\id GAL Bambam Galatians, South Sulawesi, Indonesia \h Galatia \toc1 Suha'na Paulus lako ingganna Jumaa' dio Galatia \toc2 Galatia \toc3 Gal. \mt1 Suha'na Paulus lako ingganna Jumaa' dio Galatia \imt1 Bätäna issinna \ip Inde suha' natuli' Paulus napakatuam ingganna jumaa' dio Galatia. Indo Galatia mesa propinsinna kahajaam Roma dio Asia Kecil. Issinna Galatia taia to Yahudi. Yolona indo to Galatia sangngim umpenombai debata lino. Sapo' tappana napa'pakahebaam Paulus indo Kaheba Katilallasam diona Puang Yesus, iya deemmi matappa'. Iya le'ba'i Paulus, deemmi kende' pekutanaam diona lalanna mendadi to Sahani battu diua to matappa'. Aka tä' naissam indo tau naua battu la pahallu hi tau untuhu'i Pepaondonganna Musa,\f + \fr 1:0 \ft Indo diuaam \fq Pepaondonganna Musa\ft , ingganna pahenta illaam peadasanna to Yahudi, taia angga mandi Sapulo Pahenta.\f* battu la tä' di. Sapo' situhu' tula'na Paulus tä' manggi' dituhu'i ingganna ia too, aka anggam kamatappasam lako Kristus la mebaba lako kasalamasam. Tä' deem senga'na pahallu la dihängänniam. Aka maka' matappa'um tau, iya la mepomalolom Puang Allataala, battu diua la malam tau ullambi' kasalamasam. Sapo' deem sanaka-naka tau ullelei jumaa' ma'patudu umbaho tula'na Paulus. Naua indo tau la pahallu dituhu'i asam ingganna Pepaondonganna Musa ke maelo'i tau la mepomalolo Puang Allataala. Aka yolona anggam to Yahudi, battu diua pessubunna Abraham, mala mendadi umma'na Puang Allataala. Dadi nasanga la pahallu tau untuhu'i asam ingganna kabiasaanna to Yahudi ke maelo'i tau mendadi umma'na Puang Allataala. \ip Dadi natuli' Paulus inde suha' anna napakatui lako ingganna jumaa' dio Galatia aka la umpamoloi indo tau to nababa bulim pepa'guhuam ia too, anna mala ma'pasule sule untuhu'i pepatuduam malolo. Situhu' Paulus, kamatappasanta lako Kristus nasuhum mendadikia' änä'na Abraham. Kalembasanna, kamatappasanta nasuhum napomalolokia' Puang Allataala umba susi umpomalolo Abraham kahana kamatappasanna. \ip Illaam pa'pahandusanna inde suha' napomakaleso Paulus diona lalanna mendadi mesa suhona Yesus Kristus, susi naua: “Mendadi suhoä' taia kahana pantuhona hupatau, taia toi hupatau muäkä'ä', sapo' Puang Allataala Ambeta anna Yesus Kristus untuhoä'.” Natulasam toi duka' Paulus diona indo anna natambai Puang Allataala anna mala indo Kaheba Katilallasam diona Änä'na napa'pakahebaam lako tau taianna to Yahudi (hondongam 1-2). Puhai ia too natula' polepi duka' Paulus diona kasilombunganna hupatau anna Puang Allataala, naua: tä' deem moi podo la mesa tau napomalolo Puang Allataala kahana untuhu'i Pepaondonganna Musa. Sapo' anggam mala mepomalolo Puang Allataala ke matappa'i tau lako Kristus Yesus (hondongam 3-4). Tappana illaam inde katampasanna suha'na (hondongam 5-6), napomasiä' Paulus diona pa'kamase kende' illaam kalena si mesa-mesa to Sahani kahana kamatappasanna lako Kristus la ma'tandaam lemba' illaam pa'palakoam mapianna. \iot Lesoanna issinna \io1 1. Kada passu'bä' (1:1-10) \io1 2. Inde Kaheba Katilallasam tä' buttu di hupatau bäbä, sapo' natahima Paulus yabo mai Yesus Kristus. (1:11-2:21) \io1 3. Napomalolokia' Puang Allataala taia kahana untuhu'ikia' Pepaondonganna Musa, sapo' kahana ungkatappa'ikia' Yesus Kristus. (3:1-4:31) \io1 4. Tä'kia' pahallu untuhu'i Pepaondonganna Musa, aka puhangkia' nalappasam Puang Yesus. Tä' diua la beba'kia' umpogau' dosa, sapo' la pahallukia' untuhu'i pa'elo'na Penaba Maseho. (5:1-6:10) \io1 5. Kada pebubum (6:11-18) \ie \c 1 \p \v 1 Inde suha' buttu di kao Paulus mesaä' suhona Yesus Kristus. Mendadi suhoä' taia kahana pantuhona hupatau, taia toi hupatau muäkä'ä', sapo' ma'kale Yesus Kristus untuhoä' anna Ambeta Puang Allataala to puha umpatibangonni dio mai alla'na to mate. \v 2 Salama'ki inggannakam solasubummua' to matappa' inde, lu lako ingganna jumaa' itim lembäna Galatia. \p \v 3 Handandanni Puang Allataala Ambetaa' sola Debatanta Yesus Kristus la untamba'koa' anna namana' kamasakkeam sola kamasannangam. \v 4 Yesus Kristus-um too puha umpebeem kalena dipatei anna mala nasolongkia' dio mai dosata anna nalappasangkia' dio mai kakuasaanna inde lino ponno kakadakeam. Napateem aka situhu' pa'elo'na Ambeta Puang Allataala to tapenombai. \v 5 Dipuji anna dipa'kasallei Puang Allataala sule lako salako-lakona. Abana inna la diua.\f + \fr 1:5 \fq Abana inna la diua: \ft naua illaam basa Yunani \fq Amin.