\id LUK New Alpha - June 11, 2007 \ide UTF-8 \h LUCAS \toc3 Lc \toc2 Lucas \toc1 RI UTZ LAJ TZIJ RE RI JESÚS RI XUTZꞌIBꞌAJ RI LUCAS \mt RI UTZ LAJ TZIJ RE RI JESÚS RI XUTZꞌIBꞌAJ RI LUCAS \imt2 Majibꞌal re \ip Ri wuj re Lucas rachiꞌl ri wuj re Hechos xa jun winaq xtzꞌibꞌanik (chawilampe ri sikꞌinik ri kabꞌanik pa ri majibꞌal rech ri Hechos). Ukobꞌchal ri wuj kakitzijoj jas xubꞌan ri Dios chikisikꞌixik ri tinimit Israel xuqujeꞌ chikisikꞌixik kojonel ri winaq rech jeriꞌ kakitereneꞌj ri Jesús. Pa ri nabꞌe wuj ri waꞌkatem kachapleꞌtaj bꞌik pa ri tinimit Jerusalén, ri ukꞌuꞌx ri kikꞌaslemal ri winaq aꞌj Israel. Ri ukabꞌ kachapleꞌtaj bꞌik pa ri tinimit Jerusalén, kopan kꞌa pa taq juleꞌ taq tinimit chik, kakꞌis utzaꞌm rukꞌ ri Pablo are kutzijoj ri utzij ri Dios pa ri tinimit Roma, ukꞌuꞌx ri sibꞌalaj kꞌi tinimit. Ri Lucas kutaq bꞌik ri xutzꞌibꞌaj che ri nimalaj reqeleꞌn achi ubꞌiꞌnam Teófilo, we tataꞌ ri wine jun nim kꞌamal bꞌe ke ri ajchꞌoꞌjabꞌ je laꞌ pa ri tinimit Roma. Ri xutzꞌibꞌaj qꞌattal pa jaljoj taq qꞌat jacha taq ri wuj, ri naj tzijonem, bꞌix, jastaq ri xkꞌulmatajik, kꞌaxkꞌolal, xuqujeꞌ kꞌambꞌejabꞌal taq noꞌj. Ri xraj ri Lucas are chi xukꞌutu chi qas tzꞌaqat xubꞌan ri Dios chukꞌamik loq ri utunal cho ri uwachulew kukꞌ ri winaq aꞌj Israel. Ri e nabꞌe taq tereneꞌl re ri Jesús xkikꞌamawaꞌj ri sikꞌinik ri xbꞌan chike xkichapleꞌj utzijoxik chike konojel ri winaq cho ri uwachulew chi ri Jesús xchꞌeken puꞌwiꞌ ri maj xuqujeꞌ ri kamikal. \ip Nabꞌe, ri Jesús kubꞌan ri uchak pa Galilea, je laꞌ pa ri uxukut kaj re ri tinimit Israel. \ip Ukabꞌ, ri Jesús kubꞌan jun nimalaj bꞌinem keꞌ pa Jerusalén xuqujeꞌ kuya sikꞌinik chike ri winaq rech koꞌk pa ri rajawarem ri Dios je xuqujeꞌ kuya kꞌutuꞌn chike chirij ri ajawarem. \ip Urox, ri Lucas kutzijoj jas xubꞌan ri Jesús chujachik ri ukꞌaslemal je laꞌ pa ri tinimit Jerusalén xuqujeꞌ jas xubꞌano are xkꞌastaj loq chikixoꞌl ri kaminaqibꞌ rech jeriꞌ xukꞌut ribꞌ chi are Ajawxel xuqujeꞌ Taqanel puꞌwiꞌ ri uwachulew. \c 1 \p \v 1 Loqꞌalaj Teófilo: E kꞌi ri winaq ri xkaj xkitzꞌibꞌaj pa cholaj ri tzijobꞌelil chrij ri qas xkꞌulmataj waral chiqaxoꞌl. \v 2 Are waꞌ ri xkikꞌut loq chiqawach ri qas xiꞌlow ronojel ri xkꞌulmatajik pa ri majibꞌal re, ri e tzijol taq re ri utz laj tzij. \v 3 Ri in xuqujeꞌ sibꞌalaj utz rilik xuqujeꞌ usolixik xinbꞌano rech xinwetaꞌmaj ronojel ri ucholajil ri jastaq ri xkꞌulmatajik qas pa ri majibꞌal rech. Rumal waꞌ xinchomaj utzꞌibꞌaxik chawe pa ucholajil, nimalaj Teófilo, \v 4 rech kawetaꞌmaj ri qas tzij chrij ri kꞌutuꞌn ri yaꞌom chawe. \s Katzijox ri alaxibꞌal rech ri Juan \p \v 5 Pa taq ri qꞌij che riꞌ are taqanel ri Herodes pa ri Judea, kꞌo jun chꞌawenel cho ri Dios ubꞌiꞌ Zacarías jun chike ri wok e rijaꞌl ri Abías, ri rixoqil are ri Elisabet, rijaꞌl ri Aarón. \v 6 Kikꞌulajal e utz laj taq winaq, sukꞌ kanimaꞌ cho ri Dios. Xeniman che ronojel ri utaqanik ri Dios. Man kꞌo ta etzelal xkibꞌano. \v 7 Maj kꞌu e kal rumal cher ri Elisabet man kakwin taj kuya ral pa ri uwachulew xuqujeꞌ e nimaq taq winaq chik. \p \v 8 Jun qꞌijal ri Zacarías are tajin kapatanij pa ri Templo rech ri Dios rumal cher xuriq ri qꞌij are kapatanik ri uwo kaj. \v 9 Jacha ri kubꞌij ri naqꞌatajibꞌal kech ri chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq, kakikꞌyaq rij jachin ri chꞌawenel kok bꞌik pa utemplo ri Dios chutzujik ri incienso. \v 10 Are tajin kaporox ri incienso, ri winaq ri kimulim kibꞌ tajin kakibꞌan apanoq chꞌawem cho ri Templo rech ri Dios. \v 11 Are tajin kuporoj incienso ri Zacarías xukꞌut ribꞌ jun \w ángel\w* choch, xtakꞌiꞌ pa ri wiqiqꞌabꞌ rech ri tzujbꞌal sipanik jaw ri kaporox wi ri incienso. \v 12 Are xril ri Zacarías ri ángel, xkꞌaxir ranimaꞌ, sibꞌalaj xuxiꞌj ribꞌ. \p \v 13 Ri ángel xubꞌij che: Man kaxiꞌj ta awibꞌ. Ri achꞌawem xtataj rumal ri Dios. Kakꞌojiꞌ na jun akꞌojol rukꞌ ri awixoqil Elisabet, Juan kakoj che ubꞌiꞌ. \v 14 Sibꞌalaj katkiꞌkot na rumal rech ri akꞌal, xuqujeꞌ e kꞌi winaq kekiꞌkot na we xkil uwach. \v 15 Jeriꞌ rumal cher nim na uqꞌij cho ri Dios. Man kutij ta wi vino xuqujeꞌ tzam. Kanojisax na che ri Tyoxalaj Uxlabꞌixel are kꞌo chupam ri unan. \v 16 E kꞌi winaq aꞌj Israel ketzalij na rukꞌ ri Ajawxel ri kiDios rumal rech areꞌ. \v 17 Kanabꞌej na cho ri Ajawxel rukꞌ chuqꞌabꞌ xuqujeꞌ kwinem jetaq ri xya che ri Elías, kubꞌan na chi kesukꞌiꞌ ri tat nan kukꞌ ri alkꞌwaꞌlaxelabꞌ xuqujeꞌ kubꞌan na chi ri man keniman taj kakikꞌamawaꞌj ketaꞌmabꞌal chike ri sukꞌ taq winaq. Rech jeriꞌ ri winaq kakisukꞌumaj apanoq kibꞌ chirayeꞌxik ri Ajawxel. \p \v 18 Ri Zacarías xubꞌij che ri ángel: ¿Jas kinbꞌan chi retaꞌmaxik chi qas kakꞌulmataj na we jastaq riꞌ? In in riꞌj achi chik, ri wixoqil xuqujeꞌ bꞌenaq chi ri ujunabꞌ. \p \v 19 Ri ángel xubꞌij: In in Gabriel, in kꞌo cho ri Dios chanim, areꞌ xintaqow loq chubꞌixik we utz laj taq tzij riꞌ chawe. \v 20 Rumal kꞌu cher man xakoj ta ri xinbꞌij chawe, katmemar kan chanim, man katkwin taj katchꞌawik, ka chi kꞌol na ri akꞌal kꞌa te riꞌ kajaqataj ri achꞌabꞌal. Kakꞌulmataj na ri nutzij pa ri qꞌotaj ri kajawatajik. \p \v 21 Ri winaq ri aꞌyeninaq ri Zacarías xemayijanik rumal cher maj ri kel loq. \v 22 Are xel loq, man kakwin ta chik kachꞌawik. Xaq pa memal tzij chik xtzijon kukꞌ, xkichomaj kꞌut chi xa xril jun kꞌutbꞌal pa ri Tyoxalaj kꞌolibꞌal. \p \v 23 Are xtoꞌtaj ri Zacarías che ri patanijik pa ri Templo, xtzalij cho rachoch. \v 24 Ikꞌowinaq chi jun janipa qꞌij, ri Elisabet rixoqil ri Zacarías xkanaj yawabꞌ ixoq. Ri Elisabet jobꞌ ikꞌ xaq cho rachoch xkꞌojiꞌ wi. \p \v 25 Sibꞌalaj utz ri wAjaw, xinresaj pa ri nukꞌixibꞌal rech man kinkiyoqꞌ ta chi ri winaq, xcha ri Elisabet. \s Katzijox ri alaxibꞌal rech ri Jesús \p \v 26 Pa ri uwaq ikꞌ rech ri uyawajik ri Elisabet, xtaq loq ri ángel Gabriel pa Nazaret, jun leꞌaj ri kꞌo pa Galilea. \v 27 Xopan rukꞌ jun qꞌapoj ali, ubꞌiꞌ María, ri tzꞌonom chik rumal jun achi ubꞌiꞌ José, jun rijaꞌl ri Taqanel David. \v 28 Ri Gabriel xukꞌut ribꞌ choch ri María, xubꞌij che: ¡Rutzil awach, at jun ixoq chaꞌtalik, ri Ajawxel kꞌo awukꞌ! \p \v 29 Ri María xsach ukꞌuꞌx, xkꞌaxkꞌobꞌ ranimaꞌ, xuchomaj rij ri kubꞌij ri ángel. \v 30 Ri ángel xubꞌij che: ¡Man kaxiꞌj ta awibꞌ María, at chaꞌtal rumal ri Dios! \v 31 Katiktaj na jun akꞌal chawe, kalax na, kakoj Jesús che ubꞌiꞌ. \v 32 Kanimar na uqꞌij, kabꞌix na ukꞌojol ri Nimalaj Dios che. Ri Ajawxel Dios kukoj na che nim taqanel jetaq ri qamam David. \v 33 Amaqꞌel kataqan na puꞌwiꞌ ri tinimit Israel, ri utaqanik maj ukꞌisik. \p \v 34 Ri María xubꞌij: ¿Jamo riꞌ kakꞌulmataj we riꞌ? Man in kꞌolinaq ta in rukꞌ achi. \p \v 35 Ri ángel xubꞌij che: Ri Tyoxalaj Uxlabꞌixel kaqaj na loq paꞌwiꞌ. Ri ukwinem ri nimalaj Dios katuchꞌuq na. Rumal riꞌ, ri neꞌ riꞌ ri kakꞌojiꞌ na, jun Tyoxalaj akꞌal, xuqujeꞌ kubꞌiꞌnaꞌj na Ralkꞌwaꞌl ri Dios. \v 36 Ri Elisabet ri awachalal xkanaj yawabꞌ winaq pa ri uriꞌjobꞌnaqil. Waqibꞌ ikꞌ chik yawabꞌ winaq pune xbꞌix che kumal ri winaq chi man kakwin taj kuꞌya ral pa ri uwachulew. \v 37 Maj jun jastaq ri mat kakwin ri Dios che ubꞌanik. \p \v 38 Ri María xubꞌij: In patanil rech ri Ajawxel. Kꞌulmataj wukꞌ ronojel ri xabꞌij. \p Ri ángel xtzalijik. \s Ri María kopan chusolixik ri Elisabet \p \v 39 Kebꞌ oxibꞌ qꞌij chik ikꞌowinaq we kꞌulmatajem riꞌ, ri María xeꞌ pa taq ri juyubꞌ pa ri tinimit rech Judea. \v 40 Are xopan chilaꞌ, xok bꞌik pa ri rachoch ri Zacarías, xuya rutzil uwach ri Elisabet. \v 41 Are xuta ri Elisabet ri rutzil wach ri xya rumal ri María, xchꞌoplaj ri ral chupam, xnoj kꞌut che ri Tyoxalaj Uxlabꞌixel. \v 42 Ri Elisabet xuraq uchiꞌ chech kiꞌkotemal, xubꞌij che ri María: Sibꞌalaj at tewchiꞌtalik chikiwach konojel ri ixoqibꞌ. Xuqujeꞌ tewchiꞌtal ri awal. \v 43 ¿Jas che xya bꞌe chwe, kinulusolij ri unan ri Wajaw? \v 44 Are xinta ri rutzil nuwach xuyaꞌo, xchꞌoplaj ri nuneꞌ ri kꞌo chinupam xchꞌoplaj che kiꞌkotemal. \v 45 Sibꞌalaj at tewchiꞌtalik rumal cher xakojo chi ri Ajawxel kubꞌan ri xuchiꞌj chawe. \s Ri ubꞌix ri María \p \v 46 Ri María xubꞌij: \m Ri wanimaꞌ sibꞌalaj kuqꞌijilaꞌj ri Ajawxel. \v 47 Sibꞌalaj kakiꞌkot ri wanimaꞌ pa ri nuDios, nukolonel. \v 48 Xel ukꞌuꞌx che we patanijel rech ri man nim ta uqꞌij. \m Konojel kꞌu ri winaq kakibꞌij na riꞌ chwe chi in tewchiꞌtalik. \v 49 Jeriꞌ rumal cher ri Tyox xuqujeꞌ kwinel laj Dios xubꞌan nimalaj taq jastaq wukꞌ. \v 50 Kutoqꞌobꞌisaj kiwach konojel ri winaq ri e kꞌolik xuqujeꞌ ri kekꞌojiꞌ na. \m Ri winaq kakimochꞌ kibꞌ choch. \v 51 Rukꞌ ri utelebꞌ xubꞌan nimalaj taq jastaq, \m xusach kiwach ri winaq ri nimal chike \m xuqujeꞌ ri kakinimarisaj kibꞌ. \v 52 Xresaj ri taqanik pa kiqꞌabꞌ ri nimaꞌq kibꞌanik, \m xuya kiqꞌij ri winaq ri nim taj kiqꞌij. \v 53 Xuya jastaq kech ri kenumik, \m maj ke ri qꞌinomabꞌ xuyaꞌo. \v 54 Xutoꞌ ri utinimit Israel, \m man xsachan ta che ubꞌanik ri utzilal kukꞌ. \v 55 Jeriꞌ xubꞌano rumal cher xuchiꞌj kan che ri qamam Abraham \m xuqujeꞌ amaqꞌel chike ri e rijaꞌl chi jewaꞌ kubꞌan na. \p \v 56 Ri María xkanaj kan oxibꞌ ikꞌ rukꞌ ri Elisabet kꞌa te riꞌ xtzalij cho rachoch. \s Kalax ri Juan Bꞌanal qasanaꞌ \p \v 57 Are xopan ri qꞌij, kakꞌojiꞌ ri ral ri Elisabet, xalax ri ral, ala ri ral. \v 58 Ri ukꞌulja ri Elisabet xuqujeꞌ ri e rachalal xekiꞌkotik are xketaꞌmaj chi ri Dios sibꞌalaj xutoqꞌobꞌisaj uwach ri Elisabet. \v 59 Are xtzꞌaqat wajxaqibꞌ uqꞌij ri neꞌ, xkimulij kibꞌ rech kakilo kakoj retal, xkaj kꞌut xkikoj Zacarías che ubꞌiꞌ, jetaq ri ubꞌiꞌ ri utat. \v 60 Ri Elisabet kꞌut xubꞌij: ¡Man je ta riꞌ! Juan kubꞌiꞌnaꞌj we akꞌal riꞌ. \p \v 61 ¿Jas che? xecha ri winaq. Man kꞌo ta jun chike ri awachalal jeriꞌ ubꞌiꞌ. \p \v 62 Pa memal tzij kꞌut xkita che ri utat ri akꞌal jas ubꞌiꞌ ri ukꞌojol kukojo. \v 63 Ri Zacarías xuta jun chꞌaqaꞌp tzꞌalam chike rech kutzꞌibꞌaj choch jas ri bꞌiꞌaj. Sibꞌalaj xemayijan kꞌut are xkilo ri xutzꞌibꞌaj “Juan ubꞌiꞌ.” \v 64 Aninaq xjaqataj ri uchꞌabꞌal ri Zacarías, xuchapleꞌj uqꞌijilaꞌxik ri Dios. \v 65 Xtzijox kꞌu ronojel we kꞌulmatajem riꞌ pa taq ri tinimit ri kꞌo pa taq ri juyubꞌ rech Judea, konojel ri e kuꞌl ja xkixiꞌj kibꞌ. \v 66 Konojel ri winaq ri xetowik kakitatabꞌela chibꞌil taq kibꞌ: ¿Jas kux we akꞌal ri? \p Jeꞌ xkibꞌij waꞌ rumal qꞌalaj chi ri Ajawxel Dios kꞌo rukꞌ ri akꞌal. \s Ri ubꞌix ri Zacarías \p \v 67 Ri Zacarías, ri utat ri akꞌal, xnoj che ri Uxlabꞌixel, xubꞌij: \v 68 Chiqꞌijilaꞌj ri Ajawxel, ri Dios rech ri tinimit Israel, \m xusolij ri utinimit, xutoꞌo pa ri qꞌoxom. \v 69 Xutaq loq jun kwinel laj kolonel rijaꞌl ri patanil rech, David. \v 70 Are waꞌ ri xuchiꞌj loq ri Dios \m chi kichiꞌ ri tyoxalaj taq qꞌalajisal taq rech ri utzij, ojer. \v 71 Kujutoꞌ na pa kiqꞌabꞌ ri e qakꞌulel, \m xuqujeꞌ pa kiqꞌabꞌ ri kaketzelaj qawach. \v 72 Rech kutoqꞌobꞌisaj kiwach ri e qamam rumal cher xnaꞌtaj che ri chꞌekom tzij ri xubꞌano. \v 73 Are waꞌ ri chꞌekom tzij xubꞌan kan \m rukꞌ ri qamam Abraham. \v 74 Xujesax na pa kiqꞌabꞌ ri qakꞌulel \m rech kaqapatanij ri Dios man rukꞌ ta xibꞌin ibꞌ, \v 75 rukꞌ jun tyoxalaj kꞌaslemal xuqujeꞌ sukꞌal, \m pa ronojel qꞌij rech ri qakꞌaslemal. \v 76 At, nukꞌojol, kabꞌix na qꞌalajisal rech ri utzij ri nimalaj Dios chawe, \m kasukꞌumaj na apanoq ri ubꞌe ri Ajawxel. \v 77 Katzijoj na jas kakibꞌan ri winaq rech kekolotajik \m xuqujeꞌ kekuyutaj che ri kimak. \v 78 Tyox che ri utoqꞌobꞌ ri Dios, \m katunan na ri tunal rech pa ri kaj, chiqaxoꞌl. \v 79 Kuꞌtunaj na ri e kꞌo pa ri qꞌequꞌmal, \m pa ri uqꞌequꞌmal ri kamikal, \m xuqujeꞌ kukꞌam na qabꞌe pa ri ubꞌeal ri jaꞌmaril. \p \v 80 Xkꞌiy kꞌu ri Juan, sibꞌalaj xpe uchuqꞌabꞌ pa ri ranimaꞌ. Xkꞌojiꞌ pa ri katzꞌinow ulew kꞌa pa ri qꞌij are xukꞌut ribꞌ chkiwach ri winaq aꞌj Israel. \c 2 \s Ri alaxibꞌal rech ri Jesús \p \v 1 Pa taq ri qꞌij riꞌ, xya jun taqanik rumal ri César Augusto rech konojel ri winaq kakitzꞌibꞌaj kibꞌ. \v 2 (Are waꞌ ri nabꞌe ajilanik ri xbꞌanik che riꞌ are qꞌatal tzij ri Cirenio pa ri tinimit Siria.) \v 3 Konojel xetzalij pa taq ri kitinimit, rech kakitzꞌibꞌaj kibꞌ pa ri ajilanik. \v 4 Ri José xel bꞌik pa ri leꞌaj Nazaret, xeꞌ pa Galilea pa ri tinimit Belén ri kꞌo pa ri tinimit Judea, najtir ukꞌolibꞌal ri David. \v 5 Xukꞌam bꞌik ri rixoqil María rech kuꞌtzꞌibꞌaj ribꞌ, yawabꞌ ixoq chik. \v 6 Are kꞌo pa ri tinimit Belén, xopan ri qꞌij kalax ri neꞌ. \v 7 Xkꞌojiꞌ kꞌu ri nabꞌe ral ala ri María, xubꞌalqꞌotij kꞌut pa atzꞌyaq, xuqꞌoyobꞌa pa jun rechabꞌal awaj rumal cher man xkiriq ta chi jun kꞌolibꞌal jawjeꞌ kekanaj wi kanoq. \s Ri angelibꞌ xuqujeꞌ ri aꞌjyuqꞌabꞌ \p \v 8 E kꞌo kꞌu aꞌjyuqꞌabꞌ cho taq ri saq che ri chaqꞌabꞌil riꞌ tajin keꞌkichajij ri kichij. \v 9 Xaq kꞌa teꞌ xukꞌut ribꞌ chikiwach jun ángel taqom loq rumal ri Ajawxel Dios. Ri ujuluwem ri Dios xsutin chikij. Ri aꞌjyuqꞌabꞌ xkixiꞌj kibꞌ. \p \v 10 Ri ángel xubꞌij chike: Man kixiꞌj ta iwibꞌ, nukꞌamom loq utz laj tzij chiꞌwe, ri kuya na kiꞌkotemal chike konojel ri winaq. \v 11 Kamik xalax pa ri utinimit ri David jun Kolonel, are ri Mesías ri Ajawxel. \v 12 Ri retal chiꞌwe are chi: Kiriq na jun laj akꞌal, bꞌalqꞌotital pa atzꞌyaq, qꞌoyobꞌatal pa jun rechabꞌal awaj. \v 13 Xaq kꞌa te xepe sibꞌalaj e kꞌi angelibꞌ rukꞌ ri nabꞌe ángel, xkiqꞌijilaꞌj ri Dios, xkibꞌij: \v 14 ¡Juluwem che ri Dios ri kꞌo pa ri kaj, jaꞌmaril kukꞌ ri winaq ri kuꞌloqꞌaj ri Dios, ri e kꞌo cho ri uwachulew! \p \v 15 Are xetzalij ri angelibꞌ pa ri kaj, ri aꞌjyuqꞌabꞌ xkibꞌij chibꞌil taq kibꞌ: Joꞌ pa Belén, jeꞌqila ri xutzijoj ri Ajawxel chaqe. \p \v 16 Aninaq xebꞌe pa ri leꞌaj, xeꞌkiriqa ri María, ri José xuqujeꞌ ri kꞌin laj akꞌal qꞌoyol pa ri rechabꞌal awaj. \v 17 Are xiltaj kumal, ri aꞌjyuqꞌabꞌ xkitzijoj chike konojel ri winaq, ri xkilo xuqujeꞌ ri xubꞌij ri \w ángel\w* chike. \v 18 Konojel ri winaq ri xetow ronojel ri xkitzijoj ri aꞌjyuqꞌabꞌ xemayijanik. \v 19 Are kꞌu ri María xuyak pa ranimaꞌ ronojel we jastaq riꞌ, amaqꞌel xuchomaj rij. \v 20 Ri aꞌjyuqꞌabꞌ xetzalij chuchajixik ri kichij, xkiqꞌijilaꞌj ri Dios rumal ri xkilo xuqujeꞌ xkito. Je xkꞌulmatajik jetaq ri xutzijoj ri ángel chike. \s Kakꞌut ri Jesús pa ri Ja Qꞌijilaꞌbꞌal Dios \p \v 21 Are xikꞌow wajxaqibꞌ qꞌij, xkoj retal ri neꞌ, Jesús xkoj che ubꞌiꞌ. Are waꞌ ri ubꞌiꞌ ri xbꞌix rumal ri ángel are majaꞌ kalaxik. \p \v 22 Xopan ri qꞌij ri katzuj ri sipanik rech chꞌajchꞌojil jetaq ri kutoqꞌij ri utaqanik ri Moisés, are kakꞌojiꞌ jun akꞌal, xaq jeriꞌ ri utat unan xkikꞌam bꞌik pa Jerusalén chutzujik cho ri Ajawxel.\x + \xo 2:22 \xo*\xt Éxodo 13:12-15; Levítico 12:6.\xt*\x* \v 23 Kubꞌij ri taqanik: \qt We ala ri nabꞌyal ral ri ixoq, rajawaxik katzuj cho ri Dios e kebꞌ tukmux o jukꞌulaj palomax. \qt*\x + \xo 2:23 \xo*\xt Éxodo 13:2-12.\xt*\x* \v 24 Xaq jeriꞌ xkitzuj ri sipanik jetaq ri kubꞌij ri utaqanik ri Ajawxel, \qt kebꞌ tukmux o jukꞌulaj palomax.\qt*\f + \fr 2:24 \fr*\ft Ri alaj taq nitzꞌ palomax o tukmux are riꞌ ri kakitzuj ri mebꞌa taq winaq ojer, are kꞌu ri e qꞌinomabꞌ tzi choqꞌaqꞌ wi chi are kakitzuj jun laj alaj. \ft*\xt Levítico 12:6-8.\xt*\f* \p \v 25 Pa taq ri qꞌij riꞌ, kꞌo jun achi ubꞌiꞌ Simeón pa ri tinimit Jerusalén, we achi riꞌ sukꞌ xuqujeꞌ utz ranimaꞌ rayeꞌm chi kulkubꞌisax ukꞌuꞌx ri tinimit Israel. \v 26 Kꞌuttal kꞌu choch chi man kakam taj we man nabꞌe karil kan uwach ri Mesías rech ri Ajawxel. \v 27 Che ri qꞌij riꞌ, xkꞌam bꞌik rumal ri Tyoxalaj Uxlabꞌixel, xeꞌ pa ri Templo rech ri Dios. Xaq jeriꞌ are xopan ri María rachiꞌl ri José chutzujik ri neꞌ Jesús, jetaq ri kubꞌij ri utaqanik ri Ajawxel. \v 28 Ri Simeón kꞌo chilaꞌ, xuqꞌaluj ri akꞌal, xuqujeꞌ xuqꞌijilaꞌj ri Dios, xubꞌij: \v 29 Ajawxel, chanim ya bꞌa la bꞌe kakam we patanil e la pa jaꞌmaril jetaq ri bꞌim la loq. \v 30 Xinwil rukꞌ ri nubꞌoqꞌoch ri koltajem la. \v 31 Ri xtaq la loq chike konojel ri winaq. \v 32 Areꞌ ketunan na ri winaq rech kakil ri Dios, \m areꞌ ujuluwem ri tinimit Israel. \x + \xo 2:32 \xo*\xt Isaías 49:6.\xt*\x* \p \v 33 Ri utat unan ri Jesús sibꞌalaj xemayijanik che ri kabꞌix che ri Jesús. \p \v 34 Ri Simeón xuꞌtewechiꞌj, xubꞌij che ri María, ri unan: E kꞌi winaq aꞌj Israel ketzaq na rumal re we akꞌal riꞌ, xuqujeꞌ kuya na kiꞌkotem chike nikꞌaj chik. Kux xuqujeꞌ na jun etal rech tijoj chuqꞌabꞌ. \v 35 Rumal rech, kaqꞌalajin na ri chomabꞌal rech ri kanimaꞌ ri winaq, chawe at ri at unan, ronojel we jastaq riꞌ je ri kok na jun chꞌichꞌ che ri awanimaꞌ. \p \v 36 Kꞌo xuqujeꞌ jun qꞌalajisal utzij ri Dios, jun ixoq ubꞌiꞌ Ana ri kꞌo pa ri Templo rech ri Dios, umiꞌal ri Fanuel, rech ri jupuq winaq Aser. Wuqubꞌ junabꞌ e kꞌulanik xkam ri rachajil. \v 37 Junmuchꞌ kajibꞌ ujunabꞌ, man kel ta wi pa ri Templo. Chi paqꞌij chi chaqꞌabꞌ kuqꞌijilaꞌj ri Dios, kubꞌan chꞌawem xuqujeꞌ man kawaꞌtaj. \v 38 Ri ixoq xopanik are tajin katzijon ri Simeón rukꞌ ri María rachiꞌl ri José, xuchapleꞌj uqꞌijilaꞌxik ri Dios, xutzijoj rij ri akꞌal chike konojel ri kayeꞌm kakolotaj ri tinimit Jerusalén, rumal ri Dios. \s Ketzalij pa ri tinimit Nazaret \p \v 39 Are xtzꞌaqat ubꞌanik ronojel ri kutoqꞌij ri utaqanik ri Ajawxel kumal ri utat unan ri Jesús, xetzalij cho kachoch je laꞌ pa Nazaret pa Galilea. \v 40 Chilaꞌ xkꞌiy wi ri akꞌal, utz uwach xuqujeꞌ xkꞌojiꞌ uchuqꞌabꞌ. Sibꞌalaj xkꞌiy retaꞌmabꞌal, ri utoqꞌobꞌ ri Dios kꞌo rukꞌ. \s Ri akꞌal Jesús kꞌo pa ri Templo \p \v 41 Ronojel junabꞌ ri utat unan ri Jesús xebꞌe pa ri tinimit Jerusalén, pa ri nimaqꞌij \w Pascua\w*. \v 42 Are kabꞌlajuj ujunabꞌ ri Jesús, xebꞌe pa Jerusalén jetaq ri naqꞌatal chike. \v 43 Are xkꞌis ri nimaqꞌij, xkichapleꞌj tzalijem loq pa ri tinimit Nazaret, ri utat unan ri Jesús man xkinabꞌej taj chi xkanaj kan ri Jesús pa Jerusalén. \v 44 Pa kikꞌuꞌx chi kꞌo chikixoꞌl ri nikꞌaj winaq chik. Are xuriq chaqꞌabꞌ, xkichapleꞌj utzukuxik chikixoꞌl ri e rech chꞌabꞌeꞌn xuqujeꞌ ri rachalal, man xkiriq ta kꞌut. \v 45 Are man xkiriq taj, xetzalij pa ri tinimit Jerusalén chutzukuxik. \p \v 46 Oxibꞌ qꞌij chik ikꞌowinaq are xeꞌkiriqa ri Jesús kꞌo pa ri Templo, tꞌuyul chkixoꞌl ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik, tajin kuꞌtatabꞌej xuqujeꞌ tajin kukꞌot kichiꞌ. \v 47 Konojel ri tajin ketatabꞌenik xemayijan che ri retaꞌmabꞌal xuqujeꞌ ri tzalibꞌal wach ri xuya ri Jesús. \p \v 48 Are xkilo, xemayijanik ri unan xubꞌij che: Ala, ¿jas che je xabꞌan we riꞌ chaqe? In rachiꞌl ri atat tajin katqatzukuj pa ronojel kꞌolibꞌal. \p \v 49 Ri Jesús xubꞌij chike: ¿Jas che kintzukuj alaq? ¿La man etaꞌm alaq chi pa rachoch ri nuTat rajawaxik kinkꞌojiꞌ wi? \p \v 50 Man xkichꞌobꞌ ta kꞌu ri utat unan jas che jewaꞌ xubꞌij. \p \v 51 Xtzalij kꞌu kukꞌ ri utat unan pa ri tinimit Nazaret xuqujeꞌ xniman chike. Ri unan xukꞌol pa ranimaꞌ ronojel ri jastaq ri xkꞌulmatajik. \v 52 Xkꞌiy kꞌu ri Jesús, pa ri utoqꞌobꞌ ri Dios, xkꞌojiꞌ retaꞌmabꞌal, xuqujeꞌ xqaj ri unoꞌjibꞌal chikiwach konojel ri winaq. \c 3 \s Ri Juan kutzijoj ri utzij ri Dios \p \v 1 Pa ri roꞌlajuj junabꞌ rech ri utaqanik ri Tiberio César, che riꞌ are taqanel ri Poncio Pilato pa Judea. Ri Herodes are nim taqanel pa Galilea. Ri Felipe rachalal ri Herodes are qꞌatal tzij pa Iturea xuqujeꞌ pa Traconite. Ri Lisanias are qꞌatal tzij pa ri tinimit Abilinia. \v 2 Ri Anás rachiꞌl ri Caifás are kinimaꞌqil ri chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq aꞌj Israel. Pa taq ri qꞌij riꞌ, ri utzij ri Dios xtaq che ri Juan ri ukꞌojol ri Zacarías, are kꞌo pa ri katzꞌinow ulew. \v 3 Ri Juan xbꞌin chunaqaj ri nimaꞌ Jordán, xutzijoj chike ri winaq chi utz kabꞌan kiqasanaꞌ rech kakiqꞌalajisaj chi xkikꞌex kanimaꞌ xuqujeꞌ ketzalij rukꞌ ri Dios, rech kakuyutaj ri kimak. \v 4 Ri Isaías xutzijoj la rij ri Juan are xubꞌij: \m \qt Uchꞌabꞌal jun winaq ri kuraq uchiꞌ pa ri katzꞌinow ulew, kubꞌij: \qt* \m \qt Chisukꞌumaj ri ubꞌe ri Ajawxel, chibꞌana sukꞌum che.\qt* \m \v 5 \qt Kenojisax na ri siwan, konojel ri juyubꞌ kuꞌx na leaꞌnik,\qt* \m \qt ri kotokaꞌq taq bꞌe kesukꞌumax na xuqujeꞌ ri abꞌaj taq bꞌe kechꞌajchꞌobꞌex na. \qt* \m \v 6 \qt Konojel kakil na ri koltajem ri kutaq loq ri Dios.\qt* \x + \xo 3:6 \xo*\xt Isaías 40:3-5.