\id TIT  
\h Tito 
\toc1 Tito (Tite) 
\toc2 Tito 
\toc3 Tito 
\mt2 Tii kà Paulo 
\mt3 tà 
\mt1 Tito 
\imt1 Bétapoo popai 
\is1 Wàilàapà na wii tii bèeni? 
\ip Wà Paulo, pwi *apostolo. 
\is1 É wii wiidà? 
\ip Nabibiu kâra *naja 62 ma 66, béaa kâra bénabwé pai tâa kà Paulo na karapuu wâ *Roma, ma pai bà kêe naawê. Munaa é tâa Macédoine wà Paulo. Côo \bk 1 Timotéo\bk* Bétapoo popai. É wii na pàara na é wii ê pâbéaa kâra tii kêe tà Timotéo. 
\is1 É wii tâî? 
\ip Tà Tito, pwi naî pwi jè *Grec, na é tâa gòropô Crète. É cèikî naa goo Iésu gée goo wà Paulo (1.4). Na naja 46, âna é pâra wiâê naa *Iérusaléma (côo \bk Galatia\bk* naporomee 2). Duîjè naja gée na càùé, âna é pâra wiâ Paulo naa na béâracié kâra pai pâra kêe, â ru piwakè naima, ba na ru inapàpari ê *Picémara Wâdé (côo \bk 2 Korénito\bk* naporomee 2, 7, 8, ma 12). Gée na càùé, â wà Paulo, âna é panuâê naa Crète, ba na é pitûâ naa na wâra pwapwicîri (1.3). 
\is1 Cina é wii? 
\ip Nüma Paulo na é naa cè câmu tà Tito, ba na é tòimiri ê picaatâa kà tèpa cèikî na Crète. 
\is1 Dà êre ê tii bèeni? 
\ip Wà Paulo, âna é taniimiri tà Tito, â é ina têe ê pai wâro kà pwina nümee na é pwi a pitûâ kâra wâra pwapwicîri. Â é naa mwara ê pupûra tà tèpa cèikî—tà tèpa ijiao, tà pa ilàri dopwa, tà tèpa âboro èpo dopwa, ma tà tèpa cèikî na rà tèpa ênawéna kîri \it (esclaves)\it* kà tèpa âboro na pwa neemururà. Â é picòo tàra cè pai wâro na o wâdé tà Pwiduée. 
\is1 Pai pitàgoo tii tà Tito 
\io1 Ipwabwàcu \ior (1.1–4)\ior* 
\io1 Popa bwàti wâra pwapwicîri â cicara tèpa pwa pupûra na rà tèpa pwâ \ior (1.5–16)\ior* 
\io1 Pai wârori wâro na wâdé \ior (2.1–3.11)\ior* 
\io2 Pai pacâmuri na jèpapara tèpa cèikî \ior (2.1–10)\ior* 
\io2 Âmu wâro kà tèpa cèikî \ior (2.11–3.11)\ior* 
\io1 Bénabwé popai ma ipicijii \ior (3.12–15)\ior* 
\ie  
\c 1  
\s2 Ipwabwàcu 
\p  
\v 1 Wâgo, Paulo, [na pwa tii tâgà, co Tito]. Go pwi ênawéna kà Pwiduée, ma pwi *apostolo kà Iésu Kériso. 
\p [É cùruo pâ wà Pwiduée] ba na go nama pimaina too ê cèikî kà tàpé na é jèe pitòrigarirà. Â é cùruo, ba na go picòo tàra ê âjupâra goo Iésu, ba na rà wârori ê wâro na papwicîri wà Pwiduée.  
\v 2 \x - \xo 1:2 \xt Kolosé 1.27\x*Â, na wàrapwiri, â rà o cèikî ba gòo pâ, o tâa târa ê *wâro dàra gòiri jaa Pwiduée. Ba béaa [kâra ê pai tòpò kêe ê gòropuu] âna é jèe mara ina pâ, na ée mwa naa tâjè ê wâro bèepwiri, â câé caa pwâ. 
\p  
\v 3 Â, na pàara na é jèe tàmara pacoo wà Pwiduée, *pwi a pa-udòjè, âna é jèe pamogòori\f + \fr 1:3 \fq Pamogòori—\fqa Faire connaître.\f* ê popai kêe bèepwiri. Â é cùruo, ba na go inapàpari. 