\f* \s1 Anggam sahhupa Kaheba Katilallasam \sr 1:6-10 \p \v 6 Kukamängäikoa' pole', akanna malakoa' masimpam umpemboko'i Puang Allataala to untambaikoa' mendadi umma'na kahana pa'kamasena Kristus? Anna mentuhu' lako hakoa' indo kaheba senga' to nasangai hupatau “kaheba katilallasam”. \v 7 Anna setonganna tä' deem Kaheba Katilallasam senga' sulibanna indo puha kipatuduangkoa' itim. Sapo' ia anna ma'pateengkoa', aka deem tau itim umpahusa'a' penabammu ullemba'i senga' ia Kaheba Katilallasam diona Kristus. \v 8 Sapo' menna-menna umpa'pakahebaam “kaheba katilallasam” senga' sulibanna indo Kaheba Katilallasam to puha kipakahebaiangkoa', iya la Puang Allataala umpahuai katilakaam illaam allo ma'katampasanna! Moi la kami' umbaba kaheba senga' battu haka la malaika' yabo mai suhuga, tontäm duka' la napahuainna asam katilakaam Puang Allataala! \v 9 La kusulei pole indo puha kutulasangkoa' kuua: menna-menna umpa'pakahebaam “kaheba katilallasam” senga' sulibanna indo puha untahimaa', la Puang Allataala umpahuai katilakaam illaam allo ma'katampasanna! \p \v 10 La ussangai haka' too ke ma'kada susiä' mato-mato kuua: “Anna malaä' napuji hupatau?” Sapo' tää'. Aka anggam sahhupa kuhannuam: la napujiä' Puang Allataala. Aka maka' tia la kupeä lalanna la kuaka susi anna mala napohäeä' hupatau, iya taia hä' tia isanga sabua'na Kristus. \s1 Paulus mendadi suho aka natuho Puang Allataala \sr 1:11-24 \p \v 11 O inggannakoa' solasubungku pahallua' muissam muua inde Kaheba Katilallasam kupa'pakahebaam taia kaheba buttu di hupatau bäbä. \v 12 Aka tä' kutahima dio mai hupatau Kaheba Katilallasam ia too, battu haka la diua deem mesa tau umpatuduä'. Sapo' ma'kale Yesus Kristus umpalosaiä' issinna indo Kaheba Katilallasam. \p \v 13 Abana deemmia' uhhingngi diona pa'palakoangku yolona indo anna untuhu'ipä' peadasanna to Yahudi. Eta too tä' deem pada samabanda' pandahhaku lako umma'na Puang Allataala to ungkatappa'i Kristus. Si kupeä lalanna la kuaka susi anna mala kupempa'deam. \v 14 Anna illaam umpalako peadasanna to Yahudi, buda pada dadingku to Yahudi kutondom. Anna untuhu'i si'da-si'daä' ada' kabiasaanna nene to kuponene lambi' kupomate ke pahallui. \p \v 15 Moi anna susi gau'ku yolona, sapo' inna puhamä' natuho Puang Allataala indo illaampä' tambu'na indoku. Anna pa'kamasenam too nasuhum natambaiä' la mendadi pesuana. \v 16 Situhu' pa'elo'na Puang Allataala puha umpa'paissangam Änä'na lako kaleku anna mala indo Kaheba Katilallasam diona Änä'na kupa'pakahebaam lako tau taianna to Yahudi. Wattu eta too tä' deem moi podo la mesa tau lao kupellambi'i kupe'guhui pepatuduanna. \v 17 Tä' tooä' deem längäm Yerusalem umpellambi'i indo to mendiolo ia anna kao mendadi suho, sapo' lu lako hä' Arab. Iya mengkalao etamä' ma'pasule sule lako kota Damsyik. \v 18 Tallu taum dam mane le'ba'ä' pole' längäm Yerusalem sipengngissanni Petrus. Sapo' anggam sapulo lima benginna solakam yabo. \v 19 Anna tä'kam ia deem silambi' suho senga' sulibanna Yakobus solasubunna Yesus Debatanta. \v 20 Inde tula'ku Puang Allataala muitai, tä' kuua bäbä sapo' kada tongam. \p \v 21 Lessu'i ia too, iya le'ba'mä' lako lembäna Siria anna Kilikia. \v 22 Wattu eta too ingganna jumaa'na Kristus dio lembäna Yudea tä'pä' ia naissam aka tä'pakam deem silambi'. \v 23 Anggam si napekaheba natula' tau naua: “Indo to si undahhakam yolona, iya iam pole' temo umpa'pakahebaam kamatappasam lako Kristus, indo kamatappasam la napempa'deam battuam yolona.” \v 24 Lambi' sangngim umpa'kasallei sanganna Puang Allataala aka nahingngi indo kaha-kaha dadi lako kaleku. \c 2 \s1 Pengkähänganna Paulus lako taianna to Yahudi naakui suho yabo Yerusalem \sr 2:1-10 \p \v 1 Sapulo appa'i taunna iya le'ba' omä' längäm Yerusalem sola Barnabas anna kubabaipi duka' Titus. \v 2 Le'ba'ä' längäm Yerusalem eta too aka inna napalosaiä' Puang Allataala naua: “La längängko Yerusalem.” Suleki längäm ma'hempummakam, sapo' anggam pebaba ada' yabo kipasola ma'hempum. Iya kutulasammi diona indo pengkähäku umpa'pakahebaam Kaheba Katilallasam lako taianna to Yahudi. Kutulasam aka malallam penabangku, mase manii tä' naakui indo pebaba ada' yabo, iya la labu' bäbäm too indo lupu' hesoku lessu'-lessu'na sule lako temo.\f + \fr 2:2 \ft Aka nakasahaam Paulus mase manii indo to Yahudi to matappa'um tä' la muakui taianna to Yahudi to matappa'um ke tä'i untuhu'i duka' ingganna pahentana to Yahudi susinna disunna'.\f* \v 3 Sapo' katampasanna tä' mammi labu' aka indo Titus to umpasolaiä', moi anna mesa to Yunani sapo' tä' mammi dipassa la untuhu'i kabiasaanna to Yahudi disunna'.\f + \fr 2:3 \fq disunna': \ft kalembasanna, \fq ditille\ft . Situhu' pepaondonganna to Yahudi pahallu disunna' asam tau dipotanda diua mendadim umma'na Puang Allataala. Maka' tä' naakui pebaba ada' indo tula'na Paulus, iya umbai' la umpassa Titus sola ingganna taianna to Yahudi disunna' mane malai naangga' duka' umma'na Puang Allataala.