-8) \p \v 28 Baa ia 8 na bung baat taa a pirpir mi, Iesu i ben paa Petero, Ioaanes ma Iaakobo, ma diat waan tato unaanga u ra taangaai kupi diat a aaraaring. \v 29 Baa i aaraaring, a mataana i babo raaungaana, ma anuna kum maalu i kabaang ma i papakaat. \v 30 Ma i pirpir ma ra ru muaana, Moses ma Eliaas. \v 31 Diaar waan paat ma ra minamaar, ma ditul pirpir u ra minaat anun Iesu, baa in baraatai inaanga Ierusalem, kupi in paam ot paa a nemnem anun God. \v 32 Petero ditul, ditul inep duman. Baa ditul tawaangun paat, ditul babo a minamaar anun Iesu, ma ra ru muaana kaai baa ditul tur ungaai mai. \v 33 Baa a ru muaana diaar nem na waan ma kon Iesu, Petero i piri taana naa, “Tena Wawer, i koina baa daat a ki maku min. Mitul a paam ta tula palpalip, num raa, raa anun Moses, ma raa anun Eliaas”. Iaku Petero pa i nunura a utnaa baa i piri. \p \v 34 Baa i pirpir utbaai, a pakaana baakut i waan paat ma i pulu baat pa diat, ma ditul burut baa i pulu baat pa ditul. \v 35 Ma in ingaan raa taanga u ra baakut i piri naa, “Bi ia Natunglik, baa iaau aa pilak paai. Muaat a walangoroi.” \v 36 Baa ia pirpir raap paa, Iesu ot maku kuraa i tur. Ma pa ditul pirpir uni. Ma u ra kum bung maa, pa ditul wapua te u ra kum utnaa baa ditul aa babo taai. \s1 Iesu i lu irok wa a tabaraan kon raa naatlik \r (Mt 17:14-18; Mk 9:14-27) \p \v 37 U ra bung namur baa Iesu ma ra tula naat na wawer diat aa waan pari taanginaanga u ra taangaai, a ngaala na kor na taara diat waan karom Iesu. \v 38 Ma raa muaana ko ra kum taara maa i wewataai lenbi, “Tena Wawer, iaau aaring ui baa un babo natunglik a naat muaana, raa kapuaana naat ku. \v 39 A tabaraan i laana umi, ma a naat i kulkulaai kakaian. A tabaraan i laana wadader adekdeki, ma a waa ra naat maa i buabua. A tabaraan pa i waan koni, ma i wangungut aakaka a panina. \v 40 Iaau aaring paa mun anum kum naat na wawer kupi diat a lu irok wa a tabaraan koni, iaku pa diat pet laar paai.” \p \v 41 Iesu i piri naa, “Muaat a taaun taara mi, pa muaat nurnur ma muaat a kum tena aakaina. Iaau aa ki iwan karom muaat. Unaangaian ma muaat a nurnur? Un ben natumlik urin.” \p \v 42 Baa a naat maa i waan karom Iesu, a tabaraan i ong kuraa taai napia ma i wadader adekdeki. Iesu i pirpir dekdek karom a tabaraan ma i lu irok wai, ma a naat i laangalaanga balet. I taar taai balet karom tamaana. \v 43 Ma diat raap diat kakaian u ra ngaala na dekdekin God. \s1 Iesu i pirpir balet u ra nuna minaat \r (Mt 17:22-23; Mk 9:30-32) \p Baa diat raap diat kakaian utbaai u ra kum utnaa Iesu ia paam taai, i piri taa ra nuna kum naat na wawer lenbi, \v 44 “Muaat a walangoro wakaak a pirpir mi: Din taar taa Natu ra Muaana u ra limaa ra taara.” \v 45 Iaku a kum naat na wawer pa diat kaapa u ra kukuraai ra pirpir mi. Di walipai ku kon diat, kupi koku diat nunura lelei. Ma diat burut kupi diat a tiri Iesu uni. \s1 Woi maa i ngaala aakit? \r (Mt 18:1-5; Mk 9:33-37) \p \v 46 A kum naat na wawer diat weol na pirpir naliwan taan diat baa woi kon diat i ngaala aakit. \v 47 Iesu ia nunura a nuknukindiat, i lo paa raa naatlik ma i watur paai naana. \v 48 Ma i piri taan diat naa, “Baa te i gaaia paa a naatlik mi u ra iaang, i gaaia pa iaau utkaai. Ma baa te i gaaia pa iaau, i gaaia paa ia ut baa i tula wa iaau urin. Maa ia baa i kinalik taa muaat raap, ia ut maa i ngaala aakit.” \s1 Ia baa pa i turbaat muaat i waraaut muaat ku \r (Mk 9:38-40) \p \v 49 Ioaanes i piri taan Iesu naa, “Tena Wawer, miaat babo raa muaana i lu irok wa a kum tabaraan u ra iaam, ma miaat turbaati, maa wakir ia kon daat.” \v 50 Iesu i baalui naa, “Koku muaat turbaati, maa ia baa pa i turbaat muaat, i waraaut muaat ku.” \s1 A taara Samaaria pa diat nem Iesu \p \v 51 Baa ia marawaai a pakaana bung kupi din lo paa Iesu unaanga u ra maawa, i nuki naa in waan unaanga Ierusalem, ma i turpaa winawaan. \v 52 I tula wa raa kum tultul, kupi diat a muga taana. Diat waan paat un raa taamaan u ra papaar Samaaria, kupi diat a waninaar kup Iesu. \v 53 Iaku a kum te Samaaria pa diat nemi naa in ruk u ra nundiat taamaan, maa kabina in waan ut unaanga Ierusalem. \v 54 Baa anuna ru naat na wawer, Iaakobo ma Ioaanes diaar babo a mangamangaan mi, diaar tiri naa, “Tadaaru, u nemi ku naa mir a aaring God baa in taar wa a nguan kupi in aan araap wa diat?” \v 55 Iesu i tur tapuku, ma i turbaat diaar. \v 56 Io, Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan kup raa taamaan ingen. \s1 Diat baa diat nem na murmur Iesu \r (Mt 8:19-22) \p \v 57 Baa Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan waanwaan u ra aakapi, raa muaana i piri taana naa, “Ang murmur ui u ra kum taamtaamaan raap baa un waan iaai.” \v 58 Iesu i piri taana naa, “A kum kuaabaar na paap anundiat kum tung ut, ma ra kum pika kaai anundiat kum pio ut, iaku Natu ra Muaana pa nuna ta ruma kupi in inep uni.” \v 59 I piri taan raa muaana bulung naa, “Un murmur iaau.” Iaku i baalui lenbi, “Tadaaru, un mulaaot wa iaau kumun baa ang waan, kupi ang punang wa tamaang.” \v 60 Iesu i piri taana, “Un maadek wa a kum minaat diat a punang andiat kum minaat. Un waan ma un warawaai u ra mataanitu anun God.” \v 61 Raa balet i piri taan Iesu naa, “Tadaaru, ang murmur ui, iaku un mulaaot wa iaau kumun kupi ang waan, ma miaat a webabo paa ma diat u ra nung ruma.” \v 62 Iesu i piri taana naa, “Baa te i turpaa pinapaam ma ra ipipuk, ma i kakawet unamur, pa i topaa a pinapaam u ra mataanitu anun God.” \c 10 \s1 Iesu i tula wa 72 taara \p \v 1 Namur a Tadaaru i pilak paa bulung 72 taara kaai, ma i tula wa diat rurudi kupi diat a muga taana u ra kum ngaalangaala na taamaan, ma u ra kum taamtaamaan liklik, baa ia kaai in waan iaai. \v 2 Ma i piri taan diat naa, “A pinapaam ia mugaan, ma ia ngaala aakit, iaku pa i mongoro a kum tena tinangaa. Muaat a aaring a Tadaaru maa ia a tamaa ra pinapaam, kupi in tula wa a kum tena tinangaa kup ana pinapaam. \v 3 Muaat a waan! Mi iaau tula wa muaat welaar ma ra kum naat na sip naliwan naa ra kum karangaap na paap. \v 4 Koku muaat lo ta paaus na ungung maani, koku ta kaa, ma koku ta su. Koku kaai muaat pirpir ma te baa muaat baraatai u ra aakapi. \p \v 5 “Baa muaat ruk un ta ruma, muaat a pir mugai naa, ‘A maalmaal karom muaat.’ \v 6 Baa ta tena maalmaal i ki matira, anumuaat maalmaal in ki uni. Baa pate, a maalmaal in waan talili balet karom muaat. \v 7 Ma muaat a ki ut matira u ra ruma maa, muaat a wangaan ma muaat a inim a utnaa baa di tabaara muaat mai, maa i takado baa din tabaara a tena pinapaam. Koku muaat inep un ta kum ruma ingen. \p \v 8 Baa muaat waan paat un ta taamaan, ma di ben ruk muaat, muaat a aan a utnaa baa di tabaara muaat mai. \v 9 Muaat a walaangalaanga a kum malaapaang matira, ma muaat a piri taa ra taara naa, ‘A mataanitu anun God ia marawaai karom muaat!’ \v 10 Baa muaat waan paat un ta taamaan, ma pa di ben ruk muaat, muaat a tur ku u ra aakapi ma muaat a piri naa, \v 11 ‘A kabu ko ra numuaat taamaan baa kuri u ra kum kakimiaat, miaat upa wai balet kupi a watumaarang karom muaat. Iaku muaat a nunurai naa a mataanitu anun God ia marawaai.’ \v 12 Iaau piri taa muaat, u ra bung na naagagon, a naagagon karom Sodom in dekdek, iaku karom a taamaan maa in aaka aakit.” \s1 A naagagon na binabaalu karom diat baa pa diat nukpuku \r (Mt 11:20-24) \p \v 13 “In aaka karom muaat a taara Koraasin, in aaka kaai karom muaat a taara Betsaaida. Baa gun di aa paam taa a kum utnaa na kakaian bi karom a taara Tiro ma Sidon, welaar ma di aa paam taai karom muaat, kaduk a taara Tiro ma Sidon diat a nukpuku gagaa ma diat a tobo, diat a mong ma ra maalu na tapunuk ma diat a aalu a panpanindiat ma ra kabu na nguan. Iaku muaat, pa muaat nukpuku. \v 14 A naagagon karom muaat a taara Koraasin ma Betsaaida in aaka aakit ko ra naagagon karom diat a taara Tiro ma Sidon. \v 15 Ma muaat kaai a taara Kaapernaaum, lelawaai, muaat nuki naa din wangaala pa muaat unaanga nate? Pate, din ong apari wa muaat ku u ra ngaala na nguan.” \p \v 16 Iesu i piri karom anuna kum naat na wawer naa, “Baa te i walangoro muaat, i walangoro iaau ut. Ma te baa i milikuaana muaat, i milikuaana iaau utkaai. Ma te baa i milikuaana iaau, i milikuaana utkaai ia baa i tula wa iaau urin.” \s1 72 diat waan talili balet \p \v 17 Ma 72 diat, diat waan talili balet ma ra gaaia ma diat piri naa, “Tadaaru, baa miaat lu irok wa a kum tabaraan u ra iaam, diat taraam ku.” \v 18 Ma Iesu i piri taan diat naa, “Iaau babo Saataan i puka taanginaanga u ra maawa welaar ma in mamame. \v 19 Iaau aa taar taa a naagagon taa muaat kupi muaat a paa waatwaat a kum wui ma ra kum pokpokolamaa kaai, ma kupi muaat a uwia paa a dekdek i ra ebaar, ma pa ta utnaa in baanaakaka muaat. \v 20 Iaku maa, koku muaat gaaia maa a kum tabaraan diat taraam taa muaat. Muaat a gaaia, maa di aa timu a iaamuaat inaanga u ra maawa.” \s1 Iesu i gaaia \r (Mt 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 U ra pakaana bung maa Iesu i teng ma ra gaaia ko ra Takado na Nion ma i piri naa, “Tamaang, ui a Tadaaru i ra maawa ma ra rakrakaan buaal raap, iaau pir walaawa pa ui, maa u walipa a kum utnaa mi ko ra kum tena manaana ma kon diat baa diat malem, ma u pir waiaai ku karom diat baa diat welaar ma ra kum naat liklik. Maia, Tamaang, maa u nemi ut lenmaa. \p \v 22 “Tamaang ia taar taa a kum utnaa raap taang. Pa te i nunura Natuna, Tamaana ku, ma pa te kaai i nunura Tamaana, Natuna ku, ma diat kaai baa Natuna i nemi naa in pir waiaa Tamaana karom diat.” \p \v 23 Baa Iesu ma ra nuna kum naat na wawer maku diat ki, i tapuku karom diat ma i piri naa, “Muaat daan baa muaat babo a kum utnaa mi! \v 24 Iaau piri taa muaat, namuga mongoro na propet ma mongoro na king diat nemi naa diat a babo a kum utnaa mi iaau paami namataamuaat, iaku pa diat baboi. Ma diat nemi kaai naa diat a walangoro a kum utnaa mi muaat walwalangoroi, iaku maa pa diat walangoroi.” \s1 A pirpir welwelaar u ra koina te Samaaria \p \v 25 Raa tena manaana u ra kum Naagagon i tur ma i walaar Iesu, ma i piri naa, “Tena Wawer, aawa maa ang paami kupi ang kale a lalaaun takum?” \v 26 Ma Iesu i piri taana naa, “Aawa maa di aa timu taai u ra kum Naagagon? Ma aawa maa u nuki uni?” \v 27 A muaana maa i baalui naa, “‘Un maari a Tadaaru anum God ma ra in balaam raap, a niom raap, a dekdekim raap, ma ra nuknukim raap.’ \rq Naag 6:5\rq* \m Ma ‘Un maari tepaam welaar ma u maari ui ut.’” \rq Lewi 19:18\rq* \m \v 28 Iesu i piri taana naa, “I takado ut anum pirpir, un paami lenmaa, ma un lalaaun.” \v 29 Iaku a tena wawer u ra kum Naagagon i nemi naa in wakado paai namataan Iesu, ma i tiri naa, “Woi maa tepaang?” \p \v 30 Iesu i baalui ma ra pirpir welwelaar lenbi, “Raa muaana i waan taanginaanga Ierusalem urong Ieriko. Baa i waan waanwaan, a kum tena walong diat welulu baat paai. Diat palaa wa anuna kum maalu, diat um aakaka taai, ma diat waan paa koni ma marawaai in maat. \v 31 Ma raa tena wetabaar karom God i waan u ra aakapi maa, ma baa i babo paa a muaana maa, i waan liliaai ku koni un raa papaar. \v 32 Raa muaana bulung ko ra wuna taara anun Lewi, baa i waan taau u ra muaana maa, i waan liliaai ku koni un raa papaara aakapi. \p \v 33 “Iaku raa te Samaaria baa i waan waanwaan, i waan taau u ra muaana maa, ma baa i baboi, i maari aakiti. \v 34 I waan karomi, i labo taa a wel ma a waain u ra nuna kum baaba ma i pulu baat ta diat. I wakaa paai u ra nuna dongki, ma i wairok taai u ra ruma na ininep aagil paa, ma i babourai. \v 35 U ra bung namur taana, i lo paa a ru denaaria,\f + \fr 10:35 \ft Raa denaaria i welaar ma ra wedok anun raa muaana un raa bung na pinapaam.\f* ma i taar taai karom a tamaa ra ruma, ma i piri taana naa, ‘Un babourai. Ma baa ta utnaa kaai un tabaara taai mai, baa ang waan talili balet, ang baalu taai balet taam.’ \p \v 36 “Woi ko ra tula muaana mi diaar tepaana ma ra muaana baa a kum tena walong diat umi?” \v 37 Ma a tena wawer u ra kum Naagagon i baalui naa, “Ia baa i maari.” Ma Iesu i piri taana naa, “Un waan ma un paami lenutmaa.” \s1 Iesu i ki u ra ruma anun Maaria ma Maataa \p \v 38 Baa Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diat waan balet, diat waan paat un raa taamaan, ma raa tabuan, a iaana Maataa, i ben aruk paa Iesu u ra nuna ruma. \v 39 Ma tenawawina a iaana Maaria, i ki marawaai naa ra ru kaki ra Tadaaru, ma i walwalangoro anuna pirpir. \v 40 Ma Maataa i kariaanai baa i dekdek karomi a kum pinapaam i paami, i waan karom Iesu ma i piri taana naa, “Tadaaru, pa u nuk pa iaau? Baboi, tenawawing pa i waraaut iaau. Iaau maku iaau paam a kum pinapaam. Tula wai urin kupi in waraaut iaau.” \v 41 A Tadaaru i baalui naa, “Maataa, Maataa, u ngaraa aakit, ma u nuknuk aakit u ra mongoro na utnaa! \v 42 Raa utnaa ku i koina. Maaria ia pilak paa a koina utnaa, ma pa te maut in lo wai koni.” \c 11 \s1 A wawer anun Iesu u ra niaaring \r (Mt 6:9-13; 7:7-11) \p \v 1 Raa bung Iesu i aaraaring un raa wanua. Baa ia aaraaring raap, raa ko ra nuna kum naat na wawer i piri taana naa, “Tadaaru, un wer miaat u ra niaaring, welaar ma Ioaanes i wer anuna kum naat na wawer.” \v 2 Ma Iesu i piri taan diat naa, “Baa muaat aaraaring, muaat a aaraaring lenbi, \q1 ‘Tamaamiaat, \q1 i koina baa din ru a iaam. \q1 I koina baa anum mataanitu in waan paat. \q1 \v 3 A bungbung raap un tabaara miaat ma ra maamiaat utnaa. \q1 \v 4 Un dumaana wa anumiaat kum aakaina mangamangaan, \q2 maa miaat kaai miaat dumaana wa anundiat kum aakaina mangamangaan karom miaat. \q1 Koku u ben miaat u ra walwalaam.’” \p \v 5 Iesu i piri taa ra nuna kum naat na wawer naa, “Baa te kon muaat in waan karom tepaana u ra ngaala na marum, ma in aaringi naa, ‘Tepaang, iaau nem ta tuluin bred. \v 6 Raa tepaang i waan paat karom iaau u ra nuna winawaan, ma pa ta utnaa baa ang tabaarai mai.’ \v 7 Ma tepaana kuraa naruma in piri naa, ‘Koku u pet abalaana iaau! Miaat aa balbalaat, ma miaat ma ra kum natnatung liklik miaat aa inep. Pang pari balet ma kup ang lo taa ta utnaa taam.’ \v 8 Wakir kabina diaar tepaana baa in pari kupi in taar taa a bred taana, iaku in pari ma in taar taa a utnaa baa i nemi, kabina i aaring liklikinai. \p \v 9 “Io, mi iaau piri taa muaat, muaat a aaraaring ma din tabaara muaat. Muaat a baatbaat ma muaat a baat paai. Muaat a pipidik ma din paapa aara muaat. \v 10 Maa diat raap baa diat aaraaring din tabaara diat, ma ia baa i baatbaat in baat paai, ma ia baa i pipidik, din paapa aarai. \v 11 Woi kon muaat a kum tamtamaa ra kum naat liklik, baa natunalik i aaringi kup tina ian, in tabaarai ku ma ra ina wui? \v 12 Ma baa i aaringi kup tina kiaau, in tabaarai ku ma ta pokpokolamaa? \v 13 Baa muaat aakaina taara, muaat nunura ut a koina wetabaar karom a kum natnatumuaat, io, i lingtatuna aakit baa Tamaamuaat baa i ki inaanga u ra maawa, in taar taa a Takado na Nion taan diat baa diat aaringi.” \s1 Iesu ma Belsebul \r (Mt 12:22-30; Mk 3:20-27) \p \v 14 Iesu i lu irok wa a tabaraan baa i munga kon raa muaana. Baa a tabaraan maa i pari paa koni, a muaana maa i pirpir maraagaam. Ma a kor na taara diat kakaian. \v 15 Iaku raa taara kon diat, diat piri ku naa, “I lu irok wa a kum tabaraan ma ra dekdekin Belsebul, a tadaaru anu ra kum tabaraan.” \p \v 16 Raa taara kaai diat aaringi naa in paam ta utnaa na kakaian kupi in wakilangi naa ia taanginaanga u ra maawa. \v 17 Iaku Iesu ia nunura a nuknukindiat, ma i piri taan diat naa, “Baa ta mataanitu diat balet ut diat a weium wetwetalaai, a mataanitu maa in raap ku. Ma baa ta naadiwaatamaana diat a weium wetwetalaai balet ku ma diat, pain diat a ki ungaai ma. \v 18 Baa Saataan i weium balet ku ma ra nuna kum tultul, anuna mataanitu in tur dekdek lelawaai? Iaau piri lenmaa kabina maa muaat piri un iaau naa iaau lu irok wa ku a kum tabaraan ma ra dekdekin Belsebul. \v 19 Baa iaau lu irok wa a kum tabaraan ma ra dekdekin Belsebul, anumuaat taara diat lu irok wa diat ma ra dekdekin woi? Io, anundiat pinapaam ut in wapuaanai naa anumuaat wetakun i raara. \v 20 Iaku baa iaau lu irok wa a kum tabaraan ma ra dekdekin God, muaat a nunurai naa anuna mataanitu ia waan paat karom muaat. \p \v 21 “Baa raa dekdek na muaana ia mong paa ma nuna utnaa na wineium, ma i baboura anuna ruma, anuna kum utnaa in taana wakaak. \v 22 Iaku, baa te i dekdek taana i waan paat karomi ma i uwia paai, in raa wa anuna kum utnaa na wineium baa i nurnur uni, ma in lo paa a kum utnaa raap anu ra muaana maa ma in tabaara a taara mai. \p \v 23 “Ia baa pa i waraaut iaau, i turbaat iaau ku. Ma ia baa pa i waraaut iaau u ra weben, i lulu weraana wa diat ku. \s1 A tabaraan i waan talili balet \r (Mt 12:43-45) \p \v 24 “Baa a tabaraan i pari paa kon ta muaana, i waan u ra kum wanua baa pa ta palaa iaai, kupi in ngo, iaku pa i baat paa ta wanua baa in ngo iaai. Io, i piri lenbi, ‘Ang waan talili balet kup anung ruma, baa iaau pari paa koni.’ \v 25 Ma baa i waan paat, i baboi baa di aa aarupa taai, ma di aa maar taai. \v 26 Namur i waan ma i ben paa balet 7 na tabaraan, baa diat aaka aakit koni, ma diat ruk raap taau u ra ruma maa, ma diat ki uni. Io, a lalaaun anu ra muaana maa i aaka aakit ma ko ra lalaaun baa i watur akotoi namuga.” \s1 Diat baa diat daan \p \v 27 Baa Iesu i pirpir utbaai, raa tabuan ko ra kor na taara maa, i piri lenbi, “A tabuan baa i buta pa ui ma i wangaau ui, i daan.” \v 28 Iaku Iesu i baalui naa, “Diat baa diat walangoro a pirpir anun God ma diat taraam uni, diat daan aakit.” \s1 A taara diat nem ta wakilang \r (Mt 12:38-42) \p \v 29 Baa a kor na taara diat liur baat paa Iesu, i piri taan diat naa, “A taaun taara mi, a aakaina taaun taara. Diat nem ta wakilang, iaku maa pa din paam te karom diat. Din paam ku a wakilang welaar ma Ionaa. \v 30 Maa Ionaa ia a wakilang karom a taara Niniwe, lenkaai maa Natu ra Muaana ia a wakilang karom a taaun taara mi. \v 31 U ra bung na naagagon, a kwin taangirong u ra mataana taubaar in tur ma in takuna dekdek a taaun taara mi, kabina maa i waan ut taanga welwelik kupi in walangoro a manaana anun King Solomon, ma raa maa i ngaala taan Solomon kuri ut min. \v 32 U ra bung na naagagon, a taara Niniwe diat a tur ma diat a takuna dekdek a taaun taara mi, kabina maa diat nukpuku u ra warawaai anun Ionaa, ma raa maa i ngaala taan Ionaa kuri ut min. \s1 A laam i ra panindaat \r (Mt 5:15; 6:22-23) \p \v 33 “Pain te in wakup taa ta laam ma in walipa taai, baa in kuop baat taai ma ra baaket. Pate! In ung taai ut nate u ra nuna turtur, kupi diat baa diat ruk diat a babo a kaapakaapaina. \v 34 A ruin kiok na mataam diaar welaar ma ra laam u ra panim. Baa a ruin kiok na mataam diaar koina, a panim raap in teng ma ra kaapa. Iaku baa diaar aaka, a panim raap in teng ma ra baboto. \v 35 In koina baa a panim in teng ma ra kaapa, ma un babourai kupi koku i teng ma ra baboto. \v 36 Baa a panim raap i teng ma ra kaapa, ma pa ta baboto uni, in baarabaara aakit, welaar ma ra laam baa a kaapakaapaina i kup aara ui.” \s1 Iesu i takuna a kum Parisaaio ma a kum tena wawer u ra kum Naagagon \r (Mt 23:1-36; Mk 12:38-40; Lk 20:45-47) \p \v 37 Baa Iesu ia pirpir raap, raa Parisaaio i ben paai kupi diaar a wangaan ungaai. Iesu i ruk ma i ki na winangaan. \v 38 Baa a Parisaaio i baboi naa Iesu pa i gigi muga paa, i kakaian uni. \v 39 A Tadaaru i piri taana naa, “Muaat a kum Parisaaio muaat gigi paa ku a tamaru ra kaap ma ra pelet, iaku a balaamuaat i teng ma ra walong ma ra kum aakaina mangamangaan. \v 40 Muaat a kum longlong muaat, pa muaat nunurai naa ia baa i paam a tamaru ra kum utnaa i paam kaai a balaandiat? \v 41 Muaat a tabaara a iba na taara ma ra utnaa ko ra numuaat kum kaap ma ra kum pelet, kupi a kum utnaa raap in gomgom karom muaat. \p \v 42 “In aaka aakit karom muaat a kum Parisaaio. Muaat nuknuk aakit u ra kum kinkinalik na naagagon lenbi, muaat taar raaraain diwaai ko ra noina naatnaat na diwaai baa i aangawian wakwakaak, iaku pa muaat paam a takado na naagagon karom a taara ma ra maarmaari karom God. I koina baa muaat a paam a takado na naagagon karom a taara ma ra maarmaari karom God, ma koku kaai muaat dumaana wa raaraain ko ra noina, kupi muaat a taari karom God. \v 43 In aaka aakit karom muaat a kum Parisaaio, maa muaat nem a kinkini namuga u ra kum ruma na lotu. Ma muaat nemi kaai naa a taara diat a taar a ngaala na urur karom muaat u ra kum taamaan na winawaan ungaai. \v 44 In aaka aakit karom muaat, maa muaat welaar ma ra kum tungtung na minaat baa pa ta wakilang un diat, ma a taara diat waan nate un diat ma pa diat nunurai.” \p \v 45 Io, raa ko ra kum tena wawer u ra kum Naagagon i piri taan Iesu naa, “Tena Wawer, baa u piri lenmi, u pir aakaka miaat kaai.” \v 46 Ma Iesu i baalui lenbi, “In aaka aakit kaai karom muaat a kum tena wawer u ra kum Naagagon, maa muaat taar taa a kum dekdek na naagagon kupi a taara diat a murmuri, ma muaat ut pa muaat waraaut diat uni. \v 47 In aaka aakit karom muaat, maa muaat watur a kum aaim naa ra kum babaang na minaat anu ra kum propet, baa anumuaat wuna taara ut taanga namuga diat aak doko wa diat. \v 48 Mi muaat wapuaanai naa muaat mulaaot ungaai ma ra numuaat wuna taara taanga namuga u ra nundiat pinapaam baa diat aak doko a kum propet, ma muaat, muaat watur a kum aaim naa ra kum babaang na minaat anundiat. \v 49 Bi ia kabina God baa i manaana aakit i piri naa, ‘Ang tula wa a kum propet ma a kum aapostolo karom a taara, ma a taara diat a aak doko ta taara kon diat ma ta taara kaai diat a wakadik diat.’ \v 50 Io, muaat a taaun taara mi din taar a naagagon na binabaalu karom muaat, u ra gaap i ra kum propet raap baa di aa aak doko wa diat, turpaai u ra turpaai ra rakrakaan buaal. \v 51 Turpaai baa di aak doko Aabel ma i waan tuk baa di aak doko Saakaria, ia baa i wirua naliwan naa ra luwu na tuntun wetabaar ma ra pakaana baa i Taabu naruma u ra ruma na wetabaar. Io, iaau piri taa muaat, din taar a naagagon na binabaalu karom a taaun taara mi u ra kum utnaa raap mi. \v 52 In aaka aakit karom muaat a kum tena wawer u ra kum Naagagon, maa muaat balbalaat wa a bonanaaka kup a manaana. Muaat ut pa muaat ruk uni, ma muaat turbaat diat baa diat nem na ruk uni.” \p \v 53 Baa Iesu i pari ko ra ruma maa, a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio diat kaankaan ma diat puku anuna pirpir, ma diat tiri pukpukui un ta mongoro na utnaa. \v 54 Ma diat ki walaanga Iesu kup ta mangaana pirpir baa diat a takunai mai. \c 12 \s1 Iesu i turbaat diat ko ra warwaruga \r (Mt 10:26-27) \p \v 1 Baa a kum maarmaar na taara diat aa waan paat ungaai, ma diat tumaak wetwetalaai diat maku, Iesu i pir mugai karom anuna kum naat na wawer lenbi, “Muaat a baboura muaat ko ra is anu ra kum Parisaaio. Iaau pirpir u ra nundiat mangamangaan na warwaruga. \v 2 A utnaa raap baa di burung baat taai, namur in taana baarabaara, ma ra utnaa raap baa i taana ino, namur in waan paat kaapakaapa. \v 3 A kum utnaa raap baa muaat aa pir taai u ra baboto, namur din walangoroi u ra kaapa, ma ra utnaa baa muaat wewaik ino ku mai naruma karom te, namur din tur nate u ra ruma, ma din wapuaanai karom a taara. \s1 Muaat a burut ku kup God \r (Mt 10:28-31) \p \v 4 “Iaau piri taa muaat a kum teptepaang: Koku muaat burut kup diat baa diat aak doko ku a panimuaat. Baa diat aa paam taai lenmaa un muaat, pain diat a pet laar paai kupi diat a paam balet ta utnaa. \v 5 Mi ang wapua kaapa muaat un ia baa muaat a burut kupi: Muaat a burut kup ia baa a dekdekina i ngaala kupi in aak doko muaat ma in ong aruk a niomuaat u ra ngaala na nguan kaai. Maia, iaau piri taa muaat, God ku maa muaat a burut kupi. \v 6 Di laana kul limnaina pika liklik ma kabaana toiaa ku, naka? Iaku God pa i dumaana wa tin lik kon diat. \v 7 I lingtatuna aakit God i nunura raap a kum weu na lorimuaat. Koku muaat burut, maa muaat ngaatngaat aakit namataan God taa ra mongoro na pika. \s1 Ia baa i pir apuaana Iesu ma ia baa i weoro koni \r (Mt 10:32-33; 12:32; 10:19-20) \p \v 8 “Iaau piri taa muaat naa, baa te in pir apuaana iaau namataa ra taara, Natu ra Muaana kaai in pir apuaanai namataa ra kum aangelo anun God. \v 9 Baa te in weoro kon iaau namataa ra taara, Natu ra Muaana kaai in weoro koni namataa ra kum aangelo anun God. \v 10 Ma baa te in pir taa ta aakaina pirpir un Natu ra Muaana, din una wai ku, iaku baa te in pirpir aakaka u ra Takado na Nion, pain te in una laar paai. \v 11 Baa diat aal pa muaat kup a naagagon u ra kum ruma na lotu, ma namataa ra kum tena naagagon ma ra kum mukmuga, koku muaat ngaraa baa aawa muaat a pir baat muaat mai ma aawa muaat a piri. \v 12 Maa u ra pakaana bung maa a Takado na Nion ut in wer muaat u ra utnaa baa muaat a piri.” \s1 A pirpir welwelaar u ra tadaaru na muaana baa pa i manaana \p \v 13 Raa ko ra kor na taara i piri taan Iesu naa, “Tena Wawer, un wapua tenglik kupi in weraana a wuwuwung karom mir, baa tamaamir i maat paa koni.” \v 14 Ma Iesu i baalui naa, “Le, woi maa i ung ta iaau kupi ang tena naagagon baa kupi ang weraana anumur wuwuwung karom mur?” \v 15 Ma i piri taan diat, “Muaat a nuk paai, ma muaat a baboura muaat ko ra nemnem kup a ngaala na wuwuwung, maa a lalaaun anun te pa i kabina paa ko ra nuna mongoro na wuwuwung.” \p \v 16 Ma i wapua diat un raa pirpir welwelaar lenbi, “A pinapaam anun raa tadaaru na muaana i ngaala aakit a waina. \v 17 Ma i nuki naa, ‘Aawa ang paami, maa pa ta ruma baa ang ung a wai ra nung pinapaam uni?’ \v 18 Ma i piri naa, ‘Io, ang paami lenbi, ang reng wa anung kum ruma na wawalaaing, ma ang paam balet ta kum ngaalangaala aakit, ma ang ung a wai ra nung pinapaam ma anung wuwuwung raap uni. \v 19 Ma ang piri taa ra niong lenbi, “A niong, anum kum wuwuwung i mongoro aakit kup ta mongoro na kilaala. Un ngo, un wangaan, un inim ma un gaaia.” ’ \v 20 Iaku God i piri taana lenbi, ‘Ui a longlong, mi ut u ra marum, un maat! Woi maa in lo a kum wuwuwung maa u ungung ungaai taai kup ui?’ \v 21 In lenmaa karom diat baa diat wuwuwung karom diat ut, ma pa diat tadaaru namataan God.” \s1 Nurnur karom God \r (Mt 6:25-34) \p \v 22 Iesu i piri karom anuna kum naat na wawer naa, “Bi ia kabina maa iaau piri taa muaat naa, koku muaat ngaraa u ra numuaat lalaaun baa aawa muaat a aani ma u ra panimuaat kaai baa aawa muaat a mong mai. \v 23 Maa a lalaaun i ngaala ko ra utnaa na winangaan, ma ra panimuaat i ngaatngaat ko ra maalu. \v 24 Muaat a babo a kum kotkot. Pa diat maarut ta utnaa, ma pa diat tangaa ungaai ta utnaa, pa nundiat ta ruma na wuwuwung, iaku God i taptabaara diat. Ma muaat ngaatngaat aakit taa ra kum pika. \v 25 Woi kon muaat baa i ngaraa in pet laar paai kupi in kanaawa paa balet ta pakaana bung lik u ra nuna lalaaun? Pate! \v 26 Baa pa muaat paam laar paa a utnaa lik bi, kup aawa maa muaat ngaraa kup ta kum utnaa kaai? \p \v 27 “Muaat a babo a kum purpur taanga nabuaal, baa diat tawa lelawaai. Pa diat papaam ma pa diat laana paam maalu. Iaku iaau piri taa muaat, King Solomon ut maa nuna minong raap i babo wakaak, iaku pa i babo wakwakaak welaar ma ra kum purpur maa. \v 28 God i wamong a kum wali nabuaal ma ra kum koina pupuindiat, baa i pupu umari, ma unaburu din tun wai u ra nguan. Baa i paami lenmaa u ra kum wali, io, i lingtatuna aakit baa in wamong muaat utkaai. I kinalik aakit anumuaat nurnur. \v 29 Koku muaat nuknuk dekdek kup aawa maa muaat a aani, ma aawa maa muaat a inimi, ma koku muaat ngaraa uni. \v 30 Maa a kum taara u ra rakrakaan buaal baa pa diat nurnur, diat ngaraa aakit kup a kum utnaa raap mi, ma Tamaamuaat i nunurai naa muaat iba kup a kum utnaa mi. \v 31 Muaat a ngaraa kup anuna mataanitu, ma in tabaara muaat ma ra kum utnaa mi. \s1 A kum utnaa inaanga u ra maawa \r (Mt 6:19-21) \p \v 32 “A kikil na siplik, koku muaat burut, maa Tamaamuaat i gaaia kupi in taar taa a mataanitu karom muaat. \v 33 Muaat a wiura anumuaat kum ututnaa kup a maani ma muaat a tabaara a kum iba na taara mai. Muaat a waninaar paa anumuaat ta kum paaus baa pa in maul, a ngaatngaat na utnaa inaanga u ra maawa baa pa in panaai, ma pa ta tena walong in waan marawaai karomi, ma a paropo pa in baanaakakai. \v 34 Maa anumuaat lalaaun in ki u ra taamaan baa anumuaat ngaatngaat na utnaa i taana iaai. \s1 A kum tultul baa diat waninaar \p \v 35 “Koku muaat duman, maa muaat aa mong paa ma muaat aa wakup paa anumuaat kum laam, ma muaat a ki na waninaar maku. \v 36 Ma muaat a welaar ma ra kum tultul baa diat ki walaang kup anundiat tadaaru baa in waan talili balet ko ra lukaara na paakamaau. Baa in waan paat ma in pipidik, din paapa aara gagaai. \v 37 Baa a tadaaru in waan paat, ma nuna kum tultul diat ki na waninaar, diat daan. A lingtatuna ut mi iaau piri taa muaat, in paa wa nuna kot ma in waki ta diat u ra luwu na winangaan ma ia ut in tabaara diat. \v 38 Baa in