\xt*\x* \p \v 7 Sibꞌalaj kꞌi winaq xoꞌpan rukꞌ ri Juan rech kubꞌan kiqasanaꞌ. Ri Juan xubꞌij chike: Kijaꞌl taq kumatz, ¿jachin xbꞌin chiꞌwe chi kixkwinik kixanimaj choch ri rayowal ri Dios ri kape na? \v 8 Qas utz chixnoꞌjinoq rech qas kaqꞌalajinik chi qas xikꞌex ikꞌuꞌx. Man kixkwin ta kꞌut kibꞌij: “Are qatat ri Abraham.” Rumal kinbꞌij chiꞌwe chi ri Dios kakwinik kubꞌano chi kekꞌiy ralkꞌwaꞌl ri Abraham chike we abꞌaj riꞌ. \v 9 Ri ikaj xaq yaꞌtal chik rukꞌ ri ukꞌaꞌmalil ri cheꞌ. Ronojel kꞌu cheꞌ ri man kuya ta uwach kaqasax na, xuqujeꞌ kakꞌyaq na bꞌik pa ri qꞌaqꞌ. \p \v 10 Sibꞌalaj e kꞌi winaq xkibꞌij: ¿Jas rajawaxik kaqabꞌano? \p \v 11 Ri Juan, xubꞌij chike: We kꞌo kebꞌ akamiꞌx, chaya jun rech ri maj rech. We kꞌo awa, chaya ke ri kanumik. \p \v 12 Xuqujeꞌ xoꞌpan ri toqꞌil taq alkabal rech kabꞌan kiqasanaꞌ, xkita che ri Juan: Ajtij, ¿jas rajawaxik kaqabꞌano? \p \v 13 Ri Juan xubꞌij chike: Man kitoqꞌij ta uwiꞌ ri alkabal ri ix taqom chutoqꞌixik. \p \v 14 Ri ajchꞌoꞌjabꞌ chajil tinimit xkibꞌij: ¿Jas rajawaxik kaqabꞌan uj? \p Ri Juan xubꞌij chike: Man kitoqꞌij ta pwaq chike ri winaq, man kibꞌan ta bꞌanoj tzij chikij ri winaq ri maj kimak, kuꞌl ikꞌuꞌx rukꞌ ri tojbꞌal iwe. \p \v 15 Rumal kꞌu cher ri winaq kayeꞌm ri upetibꞌal ri Mesías are kakaj kaketaꞌmaj we are Mesías ri Juan. \v 16 Ri Juan xutzalij uwach ri kꞌotbꞌal chiꞌ xubꞌij: In kinbꞌan iqasanaꞌ rukꞌ jaꞌ, kape kꞌu na jun ri nim reqeleꞌn chinuwach in, man taqal ta chwe kinux jun patanijel, xuqujeꞌ man taqal ta chwe kinkir ri jatꞌibꞌal rech ri uxajabꞌ. Areꞌ kubꞌan iqasanaꞌ rukꞌ ri Tyoxalaj Uxlabꞌixel xuqujeꞌ rukꞌ qꞌaqꞌ. \p \v 17 Areꞌ xaq rayeꞌm kujosqꞌij ri tiriko, rukꞌ ri uchaꞌbꞌal. Xuqujeꞌ kumulij bꞌik ri utiriko, kuya pa ri utarroz. Kuporoj na ri pajo pa jun qꞌaqꞌ ri maj ukꞌisik. \p \v 18 Sibꞌalaj kꞌi ri xubꞌan ri Juan chuqꞌalajisaxik chike ri winaq ri utz laj taq tzij. \p \v 19 Ri Juan xuqujeꞌ xuyaj ri Herodes Antipas chikiwach konojel ri winaq rumal xkꞌuliꞌk rukꞌ ri Herodías, rixoqil ri rachalal, je xuqujeꞌ rumal kꞌi itzel taq jastaq ri ubꞌanom, \v 20 rumal riꞌ ri Herodes xukoj ri Juan pa cheꞌ, xnimar ri umak. \s Kabꞌan uqasanaꞌ ri Jesús \r (Mateo 3:13-17; Marcos 1:9-11) \p \v 21 Jun qꞌijal, ri Juan are tajin kubꞌan kiqasanaꞌ e kꞌi winaq, xubꞌan uqasanaꞌ ri Jesús. Are tajin kubꞌan chꞌawem ri Jesús xjaqataj ri kaj. \v 22 Xilitaj kꞌut xqaj loq ri Tyoxalaj Uxlabꞌixel puꞌwiꞌ ri Jesús jeꞌ jas jun palomax. Xtataj xuqujeꞌ jun chꞌabꞌal pa ri kaj ri kubꞌij: At at loqꞌalaj nukꞌojol, sibꞌalaj kaya kiꞌkotem chwe. \s Ri e ratiꞌt umam ri Jesús \r (Mateo 1:1-7) \p \v 23 Juwinaq lajuj ujunabꞌ ri Jesús are xuchapleꞌj chakunem kukꞌ ri winaq. Ri Jesús xetaꞌmax uwach chi ralkꞌwaꞌl ri José, ri José ralkꞌwaꞌl ri Elí, \v 24 ri Elí ralkꞌwaꞌl ri Matat, ri Matat ralkꞌwaꞌl ri \w Leví\w*, ri Leví ralkꞌwaꞌl ri Melqui, ri Melqui ralkꞌwaꞌl ri Jana, ri Jana ralkꞌwaꞌl ri José, \v 25 ri José ralkꞌwaꞌl ri Matatías, ri Matatías ralkꞌwaꞌl ri Amós, ri Amós ralkꞌwaꞌl ri Nahúm, ri Nahúm ralkꞌwaꞌl ri Esli, ri Esli ralkꞌwaꞌl ri Nagai, \v 26 ri Nagai ralkꞌwaꞌl ri Maat, ri Maat ralkꞌwaꞌl ri Matatías, ri Matatías ralkꞌwaꞌl ri Semei, ri Semei ralkꞌwaꞌl ri José, ri José ralkꞌwaꞌl ri Judá, \v 27 ri Judá ralkꞌwaꞌl ri Joana, ri Joana ralkꞌwaꞌl ri Resa, ri Resa ralkꞌwaꞌl ri Zorobabel, ri Zorobabel ralkꞌwaꞌl ri Salatiel, ri Salatiel ralkꞌwaꞌl ri Neri, \v 28 ri Neri ralkꞌwaꞌl ri Melqui, ri Melqui ralkꞌwaꞌl ri Adi, ri Adi ralkꞌwaꞌl ri Cosam, ri Cosam ralkꞌwaꞌl ri Elmodam, ri Elmodam ralkꞌwaꞌl ri Er, \v 29 ri Er ralkꞌwaꞌl ri Josué, ri Josué ralkꞌwaꞌl ri Eliezer, ri Eliezer ralkꞌwaꞌl ri Jorim, ri Jorim ralkꞌwaꞌl ri Matat, \v 30 ri Matat ralkꞌwaꞌl ri Leví, ri Leví ralkꞌwaꞌl ri Simeón, ri Simeón ralkꞌwaꞌl ri Judá, ri Judá ralkꞌwaꞌl ri José, ri José ralkꞌwaꞌl ri Jonán, ri Jonán ralkꞌwaꞌl ri Eliaquim, \v 31 ri Eliaquim ralkꞌwaꞌl ri Melea, ri Melea ralkꞌwaꞌl ri Mainán, ri Mainán ralkꞌwaꞌl ri Matata, ri Matata ralkꞌwaꞌl ri Natán, ri Natán ralkꞌwaꞌl ri David, \v 32 ri David ralkꞌwaꞌl ri Isaí, ri Isaí ralkꞌwaꞌl ri Obed, ri Obed ralkꞌwaꞌl ri Booz, ri Booz ralkꞌwaꞌl ri Salmón, ri Salmón ralkꞌwaꞌl ri Naasón, \v 33 ri Naasón ralkꞌwaꞌl ri Aminadab, ri Aminadab ralkꞌwaꞌl ri Aram, ri Aram ralkꞌwaꞌl ri Esrom, ri Esrom ralkꞌwaꞌl ri Fares, ri Fares ralkꞌwaꞌl ri Judá, \v 34 ri Judá ralkꞌwaꞌl ri Jacob, ri Jacob ralkꞌwaꞌl ri Isaac, ri Isaac ralkꞌwaꞌl ri Abraham, ri Abraham ralkꞌwaꞌl ri Taré, ri Taré ralkꞌwaꞌl ri Nacor, \v 35 ri Nacor ralkꞌwaꞌl ri Serug, ri Serug ralkꞌwaꞌl ri Ragau, ri Ragau ralkꞌwaꞌl ri Peleg, ri Peleg ralkꞌwaꞌl ri Heber, ri Heber ralkꞌwaꞌl ri Sala, \v 36 ri Sala ralkꞌwaꞌl ri Cainán, ri Cainán ralkꞌwaꞌl ri Arfaxad, ri Arfaxad ralkꞌwaꞌl ri Sem, ri Sem ralkꞌwaꞌl ri Noé, ri Noé ralkꞌwaꞌl ri Lamec, \v 37 ri Lamec ralkꞌwaꞌl ri Matusalén, ri Matusalén ralkꞌwaꞌl ri Enoc, ri Enoc ralkꞌwaꞌl ri Jared, ri Jared ralkꞌwaꞌl ri Mahalaleel, ri Mahalaleel ralkꞌwaꞌl ri Cainán, \v 38 ri Cainán ralkꞌwaꞌl ri Enós, ri Enós ralkꞌwaꞌl ri Set, ri Set ralkꞌwaꞌl ri Adán, ri Adán are ralkꞌwaꞌl ri Dios. \c 4 \s Ri Itzel kutaqchiꞌj ri Jesús pa mak \r (Mateo 4:1-11; Marcos 1:12-13) \p \v 1 Nojinaq ri Jesús che ri Uxlabꞌixel upetik chuchiꞌ ri nimaꞌ Jordán, xkꞌam bꞌik rumal ri Uxlabꞌixel pa ri katzꞌinow ulew. \v 2 Xkꞌojiꞌ chilaꞌ kawinaq qꞌij, sibꞌalaj kanumik rumal cher man woꞌqinaq taj, xtaqchiꞌx kꞌu che mak rumal ri Itzel. \v 3 Ri itzel xubꞌij che ri Jesús: We qas at ukꞌojol ri Dios, chabꞌij chi kubꞌan kaxlan wa we jun abꞌaj riꞌ.\f + \fr 4:3 \fr*\ft Pa ri tzijobꞌal griego kubꞌij kaxlan wa, jeriꞌ rumal chi are riꞌ kakitij ri aꞌj Palestina ojer jacha ta ne ri uj waral are kaqatij ri lej. \ft*\f* \p \v 4 Ri Jesús xubꞌij che: Ri tzꞌibꞌatalik kubꞌij: \qt Man xwi ta ri kaxlan wa kakꞌasbꞌan ri winaq.\qt* \x + \xo 4:4 \xo*\xt Deuteronomio 8:3.\xt*\x* \p \v 5 Te kꞌu riꞌ ri Itzel xukꞌam bꞌik ri Jesús kꞌa puꞌwiꞌ jun nimalaj juyubꞌ, aninaq xukꞌut choch ronojel ri tinimit rech ri uwachulew. \v 6 Xubꞌij che: Kinya ri juluwem xuqujeꞌ ri kwinem pa aqꞌabꞌ pa kiwiꞌ ronojel taq le tinimit leꞌ, rumal cher e we in kinya kꞌu na che ri winaq ri kawaj in kinya wi. \v 7 Ronojel waꞌ kinya chawe, we katxukiꞌk chinuwach kinaqꞌijilaꞌj. \p \v 8 Ri Jesús xubꞌij che: Kubꞌij ri tzꞌibꞌatalik chaqꞌijilaꞌj ri awajaw ri aDios, xaq xwi areꞌ chapatanij. \p \v 9 Ri Itzel xukꞌam bꞌik ri Jesús pa ri tinimit Jerusalén, xutakꞌabꞌa puꞌwiꞌ ri Templo, xubꞌij che: We qas at ralkꞌwaꞌl ri Dios, chakꞌyaqa bꞌik awibꞌ pa ri ulew.\x + \xo 4:9 \xo*\xt Deuteronomio 6:13.\xt*\x* \v 10 Rumal chi ri tzꞌibꞌatalik kubꞌij: Areꞌ kuꞌtaq ri angelibꞌ chatoꞌik xuqujeꞌ che achajixik. \v 11 Xuqujeꞌ katkitelej rukꞌ ri kiqꞌabꞌ rech man katopij ta ri awaqan cho ri abꞌaj. \p \v 12 Ri Jesús xubꞌij che: Ri tzꞌibꞌatalik kubꞌij: \qt Man kakoj ta kꞌaꞌmabꞌal pa ubꞌe ri awajaw, ri aDios.\qt*\x + \xo 4:12 \xo*\xt Deuteronomio 6:16.\xt*\x* \p \v 13 Are xtoꞌtaj ri Itzel che utaqchiꞌxik ri Jesús che mak, xel bꞌik rukꞌ, kꞌa te katzalij chi loq jun qꞌijal. \s Ri Jesús kuchapleꞌj ri uchak \r (Mateo 2:12-17; Marcos 1:14-15) \p \v 14 Xtzalij kꞌu ri Jesús pa Galilea, nojinaq che ri ukwinem ri Uxlabꞌixel. Aninaq xtzijox rij kumal ri winaq aꞌj chilaꞌ. \v 15 Amaqꞌel xuya kꞌutuꞌn pa jaljoj taq \w Sinagoga,\w* konojel kꞌu ri winaq xkiya uqꞌij. \s Keꞌ ri Jesús pa ri tinimit Nazaret \r (Mateo 13:53-58; Marcos 6:1-6) \p \v 16 Are xopan ri Jesús pa ri tinimit Nazaret, pa ri leꞌaj ri xkꞌiy wi, pa ri qꞌij rech uxlanem. Xok bꞌik pa ri Sinagoga, jetaq ri naqꞌatal che, xtakꞌiꞌ kꞌu chusikꞌixik ri wuj. \v 17 Xkiya kꞌu che ri wuj ri xutzꞌibꞌaj ri qꞌalajisal utzij ri Dios Isaías. Ri Jesús are xusol ri wuj xuriq ri tzꞌibꞌatal wi we tzij riꞌ: \m \v 18 \qt Ri Loqꞌalaj Uxlabꞌixel rech ri Dios kꞌo pa nuwiꞌ,\qt* \m \qt rumal cher inuchaꞌom chukꞌamik bꞌik utz laj tzij chike ri e mebꞌa,\qt* \m \qt inutaqom loq chuqꞌalajisaxik ri kitzoqopitajik ri e tzꞌapitalik\qt* \m \qt xuqujeꞌ ri e jatꞌitalik ketzoqopitaj na.\qt* \m \qt Xuqujeꞌ chujaqik ri kibꞌoqꞌoch ri e moyabꞌ.\qt* \m \v 19 \qt Xuqujeꞌ chutzijoxik chi xopan ri qꞌotaj rech ri utoqꞌobꞌ ri Dios.\qt*\x + \xo 4:19 \xo*\xt Isaías 61:1, 2.\xt*\x* \p \v 20 Are xtoꞌtaj chusikꞌixik ri wuj, xubꞌot chi kanoq, xutzalij che ri tobꞌanel, kꞌa te riꞌ xtꞌuyiꞌk. Konojel winaq ri e kꞌo pa ri Sinagoga ko xkikaꞌyej. \v 21 Xuchapleꞌj kꞌu tzijonem ri Jesús kukꞌ, xubꞌij: Kamik xkꞌulmataj we tzꞌibꞌatalik riꞌ chiꞌwach. \p \v 22 Konojel ri winaq utz kakibꞌan chutzijoxik ri Jesús, xuqujeꞌ sibꞌalaj kemayijan che ri mayijabꞌal taq tzij ri kubꞌij. Kakitatabꞌela chibꞌil kibꞌ: ¿La man are waꞌ ri ukꞌojol ri José? \p \v 23 Xubꞌij kꞌu ri Jesús chike: Kibꞌij wa chwe ri jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj: “Ajkun, chakunaj awibꞌ.” Chabꞌana ri mayijabꞌal taq jastaq waral jacha pa ri xabꞌan pa ri tinimit Capernaúm. \p \v 24 Xuqujeꞌ xubꞌij chike: Qas tzij kinbꞌij chiꞌwe chi man nim ta kilik jun qꞌalajisanel pa ri utinimit. \v 25 Kinbꞌij kꞌu chiꞌwe chi e kꞌi malkaꞌnibꞌ riꞌ xekꞌojiꞌ pa ri tinimit Israel pa taq ri uqꞌij ri qꞌalajisal rech ri utzij ri Dios Elías, che riꞌ are man xubꞌan ta jabꞌ. Oxibꞌ junabꞌ rukꞌ nikꞌaj, xkꞌojiꞌ kꞌu nimalaj wiꞌjal pa ronojel ri uwachulew pa taq ri qꞌij riꞌ. \v 26 Man xtaq ta kꞌu bꞌik ri Elías kukꞌ ri malkaꞌnibꞌ ri e kꞌo pa ri tinimit xane rukꞌ ri jun malkaꞌn ri kape pa ri tinimit Sarepta rech Sidón. \v 27 Pa taq ri uqꞌij ri qꞌalajisal tzij rech ri Dios Eliseo, e kꞌo xuqujeꞌ sibꞌalaj e kꞌi chꞌaꞌkibꞌ pa ri tinimit Israel, xa kꞌu jun xkunatajik xwi ri Naamán, ri kel pa ri tinimit Siria. \p \v 28 Are xkita ri winaq ri e kꞌo pa ri Sinagoga ri xubꞌij chike, xechꞌuꞌjarik. \v 29 Xewaꞌjil chirij, xkikꞌam bꞌik rukꞌ chuqꞌabꞌ chutzaꞌm ri juyubꞌ ri yakom wi ri kitinimit, are xkaj xkikꞌyaq bꞌik pa ri siwan. \v 30 Ri Jesús kꞌut xikꞌow chikixoꞌl ri winaq, xtzalij pa ri bꞌe. \s Ri Jesús kuriq jun achi ri kꞌo jun itzel uxlabꞌal che \r (Marcos 1:21-28) \p \v 31 Xqaj bꞌik ri Jesús, xeꞌ pa Capernaúm rech Galilea. Xuꞌtijoj ri winaq pa ri Sinagoga, pa ri qꞌij rech uxlanem. \v 32 Xemayijanik ri winaq rumal ri ukꞌutuꞌn, xuqꞌalajisaj chi yaꞌtal uchuqꞌabꞌ rumal ri Dios. \p \v 33 Ri Jesús are kꞌo pa ri Sinagoga, kꞌo jun achi ri kꞌo jun itzel uxlabꞌal che, xuchapleꞌj uraqik uchiꞌ che ri Jesús. \v 34 Xubꞌij: Jesús aj Nazaret, wetaꞌm chi lal, lal Tyoxalaj winaq rech ri Dios. ¿Jas che xpe la che qatukixik? \p \v 35 Ri Jesús xubꞌij che: Chatuxlanoq, xuqujeꞌ chatel bꞌik che we achi riꞌ. Che ri qꞌotaj riꞌ, ri itzel uxlabꞌal xutzaq ri achi pa ri ulew. Xel kꞌu bꞌik ri itzel uxlabꞌal man xubꞌan ta chi kꞌax che ri achi. \v 36 Konojel xemayijanik, kakitatabꞌela chibꞌil taq kibꞌ: ¿Jas kwinem kukoj we achi riꞌ cher kakwinik keꞌresaj bꞌik ri itzel taq uxlabꞌal, rukꞌ ri utaqanik kaꞌnimaj bꞌik ri itzel taq uxlabꞌal? \p \v 37 Xtzijox kꞌu rij ri Jesús pa ronojel kꞌolibꞌal rech ri tinimit. \s Ri Jesús kukunaj ri ujiꞌ chuchuꞌ ri Simón Pedro \r (Mateo 8:14-15; Marcos 1:29-31) \p \v 38 Xel kꞌu loq ri Jesús pa ri Sinagoga, xeꞌ cho rachoch ri Simón. Chilaꞌ kꞌo wi ri ujiꞌ chuchuꞌ ri Simón kꞌo qꞌaqꞌ che. Xkita kꞌu jun toqꞌobꞌ che ri Jesús rech kukunaj kanoq. \v 39 Ri Jesús xqet chuxukut ri usok ri ujiꞌ ri Pedro, xresaj bꞌik ri yabꞌil che ri ixoq. Ri ixoq aninaq xwaꞌjilik, xuꞌpatanij. \s Ri Jesús kuꞌkunaj kꞌi yawabꞌibꞌ \r (Mateo 8:16-17; Marcos 1:32-34) \p \v 40 Are xsaqirik, ri e winaq rech taq ri leꞌaj xeꞌkikꞌam bꞌik ri e kachalal ri e yawabꞌibꞌ rech kekunax kan rumal ri Jesús. Xapakux kꞌu ne ri yabꞌil ri kꞌo chike, xuꞌtzirik are xechap rumal ri Jesús. \v 41 E kꞌi e kꞌo itzel taq uxlabꞌal chike, kakiraqaqej kichiꞌ, kakibꞌij: “At at ralkꞌwaꞌl ri Dios.” Rumal ketaꞌm chi are Mesías, ri Jesús man xuya ta bꞌe chike xechꞌawik, xeꞌresaj bꞌik konojel. \s Ri Jesús kutzijoj ri utz laj tzij pa Galilea \r (Marcos 1:35-39) \p \v 42 Sibꞌalaj aqꞌabꞌ che ri jun qꞌij chik, ri Jesús xeꞌ pa jun kꞌolibꞌal jawjeꞌ ri e maj wi winaq. E kꞌi winaq kꞌut xkitzukuj, kꞌamaꞌtam xkiriqo, are xkiriqo, xkita toqꞌobꞌ che chi kakanaj kan kukꞌ. \v 43 Ri Jesús xubꞌij chike: Rajawaxik kintzijoj ri utz laj tzij rech ri ajawarem rech ri Dios, pa nikꞌaj taq tinimit chik rumal cher are nupatan waꞌ in petinaq. \p \v 44 Xaq jeriꞌ are xrilij utzijoxik ri utz laj tzij pa taq ri Sinagoga ke ri winaq aꞌj Israel. \c 5 \s Ri e nabꞌe taq utijoxelabꞌ ri Jesús \p \v 1 Jun qꞌijal ri Jesús tajin kutzijoj ri utzij ri Dios chuchiꞌ ri plo Genesaret, \v 2 xeꞌril kꞌu kebꞌ jukubꞌ bꞌinibꞌal puꞌwiꞌ jaꞌ ri e kꞌo chuchiꞌ ri plo. Eꞌlinaq loq ri e chapal taq kar ri e kꞌo chupam tajin kakichꞌaj ri e kikꞌat. \v 3 Ri Jesús xaqꞌan pa ri jukubꞌ bꞌinibꞌal puꞌwiꞌ jaꞌ, xuta toqꞌobꞌ che ri Simón Pedro ajchoqꞌe ri jukubꞌ chi kupaqchiꞌj bꞌik ri jukubꞌ pa ri jaꞌ. Kꞌa te riꞌ xtꞌuyiꞌ pa ri jukubꞌ, xuchapleꞌj uyaꞌik kꞌutuꞌn chike e kꞌi winaq. \v 4 Are xtoꞌtaj che chꞌawem, xubꞌij che ri Simón: Jat jawjeꞌ nim qajinaq wi le jaꞌ, chakꞌyaqa le akꞌat chilaꞌ rech kaꞌchap ri kar. \p \v 5 Ri Simón, xubꞌij: Ajtij, ronojel jun aqꞌabꞌ xujchakunik, xa ta ne jun kar xqachapo. We kꞌu jeriꞌ kabꞌij la, kaqakꞌyaq le kꞌat junmul chik. \p \v 6 Are jewaꞌ xkibꞌano, xenoj ri kar pa ri kꞌat, ri kꞌat xkichapleꞌj tꞌoqopinik. \v 7 Ri Simón rachiꞌl ri toꞌl taq rech xeꞌkisikꞌij ri kachiꞌl ri e kꞌo pa ri jun jukubꞌ chik, rech ketoꞌ kumal. Xkinojisaj kꞌu kebꞌ jukubꞌ che kar, raj kꞌu keqaj ri jukubꞌ chuxeꞌ ri jaꞌ. \v 8 Are xril ri Simón Pedro ri xbꞌantajik, xukulik, xqaj cho ri Jesús, xubꞌij che: Ajawxel Jesús, cheꞌl la wukꞌ, man taqal ta chwe kinkꞌojiꞌ ukꞌ la, sibꞌalaj in ajmak. \p \v 9 Jewaꞌ xubꞌij rumal sibꞌalaj xmayijanik che ri kikꞌiyal ri kar ri xeꞌkichapo, ri rachiꞌl xuqujeꞌ xemayijan rukꞌ. \v 10 Ri e rachiꞌl ri Simón, ri Jacobo, ri Juan, uꞌkꞌojol ri Zebedeo, xemayijan xuqujeꞌ. Ri Jesús xubꞌij che ri Simón: Man kaxiꞌj ta awibꞌ jetaq ri xabꞌan chkichapik kar, je kabꞌan na chkikꞌamik la winaq wukꞌ in. \p \v 11 Are xetzalij pa ri chaqiꞌj ulew, xkiya kan ronojel ri kijastaq, xkitereneꞌj ri Jesús. \s Ri Jesús kukunaj ri jun chꞌaꞌk achi \r (Mateo 8:1-4; Marcos 1:40-45) \p \v 12 Ri Jesús are xopan pa ri jun leꞌaj xuriq jun achi nojinaq che chꞌaꞌk. Ri achi are xrilbꞌej rech ri Jesús, xukiꞌk, xuya ri upalaj pa ri ulew, xuta toqꞌobꞌ che kakunaxik jewaꞌ xubꞌij: Wajaw, we kaj la, chinkunaj la xuqujeꞌ chinchꞌojchꞌobꞌej la. \p \v 13 Ri Jesús xuyuq ri uqꞌabꞌ, xuchapo, kꞌa te ri xubꞌij che: Kawaj, chatutziroq. \p Aninaq xsach ri chꞌaꞌk ri kꞌo che ri achi. \v 14 Ri Jesús xubꞌij che chi maj jachin che kutzijoj wi ri xkꞌulmatajik, xubꞌij xuqujeꞌ che: Jat jakꞌutu awibꞌ cho ri chꞌawenel cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq rech katrilo. Chakꞌama bꞌik ri sipanik ri kakitzuj ri e winaq ri kuꞌtzir che ri chꞌaꞌk, jetaq ri kubꞌij ri utaqanik ri Moisés. Rukꞌ waꞌ kaqꞌalajisaj chi xatchꞌajchꞌobꞌetajik. \p \v 15 Pune jeriꞌ, aninaq xtukin ubꞌixik ri xkꞌulmatajik, e kꞌi winaq xoꞌpan chutayik ri Jesús, xuqujeꞌ chukꞌamawaꞌxik kunanik. \v 16 Kꞌi mul xel bꞌik ri Jesús pa ri tinimit, xeꞌ chubꞌanik chꞌawem pa ri leꞌaj ri katzꞌinowik. \s Ri Jesús kukunaj jun achi ri man kakwin taj kusalabꞌaj ribꞌ \r (Mateo 9:1-8; Marcos 2:1-12) \p \v 17 Jun qꞌijal are tajin kuya kꞌutuꞌn ri Jesús, e tꞌuyutꞌuj ri fariseos xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik chunaqaj ri Jesús. Are waꞌ ri e petinaq pa taq ri leꞌaj rech Galilea, rech Judea, xuqujeꞌ e kꞌo jujun ri kepe pa ri tinimit Jerusalén. Ri ukwinem ri Ajawxel kꞌo rukꞌ ri Jesús chikiꞌkunaxik ri winaq. \v 18 Xoꞌpan kꞌu nikꞌaj achyabꞌ kukꞌam loq jun achi qꞌoyol cho jun chꞌat, man kakwin taj kusalabꞌaj ribꞌ, xkitzukuj kꞌut jas xkibꞌan che rokisaxik bꞌik cho ri Jesús. \v 19 Man kekwin ta kꞌut koꞌk bꞌik pa ri ja rumal cher sibꞌalaj e kꞌi ri winaq, xaq jeriꞌ xkesaj nikꞌaj xot puꞌwiꞌ ri ja, xkiqasaj bꞌik ri achi cho ri Jesús. \v 20 Are xril ri Jesús ri kikojobꞌal, xubꞌij che ri achi: Ala, ri amak xekuyutajik. \p \v 21 Ri fariseos xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik xkibꞌij: ¿Jachin jun jeꞌ kunaꞌ we achi riꞌ? Xaq kubꞌij awas taq tzij che ri Dios. Xaq xwi ri Dios kakwinik kukuy makaj. \p \v 22 Ri Jesús xril ri xkichomaj ri achyabꞌ pa kanimaꞌ. Xuta chike: ¿Jas che jewaꞌ kixchoman pa taq iwanimaꞌ? \v 23 ¿Jachin man kꞌax ta ubꞌixik: “Xkuyutaj ri amak” o “Chatwaꞌjiloq, chatbꞌinoq”? \v 24 Rech kꞌu kiwilo chi ri uKꞌojol ri Achi kꞌo ukwinem kukuy makaj cho ri uwachulew. \p Ri Jesús xukaꞌyej ri achi ri man kakwin taj kusalabꞌaj ribꞌ, xubꞌij che: Chatwaꞌjiloq, chakꞌama bꞌik ri achꞌat, jat cho awachoch. \p \v 25 Ri achi aninaq xwaꞌjilik chikiwach konojel ri winaq, xukꞌam bꞌik ri uchꞌat, xeꞌ cho rachoch kuqꞌijilaꞌj ri Dios. \v 26 Konojel ri winaq sibꞌalaj xemayijanik che ri xkilo, xkiqꞌijilaꞌj ri Dios, xkibꞌij: Mayijabꞌal taq jastaq ri xqil kamik. \s Ri Jesús kusikꞌij ri Leví \r (Mateo 9:9-13; Marcos 2:13-17) \p \v 27 Are xel bꞌik ri Jesús pa ri tinimit, xril jun toqꞌil alkabal ubꞌiꞌ Leví, tꞌuyul pa ri ja ri katoqꞌix wi alkabal, xubꞌij che: Chinatereneꞌj. \f + \fr 5:27 \fr*\ft Ri Leví, Mateo xuqujeꞌ ubꞌiꞌ pa\ft*\xt Mateo 9:9.\xt*\f* \p \v 28 Xwaꞌjil kꞌu ri Leví, xuya kan ronojel ri ujastaq, xutereneꞌj ri Jesús. \p \v 29 Ri Leví xubꞌan jun nimaqꞌij cho ri rachoch. Xuꞌsikꞌij ri Jesús, e nikꞌaj winaq chik, xuqujeꞌ ri e rachiꞌl toqꞌil taq alkabal. \v 30 Ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik xuqujeꞌ ri fariseos xkichꞌaꞌ chike ri e tijoxelabꞌ, xkibꞌij: ¿Jas che kixwaꞌ kukꞌ ri aꞌjmakibꞌ xuqujeꞌ ri toqꞌil taq alkabal? \p \v 31 Ri Jesús xubꞌij chike: Man kajawataj ta ajkun chike ri winaq ri utz kiwach, xane are kajawataj ajkun chike ri e yawabꞌibꞌ. \v 32 Man in petinaq ta kꞌu che kisikꞌixik ri winaq ri kakinaꞌo chi e sukꞌ xane are keꞌntzukuj ri aꞌjmakibꞌ ri ketaꞌm chi kꞌo kimak. \s Kakikꞌot uchiꞌ ri Jesús chirij ri qꞌipoj waꞌim \r (Mateo 9:14-17; Marcos 2:18-22) \p \v 33 Jun qꞌijal nikꞌaj winaq xkibꞌij che ri Jesús: Ri utijoxelabꞌ ri Juan Bꞌanal qasanaꞌ amaqꞌel kakiqꞌip kibꞌ che waꞌim, je xuqujeꞌ ri kitijoxelabꞌ ri fariseos ¿jas kꞌu che amaqꞌel kewaꞌ ri atijoxelabꞌ xuqujeꞌ kequmunik? \p \v 34 Ri Jesús xutzalij uwach ri kitzij, xubꞌij: ¿La kumaj kꞌut kakiqꞌip kiwaꞌim re rajtobꞌom jun jiꞌatz? Man kumaj taj. \v 35 Kopan kꞌu na jun qꞌij are kesax bꞌik ri jiꞌatz chikixoꞌl, kꞌa te riꞌ riꞌ kakiqꞌip na kiwaꞌim che taq ri qꞌij riꞌ. \p \v 36 Kꞌa te riꞌ xuya jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj xubꞌij: Man kꞌo ta jun winaq kukꞌojoj jun qꞌeꞌl atzꞌyaq rukꞌ jun chꞌaqaꞌp kꞌakꞌ atzꞌyaq, rumal kateqꞌetobꞌ riꞌ ri kꞌakꞌ atzꞌyaq, xuqujeꞌ ri chꞌaqaꞌp kꞌakꞌ atzꞌyaq man kukꞌulaj ta ribꞌ rukꞌ ri qꞌeꞌl. \v 37 Man kꞌo ta xuqujeꞌ jun winaq ri kuya kꞌakꞌ vino pa qꞌeꞌl taq tzꞌuꞌm taq qꞌebꞌal, rumal chi ri kꞌakꞌ vino xaq katix bꞌik riꞌ, xuqujeꞌ ri tzꞌuꞌm taq qꞌebꞌal ketꞌoqopin riꞌ.\f + \fr 5:37 \fr*\ft Xkitꞌis utzꞌuꞌmal awajibꞌ rech xkibꞌan alaj taq tzꞌuꞌm kꞌolibꞌal uwaꞌl uva. Ri qꞌeꞌl tzꞌuꞌm are kanoj che ri uwaꞌl uva, katꞌoqopinik je ta ne chi xa xtꞌoqopixik. Rumal riꞌ xwi kakoj ri kꞌakꞌ tzꞌuꞌm kꞌolibꞌal chuyakik ri uwaꞌl ri uva.\ft*\f* \v 38 Ri kꞌakꞌ vino yaꞌtalik kayak pa taq kꞌakꞌ taq tzꞌuꞌm taq qꞌebꞌal. \v 39 Man kꞌo ta xuqujeꞌ jun winaq karaj kutij rech ri kꞌakꞌ vino, we utijom kan rech ri ojer vino. Jeriꞌ rumal cher ri winaq ri kutij nabꞌe ri kꞌakꞌ vino kꞌa te riꞌ kutij ri ojer vino, kubꞌij na: “Are sibꞌalaj utz ri ojer vino.” \c 6 \s Kakitzijoj rij ri qꞌij rech uxlanem \r (Mateo 12:1-8; Marcos 2:23-28) \p \v 1 Pa jun qꞌij rech Uxlanem are tajin kabꞌin ri Jesús pa nikꞌaj ulew ri tikom, ri utijoxelabꞌ xkichapleꞌj uchꞌupik ri ujolom ri tiriko, xkichꞌolo xuqujeꞌ xkichapleꞌj utijik. \v 2 E kꞌo nikꞌaj fariseos xkibꞌij che ri Jesús: ¿Jas che ri atijoxelabꞌ kakibꞌan ri man yaꞌtal ta ubꞌanik pa ri qꞌij rech uxlanem? \p \v 3 Ri Jesús xutzalij uwach ri kitzij, xubꞌij: ¿La man lo isikꞌim ri tzꞌibꞌatalik, kubꞌij jas xkꞌulmataj rukꞌ ri David xuqujeꞌ ri e rachiꞌl are xenumik? \v 4 Xok bꞌik pa ri rachoch ri Dios, xuqꞌipij ri taqanik are xutij ri tyoxalaj kaxlan wa xuqujeꞌ xuya ke ri rachiꞌl, we kaxlan wa ri xkitijo xwi taqal chike kakitijo ri e chꞌawenelabꞌ cho ri Dios. \p \v 5 Xuqujeꞌ xubꞌij ri Jesús: ri \w uKꞌojol ri Achi\w* are ajchoqꞌe ri qꞌij rech uxlanem. \s Kakunan ri Jesús pa ri qꞌij rech uxlanem \r (Mateo 12:1-8; Marcos 2:23-28) \p \v 6 Pa jun qꞌij rech uxlanem, are tajin kuya kꞌutuꞌn ri Jesús pa ri Sinagoga, kꞌo kꞌu jun achi, kaminaq ri wiqiqꞌabꞌ uqꞌabꞌ. \v 7 Ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik xuqujeꞌ ri fariseos xkikꞌakꞌaleꞌj ri Jesús, ri kichomanik are chi we ri Jesús kukunaj ri achi pa ri qꞌij rech uxlanem, kakimol umak rumal cher kachakun pa ri qꞌij rech uxlanem. \v 8 Retaꞌm kꞌu ri Jesús ri kichomanik, xubꞌij che ri achi: Chatan loq, chattakꞌal chikiwach konojel. Ri achi kꞌut xtakꞌiꞌk chikiwach konojel ri winaq. \v 9 Xubꞌij ri Jesús chike ri winaq ri kakimol umak: Kꞌo jun kꞌotbꞌal chiꞌ kawaj kinbꞌan chiꞌwe: ¿Jas ri utz kaqabꞌan pa ri qꞌij rech uxlanem, la are utz kabꞌan ri utzilal o are utz kabꞌan ri etzelal? ¿La are utz kakol jun kꞌaslemal o kakꞌis puꞌwiꞌ jun kꞌaslemal? \p \v 10 Ri Jesús xuꞌkaꞌyej pa kijujunal konojel ri winaq ri e chemel chirij, kꞌa te riꞌ xubꞌij che ri achi: Chayuqu le aqꞌabꞌ. \p Are xuquq ri uqꞌabꞌ, xutzirik. \v 11 Ri fariseos xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik sibꞌalaj xejiqꞌ che koyawal are xkil ri xkꞌulmatajik, xkichapleꞌj kꞌu uchomaxik jas kakibꞌan che ri Jesús. \s Ri Jesús kuꞌchaꞌ ri kabꞌlajuj utijoxelabꞌ \r (Mateo 10:1-4; Marcos 3:13-19) \p \v 12 Jubꞌiqꞌ qꞌotaj ikꞌowinaq we jastaq riꞌ, xpaqiꞌ ri Jesús puꞌwiꞌ jun juyubꞌ chubꞌanik chꞌawem. Jun aqꞌabꞌ xubꞌan chꞌawem cho ri Dios. \v 13 Are xsaqirik, xuꞌsikꞌij konojel ri utijoxelabꞌ, xuchaꞌ kabꞌlajuj chike, xuya bꞌe chike kux e tereneꞌl taq re. Are waꞌ ri kibꞌiꞌ: \v 14 ri Simón ri xubꞌij Pedro che, ri Andrés uchaqꞌ ri Pedro, ri Jacobo, ri Juan, ri Felipe, ri Bartolomé, \v 15 ri Mateo xuqujeꞌ ri Tomás, ri Jacobo ukꞌojol ri Alfeo, ri Simón ri kabꞌix “Zelote” che,\f + \fr 6:15 \fr*\ft Cananitas kibꞌiꞌ jun wok winaq ri kaketzelaj uwach ri taqanel pa ri tinimit Roma, man kakaj taj kabꞌan re ri taqanel pa kiwiꞌ.\ft*\f* \v 16 ri Judas ri uchaqꞌ ri Jacobo, xuqujeꞌ ri Judas Iscariote ri xkꞌayin ri Jesús. \s Ri Jesús kuya kꞌutuꞌn xuqujeꞌ kakunanik \r (Mateo 4:23-25) \p \v 17 Are xeqaj loq kipetik puꞌwiꞌ ri juyubꞌ, xekanaj cho jun nimalaj saq, sibꞌalaj kꞌi winaq e teren chirij ri Jesús, jaljoj taq kepe wi, e kꞌo aꞌj Judea, aꞌj Jerusalén, xuqujeꞌ aꞌj Tiro xuqujeꞌ Sidón. \v 18 We winaq riꞌ xoꞌpan chutatabꞌexik ri Jesús rech kekunataj che ri yabꞌilal, xuqujeꞌ rech keꞌl bꞌik ri itzel taq uxlabꞌal ri kꞌo chike, jeriꞌ xekunatajik. \v 19 Konojel ri winaq kakaj kakichap ri Jesús, rumal cher sibꞌalaj kꞌo ukwinem kakunanik. \s Ri tewechibꞌal ri kakiriq ri winaq. \p \v 20 Xubꞌij ri Jesús chike ri utijoxelabꞌ: Utz iwe ri ix mebꞌa rumal cher iwech ri ajawarem rech ri Dios. \p \v 21 Utz iwe ri kixnum kamik rumal cher kayaꞌtaj na iwa rech kakubꞌiꞌ ikꞌuꞌx. \p Utz iwe ri kixoqꞌ kamik, rumal cher kixtzeꞌtzet na. \p \v 22 Utz iwe are kixetzelaxik, are kabꞌan nitzꞌ chiꞌwe, are kabꞌix kꞌax taq tzij chiꞌwe, xuqujeꞌ man kaya ta iqꞌij, xa rumal cher ixkojoninaq che ri uKꞌojol ri Achi. \v 23 Sibꞌalaj chixkiꞌkotoq are kakꞌulmataj we riꞌ iwukꞌ. Chixchꞌoplajoq rumal cher ixrayeꞌm jun nimalaj tojbꞌal iwe pa ri kaj. Naꞌtaj chiꞌwe chi jeriꞌ xkibꞌan ri kitat kinan we winaq riꞌ chike ri e qꞌalajisal taq utzij ri Dios ojer. \p \v 24 Kꞌax iwe ix qꞌinom taq winaq, rumal cher ri ikiꞌkotemal xaq xwi chanim xuqujeꞌ xaq xwi cho ri uwachulew. \p \v 25 Nimalaj kꞌaxkꞌolal iwayeꞌm ri kixnoꞌjitajik, xuqujeꞌ ixchomaꞌq. Rumal cher kape na jun nimalaj wiꞌjal pa iwiꞌ. \p Nimalaj kꞌaxkꞌolal iwayeꞌm ix ri kixtzeꞌn kamik rumal cher ri itzeꞌ kakꞌexetaj na pa oqꞌej xuqujeꞌ pa kꞌax. \p \v 26 Nimalaj kꞌax iwayeꞌm ix ri sibꞌalaj nim kixkil ri winaq kamik, jeriꞌ rumal cher jeriꞌ xkibꞌan ri itat inan ojer, nim xeꞌkil ri xkijaluj chi e tzijol taq rech ri utzij ri Dios. \s Loqꞌanik chike ri e kꞌulel \p \v 27 Ri ix ri kitatabꞌej we nutzij, kinbꞌij chiꞌwe: Chiꞌloqꞌaj ri iꞌkꞌulel, chibꞌana utzilal chike ri kakibꞌan koyawal chiꞌwe. \v 28 Chiꞌtewechiꞌj ri kaketzelaj iwach, chibꞌana chꞌawem pa kiwiꞌ ri kakibꞌan kꞌax chiꞌwe. \v 29 We kꞌo jun katchꞌayow che ri juperaj apalaj, chaya chi ri juperaj. We kꞌo jun kumaj ri achakeꞌt, chaya xuqujeꞌ kan ri akamiꞌx che. \v 30 Chaya che ri ajil tzꞌaqat ri jastaq ri kuta chawe. We kumaj jun jastaq awe, man kakoj ta achuqꞌabꞌ che utoqꞌixik che. \v 31 Je chatnoꞌjin kukꞌ ri winaq jacha ri kawaj at kenoꞌjin awukꞌ. \p \v 32 We xaq xwi kiꞌloqꞌaj ri winaq ri kixloqꞌan ix, ¿jas rumal kinimarisaj iwibꞌ? Ri e winaq aꞌjmakibꞌ xuqujeꞌ keꞌkiloqꞌaj ri e winaq ri keloqꞌan aꞌreꞌ. \v 33 We xaq xwi kibꞌan utzil chike ri winaq ri kebꞌanow utzil chiꞌwe, ¿jas rumal kinimarisaj iwibꞌ? Je xuqujeꞌ waꞌ kakibꞌan ri aꞌjmakibꞌ. \v 34 We xwi kiya pwaq pa qajik chike ri winaq ri kekwin chutzalixik ukꞌaxel, ¿jas rumal kinimarisaj iwibꞌ? Je xuqujeꞌ waꞌ kakibꞌan ri aꞌjmakibꞌ, kakiya pwaq pa qajik, rumal kakayeꞌj nim tojbꞌal kakichꞌek chirij. \v 35 Chiꞌloqꞌaj ri iꞌkꞌulel, chibꞌana utzil chike, chiya kiqajanik man kiwayeꞌj ta ukꞌaxelal, we jewaꞌ kibꞌano kikꞌamawaꞌj na nim ukꞌaxelal rech chilaꞌ chikaj, xuqujeꞌ chikꞌutuꞌ chi qas ix ralkꞌwaꞌl ri nimalaj Dios, ri Dios sibꞌalaj utz kukꞌ ri man ketyoxin taj xuqujeꞌ kukꞌ ri itzel taq winaq. \v 36 Chitoqꞌobꞌisaj kiwach ri winaq jetaq ri iTat chilaꞌ chikaj sibꞌalaj kutoqꞌobꞌisaj kiwach ri winaq. \s Man kiqꞌat ta tzij pa kiwiꞌ nikꞌaj winaq chik \r (Mateo 7:1-5) \p \v 37 Man kiqꞌat ta tzij pa kiwiꞌ nikꞌaj winaq chik, rech man kaqꞌat ta tzij pa iwiꞌ ix rumal ri Dios. Man kikꞌis ta tzij pa kiwiꞌ ri winaq rech man kakꞌis ta tzij pa iwiꞌ ix rumal ri Dios. Chikuyu kimak nikꞌaj winaq chik, rech kakuyutaj imak ix. \v 38 Chiyaꞌ rech kayaꞌtaj na chiꞌwe, katzalitaj na ukꞌaxel ri kiyaꞌo nojinaq, mesmetinaq, maj chi kakꞌojiꞌ wi pa ri ikꞌolibꞌal, rumal cher jetaq ri kibꞌan ix chuyaꞌik je kabꞌan na chuyaꞌik chiꞌwe. \p \v 39 Kꞌa te riꞌ ri Jesús xukoj jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj, xubꞌij: ¿La kakwin jun moy kukꞌam ubꞌe jun moy chik? ¿La man kikobꞌchal ri ketzaq bꞌik pa jun jul? \v 40 Man are ta nim uqꞌij jun tijoxel cho ri rajtij. We kꞌu karetaꞌmaj ronojel ri jastaq kux na jetaq ri rajtij. \p \v 41 ¿Jas kꞌu che kꞌax kanaꞌ che ri awachalal are kꞌo jun nitzꞌ mes pa ubꞌoqꞌoch are kꞌu ri at kꞌo jun kutaꞌm pa ri awe?