\f* \v 4 Aka abana deem sanaka-naka tau muuai: “Pahallu tau disunna'.” Indo to muuai, mentama bäbä kakalebuanta mengkamma' mato-mato solata anna memata-matai hi ia. Napateem anna mala naissam aka kita si tapogau' to tä' tisäke' illaam ada' kabiasaanna to Yahudi aka mesangkia' kita Kristus Yesus. Aka napeä lalanna anna mala napatisäke'kia' duka' la manuhu' lako ingganna pahenta illaam peadasanna to Yahudi sihhapam sabua', tä' beba'. \v 5 Sapo' moi la sai'di' tala kipatamai indo tula'na, aka unjagaikanni kamaloloanna indo Kaheba Katilallasam anna mala tontä liu umba susi inna susinna anna kegunai lako kalemua'. \p \v 6 Anna indo pebaba ada' yabo Yerusalem to disangai to kasalle eta too, tä'um deem nataba'i indo pepa'guhuangku. (Aka kao-kao tä' deem alla'na kusi'dim to dipa'kasallei anna tau biasa. Aka tä' deem ma'se'la-se'la Puang Allataala.) \v 7 Tä' deem aka nahängänniam pepa'guhuangku, sapo' nakaleso hi naua kao nahannuam Puang Allataala umpa'pakahebaam Kaheba Katilallasam lako taianna to Yahudi umba susi uhhannuam Petrus umpa'pakahebaam Kaheba Katilallasam lako to Yahudi. \v 8 Aka Puang Allataala umbeem kamatohoam Petrus mendadi suhona Puang Yesus lako to Yahudi, anna kao-kao nabeennä' kamatohoam mendadi suhona Puang Yesus lako taianna to Yahudi. \v 9 Dadi naakui Yakobus, Petrus, anna Yohanes indo to diangga' andihi matoto'na ingganna to matappa' naua: “Abana dimana' Paulus pengkähängam ia too.” Lambi' bassim nasalama'ikam Barnabas mendadi tanda kasilombungangki. Mane sipattuju-tujukam, iya kikattum kiua, kami'-kami' sola Barnabas la mengkähä lakokam taianna to Yahudi, anna Yakobus ia sola Petrus anna Yohanes la mengkähä lako ia to Yahudi. \p \v 10 Anggam sahhupa napelau naua: “La si umpaillaam penaba liua' kapahalluanna to mase-maseki.” Anna abana kaha-kaha iam too duka' kupohäe si'da-si'da la kupalako. \s1 Paulus untappakadai Petrus dio Antiokhia \sr 2:11-14 \p \v 11 Sapo' tappana sule Petrus dio Antiokhia, iya kutappakadai dio olona tau buda aka sala pa'palakoanna. \v 12 Yolona si naakupi mangngande sola to matappa' taianna to Yahudi. Sapo' tappana sule sanaka-naka solana Yakobus yabo mai Yerusalem, iya umpelleim taianna to Yahudi anna tä' toom naaku sola-sola mangngande aka mahea' lako indo to Yahudi to si muuai: “Manggi' tau disunna' asam.” \v 13 Anna susi siam duka' to Yahudi senga' indo to matappa'um, sangngim ma'dua tambu' moka duka' mangngande sola taianna to Yahudi susi Petrus lambi' umbaba bulim duka' Barnabas aka napolai. \v 14 Tappana kuita Petrus tä'um ma'palako situhu' indo pepa'guhuam malolo talambi' illaam Kaheba Katilallasam, iya kupapähännim dio olona tau buda kuua: “Iko-iko mesako to Yahudi sapo' tubongko angga' taia to Yahudi si untuhu'i pa'palakoanna tau taianna to Yahudi. Dadi, akanna palla' dako iko la umpassa to matappa' untuhu'i pa'palakoanna to Yahudi?” \s1 Anggam mala mepomalolo Puang Allataala ke ungkatappa'i tau Kristus Yesus \sr 2:15-21 \p \v 15 Kami'-kami' didadiangkam inna to Yahudi taiakam to sulibam, battu diua to madosa.\f + \fr 2:15 \ft Situhu' peadasanna to Yahudi anggam to Yahudi mala dihekem umma'na Puang Allataala. Ingganna tau senga' nahekem to sulibam battu diua to madosa. Nakatappa'i naua: maka' dituhu'i ingganna Pepaondonganna Musa mala mepomalolo Puang Allataala.\f* \v 16 Sapo' moi anna susi, kiissam kiua tä' deem moi podo la mesa tau napomalolo Puang Allataala kahana untuhu'i Pepaondonganna Musa.\f + \fr 2:16 \ft Indo diuaam \fq Pepaondonganna Musa\ft , ingganna pahenta illaam peadasanna to Yahudi, taia angga mandi Sapulo Pahenta.\f* Sapo' anggam mala mepomalolo Puang Allataala ke matappa'i tau lako Kristus Yesus. Dadi matappa'kam kami' lako Kristus Yesus anna malakam napomalolo Puang Allataala kahana indo kamatappasangki, taia kahana untuhu'ikam Pepaondonganna Musa. Aka tä' deem moi podo la mesa tau dipomalolo kahana untuhu'i Pepaondonganna Musa. \p \v 17 Mane deenni, maka' kami' to Yahudi maelo'kam napomalolo Puang Allataala umpolalam kasilombungangki Kristus, sapo' naita hakam tau tä' untuhu'i ingganna Pepaondonganna Musa susi indo taianna to Yahudi (si diuaam to madosa), iya la mala haka diua Kristus umbabakam lako kamadosaam? Sapo' mannassa anna tä'i susi! \v 18 Maka' la ma'pasuleä' sule untuhu'i Pepaondonganna Musa indo to puha kupellei, sihhapam puha kuhenggäi anna mane la kupake'de' sule, iya iam tia isanga mannassa anna madosaä'. \v 19 Aka illaam indo si kupe'guhui issinna Pepaondonganna Musa, kuissammi kuua tä'um pahallu la kutuhu'i liu. Dadi kattum kasilombungangku Pepaondonganna Musa anna malaä' untuhu'i pa'elo'na Puang Allataala. \p Indo anna dipatei Kristus yabo kaju sitambem, naangga' Puang Allataala mateä' duka' sola Kristus.\f + \fr 2:19 \ft Umba susi mesa to mate tä'um nakuasai pahenta inde lino, susim too duka' to matappa' tä'um nakuasai Pepaondonganna Musa aka puham mate sola Kristus.