waan paat taau un diat u ra ngaala na marum, baa u ra laar, ma diat ki walaang ut kupi, io, a kum tultul maa diat daan. \v 39 Muaat a manaana kup a utnaa bi: Baa a tamaa ra ruma i nunura a pakaana bung baa a tena walong in waan paat uni, pa in maadek wa nuna ruma kupi din walongi. \v 40 Io, muaat kaai, muaat a ki na waninaar, maa Natu ra Muaana in waan paat u ra pakaana bung baa pa muaat nuki naa in waan paat uni.” \s1 A dowot na tultul ma a tultul baa pa i dowot \r (Mt 24:45-51) \p \v 41 Petero i tiri Iesu naa, “Tadaaru, u pir a pirpir welwelaar mi un miaat ku baa u ra taara raap?” \v 42 A Tadaaru i baalui lenbi, “Woi na tultul i dowot u ra nuna pinapaam ma i manaana kaai? A tultul maa, anuna tadaaru in waki taai kupi in tena naagagon u ra nuna ruma, ma in taptabaara a kum tultul kaai ma andiat utnaa na winangaan u ra kum pakaana bung na winangaan. \v 43 A tultul maa in daan baa anuna tadaaru in waan paat ma in baboi baa i paam ot paa a kum utnaa. \v 44 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, anuna tadaaru in taar taa a naagagon taana kupi in tena naagagon u ra nuna kum utnaa raap. \p \v 45 “Iaku baa a tultul maa i nuki naa anuna tadaaru pa in waan paat gagaa, io, i turpaai kupi in um a kum tultul na muaana ma ra kum tultul na tabuan. Ma i wangaan, ma i inim alonglongi. \v 46 Anuna tadaaru in waan paat un ta bung baa ta pakaana bung baa a tultul maa pa i nunurai ma pa i nuki naa in waan paat uni. Io, a tadaaru maa in bur kutkutui, ma in taar taa a naagagon na binabaalu karomi kupi in ki ungaai ma diat baa pa diat nurnur. \p \v 47 “A tultul baa ia nunura taa a nemnem anu ra nuna tadaaru, iaku pa i waninaar, ma pa i papaam welaar ma ra nemnem anu ra nuna tadaaru, din raapu dekdeki. \v 48 Iaku a tultul baa pa i nunura a utnaa baa anuna tadaaru i nemi, ma i paam a utnaa baa pa i takado, din raapu kinaliki ku. Ma karom ia baa di taar taa a ngaala taana, din nem kaai ta ngaala ut koni, ma ia baa di taar taa a mongoro taana, din tiri ut kup ta mongoro. \s1 A kinkini weraan \r (Mt 10:34-36) \p \v 49 “Iaau waan paat kupi ang wakaa taa a nguan u ra rakrakaan buaal, ma iaau nem aakiti baa ia kup. \v 50 Anung baapitaaiso na minaat kuri utbaai baa din baapitaaiso iaau mai, ma mi iaau lo a ngaala na mawaat tuk baa din paam ot paai. \v 51 Lelawaai, muaat nuki naa iaau waan paat kupi ang taar a maalmaal u ra rakrakaan buaal? Pate, iaau waan paat kupi a taara diat a takunu weraan. \v 52 Turpaai mari, limadi diat un raa ruma diat a tur weraan, tuldi ditul a kaankaan karom rudi, ma rudi diaar a kaankaan baalu ditul. \v 53 Diat a takunu weraan, a muaana kon natunalik a muaana, ma a naat muaana kon tamaana. A tabuan kon natunalik a tabuan, ma a naat na tabuan kon naana, ma raa naadiaar tabuna diaar a kaankaan wetwetalaai karom diaar.” \s1 A taara pa diat manaana u ra kum utnaa baa i waan paat mi \r (Mt 16:2-3) \p \v 54 Iesu i piri balet taa ra kor na taara naa, “Baa muaat babo a baakut u ra mataana labur, muaat pir gagaai maut naa, ‘I marawaai ma kupi in baata’, ma i lingtatuna ut. \v 55 Baa muaat kariaana a taubaar, muaat piri naa, ‘In mage in dekdek’, ma i lingtatuna ut. \v 56 Muaat a kum tena warwaruga! Muaat manaana kupi muaat a palaa a binabo u ra rakrakaan buaal ma u ra baakut, ma lelawaai maa pa muaat manaana kupi muaat a palaa a kukuraai ra kum utnaa baa i waan paat u ra kum bungbung mi? \s1 Un wemaraam paa anum ebaar \r (Mt 5:25-26) \p \v 57 “Lelawaai maa muaat ut pa muaat nuknuk wakaak kup a aakapi baa i takado? \v 58 Baa num ebaar in ben pa ui kup a naagagon, un ongor kupi mur a wemaraam muga, kaduk in aal pa ui karom a tena naagagon, ma a tena naagagon in taar ta ui karom a polis, ma a polis in waruk ta ui u ra ruma na karabus. \v 59 Iaau piri taam, pa un pari laar paai tuk ut baa un taar araap wa a tintinip na toiaa i ra num winekul.” \c 13 \s1 Winirua u ra aakaina mangamangaan \p \v 1 U ra pakaana bung maa raa taara diat wapua Iesu un raa taara Gaalilaia baa Pilaato i aak doko diat, baa kuraa ut diat tun wetabaar karom God. \v 2 Iesu i baalu diat naa, “Lelawaai, muaat nuki naa diat a kum tena aakaina aakit taa ra taara Gaalilaia raap, kabina maa diat wirua lenmaa? \v 3 Pate mulu! Iaku iaau piri taa muaat, baa pa muaat nukpuku ko ra numuaat kum aakaina mangamangaan, muaat kaai muaat a wirua raap. \p \v 4 “Ma aawa maa muaat nuki un 18 na taara inaanga Ierusalem baa a turtur na ruma u ra pakaana Siloaam i taripu ma i aak doko raap wa diat? Lelawaai, diat maa a kum tena aakaina aakit taan diat baa diat ki Ierusalem raap? \v 5 Pate mulu! Iaku iaau piri taa muaat, baa pa muaat nukpuku ko ra numuaat kum aakaina mangamangaan, muaat kaai muaat a wirua raap.” \s1 A pirpir welwelaar u ra in diwaai na fig baa pa ta waina \p \v 6 Namur Iesu i pir a pirpir welwelaar mi karom diat, “Raa muaana anuna in diwaai na fig i tur naliwan u ra ana wanua na waain. I waan ma i babo kup ta waina, iaku pa i wa. \v 7 Namur i wapua a tena baboura u ra wanua maa, ‘U ra tula kilaala mi iaau gaana baat kup ta wai ra in diwaai na fig mi. Un bur wai ma! Maa i tur abaatbaat.’ \v 8 Iaku a tena baboura i baalui naa, ‘Tadaaru, un maadek wai raa kilaala balet mi, kupi ang paam aara taai, ma ang urpia taau uni. \v 9 Baa in wa u ra kilaala namur, io in koina. Baa pate, io, un bur wai ma.’” \s1 Iesu i walaangalaanga paa raa tabuan u ra Bung Saabaat \p \v 10 Un raa Bung Saabaat Iesu i wer a taara un raa ruma na lotu. \v 11 Raa tabuan i ki matira, a tabaraan i ki uni. I talukun ma in tamaruna 18 na kilaala, ma pa i tur kado laar paai. \v 12 Baa Iesu i baboi, i piri naa, “Neling, u aa laangalaanga ko ra num malaapaang.” \v 13 Ma Iesu i ung taa a ru limaana nate uni, ma a tabuan maa i tur takado maut, ma i pir walaawa paa God. \p \v 14 A mukmuga ko ra ruma na lotu i kaankaan, kabina maa Iesu i walaangalaanga paa a tabuan u ra Bung Saabaat. Ma i piri taa ra taara naa, “6 na bung kuraa kupi din papaam. Muaat a waan urin uni, kupi din walaangalaanga pa muaat, ma koku u ra Bung Saabaat.” \v 15 A Tadaaru i baalui naa, “Muaat a kum tena warwaruga! Muaat raap raaraa, muaat laana palaa wa anumuaat kum bulumakaau ma ra kum dongki ko ra nundiat kum ruma, ma muaat ben diat u ra Bung Saabaat kupi diat a inim. \v 16 A tabuan mi ko ra wuna taara anun Aabaraam, Saataan i wi taai 18 na kilaala. Aawa kabina baa pa din palaa a winiwi mi koni u ra Bung Saabaat?” \v 17 Baa ia pir taai lenmi taan diat, diat raap baa diat puku a pinapaam anun Iesu, diat wawirwir, ma a kor na taara diat gaaia u ra kum koina utnaa baa Iesu i paami. \s1 A pirpir welwelaar u ra in waina maastad ma u ra is \r (Mt 13:31-33; Mk 4:30-32) \p \v 18 Iesu i piri naa, “A mataanitu anun God i welaar ma ra aawa? Aawa ang welaarai mai? \v 19 I welaar ma ra in waina maastad, baa raa muaana i lo paai, ma i maarut taai u ra ana pinapaam. I tawa, ma in diwaaina i ngaala, ma ra kum pika diat laana paam pio u ra kum gagagaana.” \p \v 20 Iesu i piri balet naa, “Aawa kaai ang welaara a mataanitu anun God mai? \v 21 I welaar ma ra is baa raa tabuan i rakaan paai ma i paam ungaai taai ma ra ngaala na palawaa, ma a palawaa raap i tubu uni.” \s1 A naat na bonanaaka lik \r (Mt 7:13-14, 21-23) \p \v 22 Baa Iesu i waan waanwaan unaanga Ierusalem, i wer a taara u ra kum ngaalangaala na taamaan ma u ra kum kinkinalik na taamaan. \v 23 Ma raa i tiri Iesu naa, “Tadaaru, lelawaai, a kinalik na taara ku duk din walaaun pa diat?” Ma i piri taan diat naa, \v 24 “Muaat a ongor dekdek kupi muaat a ruk u ra naat na bonanaaka lik, maa a mongoro na taara diat a walaari kupi diat a ruk uni ma pa diat a pet laar paai. \v 25 A tamaa ra ruma in tur ma in balbalaat baat a bonanaaka, ma muaat a turtur nataamaan, muaat a pipidik u ra balbalaat ma muaat a piri naa, ‘Tadaaru, un paapa aara miaat.’ In piri ku taa muaat naa, ‘Pa iaau nunura muaat baa muaat taangawaai muaat.’ \v 26 Namur muaat a piri taana naa, ‘Miaat baa miaat wangwangaan ma miaat ininim ungaai ma ui, ma u laana warawaai u ra numiaat kum taamaan.’ \v 27 Iaku in piri taa muaat naa, ‘Pa iaau nunura muaat, baa muaat taangawaai muaat. Muaat a kum tena aakaina, muaat a waan ingen kon iaau.’ \v 28 Din lu pari wa muaat ku, ma baa muaat a babo Aabaraam, Aaisaak ma Iaakob ma a kum propet raap u ra mataanitu anun God, muaat a taangtaangi, ma muaat a karaat lakomuaat. \v 29 Ma a taara ko ra waat na mataana dadaip, diat a ki u ra lukaara u ra mataanitu anun God. \v 30 Baboi, raa taara baa diat murmur mi, namur diat a muga, ma raa taara baa diat muga mi, namur diat a murmur.” \s1 Iesu i maari Ierusalem \r (Mt 23:37-39) \p \v 31 U ra pakaana bung maa a kum Parisaaio diat waan paat, ma diat piri taan Iesu naa, “Un waan taanga min naa miaat un ta taamaan ingen, maa Erodes i nem na aak doko ui.” \v 32 Iesu i baalu diat naa, “Muaat a waan ma muaat a wapua a tena warwaruga maa lenbi, mari ma unaburu ang lu irok wa a kum tabaraan ma ang walaangalaanga a taara, ma u ra wetula bung ang waraap anung pinapaam. \v 33 Ang waan umari ma unaburu ma umeraa utkaai, maa pa ta propet in wirua un ta taamaan ingen, inaanga ut Ierusalem. \p \v 34 “Ierusalem, Ierusalem, ui baa u aakaak doko a kum propet, ma diat baa di tultula wa diat karom ui u duka doko wa diat ku ma ra kum waat. Mongoro na pakaan iaau nem na burung baat ungaai a kum natnatum welaar ma ra kareke baa i burung baat ungaai a kum natnatuna natudaangi ra ru bibiaana, iaku pa muaat nemi. \v 35 Baboi! God ia waan ko ra numuaat taamaan. Iaau piri taa muaat, pa muaat a babo iaau balet ma tuk u ra bung baa muaat a piri naa, ‘Daat a pir walaawa paa ia baa i waan paat u ra iaa ra Tadaaru.’” \rq Kele 118:26\rq* \c 14 \s1 Iesu i walaangalaanga paa raa muaana \p \v 1 Un raa Bung Saabaat, Iesu i ruk kupi in wangaan u ra ruma anun raa mukmuga anu ra kum Parisaaio, ma a taara diat babo ururai ku kup ta utnaa baa in paami. \v 2 Ma raa muaana baa i malaapaang, i ururung a panpanina i ki taau namuga naan Iesu. \v 3 Iesu i tiri a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio lenbi, “Lelawaai, i takado u ra Naagagon kupi din walaangalaanga a taara u ra Bung Saabaat baa pate?” \v 4 Iaku pa diat baalui. Iesu i paam paa a muaana maa, i walaangalaanga paai, ma i tula wai. \v 5 Ma Iesu i piri taan diat naa, “Woi kon muaat baa natunalik baa anuna ta bulumakaau in puka taau un ta tung na daanim u ra Bung Saabaat pa in aal tato gagaa paai?” \v 6 Ma pa diat baalu laar paa anuna pirpir mi. \s1 Un wakinalik pa ui, ma un maari a iba na taara \p \v 7 Baa Iesu i ki u ra winangaan mi, i babo a taara baa diat waan paat, diat pilak paa ut a kum kiki namuga. Ma i pir raa pirpir welwelaar taan diat lenbi, \v 8 “Baa te i ben pa ui u ra lukaara na paakamaau, koku u ki u ra kiki namuga, kaduk in ben paa te baa i ngaala taam. \v 9 Ma ia baa i weben u ra lukaara in waan paat ma in piri taam naa, ‘Un ki aara a muaana bi.’ Ma un waan ma ra wawirwir kup a kiki kuraa namur aakit. \v 10 Baa di ben pa ui, un waan ma un ki u ra kiki namur aakit, ma ia baa i weben in waan paat, in piri taam naa, ‘Tepaang, un tur ma un waan urin namuga.’ Ma din wangaala pa ui namataandiat baa muaat ki ungaai u ra winangaan. \v 11 Maa ia baa i wangaala paa ia ut, din wakinalik paai, ma ia baa i wakinalik paa ia ut, din wangaala paai.” \p \v 12 Namur Iesu i piri taa ra Parisaaio baa i ben paai kup a winangaan lenbi, “Baa u waninaar paa a winangaan, koku u ben paa a kum teptepaam, ma a kum tatem liklik, ma ra kum kakum, ma a kum tadaaru baa diat ki marawaai naam. Maa diat mi diat a ben pa ui ma diat a baalui karom ui. \v 13 Baa u waninaar paa a winangaan, un ben paa ku a kum iba na taara, diat baa diat kakakaa ku, a kum papeu, ma a kum pula. \v 14 Baa un paami lenmi un daan. Maa pa nundiat ta utnaa kupi diat a baalui mai taam, din baalui taam u ra bung baa a kum tena takado diat a lalaaun balet.” \s1 A pirpir welwelaar u ra ngaala na lukaara \r (Mt 22:1-10) \p \v 15 Raa kon diat baa diat wangaan ungaai ma Iesu i walangoro a kum pirpir mi, i piri taana naa, “Diat baa diat a wangaan u ra lukaara u ra mataanitu anun God, diat daan.” \v 16 Ma Iesu i piri taana naa, “Raa muaana i waninaar paa a ngaala na lukaara, ma i wapua taa mongoro na taara kupi diat a waan paat. \v 17 Ma u ra pakaana bung na lukaara maa, i tula wa anuna tultul karom diat baa di aa aaring muga ta diat, kupi in ben pa diat ma ra pirpir lenbi, ‘Muaat a waan urin, maa a kum utnaa ia waninaar raap.’ \v 18 Iaku diat raap diat pir baatbaat diat ku. A mugaana i piri ku taana naa, ‘Iaau aa kul paa a pakaana pia. Ang waan ma ang baboi. Iaau aaring ui baa din maadek wa iaau maku.’ \v 19 Ma raa kaai i piri naa, ‘Iaau aa kul paa 10 karabaau, ang waan ma kupi ang walaar ta diat. Iaau aaring ui baa din maadek wa iaau maku.’ \v 20 Ma raa kaai i piri lenbi, ‘Mi ku iaau taulaa, ma pang pet laar paai kupi ang waan.’ \p \v 21 “Io, a tultul i waan talili ma i wapua anuna tadaaru u ra kum pirpir maa. A tadaaru maa i kaankaan, ma i piri taa ra nuna tultul, ‘Un waan gagaa kup a kum ngaalangaala na aakapi ma a kum kinkinalik na aakapi u ra taamaan, ma un ben paa a kum iba na taara, diat baa diat kakakaa ku, a kum pula, ma ra kum papeu.’ \v 22 Namur taana a tultul i piri naa, ‘Tadaaru, iaau aa paam taa a kum utnaa raap baa u wetulaa kupi, iaku raa kum kolo liklik kuraa utbaai naruma.’ \v 23 A tadaaru i piri taa ra tultul naa, ‘Un waan kup a kum ngaalangaala na aakapi ma a kum kinkinalik na aakapi nabuaal, ma un worwor paa a taara kupi diat a ruk, kupi anung ruma in teng wakaak. \v 24 Iaau piri taa muaat, pain te kon diat, baa di aa wapua muga ta diat, in wangaan ko ra nung lukaara.’” \s1 A kum pirpir welwelaar un ia baa i nem na murmur Iesu \r (Mt 10:37-38) \p \v 25 A ngaala na kor na taara diat weur ma Iesu. I tur tapuku karom diat ma i piri naa, \v 26 “Baa te i nem na murmur iaau, ma i maari aakit tamaana, naana, anuna tabuan, a kum natnatuna liklik, a kum tatena liklik ma ra nuna lalaaun kaai, iaku pa i ngaala anuna maarmaari karom iaau, ia maa wakir anung naat na wawer. \v 27 Baa te kaai pa i puak paa anuna bolo kupi in murmur iaau, ia maa wakir anung naat na wawer. \p \v 28 “Baa te kon muaat i nemi naa in paam ta ngaala na ruma, in ki wowowon kumun ma in paam amuga paa a mataa ra ruma raap, kupi in manaana uni baa in paam laar paai baa pate. \v 29 Kaduk baa pa in paami lenmaa, in paam taa ku in kabi ra ruma, ma pa in waraap laar paai. Io, a taara raap baa diat baboi, diat a tataur uni \v 30 ma diat a piri naa, ‘A muaana mi i paam taa ku in kabi ra ruma iaku pa i waraap laar paai.’ \p \v 31 “Baa ta king ungaai ma 10 aarip na taara na wineium in waan na wineium kup raa king ingen kaai baa anuna 20 aarip na taara na wineium, i koina baa in ki wowowon ma in nuknuk muga baa lelawaai diat topaa 20 aarip na taara baa pate. \v 32 Baa pate, io, in tula wa nuna kum tultul kupi diat a wakado a pirpir ma ra king kup a maalmaal baa a king i welwelik utbaai. \v 33 Lenkaai maa karom muaat, baa te kon muaat pa i maadek wa nuna kum ututnaa raap, ia maa wakir anung naat na wawer. \s1 A sol baa pa i topaa ta utnaa \r (Mt 5:13; Mk 9:50) \p \v 34 “A sol i koina, iaku baa ia raap a mapaakina, din wamapaak paai balet ma lelawaai? \v 35 Pa i topaa ta pinapaam ma pa in wakoina kaai a pia, din ong wai maku. Ia baa in talingaana, i koina baa in walangor mai.” \c 15 \s1 A pirpir welwelaar un raa sip baa i raara \r (Mt 18:12-14) \p \v 1 Raa bung a kum tena lolo tatakom ma a kum tena aakaina diat waan karom Iesu kupi diat a walangoroi. \v 2 Iaku a kum Parisaaio ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat pirura Iesu naa, “A muaana mi i maraam ku ma ra kum tena aakaina, ma i wangaan ungaai ma diat.” \p \v 3 Ma Iesu i pir a pirpir welwelaar taan diat lenbi: \v 4 “Baa te kon muaat anuna ta maar na sip, ma raa kon diat i raara, lelawaai, pa in waan paa kon 99 matira u ra wanua baa diat wangaan iaai, ma in baat kup raa baa i raara, tuk in baat paai balet? \v 5 Baa ia baat paai, in puak paai u ra pupuakina, ma in gaaia. \v 6 Baa ia waan talili balet mai, in wataa ungaai paa a kum teptepaana ma diat baa diat ki marawaai, ma in piri taan diat naa, ‘Daat a gaaia, maa iaau aa baat paa balet anung sip baa i raara.’ \v 7 Iaau piri taa muaat, lenkaai maa inaanga u ra maawa a gaaia baa u ra tena aakaina baa ia nukpuku in ngaala taun a gaaia baa un 99 baa diat a kum tena takado baa pa diat a nukpuku balet. \s1 A pirpir welwelaar un raa maani baa i raara \p \v 8 “Baa ta tabuan anuna ta 10 maani, ma ia pet raara wa raa, lelawaai, pa in wakup paa a laam, ma in aarupa a ruma, ma in baat wakwakaak ut kupi, tuk in baat paai balet? \v 9 Baa ia baat paai, in wataa ungaai paa a kum teptepaana ma diat baa diat ki marawaai, ma in piri taan diat naa, ‘Daat a gaaia, maa iaau aa baat paa balet raa maani baa iaau pet raara wai.’ \v 10 Iaau piri taa muaat, lenkaai maa a gaaia naliwan naa ra kum aangelo anun God un raa tena aakaina baa i nukpuku.” \s1 A pirpir welwelaar u ra naat baa i waan kon tamaana \p \v 11 Iesu i piri balet lenbi, “Raa muaana a ru natnatuna a ru naat muaana. \v 12 Ma a murmur i piri taan tamaana naa, ‘Tamaang, un rakaan taa anung ta tiniba ko ra num wuwuwung.’ Io, tamaandiaar i weraana taa anuna wuwuwung taan diaar. \v 13 Kabaana bung baat taai a murmur i ung ungaai paa anuna wuwuwung raap, ma i waan kup a taamaan welwelik, ma i waraap wa anuna wuwuwung raap u ra mangaana lalaaun baa pa i koina. \v 14 Baa ia ong araap wai lenmaa, a ngaala na minolo i waan paat u ra taamaan maa, ma i molo ma. \v 15 Ma i waan, ma i papaam karom raa muaana ko ra taamaan maa. Ma a muaana maa i tula taai u ra nuna long na boro kupi in taptabaara diat. \v 16 I nemi naa in maaur ma ra kum panina utnaa baa a kum boro diat aanaani, iaku pa te i tabaarai. \p \v 17 “Baa a koina ninunuk i waan paat balet karomi, i piri, ‘A kum tultul raap anun tamaang diat wangwangaan ma diat maaumaaur paa ku ko ra kum utnaa, iaku iaau, kuri iaau maat ma ra minolo! \v 18 Mi ang tur paa ma ang waan ma kup tamaang. Ang piri taana lenbi, “Tamaang, iaau aa paam taa aakaina mangamangaan karom God ma karom ui kaai. \v 19 Iaau pa iaau koina kupi din waatung iaau naa natumlik. Un ung ta iaau maku kupi ang welaar ma raa ko ra num kum tultul.” ’ \v 20 Io, i tur paa ma i waan kup tamaana. \p Baa i welwelik utbaai, tamaana i babo paai, ma i maari aakiti. I welulu karomi, i raat paai ma i dumi. \v 21 Ma natunalik i piri taana naa, ‘Tamaang, iaau aa paam taa aakaina mangamangaan karom God ma karom ui kaai. Pa iaau koina ma kupi din waatung iaau naa natumlik.’ \v 22 Iaku tamaana i piri taa ra nuna kum tultul, ‘Muaat a lo gagaa paa tina maalu baa i koina aakit urin, ma muaat a wagop taai mai. Muaat a ung taa a ring u ra limaana, ma muaat a waruk taa kaai a ru su u ra ru kakina. \v 23 Muaat a waan, muaat a aal paa ta naatnaat na tubutubu na bulumakaau urin, muaat a aak doko paai, ma daat a wangaan ma daat a gaaia ungaai. \v 24 Maa natunglik bi i maat, ma mi ia lalaaun balet, i raara paa ma mi ia waan paat balet.’ Io, a lukaara i turpaai. \p \v 25 “Iaku natunalik, baa a mugaana, i ki ut iaa u ra pinapaam. Baa i waan paat unataamaan marawaai naa ra ruma, i walangoro a tinaangi na kaaur ma ra kelekele na nilaagaar, \v 26 ma i wataa paa raa tultul, ma i tiri u ra kum utnaa mi. \v 27 Ma a tultul i piri taana naa, ‘Temlik ia waan paat, ma tamaam i aak doko paa a naatnaat na tubutubu na bulumakaau uni, maa diaar webabo balet, u ra koina lalaaun.’ \v 28 Ma tenalik a mugaana i kaankaan, i patut ku, pa i nemi naa in ruk. Io, tamaana i pari karomi, ma i benbeni. \v 29 Ma i piri taan tamaana naa, ‘Baboi! Mongoro na kilaala iaau aa papaam karom ui welaar ma ra tultul, pa iaau wabulbul u ra num kum wetulaa, ma pa u tabaara ta iaau maku ma ta naatnaat na me lik, kupi miaat a gaaia ungaai mai ma ra kum teptepaang. \v 30 Iaku baa natumlik mi ia waan paat, ia baa i baanaakaka wa anum kum utnaa u ra kum aakaina tabuan, u aak doko paa ut a naatnaat na tubutubu na bulumakaau uni.’ \v 31 Tamaana i baalui lenbi, ‘Natunglik, ui kuri ut u ki naang, ma anung kum wuwuwung raap, anum ku. \v 32 I koina kupi daat a gaaia ma daat a wangaan, maa temlik bi i maat ma mi ia lalaaun balet, i raara paa, ma mi ia waan paat balet.’” \c 16 \s1 A pirpir welwelaar u ra tena binaboura baa i manaana \p \v 1 Iesu i piri balet taa ra nuna taara na wawer naa, “Raa tadaaru na muaana anuna raa tultul i baboura anuna kum utnaa, ma di takunai baa i pet biaa ku ma ra kum utnaa anu ra nuna tadaaru. \v 2 I wataa paai, ma i tiri naa, ‘Aawa mi iaau walangoroi un ui? Un timu a wewapua kaapa u ra num pinapaam na binaboura ma un taari taang, maa pa un tena binaboura balet ma anung.’ \v 3 Ma a tena binaboura maa i nuki naa, ‘Aawa ma maa ang paami, baa anung tadaaru in rakaan wa iaau ko ra pinapaam mi? Ma pa i tale iaau ma a kinikil, ma iaau wawirwir ku kaai baa ang aaring utnaa. \v 4 Baraa ma ia, iaau aa nuk paa raa utnaa baa ang paami, kupi a taara diat a gaaia pa iaau ut u ra nundiat kum ruma baa di aa lu wa iaau ko ra pinapaam mi.’ \v 5 Io, i wetulaa kup diat raap raaraa baa diat aa dinaau paa ko ra nuna tadaaru. Ma i tiri a mugaana muaana naa, ‘Taiaadi maa u dinaau paai ko ra nung tadaaru?’ \v 6 Ma i baalui lenbi, ‘100 na ngaalangaala na palaa na wel na oliwa.’ Ma a tultul i piri naa, ‘Anum buk na dinaau bari ia, un paami. Mi ang kutu wa raa kukur ko ra num dinaau. Un ki ma un timu gagaa taa maku 50 uni.’ \v 7 Ma i tiri bulung raa, ‘Taiaadi maa u dinaau paai?’ Ma i baalui lenbi, ‘100 na bek na wit.’ Ma i piri taana, ‘Anum buk na dinaau bari ia, un paami. Mi ang kutu wa raa kukur ko ra num dinaau. Un timu taa maku 80 uni.’ \p \v 8 “Anuna tadaaru i nunurai naa a aakaina tultul mi pa i lingtatuna u ra nuna pinapaam, iaku i pir walaawa paai kabina u ra nuna manaana baa i paam a warwaruga mi mai. Maa a taara nu ra rakrakaan buaal, diat manaana aakit u ra nundiat pinapaam taa ra taara nu ra kaapa. \v 9 Iaau piri taa muaat, muaat a wamaraam paa ta kum teptepaamuaat ma ra wuwuwung taanga u ra rakrakaan buaal, baa muaat paam akotoi, kupi baa ia raap, God in gaaia pa muaat u ra kum ruma baa diat a tur takum ma pa in raap. \p \v 10 “Ia baa i dowot u ra kinalik na utnaa ku, in dowot kaai u ra kum ngaala na utnaa, ma ia baa pa i dowot u ra kinalik na utnaa, pa in dowot kaai u ra kum ngaala na utnaa. \v 11 Baa pa muaat dowot kupi muaat a baboura wakaak a kum utnaa taanga napia, woi in nurnur un muaat kupi muaat a baboura a kum utnaa taanginaanga nate? \v 12 Baa pa muaat dowot un ta utnaa anun te, woi balet maa in taar taa anumuaat utnaa ut taa muaat? \v 13 Pa in tale ta tultul in papaam karom ta ru mukmuga. In nget raa paan diaar, ma in gaaia kup raa paan diaar, in taraam karom raa ma raa in wabulbul karomi. Pa muaat a papaam laar paai karom God ma karom a maani kaai.” \s1 A kum Naagagon anun God pa in panaai \r (Mt 5:31-32; 19:9; Mk 10:11-12) \p \v 14 A kum Parisaaio diat walangoro a kum pirpir mi, io, diat tataur ku un Iesu, maa kabina diat a kum tena maari baat a maani. \v 15 Ma Iesu i piri taan diat, “Muaat, muaat watakado pa muaat ku namataa ra taara. Iaku God i nunura a balaamuaat. Maa a utnaa baa i ngaatngaat aakit namataa ra taara i milmiluan ku namataan God. \p \v 16 “A kum Naagagon ma ra kum wawer anu ra kum propet i tuk taau ut un Ioaanes. Turpaai u ra pakaana bung maa, di warawaai u ra Koina Wewapua u ra mataanitu anun God ma a taara raap diat gotgot kupi diat a ruk uni. \v 17 A baakut ma a rakrakaan buaal pa i dekdek baa diaar a panaai, iaku pa ta mataana buk lik in panaai ko ra kum Naagagon. \p \v 18 “Baa te i lu wa anuna tabuan ma i taulaa balet ma ta tabuan, a muaana maa i paam aakaina. Ma ia baa i taulaa ma ta tabuan baa anuna muaana i lu wai, ia kaai ia paam aakaina kabina maa a tabuan maa i taulaa ut. \s1 Laasaro ma ra tadaaru na muaana \p \v 19 “Raa tadaaru na muaana, i mongmong ma ra kum kokoina maalu, ma i paampaam balaan a bungbung raap. \v 20 Di wainep taa raa muaana a tena aaring utnaa nabonanaaka naana, a iaana Laasaro, i manmanua a panpanina. \v 21 I nemi kupi in aanaan a kum mutamuta na utnaa baa diat pukpuka paa ko ra luwu na winangaan anu ra tadaaru maa. Ma a kum paap diat daamdaam kaai a kum manmanua u ra panpanina. \p \v 22 “Namur a tena aaring utnaa maa i maat, ma a kum aangelo diat lo paai ma diat waki taai naan Aabaraam. Ma a tadaaru na muaana bulung maa i maat, ma di punang wai. \v 23 Ma ia ki u ra ngaala na nguan. I ngungut aakit a panina ma i tataada unaanga nate, i babo Aabaraam i welwelik aakit, ma Laasaro kaai u ra papaarina. \v 24 Ma i wewataai lenbi, ‘Tamaang Aabaraam, un maari iaau, un tula wa Laasaro kupi in tuk paa ta lik palaa lik ma in kaalkaali na limaana kupi in wamadiring taa in kaarmeng mai, maa iaau kariaana a ngaala na ngunungut aakit main u ra nguan.’ \p \v 25 “Aabaraam i piri taana naa, ‘Natunglik, un nuk paai, baa u lalaaun utbaai, u paam akoto anum kum kokoina utnaa, ma lenkaai maa karom Laasaro, i paam akoto a kum aakaina utnaa. Io, mi i paam akoto a gaaia main, ma ui, u kariaana a ngaala na ngunungut aakit. \v 26 Bari kaai ia, raa ngaala na tung kuri naliwan taan daat. Pa te taanga main in pet laar paai kupi in waan utira karom muaat, ma pa te kaai in waan taanga matira kon muaat urin karom miaat.’ \p \v 27 “Ma a tadaaru maa i piri lenbi, ‘Tamaang, iaau aaring ui kupi un tula wa Laasaro kup a ruma anun tamaang. \v 28 Lima na tateng liklik a kum muaana kuraa diat matira, ma in watumaarang ta diat, kaduk diat bulung diat a waan urin u ra taamaan na ngunungut bi.’ \v 29 Ma Aabaraam i baalui lenbi, ‘A pirpir anun Moses ma ra kum propet kuraa i ki karom diat. I koina baa diat a walangoroi.’ \v 30 A tadaaru maa i piri naa, ‘Pate, Tamaang Aabaraam, baa te ut ko ra minaat in waan paat karom diat, io, diat a nukpuku.’ \v 31 Ma Aabaraam i baalui balet naa, ‘Baa pa diat walangoro Moses ma ra kum propet, pain te kaai baa i tur balet ko ra minaat in aal atur laar paa anundiat nurnur.’” \c 17 \s1 Aakaina mangamangaan \r (Mt 18:6-7, 21-22; Mk 9:42) \p \v 1 Iesu i piri taa ra nuna taara na wawer lenbi, “A kum utnaa in waan paat ut, baa in pet taa a taara kup diat a puka u ra aakaina, iaku in aaka aakit karom ia baa i paam apaat paa a kum utnaa mi. \v 2 A naagagon karom te baa i ben araara raa kon diat a kum kinalik in aaka aakit taan te baa din kubu taa ina ngaala na waat u ra in kabarono, ma din ong amurung wai nataai. \p \v 3 “Muaat a baboura muaat! Baa temlik i paam aakaina, un pirpir dekdek karomi, ma baa ia nukpuku, un dumaana wa anuna niraara. \v 4 Baa i paam aakaina karom ui 7 na pakaan un raa bung, ma i waan karom ui 7 na pakaan ma i piri taam naa, ‘Iaau aa paam aakaina karom ui. Mi iaau nukpuku.’ Io, un dumaana wa nuna niraara.” \s1 A nurnur \p \v 5 A kum aapostolo diat piri taa ra Tadaaru, “Un wangaala paa anumiaat nurnur.” \v 6 Ma a Tadaaru i piri naa, “Baa anumuaat nurnur i kinalik welaar ma ina waina maastad, i tale muaat a piri taa ra in diwaai bi naa, ‘Un tarigaat, ma un tur uaa nataai!’ in taraam ku taa muaat. \s1 A pinapaam anu ra tultul \p \v 7 “Baa te kon muaat anuna tultul i umtung paa, baa i baboura taa duk a kum sip, baa i waan paat taanga nabuaal, lelawaai, un piri maut taa ra num tultul naa, ‘Un waan urin, un ki ma un wangaan’? Pate. \v 8 Un piri lenbi taana naa, ‘Un waninaar angaang utnaa na winangaan, ma un waninaar kupi un taraamlu iaau, baa ang wangaan ma ang inim. Ma namur ui bulung un wangaan ma un inim.’ \v 9 Lelawaai a tadaaru in pir walaawa paa duk a tultul baa i taraam karomi? Pate, pa in pir walaawa paai, kabina i paam ot paa ku anuna pinapaam. \v 10 Lenkaai maa karom muaat, baa muaat aa paam ot paa a kum utnaa di taar taai taa muaat, muaat a piri naa, ‘Miaat a kum tultul biaa ku, miaat paam ot paa ku anumiaat pinapaam.’” \s1 Iesu i wagomgom paa 10 wukawuka \p \v 11 Baa Iesu i waan waanwaan unaanga Ierusalem, i waan naliwan taa ra ru papaar Samaaria ma Gaalilaia. \v 12 I ruk un raa taamaan, diat wetarom taau ma 10 muaana baa diat wukawuka. Diat tur welwelik taau ut, \v 13 ma diat kulkulaai dekdek lenbi, “Iesu, ui a Ngaala, un maari miaat.” \v 14 Baa Iesu i babo diat, i piri taan diat naa, “Muaat a waan, muaat a waiaa ta muaat karom a kum tena wetabaar karom God.” Baa diat waan waanwaan, diat laangalaanga maut. \v 15 Raa kon diat baa i baboi naa ia laangalaanga, i waan talili balet, ma i pir walaawa paa God ma ina ngaala na ingaana. \v 16 Ma i puka pari ma ra urur naa ra ru kakin Iesu ma i waatung wakaak karomi. A muaana maa a te Samaaria. \v 17 Iesu i tiri naa, “Pa di walaangalaanga pa muaat a 10 raap? 9 kaai kuraa ma diat awaai? \v 18 I lawaai maa pa te i waan talili kupi in pir walaawa paa God, iaku a waira lik ku bi?” \v 19 Ma i piri taana, “Un tur, ma un waan. Anum nurnur ia walaangalaanga pa ui.” \s1 A winawaan paat anu ra mataanitu anun God \r (Mt 24:23-28, 37-41) \p \v 20 Raa kum Parisaaio diat tiri Iesu naa unaangaian a mataanitu anun God in waan paat, ma i baalu diat naa, “A mataanitu anun God pa din baboi baa in waan paat. \v 21 Ma pa din piri naa, ‘Bari ma ia!’ baa, ‘Baraa ia!’ Maa a mataanitu anun God kuraa ut un muaat.” \p \v 22 Iesu i piri taa ra nuna kum naat na wawer, “A pakaana bung in waan paat baa muaat a nemi kupi muaat a babo ta bung ko ra kum bungbung anu ra Natu ra Muaana, iaku pa muaat a baboi. \v 23 Ta taara diat a piri taa muaat lenbi, ‘Baboi baraa ma ia!’ baa, ‘Kuri bin!’ Koku muaat murmur diat. \v 24 Maa u ra bung na winawaan paat anu ra Natu ra Muaana, a taara raap diat a baboi. In welaar ma in mamame, baa i papalaa taangirong un raa papaara maup, tuk un raa papaar kaai. \v 25 Iaku a Natu ra Muaana in kariaana muga mongoro na ngunungut, ma a taaun taara mi pa diat a nemi. \p \v 26 “A kum bungbung anu ra Natu ra Muaana in welaar ma ra kum bungbung anun Noaa. \v 27 Diat wangwangaan, diat ininim, ma diat wataulaa diat, tuk u ra bung baa Noaa i kaa u ra paraau, ma ina baata i waan paat ma diat wirua raap. \v 28 Lenkaai maa u ra kum bungbung anun Lot. Diat wangwangaan, ma diat ininim, diat kukul, ma diat wiura, diat maarut utnaa, ma diat paampaam ruma. \v 29 Iaku u ra bung baa Lot i waan pari ko ra taamaan Sodom, a nguan ma ra saalfa i puka taanginaanga u ra baakut welaar ma ra ina baata, ma diat wirua raap uni. \p \v 30 “In lenkaai maa u ra bung baa Natu ra Muaana in waan paat uni. \v 31 U ra bung maa, baa te i ki nate u ra nuna ruma, koku i waan pari kupi in lo paa anuna kum utnaa taanga naruma. Baa te i ki nabuaal, koku i waan talili balet unataamaan kup ta utnaa. \v 32 Muaat a nuk paa a tabuan anun Lot. \v 33 Baa te i nem aakiti naa in maari baat paa anuna lalaaun, in wirua. Ma baa te pa i maari baat anuna lalaaun, io, in lalaaun. \v 34 Iaau piri taa muaat, u ra bung na marum maa, baa ta rudi diaar inep un raa baat, din lo paa ku ta paan diaar, ma raa paan diaar painte. \v 35-36 Baa ta ru tabuan kaai diaar gina wit ungaai, din lo paa ku ta paan diaar, ma raa paan diaar painte.”\f + \fr 17:35-36 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: \+it Baa ta ru muaana diaar papaam nabuaal, din lo paa ku raa paan diaar, ma raa paan diaar painte\+it*.\f* \v 37 Ma a kum naat na wawer diat tiri naa, “Tadaaru, a kum utnaa mi in waan paat awaai?” Ma i piri taan diat, “A wanua baa a minaat i inep iaai, a kum kotkot diat waan ungaai iaai.” \c 18 \s1 A pirpir welwelaar u ra walaa na tabuan ma a tena naagagon \p \v 1 Iesu i pir a pirpir welwelaar karom anuna kum naat na wawer kupi in wer diat mai, naa diat a aaraaring liklik ma koku diat talanguan. \v 2 I piri naa, “Raa tena naagagon i ki un raa taamaan, pa i burut kup God, ma pa i nuk paa a taara. \v 3 Raa walaa na tabuan taanga u ra taamaan maa, i waan liklik ku karomi, ma i laana aaringi naa, ‘Un wakado ta iaau ko ra nung ebaar.’ \v 4 Ia iwan ma pa i taraam karomi, ma namur i nuki naa, ‘Pa iaau burut kup God, ma pa iaau laana nuk paa a taara, \v 5 iaku, kabina baa a walaa na tabuan mi i watakida liklik iaau, koina ang baboi kup anuna takado, kaduk in watalanguan iaau ma ra nuna winawaan paat liklik urin.’” \p \v 6 A Tadaaru i piri taan diat, “Muaat a walangoro a pirpir bi anu ra aakaina tena naagagon baa pa i dowot u ra nuna pinapaam. \v 7 Lelawaai, God pa in wakado anuna taara na pipilak, baa diat taangi karomi u ra mage ma ra marum kaai? Lelawaai in bilbiling ma ra warwakado karom diat? \v 8 Iaau piri taa muaat, in wakado gagaa diat. Iaku baa Natu ra Muaana in waan paat, lelawaai in baraata paa ut ta taara baa diat nurnur uni main napia?” \s1 A pirpir welwelaar u ra Parisaaio ma a tena lolo tatakom \p \v 9 Iesu i pir a pirpir welwelaar mi karom diat baa diat nurnur paa ut un diat, naa diat a kum tena takado, ma diat nuk akinalik paa a taara raap. \v 10 “Raa ru muaana diaar waan unaanga u ra ruma na wetabaar kupi diaar a aaraaring. Raa paan diaar a Parisaaio, ma raa paan diaar kaai a tena lolo tatakom. \v 11 A Parisaaio i tur ma i aaraaring ut uni lenbi, ‘God, iaau waatung wakaak karom ui maa pa iaau welaar ma ra taara raap, a kum tena walong, a kum tena pet biaa, ma a kum muaana baa diat paam aakaina u ra in tabuan, ma pa iaau welaar kaai ma ra tena lolo tatakom bari ia. \v 12 Iaau laana wawel ru bung kon raa wik, ma iaau laana taar raaraa kon raa noina ko ra kum utnaa iaau paam apaat paai.’ \v 13 Ma a tena lolo tatakom i tur ingen taau, pa i tataada unaanga nate u ra maawa, maa i wawirwir. I raapu ku a raprabono ma ra tapunuk, ma i piri naa, ‘God, un maari iaau, iaau a tena aakaina.’ \v 14 Iaau piri taa muaat, a muaana mi baa i waan talili balet kup anuna ruma, ia takado namataan God, ma raa paan diaar pate. Maa ia baa i wangaala paai din wakinalik paai, ma ia baa i wakinalik paai, din wangaala paai.” \s1 Diat turbaat a kum naat liklik kon Iesu \r (Mt 19:13-15; Mk 10:13-16) \p \v 15 A taara diat lo a kum naat liklik karom Iesu kupi in ung a ru limaana nate un diat. Baa anuna kum naat na wawer diat baboi lenmaa, diat turbaat diat. \v 16 Iaku Iesu i wataa paa a kum naat liklik karomi, ma i piri lenbi, “Muaat a maadek wa a kum naat liklik baa diat a waan karom iaau. Koku muaat turbaat diat, maa a mataanitu anun God anundiat baa diat lenbi. \v 17 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa te pa in ruk u ra mataanitu anun God welaar ma ra naatlik, pa in ruk laar paai.” \s1 A tadaaru na muaana \r (Mt 19:16-30; Mk 10:17-31) \p \v 18 Raa mukmuga i tiri Iesu naa, “Koina Tena Wawer, aawa maa ang paami kupi ang kale a lalaaun takum?” \v 19 Iesu i baalui naa, “Aawa kabina maa u waatung iaau naa iaau koina? Pa te i koina, God ku. \v 20 U nunura a kum Naagagon: ‘Koku u paam aakaina un ta tabuan anun te, koku u aak doko te, koku u walong, koku u wetakun warwaruga, un urur karom tamaam ma naam.’” \rq Pin 20:12-16\rq* \m \v 21 A muaana maa i baalui naa, “Turpaai baa iaau naat utbaai tuk mi, iaau tartaraam u ra kum Naagagon raap mi.” \v 22 Baa Iesu i walangoroi, i piri taana, “Raa utnaa utbaai u iba kupi. Un wiura wa anum kum utnaa raap, ma ra maani koni un tabaara a kum iba na taara mai. Baa un paami lenmaa anum a koina wuwuwung inaanga u ra maawa. Namur un waan urin ma un murmur iaau.” \p \v 23 Baa i walangoro a pirpir mi i tapunuk aakit, maa i tadaaru aakit. \v 24 Iesu i baboi ma i piri lenbi, “I dekdek aakit karom a kum tadaaru na taara kupi diat a ruk u ra mataanitu anun God! \v 25 I dekdek karom a kaamel kupi in ruk u ra maata na nil na ingingit, iaku i dekdek aakit karom a tadaaru na muaana kupi in ruk u ra mataanitu anun God.” \p \v 26 Baa diat walangoro a pirpir mi, diat wetiri lenbi, “Baa lenmaa, woi ma maa din walaauni?” \v 27 Iesu i baalu diat, “A utnaa baa a taara pain diat a pet laar paai, God in pet laar paai.” \p \v 28 Petero i piri taana naa, “Baboi, miaat aa waan ko ra numiaat kum utnaa raap, ma miaat murmur ui.” \v 29 Iesu i piri taan diat naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa te i waan ko ra nuna ruma, baa ko ra nuna tabuan, baa a kum tatena liklik, baa kon naana, baa tamaana, baa a kum natnatuna, kabina u ra mataanitu anun God, \v 30 u ra lalaaun main in paam akoto mongoro aakit ko ra taara ma ra utnaa ia waan paa koni. Ma u ra lalaaun namur din tabaarai ma ra lalaaun takum.” \s1 A wetula pirpir anun Iesu u ra nuna minaat \r (Mt 20:17-19; Mk 10:32-34) \p \v 31 Iesu i ben ingen paa anuna 12 naat na wawer, ma i piri taan diat lenbi, “Baboi, mi daat waan unaanga Ierusalem, ma din paam ot paa a kum utnaa raap baa a kum propet diat aa timu taai u ra Natu ra Muaana. \v 32 Maa din taar taai karom diat baa wakir a taara Iudaia. Diat a tataur uni, diat a pir aakakai, diat a kamiai, diat a raapui, ma diat a aak dokoi. \v 33 Ma u ra wetula bung in lalaaun paat balet.” \v 34 A kum naat na wawer pa diat kaapa u ra kum utnaa raap mi. A kukuraaina i wawalipa kon diat, ma pa diat nunura aawa maa Iesu i pirpir uni. \s1 Iesu i wababo paa a pula \r (Mt 20:29-34; Mk 10:46-52) \p \v 35 Baa Iesu i waan marawaai Ieriko, raa muaana a pula i kiki u ra papaara aakapi, i aaraaring utnaa. \v 36 Baa i walangoro a kor na taara diat waan waanwaan marawaai, i wetiri naa, “Aawa baa?” \v 37 Ma diat wapuai naa, “Iesu a te Naasaret mi i waan aakit daat.” \v 38 Ma i kulkulaai naa, “Iesu, Natun Dewid, un maari iaau.” \v 39 Ma diat baa diat muga diat turbaati naa koku i ge. Iaku i wewataai dekdek bakaai ma naa, “Natun Dewid, un maari iaau.” \v 40 Iesu i tur, ma i wetulaa baa din ben paai karomi. Ma baa ia waan marawaai karomi, i tiri naa, \v 41 “Aawa maa u nemi naa ang paami un ui?” I baalui naa, “Tadaaru, iaau nemi naa ang babo.” \v 42 Ma Iesu i piri taana, “Un babo! Anum nurnur ia walaangalaanga pa ui.” \v 43 I babo gagaa maut, i murmur Iesu, ma i pir walaawa paa God. Ma a taara raap kaai baa diat baboi, diat pir walaawa paa God. \c 19 \s1 Iesu ma Saakaio \p \v 1 Iesu i ruk irong Ieriko, kupi in waan unaanga Ierusalem. \v 2 Ma raa muaana i ki matira, a iaana Saakaio, a mukmuga anu ra kum tena lolo tatakom, ma i tadaaru aakit. \v 3 I nemi naa in babo Iesu, iaku maa Saakaio a kukur ra muaana ku, ma pa i pet laar paai kupi in baboi, kabina u ra kor na taara. \v 4 Io, i welulu urong namuga, ma i kaa tato u ra in diwaai, kupi in babo Iesu baa in waan aakit u ra aakapi maa. \p \v 5 Baa Iesu i waan paat matira, i tataada unaanga nate u ra in diwaai, ma i piri taana naa, “Saakaio, un pari gagaa urin. Umari ang ki ungaai ma ui u ra num ruma.” \v 6 Io, i pari gagaa, ma i ben paa Iesu u ra nuna ruma ma ra gaaia. \v 7 Baa a taara raap diat baboi, diat pirurai naa, “A muaana mi i waan kupi in ki ungaai ma ra tena aakaina u ra nuna ruma.” \p \v 8 Saakaio i tur ma i piri taa ra Tadaaru lenbi, “Baboi, Tadaaru, raa kukur u ra nung utnaa na wuwuwung ang tabaara a kum iba na taara mai, ma baa iaau aa waruga paa ta utnaa kon te, ang baalui balet ta waat na pakaan.” \v 9 Ma Iesu i piri taan Saakaio lenbi, “Mari ut, a warwalaaun ia ki karom diat baa diat ki u ra ruma mi, maa Saakaio kaai ko ra wuna taara anun Aabaraam. \v 10 Maa Natu ra Muaana i waan paat kupi in baat kup diat baa diat raara ma in walaaun pa diat.” \s1 A pirpir welwelaar u ra kum tultul baa diat lo paa a maani \r (Mt 25:14-30) \p \v 11 A taara diat walangoro a kum pirpir mi, ma diat nuki naa a mataanitu anun God in waan paat gagaa, kabina maa Iesu ia marawaai Ierusalem. Io, i pir kaai raa pirpir welwelaar \v 12 lenbi, “Raa mukmuga i waninaar kupi in waan kup raa taamaan i ki welwelik, kupi din mulaaot taai baa in king, ma namur in waan talili balet. \v 13 Namuga taa ra nuna winawaan, i wataa paa anuna noina tultul karomi, ma i taar taa raaraa kukur ra maani taan diat, ma i piri naa, ‘Muaat a papaam na wawatur mai tuk u ra bung baa ang waan talili balet uni.’ \v 14 Ma a taara ko ra nuna taamaan diat milikuaanai, ma diat tula wa raa taara kupi diat a murmuri, ma diat piri naa, ‘Pa miaat nem a muaana mi kupi in king anumiaat.’ \p \v 15 “Baa di aa waki taai kupi in king, i waan talili balet. I wetulaa kup anuna kum tultul baa i taar taa a maani taan diat, kupi in manaana baa aawa ia waan paat u ra nundiat pinapaam na wawatur. \v 16 Ma a mugaana i waan karomi ma i piri naa, ‘Tadaaru, anum maani ia noina a wawatur uni.’ \v 17 A tadaaru i piri taana lenbi, ‘Wakaak aakit, ui a koina tultul! Ang ung ta ui kupi un naagagon ta noina ngaalangaala na taamaan, kabina maa u dowot u ra kinalik na utnaa.’ \v 18 Ma a werudi i waan karomi ma i piri naa, ‘Tadaaru, anum maani ia limadi a wawatur uni.’ \v 19 Ma a tadaaru i piri taana naa, ‘Ui kaai un naagagon ta lima na ngaalangaala na taamaan.’ \v 20 Ma raa bulung i waan karomi ma i piri taana naa, ‘Tadaaru, anum maani bari balet ma ia, iaau pulu taai ma ra ina maalu ma iaau ung ino wakaak taai, \v 21 kabina iaau burutaana ui, maa ui a dekdek na muaana. U lo a utnaa baa wakir anum, ma u tangaa paa a utnaa baa pa u maarut taai.’ \v 22 A tadaaru i piri taana lenbi, ‘Ui a aakaina tultul, ang naagagon ui welaar ma ra num pirpir ut. U aa nunurai naa iaau a dekdek na muaana. Iaau lo paa a utnaa baa wakir anung, ma iaau tangaa a utnaa baa pa iaau maarut taai. \v 23 I lawaai maa pa u ung taa anung maani u ra beng kupi baa ang waan paat, ang lo paa anung maani ma ta wawaturina kaai?’ \p \v 24 Ma i piri taan diat baa diat tur matira naa, ‘Muaat a lo wa a maani koni, ma muaat a taar taai karom ia baa anuna raa noina.’ \v 25 Ma diat piri taana naa, ‘Tadaaru, i lawaai maa din taari balet ku karom ia baa anuna raa noina maani?’ \v 26 I baalu diat naa, ‘Iaau piri taa muaat, ia baa i paam akoto a ngaala, din tabaarai balet ma ra ngaala. Ma ia baa pa i paam akoto ta utnaa, din rakaan wa utkaai anuna kinalik na utnaa koni. \p \v 27 Ma muaat a ben paa anung kum ebaar baa pa diat nemi kupi ang king anundiat, ma muaat a aak doko diat bain ut namataang.’” \s1 Iesu i waan unaanga Ierusalem welaar ma ra king \r (Mt 21:1-11; Mk 11:1-11; Io 12:12-19) \p \v 28 Baa Iesu ia pir wa a pirpir welwelaar mi, i muga pa diat balet unaanga Ierusalem. \v 29 Baa i waan paat Betpaage ma Betaania u ra taangaai di waatungi ma a Taangaai na Oliwa, i tula wa rudi ko ra kum naat na wawer, ma ra pirpir lenbi, \v 30 “Mur a waan kup a taamaan kuraa namuga taa mur. Baa mur a waan ruk, mur a waan taau un raa naat na dongki kuraa di do koto taai, ma pa te utbaai i ki paa uni. Mur a palaa paai ma mur a beni urin. \v 31 Baa te in tiri mur naa, ‘Aawa maa mur palaai kupi?’ mur a piri naa, ‘A Tadaaru i nemi.’” \p \v 32 Diaar waan ma diaar baraata paa a kum utnaa raap baa Iesu ia pir taai taan diaar. \v 33 Io, baa diaar palpalaa a naat na dongki diat baa anundiat, diat tiri diaar naa, “Aawa maa mur palaa a naat na dongki maa kupi?” \v 34 Diaar baalu diat naa, “A Tadaaru i nemi.” \v 35 Ma diaar ben taa a naat na dongki karom Iesu, ma diaar rakaan wa ruina maalu baa diaar burung baat anundiaar minong mai, diaar ungi nate u ra naat na dongki ma diaar waki taa Iesu uni. \v 36 Baa i waan waanwaan, raa taara diat rakaan wa anundiat kum maalu baa diat burburung baat anundiat kum minong mai, ma diat laangun taai u ra aakapi. \v 37 Baa ia marawaai u ra waanwaan pari u ra Taangaai na Oliwa, a ngaala na gaaia i lo a taara na wawer raap ma diat pir walaawa paa God ma ra ngaala na ingaandiat u ra kum utnaa na kakaian baa diat aa baboi, ma diat kulkulaai lenbi, \q1 \v 38 “Daat a pir walaawa paa a King baa i waan paat u ra iaa ra Tadaaru! \rq Kele 118:26\rq* \q1 A maalmaal inaanga u ra maawa, ma a pir walaawa unaanga karom God!” \p \v 39 Raa kum Parisaaio naliwan u ra kor na taara diat piri naa, “Tena Wawer, un turbaat anum taara na wawer.” \v 40 Ma Iesu i baalu diat lenbi, “Iaau piri taa muaat, baa a taara mi pa diat a gege ma ra pir walaawa, a kum waat ut diat a kulkulaai.” \s1 Iesu i taangi Ierusalem \p \v 41 Baa Iesu i marawaai Ierusalem ma i baboi, i taangi uni, ma i piri, \v 42 “Iaau nemi naa mari muaat aa nunura a aakapi baa in topaa a maalmaal! Iaku maa pa muaat babo laar paai! \v 43 Ta bung in waan paat, baa anumuaat kum ebaar diat a tur lili anumuaat taamaan, diat a watur a liplip lilili baat muaat, diat a turbaat anumuaat kum aakapi na niruk ma pinari, ma diat a um muaat ko ra kum papaarina. \v 44 Ma diat a reng ginagina wa a taamaan, ma diat a aak doko muaat kaai baa muaat ki uni. Ma pa diat a maadek wa ta ruina waat kupi diaar a inep ungaai, maa pa muaat nunura lele a pakaana bung baa God i waan paat uni karom muaat.” \s1 Iesu i ruk u ra ruma na wetabaar \r (Mt 21:12-17; Mk 11:15-19; Io 2:13-22) \p \v 45 Iesu i ruk un raa pakaana ko ra ruma na wetabaar, ma i lu pari wa diat baa diat wiura. \v 46 Ma i piri taan diat naa, “Di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi, ‘Din waatung anung ruma baa a ruma na niaaring.’ \rq Aais 56:7\rq* \m Iaku muaat aa paam puku paai kupi in welaar maku ma ra ‘ruma anu ra kum tena walong.’” \rq Ier 7:11\rq* \p \v 47 Iesu i wer a taara u ra ruma na wetabaar a bungbung raap. Ma a kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum mukmuga anu ra taara, diat nuknuk kup ta aakapi baa diat a aak dokoi uni. \v 48 Iaku diat gaana nuknuk taau kup ta utnaa baa diat a paami, kabina maa a ngaala na kor na taara diat walangoro a pirpir anun Iesu, ma diat nem aakiti. \c 20 \s1 A wetiri u ra naagagon baa Iesu i laana papaam mai \r (Mt 21:23-27; Mk 11:27-33) \p \v 1 Raa bung baa Iesu i wer a taara u ra ruma na wetabaar, ma i warawaai ma ra Koina Wewapua, a kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon, ma a kum mukmuga diat waan karomi. \v 2 Ma diat piri taana naa, “Un wapua miaat, woi na mangaana naagagon maa u paam a kum utnaa mai mi? Woi maa i taar taa a naagagon mi taam?” \v 3 Iesu i baalu diat naa, “Iaau kaai ang tiri muaat ma raa wetiri. Muaat a wapua iaau. \v 4 Taangawaai a baapitaaiso anun Ioaanes? Taanginaanga u ra maawa, baa ko ra taara ku?” \v 5 Ma diat pirpir ino paa lenbi, “Baa daat a piri naa, ‘Taanginaanga u ra maawa,’ in baalu daat ku naa, ‘Io, i lawaai maa pa muaat nurnur uni?’ \v 6 Iaku baa daat a piri naa, ‘Ko ra taara,’ a taara raap diat a duka doko daat, maa diat nurnur un Ioaanes naa ia a propet.” \v 7 Io, diat baalui ku naa, “Pa miaat nunurai baa taangawaai.” \v 8 Ma Iesu i piri taan diat naa, “Iaau kaai pang wapua muaat u ra naagagon iaau laana paam a kum utnaa mai mi.” \s1 A pirpir welwelaar u ra taara na pinapaam u ra wanua na waain \r (Mt 21:33-46; Mk 12:1-12) \p \v 9 Iesu i pir a pirpir welwelaar mi taa ra taara, “Raa muaana i maarut taa a wanua na waain, ma namur i taar taai kumun taan raa taara na pinapaam kupi diat a babourai, ma i waan kup raa taamaan ingen, ma i ki iwan paa matira. \v 10 Baa a kalaang ia ot kupi din git ungaai a waina waain, i tula wa raa tultul karom a taara na pinapaam, kup ta wai ra nuna pinapaam kupi anuna kaai. Ma a taara na pinapaam diat umi, ma diat tula talili biaa wai ku. \v 11 I tula wa balet raa tultul karom diat, ma diat umi balet ku, diat baana wawirwir taai, ma diat tula talili biaa wai ku. \v 12 Namur i tula wa balet a wetula tultul, ma diat um aakaka taai, ma diat lu ingen wai. \v 13 Ma a tamaa ra wanua na waain i piri naa, ‘Aawa ma duk maa ang paami? Ang tula wa natunglik, a naat na wakwakaak, naapi diat a urur duk uni.’ \v 14 Iaku baa a taara na pinapaam diat babo paai, diat pirpir ungaai paa naa, ‘Ia ma baa in kiaana tamaana, bari ma ia i waan urin. Muaat iaap, daat a aak dokoi, kupi anundaat ma a wanua na waain.’ \v 15 Io, diat ong apari wai ko ra wanua na waain, ma diat aak doko wai. \p “Aawa maa a tamaa ra wanua na waain maa in paami un diat? \v 16 In waan paat ma in aak doko wa a taara na pinapaam, ma in taar taa a wanua na waain karom ta taara ingen.” Baa diat walangoro a pirpir mi, diat piri naa, “Painte maut!” \v 17 Ma Iesu i babo diat, ma i piri naa, “Aawa maa a kukuraai ra pirpir mi di aa timu taai u ra Buk Taabu? \q1 ‘Ina waat baa a kum tena paam ruma diat pilak wai, \q2 ia ut maa ina ngaatngaat na waat baa di paam a ruma mai.’ \rq Kele 118:22\rq* \m \v 18 Diat raap baa diat puka taau u ra ina waat mi, diat a taginagina, ma te baa ina waat mi in puka dadaaun paai, in taginagina welaar ma ra kabu.” \p \v 19 A kum tena wawer u ra kum Naagagon ma a kum ngaala na tena wetabaar karom God diat baat kup ta aakapi kup diat a paam akoto paa Iesu u ra pakaana bung maa, kabina maa diat nunurai naa i pir ku a pirpir welwelaar mi un diat. Iaku maa diat burutaana a taara. \s1 A wetiri u ra tatakom \r (Mt 22:15-22; Mk 12:13-17) \p \v 20 A kum tena wawer u ra kum Naagagon ma a kum ngaala na tena wetabaar karom God diat babo ururai, ma diat tula wa a kum tena wawagu ma diat warwaruga naa diat a kum dowot na taara. Ma diat ki na wawagu kup ta pirpir baa in pir taai baa diat a takunai mai, kupi diat a taar taai u ra naagagon ma u ra dekdek i ra mukmuga ko ra mataanitu Rom. \v 21 Ma diat piri naa, “Tena Wawer, miaat nunurai naa i takado anum pirpir ma anum wawer. I welaar raap ku karom a taara raap, ma u wer mulu diat u ra aakapi anun God ma ra lingtatuna. \v 22 Lelawaai, i takado kupi din taar a tatakom karom a Kaaisaar\f + \fr 20:22 \ft Kaaisaar ia a ngaala na mukmuga u ra mataanitu Rom ma i naagagon kaai a taara Israael.\f* baa pate?” \v 23 Iesu ia nunura wa nundiat warwaruga, ma i piri taan diat naa, \v 24 “Muaat a waiaa iaau un ta maani. A malalar ma ra timtimu mi uni anun woi?” Ma diat baalui naa, “Anu ra Kaaisaar.” \v 25 Ma i piri taan diat, “A utnaa baa anu ra Kaaisaar muaat a taari karom a Kaaisaar, ma ra utnaa baa anun God muaat a taari kaai karom God.” \v 26 Ma pa diat wagu laar paai namataa ra taara ma ra pirpir maa. Diat kakaian u ra nuna pirpir na binabaalu, ma diat ki wowowon taau maku. \s1 A wetiri u ra lalaaun balet ko ra minaat \r (Mt 22:23-33; Mk 12:18-27) \p \v 27 Raa kum Saadukaaio, baa diat weoro ku naa pa ta lalaaun balet ko ra minaat, diat waan karom Iesu, ma diat tiri naa, \v 28 “Tena Wawer, Moses i timu taai taan daat lenbi, baa ta muaana in maat paa ko ra nuna tabuan, ma pa ta natundiaar, io, tenalik in ben paai ma in taulaa mai, kupi in wangaala taa ta kum naat liklik u ra iaan tenalik baa ia maat. \v 29 Io, raa naadiwaaina, 7 na muaana raap ku. A mugaana i taulaa, ma i maat ko ra nuna tabuan, ma pa ta natundiaar. \v 30 Ma a weru tenalik bulung i taulaa ma ra tabuan maa, ma ia bulung i maat ku ko ra tabuan maa. \v 31 Namur a wetuldi bulung. Lenmaa karom 7 diat raap. Diat taulaa paa mai, ma diat maat raap ku, iaku a tabuan maa pa i buta taa ta naat un diat. \v 32 Ma a tabuan i maat namur taan diat raap. \v 33 Io, u ra lalaaun balet ko ra minaat, anun woi na paan diat mulu a tabuan maa? Maa 7 diat raap diat aa taulaa paa mai.” \p \v 34 Iesu i piri taan diat naa, “A taara ko ra kum kilaala mi diat tautaulaa, \v 35 iaku a taara baa diat takado kupi diat a tur balet ko ra minaat, ma diat a lalaaun u ra lalaaun namur, pa diat a taulaa balet. \v 36 Ma pa diat a maat balet, maa diat welaar maku ma ra kum aangelo. Diat a kum natun God, maa diat aa lalaaun paat ko ra minaat. \v 37 Baa a Buk Taabu i pirpir u ra in diwaai baa i kupkup, Moses i waiaai naa a kum minaat diat lalaaun balet, maa i waatung a Tadaaru naa, ‘A God anun Aabaraam, a God anun Aaisaak ma a God anun Iaakob.’ \rq Pin 3:6\rq* \m \v 38 God wakir a God anu ra kum minaat, a God anu ra kum lalaaunina ut, maa diat raap diat lalaaun karomi.” \v 39 Ma raa kum tena wawer u ra kum Naagagon diat piri naa, “Tena Wawer, anum pirpir i koina aakit.” \v 40 Ma pa diat waan balet ma karomi ma ta wetiri, kabina diat burut. \s1 Kaarisito a Tadaaru anun Dewid \r (Mt 22:41-46; Mk 12:35-37) \p \v 41 Iesu i piri taan diat, “I lawaai maa di piri naa Kaarisito in waan paat ko ra wuna taara anun Dewid? \v 42 Maa Dewid ut i piri u ra Kum Kelekele u ra Buk Taabu lenbi, \q1 ‘A Tadaaru i piri karom anung Tadaaru, \q2 “Un ki u ra papaara ot na limaang \q1 \v 43 tuk baa ang uwia paa anum kum ebaar \q2 kupi diat a ki natudaangi ra num naagagon.” ’ \rq Kele 110:1\rq* \m \v 44 Dewid i waatung Kaarisito naa anuna Tadaaru. Baa lenmaa, io, diaar tamaana lelawaai?” \s1 Iesu i watumaarang a taara u ra mangamangaan anu ra kum tena wawer u ra kum Naagagon \r (Mt 23:1-36; Mk 12:38-40; Lk 11:37-54) \p \v 45 Baa a taara raap diat walangoro Iesu, i piri taa ra nuna kum naat na wawer lenbi, \v 46 “Muaat a baboura muaat ko ra kum tena wawer u ra kum Naagagon. Diat nemi kupi diat a waanwaan ma ra kum kokoina maalu aakit, ma diat nemi naa a taara diat a taar a ngaala na urur karom diat u ra kum taamaan na winawaan ungaai. Ma diat nem a kinkini namuga u ra kum ruma na lotu, ma ra kinkini na tadaaru namuga u ra kum balaan. \v 47 Diat waraap a wuwuwung anu ra kum walaa na tabuan, ma diat paam a kum iokaana aaraaring kupi a taara diat a babo diat. In ngaala aakit a naagagon na binabaalu anun God karom diat.” \c 21 \s1 A wetabaar anu ra walaa na tabuan \r (Mk 12:41-44) \p \v 1 Baa Iesu i ki u ra ruma na wetabaar, i babo takado, ma i babo a kum tadaaru diat ongong taa anundiat wetabaar u ra wuwuwung na maani. \v 2 Ma i babo paa kaai raa walaa na tabuan, baa i iba, i ong taa ku ru toiaa. \v 3 Ma Iesu i piri naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, a walaa na tabuan mi ia taar taa a ngaala na maani taan diat raap baa diat ong taa anundiat maani u ra wuwuwung na maani. \v 4 Diat taar taa ku a ibaana ko ra nundiat kum maani, ma a walaa na tabuan mi, i iba, iaku ia taar araap wa aawa baa in topaa anuna kini.” \s1 A kum wakilang i ra tintinip na bung \r (Mt 24:1-14; Mk 13:1-13) \p \v 5 Raa kum naat na wawer diat piri u ra ruma na wetabaar naa di aa wamong taai ma ra kum koina waat ma ra kum wetabaar baa di taar taai karom God. Ma Iesu i piri naa, \v 6 “A kum utnaa mi baa muaat bababo diat, a bung in waan paat namur baa pa ta ruina waat ma diaar a inep ungaai, din reng ginagina raap wa diat.” \p \v 7 Diat tiri Iesu naa, “Tena Wawer, unaangaian ma a kum utnaa mi in waan paat? Ma aawa a wakilang i ra kum utnaa mi baa i marawaai kupi diat a waan paat?” \v 8 I baalu diat naa, “Muaat a baboura muaat, kaduk din waruga pa muaat. Maa mongoro diat a waan paat ma ra iaang, diat a piri naa, ‘Iaau maa Kaarisito,’ baa lenbi, ‘A pakaana bung ia marawaai.’ Koku muaat murmur diat. \v 9 Baa muaat a walangoro a kum wineium ma ra kum purpuruan, koku muaat burut, maa a kum utnaa mi diat a waan paat muga, iaku a tintinip na bung pa in waan paat utbaai.” \p \v 10 Iesu i piri taan diat naa, “Raa wuna taara in tur na wineium kup raa wuna taara, ma raa mataanitu in tur na wineium kup raa mataanitu. \v 11 A kum ngaala na guria, ma ra kum minolo ma ra kum mangaana dekdek na malaapaang u ra kum taamtaamaan, ma a kum mangaana utnaa baa in waburut a taara, ma ra kum ngaala na wakilang taanginaanga u ra baakut, diat a waan paat. \p \v 12 “Namuga baa a kum utnaa mi pa diat waan paat utbaai, din aal pa muaat, din wakadik muaat, ma din aal muaat u ra kum ruma na lotu kup a naagagon ma din waruk muaat u ra kum ruma na karabus. Ma din aal pa muaat kup a naagagon namuga naa ra kum king, ma ra kum ngaala na mukmuga, kabina u ra iaang. \v 13 A koina pakaana bung maa kupi muaat a wewapua kaapa un iaau karom diat. \v 14 Namuga taana, koku muaat ngaraa baa aawa maa muaat a baalu ta kum wetakun mai. \v 15 Maa iaau ut, ang wanuk taa a pirpir ma ra manaana kaai u ra nuknukimuaat, baa anumuaat kum ebaar raap pa diat a baalu laar paai, ma pa diat a weoro wai. \v 16 A kum tamtamaamuaat ma ra kum nanaamuaat, a kum tateimuaat, a kum kakumuaat, ma ra kum teptepaamuaat, diat a mulaaot wa muaat kupi din aak doko ta taara kon muaat. \v 17 A taara raap diat a milikuaana muaat kabina u ra iaang. \v 18 Iaku pain tina weu na lorimuaat in raara. \v 19 Anumuaat tinur dekdek in walaaun muaat. \s1 Iesu i piri naa din kamaar wa Ierusalem \r (Mt 24:15-21; Mk 13:14-19) \p \v 20 “Baa muaat babo a kor na taara na wineium diat tur lili paa Ierusalem, muaat a nunurai naa ia marawaai baa din kamaar wai. \v 21 Io, diat baa diat ki u ra papaar Iudaia, diat a kalaa ino unaanga u ra kum taangaai, ma diat baa diat ki u ra taamaan Ierusalem diat a pari, ma diat baa diat ki nabuaal koku balet ma diat ruk. \v 22 Maa a pakaana bung maa, ia a pakaana bung na babaalu kupi din paam ot paa a kum utnaa raap baa di aa timu taai u ra Buk Taabu. \v 23 U ra pakaana bung maa in aaka aakit karom a kum kipbaala, ma karom diat kaai baa diat wangaau a kum naat. A ngaala na kinadik in waan paat u ra taamaan Israael, ma a kaankaan anun God in manong a taara mi. \v 24 Ta taara din aak doko diat ma ra liwan na wineium, ma ta taara din ben pa diat kupi diat a ki na karabus u ra kum taamtaamaan raap. Ma diat baa wakir a taara Iudaia diat a paa dadaaun Ierusalem ma in tuk taau ut u ra bung baa God ia naagagon taai baa anundiat niuwia in raap uni. \s1 Natu ra Muaana in waan paat \r (Mt 24:29-31; Mk 13:24-27) \p \v 25 “A kum wakilang inaanga u ra in mataana mage, ma u ra kalaang, ma u ra kum naangnaang in waan paat. Ma min napia a wunwuna taara diat a aaka ma ra bunurut ma ra kum purpuruan na ninunuk u ra karangaap i ra top ma ra ungaina. \v 26 A taara diat a maatmaat taau ma ra bunurut kabina u ra kum utnaa baa in um a rakrakaan buaal, maa a kum utnaa inaanga nate u ra baakut diat a dadader. \v 27 U ra bung maa diat a babo Natu ra Muaana in waan paat u ra pakaana