\f + \fr 6:41 \fr*\ft Ri winaq aꞌj Israel kakijunamaj jun nitzꞌ uxeꞌr cheꞌ rachiꞌl jun rachaq cheꞌ rukꞌ ri mak. We kꞌin laj nitzꞌ ri mak kajunumataj rukꞌ jun laj uxeꞌr cheꞌ are kꞌu we nim kajunumataj rukꞌ jun rachaq cheꞌ.\ft*\f* \v 42 ¿Jas kꞌu che kabꞌij: “Wachalal, chaya bꞌe chwe kinwesaj ri nitzꞌ mes ri kꞌo pa ri abꞌoqꞌoch”? Katkwin ta kꞌut kawil jun jastaq chik, xwi ya kawil ri kutaꞌm ri kꞌo pa ri abꞌoqꞌoch at. ¡Kawach! Nabꞌe chawesaj ri kutaꞌm ri kꞌo pa ri abꞌoqꞌoch, rech katkwinik kawilo jas kabꞌan chi resaxik ri nitzꞌ mes ri kꞌo pa ubꞌoqꞌoch ri awachalal. \s Ri uwachinik jun cheꞌ \r (Mateo 7:17-20; 12:34-35) \p \v 43 Man kꞌo ta jun utza cheꞌ itzel taq uwach kuyaꞌo xuqujeꞌ man kꞌo ta jun itzel cheꞌ utz taq uwach kuyaꞌo. \v 44 Jun cheꞌ etaꞌmatal uwach rumal ri uwach kuyaꞌo. Ri kꞌix man kuwachij ta higos, xuqujeꞌ ri ucheꞌal ri tukan man kuwachij ta uvas. \v 45 Jun utz laj winaq are kutzijoj ri utz laj jastaq ri kꞌo pa ranimaꞌ. Jun itzel winaq are kutzijoj ri itzel taq jastaq ri kꞌo pa ranimaꞌ. Ronojel ri kubꞌij jun winaq are riꞌ ri yakal pa ranimaꞌ. \s Ri achi ri kꞌo retaꞌmabꞌal xuqujeꞌ ri tontoꞌ achi \r (Mateo 7:17-20; 12:34-35) \p \v 46 ¿Jas che kibꞌij chwe “Ajawxel, Ajawxel”, kꞌa te riꞌ man kinimaj ta ri kinbꞌij? \v 47 Chanim kinbꞌij chiꞌwe jachin rukꞌ kajunumataj wi ri winaq ri kape wukꞌ, kuta ri nutzij, xuqujeꞌ kuchakubꞌej ri kinbꞌij. \v 48 We winaq riꞌ kajunumataj rukꞌ ri achi ri xuyak jun rachoch. Xukꞌot ri ulew, naj xuqasaj kꞌa xuꞌriqa na ri abꞌaj, kꞌa te riꞌ xubꞌan kan ri utakꞌalibꞌal ri ja. Are xpe jun nimalaj nimaꞌ, xuꞌpuyij ribꞌ cho ri ja, xa ta ne nitzꞌ xkwin chusalabꞌaxik rumal cher sibꞌalaj utz xbꞌan che uyakik. \v 49 Ri winaq kꞌut ri kutatabꞌej ri nutzij, kꞌa te riꞌ man kuchakubꞌej taj ri kinbꞌij, kinjunamaj rukꞌ ri achi ri xuyak rachoch pa ri ulew. Maj utakꞌalibꞌal xubꞌano. Are xpe ri nimaꞌ, xupuyij ribꞌ cho ri ja, xtukin ri ja, sibꞌalaj man utz ta ri xkꞌulmatajik. \c 7 \s Ri Jesús kukunaj jun patanil re ri ajchꞌoꞌj chajil nima tinimit rech Roma \p \v 1 Are xtoꞌtaj ri Jesús che tzijonem kukꞌ ri winaq, xeꞌ pa ri tinimit Capernaúm. \v 2 Chilaꞌ kel wi jun kinimaꞌqil ri ajchꞌoꞌjabꞌ chajil tinimit rech Roma. Xyawaj kꞌu jun patanil we achi riꞌ ri sibꞌalaj uloqꞌ, jubꞌiqꞌ karaj kakamik. \v 3 Ri kinimaꞌqil ri ajchꞌoꞌjabꞌ chajil tinimit are xuto chi katzijox ri Jesús, xuꞌtaq bꞌik e kꞌamal taq bꞌe ke ri winaq aꞌj Israel rech keꞌkisikꞌij la ri Jesús jeriꞌ kulukunaj kan ri patanil rech. \v 4 Are xoꞌpan rukꞌ ri Jesús, xkibꞌochiꞌj, xkibꞌij che: We achi riꞌ, taqal che chi kaya la ri kuta che la, \v 5 rumal cher xuyak jun qaSinagoga rumal cher kuloqꞌaj ri qatinimit. \p \v 6 Ri Jesús xeꞌ kukꞌ, are xnaqajin che ri ja ri kꞌo wi ri yawabꞌ, ri kinimaꞌqil ri ajchꞌoꞌjabꞌ chajil tinimit xuꞌtaq bꞌik e rech chꞌabꞌeꞌn, xeꞌkibꞌij che ri Jesús: Ajawxel, xaq maqꞌitajisaj ibꞌ la, man taqal ta chwe kok la pa ri wachoch. \v 7 Rumal riꞌ man xinkꞌut ta nupalaj choch la, bꞌij jun tzij la rukꞌ riꞌ kakunataj ri patanil we. \v 8 In xuqujeꞌ kinnimaj kitzij ri nimaꞌq kiqꞌij chinuwach, xuqujeꞌ kꞌo ajchꞌoꞌjabꞌ chajil tinimit chuxeꞌ raqan nuqꞌabꞌ. We kinbꞌij che jun: “¡Jat!” kincha che, keꞌek. We kinbꞌij xuqujeꞌ che jun chik: “Chatan loq,” kincha che, kapetik. We kinbꞌij che ri patanil we: “¡Chabꞌana we riꞌ!” kincha che, jaꞌe kachaꞌ kubꞌano. \p \v 9 Are xuta ri Jesús we riꞌ, sibꞌalaj xmayijanik, xtzalqꞌomijik, xubꞌij chike ri winaq ri e teren chrij: Kinbꞌij chiꞌwe, man nuriqom ta we nimalaj kojobꞌal riꞌ xa ta ne chikixoꞌl ri winaq aꞌj Israel. \p \v 10 Are xoꞌpan ri e \w taqoꞌn\w* cho rachoch ri kinimaꞌqil ri ajchꞌoꞌjabꞌ chajil tinimit, utzirinaq chi ri patanijel. \s Ri Jesús kukꞌastajisaj ri ral ri malkaꞌn ixoq \p \v 11 Te kꞌu riꞌ xeꞌ ri Jesús pa ri tinimit Naín e rachiꞌl ri utijoxelabꞌ xuqujeꞌ e teren sibꞌalaj e kꞌi winaq chirij. \v 12 Are xqeteqobꞌ bꞌik chuchiꞌ ri uchiꞌ ja rech ri tinimit, xrilo chi tajin kesax loq jun kaminaq, ral jun malkaꞌn ixoq ri ixoq, xa jun ral kꞌolik. Sibꞌalaj kꞌi winaq e teren chikij. \v 13 Are xril ri Jesús chi tajin koqꞌ ri ixoq, xel ukꞌuꞌx che, xubꞌij: Man katoqꞌ taj. \p \v 14 Xqebꞌ rukꞌ ri kaxa, xuchapo. Ri ukꞌaꞌl taq re ri kaxa xetakꞌiꞌk, ri Jesús xubꞌij: Ala, kinbꞌij chawe, ¡chatwaꞌjiloq! \p \v 15 Ri ala ri kaminaq xkꞌastajik, xuchapleꞌj chꞌawem. Ri Jesús xuya kan ri ala che ri unan. \v 16 Sibꞌalaj xkixiꞌj kibꞌ konojel ri winaq xuqujeꞌ xkiqꞌijilaꞌj ri Dios, xkibꞌij: Ri Dios xpe chutoꞌik ri utinimit, kꞌo jun qꞌalajisal rech ri utzij ri Dios chiqaxoꞌl. \p \v 17 Xtukin kꞌu ubꞌixik ri xubꞌan ri Jesús pa ri tinimit Judea xuqujeꞌ pa taq ri tinimit ri kꞌo chikinaqaj. \s Ri Jesús rachiꞌl ri Juan Bꞌanal qasanaꞌ \r (Mateo 11:2-19) \p \v 18 Ri utijoxelabꞌ ri Juan xkitzijoj che ri Juan ri xkꞌulmatajik, ri Juan xuꞌsikꞌij kebꞌ chike ri utijoxelabꞌ. \v 19 Xuꞌtaq bꞌik rukꞌ ri Jesús rech xeꞌkita che: ¿La lal riꞌ ri kape la o kaqayeꞌj na jun chik? \p \v 20 Are xoꞌpan rukꞌ ri Jesús, xkibꞌij: Ri Juan Bꞌanal qasanaꞌ, xujutaq loq chutayik che la: “¿La lal riꞌ ri Cristo ri qayeꞌm, o kaqayeꞌj chi na jun chik?” \p \v 21 Ri Jesús qas che riꞌ ri qꞌotaj riꞌ, xuꞌkunaj e kꞌi yawabꞌibꞌ, ri kꞌax keriqitajik, xuqujeꞌ ri kꞌo itzel taq uxlabꞌal chike, je xuqujeꞌ e kꞌi moyabꞌ xuya kikaꞌyebꞌal. \v 22 Kꞌa te riꞌ xubꞌij chike ri uꞌtaqoꞌn ri Juan: Jix, jiꞌtzijoj che ri Juan ri iwilom xuqujeꞌ itom: ri e moyabꞌ kekaꞌyik, ri e chꞌokeꞌr kebꞌinik, kuꞌtzir ri e chꞌaꞌkibꞌ, ri e tꞌoꞌy kakito, ri e kaminaqibꞌ kekꞌastajik, xuqujeꞌ katzijox ri utz laj taq tzij chike ri e mebꞌaibꞌ. \v 23 Utz rech ri winaq ri man kubꞌan ta kebꞌ ukuꞌx rumal we. \p \v 24 Are xebꞌe ri uꞌtaqoꞌn ri Juan, ri Jesús xuchapleꞌj utzijoxik ri Juan chike ri winaq, xubꞌij: ¿Jas xiꞌwila are xixeꞌ pa ri ulew ri katzꞌinowik? ¿La xiꞌwila jun patzꞌan ri kasalabꞌax rumal ri kyaqiqꞌ? \v 25 We man jeriꞌ ¿jas kꞌu xiꞌwila? ¿La xiꞌwila jun achi ri ukojom atzꞌyaq paqal rajil? Man je ta riꞌ, rumal cher ri e winaq ri kakikoj atzꞌyaq ri paqal taq rajil e kꞌo riꞌ pa taq ri nimaq taq ja kech ri taqanelabꞌ. \v 26 We man are waꞌ xiꞌkaꞌyej ¿jas kꞌu xiꞌkaꞌyej? ¿La xiꞌwila jun tzijol rech ri utzij ri Dios? Jeꞌ, riꞌ areꞌ kꞌo na choch jun qꞌalajisal rech ri utzij ri Dios. \v 27 Are waꞌ ri taqoꞌn, ri ubꞌim loq ri Dios pa ri utzij, are xubꞌij: \qt Kintaq na bꞌik ri nutaqoꞌn kanabꞌej chawach, rech kusukꞌumaj apanoq ri abꞌe.\qt*\x + \xo 7:27 \xo*\xt Malaquías 3:1.\xt*\x* \v 28 Kinbꞌij kꞌu chiꞌwe man kꞌo ta jun chikixoꞌl ri winaq ri sibꞌalaj nim uqꞌij cho ri Juan, pune jeriꞌ, ri kꞌin laj nitzꞌ pa ri ajawarem rech ri Dios, are sibꞌalaj nim uqꞌij cho ri Juan. \p \v 29 Are xkita ri winaq xuqujeꞌ ri e toqꞌil taq alkabal ri xbꞌixik, xkichomaj chi sibꞌalaj sukꞌ ri ubꞌe ri Dios, xbꞌan kꞌu kiqasanaꞌ rumal ri Juan. \v 30 Ri fariseos kꞌut xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik man xkaj taj xbꞌan kiqasanaꞌ rumal ri Juan, xaq jeriꞌ xketzelaj ri urayibꞌal ukꞌuꞌx ri Dios chike. \v 31 Ri Jesús xubꞌij: ¿Jachin rukꞌ keꞌnjunamaj wi we winaq rech we qꞌij junabꞌ riꞌ? ¿Jachin rukꞌ kejunumataj wi? \v 32 Xaq e junam kukꞌ ri akꞌalabꞌ ri e tꞌuyutꞌuj pa ri kꞌayibꞌal kakibꞌij chibꞌil taq kibꞌ: “Xqoqꞌisaj ri suꞌ, man xixxojow taj, xqabꞌixoj bꞌix rech kamikal man xixoqꞌ taj.” \v 33 Jeriꞌ rumal cher ri Juan are xpetik man xwaꞌ taj xuqujeꞌ man xqumun taj, rumal riꞌ xibꞌij chi kꞌo jun itzel uxlabꞌal che. \v 34 Xpe kꞌu ri uKꞌojol ri Achi, Areꞌ kawaꞌik xuqujeꞌ kaqumunik, ri ix kꞌut kibꞌij che: “Jun jiqꞌalaj achi, jun qꞌabꞌarel, kech chꞌabꞌeꞌn e toqꞌil taq alkabal xuqujeꞌ aꞌjmakibꞌ.” \v 35 Are kꞌu ri etaꞌmabꞌal ri rech ri Dios, kaqꞌalajin pa taq kikꞌaslemal ri e tereneꞌl taq rech Areꞌ. \s Kaqꞌij jun kꞌokꞌ laj kunabꞌal chirij ri Jesús rumal jun ixoq ajmak \p \v 36 Jun chike ri fariseos xusikꞌij ri Jesús che waꞌim cho ri rachoch, ri Jesús are xopanik, xtꞌuyiꞌk chwi ri mexa. \v 37 Kꞌo kꞌu jun ajmak ixoq kel pa ri tinimit, are xuto chi ri Jesús tajin kawaꞌ cho rachoch ri fariseo, xukꞌam bꞌik jun laj ulimeꞌt nojinaq che kꞌokꞌalaj kunabꞌal.\f + \fr 7:37 \fr*\ft Ri alabastro jun abꞌaj ri sibꞌalaj chꞌuchꞌuj. Are waꞌ ri kabꞌan limeꞌt rukꞌ chuyakik ri kꞌokꞌ taq kunabꞌal.\ft*\f* \v 38 Xoqꞌik xukiꞌk chunaqaj ri raqan ri Jesús, xratinisaj ri raqan\f + \fr 7:38 \fr*\ft Are kewaꞌ ri winaq, keqꞌaꞌiꞌk puꞌwi jun mexa, rumal riꞌ utz che areꞌ kuchꞌaj ri kaqan ri achyabꞌ are tajin kewaꞌik.\ft*\f* ri Jesús pa ri uwaꞌl uwach, kꞌa te riꞌ xusuꞌ rukꞌ ri uwiꞌ, xutzꞌumaj, xuqujeꞌ xutix ri kunabꞌal chirij. \v 39 Are xril ri fariseo ri xsikꞌin ri Jesús, xubꞌij: We ta qas jun qꞌalajisal rech ri utzij ri Dios we achi riꞌ, retaꞌm ta uwach waꞌ we ixoq riꞌ ri tajin kachapowik, waꞌ areꞌ jun ajmak ixoq. \p \v 40 Ri Jesús, xubꞌij che ri fariseo: Simón, kꞌo ri kawaj kinbꞌij chawe. \p Bꞌij la, ajtij, xcha ri Simón. \p \v 41 Ri Jesús xubꞌij: E kꞌo kebꞌ achyabꞌ kiqajom pwaq che jun achi ri kuya pwaq pa qajik. Ri jun ukꞌas jobꞌ ciento keteꞌt taq pwaq, ri jun chik ukꞌas nikꞌaj ciento.\f + \fr 7:41 \fr*\ft Jun denario ubꞌiꞌ ri pwaq ri kakikoj che taq ri qꞌij riꞌ, jun denario tojbꞌal re jun qꞌij chak re jun achi ojer.\ft*\f* \v 42 Maj kꞌu jawjeꞌ keꞌkima wi tojbꞌal rech, rumal riꞌ ri xyoꞌw kiqajanik, xukuy kimak kikobꞌchal. ¿Jachin chike we kebꞌ winaq riꞌ sibꞌalaj kaloqꞌaxik? \p \v 43 Ri Simón xubꞌij: In kinchomaj chi are sibꞌalaj kaloqꞌax ri sibꞌalaj nim ukꞌas. \p Ri Jesús xubꞌij che: Qas je laꞌ leꞌ. \p \v 44 Kꞌa te riꞌ xukaꞌyej ri ixoq, xubꞌij che ri Simón: ¿La kawil we ixoq riꞌ? Ri at man xaya ta nujaꞌ chꞌajbꞌal waqan are xinok la pa ri awachoch. Chawilampeꞌ, we ixoq riꞌ xratinisaj ri waqan rukꞌ ri uwaꞌl uwach xuqujeꞌ xuchaqiꞌjarisaj rukꞌ ri uwiꞌ. \v 45 Man xinatzꞌumaj taj, we ixoq kꞌut riꞌ are wokibꞌem loq man tanalinaq ta che utzꞌumaxik ri waqan. \v 46 Man xaqꞌij ta aceite rech olivo pa nujolom\f + \fr 7:46 \fr*\ft Jun ulaꞌ are kopan cho jun ja kꞌolibꞌal che taq ri qꞌij ri kachꞌaj ri raqan, katzꞌumaxik. Kꞌa te riꞌ kaqꞌij aceite re oliva pa ujolom are riꞌ kaqꞌalajisanik chi kaloqꞌaxik.\ft*\f* are xinok loq, are kꞌu we ixoq riꞌ xuqꞌij kꞌokꞌ laj kunabꞌal chirij ri waqan. \v 47 Rumal laꞌ kinbꞌij chawe: we ixoq riꞌ sibꞌalaj kꞌi umak xekuyutajik, rumal cher sibꞌalaj kaloqꞌanik. Xapachin ri xa nitzꞌ umak kakuyik, xa nitzꞌ loqꞌabꞌal kuꞌx kaya che. \p \v 48 Ri Jesús xubꞌij che ri ixoq: Ronojel ri amak xkuyutajik. \p \v 49 Ri winaq ri e kꞌo pa ri waꞌim xkichapleꞌj utayik chibꞌil taq kibꞌ. ¿Jachin we achi riꞌ cher kakwinik kukuy makaj? \p \v 50 Ri Jesús xubꞌij che ri ixoq: Ri akojobꞌal xatukolo, jat pa jaꞌmaril. \c 8 \s Kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri ajtikolobꞌ \p \v 1 Te kꞌu riꞌ, ri Jesús e rachiꞌl ri e kabꞌlajuj utijoxelabꞌ, xutzijoj ri utz laj taq tzij rech ri ajawarem rech ri Dios, pa taq ri tinimit xuqujeꞌ ri leꞌaj. \v 2 E rachiꞌl xuqujeꞌ jujun ixoqibꞌ ri xesax itzel taq uxlabꞌal chike, ri María ri kabꞌix Magdalena che, ri xesax wuqubꞌ itzel taq uxlabꞌal che, \v 3 ri Juana rixoqil ri Cuza, ri kabꞌan rech puꞌwiꞌ ri ujastaq ri Herodes, ri Susana xuqujeꞌ e kꞌi ixoqibꞌ ri xkiya ri kirajil chutoꞌik ri Jesús. \s Ri Jesús katzijon chrij ri tikol ijaꞌ \r (Mateo 13:1-9; Marcos 4:1-9) \p \v 4 Jaljoj taq tinimit xepe wi ri winaq xulkila ri Jesús. Are xkimulij kibꞌ kꞌi winaq, ri Jesús xutzijoj we jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj riꞌ chike: \v 5 Jun ajtikolobꞌ xeꞌ pa tikoꞌnijik. Are xukꞌyaq ri ijaꞌ, kꞌo xqaj chuxukut ri bꞌe, xtakꞌaleꞌxik xuqujeꞌ xkitij ri chochiꞌ. \v 6 Xqaj kꞌu nikꞌaj puꞌwiꞌ ri abꞌaj, are xkꞌiy loq, ri tikoꞌn xbꞌachꞌuꞌyarik rumal maj rax ulew xuriqo. \v 7 Nikꞌaj chik xqaj chikixoꞌl ri kꞌix, are xkꞌiy loq, xjiqꞌ chuxoꞌl ri kꞌix. \v 8 Xqaj kꞌu nikꞌaj pa utz laj ulew, xeꞌl kꞌu loq, xekꞌiyik. Xkiya jujun ciento uwach chkijujunal. \p Are xtoꞌtaj chubꞌixik we jastaq riꞌ, xubꞌij: Ri kꞌo uxikin chutatabꞌexik, chutatabꞌej. \s Ri Jesús kuqꞌalajisaj chikiwach ri utijoxelabꞌ jas kel kubꞌij ri kꞌambꞌejabꞌal noꞌj \r (Mateo 13:10-17; Marcos 4:10-12) \p \v 9 Ri utijoxelabꞌ xkita che ri Jesús jas kel kubꞌij waꞌ we kꞌambꞌejabꞌal noꞌj riꞌ. \v 10 Ri Jesús xubꞌij: Yaꞌtal chiꞌwe ix kiwetaꞌmaj ri awatalik che ri ajawarem rech ri Dios, chike kꞌu nikꞌaj winaq chik, rukꞌ kꞌambꞌejabꞌal noꞌj kechꞌabꞌexik rech: \qt Pune kekaꞌyik man kakil taj, pune kakito man kakichꞌobꞌ taj.\qt*\x + \xo 8:10 \xo*\xt Isaías 6:9.\xt*\x* \s Ri Jesús kutzijoj chike ri utijoxelabꞌ jas kel kubꞌij ri kꞌambꞌejabꞌal noꞌj \r (Mateo 13:18-23; Marcos 4:13-20) \p \v 11 Are waꞌ ri kel kubꞌij ri xintzijoj chiꞌwe: Ri ijaꞌ are ri utzij ri Dios. \v 12 Ri e kꞌo chuxukut ri bꞌe, are ri winaq ri kakitatabꞌej ri utzij ri Dios, ri itzel kꞌut kapetik, karesaj bꞌik ri tzij pa kanimaꞌ rech man kekojon taj xuqujeꞌ man kekolotaj taj. \v 13 Ri e kꞌo puꞌwiꞌ ri abꞌaj are ri winaq ri kakikꞌamawaꞌj ri tzij rukꞌ kiꞌkotemal are kakitatabꞌej, maj kꞌu kikꞌaꞌmalil, jubꞌiqꞌ qꞌotaj kakikoj ri tzij, kꞌa te riꞌ keꞌl kanoq are kopan ri kꞌaxkꞌolal. \v 14 Ri ijaꞌ ri xqaj pa taq ri kꞌix, are ri winaq ri kakito, are kꞌu keꞌ ri junabꞌ kejiqꞌ kan rumal taq ri rajawaxik, ri qꞌinomal, xuqujeꞌ ri jastaq rech ri uwachulew, man kewachin ta kꞌut. \v 15 Are kꞌu ri ijaꞌ ri xqaj pa utz laj ulew are ri winaq ri kakitatabꞌej ri tzij rukꞌ ronojel kanimaꞌ, kakiyak ri tzij pa kanimaꞌ, amaqꞌel kewachinik rumal cher amaqꞌel kakichakuj ri utzij ri Dios. \s Jun qꞌaqꞌ ri katunanik \r (Marcos 4:21-25) \p \v 16 Maj jun winaq riꞌ ri kutzij jun qꞌaqꞌ, kꞌa te riꞌ kuchꞌuq rukꞌ jun laq. Xane kutzij jun qꞌaqꞌ rech kuya chikaj rech kꞌo kiqꞌaqꞌ ri kok bꞌik pa ri ja. \v 17 Maj jun jastaq ri awatalik ri mat kariqitaj na, xuqujeꞌ maj jun ri awatalik ri mat ketaꞌmataj na kumal konojel ri winaq. \p \v 18 Xaq jeriꞌ chitatabꞌej we riꞌ, ri kꞌo, kꞌo rukꞌ, kꞌo kayaꞌtaj na che, ri maj kꞌo rukꞌ, pune kubꞌij chi rech jun jastaq, kesataj na che. \s Ri unan xuqujeꞌ ri e rachalal ri Jesús \r (Mateo 12:45-50; Marcos 3:31-35) \p \v 19 Xopan kꞌu ri unan ri Jesús xuqujeꞌ ri e rachalal chi rilik. Sibꞌalaj kꞌi winaq kꞌut e kꞌo pa ri ja e sutininaq chirij ri Jesús, man kekwin taj keqet rukꞌ. \v 20 Xkibꞌij che ri Jesús: Ri anan xuqujeꞌ ri awachalal kakaj katkilo, e kꞌo cho le ja. \p \v 21 Ri Jesús xubꞌij chike: Are e nunan xuqujeꞌ e wachalal, ri winaq ri kakitatabꞌej ri utzij ri Dios xuqujeꞌ kakichakubꞌej. \s Ri Jesús kutanabꞌaꞌ ri jun nimalaj kyaqiqꞌ puꞌwiꞌ ri plo \r (Mateo 8:23-27; Marcos 4:35-41) \p \v 22 Jun qꞌijal xaqꞌan ri Jesús pa jun jukubꞌ bꞌinibꞌal puꞌwiꞌ jaꞌ, xubꞌij chike ri utijoxelabꞌ: Chujqꞌax chꞌaqaꞌp rech le plo. \p \v 23 Are e bꞌenaq puꞌwiꞌ ri plo, xwar ri Jesús, xpe kꞌu jun nimalaj kyaqiqꞌ puꞌwiꞌ ri plo, xuchapleꞌj okem ri jaꞌ pa ri jukubꞌ bꞌinibꞌal, xuchapleꞌj qajem chuxeꞌ ri jaꞌ, sibꞌalaj xibꞌibꞌal. \v 24 Ri tijoxelabꞌ xebꞌe chukꞌasuxik, xkiraq kichiꞌ xkibꞌij: Ajtij, ajtij, kujjiqꞌik. \p Xwaꞌjil ri Jesús, xuyaj ri kyaqiqꞌ xuqujeꞌ ri jaꞌ, ri kyaqiqꞌ xtaniꞌk, ronojel xjoriꞌk. \v 25 Xubꞌij kꞌu chike ri utijoxelabꞌ: ¿Jawjeꞌ kꞌo wiꞌ ri ikojobꞌal? \p Ri tijoxelabꞌ xemayijanik xuqujeꞌ xkixiꞌj kibꞌ kakitatabꞌela chibꞌil taq kibꞌ. ¿Jachin waꞌ we achi riꞌ cher kataqan puꞌwiꞌ ri jaꞌ xuqujeꞌ ri kyaqiqꞌ keniman che? \s Kesax jun itzel uxlabꞌal che ri jun achi \r (Mateo 8:28-34; Marcos 5:1-20) \p \v 26 Xoꞌpan pa ri tinimit Gadara, ri kꞌo apanoq cho ri Galilea chuchiꞌ ri plo. \v 27 Ri Jesús are xqaj pa ri jukubꞌ bꞌinibꞌal puꞌwiꞌ jaꞌ, xuriq jun achi ri kꞌo jun itzel uxlabꞌal che upetik pa ri tinimit, we achi riꞌ najtir chik man kukoj ta ratzꞌyaq, xuqujeꞌ man kakꞌojiꞌ ta cho rachoch, xane pa taq ri muqbꞌal kaminaq kakꞌojiꞌ wi. \v 28 We achi riꞌ are xril ri Jesús, xuraq uchiꞌ, xukulik xqaj choch, rukꞌ chuqꞌabꞌ xubꞌij: ¿Jas kaj la chwe, Jesús ralkꞌwaꞌl ri nimalaj Dios? Kinta toqꞌobꞌ che la man kabꞌan ta la kꞌax chwe. \p \v 29 Jewaꞌ xubꞌij rumal cher ri Jesús xtaqanik rech ri itzel Uxlabꞌal kel bꞌik che ri achi. Kꞌi chi mul ubꞌanom rech che ri achi, pune kajatꞌix ri raqan rachiꞌl ri uqꞌabꞌ rukꞌ chꞌichꞌ jatꞌibꞌal xuqujeꞌ kachajixik, kutꞌoqopij kan ri chꞌichꞌ jatꞌibꞌal, ri itzel uxlabꞌal kujururej bꞌik pa taq ri kꞌolibꞌal ri katzꞌinowik. \v 30 Ri Jesús xuta che: ¿Jas ri abꞌiꞌ? \p Legión nubꞌiꞌ, xchaꞌ. \p Jewaꞌ xubꞌij rumal cher sibꞌalaj e kꞌi ri itzel taq uxlabꞌal oꞌkinaq che. \f + \fr 8:30 \fr*\ft Ri tzij legión kel kubꞌij \ft*\em Kꞌi\em*. Legión kibꞌiꞌ ri jun wok winaq ajchꞌoꞌjabꞌ pa ri tinimit Roma. Wine e kꞌo 3,000, o 6,000 pa jun legión.\f* \v 31 Ri itzel taq uxlabꞌal xkibꞌochiꞌj ri Jesús rech ketaq bꞌik pa ri qꞌequꞌmal. \v 32 Xkita toqꞌobꞌ che ri Jesús rech kuya bꞌe chike kok chike ri nikꞌaj aq ri tajin keyuqꞌux puꞌwiꞌ ri juyubꞌ. Ri Jesús xuya bꞌe chike. \v 33 Are xel bꞌik ri itzel taq uxlabꞌal che ri achi, xoꞌk chike ri aq, konojel ri aq xebꞌe pa ri plo, xejiqꞌik. \p \v 34 Are xkil ri aꞌjyuqꞌabꞌ ri xbꞌantajik, xaꞌnimajik, xkiya utzijoxik ri xkꞌulmatajik chike ri winaq pa ri tinimit, xuqujeꞌ pa taq ri leꞌaj. \v 35 Xeꞌl kꞌu bꞌik konojel ri winaq chi rilik ri xbꞌantajik, xeꞌkiriqa ri achi ri xel itzel uxlabꞌal che, tꞌuyul rukꞌ ri Jesús, are xkilo chi utz uwach, xuqujeꞌ ukojom chi ratzꞌyaq xkixiꞌj kibꞌ che. \v 36 Konojel ri winaq ri xkil ri xkꞌulmatajik xkitzijoj chike ri winaq jas jeꞌ xbꞌan chukunaxik ri achi. \v 37 Xepe kꞌu ri winaq rech ri tinimit Gadara, xkibꞌochiꞌj ri Jesús, rech kel bꞌik pa ri tinimit, rumal cher sibꞌalaj xkixiꞌj kibꞌ. Ri Jesús xaqꞌan bꞌik pa jun jukubꞌ bꞌinibꞌal xel bꞌik pa ri tinimit. \v 38 Ri achi ri xel itzel uxlabꞌal che are xraj xutereneꞌj ri Jesús. Ri Jesús xubꞌij che: \v 39 Chattzalij cho awachoch, chatzijoj ronojel ri nimaq taq jastaq ri xubꞌan ri Dios awukꞌ. \p Xtzalij kꞌu ri achi pa ri utinimit, xutzijoj ronojel ri xubꞌan ri Jesús rukꞌ. \s Jun kaminaq akꞌal xuqujeꞌ jun yawabꞌ ixoq \r (Mateo 9:18-26; Marcos 5:21-43) \p \v 40 Are xtzalij ri Jesús pa Galilea ri winaq ri aꞌyeninaq apanoq xekiꞌkotik are xkil uwach. \v 41 Xopan kꞌu jun achi rukꞌ ri Jesús, ubꞌiꞌ Jairo, jun kꞌamal bꞌe pa ri Sinagoga, xukulik xqaj cho ri Jesús, xuta toqꞌobꞌ che rech keꞌ rukꞌ cho ri rachoch. \v 42 Jeriꞌ rumal cher ri Jairo xa jun umiꞌal kꞌolik, kabꞌlajuj ujunabꞌ raj kꞌu kakamik, ri Jesús kꞌut xeꞌ rukꞌ ri Jairo, are kꞌu ri winaq sibꞌalaj e kꞌi, kakipuyila ri Jesús. \p \v 43 Kꞌo kꞌu jun ixoq chikixoꞌl ri winaq, kabꞌlajuj junabꞌ xaq katuruw ukikꞌel, maj jun ajkun kwininaq chukunaxik. \v 44 Ri ixoq xqebꞌ chrij ri Jesús, xuchap ri uchiꞌ ri umanta, aninaq xtaniꞌ ri kikꞌ che. \p \v 45 Ri Jesús xuta chike ri winaq: ¿Jachin xinchapowik? \p Rumal kꞌu cher kojonel ri winaq xkibꞌij chi man aꞌreꞌ taj xechapow ri Jesús, ri Pedro xubꞌij che: Ajtij e sibꞌalaj kꞌi winaq kakipaqchiꞌj la xuqujeꞌ kakipuyij la. \p \v 46 Ri Jesús xubꞌij che: Kꞌo jun winaq ri xinchapowik. Xinnaꞌo kꞌo chuqꞌabꞌ xel bꞌik chwe. \p \v 47 Are xril ri ixoq chi xnabꞌetaj ri xubꞌano, kabꞌiribꞌatik, xukulik xqaj cho ri Jesús, chkiwach konojel ri winaq xutzijoj jas rumal xuchap ri manta, xuqujeꞌ chi aninaq xutzirik. \v 48 Ri Jesús xubꞌij che: Numiꞌal, ri akojobꞌal xatukunaj, jat pa jaꞌmaril. \p \v 49 Tajin katzijon na ri Jesús, are xopan jun uꞌtaqoꞌn ri kꞌamal bꞌe rech ri Sinagoga, xuꞌbꞌij che: Man kaya ta chi latzꞌ che ri ajtij, xkam ri amiꞌal. \p \v 50 Are xuta ri Jesús, xubꞌij che ri Jairo: Man kaxiꞌj ta awibꞌ, we kakojo chi kakunataj ri amiꞌal, kakunatajik. \p \v 51 Are xopan ri Jesús cho rachoch ri Jairo, man xuya ta bꞌe xok japachinaq rukꞌ, xwi ri Pedro, Juan xuqujeꞌ ri Jacobo, xuqujeꞌ ri utat unan ri ali. \v 52 Ri winaq ri e kꞌo chilaꞌ, kakibꞌisoj xuqujeꞌ kakoqꞌej ri ali. Ri Jesús xubꞌij chike, man kixoqꞌ ta chik, ri ali xaq kawarik, man kaminaq taj. \p \v 53 Ri winaq are xkita we riꞌ xkichapleꞌj uyoqꞌik ri Jesús rumal cher ketaꞌm chi kaminaq chik ri ali. \v 54 Ri Jesús xuchap ri uqꞌabꞌ ri ali, xubꞌij che: Chatwaꞌjiloq ali. \p \v 55 Ri ali aninaq xwaꞌjilik, xtzalij loq ri ranimaꞌ. Ri Jesús kꞌut xtaqan chuyaꞌik uwa ri ali. \v 56 Sibꞌalaj xemayijan ri utat unan ri ali. Ri Jesús xubꞌij chike chi man kakitzijoj ri xkꞌulmatajik che jun chik. \c 9 \s Ri Jesús kuꞌtaq bꞌik ri kabꞌlajuj utijoxelabꞌ chutzijoxik ri utz laj taq tzij \r (Mateo 10:5-15; Marcos 6:7-13) \p \v 1 Ri Jesús xuꞌsikꞌij ri kabꞌlajuj utijoxelabꞌ, xuya kwinem chike chi resaxik ronojel ri itzel taq uxlabꞌal xuqujeꞌ chukunaxik yabꞌilal. \v 2 Xuꞌtaq bꞌik chutzijoxik ri ajawarem rech ri Dios, xuqujeꞌ chikikunaxik ri yawabꞌibꞌ \v 3 Xubꞌij ri Jesús chike: Mikꞌam bꞌik jun jastaq ri kajawataj chiꞌwe pa ri bꞌe, mikꞌam bꞌik ichꞌamiꞌy, ichim, ikaxlan wa, irajil, xuqujeꞌ mikꞌam bꞌik kebꞌ wok iwatzꞌyaq. \v 4 Chixkanaj kanoq pa japachike ja ri kixok wi, chixkꞌol chilaꞌ kꞌa chixel na loq pa ri tinimit. \v 5 We man kixkꞌamawaꞌx pa jun tinimit, chitota kan ri ulew che ri iwaqan are kixel la chilaꞌ, jeriꞌ kiqꞌalajisaj chi man xixkꞌamawaꞌx taj. \p \v 6 Xebꞌe kꞌut ri tijoxelabꞌ, xkitzijoj ri utz laj tzij pa taq ronojel ri leꞌaj, xuqujeꞌ xeꞌkikunaj ri winaq. \r (Mateo 14:1-12; Marcos 6:14-29) \p \v 7 Ri nim taqanel Herodes Tetrarca xretaꞌmaj ronojel ri tajin kakꞌulmatajik. Xmayijanik rumal cher e kꞌo jujun winaq kakibꞌij chi xkꞌastaj ri Juan Bꞌanal qasanaꞌ. \v 8 E kꞌo xuqujeꞌ kebꞌinik are Elías xukꞌut ribꞌ, e jujun xuqujeꞌ kakibꞌij jun laꞌ chike ri najtir taq qꞌalajisal rech ri utzij ri Dios ri xkꞌastaj loq. \v 9 Xubꞌij ri Herodes: In xintaqan chi resaxik ri ujolom ri Juan. ¿Jachin ta kꞌu waꞌ we achi