\p  
\v 4 \x - \xo 1:4 \xt Roma 1.7; 2 Korénito 8.23; Galatia 2.3; 2 Timotéo 4.10\x*Wâgà, co Tito, âna gà pwacèwii pwi âji naîô, gée goo ê cèikî na é dànaimariju. Wâdé na tà tâgà ê *pimeaari imudi ma pinaanapô, na me gée goo Pwiduée kâjè ma *Kériso Iésu, pwi a pa-udòjè. Cidòri nyuâagà! 
\s1 Popa bwàti wâra pwapwicîri 
\p  
\v 5 Na ia go picijiigà na gòropô Crète, â go ina tâgà pâ, na gà mwa tubanabwé ê wakè kâju naawê. Ba wâdé na gà tòpò cè tèpa pitûâ kâra wâra pwapwicîri, naa na pâ jèpa village. 
\s2 Pitòrigari bwàti tèpa pitûâ 
\p  
\v 6-7 \x - \xo 1:6-7 \xt 1 Timotéo 3.2–7; 2 Timotéo 2.24–26\x*Napwa naa goo pwi a pitûâ kâra wâra pwapwicîri, âna cùrué, ba na é piwéaari ê wakè kà Pwiduée. Â wâdé na ê wâro kêe, âna pitòimiri na ara tèpa âboro diri. Â nye ticè cèna pâri ma pitòtié goo: 
\b  
\li1 É tâa bwàti goo tô wâdèe\f + \fr 1:6-7 \fq É tâa bwàti goo tô wâdèe—\ft Grec: \fqa Nye caapwi co wâdèe.\f*; 
\li1 Câé caa pwi a-ipwamainaê; 
\li1 Câé caa pwi a wâdo; 
\li1 Câé caa pwi a putàmu, ma pwi a piokée; 
\li1 Câé caa pwi a bu mwani goro ê pwina é ina na pwâ. 
\li1 Â wà tèpa naîê, âna rà tèpa cèikî naa goo Iésu, na rà pitêre dàra, â càra caa tèpa wâro imudi; 
\b  
\m  
\v 8 Wâdé na: 
\li1 É pwi a tòpi bwàti tèpa âboro na rà tèepaa mariê; 
\li1 É pwi a meaari ê muru na wâdé; 
\li1 É pwi a nünüma bwàti; 
\li1 É pwi a *tàrù ma pitòimiriê; 
\li1 É pwi a piaabòrié. 
\b  
\m  
\v 9 Â wâdé na é pâra wiâra ê popai na tàrù, na picémara [naa na wâra pwapwicîri]. Â, na wàrapwiri, â o tàrù ê pupûra na é naa tà tèpa âboro, â ée pagòorà goo. Â o pâri ma é patùra tàpé na rà cicara ê popai. 
\s1 Gà târi pwâ tèpa ipawâmi! 
\p  
\v 10 \x - \xo 1:10 \xt 1 Timotéo 4.7\x*Po dau wâru ê pâ âboro na càra caa pitêre dàra. Â rà ipawâmi ê pâ âboro goro ê pâ popai kàra na piticèmuru naa goo. Rà dau wâjaa tèpa *Juif na rà jèe cèikî, [ba rà tacoo goo pàra tàpé pâ, na rà pwa *kamaî].  
\v 11 \x - \xo 1:11 \xt 2 Timotéo 3.5–6; 1 Pétéru 5.2\x*Wâdé na gà târi ê pwârà. Ba rà pacâmuri tèpa âboro goro ê pâ muru na càcaa âjupâra, â rà nama gù ê cèikî kâra diri kaa pâ wâao. Â jèpwi mwara, âna rà bu mwani goro pâ pwina rà ina na pwâ. 
\p  
\v 12 Ba nye pwi jè âboro tàmanga gée jaa tèpa âboro wâ Crète, na é ina goo ê âji Ba kêe, pâ: 
\b  
\q1 «Pwi âboro gée Crète, 
\q1 pwi âboro a pwâ; 
\q1 pwi a pwa ciritàu; 
\q1 ma pwi a dau ija. 
\q1 Câé caa pitêre dàjè; 
\q1 é pwi macii a piuti.» 
\b  
\m  
\v 13 \x - \xo 1:13 \xt 2 Timotéo 4.2\x*Ê popai bèepwiri, âna âjupâra. Â gée goo kaa pwiri, âna wâdé na gà pacoorà ma pwarà, ba na o tàrù ê pai cèikî kàra.  