\f* \v 20 Anna taiam kale-kaleku bäbä inde tubo temo, sapo' Kristus-um tubo illaam kaleku. Inde katuboangku temo kulingkai sola ponno kamatappasam lako Änä'na Puang Allataala to ungkamaseiä' anna puha umbeho kalena nabala'ä' dipatei. \v 21 Tä' kao untumpu pala'ä' mana' pa'kamasena Puang Allataala. Aka maka' diua Puang Allataala umpomalolo hupatau kahana umpalako ingganna Pepaondonganna Musa, iya labu' bäbä hi tia isanga indo kamateanna Kristus, aka sule Kristus dipatei anna mala mapia sule alla'na hupatau anna Puang Allataala. \c 3 \s1 Mepomalolo Puang Allataala kahana ungkatappa'i tau Kristus, taia kahana untuhu'i tau Pepaondonganna Musa \sr 3:1-14 \p \v 1 Sangngim to mahokoa' inggannakoa' to Galatia! Akanna ma'pateengkoa'? Menna umpatuduikoa' maho? Kusanga balingkoa' kupomasissäsam diona kalembasanna kamateanna Yesus Kristus yabo kaju sitambem. \v 2 Deem kaha-kaha pahallu si'da-si'da la kukutanaiangkoa': ussanga haka' iko napentamaikoa' Penaba Masehona Puang Allataala kahana untuhu'ikoa' Pepaondonganna Musa? Sapo' tää', aka napentamai hakoa' ia kahana uhhingngikoa' anna ungkatappa'i indo Kaheba Katilallasam. \v 3 Akanna susi sugali'ia' katomahoammu? Aka indo uhuna matappa'koa', pengkähäna Penaba Maseho umbakahui katuboammua'. Sapo' akanna maelo' dakoa' la umpalempä senga' katuboammu? La mala haka pa'pogausam kalemu umpatepukoa' dio olona Puang Allataala? \v 4 Tä' daka too deem gunana indo to puhaa' ussi'dingam? Tä' ia pole' la malaa' muua: “Tä' deem gunana.” \v 5 Ussanga haka' iko nabeengkoa' Puang Allataala Penaba Masehona anna umpadadi tanda memängä-mängä illaam alla'-alla'mua' kahana untuhu'ikoa' Pepaondonganna Musa? Tä' susi! Aka ia anna napateenni kahana uhhingngikoa' anna ungkatappa'i indo Kaheba Katilallasam. \p \v 6 Susi siam duka' Abraham yolona indo tisuha' illaam Battakada Debata naua: ungkatappa'i Puang Allataala Abraham nasuhum nasangai to malolo.\f + \fr 3:6 \fq Abraham: \ft Indo Abraham nene to naponene to Yahudi. Situhu' tulasanna to Yahudi anggam pessubunna Abraham to untuhu'i Pepaondonganna Musa mala mendadi umma'na Puang Allataala. Kad. 15:6, Rm. 4:3.\f* \v 7 Dadi pahallu: a' muissam muua: iai too matappa' längäm Puang Allataala, iya iam pessubunna si'da-si'da Abraham. \v 8 Tisuha' loppo'um illaam Battakada Debata naua la napomalolo Puang Allataala taianna to Yahudi kahana kamatappasanna. Kaheba Katilallasam ia too puham napaissanni loppo' illaam kadanna lako Abraham naua: “Iko napolalam la ditamba' ingganna hupatau illaam inde lino.”\f + \fr 3:8 \ft Kad. 12:3; 18:18; 22:18.\f* \v 9 Dadi ingganna hupatau to matappa' la ditamba' umba susi Abraham to matappa' ditamba'. \p \v 10 Dadi menna-menna uhhannuam kamanuhusanna lako Pepaondonganna Musa ia la umpomaloloi, tau ia too napassala Puang Allataala. Aka tä' deem moi podo la mesa tau napomalolo Pepaondonganna Musa umba susi tisuha' illaam Battakada Debata naua: “Menna-menna tä' umpalako asam ingganna indo tisuha' illaam Pepaondonganna Musa, ingganna tau ia too napassala Puang Allataala.”\f + \fr 3:10 \ft Pass. 27:26.\f* \v 11 Dadi mannassa diua tä' deem moi podo la mesa tau la napomalolo Puang Allataala kahana umpalako Pepaondonganna Musa. Aka ia too inna tisuha' illaam Battakada Debata naua: “Iai too kusangai malolo iam too la untahima katuboam bakahu kahana kamatappasanna.”\f + \fr 3:11 \ft Hab. 2:4.\f* \p \v 12 Kamanuhusam lako Pepaondonganna Musa sihhapangki' uhhannuam kamatohoam kaleta sapo' sisala hi kamatappasam lako Puang Allataala. Aka deem tisuha' illaam Battakada Debata naua: “Menna-menna untuhu'i asam issinna Pepaondonganna Musa la ullambi' katuboam mapia.”\f + \fr 3:12 \ft Sand. 18:5.\f* \p \v 13 Moi anna sihatam la napassalakia' Puang Allataala, sapo' Kristus ussolongkia' nasuhum malakia' kita lappa' dio mai indo pa'tahungkunganna. Aka deem tisuha' illaam Battakada Debata naua: “Menna-menna mate dipäso' yabo kaju sitambem, tau ia too to napassala Puang Allataala.”\f + \fr 3:13 \ft Pass. 21:23.\f* \v 14 Nabala'kia' Kristus anna mala indo pa'tamba' to puha nadandi Puang Allataala lako Abraham la dibeem duka' lako tau taianna to Yahudi kahana pengkähäna Kristus Yesus. Anna la untahimakia' Penaba Maseho indo to puha nadandi Puang Allataala ke ungkatappa'ikia' Yesus Kristus. \s1 Wattunnam temo matappa' hupatau lako Kristus, dadi tä'um la mepatette liu Pepaondonganna Musa \sr 3:15-25 \p \v 15 O inggannakoa' solasubungku, mapia ke mualaä' mesa pehapangam indo si dipogau'na allo-allo: Maka' deem tau umpadeem pa'dandiam anna naakuim teem patomali pa'dandiam ia too, iya tä'um deem moi podo la mesa tau la mala umpasalai, battu haka la nahängänni. \v 16 Susim too duka' ingganna pa'dandianna Puang Allataala puha nadandiam lako Abraham sule lako pessubunna. (Illaam Battakada Debata tä' deem naua lako Abraham: “ingganna pessubummu,” mato-mato la buda tau nauaam. Sapo' naua hia: “lako pessubummu,” kalembasanna anggam mesa pessubunna Abraham nahua pa'dandiam ia too, iam too Kristus). \v 17 Dadi, susi inde kalembasanna indo tula'ku