riꞌ we kabꞌanow taq we jastaq riꞌ? \p Are kꞌu karaj karil uwach ri Jesús. \s Ri Jesús kuꞌtzuq e jobꞌ mil achyabꞌ \r (Mateo 14:13-21; Marcos 6:30-44; Juan 6:1-14) \p \v 10 Are xetzalij loq ri tijoxelabꞌ, xkitzijoj che ri Jesús ri xkibꞌano. Ri Jesús xuꞌkꞌam bꞌik, xebꞌe kitukel pa ri tinimit Betsaida. \v 11 Ri winaq are xketaꞌmaj jawjeꞌ xeꞌ wi ri Jesús xkitereneꞌj bꞌik. Xuꞌkꞌamawaꞌj kꞌu ri Jesús, xutzijoj ri ajawarem ri Dios chike, xuqujeꞌ xuꞌkunaj ri kajawataj kunanik chike. \p \v 12 Are xqaj qꞌij, xeqet ri tijoxelabꞌ rukꞌ, xkibꞌij che: Cheꞌtaqa la bꞌik ri winaq pa taq ri naqaj taq tinimit chutzukuxik kiwa xuqujeꞌ jun kꞌolibꞌal jawjeꞌ kekanaj wi kanoq, maj kariqitaj waral jawjeꞌ ri uj kꞌo wi. \p \v 13 Ri Jesús xubꞌij chike: Chiꞌtzuqu ix. \p Ri tijoxelabꞌ xkibꞌij: Xaq xwi jobꞌ kaxlan wa xuqujeꞌ kebꞌ kar kꞌo qukꞌ, o are kaj la keꞌqaloqꞌo la kiwa konojel we winaq ri. \p \v 14 Jewaꞌ xkibꞌij rumal cher xkilo chi e jobꞌ mil achyabꞌ e kꞌolik, ri Jesús xubꞌij chike: Chibꞌij chike ketꞌuyiꞌ pa puq rech nikꞌaj ciento. \p \v 15 Jewaꞌ xkibꞌan ri tijoxelabꞌ xeꞌkitaq konojel ri winaq rech ketꞌuyiꞌk. \v 16 Xukꞌam ri Jesús ri jobꞌ kaxlan wa xuqujeꞌ ri kebꞌ kar, xkaꞌy chikaj, xutewechiꞌj, xupirij. Kꞌa te riꞌ xuya chike ri utijoxelabꞌ rech kakijach chike ri winaq. \v 17 Konojel ri winaq xewaꞌik xuqujeꞌ xenojik, are xkimulij ri chꞌaqaꞌp taq kaxlan wa, kabꞌlajuj chakach xmulitajik. \s Ri Pedro kuqꞌalajisaj chi ri Jesús are ri Cristo \r (Mateo 16:13-19; Marcos 8:27-29) \p \v 18 Jun qꞌijal are tajin kubꞌan chꞌawem ri Jesús, e rachiꞌl ri utijoxelabꞌ xuta chike: ¿In jachin in kakibꞌij ri winaq? \p \v 19 Ri utijoxelabꞌ xkibꞌij che: E kꞌo jujun kakibꞌij chi lal lal Juan Bꞌanal qasanaꞌ, e jujun chik kakibꞌij chi lal lal Elías, e jujun chik kakibꞌij chi lal jun chike ri e najtir taq tzijol rech ri utzij ri Dios, ri xkꞌastaj loq. \p \v 20 Ri Jesús xuta chike: In ¿jachin kꞌu in kibꞌij ix? \p Lal lal Cristo rech ri Dios, xcha ri Pedro. \s Ri Jesús kutzijoj ri ukamikal \r (Mateo 16:20-28; Marcos 8:30; 9:1) \p \v 21 Ri Jesús xuꞌpixibꞌaj ri utijoxelabꞌ rech man kakitzijoj taj we riꞌ che jachinaq. Xubꞌij xuqujeꞌ chike: \v 22 Ri uKꞌojol ri Achi kuriq na kꞌax, ketzelax na uwach kumal ri e kꞌamal taq bꞌe, ri e kinimaꞌqil ri e bꞌanal taq chꞌawem cho ri Dios xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik. Sibꞌalaj choqꞌaqꞌ wi chi kakamisax na churox qꞌij kꞌut kakꞌastaj uwach. \p \v 23 Xubꞌij kꞌu chike konojel: We kꞌo jun karaj kubꞌan nutijoxel, mubꞌan ri urayinik, ronojel qꞌij reqaj ri ucheꞌ ripbꞌal xuqujeꞌ chinutereneꞌj. \v 24 Xapachin ri karaj kukol ri ukꞌaslemal, kasach na uwach riꞌ. Xapachin kꞌu ri kuya ri ukꞌaslemal wumal we kakolotaj na riꞌ. \v 25 ¿Jas kutayij che ri achi kuchꞌek ronojel ri qꞌinomal rech ri uwachulew kꞌa te riꞌ ke pa jun alik kaxkꞌolal? \v 26 We kꞌo jun kakꞌix chwe, xuqujeꞌ kukꞌixibꞌej ri nutzij, kakꞌix xuqujeꞌ na ri uKꞌojol ri Achi che are kape pa ri ujuluwem xuqujeꞌ pa ri ujuluwem ri Tataxel xuqujeꞌ kech ri Tyoxalaj taq angelibꞌ. \v 27 Kinbꞌij xuqujeꞌ chiꞌwe chi e kꞌo winaq ri e kꞌo waral man kekam ta na, we man nabꞌe kakil ri ajawarem rech ri Dios. \s Jesús rachiꞌl ri Elías xuqujeꞌ ri Moisés \r (Mateo 17:1-8; Marcos 9:2-8) \p \v 28 Wajxaqibꞌ qꞌij ubꞌim ri Jesús we jastaq riꞌ, xpaqꞌi puꞌwiꞌ jun juyubꞌ chubꞌanik chꞌawem, e rachiꞌl ri Pedro, ri Juan xuqujeꞌ ri Jacobo. \v 29 Tajin kubꞌan chꞌawem are xkꞌexkꞌobꞌ ri upalaj, xsaqir ri ratzꞌyaq xuqujeꞌ xuchapleꞌj chuplinem. \v 30 Xkikꞌut xuqujeꞌ kibꞌ e kebꞌ achyabꞌ ketzijon rukꞌ ri Jesús, are Moisés rachiꞌl Elías. \v 31 Sibꞌalaj jeꞌl ri ujuluwem ri kipalaj. Ketzijon rukꞌ ri Jesús, puꞌwiꞌ ri ukamikal ri kakꞌulmataj na pa ri tinimit Jerusalén. \v 32 Ri Pedro kꞌut xuqujeꞌ ri e rachiꞌl e kaminaq che waram, are xekꞌastaj qꞌanoq, xeꞌkil we kebꞌ winaq riꞌ xuqujeꞌ ri ujuluwem. \v 33 Are kakibꞌan bꞌenam ri e kebꞌ achyabꞌ, xpe ri Pedro, xuchapleꞌj chꞌawem pune man qas ta kuchomaj jas ri tajin kubꞌij: Ajtij, utz waꞌ kujkanaj waral. Kaqayaq oxibꞌ alaj taq ja, jun ech la, jun rech le Moisés, xuqujeꞌ jun rech le Elías. \p \v 34 Tajin kachꞌaw na are xaq kꞌa te xpe jun sutzꞌ xechꞌuqutaj chupam, xkixiꞌj kꞌu kibꞌ. \v 35 Xpe kꞌu jun chꞌabꞌal pa ri sutzꞌ kubꞌij: Are waꞌ ri loqꞌalaj nukꞌojol, chitatabꞌej ri kubꞌij. \p \v 36 Are xtaniꞌ ri chꞌabꞌal, xebꞌe ri e rachiꞌl ri Jesús. Maj kꞌu jachin che xkitzijoj wi ri tijoxelabꞌ ri xkilo. \s Ri Jesús kukunaj ri jun ala ri kꞌo itzel uxlabꞌal che \r (Mateo 17:14-21; Marcos 9:14-29) \p \v 37 Chukabꞌ qꞌij, are xeqaj loq puꞌwiꞌ ri juyubꞌ, e kꞌi winaq xeꞌl bꞌik chi kikꞌulaxik. \v 38 Kꞌo kꞌu jun achi chikixoꞌl ri winaq, ko xchꞌawik, xubꞌij: Ajtij, bꞌana la jun toqꞌobꞌ chwe, toꞌo la le nukꞌojol. \v 39 Kꞌo jun itzel uxlabꞌal che, xaq kꞌa teꞌ kuraqaqej uchiꞌ, katontiꞌrik, kawusuw upuꞌchiꞌ. Tajin kubꞌan kꞌax che. \v 40 Xeꞌnbꞌochiꞌj ri tijoxelabꞌ la kakesaj bꞌik ri itzel uxlabꞌal, man xekwin ta kꞌut. \p \v 41 Ri Jesús xubꞌij: Ri ix winaq sibꞌalaj man kixkojon taj, xuqujeꞌ man sukꞌ ta riꞌ bꞌe. ¿Jampaꞌ xaq in kꞌo iwukꞌ che ikochꞌik? Chakꞌama loq ri akꞌojol. \p \v 42 Ri itzel uxlabꞌal xutzaq ri ala pa ri ulew are tajin kaqebꞌ loq. Ri Jesús kꞌut xresaj bꞌik ri itzel uxlabꞌal, xukunaj ri ala, kꞌa te riꞌ xutzalij bꞌik che ri utat. \v 43 Konojel ri winaq xkimayijaj ri nimalaj uchuqꞌabꞌ ri Dios. \s Kutzijoj chi junmul ri ukamikal ri Jesús \r (Mateo 17:22-23; Marcos 9:30-32) \p Are tajin kemayijan ri winaq che ri xubꞌan ri Jesús, ri Jesús xubꞌij chike ri utijoxelabꞌ: \v 44 Qas chikojo retal we kinbꞌij chiꞌwe, ri uKꞌojol ri Achi kajach na pa kiqꞌabꞌ ri achyabꞌ. \p \v 45 Ri utijoxelabꞌ man xkichomaj taj jas ri xubꞌij chike. Jeriꞌ rumal cher tzꞌapital ri kibꞌoqꞌoch rech man kakichꞌobꞌ taj. Man kꞌo ta kꞌu jun karaj kuta che jas ri karaj kubꞌij. \s Jachin ri qas kꞌo uqꞌij \r (Mateo 18:1-5; Marcos 9:33-37) \p \v 46 Ri tijoxelabꞌ kꞌut xkichapleꞌj utzijoxik rij jachin ri qas nim uqꞌij chike. \p \v 47 Retaꞌm ri Jesús ri tajin kakichomaj rumal riꞌ xukꞌam apanoq jun laj nitzꞌ akꞌal, xuya chuxukut. \v 48 Kꞌa te riꞌ xubꞌij: Ri kukꞌamawaꞌj we akꞌal riꞌ pa ri nubꞌiꞌ, in kinukꞌamawaꞌj, xuqujeꞌ ri kinukꞌamawaꞌj, kukꞌamawaꞌj ri xintaqow loq. Are sibꞌalaj nim uqꞌij ri man nim ta uqꞌij chi ixoꞌl ix. \s Ri man kubꞌan ta ukꞌulel chike ri winaq, are toꞌl we \r (Marcos 9:38-40) \p \v 49 Ajtij, xcha ri Juan, xqil jun achi tajin keꞌresaj itzel taq uxlabꞌal pa ri bꞌiꞌ la, ri uj xqaqꞌil kanoq rumal cher man qachiꞌl taj. \p \v 50 Ri Jesús xubꞌij che: Man kiꞌqꞌil taj. Ri man qakꞌulel taj, qachiꞌl riꞌ. \s Ri Jesús kuꞌyaj ri Jacobo rachiꞌl ri Juan \p \v 51 Are xqeteqobꞌ loq ri qꞌij are katzalij ri Jesús pa ri kaj, xuchap ukꞌuꞌx keꞌ pa ri tinimit Jerusalén. \v 52 Xuꞌtaq bꞌik u \w taqoꞌn\w* kenabꞌej apanoq keꞌkisukꞌumaj ri kꞌolibꞌal jawjeꞌ kawar wi pa ri tinimit ri kꞌo pa Samaria. \v 53 Ri winaq aꞌj chilaꞌ man xkikꞌulaj ta ri Jesús, rumal cher xkilo chi pa Jerusalén bꞌenam wi rij. \v 54 Are xkil ri tijoxelabꞌ Jacobo xuqujeꞌ ri Juan ri xkꞌulmatajik, xkita che ri Jesús: Ajawxel, ¿la kaj la kaqata chikajil qꞌaqꞌ pa kiwiꞌ we winaq riꞌ rech kejaꞌrik? \p \v 55 Xtzalqꞌomij ri Jesús, xuꞌyajo. \v 56 Kꞌa te riꞌ xkitaqej. \p Xebꞌe pa jun leꞌaj chik. \s Ri ukꞌaxal ri terenem chirij ri Jesús \r (Mateo 8:19-22) \p \v 57 Are e bꞌenaq pa ri bꞌe, jun achi xubꞌij che ri Jesús: Kinteriꞌ chij la xapawjeꞌ keꞌ wi la. \p \v 58 Xubꞌij ri Jesús che: Ri e par e kꞌo kijul, ri aꞌwaj kerapinik kꞌo kisok. Are kꞌu ri uKꞌojol ri Achi maj jawjeꞌ kuqꞌoyobꞌa wi ri ujolom. \p \v 59 Xubꞌij ri Jesús che jun chik: Chatteren chwij. \p Ri achi xubꞌij: Ajawxel, ya la bꞌe chwe kinwil na kanoq kamuq ri nutat. \p \v 60 Ri Jesús xubꞌij che: Chaya bꞌe chike ri e kaminaqibꞌ keꞌkimuq ri e kech kaminaqibꞌ. Ri at kꞌut chatan loq, chatzijoj ri ajawarem rech ri Dios. \p \v 61 Jun achi chik xubꞌij: Ajawxel, kinteriꞌ chij la, xwi ya na la bꞌe chwe kenchꞌabꞌej kan ri e kꞌo pa ri wachoch. \p \v 62 Ri Jesús xubꞌij che: Man taqal ta che jun winaq kok pa ri ajawarem rech ri Dios we nabꞌe kuya ri uqꞌabꞌ puꞌwiꞌ ri arado kꞌa te riꞌ kakaꞌy kan chirij. \c 10 \s Ri Jesús kuꞌtaq bꞌik ri oxkꞌal lajuj utijoxelabꞌ \p \v 1 Are xbꞌantaj we jastaq riꞌ, ri Jesús xuꞌchaꞌ oxkꞌal lajuj utijoxelabꞌ, xuꞌtaq bꞌik pa e kakabꞌ pa taq ri tinimit ri xraj xebꞌe wi. \v 2 Kꞌa te riꞌ xubꞌij: Man e kꞌo ta kꞌi ajchakibꞌ chuyakik ronojel ri unimal ri xwachinik. Chita kꞌu che ri Ajawxel kuꞌtaq loq ajchakibꞌ pa ri uchak. \v 3 ¡Jix bꞌaꞌ! Qas chiwila na rumal kixintaq bꞌik jetaq ri chij chikixoꞌl kayoꞌt. \v 4 Mikꞌam bꞌik yakbꞌal irajil, xuqujeꞌ ixajabꞌ, man kixtakꞌiꞌ ta pa ri bꞌe chuyaꞌik rutzil uwach japachinaq. \v 5 Are kixok pa jun ja, nabꞌe chibꞌij: “Jaꞌmaril pa we ja kꞌolibꞌal ri.” \v 6 We kꞌu kꞌo jun winaq taqal ri jaꞌmaril che pa ri ja kꞌolibꞌal, kayaꞌtaj riꞌ ri tewechibꞌal che. We maj, katzalij riꞌ ri tewechibꞌal iwukꞌ ix. \v 7 Chixkanaj kanoq pa ri ja riꞌ, chitijaꞌ xuqujeꞌ chiqumuj ri kakiya chiꞌwe, rumal cher ri ajchak taqal che chi katojik. Man xaq ta kixikꞌow pa jaljoj taq ja. \v 8 Are kixok pa jun tinimit, ri kixkꞌamawaꞌx wi, chitijaꞌ ri kakiya chiꞌwe. \v 9 Chiꞌkunaj ri yawabꞌibꞌ ri e kꞌo chilaꞌ, chibꞌij chike: “Ri ajawarem rech ri Dios xnaqajir loq.” \v 10 Are kꞌu man kixkꞌamawaꞌx taj pa jun tinimit, jix chibꞌij pa ri kꞌayibꞌal: \v 11 “Ri ulew ri xnakꞌiꞌ bꞌik pa qaqan, kaqatota kanoq, kꞌutbꞌal rech chi man xujikꞌamawaꞌj taj, naꞌtaj kꞌu chiꞌwe chi xnaqajir loq ri ajawarem rech ri Dios.” \v 12 Kinbꞌij kꞌu chiꞌwe che ri qꞌij riꞌ, kꞌo na ri kꞌaxkꞌolal ri kape pa kiwiꞌ we tinimit cho ri xpe puꞌwiꞌ ri tinimit Sodoma ojer. \r (Mateo 11:20-24) \p \v 13 ¡Kꞌax iwe winaq ri kixel pa ri tinimit Corazín! ¡Kꞌax iwe winaq ri ix kꞌo pa ri tinimit Betsaida! We ta xbꞌan ri mayijabꞌal taq jastaq ri xbꞌan iwukꞌ pa ri tinimit Tiro xuqujeꞌ Sidón, rukꞌ oqꞌej ta waꞌ xkikꞌex kikꞌuꞌx ri winaq ri keꞌl chilaꞌ. \v 14 Rumal kꞌu waꞌ, katan wi ri kꞌaxkꞌolal ri kape na pa kiwiꞌ ri tinimit Tiro xuqujeꞌ Sidón cho ri kꞌaxkꞌolal ri kape na pa iwiꞌ ix. \v 15 Xuqujeꞌ ri ix winaq ri ix kꞌo pa ri tinimit Capernaúm, ¿teꞌq pa ikꞌuꞌx kixpaqabꞌax bꞌik pa ri kaj? Man je ta kꞌu riꞌ, kꞌa pa ri nimalaj jul ri maj ukꞌisik kixkꞌyaq wi bꞌik. \p \v 16 Xapachin ri kixutatabꞌej, in riꞌ kinutatabꞌej, xapachin ri kaketzelaj iwach, in kinretzelaj. Xapachin kꞌu ri kinretzelaj in, karetzelaj ri xintaqow loq. \s Ketzalij loq ri oxkꞌal lajuj tijoxelabꞌ \p \v 17 Rukꞌ kiꞌkotemal xetzalij loq ri oxkꞌal lajuj tijoxelabꞌ xkibꞌij: Ajawxel, pune are ri itzel taq uxlabꞌal kakimochꞌ kibꞌ pa ri bꞌiꞌ la. \p \v 18 Ri Jesús xubꞌij: In xinwil ri Itzel, je ri xubꞌan jun kayapaꞌ xtzaq loq cho ri kaj. \v 19 Jeꞌ, nuyoꞌm kwinem chiꞌwe kiꞌtakꞌaleꞌj kumatz xuqujeꞌ escorpión, xuqujeꞌ kichꞌek ri ukwinem ri kꞌulel, maj kabꞌanow kꞌax chiꞌwe. \v 20 Pune jeriꞌ, man kikiꞌkotebꞌej taj are kakimochꞌ kibꞌ ri itzel taq uxlabꞌal chiꞌwach, xane are chikiꞌkotebꞌej chi tzꞌibꞌatal ri ibꞌiꞌ pa ri kaj. \s Kakiꞌkot ri Jesús \r (Mateo 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Qas pa ri qꞌotaj riꞌ, ri Jesús xkiꞌkot pa ri Uxlabꞌixel, xubꞌij: Tataxel, ajawxel re ri kaj xuqujeꞌ ri ulew, xawaj la we jastaq riꞌ chikiwach ri achyabꞌ ri kꞌo ketaꞌmabꞌal, ri kꞌo kinoꞌjibꞌal, xkꞌut la chikiwach ri e winaq ri je ri e kꞌo nitzꞌ taq akꞌalabꞌ. Are waꞌ ri xrajawaj kuꞌx la, jeꞌ Tataxel. \p \v 22 Ri nuTat xujach pa nuqꞌabꞌ ronojel ri jastaq ri kꞌolik. Maj jun etaꞌmaninaq uwach ri alkꞌwaꞌlaxel, xwi ri tataxel. Maj xuqujeꞌ jun retaꞌm uwach ri Tataxel, xaq xwi ri alkꞌwaꞌlaxel, xuqujeꞌ ri winaq ri yaꞌtal bꞌe che rumal ri alkꞌwaꞌlaxel. \p \v 23 Ri Jesús xtzalqꞌomij kukꞌ ri utijoxelabꞌ, xubꞌij: Utz ke ri winaq ri kakil ri kiwil ix. \v 24 Kinbꞌij chiꞌwe e kꞌo qꞌalajisal taq utzij ri Dios xuqujeꞌ e taqanelabꞌ ojer, xkaj kil ronojel we kiwil ix kamik, man xkil ta kꞌut, xkaj xuqujeꞌ xkita we kita ix kamik, man xekwin ta kꞌu chutatabꞌexik. \s Ri xubꞌan ri utz laj achi aj Samaria \p \v 25 Xopan kꞌu jun nimalaj etaꞌmanel rech ri taqanik are karaj kukoj jun kꞌaꞌmabꞌal che ri Jesús, xubꞌij che: ¿Ajtij, jas rajawaxik kinbꞌano kinwechabꞌej ri jun alik kꞌaslemal? \p \v 26 Ri Jesús kꞌut xubꞌij che: ¿Jas kabꞌan chusolik rij ri tzꞌibꞌatal pa ri taqanik? \p \v 27 Ri achi etaꞌmanel rech ri taqanik xubꞌij: \qt Chaloqꞌaj ri aDios rukꞌ ronojel awanimaꞌ, rukꞌ ronojel achuqꞌabꞌ, rukꞌ ronojel achomanik.\qt* Xuqujeꞌ \qt chaloqꞌaj ri ajil tzꞌaqat jetaq ri kabꞌan chuloqꞌaxik awibꞌ at.\qt* \x + \xo 10:27 \xo*\xt Deuteronomio 6:5; Levítico 19:18.\xt*\x* \p \v 28 Ri Jesús xubꞌij: Utz xabꞌan che ubꞌixik, we kabꞌan ri xabꞌij, katkꞌasiꞌ na. \p \v 29 Are kꞌu karaj ri achi kuqꞌalajisaj ri rutzilal, xuta kꞌu che ri Jesús: ¿Jachin kꞌu riꞌ ri nukꞌul ja? \p \v 30 Ri Jesús xubꞌij: Upetik jun achi pa Jerusalén, xulanem bꞌik rij pa ri tinimit Jericó. Xqaj kꞌu pa kiqꞌabꞌ eleqꞌomabꞌ, xkesaj kan ri ratzꞌyaq, xkichꞌay kanoq, jubꞌiqꞌ karaj kakamik are xkitzaq kanoq. \v 31 Bꞌenaq kꞌu pa ri bꞌe riꞌ jun chꞌawenel cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq. Are xrilo, xujelechꞌuj ubꞌe, kꞌa te riꞌ xusukꞌu, xeꞌek. \v 32 Xikꞌow xuqujeꞌ jun rijaꞌl ri \w Leví\w*, are xril we achi, xujelechꞌuj xuqujeꞌ ri ubꞌe, xikꞌow bꞌik. \v 33 Bꞌenaq kꞌu jun achi aj Samaria pa ri bꞌe riꞌ. Are xril ri achi, xel ukꞌuꞌx che. \v 34 Xqebꞌ rukꞌ, xukunaj ri sokotajik rukꞌ vino xuqujeꞌ aceite rech olivo, xupiso, kꞌa te riꞌ xuya bꞌik puꞌwiꞌ ri ubꞌur, xukꞌam bꞌik pa jun ja chilaꞌ xuchajij wi.\f + \fr 10:34 \fr*\ft Ri uwaꞌl ri uva xuqujeꞌ ri aceite re olivo xkoj chukunaxik ri sokotajik.\ft*\f* \v 35 Chukabꞌ qꞌij xuya kan kebꞌ saq taq pwaq che ri ajchoqꞌe ri ja warabꞌal, xubꞌij kan che: “Chajij la we achi riꞌ che la. We kꞌu kꞌo kusach na puꞌwiꞌ le xinya kan che la, kintoj che la are kintzalij loq.” \v 36 ¿Jachin chike we achyabꞌ riꞌ kabꞌij at chi xukꞌutu chi qas ukꞌulja we achi we xqaj pa kiqꞌabꞌ we eleqꞌomabꞌ? \p \v 37 Are ri achi ri xel ukꞌuꞌx che, xcha ri etaꞌmanel rech ri taqanik. \p Xubꞌij kꞌu ri Jesús che: Jat, jaꞌbꞌana jas ri xubꞌan we achi riꞌ. \s Ri Jesús kopan cho kachoch ri Marta xuqujeꞌ ri María \p \v 38 Are bꞌenaq ri Jesús pa ri bꞌe rachiꞌl ri utijoxelabꞌ xiꞌkꞌow bꞌik pa ri jun leꞌaj, kꞌo kꞌu jun ixoq ubꞌiꞌ Marta, xukꞌamawaꞌj ri Jesús cho ri rachoch. \v 39 Kꞌo kꞌu jun rachalal ubꞌiꞌ María xpetik, xultꞌuyul rukꞌ ri Jesús, xok chutatabꞌej ri tajin kubꞌij ri Jesús. \v 40 Are kꞌu ri Marta sibꞌalaj kel chꞌuꞌj rumal ronojel ri tajin kubꞌano. Xqebꞌ kꞌu rukꞌ ri Jesús xubꞌij che: Ajawxel, ¿la man kil la inuyoꞌm kan nutukel le wachalal cho le patanijik? Bꞌij la che kinutoꞌo. \p \v 41 Ri Jesús kꞌut xubꞌij che: Marta, Marta, sibꞌalaj kꞌaxirinaq awanimaꞌ rumal ri ukꞌiyal ri jastaq tajin kabꞌano. \v 42 Xa kꞌu jun jastaq ri qas sibꞌalaj rajawaxik ubꞌanik. Are kꞌu waꞌ xuchaꞌ ri María, maj kꞌu jun kesan che. \c 11 \s Kukꞌut ri Jesús jas kabꞌan che ri chꞌawem \r (Mateo 6:9-15; 7:7-11) \p \v 1 Jun qꞌijal ri Jesús tajin kubꞌan chꞌawem pa jun leꞌaj. Are xtoꞌtajik, jun chike ri utijoxelabꞌ xubꞌij che: Ajawxel, kꞌutu la chiqawach jas kaqabꞌan chubꞌanik chꞌawem, jetaq ri xubꞌan ri Juan kukꞌ ri utijoxelabꞌ. \p \v 2 Xubꞌij ri Jesús chike: Are kibꞌan chꞌawem, chibꞌij: \m Tat, tyoxirisatalik ri bꞌiꞌ la, \m peta ri ajawarem e la. \m \v 3 Ya la qawa ronojel qꞌij. \m \v 4 Kuyu la ri qamak \m jeꞌ jas ri uj keꞌqakuy \m ri kakibꞌan kꞌax chaqe, \m man kujtzaj ta la pa ri mak. \p \v 5 Kꞌa te riꞌ xubꞌij ri Jesús chike: Qaꞌnampe che: Jun chiꞌwe kꞌo jun rech chꞌabꞌeꞌn, kopan nikꞌaj aqꞌabꞌ rukꞌ kubꞌij che: “Wech chꞌabꞌeꞌn, kinqaj na oxibꞌ akaxlan wa. \v 6 Xa xul jun wech chꞌabꞌeꞌn cho ja upetik che jun ubꞌe, maj kꞌu kinya apanoq che.” \v 7 Ri awech chꞌabꞌeꞌn kubꞌij loq chawe: “In xuqujeꞌ ri akꞌalabꞌ uj qꞌoyol chik, man kinkwin ta chik kinwaꞌjil chuyaꞌik we jastaq riꞌ chawe, man kawesaj ta nuwaram.” \v 8 Kinbꞌij chiꞌwe: Pune ri achi man kawaꞌjil taj rumal at rech chꞌabꞌeꞌn, kawaꞌjil kꞌu bꞌik rumal man katel ta chuchiꞌ ri rachoch, kuya bꞌik ri kajawataj chawe. \v 9 Rumal riꞌ kinbꞌij chiꞌwe: Chitaꞌ, rech kayaꞌtaj chiꞌwe. Chixtzukunoq rech kiriq ri kitzukuj, chixchꞌawoq rech kajaqataj ri uchiꞌ ja chiꞌwach. \v 10 Rumal cher ri winaq ri kuto, kayaꞌtaj na che, ri katzukunik kuriq na ri kutzukuj, ri kachꞌawik kajaqataj na ri uchiꞌ ja choch. \p \v 11 Ix ix tat, ¿la kꞌo jun chiꞌwe are kuta jun ukaxlan wa ri iwalkꞌwaꞌl chiꞌwe la kiya jun abꞌaj che? Xuqujeꞌ are kuta jun kar chiꞌwe ¿la jun kumatz kiya che? \v 12 O wine kuta jun saqmoꞌl, ¿la escorpión kaya che? \v 13 We ri ix, ix itzel taq winaq kiya utz laj taq jastaq chike ri iꞌwalkꞌwaꞌl, kꞌo kꞌu na ri kubꞌan ri tataxel Dios iwukꞌ, kuya na ri Uxlabꞌixel chike ri kakita che. \s Ri Jesús rachiꞌl ri Beelzebú \r (Mateo 12:22-30; Marcos 3:19-27) \p \v 14 Jun qꞌijal chik ri Jesús tajin karesaj jun itzel uxlabꞌal ri umemarisam jun achi. Are xesataj ri itzel uxlabꞌal che ri mem achi, ri achi xchꞌawik. Konojel kꞌu ri winaq xemayijanik. \v 15 E kꞌo jujun winaq xkibꞌij: Waꞌ we achi riꞌ keꞌresaj ri itzel taq uxlabꞌal rukꞌ ri ukwinem ri Beelzebú ri kinimaꞌqil ri itzel taq uxlabꞌal. \p \v 16 E kꞌo kꞌu jujun winaq chik xkita etal rech chikajil che ri Jesús xaq rech kakikoj kꞌaꞌmabꞌal pa ri ubꞌe. \v 17 Retaꞌm kꞌu ri Jesús ri kichomanik xubꞌij chike: Ronojel ajawarem ri ujachom ribꞌ, kasach na uwach, xuqujeꞌ ri e winaq ri keꞌl pa jun ja, we man xaq jun kichomanik, ketukin na riꞌ. \v 18 Xaq jeriꞌ we kꞌo tukin ibꞌ chikixoꞌl ri itzel xuqujeꞌ ri e rachiꞌl, ¿la kakwin kꞌu riꞌ kajeqiꞌ pa ri rajawarem? Ri ix kibꞌij chi keꞌnwesaj ri itzel taq uxlabꞌal rukꞌ ri ukwinem ri Beelzebú. \v 19 We keꞌnwesaj in ri itzel taq uxlabꞌal rukꞌ ri ukwinem ri Beelzebú, ¿jachin kꞌu kayoꞌw kwinem chike ri itijoxelabꞌ ix chi resaxik ri itzel taq uꞌxlabꞌal? Rumal riꞌ aꞌreꞌ la keqꞌatow na tzij pa iwiꞌ. \v 20 We rukꞌ ri ukwinem ri Dios keꞌnwesaj bꞌik ri itzel taq uxlabꞌal, waꞌ kel kubꞌij chi xul ri ajawarem rech ri Dios iwukꞌ. \p \v 21 We kꞌo jun achi ri sibꞌalaj kꞌo uchuqꞌabꞌ, xuqujeꞌ kꞌo uchꞌeyabꞌal, utz riꞌ kubꞌan chuchajixik ri rachoch xuqujeꞌ ri umebꞌail. \v 22 We kꞌu kape jun achi chirij ri sibꞌalaj kꞌo uchuqꞌabꞌ choch, kesax riꞌ ri uchꞌeyabꞌal ri kuꞌl ukꞌuꞌx chirij, xuqujeꞌ kelaqꞌax bꞌik ronojel ri jastaq rech. \p \v 23 Ri man wachiꞌl taj, nukꞌulel riꞌ. Ri man kinutoꞌ ta chikimulixik ri winaq riꞌ xa kuꞌtukij bꞌik. \r (Mateo 12:43-45) \p \v 24 Jun itzel uxlabꞌal are kel bꞌik che jun achi, keꞌ pa taq ri katzꞌinow ulew, kuꞌxlanoq. Are man kuriq ta kꞌu uxlanem, kubꞌij: “Kintzalij cho wachoch jawjeꞌ ri xinel wi loq.” \v 25 Are kopanik, mestal chi ri ja ri xel wi loq sibꞌalaj sukꞌumatal chik. \v 26 Kel kꞌu bꞌik, kubꞌuꞌ ma loq e wuqubꞌ itzel uxlabꞌal che rachiꞌl, kepe rukꞌ cho ri ja. Xaq jeriꞌ sibꞌalaj kꞌax kakanaj kan ri ukꞌaslemal ri winaq, sibꞌalaj kꞌax na cho ri ubꞌanik kan nabꞌe. \p \v 27 Are tajin kubꞌij ri Jesús we jastaq riꞌ, jun ixoq ri kꞌo chikixoꞌl ri winaq xubꞌij che: Sibꞌalaj utz rech ri ixoq ri xatuya pa ri uwachulew, xuqujeꞌ xatutubꞌisaj. \p \v 28 Ri Jesús xubꞌij: Are utz ke ri winaq ri kakita ri utzij ri Dios, xuqujeꞌ kakinimaj. \s Ri kꞌambꞌejabꞌal noꞌj rech ri Jonás \r (Mateo 12:38-42; Marcos 8:12) \p \v 29 Are tajin kakimulij kibꞌ ri winaq, ri Jesús xubꞌij chike: Itzel taq winaq ri winaq rech we qꞌij junabꞌ riꞌ, are kakaj kabꞌan jun mayijabꞌal laj kꞌutbꞌal chikiwach, man kayaꞌtaj ta chi kꞌu jun kꞌutbꞌal chike we man are ri kꞌutbꞌal rech ri Jonás. \v 30 Jetaq ri Jonás xux jun kꞌutbꞌal chike ri winaq ri aꞌj tinimit rech Nínive ojer, ri uKꞌojol ri Achi xuqujeꞌ kux na jun kꞌutbꞌal chike ri itzel taq winaq rech we qꞌij junabꞌ riꞌ. \v 31 Ri ixoq taqanel rech ri tinimit Saba kawaꞌjil na pa ri kꞌisbꞌal qꞌij, kuqꞌat na tzij pa kiwiꞌ we winaq riꞌ, rumal areꞌ upetik pa ri kꞌisbꞌal taq tinimit xuluta ri retaꞌmabꞌal ri Salomón. Waral kꞌut kꞌo jun achi ri are nim uqꞌij cho ri Salomón. \v 32 Ri winaq aꞌj Nínive rech ojer, kewaꞌjil na pa ri qꞌij rech qꞌatbꞌal tzij, kakiqꞌat na tzij pa kiwiꞌ ri winaq rech we qꞌij junabꞌ riꞌ, rumal aꞌreꞌ xkikꞌex kikꞌuꞌx are xkita ri qꞌalajisanik ri xubꞌan ri Jonás, kamik kꞌut kꞌo jun winaq iwukꞌ ri nim ubꞌanik cho ri Jonás. \s Ri utunal jun winaq \r (Mateo 5:15; 6:22-23) \p \v 33 Man kꞌo ta jun winaq ri kutzij jun tunal, kꞌa te riꞌ karawaj, o kukoj ne jun kajon chuchꞌuqik, xane kuya chikaj rech kꞌo kitunabꞌal ri koꞌk bꞌik pa ri ja. \v 34 Ri abꞌoqꞌoch at are katunan ri atyoꞌjal, we kekaꞌy ri abꞌoqꞌoch, kꞌo utunal riꞌ ri atyoꞌjal, are kꞌu we kꞌo sutzꞌ chupam, ronojel riꞌ ri atyoꞌjal kakꞌojiꞌ pa qꞌequꞌmal. \v 35 Qas chawila na chi ri tunal ri kabꞌij kꞌo awukꞌ man qꞌequꞌmal taj. \v 36 Xaq jeriꞌ we ronojel ri atyoꞌjal kꞌo utunal, man kꞌo ta jubꞌiqꞌ qꞌequꞌmal che, katkꞌojiꞌ riꞌ pa ri tunal, jetaq are at tunatal rumal jun nimalaj tunal. \s Ri Jesús kuꞌtzujuj ri fariseos xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik \r (Mateo 23:1-36; Marcos 12:38-40; Lucas 20:45-47) \p \v 37 Are xtoꞌtaj ri Jesús che tzijonem, xpe jun fariseo xusikꞌij che waꞌim, xaq jeriꞌ xok bꞌik cho rachoch ri fariseo, xtꞌuyiꞌ chu ri mexa. \v 38 Xmayijan kꞌu ri fariseo are xril ri Jesús man xuchꞌaj ta ribꞌ are majaꞌ kawaꞌik, jetaq ri kubꞌij ri naqꞌatajibꞌal. \v 39 Xubꞌij ri Jesús: Ri ix, ix fariseos, kichꞌajchꞌobꞌej ri qumubꞌal xuqujeꞌ ri palaꞌt, xa kꞌu ixnojinaq pa iwanimaꞌ che, itzel taq rayinik xuqujeꞌ etzelal. \v 40 ¡Maj iwetaꞌmabꞌal! ¿La man are winaq ri xbꞌanow ri rij ri jastaq ri xbꞌanow xuqujeꞌ ri upam? \v 41 We kibꞌan ri utzilal kukꞌ ri iꞌkꞌulja kachꞌajchꞌojir riꞌ ri iwanimaꞌ che itzel taq chomabꞌal. \p \v 42 ¡Kꞌax iwe, fariseos! Ri kiya ri ulajujil rech ri menta, ri rora, xuqujeꞌ ronojel uwach qꞌayes, xa kꞌu man kibꞌan ta ri sukꞌal, xuqujeꞌ man kibꞌan ta ri kubꞌij ri uloqꞌanik ri Dios. Rajawaxik wi kibꞌan waꞌ we riꞌ xuqujeꞌ man kasachan ta chiꞌwe ubꞌanik waꞌ we jun chik riꞌ. \p \v 43 ¡Kꞌax iwe, fariseos! ix ri kixkam che uriqik ri nabꞌe taq tꞌuyulibꞌal pa ri \w Sinagoga\w*, xuqujeꞌ kiwayeꞌj ri rutzil iwach kakiya ri winaq pa taq ri kꞌayibꞌal. \p \v 44 ¡Kꞌax iwe! je ri ix kꞌo ri muqbꞌal taq kaminaqibꞌ, pune jeꞌl kabꞌantaj ri iwij, xa kꞌu e sibꞌalaj chu ri kaminaqibꞌ ri e kꞌo chiꞌpam. \p \v 45 Jun chike ri achyabꞌ ri sibꞌalaj retaꞌm ri taqanik, xubꞌij che ri Jesús, ajtij: tajin kujyoqꞌ xuqujeꞌ la uj, are jeriꞌ katzijon la. \p \v 46 Xubꞌij ri Jesús chike: Je xuqujeꞌ ix ri sibꞌalaj iwetaꞌm ri taqanik. ¡Kꞌax iwe! ix ri kiya eqaꞌn ri man qꞌiꞌowel taj chikij nikꞌaj winaq chik xa kꞌu man kiwaꞌjilisaj ta apanoq jun uwiꞌ iqꞌabꞌ chikitoꞌik. \p \v 47 ¡Kꞌax iwe! ix ri kiyak tzꞌaq naꞌtabꞌal ke ri qꞌalajisal taq rech ri utzij ri Dios ri xekamisax kumal ri itat inan ojer. \v 48 Ri ix tajin kibꞌij chi utz ri xkibꞌan ri itat inan ojer rumal cher aꞌreꞌ xekamisan ri e qꞌalajisal taq utzij ri Dios, ri ix kꞌut are tajin kiyak tzꞌaq naꞌtabꞌal ke. \p \v 49 Rumal riꞌ, ri Dios rukꞌ ri retaꞌmabꞌal xubꞌij: Keꞌntaq bꞌik qꞌalajisal taq nutzij xuqujeꞌ e tzijol taq we kukꞌ, kakibꞌan kꞌu na kꞌax chike, xuqujeꞌ keꞌkikamisaj. \v 50 Rumal waꞌ kata na kwenta chike we winaq rech we qꞌij junabꞌ riꞌ che ri kikikꞌel konojel ri e qꞌalajisal taq rech ri utzij ri Dios ri xkichapleꞌj loq pa ri ujeqetajik ri uwachulew, kꞌa pa taq ri qꞌij rech kamik. \v 51 Kachapleꞌtaj loq rukꞌ ri ukikꞌel ri Abel, kultoqꞌol rukꞌ ri ukikꞌel ri Zacarías ri xkam chuxoꞌl ri tzujbꞌal sipanik xuqujeꞌ ri Tyoxalaj kꞌolibꞌal. Jeꞌ, qas kinkꞌyaqabꞌa kan ubꞌixik, rumal we riꞌ kaqꞌat na tzij pa kiwiꞌ we winaq rech we qꞌij junabꞌ riꞌ.