\v 14 \x - \xo 1:14 \xt 1 Timotéo 4.7\x*Â gà ina tàra pâ, na rà nabwé na rà ciburà têre ê pâ jèmaa ma autûâri kà pàra tèpa Juif, na pwâ. Ba rà naa càùrà târa âjupâra.  
\v 15 [Pwa na rà papwicîri na jè uti pàra utimuru. Êco na jè tâmogòori pâ]: 
\b  
\q1 Êdiri pâ muru, âna wâdé 
\q1 ba kà tàpé na wâdé pwâranümarà. 
\q1 Ticè na wâdé 
\q1 tà tàpé na tòri pwâranümarà, 
\q1 tà tàpé na tàutàra na rà cèikî. 
\b  
\m Wàrapwiri, ba tòri ê autâmogòorimuru kàra bau *pwâratùra-nigée-goorà. [Ba càra mu caa tâmogòori na rà picâdàrù ê pwina wâdé jii pwina èpà.]  
\v 16 \x - \xo 1:16 \xt 1 Ioane 1.6, 2.4\x*Rà inapàpari pâ, rà tâmogòori wà Pwiduée, êco na càrarà, âna pâiti jiié. Càra caa pitêre dèe, â é miiri ê pwina rà pwa. Tapidau diri ê pâ wakè kàra, â jèe nye dau pwacoé ma rà pwa cè ji caapwi muru na wâdé. 
\c 2  
\s1 Pai pacâmuri na jèpapara tèpa cèikî 
\s2 Pa âboro na pwanümarà 
\p  
\v 1 Wâgà, co Tito, âna wâdé na gà pacâmuri tèpa âboro, wiâra ê picòo na *tàrù.  
\v 2 Gà pacâmuri tèpa ijiao, ba na rà pitòimirirà, ma piaabòrirà. Â wâdé na rà wâro na cèikî, ma pimeaari, ma pidàpwicâari.  
\v 3 \x - \xo 2:3 \xt 1 Timotéo 3.11\x*Â gà ina tà pa jiitàmu, pâ, wâdé na rà wârori ê wâro na pwicîri, ma wâdé na ara Pwiduée. Â rà cibwaa picocoo, ma dau wâdo dipâa. Wâdé na rà paari naa na càrarà ma tûâ kàra ê pwina wâdé na jè pwa. \fig Wâdé na rà pacâmuri pa ilàri wà pa jiitàmu|src="134 cn02080b.tif" size="col" ref="2.4" \fig* 
\v 4 Â wâdé na rà pacâmuri pa ilàri na pwa éarà, ba na: 
\b  
\li1 Rà meaari tèpa éarà, ma èpo kàra; 
\li1  
\v 5 \x - \xo 2:5 \xt Éféso 5.22\x*Rà pitòimirirà; 
\li1 Rà wakè bwàti naa na pwârawâ kàra; 
\li1 Rà ipakîrirà naa goo tèpa éarà. 
\b  
\m Â, na wàrapwiri, â wà tèpa âboro, âna o càra caa pitaurèe goo ê popai kà Pwiduée. 
\s2 Pa âboro dopwa 
\p  
\v 6 Gà pagòo tèpa âboro dopwa, ba na rà pitòimirirà.  
\v 7 \x - \xo 2:7 \xt 1 Timotéo 4.12\x*Â wâgà mwara, naa na diri pâ ére, âna wâdé na gà paari tàra ê âji càrajè. Â gà pacâmurirà, naa na âji pwâranüma, ma ipapwicîri. 
\p  
\v 8 \x - \xo 2:8 \xt 1 Pétéru 2.15\x*Wâdé na ê pwâratùra'gà, âna tàrù ma wâdé, ba na o càcaa pâri ma rà pitòtigà. Â wà tèpa pièpàrigà âna rà o kamu, ba ticè na rà pâmari ma rà pi-inajè ba èpà goo. 
\s2 Tèpa ênawéna kîri 
\p  
\v 9 \x - \xo 2:9 \xt 1 Timotéo 6.1\x*Wà [tèpa cèikî na rà] tèpa ênawéna kîri kà tèpa âboro, âna wâdé na rà ipakîrirà naa goo tèpa caa kàra, naa na diri pâ ére. Wâdé na rà mudàra cè pai wâdéarirà kàra. Â rà cibwaa tòpi tàra goro putàmu.  