ingngena': indo pa'dandianna Puang Allataala lako Abraham puham nakattu. Appa' hatu' tallu pulo ham taunna lessu'na mane nabeenni duka' Puang Allataala Pepaondonganna Musa lako hupatau. Dadi tä' deem lalanna Pepaondonganna Musa la mala umpasala battu diua ussapui pa'dandiam ia too. \v 18 Aka maka' hapanna manggi' tau la untuhu'i Pepaondonganna Musa mane malai tau ullambi' indo pa'mana'na Puang Allataala, iya iam tia isanga taia pa'dandianna Puang Allataala napolalam dibeem tau indo mana'. Sapo' pa'dandianna hi tia Puang Allataala lako Abraham nasuhum nabeem situhu' pa'kamasena. \p \v 19 Dadi maka' susi, iya aka hi gunana dipadeem Pepaondonganna Musa? Indo Pepaondonganna Musa dihängänniam anna mala ia pole' umpomakaleso kasalaanna hupatau untekka pa'elo'na Puang Allataala. Pepaondonganna Musa anggam tia meangga dipake sule lako kasuleanna indo mesa pessubunna Abraham to puha nadandi Puang Allataala.\f + \fr 3:19 \fq indo mesa pessubunna Abraham to puha nadandi Puang Allataala: \ft Kristus diuaam.\f* Indo Pepaondongam buda malaika' umpalanda'i lako Musa. Anna Musa ham pole' mendadi to dialla' umpalanda'i lako hupatau. \v 20 Mannassa deem yolo to sisabaliam mane dipahalluanni to dialla'. Sapo' indo anna ma'dandii Puang Allataala lako Abraham, iya tä' ia umpahalluam to dialla' aka ma'kalem ungkattui. \p \v 21 Dadi maka' susi, iya sipengka haka Pepaondonganna Musa anna pa'dandianna Puang Allataala? Mannassa anna tä'i! Aka maka' tia la mala dibeem katuboam hupatau situhu' Pepaondonganna Musa, iya tä'um tia manggi' la dipadeem indo pa'dandiam, aka la malam indo pa'palakoanna hupatau untuhu'i Pepaondonganna Musa napolalam napomalolo Puang Allataala. \v 22 Sapo' tä' susi, aka illaam Battakada Debata deem tisuha' naua: “Ingganna hupatau nadakka' bata' ulunna kakuasaanna dosa.” Anna mala naongei pole' Puang Allataala umbeem pa'dandiam lako to matappa'um indo puha nadandi la dibeem to ungkatappa'i Yesus Kristus. \p \v 23 Indo anna tä'pi lambi' wattunna deem kamatappasam lako Kristus, iya tisäke' si'da-si'dakia' illaam Pepaondonganna Musa. Sihhapangkia' to dikuhum aka nasäke'kia' ingganna pahenta ia too. Anna susi liu sule lako wattunna napa'patandaam Puang Allataala indo kamatappasam lako Kristus. \v 24 Dadi indo Pepaondonganna Musa napatettekia' sule lako kasuleanna Kristus anna mala ungkatappa'ikia' Kristus nasuhum napomalolokia' Puang Allataala. \v 25 Iya wattunnam pole' temo mala matappa' hupatau lako Kristus, dadi tä'ungkia' la napatette liu Pepaondonganna Musa. \s1 Nalappasangkia' Kristus dio mai Pepaondonganna Musa nasuhum mendadingkia' änä'na Puang Allataala \sr 3:26–4:7 \p \v 26 Dadi kahana kamatappasammua' lako Kristus Yesus nasuhum mendadi änä'na asammokoa' Puang Allataala. \v 27 Aka inggannakoa' to balim ditedo' mendadi pentuhu'na Kristus, illaammia' kalemu ingganna sipa'na Kristus. \v 28 Dadi tä'um pole' deem se'lana hupatau dio olona Puang Allataala, to Yahudi anna taianna to Yahudi, sabua' anna taianna sabua', muane anna baine, aka ia asanna mesam illaam Kristus Yesus. \v 29 Dadi kahana umma'nangkoa' Kristus, iya ikonna' too pessubunna Abraham anna to namana' Puang Allataala indo to puha nadandi. \c 4 \p \v 1 Diona indo tula'ku ingngena', la mualaä' mesa pehapangam: Mesa änä'-änä' namana' kulle ambena tä'pi mala ungkuasai indo kulle ia too aka bahinni'pi. Moi anna ia muampuam asanni indo kulle, sapo' sihhapampi sabua' aka nakuasaipi tau senga'. \v 2 Aka deem tau senga' muuhusanni kapahalluanna anna nalima'iam indo kullena sule lako lambi' wattunna indo napa'tantuam ambena. \v 3 Susim too duka' lako kitaa' indo anna tä'pakia' matappa', sihhapangkia' indo änä'-änä' bahinni' aka nakuasaipakia' ingganna kakuasaam inde lino.\f + \fr 4:3 \fq ingganna kakuasaam inde lino: \ft deem tau muuai: debata lino battu diua setam, anna deem duka' muuai: kabiasaanna anna pahentana hupatau.\f* \v 4 Sapo' tappana lambi' indo wattu puha napa'tantu Puang Allataala, iya ussuam Änä'na mentama inde lino. Indo Änä'na nadadiam mesa baine anna mendadi to Yahudi manuhu' lako Pepaondonganna Musa \v 5 anna mala ussolom to nadakka' bata' ulunna Pepaondonganna Musa, nasuhum malakia' pole' ditahima mendadi änä'na Puang Allataala. \v 6 Iya ussuam Penaba Masehona Änä'na tohho illaam kaleta, aka änä'nangkoa' Puang Allataala. Mengkähä indo Penaba Maseho illaam penabanta lambi' metambakia' taua: “O Papa', O Ambeku!” \v 7 Dadi tentomai taiangkoa' sabua', sapo' mendadingkoa' änä'na Puang Allataala. Kahana änä'nangkoa' Puang Allataala, dadi to nahuangkoa' duka' pa'mana'na indo puha napatokaam lako to mendadi änä'na. \s1 Kamalallangam penabanna Paulus diona to Galatia \sr 4:8-20 \p \v 8 Yolona tä'koa' muissam Puang Allataala nasuhum nakuasaikoa' to disangai debata sapo' setonganna taia Debata si'da-sia. \v 9 Sapo' temo muissammokoa' Puang Allataala, setonganna mapia puha ia ke diuai naissammokoa' Puang Allataala. Iya akanna maelo' ohakoa' iko la ma'pasule sule lako kakuasaam di lino to tä' deem kamatohoanna anna to tala mala dihannuam la mepamoloi?