\f + \fr 11:51 \fr*\ft Ri nabꞌe achi ri xkamisaxik ubꞌiꞌnam Abel, xkamisax rumal ri rachalal. We kꞌulmatajik riꞌ tzꞌibꞌatal pa ri wuj re \ft*\xt Génesis 4:1-8.\xt* Are kꞌu ri xkꞌulmataj rukꞌ ri Zacarías, tzꞌibꞌatal pa \xt 2 Crónicas 24:21.\xt* Are waꞌ ri kꞌisbꞌal winaq ri xkamisaxik ri kutzijoj rij pa ri Ojer Tyoxalaj Wuj.\f* \p \v 52 ¡Kꞌax iwe ix ri sibꞌalaj iwetaꞌm ri taqanik! rumal ibꞌanom iwe che ri lawe rech ri etaꞌmabꞌal. Ix man ixokinaq taj, xuqujeꞌ iꞌqꞌatem ri rajawam kikꞌuꞌx koꞌkik. \p \v 53 Are xel bꞌik ri Jesús chilaꞌ, ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik sibꞌalaj kꞌax xkinaꞌo rumal ri xubꞌij, rumal riꞌ xkichapleꞌj ukꞌotik uchiꞌ. \v 54 Are xkaj xkikoj kꞌaꞌmabꞌal pa ri ubꞌe, rech kasach chubꞌixik jun jastaq. \c 12 \s Ri Jesús katzijon chirij ri e kawach taq winaq \p \v 1 Sibꞌalaj e kꞌi winaq kꞌut xkimulij kibꞌ, xaq kakitakꞌaleꞌla chi kibꞌ, xpe kꞌu ri Jesús xuchapleꞌj kichꞌabꞌexik, nabꞌe xubꞌij chike ri utijoxelabꞌ: Chichajij iwibꞌ che ri chꞌam kech ri fariseos, pa nikꞌaj tzij chik, ri kikawachil. \v 2 Rumal chi maj jun jastaq ri man etaꞌmatal taj ri mat kilitaj na, xuqujeꞌ maj jun jastaq awatalik ri mat ketaꞌmataj na. \v 3 Rumal riꞌ ronojel ri ibꞌim pa ri qꞌequꞌmal katataj na cho ri utunal ri qꞌij, xuqujeꞌ ri ibꞌim chi awal are itzꞌapim ri uchiꞌ ja, karaqaqex na ubꞌixik puꞌwiꞌ taq ri ja. \s Jachin choch rajawaxik kixiꞌj wi iwibꞌ \r (Mateo 10:28-31) \p \v 4 Chiꞌwe ix wech chꞌabꞌeꞌn kinbꞌij man kixiꞌj ta iwibꞌ chike ri kekamisan ri ityoꞌjal, rumal xwi riꞌ kekwinik kakibꞌano. \v 5 Kinbꞌij chiꞌwe jachin choch rajawaxik kixiꞌj wi iwibꞌ, chixiꞌj iwibꞌ choch ri are kesataj ri kꞌaslemal rumal, kꞌo ukwinem kixutaq bꞌik pa ri tyoꞌnel qꞌaqꞌ, jeꞌ cho areꞌ rajawaxik kixiꞌj wi iwibꞌ. \p \v 6 ¿La man kebꞌ saqa pwaq kajil ri jobꞌ chochiꞌ? Pune jeriꞌ man kesachan ta che ri Dios. \v 7 Rumal cher ri Dios rajilam ronojel ri ukꞌiyal ri iwiꞌ ri kꞌo pa ijolom, xaq jeriꞌ man kixiꞌj ta iwibꞌ. \s Kaqꞌalajisax ri Jesucristo chikiwach ri achyabꞌ \r (Mateo 10:32-33; 12:32; 10:19-20) \p \v 8 Kinbꞌij kꞌu chiꞌwe xapachin ri kinuqꞌalajisaj chikiwach ri winaq, kaqꞌalajisax xuqujeꞌ na uwach chikiwach ri angelibꞌ rech ri Dios rumal ri uKꞌojol ri Achi. \v 9 Xapachin kꞌu ri karawaj nubꞌixik chkiwach ri winaq man kaqꞌalajisax ta ri ubꞌiꞌ chikiwach ri angelibꞌ rech ri Dios. \p \v 10 Xapachin ri kubꞌij jun itzel tzij che ri uKꞌojol ri Achi, kakuyutaj na. Are kꞌu ri winaq ri karetzelaj uwach ri Tyoxalaj Uxlabꞌixel rukꞌ taq tzij, man kakuyutaj taj. \p \v 11 Are kixtakꞌatobꞌ pa ri Sinagoga xuqujeꞌ chikiwach ri qꞌatal taq tzij, xuqujeꞌ ri e taqanelabꞌ, man kakꞌaxkꞌobꞌ ta iwanimaꞌ chuchomaxik jas kibꞌan chutoꞌik iwibꞌ. \v 12 Are ri Tyoxalaj Uxlabꞌixel kakꞌutuw chiꞌwach ri rajawaxik kibꞌij. \s Ri kꞌambꞌejabꞌal noꞌj rech ri qꞌinom achi ri maj retaꞌmabꞌal \p \v 13 Kꞌo kꞌu jun achi chikixoꞌl ri winaq, xubꞌij che ri Jesús: Ajtij, bꞌij la che ri wachalal chujacha ri echabꞌal chiqawach. \p \v 14 Ri Jesús kꞌut xubꞌij che: Achi, ¿jachin xbꞌin chawe chi in in qꞌatal tzij pa iwiꞌ? \p \v 15 Chichajij iwibꞌ che ri kꞌarkꞌatem rumal cher man are taj ri ukꞌiyal ri uqꞌinomal ri winaq ri kayoꞌw ukꞌaslemal. \p \v 16 Xutzijoj kꞌu chike we jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj riꞌ: Kꞌo jun qꞌinom achi, ri sibꞌalaj xwachin ri rulew. \v 17 Xuchomaj kꞌut: “¿Jas kinbꞌano? ¿Jawjeꞌ kinyak wi ronojel ri nutikoꞌn ri xwachinik?” \v 18 Kꞌisbꞌal rech xubꞌij: “Wetaꞌm jas kinbꞌano, kintukij na ri nukꞌolibꞌal jawjeꞌ ri kinyak wi ri uwach ri nutikoꞌn, kinyak chi na jun sibꞌalaj nim cho ri kꞌo kan nabꞌe, rech utz kinbꞌan chuyakik ronojel ri nutikoꞌn. \v 19 Kinbꞌij kꞌu na, wanimaꞌ sibꞌalaj kꞌi ajastaq rech kꞌi junabꞌ yakalik. Xaq bꞌa chatuxlanoq, chatwoꞌq, chatqumunoq, chakiꞌkotebꞌej ri kꞌaslemal.” \v 20 Xubꞌij kꞌu ri Dios che: “¡Konalaj achi! Chaqꞌabꞌ kamik katkamik. ¿Jachin kꞌu pa uqꞌabꞌ kakanaj wi kan ri ajastaq ri amulim?” \v 21 Jewaꞌ kakꞌulmataj kukꞌ ri winaq ri kakimulij qꞌinomal xaq ke aꞌreꞌ, man are ta kakitzukuj kuꞌx qꞌinomabꞌ cho ri Dios. \s Man kakꞌaxkꞌobꞌ ta ikꞌuꞌx \r (Mateo 6:25-34) \p \v 22 Kꞌa te riꞌ xubꞌij ri Jesús chike ri utijoxelabꞌ: Rumal riꞌ kinbꞌij chiꞌwe we are ri Dios yoꞌwinaq ri ikꞌaslemal, are xuqujeꞌ kayoꞌw na ri iwa, we are ri Dios yoꞌwinaq ri ityoꞌjal are xuqujeꞌ kayoꞌw na ri iwatzꞌyaq. \v 23 Are nim na rajil ri kꞌaslemal cho ri tijowik rij, je xuqujeꞌ are nim ubꞌanik ri ityoꞌjal cho ri iwatzꞌyaq. \v 24 ¡Chiꞌwilampe ri joj! Man keꞌtikoꞌnij taj, xuqujeꞌ man kejachꞌan taj, xuqujeꞌ \p Man kꞌo ta kikaxon chuyakik ri kakijachꞌo. Pune jeriꞌ, ri Dios kuya kiwa. Ix kꞌut ix kꞌo na chikiwach ri aꞌwaj ri kerapinik. \v 25 ¿Jachin ta kꞌu chiꞌwe rukꞌ ri kakꞌaxkꞌobꞌ ukꞌuꞌx kakwinik kuya jubꞌiqꞌ uwiꞌ ri ukꞌaslemal? \v 26 ¿Jas che kakꞌaxkꞌobꞌ ikꞌuꞌx chike nikꞌaj winaq chik, la man kinaꞌo chi man kixkwin ta chubꞌanik xa ta ne jun nitzꞌ laj jastaq? \p \v 27 Chiwilampeꞌ ri kotzꞌiꞌj, man kechakun taj, man kakisol ta bꞌatzꞌ, pune jeriꞌ, ri Salomón rukꞌ ronojel ri ujuluwem man xkwin taj je xatzꞌyaqinik jetaq ri aꞌreꞌ. \v 28 We jeriꞌ kubꞌan ri Dios kukꞌ ri qꞌayes, ri tikil kamik cho ri saq chweꞌq kꞌut kaporoxik, are kꞌu mat kuya iwatzꞌyaq ix, winaq ri xa nitzꞌ ikojobꞌal. \v 29 Xaq jeriꞌ man kakꞌaxkꞌobꞌ ta ikꞌuꞌx che ri kitijo xuqujeꞌ ri kiqumuj, chixtanal che uchomaxik rij. \v 30 Ri winaq aꞌjuwachulew are kitereneꞌm utzukuxik ronojel waꞌ we jastaq riꞌ, ri iTat kꞌut retaꞌm chi rajawaxik ronojel waꞌ we jastaq riꞌ chiꞌwe. \v 31 Are chitzukuj ix ri rawajarem ri Dios, xaq kꞌu katerebꞌax na uyaꞌik ronojel waꞌ we jastaq riꞌ chiꞌwe. \s Qꞌinomal rech chikajil \p \v 32 Ri utz laj urayibꞌal ukꞌuꞌx ri Tataxel are chi kuya na ri ajawarem chiꞌwe, man kixiꞌj ta bꞌa iwibꞌ alaj taq nuchij. \v 33 Chikꞌayij ri ijastaq rech kiya kirajil ri kajawataj chike. Chiloqꞌo yakbꞌal irajil ri man kajar taj, chimulij ri iqꞌinomal chilaꞌ chikaj, jawjeꞌ e maj wi eleqꞌomabꞌ, xuqujeꞌ maj iꞌxjut kok che. \v 34 Rumal ri iwanimaꞌ kakꞌojiꞌ na jawjeꞌ ri kꞌo wi ri iqꞌinomal. \s Chiwayeꞌj riꞌ upetibꞌal ri Jesucristo \p \v 35 Chitzija bꞌa ri qꞌaqꞌ tunabꞌal, chisukꞌumaj iwibꞌ, chikojo ri iwatzꞌyaq ri jas xaqareꞌ chiꞌwe. \v 36 Je chixnoꞌjinoq jetaq ri kakibꞌan ri ajchakibꞌ aninaq kakijaq ri uchiꞌ ja cho ri kipatrón ri upetik pa ri nimaqꞌij rech jun kꞌulanem. \v 37 Utz ke ri patanijelabꞌ ri kuleꞌriqitajoq kayeꞌm apanoq ri kajaw. Qas kinbꞌij chiꞌwe, are kul ri kajaw kukꞌex riꞌ ri ratzꞌyaq, kuꞌtaq pa tꞌuyulem ri e rajchakibꞌ, xuqujeꞌ kok chikipatanixik. \v 38 Jeꞌ, utz ke ri ajchakibꞌ ri pune nikꞌaj aqꞌabꞌ, o sibꞌalaj aqꞌabꞌ kisukꞌumam apanoq kibꞌ are kuleꞌriqitajoq. \v 39 Chichꞌobꞌo kꞌu rij we riꞌ, we kꞌo jun ajchoqꞌe jun ja ri retaꞌm jas qꞌotaj kok ri elaqꞌom pa ri rachoch, kakꞌasiꞌ riꞌ chuchajixik rech man kok ta ri elaqꞌom pa ri ja. \v 40 Rajawaxik je kibꞌan apanoq ix, rumal chi ri uKꞌojol ri Achi kapetik are man ichomanik ta apanoq. \s Ri utz laj patanijel xuqujeꞌ ri itzel patanijel \p \v 41 Are kꞌu ri Pedro xubꞌij che ri Jesús: Ajawxel ¿la chike konojel le winaq katzijoj wi la we kꞌambꞌejabꞌal noꞌj riꞌ o xaq chaqe uj? \p \v 42 Xubꞌij ri Jesús: ¿La kariqitaj jun utz laj patanijel ri kꞌo retaꞌmabꞌal, kachilibꞌex kan che kuya kiwa ri ajchakibꞌ pa ri kꞌyaqalik qꞌotaj? \v 43 Utz rech ri ajchak ri are katzalij loq ri rajaw tajin kubꞌan apanoq ri upatan. \v 44 Qas kinbꞌij chiꞌwe, riꞌ ri winaq riꞌ kukoj che chajil rech ronojel ri ujastaq. \v 45 Jas kꞌu kakꞌulmataj riꞌ we kuchomaj ri ajchak chi kabꞌeyetaj riꞌ ri wajaw, kuchapleꞌj kꞌut kichꞌayik ri ajchakibꞌ achyabꞌ xuqujeꞌ ixoqibꞌ, kuchapleꞌj waꞌim xuqujeꞌ qꞌabꞌarik. \v 46 Katzalij kꞌu loq ri rajaw we ajchak riꞌ, pa ri qꞌij xuqujeꞌ pa ri qꞌotaj ri man ayeꞌtal ta apanoq rumal ri rajchak, kaqꞌat kꞌu na tzij puꞌwiꞌ jetaq ri kabꞌan chike ri man e kojonelabꞌ taj. \p \v 47 Kul chꞌaya kꞌu na ri patanijel ri man ubꞌanom ta apanoq jas ri karaj ri patrón. \v 48 Ri patanijel kꞌut ri man retaꞌm taj jas ri rayibꞌal ukꞌuꞌx ri rajaw, kubꞌan kꞌu apanoq jun jastaq ri man utz taj, kaqꞌat tzij riꞌ puꞌwiꞌ xa kꞌu man sibꞌalaj kꞌax taj kabꞌan che. Ri nim yaꞌtal che, nim na katoqꞌix che, xuqujeꞌ ri nim kuꞌlibꞌal kuꞌx yaꞌtal che, sibꞌalaj nim na kata che. \s Are ri Jesús kakojow na chꞌoꞌj \p \v 49 Nukꞌamom la in qꞌaqꞌ cho ri uwachulew, kꞌo ta bꞌa ne wi kajinin chik. \v 50 Xa kꞌu kinikꞌow na pa ri jun kꞌax laj etabꞌal jetaq ri kabꞌan che ri qasanaꞌ, kꞌaxkꞌobꞌinaq kꞌu ri wanimaꞌ, kꞌa pa ri qꞌij ri kakꞌulmataj na we jastaq riꞌ. \v 51 ¿Teꞌq pa ikꞌuꞌx ix chi jaꞌmaril nukꞌamom la cho ri uwachulew? Man je ta kꞌu riꞌ, tukinem nukꞌamom loq. \v 52 Kamik kꞌut kachapleꞌtaj bꞌik ri paꞌin ibꞌ pa ri ja kꞌolibꞌal, jawjeꞌ ri e kꞌo wi jobꞌ winaq, oꞌxibꞌ kakibꞌan na kikꞌulel chike ri e kebꞌ, xuqujeꞌ ri e kebꞌ winaq kuꞌx na kikꞌulel ri oxibꞌ. \v 53 Kechꞌoꞌjin na ri tat rukꞌ ri ukꞌojol, ri kꞌojolaxel kachꞌoꞌjin na rukꞌ ri utat, ri nan kachꞌoꞌjin na rukꞌ ri ral ali, xuqujeꞌ ri ali kachꞌoꞌjin na rukꞌ ri unan. Ri alibꞌ chuchuꞌ kachꞌoꞌjin na rukꞌ ri ralibꞌ ali, xuqujeꞌ ri alibꞌatz kachꞌoꞌjin na rukꞌ ri ralibꞌ ixoq. \s Ri Jesús kuya kꞌutuꞌn chrij ri qꞌij junabꞌ riꞌ \p \v 54 Xuqujeꞌ xubꞌij ri Jesús chike ri sibꞌalaj e kꞌi winaq: Kibꞌij ix chi kubꞌan jabꞌ are xaq kꞌa teꞌ kiwilo kapaqiꞌ la jun sutzꞌ, qas je kꞌu wi riꞌ kakꞌulmatajik. \v 55 Are kape ri kyaqiqꞌ chuxukut ulew ri kajichꞌichꞌik kubꞌan qꞌaqꞌ waꞌ kixcha ix, qas je kꞌu wi riꞌ kakꞌulmatajik. \v 56 Kawach taq winaq, iwetaꞌm kichꞌobꞌ rij ri kakꞌulmataj cho ri kaj xuqujeꞌ cho ri uwachulew. ¿Jas kꞌu che man kixkwin taj kisol rij ri qꞌotaj ri uj kꞌo wi kamik? \s Chixkꞌol pa jaꞌmaril kukꞌ ri ikꞌulel \p \v 57 ¿Jas che man kichomaj taj ri qas sukꞌ ubꞌanik? \v 58 We kꞌo ne jun akꞌulel, ri rumal re kꞌa te cho ri qꞌatbꞌal tzij, chatzukuj jas kabꞌan che utayik toqꞌobꞌ che pa ri bꞌe, rech man katukꞌam ta bꞌik cho ri qꞌatal tzij, riꞌ ri qꞌatal tzij katuya bꞌik puꞌqꞌabꞌ ri katkꞌamow bꞌik pa cheꞌ rech katok kanoq pa cheꞌ. \v 59 Kinbꞌij kꞌu chawe chi we man katoj kan ri kꞌisbꞌal centaw akꞌas, man katel ta la riꞌ chilaꞌ. \c 13 \s Kasach na uwach ri winaq ri man kukꞌex ta ukꞌuꞌx \p \v 1 Xoꞌpan nikꞌaj winaq che ri qꞌij riꞌ, xkitzijoj che ri Jesús chi ri Pilato xuꞌkamisaj nikꞌaj winaq aꞌj Galilea, are tajin kakitzuj ri sipanik pa ri Templo. \v 2 Xubꞌij kꞌu ri Jesús chike: ¿Teꞌq pa ikꞌuꞌx chi riꞌ ri winaq aꞌj Galilea riꞌ xkiriq kꞌax rumal sibꞌalaj aꞌjmakibꞌ chikiwach konojel ri nikꞌaj winaq chik? \v 3 Man jeꞌ ta riꞌ, xuqujeꞌ ix kasach na iwach, we man kikꞌex na ikꞌuꞌx. \v 4 ¿Teꞌq pa ikꞌuꞌx xuqujeꞌ chi ri wajxaq lajuj winaq ri xtzaq loq jun torre chikij pa Siloé xa sibꞌalaj aꞌjmakibꞌ chikiwach ri winaq ri keꞌl pa Jerusalén? \v 5 Man jeꞌ ta riꞌ. Je xuqujeꞌ kakꞌulmataj iwukꞌ iwonojel we man kikꞌex ikꞌuꞌx. \s Ri cheꞌ ri man xwachin taj \p \v 6 Ri Jesús kꞌut xutzijoj chike we jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj: Kꞌo jun achi, ri kꞌo jun ucheꞌal higuera pa ri utikobꞌal. Are kꞌu xraj xuꞌtzukuj uwach ri ucheꞌ, maj xuꞌriqa che. \v 7 Xubꞌij kꞌu che ri achi ri chajil rech ri utikoꞌn: “Chawilampeꞌ, xeꞌ oxibꞌ junabꞌ maj uwach we higuera kinriqo. Chaqasaj rech man xaq ta kuya latzꞌ pa we ulew.” \v 8 Ri chajil rech ri tikoꞌn xubꞌij: “Ajawxel, ya chi na la kan jun junabꞌ, rech kinkwinik kinbꞌan rij, xuqujeꞌ kinya uqꞌayisal. \v 9 We ne kawachin na, we man xwachinik, kꞌa te riꞌ utz kaqasaj la.”\f + \fr 13:9 \fr*\ft Ri ucheꞌal ri higuera, kꞌi mul kajunumax rukꞌ ri tinimit Israel.\ft*\f* \s Ri Jesús kukunaj jun ixoq ri bꞌujbꞌik uwo rachaq \p \v 10 Pa jun qꞌij sábado, are tajin kuya kꞌutuꞌn ri Jesús pa Sinagoga, \v 11 kꞌo kꞌu jun ixoq chilaꞌ, wajxaq lajuj junabꞌ yawabꞌ, rumal cher jun itzelalaj uxlabꞌal xubꞌan kan bꞌujbꞌik cher ri uwo rachaq, man kakwin ta kꞌut sukꞌum katakꞌiꞌk. \v 12 Are xilitaj rumal ri Jesús, xusikꞌij xubꞌij che: Ixoq, chatutzir che ri ayabꞌilal. \p \v 13 Are xuya ri uqꞌabꞌ ri Jesús puꞌwiꞌ, aninaq sukꞌum xtakꞌiꞌ ri ixoq, xuchapleꞌj uqꞌijilaꞌxik ri Dios. \v 14 Ri kinimaꞌqil ri winaq pa ri Sinagoga, xyojtajik are xril ri kunanik xubꞌan ri Jesús pa ri sábado. Xubꞌij chike ri winaq: Kꞌo waqibꞌ qꞌij rech kachakun jun, chixpeta pa riꞌ ri qꞌij riꞌ rech kixkunaxik, man pa ri qꞌij taj rech uxlanem. \p \v 15 Ri Jesús xubꞌij chike: ¡Kawach taq winaq! ¿la man kitur bꞌik ri iwakax pa ri qꞌij sábado, kiwesaj bꞌik pa ri rachoch rech kuꞌtija loq ujoron? \v 16 La man kꞌu yaꞌtalik kesax pa we qꞌij rech uxlanem, ri jatꞌibꞌal ri ukojom ri itzel, wajxaq lajuj junabꞌ che we ixoq riꞌ, rijaꞌl ri Abraham. \p \v 17 Xekꞌix ri uꞌkꞌulel ri Jesús are jewaꞌ xubꞌij, e nikꞌaj winaq chi kꞌut xemayijanik are xkil ri mayijabꞌal taq jastaq ri xubꞌano. \s Kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri ijaꞌ rech moxtansia \r (Mateo 13:31-32; Marcos 4:30-32) \p \v 18 Ri Jesús xubꞌij: ¿Jas rukꞌ kajunumataj wi ri ajawarem rech ri Dios? ¿Jas rukꞌ kinjunamaj wi? \v 19 Are jeꞌ jas jun ijaꞌ rech moxtansia, ri xutik jun achi pa ri utikobꞌal, xkꞌiy kꞌut, xux jun cheꞌ. Xepe ri aꞌwaj ri kerapinik xkibꞌan kisok pa taq ri uqꞌabꞌ. \s Ri Jesús kuya kꞌutuꞌn chrij ri chꞌam ri kaya rukꞌ ri kaxlan wa \r (Mateo 13:33) \p \v 20 Xubꞌij chi junmul ri Jesús: ¿Jas rukꞌ kinjunamaj wi ri ajawarem rech ri Dios? \v 21 Jeꞌ jetaq ri chꞌam ri kaya rukꞌ ri kaxlan wa, ri xuya ri jun ixoq rukꞌ ri kꞌaj, kꞌa xchꞌamir na ronojel. \s Ri nitzꞌ uwach uchiꞌ ja \r (Mateo 7:13-14, 21-23) \p \v 22 Are xtzalij ri Jesús pa ri tinimit Jerusalén, xuya kan kꞌutuꞌn pa taq ri leꞌaj xuqujeꞌ ri e tinimit ri xikꞌow wi bꞌik. \v 23 Kꞌo kꞌu jun achi, xuta che: Ajawxel, ¿la xaq e jujun winaq ri kekolotajik? \p Ri Jesús, xubꞌij che: \v 24 Chikojo ichuqꞌabꞌ rech kixok pa ri uchiꞌ ja ri nitzꞌ uwach, rumal cher e kꞌi winaq kakaj na koꞌk chilaꞌ man kekwin ta kꞌut. \v 25 We kꞌu xtzꞌapitaj ri uchiꞌ ja rumal ri ajchoqꞌe ri ja, kixkanaj na kan chirij ja, kichapleꞌj na kꞌorokꞌatik, kibꞌij na riꞌ: Ajawxel, jaqa la ri uchiꞌ ja chiqawach. Ri ajchoqꞌe kubꞌij na chiꞌwe man wetaꞌm ta iwach. \v 26 Kibꞌij kꞌu na, “Lal xyoꞌw la kꞌutuꞌn pa taq ri qakꞌayibꞌal, xuqujeꞌ xujwaꞌik xujqumunik ukꞌ la.” \v 27 Kubꞌij kꞌu na chiꞌwe: “Kintzalij ubꞌixik chiꞌwe, man wetaꞌm ta iwach, chixel bꞌik waral bꞌanal taq etzelal.” \v 28 Kꞌa te riꞌ, kꞌo oqꞌej, xuqujeꞌ qutꞌutꞌem ware, are kiꞌwil ri Abraham, ri Isaac, ri Jacobo xuqujeꞌ konojel ri e qꞌalajisal taq tzij rech ri Dios pa ri ajawarem rech ri Dios, are kꞌu ri ix chixesax bꞌik chirij ja. \v 29 E kꞌo kꞌu winaq kepe na pa ri relibꞌal qꞌij, pa ri uqajibꞌal qꞌij, xuqujeꞌ winaq ri keꞌl pa uxukut kaj xuqujeꞌ pa uxukut ulew kuleꞌ tꞌuyul na pa ri nimaqꞌij rech ri ajawarem rech ri Dios. \v 30 E kꞌo kꞌu winaq ri e nabꞌe kuꞌx na kꞌisbꞌal xuqujeꞌ e kꞌo xuqujeꞌ na kꞌisbꞌal ri kuꞌx na e nabꞌe. \s Ri Jesús karoqꞌej uwach ri tinimit Jerusalén \r (Mateo 23:37-39) \p \v 31 Pa ri qꞌotaj riꞌ xeqet nikꞌaj fariseos rukꞌ ri Jesús, xkibꞌij che: Ri Herodes karaj katukamisaj, chatel bꞌik waral jat chi pa jun kꞌolibꞌal. \p \v 32 Xubꞌij kꞌu ri Jesús chike: Jix jiꞌbꞌij apanoq che ri par riꞌ, kamik xuqujeꞌ chweꞌq keꞌnwesaj na itzel taq uxlabꞌal xuqujeꞌ keꞌnkunaj na ri winaq, pa oxibꞌ qꞌij kintoꞌtaj chubꞌanik ri rajawaxik kinbꞌano. \v 33 Rajawaxik kinbꞌin na kamik, chweꞌq, xuqujeꞌ kabꞌij, rumal man yaꞌtal ta che jun qꞌalajisal utzij ri Dios kakam chi pa jun tinimit chik ri man are ta Jerusalén. \p \v 34 ¡Tinimit Jerusalén! ¡Tinimit Jerusalén! At ri kaꞌkamisaj ri qꞌalajisal taq rech ri utzij ri Dios xuqujeꞌ kabꞌan che abꞌaj ri ketaq loq awukꞌ. ¡Kꞌi mul xwaj xeꞌnmulij ri awalkꞌwaꞌl jetaq ri kubꞌan ri atiꞌt akꞌ kuꞌmulij ri alaj taq e ral chuxeꞌ ri uxikꞌ, man xawaj ta kꞌut! \v 35 Rumal kꞌu riꞌ, ri iꞌwachoch ketoliꞌ na kanoq, man kiwil ta kꞌu na nuwach kꞌa pa ri qꞌij ri kibꞌij: “Tewchiꞌtal ri ubꞌiꞌ ri petinaq pa ri ubꞌiꞌ ri Ajawxel.”\x + \xo 13:35 \xo*\xt Salmos 118:26.\xt*\x* \c 14 \s Ri Jesús kopan cho rachoch jun fariseo \p \v 1 Jun qꞌij rech uxlanem, ri Jesús xeꞌwoꞌk cho rachoch jun kinimaꞌqil ri fariseo, e kꞌo chi kꞌu nikꞌaj fariseos ri tajin kakiwalwechij ri jastaq ri kubꞌan ri Jesús. \v 2 Jun achi kꞌut ri kꞌo sipoj che kꞌo chilaꞌ cho ri Jesús. \v 3 Ri Jesús kꞌut xuta chike ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik xuqujeꞌ ri fariseos. ¿La yaꞌtalik kabꞌan kunanik pa ri \w qꞌij rech uxlanem\w*? \p \v 4 Maj kꞌu jun xchꞌawik chike ri e kꞌo chilaꞌ. Ri Jesús kꞌut xukꞌam apanoq ri yawabꞌ, xukunaj bꞌik, kꞌa te riꞌ xutaq bꞌik cho rachoch. \v 5 Xubꞌij xuqujeꞌ: We kꞌo jun chiꞌwe kꞌo jun ukꞌojol o wine kꞌo jun uwakax ri katzaq bꞌik pa jun jul, ¿la man aninaq keꞌresaj loq pune jun qꞌij rech uxlanem? \p \v 6 Maj kꞌu jas xekwinik xkibꞌij che. \p \v 7 Are xril ri Jesús jas ri kakibꞌan ri winaq ri e sikꞌital pa ri waꞌim chuchaꞌik ri sibꞌalaj utz taq kꞌolibꞌal chwi ri mexa, xutzijoj we jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj.\f + \fr 14:7 \fr*\ft Ri tꞌuyulibꞌal ri e kꞌo chuxukut ri taqanel, are ri tꞌuyulibꞌal kech ri nimaꞌq taq kibꞌantajik.\ft*\f* \v 8 Are katsikꞌix pa jun nimaqꞌij rech kꞌulanem, man kattꞌuyiꞌ taj pa ri sibꞌalaj jeꞌl laj kꞌolibꞌal ri nim ubꞌantajik rumal cher rukꞌ jubꞌiqꞌ kꞌo chi na jun winaq sikꞌitalik ri sibꞌalaj kꞌo na uqꞌij chawach ri sikꞌitalik. \v 9 We jeriꞌ, kape riꞌ ri winaq ri xixsikꞌinik kubꞌij na chawe: “Chaya kan le atꞌuyulibꞌal che we achi riꞌ rukꞌ kꞌu kꞌixibꞌal riꞌ kateꞌ tꞌuyul pa ri kꞌisbꞌal tem.” \v 10 Are katsikꞌixik pa jun nimaqꞌij, are utz we kattꞌuyiꞌ kan pa ri kꞌisbꞌal tem, rech are katril ri winaq ri xatsikꞌinik kubꞌij chawe: “Wech chꞌabꞌeꞌn chatqꞌax choch, kꞌo jun jeꞌl laj atꞌuyulibꞌal xaq awe at.” Xa jeriꞌ kanimarisax na aqꞌij chikiwach konojel ri e sikꞌitalik. \v 11 Xapachin kꞌu ri kunimarisaj ribꞌ kanitzꞌarisax na uqꞌij, xuqujeꞌ xapachin ri kunitzꞌarisaj na ribꞌ kanimarisax na uqꞌij. \p \v 12 Kꞌa te riꞌ xubꞌij ri Jesús che ri winaq ri sikꞌininaq: Are kabꞌan jun tzuquꞌnijik o kaya ne jun rekeqꞌij, man are ta kaꞌsikꞌij ri awech chꞌabꞌeꞌn, xuqujeꞌ man are ta kaꞌsikꞌij ri awachalal, man are ta kaꞌsikꞌij ri uqꞌabꞌ taq alaxik awukꞌ, xuqujeꞌ man are ta kaꞌsikꞌij ri e qꞌinom taq aꞌkꞌulja. Rukꞌ jubꞌiqꞌ katsikꞌix chi kumal aꞌreꞌ kakitzalij la ukꞌaxel chawe. \v 13 Xane are kabꞌan nimaqꞌij, chaꞌsikꞌij ri e mebꞌaibꞌ, ri man e tzꞌaqat winaq taj, ri e chꞌokeꞌr, xuqujeꞌ e moyabꞌ. \v 14 Utz kꞌu na awe we jeriꞌ kabꞌano, pune man kekwin taj katkitoj we winaq riꞌ chawe, kayaꞌtaj kꞌu na rajilal ukꞌaxelal chawe pa ri kꞌastajibꞌal ke ri e sukꞌ taq winaq. \s Kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri nimaqꞌij \p \v 15 Are xutabꞌej rech ri jun achi ri tꞌuyul puꞌwiꞌ ri mexa, xubꞌij che ri Jesús: Sibꞌalaj utz rech ri kawaꞌ pa ri nimaqꞌij rech ri ajawarem rech ri Dios. \p \v 16 Ri Jesús xubꞌij: Jun qꞌijal, kꞌo jun achi ri xuꞌsikꞌij sibꞌalaj e kꞌi winaq, xubꞌan kꞌut jun nimalaj nimaqꞌij. \v 17 Pa ri qꞌotaj rech ri nimaqꞌij, xutaq bꞌik jun chike ri e patanil rech, xeꞌkibꞌij chike ri sikꞌital pa ri nimaqꞌij: “Ronojel xutzirik, chixanloq.” \v 18 Konojel kꞌut xok chutayik toqꞌobꞌ, ri nabꞌe xubꞌij, chakuyu numak, xa kꞌa te xinloqꞌ jubꞌiqꞌ wulew keꞌnwila kꞌu na, \v 19 Ri jun chik xubꞌij, chakuyu numak xa kꞌa te xinloqꞌ e jobꞌ wok nuwakax rech chak, kubꞌeꞌn wi la na jas kechakunik. \v 20 Ri jun chik xubꞌij: Xa kꞌa te xinkꞌuliꞌk rumal riꞌ man kinkwin taj kineꞌek. \v 21 Xtzalij kꞌu ri ajchak xuꞌtzaqa utaqkil che ri rajaw. Are xutabꞌej rech ri ajchoqꞌe ri ja xyojtajik, xusikꞌij kꞌu ri patanil rech xubꞌij che: Jat aninaq pa taq ri kꞌayibꞌal xuqujeꞌ xoꞌl taq ri ja, ja bꞌa kꞌamaloq ri e mebꞌaibꞌ xuqujeꞌ ri man e tzꞌaqat taq winaq taj, ri maj kaqꞌan, xuqujeꞌ ri e moy. \v 22 Ri patanijel xubꞌij che ri rajaw: Xbꞌantaj ri xbꞌij la chwe, kꞌa kꞌo kꞌu na kꞌolibꞌal. \v 23 Ri rajaw xubꞌij che: Jat pa ri nima bꞌe xuqujeꞌ pa taq ri solibꞌal taq bꞌe, chakojo achuqꞌabꞌ, chikimulixik loq ri winaq rech kanoj ri wachoch. \v 24 Qas kinbꞌij na chiꞌwe, maj jun chike riꞌ ri qas xeꞌnsikꞌij kakikiꞌkotebꞌej ri nunimaqꞌij. \s Ri kꞌax ri kuriq jun winaq we kutereneꞌj ri Cristo \p \v 25 Ri Jesús kꞌut xtzalqꞌomij kukꞌ ri e sibꞌalaj kꞌi winaq ri e teren chirij xubꞌij chike: \v 26 We kꞌu kꞌo jun ri karaj kuxik nutijoxel rajawaxik kꞌo na ri kubꞌan chinuloqꞌaxik chikiwach ri unan, rixoqil, e ralkꞌwaꞌl, e rachalal, ranabꞌ, xuqujeꞌ kinuloqꞌaj na in cho areꞌ. We man jewaꞌ kanoꞌjin ri winaq, man kakwin taj kux nutijoxel. \v 27 Ri man kareqaj ta ri ucheꞌ ripbꞌal xuqujeꞌ man kinutereneꞌj taj, man kakwin taj kuxik nutijoxel. \p \v 28 Qaꞌnampe che, kꞌo jun achi ri karaj kuyak jun nimalaj torre. ¿La man nabꞌe katꞌuyiꞌk chi rilik janipa kel wi ri kubꞌano, xuqujeꞌ we kꞌo nim urajil chukꞌisik ri chak? \v 29 Xaq kayoqꞌ riꞌ kumal konojel ri winaq ri kiꞌlowik we xwi kubꞌan ri utakꞌalibꞌal ri ja, man xkwin taj xukꞌiso. \v 30 “Man xkwin ta le kꞌin achi chukꞌisik ri xumajij,” kecha riꞌ ri winaq che. \p \v 31 Xuqujeꞌ qaꞌnampe che kꞌo jun taqanel kachꞌoꞌjin rukꞌ jun taqanel chik. ¿La man nabꞌe riꞌ katꞌuyiꞌ chi rilik la rukꞌ lajuj mil achyabꞌ kakwinik kachꞌoꞌjin rukꞌ ri ukꞌamom loq juwinaq mil achyabꞌ? \v 32 Kutaq bꞌik uꞌtaqoꞌn riꞌ rech keꞌkita jaꞌmaril che riꞌ ri taqanel are naj petinaq wi na, we karilo chi man kakwin taj kachꞌoꞌjin rukꞌ. \v 33 Je xuqujeꞌ xapachin ri man kuya ta kan ronojel ri uqꞌinomal, man kakwin taj kux nutijoxel. \r (Mateo 5:13; Marcos 9:50) \p \v 34 Sibꞌalaj utz ri atzꞌam, we kꞌu kel ri utzayil ri atzꞌam, ¿la xaq jeꞌ kꞌu riꞌ utz na kanoꞌwik? \v 35 Man kꞌo ta chi ne riꞌ kutayij, xa ta ne che ri ulew, xa ta ne che uqꞌayisal tikoꞌn, kakꞌyaq bꞌik riꞌ pa mes. Chutatabꞌej bꞌa ri kꞌo uxikin chutatabꞌexik. \c 15 \s Ri kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri ajyuqꞌ ri kuriq ri uchij \p \v 1 E kꞌi kꞌu aꞌjmakibꞌ xuqujeꞌ e tal taq alkabal xeqet rukꞌ ri Jesús chutatabꞌexik. \v 2 Rumal riꞌ ri e fariseos xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik xkichapleꞌj wixwatem xkibꞌij: Waꞌ we achi riꞌ kuꞌkꞌamawaꞌj xuqujeꞌ kawaꞌ kukꞌ ri aꞌjmakibꞌ. \v 3 Ri Jesús kꞌut xutzijoj we jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj riꞌ chike: \v 4 Qaꞌnampe che jun chiꞌwe e kꞌo jun ciento uchij, kasach kꞌu kan jun chike. ¿La man kꞌu kuꞌya kan ri junmuchꞌ bꞌelej lajuj cho ri saq, kꞌa te riꞌ katzalij chutzukuxik ri xsach kanoq, kꞌa kuꞌriqa na loq? \v 5 Are kuriq ri uchij sibꞌalaj kakiꞌkotik, kukꞌyaq loq chwi utelebꞌ. \v 6 Katzalij loq cho ri rachoch, kuꞌmulij ri e rech taq chꞌabꞌeꞌn xuqujeꞌ ri uꞌkꞌulja ja kubꞌij chike: “Chixkiꞌkot wukꞌ, rumal xinriq ri nuchij ri xsach kanoq.” \v 7 Je xuqujeꞌ kakꞌulmataj pa ri kaj kabꞌan nimaqꞌij rumal jun ajmak ri kukꞌex ukꞌuꞌx man are ta kabꞌan nimaqꞌij chike ri junmuchꞌ bꞌelej lajuj e sukꞌ taq winaq ri man kajawataj kakikꞌex kikꞌuꞌx. \s Kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri pwaq ri xtzaqik \p \v 8 Xuqujeꞌ qaꞌnampe che we kꞌo jun ixoq ri kꞌo lajuj saqa pwaq rukꞌ, kutzaq kꞌu jun chike, ¿la man kꞌu kutzij jun qꞌaqꞌ riꞌ pa ri ja, xuqujeꞌ kumes ri upaja, kuchapleꞌj utzukuxik kꞌa kuriq na? \v 9 Are kꞌu kuriqo, kuꞌmulij kꞌu ronojel ri e rech taq chꞌabꞌeꞌn xuqujeꞌ ri uꞌkꞌulja are, kubꞌij riꞌ chike: “Chixkiꞌkot wukꞌ xinriq le nurajil le xtzaqik.” \v 10 Ri Dios xuqujeꞌ e rachiꞌl ri angelibꞌ kekiꞌkotik are kukꞌex ukꞌuꞌx ri jun ajmak. \s Ri kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri alkꞌwaꞌlaxel ri xsachik \p \v 11 Ri Jesús xubꞌij: Kꞌo jun achi, ri e kꞌo kebꞌ ralkꞌwaꞌl. \v 12 Ri koꞌl chike xubꞌij che ri utat: “Tat, ya la ri wechabꞌal.” Xaq jeriꞌ ri tat xujach ri umebꞌail chike ri uꞌkꞌojol. \v 13 Are xikꞌow kebꞌ oxibꞌ qꞌij, ri kꞌojolaxel xumulij ronojel ri kꞌo rukꞌ, xukꞌayij kanoq. Kꞌa te riꞌ xeꞌ pa jun naj alaj tinimit, chilaꞌ xkꞌojiꞌ wi, xusachachej ronojel ri pwaq rajil ri rechabꞌal, maj pa sukꞌ ri xubꞌano. \v 14 Xa kꞌu are xsachtaj ronojel ri urajil, xpe jun nimalaj wiꞌjal pa ri tinimit riꞌ, xuchapleꞌj kꞌu numik. \v 15 \f + \fr 15:15 \fr*\ft Ri utaqanik ri Moisés kubꞌij chi man kuya taj katij ri rechaꞌ aq, rumal sibꞌalaj kꞌixibꞌal chi jewaꞌ kabꞌanik. \ft*\f*Xuriq kꞌu jun achi, xuta uchak che. Ri achi xuya uchak ri ala, xutaq bꞌik chikiyuqꞌuxik aq cho jun saq. \v 16 Sibꞌalaj are kꞌu karaj kutij ri kechaꞌ ri aq, xa kꞌu maj jachin ri kayoꞌw che. \v 17 Kꞌisbꞌal kꞌu rech xuchomaj: “Sibꞌalaj kꞌo kiwa ri rajchak ri nutat, ri in kꞌut tajin kinkam che numik waral. \v 18 Kintzalij waꞌ cho rachoch ri nutat, kinbꞌij waꞌ che: ‘Xinmakun cho ri Dios xuqujeꞌ cho la nutat. \v 19 Man taqal ta chi chwe kabꞌij kꞌojol la chwe, bꞌana la chi kinux jun ajchak la.’ ” \p \v 20 Xwaꞌjilik, xutaqej ri ubꞌe, xtzalij kꞌu cho rachoch ri utat. Kꞌanaj kꞌu na kꞌo wi loq, xtoqꞌobꞌax uwach are xilitaj apanoq rumal ri utat, kaxikꞌanik xuꞌkꞌulaj apanoq, xumatzej ri ukꞌojol xuqujeꞌ xutzꞌumaj. \p \v 21 “Tat, ri in xinmakunik cho ri kaj xuqujeꞌ cho la, taqal ta chi chwe kabꞌij kꞌojol la chwe,” xcha ri ala. \p \v 22 Are kꞌu ri tataxel aninaq xtaqan chike ri e patanil taq rech, xubꞌij: “Aninaq chikꞌama loq ri jeꞌl laj atzꞌyaq rech kukojo, xuqujeꞌ chikojo jun mulqꞌabꞌ che ri uqꞌabꞌ, xuqujeꞌ chikojo uxajabꞌ che ri raqan.\f + \fr 15:22 \fr*\ft Ri e patanijelabꞌ man yaꞌtal ta chike kakikoj mulqꞌabꞌ, xuqujeꞌ man kꞌo ta kixajabꞌ xwi ri nim kibꞌantajik yaꞌtal chike kakikoj we jastaq riꞌ. \ft*\f* \v 23 Jiꞌkꞌama loq xuqujeꞌ chikamisaj ri chomalaj wakax rech kaqabꞌan nimaqꞌij. \v 24 Rumal cher ri nukꞌojol ri xkamik, xkꞌastaj chi kꞌu na loq, waꞌ sachik, xa kꞌu xqariq na.” Xaq jeriꞌ xkichapleꞌj ubꞌanik nimaqꞌij. \p \v 25 Are kꞌu ri nabꞌyal kꞌojolaxel bꞌenaq cho ri saq, are kꞌu xtzalij loq xuta ri qꞌojom rech ri xojow. \v 26 Xusikꞌij kꞌu jun chike ri patanijelabꞌ, xuta che jas tajin kakꞌulmatajik. \v 27 Xubꞌij kꞌu ri patanijel che: “Xtzalij loq ri achaqꞌ, utz uwach, rumal kꞌu rech xtaqan ri atat chukamisaxik ri chomalaj wakax.” \v 28 Sibꞌalaj xyakataj kꞌu royawal ri nabꞌyal kꞌojolaxel man xraj ta kꞌut xok bꞌik, xel kꞌu na loq ri tataxel chutayik toqꞌobꞌ che chi kok bꞌik pa ja. \v 29 Ri nabꞌyal kꞌojolaxel xubꞌij che ri utat: “Xwimpe chilaꞌ la sibꞌalaj kꞌi junabꞌ nupatanim la, xa ta ne nitzꞌ inkꞌululaꞌninaq che la, xa ta kꞌu ne jun laj nukꞌisikꞌ yaꞌom la chwe rech kinbꞌan nimaqꞌij kukꞌ ri e wech taq chꞌabꞌeꞌn. \v 30 Are kꞌu xul we kꞌojol la riꞌ, ri xusach kan ronojel ri qꞌinomal la kukꞌ taq ixoqibꞌ, lal kataqan la che ukamisaxik ri chom laj wakax.” \v 31 Ri tataxel xubꞌij che: “Nukꞌojol, at kꞌolinaq wi at wukꞌ, ronojel ri nujastaq awe at. \v 32 Xa kꞌu rajawaxik xqabꞌan nimaqꞌij, xuqujeꞌ xujkiꞌkotik rumal cher we awachalal we xkamik, xkꞌastaj loq, pune xsach na, xqariq chi kꞌu na.” \c 16 \s Kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri achi ri chajil taq rech ri jastaq rech ri rajaw \p \v 1 Ri Jesús xuqujeꞌ xutzijoj jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chike ri utijoxelabꞌ: Kꞌo jun qꞌinom achi, ri xkꞌojiꞌk jun rajchak chajil re ri uqꞌinomal. Ri qꞌinom achi xretaꞌmaj chi ri rajchak xaq tajin kusach ri urajil pa taq jastaq ri man kꞌo ta kutayij. \v 2 Ri qꞌinom achi xusikꞌij ri rajchak, xubꞌij che: “¿Jas riꞌ ri xinto kabꞌix chawe? Man katkwin ta chik katchakun wukꞌ, chajacha kan ronojel ri akwenta.” \v 3 Ri ajchak xuchomaj, xubꞌij: “¿Jas kinbꞌano? Maj nuchuqꞌabꞌ chukꞌotik jul, xuqujeꞌ kꞌixibꞌal riꞌ we kinta nulimoxna. \v 4 Wetaꞌm kꞌut jas ri kinbꞌano, rajawaxik keꞌntzukuj winaq ri kinkikꞌamawaꞌj cho taq ri kachoch are kinesax bꞌik pa ri nuchak.” \v 5 Xuchapleꞌj kꞌu kisikꞌixik pa jujunal konojel ri winaq ri kꞌo kikꞌas. Xuta kꞌu che ri nabꞌe: “¿Janipa akꞌas rukꞌ ri wajaw?” \v 6 Xubꞌij ri ajkꞌas che: “Jun ciento tonel aceite olivo nukꞌas.” Xubꞌij kꞌu ri kabꞌan rech puꞌwiꞌ ronojel ri jastaq che: “Riꞌ le uwujil ri akꞌas. Chattꞌuyuloq, chatzꞌibꞌaj kanoq chi xa nikꞌaj ciento chik akꞌas.” \v 7 Xuta chi kꞌu che ri jun e ri at: “¿Janipa akꞌas rukꞌ ri wajaw?” Ri ajkꞌas xubꞌij che: “Jun ciento koxtar tiriko.” Ri kabꞌan rech puꞌwiꞌ ronojel ri jastaq xubꞌij che: “Riꞌ le awuj, chatzꞌibꞌaj kanoq xa chi wajxaqibꞌ koxtar tiriko akꞌas.” \v 8 Xya kꞌu uqꞌij ri ajchak rumal ri rajaw rumal ri xnoꞌjin kukꞌ ri winaq. Ri e winaq ri aꞌjuwachulew are kꞌo na kinoꞌjibꞌal rumal ri kakibꞌan kukꞌ taq ri e kech winaq, kꞌo na ri kechoman chikiwach ri e winaq ri kikꞌamawaꞌm ri tunal. \p \v 9 Rumal laꞌ kinbꞌij in chiꞌwe: Chikojo bꞌa ri iqꞌinomal rech uwachulew chikichꞌekik iwach taq chꞌabꞌeꞌn, rech are kakꞌis waꞌ we qꞌinomal riꞌ, kꞌo kixkꞌamawaꞌn ix pa ri jun alik kꞌaslemal. \p \v 10 Ri sukꞌ ranimaꞌ rukꞌ ri nitzꞌ jastaq, sukꞌ xuqujeꞌ na riꞌ rukꞌ ri nimaꞌq taj jastaq, xuqujeꞌ ri tzꞌaqat rukꞌ ri nitzꞌ jastaq, tzꞌaqat xuqujeꞌ na riꞌ kanoꞌjin rukꞌ ri nimalaj taq jastaq. \v 11 Rumal laꞌ kinbꞌij chiꞌwe, we man sukꞌ kixnoꞌjin chukojik ri qꞌinomal rech uwachulew, ¿jachin ta kꞌu riꞌ ri kakubꞌiꞌ ukꞌuꞌx chiꞌwe che uchajixik ri qꞌinomal rech chikajil? \v 12 Xuqujeꞌ we man sukꞌ ix noꞌjininaq rukꞌ ri man iwech taj ¿jachin ta kꞌu riꞌ ri kayoꞌw iwechabꞌal? \p \v 13 Man kꞌo ta jun patanijel kakwinik kuꞌpatanij e kebꞌ upatrón. Karetzelaj uwach ri jun, xuqujeꞌ kuloqꞌaj uwach jun chik, o wine kupatanij riꞌ ri jun xa kꞌu karetzelaj uwach ri jun chik. Man yaꞌtal ta kꞌut kapatanix ri qꞌinomal xuqujeꞌ ri Dios. \p \v 14 Xkichapleꞌj uyoqꞌik ri Jesús ri fariseos, ri bꞌenaq kikꞌuꞌx rukꞌ ri pwaq are xkitatabꞌej ri xubꞌij. \v 15 Xubꞌij kꞌu ri Jesús chike: Kijaluj chi ix utz taq winaq, xa kꞌu retaꞌm ri iwanimaꞌ ri Dios. Naꞌtaj chiꞌwe karetzelaj ri Dios ri jastaq sibꞌalaj kakiya uqꞌij ri winaq. \s Ri taqanik xuqujeꞌ ri ajawarem rech ri Dios \p \v 16 Ri taqanik xuqujeꞌ ri kiwuj ri qꞌalajisal taq utzij ri Dios xul utzijoxik kꞌa pa taq ri uqꞌij ri Juan. Che riꞌ xchapleꞌtaj loq utzijoxik ri utz laj taq tzij rech ri ajawarem rech ri Dios xuqujeꞌ che ri qꞌij xkichapleꞌj ri winaq ukojik kichuqꞌabꞌ koꞌk chilaꞌ. \p \v 17 Are man kꞌax taj usachik uwach ri kaj xuqujeꞌ ri uwachulew cho ri kasach jun juchꞌ rech ri taqanik. \s Ri Jesús kuya kꞌutuꞌn chrij ri jachoj ibꞌ ke ri kꞌulanik taq winaq \p \v 18 Xapachin ri kujach ri rixoqil, kakꞌuliꞌ chi kꞌu rukꞌ jun ixoq chik, kamakunik rumal kekꞌojiꞌ kebꞌ rixoqil. Xuqujeꞌ ri kakꞌuliꞌ rukꞌ ri ixoq ri jachtal kanoq rumal ri rachajil, kamakun xuqujeꞌ rumal kekꞌojiꞌ e kebꞌ rachajil. \s Ri qꞌinom achi xuqujeꞌ ri Lázaro \p \v 19 Kꞌo jun qꞌinomalaj achi, kukoj jeꞌlalaj taq atzꞌyaq xuqujeꞌ ronojel qꞌij kubꞌan nimaqꞌij. \v 20 Chuchiꞌ kꞌu ri rachoch, katꞌuyiꞌ jun achi ubꞌiꞌ Lázaro, nojinaq ri utyoꞌjal che chꞌaꞌk xuqujeꞌ kuta ulimoxna. \v 21 Ri mebꞌaꞌ kurayij utijik ri uxeꞌr taq jastaq ri katzaq chuxeꞌ ri umexa ri qꞌinom achi, xuqujeꞌ ri tzꞌiꞌ keqebꞌ churiqꞌik ri chꞌaꞌk ri kꞌo che. \v 22 Jas ta waꞌ, xkꞌam bꞌi ri mebꞌaꞌ achi kumal e angelibꞌ rech keꞌkꞌol chuxukut ri Abraham. Ri qꞌinom achi xkam xuqujeꞌ xeꞌmuq kanoq. \v 23 Are kꞌo chi ri qꞌinom achi pa ri kikꞌolibꞌal ri kaminaqibꞌ jawjeꞌ ri kꞌo wi nimalaj kꞌaxkꞌolal, are kꞌo pa ri kꞌaxkꞌolal, xkaꞌy chikaj, xeꞌril apanoq ri Abraham rachiꞌl ri Lázaro naj e kꞌo wi apanoq che. \v 24 Xaq jeriꞌ xuchꞌabꞌej apanoq, xuraq uchiꞌ xubꞌij: “Tataxel Abraham, chel kuꞌx la chwe, taqa la loq ri Lázaro chumuꞌloq ri uwiꞌ uqꞌabꞌ pa joron, rech kuluya puꞌwiꞌ ri waqꞌ rumal cher tajin kinriq kꞌax pa we qꞌaqꞌ riꞌ.” \v 25 Ri Abraham kꞌut xubꞌij che: “Achi, naꞌtaj chawe chi are at kꞌaslik sibꞌalaj jeꞌl xabꞌan chi rikꞌowisaxik ronojel ri akꞌaslemal, are kꞌu we Lázaro sibꞌalaj kꞌax xuriqo. Chanim kꞌut areꞌ kukꞌamawaꞌj na ri kubꞌsabꞌal ukꞌuꞌx areꞌ, are kꞌu ri at chanaꞌ na ri kꞌaxkꞌolal. \v 26 Xuqujeꞌ jun nimalaj siwan kꞌo chiqaxoꞌl, rumal riꞌ ri kekaj keqꞌax je laꞌ iwukꞌ man kekwin taj, xuqujeꞌ man kekwin taj keqꞌax loq jewaꞌ qukꞌ uj.” \p \v 27 Ri qꞌinom xutzalij uwach ri xbꞌix che, xubꞌij: Tat, kinbꞌochiꞌj kuꞌx la, taqa la bꞌik ri Lázaro cho rachoch ri nutat, \v 28 rech kuꞌbꞌij chike ri e jobꞌ wachalal, rech man kepe ta pa we kꞌaxalaj kꞌolibꞌal riꞌ. \p \v 29 Xubꞌij kꞌu ri Abraham che: “Kꞌo kukꞌ aꞌreꞌ ri utzꞌibꞌam kan ri Moisés, xuqujeꞌ ri kitzꞌibꞌam kan ri e qꞌalajisal taq rech ri utzij ri Dios, are cheꞌkitatabꞌej ri aꞌreꞌ.” \p \v 30 Xubꞌij kꞌu ri qꞌinom: “Tat Abraham, man keꞌkitatabꞌej ta riꞌ, are kakitatabꞌej riꞌ xuqujeꞌ kakikꞌex kanimaꞌ we are kopan jun kaminaq chubꞌixik chike.” \p \v 31 Xubꞌij ri Abraham che: “We man kakinimaj ri Moisés, we man keꞌkinimaj ri e qꞌalajisal taq rech ri utzij ri Dios, man kekojon ta wi riꞌ pune jun kaminaq kawaꞌjil bꞌik chubꞌixik chike.” \c 17 \s Ri makaj, ri kojobꞌal xuqujeꞌ ri rajawaxik kabꞌanik \r (Mateo 18:6-7, 21-22; Marcos 9:42) \p \v 1 Xubꞌij ri Jesús chike ri utijoxelabꞌ: Xa chi kꞌo wi laꞌ le topibꞌal taq aqanaj, kꞌax kꞌu re ri winaq ri rumal rech katzaq jun chik. \v 2 Are katanik kajatꞌix bꞌik jun kꞌa chuqul kakꞌyaq bꞌik pa ri plo, cho ri xaq kuꞌtaqchiꞌj ri alaj taq e chꞌutiꞌn chubꞌanik makaj. \v 3 Xaq jeriꞌ chichajij iwibꞌ, we kamakun ri awachalal, chayaja apanoq xuqujeꞌ chakuyu we kukꞌex ukꞌuꞌx. \p \v 4 Pune kasach apanoq awukꞌ wuqubꞌ mul pa jun qꞌij, Chakuyu umak we kopan awukꞌ kubꞌij chawe: Kinkꞌex nukꞌuꞌx chinakuyuꞌ. \p \v 5 Ri apóstoles kꞌut xkibꞌij che ri Jesús: Tat, nimarisaj la ri qakojobꞌal. \p \v 6 Ri Jesús kꞌut xubꞌij chike: We ta kꞌo jun ikojobꞌal jetaq ri uwach ri moxtansia, riꞌ kixunimaj jun cheꞌ we kibꞌij che chatbꞌoqobꞌobꞌ bꞌik chatqꞌax pa le plo. \p \v 7 Qaꞌnampe che, we jun chiꞌwe kꞌo jun rajchak ri xchakun apanoq cho ri saq, o wine xuꞌchajij ri chij, are kꞌu katzalij cho ri ja la kibꞌij che: “chatan loq chattꞌuyul puꞌwiꞌ le mexa” ¿la kixcha che? \v 8 ¿La man kꞌu jewaꞌ kibꞌij che: “chakꞌexa ri awatzꞌyaq, chabꞌana nuwa, kꞌa te katwaꞌ kan at are kinwalej in”? \v 9 ¿La utz kꞌu riꞌ katyoxix na che ri ajchak xwi rumal xubꞌano ri upatan? \v 10 Ri ix are xbꞌantaj ronojel ri ipatan chibꞌij: “Uj patanijelabꞌ ri maj kaqatayij, xaq xwi xujkwinik xqabꞌan ri qapatan.” \s Kekunax e lajuj chꞌakibꞌ rumal ri Jesús \p \v 11 Jun qꞌijal bꞌenam rij ri Jesús pa ri tinimit Jerusalén, tajin kꞌu kiꞌkow bꞌik pa ri tinimit Samaria xuqujeꞌ pa Galilea. \v 12 Okem kꞌu bꞌik rij pa ri jun tinimit, xeꞌl loq e lajuj achyabꞌ e chꞌaꞌkibꞌ, rumal kꞌu cher naj e kꞌo wi loq. \v 13 Xkiraq kichiꞌ xkibꞌij: Ajtij, Jesús, cheꞌl kuꞌx la chaqe. \p \v 14 Are xeꞌrilo, xubꞌij chike: Jix, jiꞌkꞌutu iwibꞌ chkiwach ri chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq.\f + \fr 17:14 \fr*\ft Ri Jesús xubꞌij che ri achi chi kuꞌkꞌutu ribꞌ cho ri chꞌawenel cho ri Dios. Ri chꞌawenel cho ri Dios are riꞌ ri achi ri katzujuw sipanik cho ri Dios we xkunataj ri chꞌaꞌk jeriꞌ kubꞌij ri utaqanik ri Moisés. Are ri chꞌawenel cho ri Dios kabꞌin la che ri winaq we utz chik katzijon kukꞌ ri winaq. \ft*\xt Levítico 13:1-46.\xt*\f* \p E bꞌenaq kꞌu pa ri bꞌe are xechꞌajchꞌobꞌetajik. \v 15 Are kꞌu xril jun chike ri achyabꞌ chi xutzirik, xtzalijik kuraqaqej uchiꞌ kuqꞌijilaꞌj ri Dios. \v 16 Xukulik xqaj cho ri Jesús, xtyoxin che, pune aj Samaria we achi riꞌ. \v 17 Xubꞌij kꞌu ri Jesús che: ¿La man kꞌu e lajuj achyabꞌ ri xechꞌajchꞌobꞌetajik? ¿Jawjeꞌ kꞌu e kꞌo wi ri e bꞌelejebꞌ chik? \v 18 ¿La maj chi jun ri xtzalij loq chuyaꞌik uqꞌij ri Dios, la xaq xwi we achi ri man qawinaqil taj? \p \v 19 Xubꞌij kꞌu ri Jesús che ri achi: Chatwaꞌjiloq, jat, xatkunataj rumal ri akojobꞌal. \s Ri qꞌotaj rech ri upetibꞌal ri ajawarem rech ri Dios \p \v 20 Ri e fariseos xkita che ri Jesús chirij ri upetibꞌal ri ajawarem rech ri Dios, xubꞌij kꞌu chike: Maj jun kakwinik qas kuchomaj jas ri qas upetibꞌal ri ajawarem rech ri Dios. \v 21 Man kibꞌij taj: “Chiwilampeꞌ, chi riꞌ kꞌo wi, chiwilampeꞌ, je laꞌ kꞌo wi”. Chiwilaꞌ chi pa ri iwanimaꞌ kꞌo wi ri ajawarem rech ri Dios. \p \v 22 Xubꞌij kꞌu ri Jesús chike ri utijoxelabꞌ: Kopan na ri qꞌij ri sibꞌalaj kirayij kiwil ri uqꞌijal ri uKꞌojol ri Achi, man kiwil ta kꞌut. \v 23 Man kixeꞌ ta kꞌu kukꞌ xuqujeꞌ man kiꞌtereneꞌj taj ri winaq riꞌ kakibꞌij na chiꞌwe: “Jiꞌwilampeꞌ kꞌo jewaꞌ, chiwilampeꞌ kꞌo chi riꞌ.” \v 24 Rumal chi ri uqꞌijal ri upetibꞌal ri uKꞌojol ri Achi, jeꞌ jas ri kayapaꞌ ri karepqꞌun chuxukut kaj kaqaj chuxukut ulew. \v 25 Xa kꞌu nabꞌe na kuriq na kꞌax xuqujeꞌ ketzelax na uwach kumal ri winaq rech we qꞌij junabꞌ riꞌ. \v 26 Ri upetibꞌal ri uKꞌojol ri Achi, jeꞌ jas ri xkꞌulmataj pa taq ri uqꞌij ri Noé. \v 27 Ri winaq kewaꞌik, kequmunik, kekꞌuliꞌ taq xuqujeꞌ keya pa taq kꞌulanem, kꞌa xopan na ri qꞌij are xok ri Noé pa ri \w arca\w*, xpe kꞌu ri qꞌeqal jabꞌ, xuꞌkamisaj kan konojel ri winaq. \v 28 Je xuqujeꞌ xkꞌulmatajik pa taq ri qꞌij rech riꞌ Lot: ri winaq kewaꞌik, kequmunik, keloqꞌoꞌmanik, xuqujeꞌ kekꞌayinik, ketikoꞌnijik xuqujeꞌ kakiyak taj ja. \v 29 Xa kꞌu are xuriq ri qꞌij ri xel bꞌik ri Lot pa ri tinimit Sodoma, xtzaq loq qꞌaqꞌ rech chikajil xuqujeꞌ azufre, xukꞌis pa kiwiꞌ konojel ri winaq. \v 30 Jeriꞌ kakꞌulmataj na are kukꞌut ribꞌ ri uKꞌojol ri Achi. \p \v 31 Pa ri qꞌij riꞌ, ri winaq ri kꞌo puꞌwiꞌ ri rachoch, maqaj bꞌik chutzukuxik ri ujastaq ri kꞌo kan pa ri rachoch,\f + \fr 17:31 \fr*\ft Ri ja ojer utz kabꞌan bꞌinem puꞌwiꞌ. Utz kewaꞌkat jun puꞌwiꞌ.\ft*\f* je xuqujeꞌ ri tajin kachakun cho ri saq, matzalij chukꞌamik ri man xnaꞌtaj ta bꞌik che. \v 32 Xwi naꞌtaj chiꞌwe ri xkꞌulmataj rukꞌ ri rixoqil ri Lot. \v 33 Xapachin kꞌu ri karaj kukol ri ukꞌaslemal, kutzaq na riꞌ, xapachin kꞌu ri kutzaq ri ukꞌaslemal, kukol na riꞌ. \p \v 34 Qas tzij kinbꞌij chiꞌwe chi che ri aqꞌabꞌ riꞌ, kekꞌojiꞌ na kebꞌ winaq pa jun chꞌat. Jun kakꞌam bꞌik chike, ri jun chik kakanaj kanoq. \v 35 E kebꞌ ixoqibꞌ kekeꞌn na junam, jun kꞌut kakꞌam na bꞌik, ri jun chik kakanaj kanoq. \v 36 E kebꞌ achyabꞌ kechakun na cho ri saq, jun kakꞌam na bꞌik, ri jun chik kakanaj kanoq. \p \v 37 Xkita kꞌu che: Ajawxel ¿Jawjeꞌ kakꞌulmataj wi waꞌ we riꞌ? \p Ri Jesús xubꞌij chike: Ri e kꞌuch kakimulij kibꞌ riꞌ xapawjeꞌ kꞌo wi jun kaminaq. \c 18 \s Ri kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri malkaꞌn ixoq rachiꞌl ri qꞌatal tzij \p \v 1 Ri Jesús xutzijoj jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chike ri utijoxelabꞌ chukꞌutik chi sibꞌalaj choqꞌaqꞌ wi kakibꞌan chꞌawem man kakꞌis taj ta kikꞌuꞌx. \v 2 Xubꞌij kꞌu chike: Kꞌo jun qꞌatal tzij pa jun tinimit ri man kuxiꞌj ta ribꞌ cho ri Dios, xuqujeꞌ man kuꞌnimaj ta ri winaq. \v 3 Pa ri tinimit xuqujeꞌ kꞌo jun malkaꞌn ixoq ri kꞌo jun uchꞌoꞌj, xeꞌ kꞌu rukꞌ ri qꞌatal tzij chutayik chi kuqꞌat tzij puꞌwiꞌ ri ukꞌulel. \v 4 Pune naj qꞌotaj man xraj taj xubꞌan ri qꞌatoj tzij, kꞌisbꞌal kꞌu rech xubꞌij: “Pune man kinxiꞌj ta wibꞌ cho ri Dios, xuqujeꞌ man keꞌ ta nukꞌuꞌx rukꞌ jun chike. \v 5 Xa kꞌu rumal man kel ta we ixoq riꞌ wukꞌ, kinbꞌan waꞌ ri qꞌatoj tzij, rukꞌ jubꞌiqꞌ kinqꞌiꞌtaj are kape sibꞌalaj kꞌi mul chiwilik.” \p \v 6 Xubꞌij kꞌu ri Ajawxel Jesús: Qas kichomaj rij ri xubꞌij ri itzel qꞌatal tzij. \v 7 ¿La man kꞌu kuqꞌat tzij ri Dios kukꞌ ri winaq ri uchaꞌom, we chi paqꞌij chi chaqꞌabꞌ kechꞌaw rukꞌ? ¿La kꞌamaꞌtam ta kꞌu riꞌ kutzalij uwach ri kichꞌawem? \v 8 Qas kubꞌan wi na riꞌ ri qꞌatoj tzij pa kiwiꞌ aninaq, pune jeriꞌ are kape ri Ukꞌojol ri Achi, ¿la kulu winaq ri kuꞌl kikꞌuꞌx che ri Dios? \s Kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri fariseo xuqujeꞌ ri toqꞌil alkabal \p \v 9 E kꞌo kꞌu jujun winaq ri kuꞌl kikꞌuꞌx chibꞌil taq kibꞌ, e sukꞌ kakinaꞌo, kaketzelaj kiwach ri e nikꞌaj winaq chik. Rumal riꞌ ri Jesús xutzijoj jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chike: \v 10 E kꞌo kebꞌ achyabꞌ, xebꞌe pa ri Templo chubꞌanik chꞌawem, ri jun fariseo, ri jun chik jun toqꞌil alkabal. \v 11 Are xubꞌan chꞌawem ri fariseo xubꞌij: “Kintyoxin che la o Dios, rumal man in junam ta kukꞌ ri eleqꞌomabꞌ taq achyabꞌ, e bꞌanal taq kꞌax, e kakabꞌ kixoqil, xuqujeꞌ man in junam ta rukꞌ we achi riꞌ we toqꞌil alkabal. \v 12 Ri in kinqꞌip wibꞌ che nuwaꞌim kebꞌ mul pa wuqubꞌ qꞌij, xuqujeꞌ kinya ri ulajujil rech ronojel ri nuchꞌekoj.” \v 13 Are kꞌu ri toqꞌil alkabal naj xkanaj wi kanoq, xa ta ne kuwaꞌjilisaj ri uwach cho ri kaj, kutꞌikitaꞌ ri uwach ukꞌuꞌx xubꞌij: “Cheꞌl kꞌuꞌx la chwe o Dios, wetaꞌm chi in ajmak.” \v 14 Qas tzij kinbꞌij chiꞌwe chi we achi riꞌ, sukꞌ ranimaꞌ xtzalij cho rachoch man je ta kꞌu ri fariseo, rumal iwetaꞌm chi xapachin ri kunimarisaj ribꞌ kanitzꞌarisax na uqꞌij, xapachin xuqujeꞌ ri kumochꞌ ribꞌ kanimarisax na uqꞌij. \s Ketewechiꞌx ri akꞌalabꞌ rumal ri Jesús \r (Mateo 19:13-15; Marcos 10:13-16) \p \v 15 Xekꞌam kꞌu bꞌik akꞌalabꞌ cho ri Jesús rech kuya ri uqꞌabꞌ pa kiwiꞌ. Are xkil ri tijoxelabꞌ, xeꞌkiyaj ri e kꞌamowinaq bꞌik. \v 16 Ri Jesús kꞌut xuꞌsikꞌij ri akꞌalabꞌ, kꞌa te riꞌ xubꞌij chike ri winaq: Chiya bꞌe chike ri akꞌalabꞌ kepe wukꞌ, man kiꞌqꞌil taj, rumal chi are ajchoqꞌe ri ajawarem rech ri Dios ri winaq ri kakubꞌiꞌ kikꞌuꞌx jetaq ri akꞌalabꞌ. \v 17 Qas tzij kinbꞌij chiꞌwe, ri man kukꞌamawaꞌj ta ri ajawarem rech ri Dios jetaq ri kubꞌan jun laj akꞌal, man kwinel ta riꞌ kok chilaꞌ. \s Katzijon ri Jesús rukꞌ ri qꞌinom achi \p \v 18 Jun chike ri kꞌamal bꞌe xuta che ri Jesús: Utz laj ajtij, ¿jas rajawaxik kinbꞌano chi rechabꞌexik ri jun alik kꞌaslemal? \p \v 19 Ri Jesús xubꞌij che: ¿Jas che kabꞌij chi in utz? Man kꞌo ta chi jun winaq ri utz, xwi ri Dios. \v 20 Awetaꞌm ri kubꞌij ri taqanik: man katzukuj ta chi jun awixoqil, man kabꞌan ta kamisanik, man katelaqꞌ taj, man kabꞌan ta bꞌanoj tzij chirij jun winaq chik, xuqujeꞌ chaꞌnimaj ri atat anan. \x + \xo 18:20 \xo*\xt Éxodo 20:12-16; Deuteronomio 5:16-20.