\v 10 Â rà cibwaa murarà. Wâdé na rà paari tàra pâ, rà âjupâra ma tàrù, naa na diri pâ muru na rà pwa. Êkaa na, naa wàrapwiri, â rà o côo wà tèpa âboro pâ, ê popai kà Pwiduée, *pwi a pa-udòjè, âna muru na dau wâdé ma pwényuâa. 
\s1 Âmu wâro kà tèpa cèikî 
\p  
\v 11 Wà Pwiduée, âna é jèe paari ê *pimeaari imudi kêe, ba é me nau pa-udò diri tèpa âboro [ma naa tàra ê *âji wâro jaaé].  
\v 12 \x - \xo 2:12 \xt 1 Ioane 2.16\x*Â é pacâmurijè goro ê pimeaari kêe bèepwiri, ba na jè naaco diri pâ tûâ na câjè caa papwicîri wà Pwiduée goo, ma ê pâ câbawâdé kâra ê gòropuu bèeni na èpà. Â, na wàrapwiri, â jè wârori na pwi pàara nabà, ê wâro na pitòimiri, ma tàrù, na papwicîri wà Pwiduée. 
\p  
\v 13 Ba jè tapacîri goro cèikî ê tòotù na dau pwényuâa. Na pwi tòotù bèepwiri, â ée mwa wâjué côwâ wà Kériso Iésu, naa na ê pai maina ma muugère kêe. Ba wàé na é Pwiduée kâjè ma pwi a pa-udòjè.  
\v 14 \x - \xo 2:14 \xt Exode 19.5; Deutéronome 4.20, 7.6; Ézékiel 37.23; Galatia 1.4; 1 Pétéru 2.9\x*É jèe panuâ ê wâro kêe, ba na é tipijè jii diri ê pâ càrajè na èpà. Â é pwa ma jè pwi Ba kêe, na jèe ticè èpà kêe, â na ciburà dau nümee na é pwa na wâdé. 
\p  
\v 15 \x - \xo 2:15 \xt 1 Timotéo 4.12\x*Êkaa na wâdé na gà pacâmuri tèpa âboro goo diri ê pâ pwiibà. Â gà pagòorà, ma patùrarà. Ba tà tâgà ê tàrù ma gà wàrapwiri. Â gà cibwaa panuâ ma é pwatétéri tâgà cè jè âboro. 
\c 3  
\s2 Mudàra ma guwà pwa na wâdé 
\p  
\v 1 \x - \xo 3:1 \xt Roma 13.1–7; 1 Pétéru 2.13–14\x*Gà taniimiri [tà tèpa cèikî naa jaagà na Crète] pâ, na rà ipakîrirà diri tà tèpa ukai, ma tèpa pitûâ, ma tèpa kupénoo, â na rà pitêre dàra. Â wâdé na rà ciburà mudàra ma rà pwa ê pâ na jèpapara muru na wâdé.  
\v 2 Rà cibwaa pinabaèpà cè jè âboro. Â rà cibwaa pitòocia. Wâdé na rà pitòimirirà ma moo ma ipakîrirà na ara diri ê pâ âboro. 
\p  
\v 3 \x - \xo 3:3 \xt 1 Korénito 6.11; Éféso 2.2, 5.8\x*Âjupâra pâ, napwiri, âna wàijè mwara, âna nye ticè na jè tâmogòori [naa goo Pwiduée]. Â tàutâjè na jè pitêre dèe. Â jè ipanuâjè, ba na ipa-imwürujè. Â jè pâ nau tèpa piênawéna kâra pâ câbawâdé imudi, ma ê pâ na jèpapara ipwàdée imudi. Jè pwa ê wâro na èpà. Jè tèpa piboo. Â jè tèpa pièpàrijè.  
\v 4 Êco na: 
\b  
\q1 É paari pai wâdé kêe 
\q1 wà Pwiduée Caa, 
\q1 *pwi a pa-udòjè. 
\q1 Ba é meaarijè. 
\q1  
\v 5 \x - \xo 3:5 \xt Éféso 5.26; 2 Timotéo 1.9\x*É nye pa-udòjè co, 
\q1 goro *pimeaari imudi kêe. 
\q1 Càcaa wàijè, 
\q1 na jè piupajè côwâ, 
\q1 goro pâ wakè kâjè. 
\q1 É nama upwaajè 
\q1 goro ê Nyuâaê Pwicîri; 
\q1 [É cèitiri èpà 
\q1 gée na pwâranümajè.] 