\f + \fr 4:9 \fq kakuasaam di lino: \ft susi \fq kakuasaam inde lino: \ft illaam 4:3.\f* Akanna maelo'koa' la naposabua' sule? \v 10 Ia anna kuuai maelo'koa' la naposabua' sule, aka si ma'hettemmokoa' untuhu'i ada' kabiasaanna to Yahudi susinna: umpakahoa'koa' allo ma'tantu, bulam ma'tantu, wattu ma'tantu, anna taum ma'tantu. \v 11 Nasuhum malallam penabangku aka labu' bäbä manii indo kamahesoangku umpa'kadua-duaikoa'. \p \v 12 O inggannakoa' solasubungku, kupelau si'da-si'da anna umpasusiiä'. Aka kao-kao balimä' umpellei indo ada' kabiasaanna to Yahudi anna kupasusiikoa' ingganna taianna to Yahudi. Anna tä' mammi deem kusi'dim kakadakeam umpogau'a' lako kaleku indo anna solapakia'. \v 13 La ungkilalaipia' tia indo anna masakiä', nasuhum iam kupa'pahandu'i kupaissannikoa' indo Kaheba Katilallasam. \v 14 Indo sakingku eta too nasussaikoa' nasuhum mendadi pa'sändäsam kasalle lako kalemua'. Moi anna susi ia too, tä' mammokoa' ungkahi'di'ä' sapo' untahima hä' ia sihhapam untahima mesa malaika' buttu yabo mai Puang Allataala battu diua sihhapangkoa' untahima kalena Kristus Yesus. \v 15 Wattu eta too masannam si'da-si'dakoa'. Sapo' akanna tä'i mala sule lako temo indo kamasannangammua'? Kuissam si'da-si'da kuua indo wattu eta too tandana ungkamaseiä', kela mala ungkalessu'ia' matammu, iya la umbeempä'. \v 16 Iya la ussangai hakä' too temo balimmua' aka kutulasangkoa' setappa'na? \p \v 17 Ingganna indo to mueli' issinna Kaheba Katilallasam napeä si'da-si'da lalanna anna mala nahuntu'koa'. Sapo' tä' mapia pattujunna, aka maelo'i la ungkattui kasilombungantaa' anna mala ia untuhu'ia' sola ponno penaba. \v 18 Abana mapia ke ma'kadua-duai tau uhhuntu' solata, assala'na lu lako kamapiaam. Sapo' la umpasusi liua' tä' angga mandi ke dioä' heem. \v 19 O inggannakoa' änä'ku to kukamasei, tentomai masussa pole omä' umpenabaangkoa' aka inde ussi'dim omä' kamapi'disam temo, sihhapannä' mesa baine mapi'di' ke mangnguhiba'i. Anna la tontä liupä' ussi'dim kamapi'disam lambi' kewwaka' manappa sipa'na Kristus illaam kalemua'. \v 20 Kupemulu si'da-si'da kela malaä' illaam alla'-alla'mua' temo anna mala kueli' opi pa'tula' makahha'ku matim aka tä' bäbäm pole' kuissam aka amo opi la kupogausangkoa'. \s1 Pehapangam diona Hagar anna Sara \sr 4:21-31 \p \v 21 O inggannakoa' to maelo' nadakka' bata' ulummu Pepaondonganna Musa, deem la kukutanaiangkoa': Tä' isanga ungkaleso manappaa' indo tisuha' illaam Pepaondonganna Musa? \v 22 Illaam ia too tisuha' diona deem dua änä'na Abraham: indo mesa änä'na nasibalii sabua'na isanga Hagar anna indo mesa nasibalii ia inna bainena isanga Sara, taia ia sabua'. \v 23 Indo baine sabua' undadiam änä' situhu' pattujunna hupatau. Sapo' indo bainena taia sabua' undadiam ia änä' aka situhu' pa'dandianna Puang Allataala. \v 24 Dadi indo dua hupa mala diala pehapangam. Aka indo dua baine mala bassim dipasihhapam pa'dandianna Puang Allataala lako hupatau. Hagar ia sihhapam indo pa'dandiam puha dibeem Musa yabo Tanete Sinai. Umba susi ingganna änä'na Hagar inna dio pala'na didadiam la mendadi sabua', susim too duka' ingganna tau to untuhu'i indo pa'dandiam dibeem Musa aka napatisäke' Pepaondonganna Musa. \v 25 Dadi indo Hagar dipasihhapam Tanete Sinai dio Arab. Anna dipasihhapam toi duka' kota Yerusalem\f + \fr 4:25 \fq kota Yerusalem: \ft kota handam kasallena to Yahudi.\f* tentomai aka issinna Yerusalem tubo sihhapam sabua' nasabua'i Pepaondonganna Musa. \v 26 Sapo' indo ia baine taia sabua', sihhapam ia Yerusalem bakahu yabo suhuga. Anna ianna' too kita tapekaindo aka kitaa'-kita to beba'ungkia', tä'kia' nasabua'i Pepaondonganna Musa. \v 27 Aka illaam Battakada Debata deem tisuha' naua: \q1 Kassiko ammu tilalla' o baine to tämänä; \q1 Sikaoliko tilalla' to tadeem ussi'dim pi'di' kakeänäsam; \q1 Aka baine to tadeempi keänä', \q1 anna baine to napellei muanena, \q1 la buda puha ia änä'na anna la baine to tohho sola muanena.\f + \fr 4:27 \ft Yes. 54:1: Yesaya ma'tula' diona issinna Yerusalem dibaba lako Babel. Naua battu piham la ditamba' pole Yerusalem nasuhum la ma'pasule indo to Israel lambi' la buda puha issinna Yerusalem anna la indo lessu'. Susim too natula' Paulus diona taianna to Yahudi aka yolona sihhapam baine to tämänä aka tä'pi mendadi umma'na Puang Allataala. Sapo' la budam pole' taianna to Yahudi mendadi umma'na Puang Allataala temo anna indo to Yahudi yolona aka ungkatappa'im Yesus Kristus.