baakut, ma ra dekdek ma ra ngaala na minamaar. \v 28 Baa a kum utnaa mi in turpaai kupi in waan paat, muaat a tur, ma muaat a tataada, maa a bung baa God in walaaun pa muaat uni ia marawaai.” \s1 A pirpir welwelaar u ra in diwaai na fig \r (Mt 24:32-35; Mk 13:28-31) \p \v 29 Iesu i pir a pirpir welwelaar mi taan diat lenbi, “Muaat nunura ut in diwaai na fig ma ra kum diwaai raap. \v 30 Baa muaat babo a dondono indiat i kiok paat, muaat nunurai naa a kum kalaang na wuwan ia marawaai. \v 31 Lenkaai maa, baa muaat babo a kum utnaa baa iaau pirpir taau uni in waan paat, muaat a nunurai naa a mataanitu anun God ia marawaai. \v 32 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, a kum utnaa raap mi in waan paat baa a taaun taara mi diat lalaaun utbaai. \v 33 A maawa ma ra rakrakaan buaal diaar a panaai, iaku maa anung kum pirpir pa in panaai. \s1 Muaat a baboura muaat \p \v 34 “Muaat a baboura muaat, kaduk muaat a balbalaan ma ra paam lukaara ma ra ininim, ma ra nginaraa u ra kum utnaa u ra lalaaun main napia, ma a bung maa in waan paat kakaian karom muaat welaar ma ra ina kun. \v 35 Maa in waan paat karom a taara raap u ra rakrakaan buaal. \v 36 Muaat a baboura muaat u ra kum bungbung raap, muaat a aaraaring kupi muaat a dekdek kupi muaat a aalaap ko ra kum utnaa mi baa marawaai diat a waan paat, ma muaat a aaraaring kaai kupi muaat a pet laar paai baa muaat a tur namataa ra Natu ra Muaana.” \p \v 37 Ma Iesu i wer a taara u ra ruma na wetabaar a bungbung raap, ma u ra kum bung na marum i pari, ma i ki u ra taangaai, a iaana Oliwa. \v 38 Ma u ra kum bungbung na malaana kinalik, a taara raap diat waan karomi u ra ruma na wetabaar kupi diat a walangoroi. \c 22 \s1 Iudaas i mulaaot kupi in wagu taa Iesu \r (Mt 26:1-5, 14-16; Mk 14:1-2, 10-11; Io 11:45-53) \p \v 1 Io, ia marawaai a lukaara na bred baa pa ta is uni, di waatungi ma a lukaara na waan likaai. \v 2 Ma a kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon, diat nuknuk kup ta mangaana aakapi kupi diat a aak doko Iesu uni, maa diat burutaana a taara. \p \v 3 Ma Saataan i ruk taau un Iudaas, raa iaana kaai Iskaariot, ia raa ko ra 12 naat na wawer. \v 4 I waan karom a kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma ra kum mukmuga anu ra kum tena baboura u ra ruma na wetabaar, ma diat pirpir ungaai mai baa in wagu lelawaai taa Iesu karom diat. \v 5 Diat gaaia, ma diat piri naa diat a doki ma ra maani. \v 6 Io, Iudaas i mulaaot, ma i nuknuk kup ta koina pakaana bung baa pa ta ngaala na taara, io, in wagu taa Iesu karom diat. \s1 A ru naat na wawer diat waninaar a utnaa kup a lukaara na waan likaai \r (Mt 26:17-25; Mk 14:12-21; Io 13:21-30) \p \v 7 A bung na lukaara na bred baa pa ta is uni i waan paat, baa di laana aak doko a kum naat na sip uni kup a lukaara na waan likaai. \v 8 Ma Iesu i tula wa Petero ma Ioaanes ma i piri taan diaar, “Mur a waan ma mur a waninaar andaat utnaa kup a lukaara na waan likaai.” \v 9 Ma diaar tiri naa, “U nemi naa mir a waninaari awaai?” \v 10 I baalu diaar naa, “Baa mur a waan paat inaanga Ierusalem, mutul a wetarom ma raa muaana i lo ina ngaala na palaa, ma mur a murmuri u ra ruma baa in ruk uni. \v 11 Ma mur a piri taa ra tamaa ra ruma naa, ‘A Tena Wawer i piri naa: Waiaa a kukur ra ruma baa miaat ma ra nung kum naat na wawer, miaat a aan a utnaa na waan likaai iaai?’ \v 12 Ma in waiaa ta mur u ra ngaala na kukur ra ruma inaanga nate, baa di aa waninaar taai, ma mur a waninaar a utnaa iaai.” \v 13 Io, diaar waan, ma diaar baraata raap paa ut a kum utnaa baa Iesu i pir taai taan diaar. Ma diaar waninaar a utnaa na waan likaai. \s1 A tintinip na winangaan anu ra Tadaaru \r (Mt 26:26-30; Mk 14:22-26; 1Kor 11:23-25) \p \v 14 Baa a pakaana bung ia ot, Iesu ma ra kum aapostolo diat ki u ra winangaan. \v 15 Ma Iesu i piri taan diat naa, “Iaau nem aakiti naa daat a aan a utnaa na waan likaai baa pa iaau kariaana utbaai a kinadik, \v 16 maa iaau piri taa muaat naa, pang aan balet ta utnaa na waan likaai tuk u ra bung baa din paam ot paai u ra mataanitu anun God.” \p \v 17 Iesu i lo paa a kaap ma i waatung wakaak paa uni, ma i piri taan diat, “Muaat a lo paa a kaap bi, ma muaat a inim weraana paai. \v 18 Maa iaau piri taa muaat naa, pang inim balet ma ta waain, tuk ut u ra bung baa a mataanitu anun God in waan paat uni.” \p \v 19 Ma i lo paa a bred, i waatung wakaak paa uni, i bik paai, ma i tabaara diat mai. I piri naa, “Bi ia a paning, [iaau taar taai un muaat. Muaat a paampaami lenmi, kupi muaat a nuknuk pa iaau balet.” \v 20 Lenkaai maa, baa ia raap a winangaan, i lo paa a kaap ma i piri naa, “A kaap mi, a matakina kunubu u ra gaaping baa i talabo un muaat.]\f + \fr 22:20 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a kum pirpir baa i ki naliwan u ra ru wakilang [ ]. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.\f* \v 21 Baboi! A limaan ia baa in wagu ta iaau, kuri mir rarakaan ungaai u ra luwu na winangaan. \v 22 A lingtatuna ut baa Natu ra Muaana in maat welaar ma God ia naagagon taai, iaku in aaka aakit karom a muaana baa i wagu taai.” \v 23 Ma diat tiri wetwetalaai diat naa, “Woi ma duk kon daat in paam a utnaa mi?” \s1 Woi maa i ngaala aakit? \p \v 24 Diat weol na pirpir baa woi kon diat di waatungi naa i ngaala aakit. \v 25 Ma Iesu i piri taan diat lenbi, “A kum king anundiat baa wakir a taara Iudaia diat naagagon dekdek diat, ma anundiat kum mukmuga diat nemi naa din waatung diat naa a kum koina tena wewaraaut. \v 26 Iaku muaat koku muaat lenmaa. Ia baa i ngaala taa muaat in welaar ku ma ia baa i kinalik, ma ia baa i mukmuga in welaar ku ma raa baa i tartaraam welu. \v 27 Woi maa i ngaala, ia baa i ki u ra winangaan, baa ia i tartaraamlui? Ia ut baa i ki u ra winangaan, naka? Iaku iaau, iaau ki naliwan taa muaat welaar ma ia baa i tartaraam welu. \p \v 28 “Muaat, muaat tur ungaai ma iaau u ra kum mawaat baa i waan paat karom iaau. \v 29 Ma ang taar taa a kini na naagagon taa muaat welaar ma Tamaang ia taar taai taang, \v 30 kupi daat a wangaan ma daat a inim u ra nung luwu u ra nung mataanitu. Ma muaat a ki u ra kum kiki na king, ma muaat a naagagon a 12 wuna taara Israael.” \s1 Iesu i pirpir muga u ra weoro anun Petero \r (Mt 26:31-35; Mk 14:27-31; Io 13:36-38) \p \v 31 Iesu i piri naa, “Simon, Simon, baboi, Saataan ia aaring paa kupi in walaar muaat, welaar ma ra tena minamaarut baa i tataanga weraana a wit mulu ko ra panina. \v 32 Iaku iaau aa aaraaring un ui, Simon, kupi koku anum nurnur in puka aakit. Baa u aa nukpuku balet, io, un wadekdek a kum tatem liklik.” \v 33 Petero i piri taana naa, “Tadaaru, pa iaau burut baa ang murmur ui u ra ruma na karabus ma u ra minaat.” \v 34 Ma Iesu i baalui naa, “Petero, iaau piri taam, umari baa a kareke pa in kurkurekatuk utbaai, un weoro tula pakaan naa pa u nunura iaau.” \s1 Diat a lo a paaus na ungung maani, a kaa ma in liwan na wineium \p \v 35 Namur Iesu i tiri anuna kum naat na wawer lenbi, “Baa iaau tula wa muaat, ma pa numuaat ta paaus na ungung maani baa ta kaa baa ta su, lelawaai, muaat iba ut kup ta utnaa?” Ma diat baalui naa, “Pate.” \v 36 Ma Iesu i piri taan diat, “Iaku mi, ia baa anuna ta paaus na ungung maani, i koina baa in loi ut, ma a kaa kaai. Ma ia baa pa tin liwan na wineium, i koina baa in wiura wa anuna tina maalu ma in kul paa tin. \v 37 Iaau piri taa muaat, din paam ot paa a timtimu mi un iaau, ‘Di waatung ungaai diat ma ra kum tena aakaina.’ \rq Aais 53:12\rq* \m Maa a kum utnaa mi di aa timu taai un iaau, marawaai din paam ot paai.” \v 38 Ma a kum naat na wawer diat piri naa, “Baboi, Tadaaru, ruin liwan na wineium kuri ut.” Ma Iesu i baalu diat naa, “I ot ku.” \s1 Iesu i aaraaring \r (Mt 26:36-46; Mk 14:32-42) \p \v 39 Iesu i pari ko ra taamaan, ma i waan unaanga u ra Taangaai na Oliwa, welaar ut maa i laana paami. Ma a kum naat na wawer diat murmuri. \v 40 Baa diat waan paat u ra wanua maa, i piri taan diat naa, “Muaat a aaraaring, kupi koku muaat puka u ra walwalaam.” \v 41 I waan ingen kinalik taau kon diat, i ki but keke, ma i aaraaring lenbi, \v 42 “Tamaang, baa u nemi, un lo wa a ngunungut na minaat kon iaau. Iaku koku di murmur anung nemnem, din murmur ut anum nemnem.” [ \v 43 Ma raa aangelo taanginaanga u ra maawa i waan paat karomi, ma i wadekdek taai. \v 44 I kariaana a dekdek na tapunuk aakit, ma raa ia a kabina baa i ongor aakit ma ra niaaring. Ma a maakmaagon na panina i welaar ma ra tatua na gaap i puka pari unapia.]\f + \fr 22:44 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a ru rina 43 ma 44. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.\f* \p \v 45 I tur ko ra niaaring, i waan talili karom a kum naat na wawer, ma i babo diat baa diat aa inep duman, maa a panindiat i bengbeng ma ra tapunuk. \v 46 Ma i piri taan diat naa, “I lawaai maa muaat inep duman ku? Muaat a tur, ma muaat a aaraaring kupi koku muaat puka u ra walwalaam.” \s1 Di aal paa Iesu \r (Mt 26:47-56; Mk 14:43-50; Io 18:3-11) \p \v 47 Baa Iesu i pirpir utbaai, a ngaala na kor na taara diat waan paat. Ma Iudaas, raa ko ra 12 naat na wawer, i muga pa diat. I waan karom Iesu kupi in dum a papaara waana. \v 48 Ma Iesu i tiri naa, “Iudaas, lelawaai, un wagu taa ma Natu ra Muaana ma ra wedum na maarmaari?” \p \v 49 Ma diat baa diat weur ma Iesu diat babo a kum utnaa mi ma diat nunurai naa din aal paa ma Iesu. Diat tiri naa, “Tadaaru, u nemi naa miaat a weium ma ra liwan na wineium?” \v 50 Ma raa kon diat i pakaat a tultul anu ra mukmuga na tena wetabaar karom God, ma i kutu wa ina ot na talingaana. \p \v 51 Ma Iesu i turbaati naa, “Koku!” Ma i paam in talingaa ra tultul, ma i wakoina paai balet. \v 52 Iesu i pirpir karom a kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma a kum mukmuga anu ra kum tena baboura ko ra ruma na wetabaar, ma a kum mukmuga anu ra taara baa diat waan paat kupi. I piri naa, “Lelawaai, iaau duk a ngaala na tena pet apurpuruan, maa mi muaat waan paat ma ra kum liwan na wineium ma ra kum pakpakaana naalnaal kup iaau? \v 53 U ra kum bungbung raap daat kiki u ra ruma na wetabaar ma pa muaat paam akoto iaau. Iaku mi anumuaat pakaana bung, baa a dekdek i ra baboto i muga muaat.” \s1 Petero i weoro kon Iesu \r (Mt 26:57-58, 69-75; Mk 14:53-54, 66-72; Io 18:12-18, 25-27) \p \v 54 Diat paam akoto paa Iesu, ma diat ben ingen wai. Diat beni kup a ruma anu ra mukmuga na tena wetabaar karom God. Ma Petero i murmur waanawaana Iesu, iaku maa i welwelik ut. \v 55 Baa diat aa wakaa taa a nguan nataamaan, ma diat ki ungaai, Petero kaai diat ut. \v 56 Raa tauraara, a tultul, i babo paai baa i ki taau u ra baarabaara i ra nguan, ma i babo dekdeki, ma i piri naa, “A muaana mi diaar weweur utkaai ma Iesu.” \v 57 Iaku Petero i weoro lenbi, “Neling, pa iaau nunura Iesu.” \v 58 Namur kinalik, raa muaana bulung i babo paa Petero ma i piri naa, “Ui kaai muaat.” Ma Petero i piri, “Toling, iaau pate.” \p \v 59 Namur kinalik, raa balet i worwor dekdek, i piri lenbi, “A lingtatuna ut, a muaana mi diaar weweur ut ma Iesu, maa ia a te Gaalilaia.” \v 60 Petero i baalui naa, “Toling, pa iaau nunura a utnaa maa u pirpir uni.” Baa i pirpir utbaai, a kareke i kurkurekatuk maut. \v 61 A Tadaaru i tapuku, i babo takado karom Petero, ma Petero i nuk paa a pirpir anu ra Tadaaru baa ia pir taai taana naa, “Mari, baa a kareke pa in kurkurekatuk utbaai, un weoro kon iaau tula pakaan.” \v 62 Ma i pari ko ra pakaana maa, ma i taangi dekdek aakit. \s1 Di tataur un Iesu ma di raapui \r (Mt 26:67-68; Mk 14:65) \p \v 63 Diat baa diat baboura baat Iesu, diat tataur uni, ma diat raapui. \v 64 Diat pulu baat taa a mataana, ma diat piri taana lenbi, “Ui a propet, un wapua miaat, woi maa i raapu ui!” \v 65 Ma diat pir aakakai ma mongoro na pirpir utkaai. \s1 Iesu i tur namataa ra taara na kiwung \r (Mt 26:59-66; Mk 14:55-64; Io 18:19-24) \p \v 66 Baa ia keke, a kum mukmuga anu ra taara, a kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon diat waan ungaai. Ma diat ben paa Iesu karom a taara na kiwung maa, ma diat piri taana naa, \v 67 “Baa ui Kaarisito, un wapua miaat.” Ma Iesu i baalu diat, “Baa ang wapua muaat, pa muaat a nurnur u ra nung pirpir. \v 68 Ma baa ang tiri muaat ma ta wetiri, pa muaat a baalui. \v 69 Iaku turpaai mari, Natu ra Muaana in ki u ra papaara ot na limaan God, ia baa i dekdek aakit.” \v 70 Ma diat raap diat tiri Iesu naa, “Ui Natun God naka?” Ma i baalu diat naa, “Muaat aa pir ot paai, iaau ut mi.” \v 71 Ma diat piri naa, “Daat nem balet ma ta pirpir na wetakun kup aawa? Maa daat aa walangoro taa anuna pirpir mi, baa daat a takunai mai.” \c 23 \s1 Iesu i tur u ra naagagon namuga taan Pilaato \r (Mt 27:1-2, 11-14; Mk 15:1-5; Io 18:28-38) \p \v 1 A taara na kiwung raap diat tur, ma diat ben paa Iesu karom Pilaato. \v 2 Ma diat turpaai kupi diat a takunai lenbi, “Miaat babo baraata a muaana mi i ben araara anumiaat taara, i turbaat miaat baa koku miaat taar a tatakom karom a Kaaisaar, ma i piri kaai naa ia a Kaarisito baa God i tula wai urin, baa in king.” \v 3 Pilaato i tiri naa, “Ui maa a King anu ra taara Iudaia?” Ma Iesu i baalui naa, “Ma raa ut ia u aa piri.” \v 4 Pilaato i piri taa ra kum ngaala na tena wetabaar karom God ma a kor na taara naa, “Pa iaau tiri baraata ta mangamangaan a muaana mi i raara uni, u ra kum utnaa baa muaat takunai mai.” \v 5 Ma diat worwor ku, diat piri naa, “I wapurpuruan a taara ma ra nuna wawer u ra papaar Iudaia raap. I turpaai inaanga Gaalilaia ma i tuk min.” \s1 Iesu i tur u ra naagagon namuga taan Erodes \p \v 6 Baa Pilaato i walangoroi, i tiri diat un Iesu naa, “Ia a te Gaalilaia?” \v 7 Baa ia nunurai naa Iesu taanginaanga u ra papaar Gaalilaia baa Erodes i naagagoni, i tula wai karomi. U ra bung maa Erodes kaai i ki Ierusalem. \p \v 8 Baa Erodes i babo paa Iesu, i gaaia aakit, maa taanga namuga utbaai i nemi kupi in baboi, kabina maa ia walangoro taa a pirpir uni ma i nemi kupi in babo ta utnaa na kakaian baa in paami. \v 9 Ma Erodes i tiri Iesu ma ra mongoro na wetiri, iaku Iesu pa i baalui. \v 10 A kum ngaala na tena wetabaar karom God ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon kuraa diat tur matira, diat takuna adekdek Iesu. \v 11 Erodes ma ra nuna taara na wineium diat papaam na tinataur uni, diat nangonoi, diat wamong taai ma ra in koina maalu aakit, ma diat tula wai balet karom Pilaato. \v 12 Namuga Erodes ma Pilaato diaar ebaar, iaku u ra bung maa diaar wemaraam maraagaam. \s1 Diat naagagon Iesu kupi in maat \r (Mt 27:15-26; Mk 15:6-15; Io 18:39–19:16) \p \v 13 Pilaato i wataa ungaai paa a kum ngaala na tena wetabaar karom God, ma a kum mukmuga, ma ra taara, \v 14 ma i piri taan diat, “Muaat aa ben taa a muaana mi karom iaau, welaar ma raa baa i ben araara a taara. Ma mi iaau aa tiri taai namataamuaat, ma pa iaau tiri baraata paa ta mangamangaan a muaana mi i raara uni u ra kum utnaa baa muaat takunai mai. \v 15 Ma Erodes kaai pa i baat paa ta mangamangaan koni, io, i tula wai balet ku karom daat. Baboi, pa i paam taa ta utnaa baa kupi in wirua uni. \v 16-17 Io, ang raapu tataai ku, ma ang palaa wai.”