\q1 É nama pitèpajè côwâ, 
\q1 [ma naa tâjè wâro; 
\q1 wâro na bwaa âmuê]. 
\q1  
\v 6 \x - \xo 3:6 \xt Apostolo 2.17–18\x*É naaboo naa gòjè 
\q1 ê Nyuâaê Pwicîri; 
\q1 me goo Iésu Kériso, 
\q1 pwi a pa-udòjè. 
\q1  
\v 7 É nama jè *tàrù na araé, 
\q1 goro ê pimeaari kêe. 
\q1 O tâa tâjè *wâro dàra gòiri. 
\q1 Ba é jèe mara ina. 
\q1 Â jè cèikî ba gòo naa goo. 
\b  
\m  
\v 8 Wàépwiri ê pwâratùra na âjupâra. 
\s2 Naaco pitòocia goo pwapwicîri 
\p Nümoo na gà gòo, co Tito, goro ina ê pâ pwi bèepwiri, tà diri tàpé na rà cèikî naa goo Pwiduée. Ba na wàrapwiri, â rà o ciburà pwa wakè na wâdé. Â ê pwina rà pwa, âna o wâdé ma âjimuru, ba kâra diri ê âboro.  
\v 9 \x - \xo 3:9 \xt 2 Timotéo 2.14,16\x*Gà cibwaa ipacè naa goo ê pâ jèkutâ imudi, naa goo pâ nee tèpa jojoorojè\f + \fr 3:9 \ft 1\+ord re\+ord* phrase—\ft Muru na wâdé na jè niimiri tèpa jojoorojè. Êco na càcaa wâdé na jè ipwamainajè goo, ma pitòocia ma wà pàra tàpé. Wà tàpé na é ina wà Paulo, âna munaa rà niimiri pâ, rà tòpi jii Pwiduée ê autâmogòorimuru na wâgòro, gée goo pâ jèkutâ kàra goo pâ nee tèpa jojoororà.\f*—[tèpa pi-ina kàra goro pwapwicîri]. Â gà uru jii ê pâ pitòocia goro ê *Naèà kà Moosé. Ba diri ê pâ pwi bèepwiri, âna piticèmuru naa goo, â càcaa muru na pitu tâjè. 
\p  
\v 10 \x - \xo 3:10 \xt Mataio 18.15–17\x*Wiàna pwa cè jè âboro na é tò dii ma bara naa na wâra pwapwicîri, â gà wailu patêreê. [Â wiàna câé caa pitêre dàgà] â gà panuâê, â gà cibwaa ipacè naa gooé.  
\v 11 Ba wà pwi âboro na é wàrapwiri, âna é jèe pàgà jii ê âjupâra. Â é tàgére pwa na èpà, â é pitòtié côwâ. 
\s1 Bénabwé popai 
\p  
\v 12 \x - \xo 3:12 \xt Éféso 6.21–22; Kolosé 4.7–8\x*Go o panuâ paé tâgà wà Artémas, é, wà Tychique. Â wiàna é tèepaa paé, â gà piwàcî me, nau pâmariô naa na ville Nicopolis. Ba go jèe niimiri pâ, na go tâa wê, na pàara aumoo.  
\v 13 \x - \xo 3:13 \xt Apostolo 18.24; 1 Korénito 3.5–6, 16.12\x*Â gà pitu tà Zénas, pwi apoka\f + \fr 3:13 \fq Pwi apoka—\fqa Avocat. \ft Pwi a-ipamurujè naa na wâra pitèimuru.\f*, ma wà Apollos, â guwà pwabwàti ê pai pâra kàru jiiwà, ba na o nye ticè cè pwina tiàu tàru.  
\v 14 \x - \xo 3:14 \xt Éféso 4.28\x*Â, na wàrapwiri, â wà tèpa cèikî béejè wâ Crète, âna rà picòo ê pai pwa cèna wâdé, ba na rà pitu tà tàpé na tiàu tàra. Ba wâdé na pwa pwâra cè wakè kàra. 
\s2 Ipicijii 
\p  
\v 15 Wà diri tèpa cèikî na rà wâjaao, âna rà naa bwàcu'gà. Â gà pwabwàcu mwara tà tèpa âji béejè naa na cèikî, na rà wêe. 
\p Wâdé na é cau *pwényunyuâariwà diri wà Pwiduée, goro ê pimeaari imudi kêe. 
\cls Cidòri nyuâawà!