\f* \p \v 28 Dadi umba susi Ishak änä'na Sara didadiam situhu' pa'dandianna Puang Allataala lako Abraham, iya susingkoa' too duka' inggannakoa' solasubungku, änä'nangkoa' Puang Allataala aka situhu' pa'dandianna. \v 29 Wattu eta too indo Ishak änä' to didadiam situhu' pengkähäna Penaba Maseho nadahha indo Ismael änä' to didadiam situhu' pattujunna hupatau. Susim too duka' temo, indo to si uhhannuam Pepaondonganna Musa undahha to napentamai Penaba Maseho. \v 30 Sapo' aka too indo tisuha' illaam Battakada Debata? Tisuha' illaam naua: “Hambai lao itim baine sabua' sola änä'na, aka itim änä'na sabua' tä' ia la mala untahima mana' dio mai ambena, aka indo mana' la dibeem asam lako indo änä' to nasibalii baine taia sabua'.”\f + \fr 4:30 \ft Kad. 21:10.\f* \v 31 Dadi inggannakoa' solasubungku to matappa', kitaa'-kita, tä'kia' sihhapam änä'na baine sabua' sapo' sihhapangkia' änä'na baine taia sabua'. \c 5 \s1 Pahallu dianti manda' anna ditobe matoto' indo kalondaam puha nakähä Kristus \sr 5:1-12 \p \v 1 Tentomai beba'ungkia' aka nalappasammakia' Kristus. Dadi la pahallua' muanti manda' untobe matoto' indo kalondaammu, daa ummaelo'a' la dipatisäke' sule. \v 2 Pehingngii manappaia' inde tula'ku! Aka kao Paulus ma'kale muuai: maka' muuaa': “Manggi'kam la disunna' situhu' Pepaondonganna Musa,” iya iam tia isanga tä' deem gunana Kristus lako kalemua'. \v 3 Anna kupakilala polepi lako to umpelaui la disunna' kuua: tau ia too pahallu la untuhu'i asam duka' ingganna Pepaondonganna Musa sulibanna disunna'. \v 4 Anna inggannakoa' to umpeäi lalanna la untuhu'i Pepaondonganna Musa aka muuaa': “Anna malaä' naangga' malolo Puang Allataala,” iya iam tia isanga ungkattuikoa' kasilombungammu Kristus anna umpemboko'ikoa' mana' pa'kamasena Puang Allataala. \v 5 Sapo' kami'-kami', kahana pantettena Penaba Maseho anna kamatappasangki lako Kristus, nasuhum kihannuam anna kipemmitai sola ponno penaba la napomalolokam Puang Allataala. \p \v 6 Aka maka' ma'mesangkia' Kristus Yesus, iya disunna' daka tau tä' daka tau disunna', setonganna tontä bäbäm dio olona Puang Allataala. Aka anggam ungkatappa'i tau Kristus, ia hi tia mendadi too'na. Anna indo kamatappasanta la ma'tandaam illaam pa'kamase lako padanta hupatau. \p \v 7 Yolona manontom liukoa' umpalako kamatappasammu sihhapam to silumba lumumpa'. Sapo' menna hi ullabaikoa' nasuhum tä'ungkoa' pole' manuhu' lako kaheba kamaloloam? \v 8 Mannassa diua indo pepatuduanna tau ia too tä' buttu yabo mai Puang Allataala to puha untambaikoa' mendadi umma'na. \v 9 Pepatuduanna sihhapam bibi' hoti aka deem tula' naua: Sai'di' bibi' hoti mala ussamba buda tappum lambi' ma'pakembea' kela dipapiai hoti.\f + \fr 5:9 \fq Sai'di' bibi' hoti mala ussamba buda tappum lambi' ma'pakembea' kela dipapiai hoti: \ft susi ke diuai: \fq Mesa tedom ma'tombä ullelei solana saballa galum.\f* \v 10 Moi anna susi, sapo' kahana kasilombunganta Debata nasuhum kuhannuam kuua tä' siakoa' la umpehingngii liu indo to la umbaba bulingkoa'. Anna moi la menna indo to umpahusa' pikkihammua' tä' mala tala nalambi' pesämbä'na Debata. \p \v 11 O inggannakoa' solasubungku deem tau muuai: “Paulus umpepatuduanni diona pahallu tau disunna'.” Maka' tappa' si'da la deem kupepatuduam, mannassa anna tä'ä' la nadahha indo to Yahudi. Sapo' ia napolalam keaha', aka indo kupepatuduam diona kamateanna Kristus yabo kaju sitambem. \v 12 Mapia leko'um tia itim matim tau to umpatudu mahokoa' ke tä'i angga bäbä la disunna' sapo' la ussasa'i pissam ia lao pambabanna! \s1 Pa'elo'na Penaba Maseho anna pa'elo'na sipa' dosana hupatau \sr 5:13-26 \p \v 13 O inggannakoa' solasubungku, balingkoa' natambai Puang Allataala la mendadi to beba'. Sapo' tä' la mala umpakea' indo kabebasammu umpalako gau' situhu'na sipa' dosana hupatau. Sapo' ia hia, la sipamoloikoa' mesa sola mesa kahana pa'kamasemua'. \v 14 Aka ingganna issinna Pepaondonganna Musa tipungngu' tannum illaam mesa pahenta naua: “Kamaseiko padammu hupatau umba susi ungkamasei kalemu.” \v 15 Sapo' tä'koa' la sianu-anu sihhapam olo'-olo' siande-ande. Aka maka' sikalla-kalla liukoa', la pada-padakoa' ullambi' katilakaam. \p \v 16 Dadi inde tula'ku susi inde kalembasanna: ingganna pa'palakoammua' la umpalako situhu' pantettena Penaba Maseho. Aka maka' ia liunna' untuhu'i, iya tä'um la untuhu'i pa'elo'na sipa' dosana hupatau. \v 17 Aka pa'elo'na sipa' dosana hupatau umpobali pa'elo'na Penaba Masehona Puang Allataala. Anna pa'elo'na Penaba Maseho umpobali sipa' dosana hupatau. Dadi inde dua kaha-kaha sipobali illaam penabanna hupatau nasuhum tä' deem la mala tipalako indo la maelo'na la umpogau'. \v 18 Sapo' maka' umbehokoa' kalemu napatette Penaba Maseho, iya tä'ungkoa' la manggi' untuhu'i Pepaondonganna Musa. \p \v 19 Pa'palakoanna hupatau to untuhu'i sipa' dosana lampa'-lampa' diita susinna: ullullu' pa'bannetauam, ma'gau' sessu', anggam untuhu'i pangngua penabanna, \v 20 umpenombai kaha-kaha di lino, umpake