\xt*\x* \p \v 21 Ri achi xubꞌij che ri Jesús: Pa ri walkꞌaꞌlal numajim la unimaxik waꞌ we ri, kꞌa xaq jeꞌ ne kinnimaj kamik. \p \v 22 Are xuta ri Jesús ri xubꞌij ri achi che, xubꞌij: Xa chi jun jastaq kajawataj chawe, chakꞌayij kan ronojel ri kꞌo awukꞌ. Kꞌa te riꞌ chajacha ri rajil chike ri e mebꞌaibꞌ, kayaꞌtaj kꞌu na aqꞌinomal chilaꞌ chikaj. Kꞌa te riꞌ chatan loq chinatereneꞌj. \p \v 23 Are xutabꞌej rech ri achi, xkꞌaxkꞌobꞌ ri ranimaꞌ, rumal sibꞌalaj qꞌinom. \v 24 Are xril ri Jesús chi xkꞌaxkꞌobꞌ ranimaꞌ xubꞌij: Sibꞌalaj kꞌax okem ke ri qꞌinomabꞌ pa ri ajawarem rech ri Dios. \v 25 Are man kꞌax taj kubꞌan jun \w kamey\w* kikꞌow pa ri uteqꞌal ri bꞌaq rech tꞌisoꞌmabꞌal cho ri jun qꞌinom ri karaj kok pa ri ajawarem rech ri Dios. \p \v 26 Ri winaq ri xetow ri xubꞌij ri Jesús, xkibꞌij: ¿Jachin kꞌu riꞌ kakwin chukolik ribꞌ? \p \v 27 Ri Jesús xubꞌij chike: Ri Dios kwinel chubꞌanik ri man kakwin ta ri achi che. \p \v 28 Ri Pedro xubꞌij che: Chilampe la, ri uj xqaya kan ronojel ri qajastaq rumal tereneꞌxik la. \p \v 29 Ri Jesús xubꞌij: Qas tzij kinbꞌij chiꞌwe chi ri winaq ri xuya kan rachoch, rixoqil, e rachalal, utat unan xuqujeꞌ e ralkꞌwaꞌl \v 30 kayaꞌtaj na kꞌi ukꞌaxelal che, xuqujeꞌ pa ri qꞌotaj ri petinaq, kayaꞌtaj na che ri jun alik kꞌaslemal. \s Ri Jesús kutzijoj chi junmul ri ukamikal \r (Mateo 20:17-19; Marcos 10:32-34) \p \v 31 Ri Jesús xukꞌam bꞌik ri kabꞌlajuj utijoxelabꞌ xaq kitukel, xubꞌij chike: Chanim kujeꞌ pa Jerusalén, chilaꞌ kakꞌulmataj wi ronojel ri xkitzꞌibꞌaj ri e qꞌalajisal taq tzij rech ri Dios kakꞌulmataj na rukꞌ ri Ukꞌojol ri Achi. \v 32 Kajach na pa kiqꞌabꞌ ri winaq ri man aꞌj Israel taj, kayoqꞌ na, kabꞌix na kꞌax taq tzij che, kachubꞌax na upalaj. \v 33 Karapux na, xuqujeꞌ kakamisax na, xa kꞌu kakꞌastaj na churox qꞌij. \p \v 34 Ri tijoxelabꞌ man xkichꞌobꞌ taj ri xbꞌix chike. Rumal cher xawax chikiwach ri kel kubꞌij we jastaq riꞌ. \s Kakunax ri moy achi \r (Mateo 20:29-34; Marcos 10:46-52) \p \v 35 Are xopan ri Jesús chuxukut ri tinimit Jericó, kꞌo jun moy tꞌuyul chuchiꞌ ri bꞌe, kuta ulimoxna. \v 36 Are xuto chi e kꞌi winaq tajin kiꞌkꞌowik, xuta chike ri winaq jas ri tajin kakꞌulmatajik. \v 37 Ri winaq xkibꞌij che: Are ri Jesús aj Nazaret ri tajin kikꞌow waral. \p \v 38 Ri moy xuraqaqej uchiꞌ, xubꞌij: Jesús, Ralkꞌwaꞌl ri David, cheꞌl kuꞌx la chwe. \p \v 39 Ri winaq ri e nabꞌe apanoq choch xkibꞌij che chi katanik, xa kꞌu kꞌo na ri xubꞌan churaqik uchiꞌ: Ralkꞌwaꞌl ri David, che la kuꞌx la chwe. \p \v 40 Xtakꞌiꞌ kꞌu ri Jesús, xtaqan chukꞌamik apanoq ri achi. Are xqet chuxukut, ri Jesús xuta che: \v 41 ¿Jas kawaj kinbꞌan chawe? \p Ri moy xubꞌij: Ajawxel, kawaj kinkaꞌyik. \p \v 42 Ri Jesús xubꞌij che: Chakꞌamawaꞌj ri akaꞌyebꞌal. Xatutzir rumal ri akojobꞌal. \p \v 43 Aninaq xkaꞌyik, xteriꞌ kꞌu chirij ri Jesús, kuqꞌijilaꞌj ri Dios, konojel kꞌu ri winaq ri xkilo xkiqꞌijilaꞌj ri ubꞌiꞌ ri Dios. \c 19 \s Ri Jesús xuqujeꞌ ri Zaqueo \p \v 1 Are xopan ri Jesús pa Jericó, xuchapleꞌj kꞌu bꞌik ikꞌowem pa ri tinimit. \v 2 Kꞌo kꞌu jun qꞌinom achi ubꞌiꞌ Zaqueo, kꞌamal bꞌe ke ri e toqꞌil taq alkabal. \v 3 We achi riꞌ karaj karil ri Jesús, man kakwin ta kꞌut rumal ri kikꞌiyal ri winaq xuqujeꞌ rumal koꞌl raqan. \v 4 Rumal riꞌ kaxikꞌanik xnabꞌejik, xwacheꞌn che jun cheꞌ rech sicómoro rech karil ri Jesús are kikꞌow bꞌik. \v 5 Are xopan ri Jesús chilaꞌ, xkaꞌy chikaj, xubꞌij: Zaqueo, chatqaj loq aninaq, kamik kinkanaj kan cho awachoch. \p \v 6 Aninaq kꞌut xqaj loq, sibꞌalaj kakiꞌkotik, xukꞌamawaꞌj ri Jesús cho ri rachoch. \v 7 Are xkil ri winaq we xkꞌulmatajik, xkichapleꞌj ubꞌixik: Le Jesús xkanaj kan cho rachoch jun ajmak. \v 8 Are kꞌu ri Zaqueo xubꞌij: Ajawxel, chilampe la. Chanim kinya pa nikꞌaj che ri nuqꞌinomal chike ri mebꞌaibꞌ, we kꞌu nubꞌanom kꞌax che jun chik, kinya kajibꞌ mul ukꞌaxelal. \p \v 9 Ri Jesús xubꞌij che: Kamik xul ri koltajem cho ri ja kꞌolibꞌal riꞌ, rumal we achi riꞌ ralkꞌwaꞌl xuqujeꞌ ri Abraham. \v 10 Rumal ri uKꞌojol ri Achi xpe chutzukuxik xuqujeꞌ chukolik ri winaq ri sachinaq. \s Kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri pwaq \p \v 11 Are tajin kakitatabꞌej ri kubꞌij ri Jesús, xutzijoj jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chike rumal xa jubꞌiqꞌ chik karaj kopan pa ri tinimit Jerusalén, xuqujeꞌ rumal pa kikꞌuꞌx ri winaq chi xaq kꞌa teꞌ kukꞌut ribꞌ ri ajawarem re ri Dios. \v 12 Xaq jeriꞌ xubꞌij ri Jesús chike: Kꞌo jun achi, ralkꞌwaꞌl jun nim taqanel, xeꞌ chi pa jun tinimit rech kabꞌan la taqanel che, kꞌa te riꞌ katzalij loq. \v 13 Xuꞌsikꞌij kꞌu e lajuj chike ri e rajchakibꞌ, xuya kan nikꞌaj pwaq chike, xuqujeꞌ xubꞌij chike: Chixchakun rukꞌ we pwaq riꞌ, kꞌa te kitzalij chwe are kintzalij loq. \v 14 Are kꞌu ri winaq rech ri tinimit xeꞌkitaq bꞌik jun wok winaq chubꞌixik: Man keqaj ta we achi riꞌ kataqan pa qawiꞌ. \v 15 Pune jeriꞌ xkibꞌano, ri achi xok wi che taqanel. Are xtzalij loq pa ri utinimit, xuꞌsikꞌij ri e rajchakibꞌ ri xuya kan pwaq chike, rech karetaꞌmaj janipa xkichꞌeko. \v 16 Xopan kꞌu ri nabꞌe ajchak xubꞌij: Ajawxel, ri rajil la, xuchꞌek chi lajuj mul cho ri xya la kan chwe. \p \v 17 Ri taqanel xubꞌij che: Sibꞌalaj utz ri xabꞌano, at utz laj ajchak. Rumal kꞌu ri utz xabꞌan chi rilik ri nitzꞌ jastaq, kinya taqanik pa aqꞌabꞌ pa kiwiꞌ lajuj tinimit. \p \v 18 Xopan chi ri ukabꞌ ajchak xubꞌij: Ajawxel, ri rajil la xuya jobꞌ mul cho ri xya la kan chwe. \p \v 19 Ri taqanel xubꞌij che: Chawe at kinya taqanik pa aqꞌabꞌ puꞌwiꞌ jobꞌ tinimit. \p \v 20 Xopan chi ri jun ajchak xubꞌij: Ajawxel, riꞌ le rajil la. Xinyako, xinjatꞌij pa jun atzꞌyaq. \v 21 Xinxiꞌj wibꞌ cho la, rumal cher katoqꞌij la ri man xya ta la, xuqujeꞌ kayak la ri man xtik ta la. \p \v 22 Ri taqanel xubꞌij che: Itzel laj ajchak, kinqꞌat tzij paꞌwiꞌ rukꞌ ri xabꞌij, ¿xaq jeriꞌ chi awetaꞌm chi sibꞌalaj in kꞌaꞌn, xuqujeꞌ chi kinkꞌam ri jastaq ri man in taj xintikowik? \v 23 ¿Jas che kꞌut man xaya taj ri nurajil kukꞌ ri winaq ri kakiyak pwaq, rech are kintzalij loq kulintoqꞌij ri ral ri nurajil? \p \v 24 Kꞌa te riꞌ xubꞌij chike ri e winaq ri e kꞌo chilaꞌ: Chikꞌama le pwaq che, chiya che ri ajchak ri xtoj lajuj mul che. \p \v 25 Ri winaq xkibꞌij: Ajawxel, le achi leꞌ kꞌo chi lajuj mul urajil. \p \v 26 Ri taqanel xubꞌij chike: Qas tzij kinbꞌij chiꞌwe, ri kꞌo, kꞌo rukꞌ, nim kayaꞌtaj na che. Are kꞌu ri maj kꞌo rukꞌ, kamaj na che ri jubꞌiqꞌ ri kꞌo rukꞌ. \v 27 Are kꞌu ri winaq ri man kakaj taj kinux taqanel pa kiwiꞌ, chikꞌama loq, xuqujeꞌ chiꞌkamisaj chinuwach. \s Ri Jesús kok bꞌik pa ri tinimit Jerusalén \r (Mateo 21:1-11; Marcos 11:1-11; Juan 12:12-19) \p \v 28 Are xbꞌiꞌtaj we tzij riꞌ rumal ri Jesús, xnabꞌej chikiwach ri utijoxelabꞌ, xpaqiꞌ pa ri tinimit Jerusalén. \v 29 Are xqeteqobꞌ chuxukut ri tinimit ubꞌiꞌ Betfagé, xuqujeꞌ chuxukut ri tinimit Betania, ri kꞌo chuxukut ri juyubꞌ ubꞌiꞌ Olivos, xuꞌtaq bꞌik e kebꞌ chike ri utijoxelabꞌ, xubꞌij chike: \v 30 Jix pa ri leꞌaj ri kꞌo apanoq chiqawach, chilaꞌ kiriq wi jun laj bꞌur jatꞌital kanoq, ri maj jun winaq kejeninaq. Chikira loq xuqujeꞌ chikꞌama loq. \v 31 We kꞌo jun katow chiꞌwe: “¿Jas che tajin kikir le bꞌur?” chibꞌij che: “Xa kajawataj che ri Ajawxel.” \p \v 32 Xebꞌe kꞌu ri utijoxelabꞌ, qas xeꞌkiriqa wi, jetaq ri xbꞌix chike. \v 33 Ri ajchoqꞌe kꞌut xkita chike: ¿Jas che kikir le kꞌin laj bꞌur? \p \v 34 Aꞌreꞌ xkibꞌij: Xa kajawataj che ri Ajawxel. \p \v 35 Xkikꞌam kꞌu bꞌik, xeꞌkiya che ri Jesús, xkiya ri katzꞌyaq chirij ri bꞌur, kꞌa te riꞌ xkitoꞌ ri Jesús rech kukejej ri bꞌur. \v 36 Ri winaq xkichapleꞌj ulikꞌik ri kimanta pa taq ri bꞌe, ri bꞌenaq wi ri bꞌur ri ukejem ri Jesús.\f + \fr 19:36 \fr*\ft Ri winaq ojer kakiya ri uqꞌabꞌ taq cheꞌ pa ri bꞌe rech jeriꞌ kakikꞌutu chi kekiꞌkotik kayeꞌm apanoq che ri nim taqanel ri petinaq.\ft*\f* \v 37 Are xqeteqobꞌ bꞌik ri Jesús chuxukut ri xulanik cho ri juyubꞌ Olivos, xkichapleꞌj kiꞌkotem konojel ri tijoxelabꞌ xuqujeꞌ xkichapleꞌj uqꞌijilaꞌxik ri Dios rumal ronojel ri mayijabꞌal taq jastaq ri xkilo xubꞌan ri Jesús. Kakiraqaqej kichiꞌ kakibꞌij: \v 38 \qt Tewchiꞌtal ri ubꞌiꞌ ri Taqanel ri petinaq pa ri ubꞌiꞌ ri Ajawxel.\qt* \x + \xo 19:38 \xo*\xt Salmos 118:26.\xt*\x* Jaꞌmaril pa ri kaj xuqujeꞌ juluwem rech chikajil. \p \v 39 E kꞌo kꞌu jujun chike ri fariseos chkixoꞌl ri winaq, xkibꞌij che ri Jesús: Ajtij, chaꞌyaja ri atijoxelabꞌ. \p \v 40 Ri Jesús xubꞌij chike: We kuꞌxlan waꞌ aꞌreꞌ, are kakiraq na kichiꞌ ri abꞌaj. \s Ri Jesús kok pa ri Templo \p \v 41 Are xenaqajin che ri tinimit Jerusalén, ri Jesús xril ri tinimit, kꞌa te riꞌ xroqꞌej. \v 42 Kꞌa te riꞌ xubꞌij: We ta kꞌo bꞌanom wi kawetaꞌmaj jachin ri kayoꞌw jaꞌmaril chawe, xa kꞌu awatal chawach. \v 43 Kape kꞌu na qꞌij ri kewaꞌjil na ri akꞌulel chawij, kakimulij na kibꞌ chawij, kakitzꞌapij na ri abꞌe. \v 44 Kakiwulij na ri tapya ri kꞌo chirij ri atinimit, keꞌkikamisaj na ri awalkꞌwaꞌl. Xa ta ne jun abꞌaj kakanaj chi kan puꞌwiꞌ jun abꞌaj chik, rumal man xachomaj ta ri qꞌotaj ri xpe ri Dios che akolik. \r (Mateo 21:12-17; Marcos 11:15-19; Juan 2:13-22) \p \v 45 Kꞌa te riꞌ xok bꞌik pa ri Templo, xeꞌresaj loq konojel ri aꞌjkꞌayibꞌ ri e kꞌo chilaꞌ. \v 46 Xubꞌij chike ri winaq: Tzꞌibꞌatalik: \qt Ri wachoch rech bꞌanbꞌal chꞌawem, ibꞌanom kꞌu ix kijul eleqꞌomabꞌ che.\qt* \x + \xo 19:46 \xo*\xt Jeremías 7:11.\xt*\x* \p \v 47 Ronojel kꞌu qꞌij ri Jesús xuya kꞌutuꞌn pa ri Templo, are kꞌu ri kꞌamal bꞌe ke ri chꞌawenelabꞌ cho ri Dios, xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik are kakaj kakikamisaj. \v 48 Man kakiriq ta kꞌut jas kakibꞌan chukamisaxik, rumal konojel ri winaq kakitatabꞌej ri ukꞌutuꞌn rukꞌ ronojel kanimaꞌ. \c 20 \s Ri e kꞌamal taq bꞌe kakita che ri Jesús jachin xyoꞌw kwinem che chubꞌanik taq we jastaq riꞌ \r (Mateo 21:23-27; Marcos 11:27-33) \p \v 1 Jun qꞌijal are tajin kuya kꞌutuꞌn ri Jesús pa ri Templo chirij ri utz laj taq tzij, xeqet rukꞌ ri kꞌamal taq bꞌe ke ri e chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq, ri aꞌjtijabꞌ xuqujeꞌ ri e kꞌamal taq bꞌe. \v 2 Xkibꞌij che: ¿Jachin at taqowinaq chubꞌanik waꞌ we riꞌ? ¿Jachin yoꞌwinaq kwinem chawe? \p \v 3 Ri Jesús xubꞌij chike: Ri in xuqujeꞌ kinbꞌan jun kꞌotbꞌal chiꞌ chiꞌwe, chibꞌij chwe: \v 4 Ri qasanaꞌ ri xubꞌan ri Juan ¿la jun taqanik rech achi o rech ri Dios? \p \v 5 Xkitzijobꞌej kꞌu rij, xkibꞌij kꞌut: We kaqabꞌij chi rech ri Dios, ¿jas kꞌu che man xikoj taj, kacha laꞌ chaqe? \v 6 We kꞌu kaqabꞌij chi rech achi, kujkibꞌan che abꞌaj laꞌ le winaq, rumal ketaꞌm chi ri Juan are jun qꞌalajisal utzij ri Dios. \p \v 7 Xaq jeriꞌ xeꞌkibꞌij che: Man qetaꞌm taj jawjeꞌ upetik wi. \v 8 Xubꞌij kꞌu ri Jesús chike: Man kinbꞌij ta xuqujeꞌ in jachin yoꞌwinaq kwinem chwe chubꞌanik wa we jastaq riꞌ. \s Ri kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chirij ri itzel taq ajchakibꞌ \r (Mateo 21:33-44; Marcos 12:1-11) \p \v 9 Ri Jesús xutzijoj we jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj chike ri winaq: Kꞌo jun achi xutik uvas pa jun ulew,\f + \fr 20:9 \fr*\ft Pa ri Ojer Tyoxalaj Wuj, ri winaq aꞌj Israel kejunumax rukꞌ ri tikbꞌal uvas.\ft*\f* xuya kꞌu kan ri ulew pa qajik chike nikꞌaj winaq rumal xeꞌ pa jun naj laj utaqkil. \v 10 Are kꞌu xuriq ri qꞌotaj rech yakoj, xutaq bꞌik jun rajchak kukꞌ ri ajtikolobꞌ rech kuta rech ri xwachinik. Are kꞌu ri ajtikolobꞌ xkichꞌayo, kꞌa te riꞌ xkitaq bꞌik cho rachoch, maj jas xkiya bꞌik che. \v 11 Ri ajchoqꞌe ri ulew xutaq chi bꞌik jun ajchak kukꞌ xkichꞌey xuqujeꞌ loq, xuqujeꞌ maj xkiya loq che. \v 12 Xutaq chi kꞌu bꞌik jun urox ajchak kukꞌ, xkesaj kꞌu loq pa ri ulew, xkibꞌan loq kꞌax che. \p \v 13 Are kꞌu ri ajchoqꞌe ri ulew xubꞌij: “¿Jas ta kꞌu kinbꞌano? Kintaq na bꞌik ri nukꞌojol, kakinimaj waꞌ areꞌ.” \v 14 Ri ajchakibꞌ are xkilo, xkitzijobꞌej rij, xkibꞌij: “Are waꞌ kechꞌabꞌen kan ri ulew, qakamisaj” xechaꞌ, “rech keqechabꞌej kan le ulew.” \v 15 Xaq jeriꞌ xkesaj loq pa ri ulew kꞌa te riꞌ xkikamisaj. ¿Jas kubꞌan ri ajchoqꞌe ri ulew chike we ajchakibꞌ riꞌ? \v 16 Kukꞌis pa kiwiꞌ ri ajchakibꞌ are katzalij loq, kꞌa te riꞌ kuya chi kan ri ulew chike nikꞌaj winaq chik. Are xkita ri winaq xkibꞌij: Kꞌo ta bꞌa ne wi mat karaj ri Dios. \p \v 17 Ri Jesús ko xuꞌkaꞌyej ri winaq, xubꞌij: ¿Jas kꞌu kel waꞌ ri tzꞌibꞌatalik ri kubꞌij: \qt Ri abꞌaj ri xketzelaj uwach ri e yakol taq ja, xux na ri abꞌaj ri qas kꞌo kutayij chikiwach ri nikꞌaj abꞌaj chik?\qt* \x + \xo 20:17 \xo*\xt Salmos 118:22.\xt*\x* \v 18 Xapachin ri katzaq puꞌwiꞌ ri abꞌaj riꞌ kamuchuꞌlitajik, xuqujeꞌ kajaqꞌin ri winaq we katzaq we abꞌaj riꞌ chirij. \r (Mateo 21:45-46; 22:15-22; Marcos 12:12-17) \p \v 19 Are xkinabꞌej ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik xuqujeꞌ ri e kꞌamal taq bꞌe ke ri chꞌawenelabꞌ cho ri Dios chi aꞌreꞌ xtzijox kij pa ri kꞌambꞌejabꞌal noꞌj, xkaj xkiqꞌat tzij puꞌwiꞌ ri Jesús, xkixiꞌj kꞌu kibꞌ chikiwach ri winaq rech ri tinimit. \v 20 Xaq jeriꞌ xeꞌkitaq bꞌik winaq ri kakijaluj chi nimaꞌq kibꞌanik, rech kakikoj jun kꞌambꞌejabꞌal pa ubꞌe ri Jesús rech rukꞌ riꞌ kekwinik kakikꞌam bꞌik cho ri qꞌatal tzij. \v 21 Ri winaq ri xetaq bꞌik xkibꞌij: Ajtij, qetaꞌm chi sukꞌ ronojel ri kabꞌij la, xuqujeꞌ ri kakꞌut la xuqujeꞌ man kaqꞌat ta la tzij pa kiwiꞌ ri winaq rumal ri kekaꞌyik, xane qas are wi kakꞌut la ri bꞌe rukꞌ ri Dios. \v 22 ¿La yaꞌtal chaqe kaqatoj alkabal che ri César o man yaꞌtal taj? \p \v 23 Ri Jesús kꞌut xuchꞌobꞌ ri itzel taq kichomabꞌal, rumal riꞌ xubꞌij chike: \v 24 Chikꞌutumpe jun pwaq kech ri aꞌj Roma chinuwach. ¿Jachin ajchoqꞌe we palajaj xuqujeꞌ we tzꞌibꞌ we kꞌo choch? \p Rech ri César, xecha ri winaq. \p \v 25 Ri Jesús xubꞌij chike: Chiya che ri César ri rech ri César, xuqujeꞌ chiya che ri Dios ri rech ri Dios. \p \v 26 Man xekwin ta kꞌut xkikoj kꞌaꞌmabꞌal pa ri ubꞌe, rukꞌ ri kubꞌij chike ri winaq, xemayijanik are xkita ri tzalibꞌal uwach ri xubꞌij chike, xaq jeriꞌ maj chi jas xkibꞌij. \s Ri kꞌastajibꞌal wach xuqujeꞌ ri kꞌulanem \r (Mateo 22:23-33; Marcos 12:18-27) \p \v 27 Are kꞌu ri e \w saduceos\w*, ri kakibꞌij chi maj kꞌastajibꞌal wach, xeqet chuxukut ri Jesús, xkibꞌij we kꞌulmatajik che: \p \v 28 Ajtij, ri Moisés kukꞌut chiqawach pa ri wuj ri xutzꞌibꞌaj chi we kakam jun achi, maj kan ralkꞌwaꞌl rukꞌ ri rixoqil, choqꞌaqꞌ wi chi ri rachalal we achi riꞌ kakꞌuliꞌ rukꞌ ri ixoq ri xya kanoq rech kekꞌojiꞌ rijaꞌl ri rachalal ri xkamik. \x + \xo 20:28 \xo*\xt Deuteronomio 25:5.\xt*\x* \v 29 E kꞌo kꞌu e wuqubꞌ achyabꞌ alaxik. Ri nabꞌe xkꞌuliꞌk, xa kꞌu e maj ralkꞌwaꞌl xekꞌojiꞌ kan rukꞌ ri rixoqil. \v 30 Ri ukabꞌ xkꞌuliꞌ rukꞌ ri rixoqil ri rachalal, xuqujeꞌ maj e ralkꞌwaꞌl xekꞌojiꞌ kan rukꞌ ri ixoq \v 31 Ri urox achi xuqujeꞌ xkꞌuliꞌ rukꞌ ri malkaꞌn ixoq maj xuqujeꞌ ralkꞌwaꞌl xekꞌojiꞌ rukꞌ, jeriꞌ xkibꞌan ri e wuqubꞌ alaxik. Konojel xekꞌuliꞌ rukꞌ ri ixoq, xa kꞌu maj kalkꞌwaꞌl xekꞌojiꞌ kan rukꞌ ri ixoq. \v 32 Kꞌisbꞌal kꞌu rech, xkam xuqujeꞌ ri ixoq. \v 33 Are kꞌu kuriq ri qꞌij rech kꞌastajibꞌal ¿jachin chike ri e wuqubꞌ alaxik karachajilaj na ri ixoq, rumal chi konojel ri e wuqubꞌ achyabꞌ xekꞌuliꞌ rukꞌ? \p \v 34 Ri Jesús xubꞌij chike: Ri winaq rech ri uwachulew kekꞌuliꞌ xuqujeꞌ kakiya kibꞌ pa taq kꞌulanem. \v 35 Are kꞌu ri yaꞌtal chike kekꞌastaj na rech kekꞌojiꞌ pa ri jun alik kꞌaslemal ri kape na, ri winaq riꞌ man kekꞌuliꞌ taj xuqujeꞌ man keya taj pa kꞌulanem. \v 36 Man kekam taj xuqujeꞌ je kuꞌx na jetaq ri angelibꞌ, e ralkꞌwaꞌl ri Dios rumal yaꞌtal bꞌe chike kekꞌastaj na, jun qꞌijal. \v 37 Pa ri uwuj ri Moisés jawjeꞌ ri xkꞌut wi choch ri kꞌix ri kajinow pa qꞌaqꞌ, kuqꞌalajisaj chi ri e kaminaqibꞌ kekꞌastaj na, rumal kubꞌij che ri Ajawxel, chi are kiDios ri Abraham, ri Isaac xuqujeꞌ ri Jacob. \x + \xo 20:37 \xo*\xt Éxodo 3:6.\xt*\x* \v 38 Ri Dios man kiDios ta kaminaqibꞌ, xane kiDios e kꞌaslik winaq, konojel e kꞌaslik cho areꞌ. \p \v 39 E jujun kꞌut chike ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik xkibꞌij che ri Jesús: Sibꞌalaj utz ri xbꞌij la ajtij. \p \v 40 Maj chi kꞌu jun xkꞌotow uchiꞌ ri Jesús. \s Ri Cristo are qas Ralkꞌwaꞌl ri Dios \r (Mateo 22:41-46; Marcos 12:35-37) \p \v 41 Ri Jesús kꞌut xukꞌot kichiꞌ ri winaq xubꞌij: ¿Jas che kibꞌij chi ri Cristo Ralkꞌwaꞌl ri David? \v 42 Are ri David xtzꞌibꞌan pa ri wuj rech Salmos: \qt Ri Dios xubꞌij che ri wAjaw: Chattꞌuyul pa ri nuwiqiqꞌabꞌ. \qt* \v 43 \qt Kꞌa katchꞌeken na chike ri akꞌulel xuqujeꞌ kekꞌojiꞌ na xeꞌ raqan aqꞌabꞌ. \qt* \x + \xo 20:43 \xo*\xt Salmos 110:1.\xt*\x* \v 44 We ri David kubꞌij wAjaw che, ¿jas kꞌu che riꞌ kubꞌij ukꞌojol che?\f + \fr 20:44 \fr*\ft Rijaꞌl ri David, are waꞌ ri jun ubꞌiꞌ chik ri Cristo, ri qakolonel. \ft*\f* \r (Mateo 23:1-36; Marcos 12:38-40; Lucas 11:37-54) \p \v 45 Are tajin katatabꞌex ri Jesús kumal ri winaq, xubꞌij chike ri utijoxelabꞌ: \v 46 Chichajij iwibꞌ chike ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik. Ri aꞌre utz kakinaꞌo kewaꞌkat rukꞌ ri katzꞌyaq ri sibꞌalaj kachuplinik, xuqujeꞌ sibꞌalaj jeꞌl chike kaya rutzil kiwach pa taq ri kꞌayibꞌal, xuqujeꞌ kakichaꞌ ri jeꞌl laj taq kꞌolibꞌal pa taq ri Sinagoga, xuqujeꞌ kakichaꞌ ri jeꞌl laj taq kꞌolibꞌal pa taq ri nimaqꞌij. \v 47 Utz xuqujeꞌ kakinaꞌo kakimaj ri e kachoch xuqujeꞌ ri kimebꞌail ri e malkaꞌnibꞌ, kakibꞌan xuqujeꞌ naj taq chꞌawem rech ketatabꞌex kumal nikꞌaj winaq chik rumal riꞌ nim kꞌax kape na pa kiwiꞌ. \c 21 \s Ri usipanik ri jun malkaꞌn ixoq \r (Marcos 12:41-44) \p \v 1 Ri Jesús xuꞌkaꞌyej ri qꞌinomabꞌ are tajin kakiya ri kisipanik pa taq ri kꞌolibꞌal rech pa ri Templo rech ri Dios. \v 2 Xril xuqujeꞌ jun mebꞌa malkaꞌn ixoq ri xuya kebꞌ qꞌana pwaq pa ri kꞌolibꞌal rech ri sipanik. \v 3 Xaq jeriꞌ xubꞌij: Qas tzij kinbꞌij chiꞌwe chi we mebꞌa malkaꞌn ixoq riꞌ, are nim ri usipanik xuya chkiwach konojel ri winaq. \v 4 Konojel ri winaq xkiya jubꞌiqꞌ che ri kꞌo kukꞌ, are kꞌu we mebꞌaꞌ ixoq riꞌ xuya ronojel ri urajil tzuqbꞌal ribꞌ. \s Ri kakꞌulmataj na pa ri kꞌisbꞌal rech ri uwachulew \p \v 5 E kꞌo kꞌu jujun chike ri utijoxelabꞌ ri Jesús, tajin kakitzijoj rij ri Templo rech ri Dios, chi sibꞌalaj jeꞌl kakaꞌyik rumal ri jeꞌl taq abꞌaj ri kojtal che, xuqujeꞌ ronojel ri sipanik ri e kꞌo chupam ri e tzujtal che ri Dios, are kꞌu ri Jesús xubꞌij chike: \v 6 Kuꞌriqa na qꞌij chi ronojel waꞌ we kiwilo riꞌ kewulix na, maj jun abꞌaj kakanaj kan puꞌwiꞌ jun abꞌaj chik. \r (Mateo 24:3-28; Marcos 13:3-23) \p \v 7 Xkibꞌij kꞌu che: Ajtij, ¿jampaꞌ kꞌu kakꞌulmataj we riꞌ, xuqujeꞌ jas retal chi xa jubꞌiqꞌ chik karaj kakꞌulmatajik? \p \v 8 Ri Jesús xubꞌij chike: Qas chichajij iwibꞌ, man kiya ta iwibꞌ pa menkꞌetixik, rumal cher e kꞌi winaq kepe na, kakikoj ri nubꞌiꞌ xuqujeꞌ kakibꞌij: In in Mesías, \qt xnaqajir loq ri qꞌotaj.\qt* Man kiꞌtereneꞌj ta kꞌu ri winaq riꞌ. \v 9 Man kixiꞌj ta iwibꞌ are kito chi kꞌo chꞌoꞌj kakꞌulmatajik xuqujeꞌ jastaq ri kekꞌexkꞌobꞌik, rumal choqꞌaqꞌ wi chi kape na waꞌ we riꞌ nabꞌe, xa kꞌu man are ta kꞌisbꞌal rech ri uwachulew. \p \v 10 Kꞌa te riꞌ xubꞌij: Kechꞌoꞌjin na tinimit kukꞌ tinimit xuqujeꞌ e wok tinimit kukꞌ taq e wok taq tinimit. \v 11 Kape na nimalaj taq kabꞌraqan, numik, xuqujeꞌ yabꞌil pa ronojel ri tinimit rech uwachulew, xuqujeꞌ kakꞌulmataj na xibꞌibꞌal taq kꞌutbꞌal cho ri kaj. \p \v 12 Xa kꞌu nabꞌe kakibꞌan na kꞌax chiꞌwe, kixkichap na xuqujeꞌ kixkikꞌam na bꞌik pa taq ri Sinagoga xuqujeꞌ kixkikoj na pa cheꞌ rumal rech ri uqꞌalajisaxik ri nubꞌiꞌ, kixkikꞌam na bꞌik chikiwach e taqanel xuqujeꞌ e qꞌatal taq tzij. \v 13 Xaq jeriꞌ kayaꞌtaj na bꞌe rech kiniqꞌalajisaj chikiwach. \v 14 Naꞌtaj chiꞌwe chi man rajawaxik taj kichomaj bꞌik rij jas kibꞌan chutoꞌik iwibꞌ. \v 15 Rumal in kinya iwetaꞌmabꞌal xuqujeꞌ ri tzij ri kitzalibꞌej uwach ri ikꞌulel rech man kakiriq taj jas kakibꞌan chutzalixik uwach ri itzij, xuqujeꞌ man kekwin taj kakikoj kꞌaꞌmabꞌal pa ibꞌe. \v 16 Kabꞌan na bꞌanoj tzij chiꞌwij kumal ri iꞌtat, iꞌwachalal, xuqujeꞌ ri uqꞌabꞌ taq alaxik iwukꞌ, kekamisax kꞌu na jujun chiꞌwe. \v 17 Konojel ri winaq cho ri uwachulew kixketzelaj na rumal rech ri nubꞌiꞌ. \v 18 Pune jeriꞌ xa ta ne jun iwiꞌ katzaq na. \v 19 We ko kixtakꞌiꞌ pa ri ikojobꞌal, kixkolotaj na. \p \v 20 Xa kꞌu chiwetaꞌmaj chi xqeteqobꞌ loq ri kꞌaxkꞌolal are kiwil ri tinimit Jerusalén sutital rij kumal ri ajchꞌoꞌjabꞌ. \v 21 Che ri qꞌij riꞌ, ri winaq ri e kꞌo pa ri tinimit Judea chaꞌnimaj bꞌik pa taq ri juyubꞌ, xuqujeꞌ ri e kꞌo pa ri tinimit Jerusalén, cheꞌ la bꞌik chilaꞌ, ri e kꞌo xuqujeꞌ cho ri saq, metzalij loq pa ri tinimit. \v 22 Are waꞌ ri qꞌotaj rech ri qꞌatoj tzij, jawjeꞌ ri kakꞌulmataj wi ronojel ri tzꞌibꞌatalik. \v 23 ¡Kꞌax rech ri yawabꞌ ixoq, xuqujeꞌ ri tajin kutubꞌisaj ral pa taq ri qꞌij riꞌ! Jeriꞌ rumal nimalaj kꞌaxkꞌolal kape cho ri uwachulew, xuqujeꞌ kꞌaxkꞌolal puꞌwiꞌ we tinimit riꞌ. \v 24 E kꞌo winaq kekamisax na chi sakꞌibꞌal, xuqujeꞌ e kꞌo kekꞌam na bꞌik, ri winaq ri man aꞌj Israel taj kakibꞌan na kꞌax chike ri winaq aꞌj Jerusalén, kꞌa katzꞌaqat na ri qꞌij ri bꞌiꞌtal loq. \r (Mateo 24:29-35, 42-44; Marcos 13:24-37) \p \v 25 Kakꞌexkꞌobꞌ na le qꞌij, le ikꞌ xuqujeꞌ le e chꞌumil. Ri winaq ri keꞌl pa taq ri tinimit kakꞌaxkꞌobꞌ na kanimaꞌ, xuqujeꞌ kemayijan na rumal ri uchꞌuꞌjarem ri plo. \v 26 Kekam na konojel ri winaq che xibꞌin ibꞌ, rumal cher kabꞌirirex na ronojel le uwach le kaj. \v 27 Kꞌa te riꞌ kakil kꞌu na ri upetibꞌal ri uKꞌojol ri Achi pa jun sutzꞌ, rukꞌ kwinem xuqujeꞌ juluwem. \v 28 Are kuchapleꞌj kꞌulmatajik waꞌ we jastaq riꞌ, chikꞌamawaꞌj ichuqꞌabꞌ, chiwaꞌjilisaj ri kixkaꞌyik rumal cher ri ikolotajem tajin kanaqajir loq chiꞌwe. \p \v 29 Ri Jesús xutzijoj chike we jun kꞌambꞌejabꞌal noꞌj riꞌ: Chiwilampeꞌ ri ucheꞌal ri higuera xuqujeꞌ ri nikꞌaj taq cheꞌ chik. \v 30 Are kakichapleꞌj ukꞌiyik loq ri kixaq, ix iwetaꞌm chi are xqet loq ri qꞌalaj.\f + \fr 21:30 \fr*\ft Pa kaxlaꞌn tzij ri tzij verano are ri saqꞌij man kajunumataj ta kꞌu kukꞌ ri kitzijobꞌal ri aꞌj Israel rumal chi ri verano are ri qꞌalaj.\ft*\f* \v 31 Je xuqujeꞌ chiwetaꞌmaj chi are kekꞌulmataj we jastaq riꞌ, xqeteqobꞌ la riꞌ ri ajawarem rech ri Dios. \p \v 32 Qas tzij kinbꞌij chiꞌwe kikꞌow na ronojel we jastaq riꞌ kꞌa te riꞌ kikꞌow we qꞌij junabꞌ riꞌ. \v 33 Ri kaj xuqujeꞌ ri uwachulew kasach na kiwach, are kꞌu ri nutzij man kasach ta uwach. \p \v 34 Qas chichajij iwibꞌ, rech man kakowir ta ri iwanimaꞌ rumal ri karkꞌatem, xuqujeꞌ ri qꞌabꞌarik, je xuqujeꞌ rumal kakꞌaxir iwanimaꞌ rumal taq ri jastaq rech uwachulew, rumal ta ne riꞌ maj kinabꞌej are kuriq ri qꞌij riꞌ. \v 35 Rumal ri qꞌij riꞌ, je kꞌo jun kꞌaꞌmabꞌal chike konojel ri winaq rech ri uwachulew. \v 36 Qas chixkꞌasloq, chibꞌana chꞌawem rech man kiriq ta ri kꞌaxkꞌolal ri xa jubꞌiqꞌ karaj kakꞌulmatajik, rech kixkwinik kiꞌwila uwach ri uKꞌojol ri Achi. \p \v 37 Ri Jesús chi paqꞌij xuya kꞌutuꞌn pa ri Templo, chaqꞌabꞌ xeꞌ puꞌwiꞌ ri juyubꞌ ubꞌiꞌ Olivos. \v 38 Konojel ri winaq sibꞌalaj aqꞌabꞌ xkimulij kibꞌ chutatabꞌexik ri utzij pa ri Templo. \c 22 \s Kakꞌayix ri Jesús rumal ri Judas \r (Mateo 26:1-5, 14-16; Marcos 14:1-2, 10-11; Juan 11:45-53) \p \v 1 Are tajin kaqeteqobꞌ loq ri nimaqꞌij rech \w kaxlan wa ri maj chꞌam rukꞌ\w*, ubꞌiꞌnam Pascua. \v 2 Ri e kꞌamal taq bꞌe ke ri chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq, xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik, kakaj kakisach uwach ri Jesús, rumal kakixiꞌj kibꞌ chikiwach ri winaq. \p \v 3 Are kꞌu ri Itzel xok pa ranimaꞌ ri Judas ubꞌiꞌnam Iscariote, jun chike ri kabꞌlajuj tijoxelabꞌ. \v 4 Ri Judas xeꞌ kukꞌ ri e kꞌamal taq kibꞌe ri e chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq, xuqujeꞌ ri e kꞌamal taq bꞌe ke ri chajil rech ri Templo, chuchomaxik jas jeꞌ kubꞌan chujachik ri Jesús chike. \v 5 Xekiꞌkot kꞌut are xkita ri xbꞌix chike, xaq jeriꞌ xkichomaj uyaꞌik pwaq che ri Judas. \v 6 Areꞌ xukꞌam ri pwaq, xuqujeꞌ xutzukuj jun qꞌotaj jawjeꞌ e maj wi winaq rech kujach ri Jesús. \s Katij ri kꞌisbꞌal rekeqꞌij rukꞌ ri Ajawxel \r (Mateo 26:17-29; Marcos 14:12-25; Juan 13:21-30; 1 Corintios 11:23-26) \p \v 7 Are xopan ri nimaqꞌij rech ri kaxlan wa ri maj chꞌam rukꞌ, che riꞌ xuqujeꞌ kakamisax ri chij rech ri Pascua. \v 8 Ri Jesús xuꞌtaq bꞌik ri Pedro xuqujeꞌ ri Juan, xubꞌij chike: Jix jiꞌsukꞌumaj apanoq ri jastaq ri kajawataj chaqe, rech kaqabꞌan ri waꞌim rech Pascua. \p \v 9 Ri tijoxelabꞌ xkita che: ¿Jawjeꞌ kaj wi la keꞌqabꞌana wi? \p \v 10 Ri Jesús xubꞌij chike: Are kixok bꞌik pa ri tinimit, kikꞌulaj jun achi, rukꞌaꞌm jun qꞌebꞌal jaꞌ, chitereneꞌj bꞌik, kꞌa pa ri ja ri kopan wi. \v 11 Kꞌa te riꞌ chita che ri ajchoqꞌe ri ja, kuta ri ajtij: “¿Jawjeꞌ kꞌo wi ri ja ri kinwikꞌowisaj wi ri Pascua kukꞌ ri nutijoxelabꞌ?” \v 12 Kukꞌut riꞌ chiꞌwach jun nima ja ri kꞌo chikaj, sukꞌumatalik, chilaꞌ chibꞌana wi ri rekeqꞌij. \p \v 13 Ri e tijoxelabꞌ xebꞌe kꞌu pa ri tinimit, xeꞌkiriqa kꞌut ronojel jetaq ri xubꞌij ri Jesús chike. Xkibꞌan kꞌu ri rekeqꞌij rech ri Pascua. \p \v 14 Are xopan ri qꞌotaj rech ri waꞌim, ri Jesús xtꞌuyiꞌ kukꞌ ri utijoxelabꞌ chwi ri mexa. \v 15 Kꞌa te riꞌ xubꞌij chike: Sibꞌalaj nurayim loq utijik waꞌ we rekeqꞌij riꞌ iwukꞌ nabꞌe cho ri nukamikal. \v 16 Rumal kꞌa te kintij chi waꞌ junmul are kopan ri qꞌij rech ri ajawarem rech ri Dios. \p \v 17 Xukꞌam kꞌu ri qumubꞌal vino, xutyoxij che ri Dios, kꞌa te riꞌ xubꞌij: Chijacha chiꞌwach, chixqumunoq. \v 18 Qas tzij kinbꞌij chiꞌwe chi man kinqumuj ta chi na ri uwaꞌl uva, kꞌa pa ri qꞌij ri kape ri ajawarem rech ri Dios. \p \v 19 Xuqujeꞌ xukꞌam ri kaxlan wa, are xtyoxitaj rumal che ri Dios xuya chike ri utijoxelabꞌ, xubꞌij: We kaxlan wa riꞌ are retwachil nubꞌaqil ri kajach na rumal iwe, chitijaꞌ che naꞌtabꞌal we. \p \v 20 Are xtijtaj ri kirekeqꞌij, xukꞌam ri qumubꞌal xubꞌij: Are waꞌ retwachil ri kꞌakꞌ chomanik ri kabꞌantaj na pa ri nukikꞌel ri katixtobꞌ na rumal iwe. \p \v 21 Chiwetaꞌmaj kꞌut chi kꞌo wukꞌ puꞌwiꞌ ri mexa ri uqꞌabꞌ ri kinjachow na. \v 22 Qas tzij ri Ukꞌojol ri Achi kajach na jetaq ri tzꞌibꞌatal loq, xa kꞌu kꞌax rech ri kajachow na. \p \v 23 Ri tijoxelabꞌ kꞌut xkichapleꞌj utatabꞌeloꞌxik chibꞌil taq kibꞌ: ¿Jachin kabꞌanow na wa we riꞌ? \p \v 24 Xuqujeꞌ kakitatabꞌela chibꞌil taq kibꞌ jachin ri nim ubꞌanik chikixoꞌl. \v 25 Ri Jesús kꞌut xubꞌij chike: Ri e taqanel pa kiwiꞌ ri e tinimit kakibꞌan kꞌax chike ri kiwinaq, xuqujeꞌ are keqꞌinomar pa kiwiꞌ ri winaq, kakibꞌij chi sibꞌalaj e utz, xa kꞌu man je ta riꞌ. \v 26 Man jeꞌ ta kꞌu riꞌ kixnoꞌjin ix, xane ri winaq ri karaj kux nim uqꞌij, rajawaxik kunitzꞌarisaj ribꞌ. Xuqujeꞌ ri karaj kataqanik are chuxoq patanijel. \v 27 Rumal ¿jachin ta kꞌu riꞌ ri nim uqꞌij? ¿La are ri winaq ri katꞌuyiꞌ chwi ri mexa o are ri kapatanijik? ¿La man kꞌu are nim uqꞌij ri katꞌuyiꞌ puꞌwiꞌ ri mexa? Pune jeriꞌ, in kꞌo in chiꞌxoꞌl che ipatanixik. \p \v 28 Ix kꞌut, ixkꞌolinaq wukꞌ pa ronojel ri kꞌaxkꞌolal ri wikꞌowisam. \v 29 Rumal kꞌu riꞌ kinya chiꞌwe ri jun ajawarem, jetaq ri xuya chwe in, ri tataxel. \v 30 Rech kixtꞌuyiꞌ na wukꞌ pa ri nuajawarem, xuqujeꞌ kixtꞌuyiꞌ pa ri jeꞌlik tem kiqꞌat tzij pa kiwiꞌ ri lajuj wok winaq aꞌj Israel. \r (Mateo 26:31-35; Marcos 14:27-31; Juan 13:36-38) \p \v 31 Simón, ri Itzel xatuto rech karetzꞌabꞌej awach, jetaq ri kakꞌulmataj rukꞌ ri tiriko.