\f + \fr 23:16-17 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: \+it Un raaraa lukaara na waan likaai, Pilaato i laana palaa wa raa muaana ko ra karabus karom a taara\+it*.\f* \p \v 18 Ma a taara raap diat baalui ma ra ngaala na ingaandiat lenbi, “A muaana mi in wirua, ma un palaa taa Baaraabaas karom miaat.” \v 19 Baaraabaas ia raa muaana baa di waruk taai u ra ruma na karabus kabina maa i weium ma ra mataanitu u ra taamaan Ierusalem, ma i laana aak doko taara kaai. \v 20 Pilaato i nemi ut naa in palaa wa Iesu, io i tiri diat balet. \v 21 Iaku diat ge dekdek ku ma ra pirpir naa, “Aak waati u ra bolo! Aak waati u ra bolo!” \v 22 Ma i wetula pakaan i tiri diat lenbi, “Aawa kabina? Woi na aakaina utnaa maa ia paam taai? Pa iaau tiri baraata paa ta aakaina mangamangaan baa kupi in wirua uni. Io, ang raapu tataai ku, ma ang palaa wai.” \v 23 Iaku diat worwor ma ra ngaala na ingaandiat kupi din aak waati maku u ra bolo. Ma diat wowo paai ut. \v 24 Io, Pilaato i naagagoni maku kupi din paami welaar ma ra nundiat nemnem. \v 25 Ma i palaa wa Baaraabaas baa i ki u ra ruma na karabus u ra wineium ma ra aak doko taara, ia baa diat aaring kupi. Io, i taar taa Iesu taa ra kum tena wineium welaar ma ra nemnem anu ra taara. \s1 Di aak waat Iesu u ra bolo \r (Mt 27:32-44; Mk 15:21-32; Io 19:17-27) \p \v 26 Baa diat ben paa Iesu kupi diat a aak waati u ra bolo, diat aal paa raa te Kirene, a iaana Simon, baa i waan kon raa taamaan kupi in waan unaanga Ierusalem. Ma diat lo taa a bolo nate uni, kupi in lo murmur Iesu mai. \p \v 27 A ngaala na kor na taara ma in tabuan kaai, baa diat tapunuk ma diat luani diat murmuri. \v 28 Iesu i tur tapuku karom diat, ma i piri, “A kum tabuan Ierusalem, koku muaat luan iaau, muaat a luan muaat ut ma ra kum natnatumuaat. \v 29 Maa a bung na kinadik in waan paat baa a taara diat a piri lenbi, ‘A kum bi na tabuan, baa pa diat babuta ma pa diat wangaau naat, diat daan.’ \v 30 Ma \q1 ‘diat a piri karom a kum taangaai, “Muaat a puka taau un miaat!” \q1 ma karom a kum tiltil, “Muaat a burung baat miaat!” ’ \rq Os 10:8\rq* \m \v 31 Baa diat a paam a kum utnaa mi baa in diwaai i lalaaun utbaai, aawa diat a paami baa in diwaai ia maraang?” \p \v 32 Ma raa rudi kaai, a ru aakaina muaana, di ben ungaai diaar ma Iesu kupi ditul a wirua ungaai. \p \v 33 Baa diat waan paat u ra wanua di waatungi ma “A Lor,” diat aak waat Iesu u ra bolo matira, ma raa ru aakaina muaana kaai, raa u ra papaara ot, ma raa u ra papaara maira. \v 34 Ma Iesu i piri lenbi, “Tamaang, una wa anundiat aakaina mangamangaan, maa pa diat nunura aawa mi diat paami.” Ma diat pilaai laaki kup woi kon diat in lo paa raaraaina maalu ko ra nuna kum maalu. \p \v 35 A taara diat turtur ma diat bababoi, ma a kum mukmuga diat tataur un Iesu, diat piri naa, “I walaaun paa a taara ingen. Baa ia a Kaarisito anun God, anuna naat na pipilak, i koina baa in walaaun paa ia ut.” \v 36 Ma a kum tena wineium kaai diat tataur uni. Diat waan karomi, diat taar taa a waain baa i matitir taana, ma diat piri, \v 37 “Baa ui a king anu ra taara Iudaia, mi un walaaun pa ui ma.” \v 38 Di timu taa utkaai a timtimu nate u ra bolo lenbi, \qc “\sc BI IA A KING ANU RA TAARA IUDAIA\sc*.” \m \v 39 Raa ko ra ru aakaina muaana baa di wakete ungaai ta ditul ma Iesu, i pir abulbul Iesu naa, “Baa ui Kaarisito, un walaaun pa datul!” \v 40 Ma raa paan diaar i kaankaan karomi, ma i piri naa, “Lelawaai, ui pa u burut karom God? Maa ui kaai datul raap datul kariaana raa mangaana kinadik ku. \v 41 I takado ut un daar, maa di baalu anundaar mangamangaan. Iaku a muaana mi pa i paam ta aakaina mangamangaan.” \v 42 Ma i piri taan Iesu, “Iesu, nuk pa iaau, baa un ruk u ra num mataanitu.” \v 43 Ma i baalui naa, “Iaau pir a lingtatuna taam, mi ut un ki karom iaau u ra Paradaaiso.” \s1 Iesu i maat \r (Mt 27:45-56; Mk 15:33-41; Io 19:28-30) \p \v 44 Baa i 12 pakaana bung u ra mage, a buaal raap i baboto tuk un tuluina pakaana bung u ra maluraap, \v 45 maa in mataana mage pa i babo. Ma ina maalu na babaat kutu naruma u ra ruma na wetabaar i tarabaat naliwan kup ru pakaan. \v 46 Ma Iesu i kulkulaai dekdek lenbi, “Tamaang iaau taar taa a niong u ra ru limaam.” Baa ia pir taai lenmi, i ung wa anuna lalaaun. \v 47 Baa a mukmuga anu ra kum tena wineium i babo a utnaa mi, i pir walaawa paa God lenbi, “I lingtatuna aakit, a muaana mi a tena takado.” \v 48 A kor na taara baa kuraa diat tur ungaai kupi diat a babo a utnaa mi, baa diat baboi, diat raapraapu a kum raprabondiat ma ra tapunuk ma diat waan talili. \v 49 Iaku a kum teptepaan Iesu, ma ra in tabuan baa diat murmuri taangirong Gaalilaia, diat tur welwelik taau ut, ma diat babo a kum utnaa mi. \s1 Di wainep Iesu u ra babaang na minaat \r (Mt 27:57-61; Mk 15:42-47; Io 19:38-42) \p \v 50-51 Raa muaana, a iaana Iosep, a te Aarimaatia. Aarimaatia a taamaan u ra papaar Iudaia. Iosep ia raa koina muaana, ma a tena takado, ma i kiki walaang kup a mataanitu anun God. Ia raa ko ra taara na kiwung, iaku pa i mulaaot ungaai ma diat u ra nundiat naagagon ma u ra utnaa baa diat paami. \v 52 I waan karom Pilaato ma i aaring paa a minaatin Iesu koni. \v 53 I lo pari paai, i pulu paai ma ra ina koina maalu, ma i wainep taai u ra babaang na minaat baa di aa kil taai u ra papaara waat, ma pa di wainep taa utbaai ta minaat uni. \v 54 A bung maa a bung na waninaar, ma marawaai ma a Bung Saabaat in turpaai. \p \v 55 Ma in tabuan baa diat weur ma Iesu taangirong Gaalilaia, diat murmur Iosep, ma diat babo taa a babaang na minaat ma ra mangaana wawainep baa di paami u ra minaatin Iesu. \v 56 Ma diat waan talili balet, ma diat waninaar paa a kum utnaa baa i aangawian wakwakaak ma ra wel na mangingi kaai. Ma u ra Bung Saabaat, diat ngo welaar ut ma ra naagagon. \c 24 \s1 Iesu i tur balet ko ra minaat \r (Mt 28:1-10; Mk 16:1-8; Io 20:1-10) \p \v 1 Baa i malaana kinalik u ra mugaana bung u ra wik, in tabuan diat waan kup a babaang na minaat, ma diat lo a kum utnaa baa i aangawian baa diat aa waninaar paai. \v 2 Ma diat baboi baa di aa tul ingen wa ina waat ko ra mataa ra babaang na minaat. \v 3 Diat ruk, iaku pa diat babo ma a minaat i ra Tadaaru Iesu. \v 4 Baa i laklagon a nuknukindiat uni, raa ru muaana, anundiaar maalu i baarabaara aakit, diaar waan paat kakaian karom diat. \v 5 Diat burut ma diat walipa a mataandiat unapia. Diaar piri taan diat, “I lawaai maa muaat baat kup a lalaaunina min naa ra kum minaat? \v 6 Pa i ki ma min, ia lalaaun balet. Muaat a nuk paa a pirpir baa ia pir taai taa muaat baa i ki utbaai irong Gaalilaia. \v 7 I pir taai naa, ‘Din taar taa Natu ra Muaana u ra limaa ra aakaina taara, ma din aak waati u ra bolo, ma u ra wetula bung in lalaaun balet.’” \v 8 Ma in tabuan maa diat nuk paa a pirpir anun Iesu. \p \v 9 Baa diat waan talili ko ra babaang na minaat, diat wewapua u ra kum utnaa raap mi karom a 11 naat na wawer ma karom diat raap kaai baa diat laana murmur Iesu. \v 10 In tabuan baa diat wapua a kum aapostolo u ra kum utnaa mi, bari diat: Maaria Maagdalene, Ioaana, ma Maaria naan Iaakobo, ma raa kum tabuan kaai baa diat weur ma ditul. \v 11 Iaku a kum aapostolo diat walangoro a pirpir anu ra in tabuan welaar ma ra pirpir biaa ku, ma pa diat nurnur un diat. [ \v 12 Iaku Petero i tur, i welulu kup a babaang na minaat. I pun pari, ma i waawet ma i babo a kum maalu maku, diat inep ingen taau. Ma i waan talili balet, ma i nuknuk aakit u ra utnaa mi i waan paat.]\f + \fr 24:12 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a rina 12. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.\f* \s1 A winawaan urong Emaaus \r (Mk 16:12-13) \p \v 13 Io, u ra bung ut maa, rudi kon diat baa diat laana murmur Iesu, diaar waan kup a taamaan a iaana Emaaus. I welwelik, welaar ma 11 kilomita taanginaanga Ierusalem. \v 14 Baa diaar waan waanwaan diaar pirpir u ra kum utnaa mi ia waan paat. \v 15 Baa diaar pipipir, ma diaar tiri wetwetalaai diaar, Iesu ut i waan paat karom diaar, ma ditul weur. \v 16 Iaku maa raa utnaa i pulu baat paa mataandiaar ma pa diaar babo lele paai. \p \v 17 Iesu i tiri diaar, “Aawa mi mur pirpir waanwaan uni u ra numur winawaan?” Diaar tur taau ku ma diaar babo na tapunuk. \v 18 Ma raa kon diaar a iaana Kileopaas, i tiri naa, “Ui maku duk raa maa u ki inaanga Ierusalem, ma pa u nunura a kum utnaa di paami inaanga u ra kum bungbung mi?” \v 19 Ma i tiri diaar, “A kum utnaa na aawa?” Ma diaar baalui naa, “A kum utnaa un Iesu a te Naasaret, a dekdek na propet aakit u ra nuna kum pinapaam, ma u ra nuna pirpir kaai, u ra mataan God ma ra taara raap. \v 20 A kum ngaala na tena wetabaar karom God ma anundaat kum mukmuga diat taar taai u ra naagagon kupi in maat, ma di aak waati u ra bolo. \v 21 Miaat nurnur uni naa ia maa in walaangalaanga Israael. Ma mi, i wetula bung baat a kum utnaa baa diat paami. \v 22 Bari kaai ia, raa kum tabuan kon miaat, diat wakaian miaat. Baa diat kalaa kabot kup a babaang na minaat, \v 23 diat gaana bababo taau kup a minaatina. Ma baa diat waan talili, diat piri naa diat babo taa raa ru aangelo u ra binabo, ma diaar wapua diat naa ia lalaaun balet. \v 24 Namur raa taara kaai kon miaat, diat waan paa u ra babaang na minaat, ma diat babo taa a utnaa baa in tabuan diat wewapua uni, iaku maa pa diat babo Iesu.” \p \v 25 Ma Iesu i piri taan diaar, “Muaat longlong utbaai, pa muaat nurnur gagaa u ra kum utnaa a kum propet diat aa pir taai. \v 26 Diat piri naa Kaarisito in kariaana a kum ngunungut mi, ma namur in ruk u ra nuna minamaar.” \v 27 Turpaai u ra kum buk anun Moses ma ra kum propet, Iesu i papalaa karom diaar u ra kum utnaa raap di aa timu taai un ia ut u ra Buk Taabu. \v 28 Baa ditul waan marawaai kup a taamaan baa diaar waan kupi, Iesu i walaari kupi in waan aakit ku. \v 29 Ma diaar turbaati, diaar piri naa, “Un ki karom mir, maa ia maluraap, in mage i pot na lop ma.” Io, ditul ruk ma i ki karom diaar. \p \v 30 Baa ditul ki na winangaan, Iesu i lo paa a bred, i waatung wakaak paa uni, i bik paai, ma i tabaara diaar mai. \v 31 Io, i tapalaa a mataandiaar, ma diaar babo lele paai maraagaam, ma i panaai paa maut kon diaar. \v 32 Ma diaar pirpir wetwetalaai karom diaar lenbi, “I lingtatuna ut, a balaandaar i wuwan ma ra gaaia baa i pirpir karom daar baa datul waan u ra aakapi, ma baa i palaa taa a pirpir na Buk Taabu taan daar.” \p \v 33 U ra pakaana bung ut maa, diaar tur ma diaar waan talili gagaa balet unaanga Ierusalem, ma diaar waan karom a 11 naat na wawer ma raa taara kaai baa diat ki ungaai. \v 34 Diat piri naa, “A lingtatuna ut! A Tadaaru ia lalaaun balet, ma ia tur paat paa karom Simon.” \v 35 Ma diaar wewapua u ra kum utnaa i waan paat karom diaar u ra aakapi, ma u ra nundiaar binabo lele uni baa i bik a bred. \s1 Iesu i waan paat karom anuna kum naat na wawer \r (Mt 28:16-20; Mk 16:14-18; Io 20:19-23; Aap 1:6-8) \p \v 36 Baa diaar pirpir utbaai u ra kum utnaa mi, Iesu ut i tur naliwan taan diat, [ma i piri naa, “A maalmaal karom muaat!”]\f + \fr 24:36 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a kum pirpir baa i ki naliwan u ra ru wakilang [ ]. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.\f* \v 37 Diat burut aakit ma diat ururian uni, diat nuki naa a nion ku maa diat baboi. \v 38 Ma i piri taan diat, “I lawaai maa muaat burut? Ma i lawaai maa muaat aalawur nuknuk? \v 39 Muaat babo a ru limaang ma a ru kaking. Iaau mulu ut mi. Muaat a paam iaau, ma muaat a babo iaau. A nion pa ta panina, ma pa ta urina kaai. Iaku muaat baboi naa iaau a paning ut ma ra uring utkaai.” [ \v 40 Baa ia pir taai lenmi, i waiaa taa a ru limaana ma ra ru kakina taan diat.]\f + \fr 24:40 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a rina 40. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.\f* \v 41 Diat gaaia ma diat kakaian, iaku maa pa diat nurnur utbaai. Ma i tiri diat naa, “Pa ta utnaa kuri baa kupi ang aani?” \v 42 Ma diat tabaarai ma ra lik ian baa di aa tun taai. \v 43 Ma i rakaan paai, ma i aani namataandiat. \p \v 44 Ma i piri taan diat, “Baa iaau ki utbaai karom muaat, iaau aa pir taa a kum pirpir mi karom muaat naa: A kum utnaa raap baa di aa timu taai un iaau, u ra kum Naagagon anun Moses, u ra pirpir anu ra kum propet ma u ra Kum Kelekele anun Dewid din paam ot raap paai.” \v 45 Io, Iesu i wakaapa a nuknukindiat kupi diat a manaana u ra Buk Taabu. \v 46 I piri taan diat naa, “Di aa timu taai lenbi, Kaarisito in wirua, ma u ra wetula bung in lalaaun balet ko ra minaat, \v 47 ma din warawaai u ra iaana karom a kum wunwuna taara raap turpaai inaanga Ierusalem. Din warawaai karom diat naa diat a nukpuku ma God in una wa anundiat kum aakaina mangamangaan. \v 48 Muaat a kum tena wewapua u ra kum utnaa mi muaat aa babo taai. \v 49 Baboi, ang tula wa a utnaa baa Tamaang ia weweliman taau uni karom muaat. Muaat a ki ut min u ra taamaan mi, tuk baa din wamong ta muaat ma ra dekdek taanginaanga nate.” \s1 Iesu i waan tato unaanga u ra maawa \r (Mk 16:19-20; Aap 1:9-11) \p \v 50 Namur i ben apari pa diat ko ra taamaan Ierusalem ma baa diat waan paat un raa wanua marawaai Betaania, i tulaa kado a ru limaana, ma i pir wadaan diat. \v 51 Baa i pir wadaan diat utbaai, i waan kon diat, ma God i lo tato paai unaanga u ra maawa. \v 52 [Diat lotu karomi],\f + \fr 24:52 \ft Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a pirpir “Diat lotu karomi”. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.\f* ma diat waan talili balet unaanga Ierusalem ma ra ngaala na gaaia. \v 53 Ma diat kiki u ra ruma na wetabaar, diat pir walaawa paa God.