issam-issam, sipobali-bali, sikalla-kalla, kembuhu, pa'keaha', ma'podo kao, hakka, anna umpakende' pa'sapa'-sapa'. \v 21 Susi toi duka' masihi ate, umpamäbo' kalena, ma'mahoa'-hoa' ma'doä, anna senga'-senga'napi gau' kadake napogau'. Diona gau' susi ia too kupakilala polekoa' temo umba susi indo balingkoa' kutulasam yolona kuua: Menna-menna umpogau' liui kaha-kaha ia too, inna tä' sia ia la mangngala taba illaam kapahentaanna Puang Allataala. \p \v 22 Sapo' pengkähäna Penaba Maseho illaam kaleta la ungkembuaam pa'pogausam mapia susinna: pa'kamase, katilallasam, kamasannangam penaba, kamahammesam, kamapiaam penaba, pa'pogausam mapia, mala dikatappa'i, \v 23 kamalunäsam penaba, ungkuasai kale. Tä' deem moi podo la mesa pahenta ullahanni pa'palakoam susi ia too. \v 24 Anna ingganna umma'na Kristus Yesus sihhapam puham duka' dipatei yabo kaju sitambem sola Kristus, kalembasanna, tä'um nakuasai pangngua penabanna, anna kamohäeam sugali'na to buttu dio mai sipa' dosana. \v 25 Dadi, aka puhangkia' nabeem katuboam bakahu Penaba Maseho, nasuhum illaam ingganna pa'palakoanta la pahallu sihondoi pantettena. \v 26 Tä'kia' kita la mala malangka' penaba, sipi'di'-pi'di' penaba anna masihi ate lako solata. \c 6 \s1 Sipamoloi mesa sola mesa \sr 6:1-10 \p \v 1 O inggannakoa' solasubungku, maka' deenna' ullambi' padammu to matappa' umpogau' dosa, indo to tubongkoa' situhu' pantettena Penaba Maseho la umpakilalaa' anna mala ma'pasule sule lako lalam kamaloloam. Sapo' la umpakilalaa' sola kamalunäsam penaba anna kasa'bahasam. Anna la unjagaikoa' kalemu indana iko sianna' duka' la maelo' ma'pogau' susi. \v 2 Anna la sipamoloikoa' mesa sola mesa umpassam kamabandasam. Aka maka' umpateemmia', iya untuhu'ingkoa' too pahentana Kristus. \v 3 Sapo' maka' deem tau ussanga-sanga kalena anna setonganna tä' sihatam, tau ia too umpasalanduam kalena. \v 4 Si mesa-mesa tau pahallu la umpesi'dinni pa'palakoanna. Aka maka' mapia, iya mala napotilalla'. Sapo' tä'um manggi' napasipetua' pa'palakoanna tau senga'. \v 5 Aka si mesa-mesa tau la ma'kale ia duka' umpalako oloanna. \p \v 6 Menna-menna deemmi untahima pepa'guhuam diona Battakada Debata, la pahallu duka' tau ia too muitaam katuboanna indo to umpatudui battu diua la nabeem ia piha indo to naampuam. \p \v 7 Daa umbulinna'. Aka Puang Allataala tä' mala dipopaningoam. Aka iai too tatanam, ia siam tia duka' tapuppu' buana. \v 8 Susinna ke ma'pogau'ki' untuhu'i sipa' dosata, iya buana ia too la ullambi'ki' kamateam, anna maka' ma'pogau'ki' situhu' pa'elo'na Penaba Maseho, iya buana ia too la ullambi'ki' katuboam sule lako salako-lakona, kahana nabeengkia' Penaba Maseho. \v 9 Dadi daa ummali-malisanna' umpogau' kamapiaam. Aka maka' tä'ungki' deem monda umpogau' kamapiaam, iya la nalambi'kia' duka' buana illaam wattu puha dipa'tantu. \v 10 Dadi sumala deempi wattu, iya la pahallua' tapake wattu ia too umpogau' kamapiaam lako ingganna hupatau, la'bi-la'binna lako solasubunta to matappa'. \s1 Pepakilalaam anna kada salama' \sr 6:11-18 \p \v 11 Pengkalesoi manappaia' inde kasallena pantuli' aka ma'kalemä' pole' untuli'i. \p \v 12 Indo to maelo' umpatenggem kalena diona kaha-kaha di lino, tau iam too indo maelo' la umpassakoa' disunna'. Ia anna napateenni aka mahea' la nadahha to Yahudi, indo si keaha' ke diuai anggam mala tau dipomalolo ke ungkatappa'i tau Kristus to puha mate yabo kaju sitambem. \v 13 Anna indo tau susi ia too moi anna untuhu'i diona sunna', sapo' tä' siam duka' untuhu'i asam ingganna issinna Pepaondonganna Musa. Sapo' napeä lalanna la disunna'koa' anna mala deem napa'polalanni tenggem nasi'dim ke untuhu'ia' pepatuduanna. \v 14 Sapo' di kaona kao mannassa anna tä' kuaku la kutenggengam aka-aka senga' sulibanna indo puha napogau' Debatanta Yesus Kristus yabo kaju sitambem, iam too la kupa'kasallei. Indo anna dipatei Kristus yabo kaju sitambem, sihhapannä' duka' mate sola Kristus nasuhum tä'um deem kupaillaam penaba pole indo si napohäena to tamuissam Kristus; anna susi siam duka' tä'um deem napaillaam penabaä'. \v 15 Aka disunna' daka tau tä' daka tau disunna', setonganna tontä bäbäm dio olona Puang Allataala aka taia dipaitoo'na. Sapo' anggam pahallu dipaitoo'na la mendadi tau hupatau bakahu. \v 16 Anna ingganna tau to untuhu'i pepatuduam indo to dipaitoo'na la namana' Puang Allataala kamasannangam anna pa'kamase. Ingganna tau ia too sipäto' disangai to Israel si'da-sia, battu diua umma' to napilei Puang Allataala. \p \v 17 Mane deenni kuua: tä'um mala moi podo la mesa tau la umpomasussa poleä'. Aka budam bila' lako kaleku tandana pentuhu'naä' Puang Yesus. \p \v 18 O inggannakoa' solasubungku, handandanni Debatanta Yesus Kristus untamba'koa' pada-pada. La sule lako hi too.\f + \fr 6:18 \fq La sule lako hi too: \ft naua illaam basa Yunani \fq Amin.\f* \p Padam too.