\f + \fr 22:31 \fr*\ft Are xaq kubꞌij jetaq ri kakꞌulmataj rukꞌ ri tiriko are kubꞌij jas ri kubꞌan ri itzel kuꞌtaqchiꞌj ri winaq pa mak. \ft*\f* \v 32 Xa kꞌu xinbꞌan chꞌawem paꞌwiꞌ rech man kattzaq ta pa ri akojobꞌal, xuqujeꞌ are kattzalij wukꞌ kaya kichuqꞌabꞌ ri awachalal. \p \v 33 Xubꞌij ri Simón Pedro che: Rajawam nukꞌuꞌx kineꞌ ukꞌ la, pune keꞌ la pa ri cheꞌ, xuqujeꞌ we kakam la. \p \v 34 Ri Jesús xubꞌij: Pedro, kamik are majaꞌ katzitziriqiꞌn ri akꞌ, kawawaj na ubꞌixik oxibꞌ mul chi awetaꞌm nuwach. \p \v 35 Kꞌa te riꞌ xubꞌij ri Jesús chike konojel ri utijoxelabꞌ: Are xixintaq bꞌik, xinbꞌij chiꞌwe chi maj kꞌolibꞌal irajil kikꞌambꞌik, xuqujeꞌ maj ixajabꞌ kikꞌambꞌik, ¿la kꞌo kꞌu xajawataj chiꞌwe? \p Ri tijoxelabꞌ xkibꞌij: Man kꞌo taj. \p \v 36 Chanim kꞌut ri kꞌo yakbꞌal urajil chukꞌama bꞌik, je xuqujeꞌ ri kꞌo uchim, are kꞌu ri maj kꞌo rukꞌ chukꞌayij ri umanta chuloqꞌo jun usakꞌibꞌal. \v 37 Rumal kinbꞌij chiꞌwe chi kakꞌulmataj na ronojel ri tzꞌibꞌatal loq: \qt Ri areꞌ xajilax chkixoꞌl ri e bꞌanal taq kꞌax.\qt*\x + \xo 22:37 \xo*\xt Isaías 53:12.\xt*\x* Tajin kꞌu kakꞌulmataj ri tzꞌibꞌatal loq chwij. \p \v 38 Ri tijoxelabꞌ xkibꞌij: Ajawxel, kꞌo kebꞌ sakꞌibꞌal qukꞌ. \p Ri Jesús xubꞌij chike: Xaqareꞌ laꞌ. \s Ri Jesús kubꞌan chꞌawem pa ri juyubꞌ Olivos \p \v 39 Xel bꞌik ri Jesús pa ri tinimit jetaq ri naqꞌatal che, xeꞌ pa ri juyubꞌ Olivos. Ri utijoxelabꞌ xeteriꞌ bꞌik ri chirij. \r (Mateo 26:36-46; Marcos 14:32-42) \m \v 40 Are xoꞌpan pa ri juyubꞌ, xubꞌij chike: Chibꞌana chꞌawem rech man kixtzaq ta pa ri mak. \p \v 41 Ri Jesús kꞌut xutas apanoq ribꞌ chike ri utijoxelabꞌ, kꞌa te riꞌ xukiꞌk xubꞌan chꞌawem. \v 42 Xubꞌij kꞌut: Tat, kꞌo ta bꞌa ne wi, kaj la man kinriq ta waꞌ we kꞌaxal riꞌ, xa kꞌu man in taj kabꞌan we, xane lal. \p \v 43 Xukꞌut kꞌu ribꞌ jun \w ángel\w* cho chuyaꞌik uchuqꞌabꞌ. \v 44 Sibꞌalaj kꞌax kꞌu ri ranimaꞌ xubꞌan kꞌu chꞌawem rukꞌ chuqꞌabꞌ, sibꞌalaj xel kꞌu pa jaꞌ, ri jaꞌ ri xel che jer kꞌo ri utzatzal ri kikꞌ xtzꞌutuw pa ri ulew. \p \v 45 Are xtoꞌtaj che chꞌawem, xtzalij kukꞌ ri utijoxelabꞌ, tajin kꞌu kewarik xubꞌuꞌriqaꞌ, rumal sibꞌalaj e qꞌiꞌtajinaq rumal ri bꞌis ri kakinaꞌo. \v 46 Xubꞌij ri Jesús chike: ¿Jas che tajin kixwarik? Chixwaꞌjiloq, chibꞌana chꞌawem rech man kixtzaq ta pa mak. \s Kachap ri Jesús kumal ri ukꞌulel \r (Mateo 26:47-56; Marcos 14:43-50; Juan 18:2-11) \p \v 47 Kꞌa tajin na katzijon ri Jesús are xaq kꞌa teꞌ xoꞌpan sibꞌalaj e kꞌi winaq, nabꞌe bꞌik chikiwach jun chike ri tijoxelabꞌ ubꞌiꞌ Judas. Ri Judas xqet chuxukut ri Jesús, rech xutzꞌumaj. \v 48 Ri Jesús xuta che ri Judas: ¿La rukꞌ jun tzꞌumanik kakꞌayij ri uKꞌojol ri Achi? \p \v 49 Are kꞌu ri e tijoxelabꞌ ri kisutim rij ri Jesús, are xkilo ri tajin kakꞌulmatajik xkibꞌij: Ajawxel, ¿la utz kujchꞌoꞌjin rukꞌ sakꞌibꞌal? \p \v 50 Jun kꞌut chike ri tijoxelabꞌ xusakꞌij bꞌik ri wiqiqꞌabꞌ uxikin ri patanil re ri kinimal ri chꞌawenel cho ri Dios chikiwach ri winaq. \v 51 Ri Jesús xubꞌij chike: Chiya chilaꞌ. \p Xuchap kꞌu ri uxikin ri achi, xukunaj. \v 52 Kꞌa te riꞌ xubꞌij chike ri e kꞌamal taq kibꞌe ri e chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq, chike ri e chajil taq ri Templo rech ri Dios, xuqujeꞌ chike ri e kꞌamal taq kibꞌe ri winaq, ri xuꞌlik chuchapik. ¿La in jun elaqꞌom kꞌut che ri kixpe chinuchapik rukꞌ sakꞌibꞌal rachiꞌl cheꞌ? \v 53 Xinkꞌojiꞌ ya ronojel qꞌij iwukꞌ pa ri Templo, maj ya jun xutzaq uqꞌabꞌ chwij, xa kꞌu xopan ri qꞌotaj are ri qꞌequꞌmal kabꞌan rech. \s Ri Pedro karawaj ubꞌixik ri Jesús \r (Mateo 26:57-58, 69-75; Marcos 14:53-54, 66-72; Juan 18:12-18, 25-27) \p \v 54 Xkichap kꞌu ri Jesús, xkikꞌam bꞌik cho rachoch ri ki kinimaꞌqil ri chꞌawenel cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq. Ri Pedro kꞌut utereneꞌm ri Jesús, xa kꞌu naj kꞌo wi kan che. \v 55 Xkikuch jun qꞌaqꞌ cho ri ja, konojel xkimulij kibꞌ chirij, ri Pedro xtꞌuyiꞌ xuqujeꞌ kukꞌ. \v 56 Xa kꞌu kꞌo jun aj ikꞌ xrilo chi tꞌuyul qaj ri Pedro kukꞌ, kꞌo xukaꞌyej xubꞌij che: Waꞌ we achi riꞌ rachiꞌl xuqujeꞌ ri Jesús. \p \v 57 Ri Pedro kꞌut xrawaj ubꞌixik, xubꞌij: Ixoq, man wetaꞌm ta in uwach ri achi riꞌ. \p \v 58 Man naj ta qꞌotaj ikꞌowinaq are xpe chi jun achi, xubꞌij che ri Pedro: At xuqujeꞌ at kachiꞌl. \p Ri Pedro xubꞌij: Achi, man e wachiꞌl ta in. \p \v 59 Are xikꞌow jun hora, kꞌo chi jun achi xubꞌij che ri Pedro: Waꞌ we achi riꞌ rachiꞌl ri Jesús, aj Galilea xuqujeꞌ. \p \v 60 Ri Pedro xubꞌij: Achi man wetaꞌm ta in jas riꞌ tajin katzijoj rij. Qas che ri qꞌotaj ri xutzalij uwach ri tzij, xtzitziriqiꞌn ri amaꞌ akꞌ. \v 61 Are kꞌu ri Ajawxel xtzalqꞌomijik, xukaꞌyej ri Pedro. Xnaꞌtaj kꞌu che ri Pedro jas ri bꞌiꞌtal che rumal ri Ajawxel: Kꞌamajaꞌ na katzitziriqiꞌn ri akꞌ are kawowaj uqꞌalajisaxik nuwach oxibꞌ mul. \v 62 Xel kꞌu loq chilaꞌ xutzoqopij jun bꞌisobꞌal laj roqꞌej. \s Katzeꞌx uwach ri Jesús kumal ri ajchꞌoꞌjabꞌ chajil tinimit \r (Mateo 26:67-68; Marcos 14:65) \p \v 63 Ri achyabꞌ kꞌut ri e chajininaq ri Jesús xkichapleꞌj uchꞌayik xuqujeꞌ utzeꞌxik uwach. \v 64 Xkichꞌuq ri ubꞌoqꞌoch, kꞌa te riꞌ kakita che: Chariqaꞌ jachin xatchꞌayowik. \p \v 65 Je xuqujeꞌ sibꞌalaj kꞌi kꞌax taq tzij xkibꞌij che. \s Ri Jesús kopan cho ri Pilato xuqujeꞌ cho ri Herodes \r (Mateo 26:59-66; Marcos 14:55-64; Juan 18:19-24) \p \v 66 Are xsaqirik, xkimulij kibꞌ konojel ri e kꞌamal taq bꞌe ke ri tinimit, ri e kꞌamal taq kibꞌe ri e chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq, je xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik, xkikoj kichuqꞌabꞌ chi keꞌ ri Jesús chkiwach ri e qꞌatal taq tzij. \v 67 Xkibꞌij kꞌu che: chabꞌij chaqe we at ri, ri at Cristo. \p Ri Jesús, xubꞌij: Pune kinbꞌij chiꞌwe, riꞌ man kinikoj taj. \v 68 We ta kinbꞌan xuqujeꞌ kꞌotbꞌal chiꞌ chiꞌwe, man kitzalij ta riꞌ uwach. \v 69 Xa kꞌu kamik riꞌ ri uKꞌojol ri Achi katꞌuyiꞌ na pa ri uwiqiqꞌabꞌ ri Dios, ri kwinel che ronojel. \p \v 70 Konojel kꞌu ri winaq junam xkibꞌij: ¿La at kꞌut at ukꞌojol ri Dios? \p Ri Jesús xubꞌij: Ix xixbꞌinik. \p \v 71 Ri winaq kꞌut xkibꞌij: ¿La kaꞌjawataj kꞌu na winaq rech kakiqꞌalajisaj chaqe ri xubꞌij? Uj xqata rukꞌ ri qaxikin ri xubꞌij rukꞌ ri uchiꞌ. \c 23 \s Ri Jesús kꞌo cho ri qꞌatal tzij Pilato \r (Mateo 27:1-2, 11-14; Marcos 15:1-5; Juan 18:28-38) \p \v 1 Xewaꞌjil kꞌu konojel ri winaq, kꞌa te riꞌ xkikꞌam bꞌik ri Jesús cho ri Pilato. \v 2 Xkichapleꞌj kꞌu utzujuxik, jewaꞌ xkibꞌij: Xqariq we achi riꞌ, tajin kuꞌsach ri winaq pa ri qatinimit, man karaj ta xuqujeꞌ kutoj ri alkabal che ri nim qꞌatal tzij pa Roma. Kubꞌij xuqujeꞌ chi are Cristo, jun taqanel. \p \v 3 Xaq jeriꞌ ri Pilato xukꞌot uchiꞌ ri Jesús: ¿La at, ri at kitaqanel ri winaq aꞌj Israel? \p Ri Jesús xubꞌij che: At xatbꞌinik. \p \v 4 Ri Pilato kꞌut xubꞌij chike ri e kꞌamal taq bꞌe ke ri chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq, xuqujeꞌ chike ri sibꞌalaj e kꞌi winaq: Maj mak kinriq chrij we achi riꞌ. \p \v 5 Ri winaq kꞌut xkibꞌij: We achi riꞌ uchapleꞌm loq pa Galilea xuqujeꞌ pa ronojel Judea, xul kꞌa waral, rukꞌ ri ukꞌutuꞌn, kusach kikꞌuꞌx ri winaq rech ri tinimit. \p \v 6 Are xuta ri Pilato ri xbꞌix che, xuta chike ri winaq we aꞌj Galilea ri achi ri. \v 7 Xutabꞌej kꞌu rech chi ri Jesús kel pa ri tinimit jawjeꞌ ri kaqꞌatow wi tzij ri Herodes, xuꞌtaq bꞌik je laꞌ, rumal che taq ri qꞌij riꞌ, ri Herodes kꞌo pa Jerusalén. \v 8 Ri Herodes are xril ri Jesús sibꞌalaj xkiꞌkotik, rumal cher rayeꞌm karil jun nimalaj kꞌutbꞌal jetaq ri kubꞌan ri Jesús, xaq utom ri kakitzijoj ri winaq chirij ri Jesús. \v 9 Xuta kꞌu sibꞌalaj kꞌi kꞌotbꞌal chi che ri Jesús, xa ta kꞌu ne jun tzij xubꞌij ri Jesús che. \v 10 Kakimol kꞌu koq umak ri e kꞌamal taq kibꞌe ri e chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq, xuqujeꞌ ri aꞌjtijabꞌ rech ri taqanik, kakimol koq umak. \v 11 Ri Herodes kꞌut xuqujeꞌ ri e rajchꞌoꞌjabꞌ chajil tinimit xkichapleꞌj uyoqꞌik ri Jesús xuqujeꞌ kaketzelaj uwach. Xetaqan kꞌu chukojik jun atzꞌyaq ri sibꞌalaj kachuplinik chirij ri Jesús, kꞌa te riꞌ xkitaq chi bꞌik junmul cho ri Pilato. \v 12 Ri Herodes xuqujeꞌ ri Pilato man kechꞌabꞌen ta ibꞌ kanoq, xa kꞌu che ri qꞌij riꞌ xuꞌtzirik. \r (Mateo 27:15-20; Marcos 15:6-15; Juan 18:39; 19:6) \p \v 13 Xuꞌmulij kꞌu ri Pilato ri e kꞌamal taq kibꞌe ri e chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq, xuqujeꞌ ri e qꞌatal taq tzij, je xuqujeꞌ ri winaq. \v 14 Pilato xubꞌij chike ri winaq: Ix xikꞌam loq we achi riꞌ, kitzujuj chi tajin kuꞌtaqchiꞌj ri winaq che ubꞌanik itzel taq jastaq, are xinkꞌot uchiꞌ, xiwilo chi maj mak xinriq che. \v 15 Xuqujeꞌ qꞌalaj chi ri Herodes, maj mak xuriq chirij rumal laꞌ xutzalijisaj loq chinuwach, xaq jeriꞌ, chiwilaꞌ chi maj jun makaj xubꞌano ri rumal re yaꞌtalik kakamik. \v 16 Rumal kꞌu la kintaqan chuchꞌayik, kꞌa te riꞌ kintzoqopij bꞌik. \p \v 17 Xa kꞌu naqꞌatal wi che ri Pilato, pa taq ri nimaqꞌij rech Pascua, kutzoqopij jun bꞌanal kꞌax. \v 18 Are kꞌu ri winaq pa junamam xkibꞌij: Chakamisaj le achi leꞌ, are chatzoqopij ri Barrabás. \p \v 19 Ri Barrabás kꞌut jun achi, kojtal pa cheꞌ rumal ri kꞌax ubꞌanom pa ri tinimit, xuqujeꞌ rumal kamisanik. \v 20 Ri Pilato rumal are karaj kutzoqopij ri Jesús xuta chi junmul chike ri winaq. \v 21 Ri winaq kꞌut xkiraq kichiꞌ, xkibꞌij: ¡Ripoq! ¡Ripoq! \p \v 22 Xchꞌaw chi ri Pilato churox mul, xuta chike ri winaq: ¿Jas kꞌu ri xumakuj we achi ri? Man kꞌo ta makaj ubꞌanom ri rumal ri taqalik kakamik, pune jeriꞌ kintaqan chuchꞌayik, kꞌa te riꞌ kintzoqopij bꞌik. \p \v 23 Ri winaq kꞌut man xetaniꞌ ta churaqik kichiꞌ, xkita chi kakamisax ri Jesús. \v 24 Kꞌisbꞌal rech, ri Pilato xuya bꞌe che ri xkitoqꞌij ri winaq. \v 25 Xutzoqopij ri achi ri xkitoqꞌij ri winaq, ri kꞌo pa cheꞌ rumal man kaniman taj chike ri qꞌatbꞌal tzij xuqujeꞌ rumal kamisanik ri ubꞌanom, xuqujeꞌ xuya bꞌe chike ri winaq kakibꞌan rukꞌ ri Jesús jas ri karaj kikꞌuꞌx. \s Karip ri Jesús \r (Mateo 27:32-44; Marcos 15:21-32; Juan 19:17-27) \p \v 26 Are xkikꞌam bꞌik ri Jesús pa ripik, xkibꞌij che ri jun achi ubꞌiꞌ Simón ri kel pa ri tinimit Cirene, utzalijik loq che ri uchak cho ri saq, kareqaj bꞌik ri ripbꞌal, kutereneꞌj ri Jesús. \p \v 27 E kꞌi winaq ri aꞌj pa ri tinimit xkitereneꞌj ri Jesús, xuqujeꞌ e kiꞌ ixoqibꞌ, ri xkitꞌikitaꞌ uwa kikꞌuꞌx. xkibꞌisoj uwach ri Jesús. \v 28 Ri Jesús kꞌut xtzalqꞌomijik, xubꞌij chike: Ixoqibꞌ aꞌj Jerusalén, man kiniwoqꞌej taj in, are chiwoqꞌej iwibꞌ ix, xuqujeꞌ chiꞌwoqꞌej ri iꞌwal. \v 29 Qas tzij kinbꞌij chiꞌwe, kuꞌriqa na qꞌotaj ri kabꞌix na, utz ke ri ixoqibꞌ ri man kekꞌojiꞌ ta kal, xuqujeꞌ ri man xetubꞌisan ta wi. \v 30 Kakibꞌij kꞌu na chike ri juyubꞌ, \qt Chixtzaq loq pa qawiꞌ,\qt* \x + \xo 23:30 \xo*\xt Oseas 10:8.\xt*\x* xuqujeꞌ kakibꞌij na chike ri juyubꞌ. \qt Chujichꞌuqu kanoq. \qt* \v 31 Rumal we kabꞌan we riꞌ, are rax ri cheꞌ, jas ta kꞌu ri man kakꞌulmataj taj are chaqiꞌj ri cheꞌ. \p \v 32 Xuqujeꞌ ri winaq xeꞌkikꞌam bꞌik kebꞌ e bꞌanal taq kꞌax rech kekamisax xuqujeꞌ kanoq. \v 33 Are xoꞌpan pa ri jun leꞌaj ubꞌiꞌnam Calavera, xkirip ri Jesús xuqujeꞌ ri e kebꞌ e bꞌanal taq kꞌax, jun pa ri uwiqiqꞌabꞌ ri Jesús, jun pa ri umox. \v 34 Xubꞌij kꞌu ri Jesús: Tataxel, kuyu la kimak, xa man ketaꞌm ta la ri kakibꞌano. \p Are jewaꞌ tajin kubꞌij, xoꞌk che retzꞌabꞌexik jachin kechꞌabꞌen kan ri ratzꞌyaq ri Jesús. \v 35 Are kꞌu ri winaq kakikaꞌyej apanoq ri Jesús, ri e qꞌatal taq tzij kꞌut kakiyoqꞌ apanoq ri Jesús, xkibꞌij: Xuꞌkol ya nikꞌaj winaq chik. We kꞌu qas are Cristo, ri chaꞌtalik, chukolo xuqubꞌa ribꞌ. \p \v 36 Xeqet xuqujeꞌ ri ajchꞌoꞌjabꞌ chajil tinimit, xkichapleꞌj uyoqꞌik ri Jesús, xkitzuj kꞌu vinagre che. \v 37 Xkibꞌij che: Chakolo awibꞌ we at riꞌ ri at kirey ri winaq aꞌj Israel. \p \v 38 Kojom kꞌu jun tzꞌibꞌatalik puꞌwiꞌ ri Jesús, ri kubꞌij: ARE WAꞌ RI KIREY RI WINAQ AꞌJ ISRAEL. \p \v 39 Jun chike ri e bꞌanal taq kꞌax, ri riptalik xuchapleꞌj uyoqꞌik ri Jesús, xubꞌij che: ¿La man kꞌu at riꞌ ri at Cristo? Chakolo awibꞌ xuqujeꞌ chujakolo uj. \p \v 40 Ri jun bꞌanal kꞌax chik xuyaj ri rachiꞌl xubꞌij: ¿Man kaxiꞌj ta ne lo awibꞌ cho ri Dios, pune tajin kaqꞌat tzij paꞌwiꞌ? \v 41 Ri uj qas taqal chaqe we qꞌatoj tzij kabꞌan chaqe, rumal are tajin kaqatoj ri qamak, are kꞌu we achi riꞌ, maj etzelal ubꞌanom. \p \v 42 Kꞌa te riꞌ xubꞌij che ri Jesús: Chinnaꞌtaj che la are kape la pa ri ajawarem e la. \p \v 43 Ri Jesús xubꞌij che: Qas tzij kinbꞌij chawe, kamik katkꞌojiꞌ na wukꞌ pa ri jeꞌlalaj kꞌolibꞌal. \s Ri ukamikal ri Jesús \r (Mateo 27:45-56; Marcos 15:33-41; Juan 19:28-30) \p \v 44 Ri uwachulew kꞌut xmuqiꞌ pa ri qꞌequꞌmal, xchapleꞌtaj pa ri unikꞌaj qꞌij kꞌa pa ri unikꞌaj ri bꞌenaq qꞌij. \v 45 Xchup ri qꞌij, xuqujeꞌ xjisjobꞌ pa kebꞌ ri tasbꞌal upam ri tyoxalaj kꞌolibꞌal ri kꞌo pa ri Templo re ri Dios. \v 46 Are kꞌu ri Jesús rukꞌ chuqꞌabꞌ xuraq uchiꞌ, xubꞌij: \qt Tat, kinwuqxaꞌnij ri wanimaꞌ pa ri qꞌabꞌ la, \qt* \x + \xo 23:46 \xo*\xt Salmos 31:5.\xt*\x* kꞌa te riꞌ xkamik. \p \v 47 Ri kinimaꞌqil ri ajchꞌoꞌjabꞌ chajil tinimit, are xril ri xkꞌulmatajik, xuqꞌijilaꞌj ri Dios, xubꞌij: Qas tzij sibꞌalaj sukꞌ waꞌ we achi riꞌ. \p \v 48 Konojel kꞌu ri winaq ri xkimulij kibꞌ che rilik ri xkꞌulmatajik, kakitꞌikitaꞌ ri uwo kikꞌuꞌx \v 49 Are kꞌu ri winaq ri ketaꞌm uwach ri Jesús xuqujeꞌ ri ixoqibꞌ ri xkitereneꞌj loq are xel loq pa Galilea, kakikaꞌyej apanoq, naj e kꞌo wi che. \s Kamuq ri Jesús \r (Mateo 27:57-61; Marcos 15:42-47; Juan 19:38-42) \p \v 50 Kꞌo kꞌu jun achi, jun utz achi, sukꞌ ranimaꞌ, ubꞌiꞌnam José, kachiꞌl ri e kꞌamal taq bꞌe. \v 51 Man xukꞌam ta kꞌu uqꞌabꞌ rukꞌ ri kichomanik ri rachiꞌl, xuqujeꞌ rukꞌ ri xenoꞌjinik. Ri achi riꞌ kel pa ri tinimit Arimatea, rayeꞌm ri upetibꞌal ri ajawarem rech ri Dios. \v 52 We achi riꞌ xuta ri ubꞌaqil ri Jesús che ri Pilato rech kuꞌmuqu kanoq. \v 53 Are xqasataj loq rumal, xubꞌolqꞌotij bꞌik pa ri jun atzꞌyaq bꞌantal che lino, xuꞌya kan pa ri muqbꞌal ri kꞌo pa ri jun abꞌaj, jawjeꞌ xa ta ne jun winaq muqtal chilaꞌ. \v 54 We qꞌij riꞌ are qꞌij rech bꞌanbꞌal taq jastaq rech ri qꞌij rech uxlanem, ri jubꞌiqꞌ karaj kachapleꞌtajik. \p \v 55 Ri ixoqibꞌ ri xeteriꞌ loq chirij ri Jesús are xel loq pa Galilea xkitereneꞌj bꞌik ri José, xeꞌkilaꞌ jawjeꞌ kamuqiꞌ wi kan ri Jesús, xuqujeꞌ jas kabꞌan kan che ri ubꞌaqil pa ri jul. \v 56 Kꞌa te riꞌ xetzalij cho kachoch, xkitzukuj ri kꞌokꞌalaj taq kunabꞌal. Kꞌa te riꞌ xuxlanik jetaq ri kubꞌij ri taqanik. \c 24 \s Kakꞌastaj bꞌik ri Jesús chkixoꞌl ri kaminaqibꞌ \r (Mateo 28:1-10; Marcos 16:1-8; Juan 20:1-10) \p \v 1 Sibꞌalaj aqꞌabꞌ xebꞌe ri ixoqibꞌ pa ri nabꞌe qꞌij rech ri wuq qꞌij, xoꞌpan kꞌu chuchiꞌ ri muqbꞌal. Xkikꞌam bꞌik ri kꞌokꞌalaj taq kunabꞌal ri kiyakom kanoq. \v 2 Kꞌa te xkilo esatal kan ri abꞌaj chuchiꞌ ri muqbꞌal. \v 3 Are kꞌu xoꞌk bꞌik, man xkiriq ta ri ubꞌaqil ri Ajawxel Jesús. \v 4 Are kꞌu tajin kakitzijoj rij ri xkꞌulmatajik, xaq kꞌa teꞌ xetakꞌatobꞌ e kebꞌ achyabꞌ kachuplin ri katzꞌyaq. \v 5 Xkixiꞌj kꞌu kibꞌ ri ixoqibꞌ, xexukiꞌk xkiya ri kipalaj pa ri ulew, ri achyabꞌ kꞌut xkibꞌij chike: ¿Jas che kitzukuj ri Kꞌaslik chikixoꞌl ri kaminaqibꞌ? \v 6 Man kꞌo ta waral, xkꞌastaj uwach, naꞌtaj chiꞌwe ri xubꞌij chiꞌwe are kꞌo na iwukꞌ je laꞌ pa Galilea: \v 7 “Ri uKꞌojol ri Achi kajach na pa kiqꞌabꞌ ri achyabꞌ aꞌjmakibꞌ, karip xuqujeꞌ na, churox qꞌij kꞌut kakꞌastaj na uwach.” \p \v 8 Are jewaꞌ xkito, xnaꞌtaj kꞌu chike ri utzij ri Jesús. \v 9 Are xetzalij loq, xiltaj kan ri muqbꞌal kumal, xkitzijoj ronojel ri xkilo, chike ri e lajuj, xuqujeꞌ chike konojel ri e kꞌo chilaꞌ. \v 10 Are waꞌ ri ixoqibꞌ ri xeꞌkisolij ri muqbꞌal: ri María Magdalena, ri Juana, ri María unan ri Jacobo, xuqujeꞌ nikꞌaj ixoqibꞌ chik. \v 11 Are kꞌu ri tijoxelabꞌ man xkikoj taj ri xbꞌix chike, pa kikꞌuꞌx chi xaq kikonal ri ixoqibꞌ. \p \v 12 Ri Pedro kaxikꞌanik, xeꞌek pa ri muqbꞌal, xqet chuxukut. Are xkꞌayik, xwiꞌ kꞌo kan ri atzꞌyaq rech lino, ri xbꞌalqꞌotix wi ri Jesús. Kamayijan kꞌut, xtzalij cho rachoch rumal ri xkꞌulmatajik. \s Ri xkꞌulmataj pa ri bꞌe ri keꞌ pa ri tinimit Emaús \r (Marcos 16:12-13) \p \v 13 Pa we qꞌij riꞌ e bꞌenaq pa ri bꞌe kebꞌ chike ri tijoxelabꞌ. Bꞌenam ke pa jun alaj tinimit ubꞌiꞌ Emaús, julajuj kilómetros uxoꞌl rukꞌ ri tinimit Jerusalén. \v 14 Are kakitzijoj rij ri xkꞌulmataj pa ri tinimit Jerusalén. \v 15 Tajin kꞌu kakitzijoj rij are xqet ri Jesús, xuchapleꞌj bꞌinem kukꞌ. \v 16 Man xkichꞌobꞌ ta kꞌu uwach rumal cher tzꞌapital ri kibꞌoqꞌoch. \v 17 Xukꞌot kꞌu kichiꞌ, xubꞌij: ¿Jas ri tajin kitzijoj la rij? \p Ri e tijoxelabꞌ xetakꞌiꞌ, xkichiqibꞌa ri kipalaj pa ri ulew. \p \v 18 Jun chike ri tijoxelabꞌ ubꞌiꞌnam Cleofas xubꞌij che: ¿La xaq xwi ri at, ri at solinel pa ri tinimit Jerusalén, ri man xawetaꞌmaj ta ri xkꞌulmatajik? \p \v 19 Ri Jesús xuta chike: ¿Jas kꞌu riꞌ ri xkꞌulmatajik? Are ri Jesús aj Nazaret, jun qꞌalajisal utzij ri Dios, sibꞌalaj kwinel che nimaq taq chak, xuqujeꞌ sibꞌalaj utz ri katzijon cho ri Dios xuqujeꞌ chkiwach ri winaq. \v 20 Are kꞌu ri e qꞌatal taq qatzij, xuqujeꞌ ri e kꞌamal taq kibꞌe ri e chꞌawenelabꞌ cho ri Dios pa kiwiꞌ ri winaq xkijacho rech kaqꞌat tzij puꞌwiꞌ, rech kakamisaxik xuqujeꞌ rech karipik. \v 21 Kuꞌl kꞌu qakꞌuꞌx uj chi areꞌ kakolow ri qatinimit Israel, xeꞌ kꞌu oxibꞌ qꞌij ri xbꞌantaj we kꞌulmatajem riꞌ. \v 22 E kꞌo xuqujeꞌ e nikꞌaj e qachiꞌl ixoqibꞌ ri xebꞌe pa ri muqbꞌal che we aqꞌabꞌil riꞌ, xilkitzijoj kꞌu ri mayijabꞌal jastaq chaqe. \v 23 Man xkiriq ta ri ubꞌaqil ri Jesús, xaq xwi xkitzijoj chaqe chi xkikꞌut kibꞌ jujun angelibꞌ chkiwach, xkibꞌij chike chi ri Jesús kꞌaslik. \v 24 E kꞌo chi kꞌu nikꞌaj e qachiꞌl ri xebꞌe pa ri muqbꞌal, xeꞌkiriqaꞌ jetaq ri xulkibꞌij ri qachiꞌl ixoqibꞌ chaqe, xa kꞌu man xkil ta uwach ri Jesús. \p \v 25 Ri Jesús xubꞌij chike: Sibꞌalaj maj iwetaꞌmabꞌal, xuqujeꞌ sibꞌalaj kakabꞌalaj ikꞌuꞌx, chukojik ronojel ri xkibꞌij kan ri e qꞌalajisal taq utzij ri Dios. \v 26 ¿La man kꞌu choqꞌaqꞌ na kuriq taq waꞌ we kꞌax riꞌ, ri Cristo are majaꞌ kok pa ri rajawarem? \p \v 27 Xuchapleꞌj kꞌu utzijoxik rij ri bꞌiꞌtal loq chirij kumal ri e qꞌalajisal taq rech ri utzij ri Dios, xuchapleꞌj la rukꞌ ri Moisés xuqujeꞌ konojel ri e qꞌalajisal taq rech ri utzij ri Dios, ri kitzꞌibꞌam loq pa ri uchoch wuj. \p \v 28 Are xenaqajin che ri leꞌaj ri kekanaj wi kan ri tijoxelabꞌ, ri Jesús xujaluj chi naj ri keꞌ wi na. \v 29 Ri tijoxelabꞌ kꞌut xkibꞌij che: Xeꞌ le qꞌij, chatkanaj kan qukꞌ, kok aqꞌabꞌ chawe. Xaq jeriꞌ xkanaj kan kukꞌ. \v 30 Are e kꞌo puꞌwiꞌ ri mexa, xukꞌam ri kaxlan wa, xutewechiꞌj, xupirij, kꞌa te riꞌ xujach chike. \v 31 Xjaqataj kꞌu ri kibꞌoqꞌoch, xkichomaj kꞌu uwach, xaq kꞌu kꞌa teꞌ xsachik. \v 32 Kakibꞌij kꞌu chibꞌil taq kibꞌ: ¿La chi man kaqꞌaqꞌan ri qanimaꞌ are tajin katzijon la qukꞌ pa ri bꞌe chirij ri uchoch wuj? \p \v 33 Aninaq xewaꞌjilik, xetzalij loq pa Jerusalén, chilaꞌ xuleꞌkiriqa wi ri e julajuj tijoxelabꞌ, kimulim kibꞌ, xuqujeꞌ ri e winaq ri e kꞌo kukꞌ. \v 34 Ri e julajuj xkibꞌij che: Qas xkꞌastaj wi ri Ajawxel, xukꞌut ribꞌ cho ri Simón. \p \v 35 Ri e kebꞌ tijoxelabꞌ kꞌut xkitzijoj jas ri xkꞌulmataj kukꞌ pa ri bꞌe, xuqujeꞌ xkitzijoj chi kꞌa te xkichꞌobꞌ uwach ri Jesús are xujach ri kaxlan wa. \s Ri Jesús kukꞌut ribꞌ chkiwach ri utijoxelabꞌ \r (Mateo 28:16-20; Marcos 16:14-18; Juan 20:19-23) \p \v 36 Kꞌa tajin na kakitzijoj rij ri xkꞌulmatajik, are xtakꞌatobꞌ ri Jesús chikixoꞌl. “Jaꞌmaril chiꞌwe,” xcha chike. \p \v 37 Sibꞌalaj xkixiꞌj kibꞌ pa kikꞌuꞌx chi jun subꞌunel xkilo. \v 38 Ri Jesús kꞌut xuta chike: ¿Jas che sibꞌalaj kixiꞌj iwibꞌ? ¿Jas che sibꞌalaj kakabꞌalaj ikꞌuꞌx? \v 39 Chiwila le waqan xuqujeꞌ le nuqꞌabꞌ. Qas in wi, chinichapaꞌ rech qas kiwilo. Jun uxlabꞌal maj bꞌaq che xuqujeꞌ maj utyoꞌjal, ri in kꞌut utz kinichapo. \p \v 40 Are xbꞌiꞌtaj we riꞌ, xukꞌut ri uqꞌabꞌ xuqujeꞌ ri raqan chkiwach. \v 41 Kꞌamajaꞌ kꞌu kakikojo chi qas areꞌ, rumal ri kiꞌkotemal xuqujeꞌ rumal kemayijanik, ri Jesús kꞌut xuta chike: ¿La kꞌo jastaq tijowik rij iwukꞌ? \p \v 42 Xkiya kꞌu chꞌaqaꞌp bꞌolom kar che. \v 43 Xukꞌam kꞌut, kꞌa te riꞌ chkiwach xutijo, kꞌa te riꞌ xubꞌij chike: \v 44 Are xinkꞌojiꞌ iwukꞌ, xinbꞌij chiꞌwe chi kakꞌulmataj ronojel ri tzꞌibꞌatal loq chwij, pa ri taqanik rech ri Moisés, xuqujeꞌ pa ri kiwuj ri e qꞌalajisal taq rech ri utzij ri Dios, xuqujeꞌ pa ri wuj rech Salmos. \p \v 45 Xujaq kꞌu ri kichomabꞌal rech kakichꞌobꞌ ri tzꞌibꞌatal kan pa ri uchoch wuj. \v 46 Xubꞌij kꞌu chike: Are waꞌ ri tzꞌibꞌatalik: “Ri Cristo kuriq na kꞌax, xuqujeꞌ kakꞌastaj na churox qꞌij. \v 47 Xuqujeꞌ pa ri ubꞌiꞌ katzijox na ri kꞌexoj kꞌuꞌx xuqujeꞌ ri kuybꞌal mak pa ronojel ri tinimit, kachapleꞌtaj bꞌik pa Jerusalén.” \v 48 Ri ix ix qꞌalajisal taq rech waꞌ we jastaq riꞌ. \v 49 Kintaq kꞌu na loq, ri utzujum kan ri nuTat chiꞌwe, xaq jeriꞌ chixkanaj na kanoq pa we tinimit riꞌ, kꞌa kayaꞌtaj na ri chuqꞌabꞌ rech chikajil chiꞌwe. \s Kapaqiꞌ ri Jesús chikaj \r (Marcos 16:19-20) \p \v 50 Te kꞌu riꞌ xuꞌkꞌam bꞌik ri utijoxelabꞌ, chuxukut ri tinimit Betania, xuyak kꞌu ri uqꞌabꞌ xuꞌtewechiꞌj. \v 51 Tajin kꞌu kuꞌtewechiꞌj na are xnajtin chike, rumal xkꞌam bꞌik chikaj. \v 52 Ri utijoxelabꞌ kꞌut xkiqꞌijilaꞌj, kꞌa te riꞌ sibꞌalaj xekiꞌkotik xetzalij pa ri tinimit Jerusalén. \v 53 Amaqꞌel kꞌut xekꞌojiꞌ pa ri Templo xkiqꞌijilaꞌj ri Dios.