\id JHN \h AR XUWA \toc1 Ar hoga mhö bi ꞌyotꞌa AR XUWA \toc2 AR XUWA \toc3 Jn. \mt2 Ar hoga mhö bi ꞌyotꞌa \mt1 AR XUWA \c 1 \s1 Nöꞌö ar mhö mi ꞌbu̱hwi Jö ba e bi njöꞌi \p \v 1 Har ndu̱i núꞌmu̱ hinte mi jawa har ximha̱i, hinte mi janu̱ mhetsꞌi, Nöꞌö Togo mar Mhö mi ꞌbu̱ꞌö, mi ꞌbu̱hwi Jö, ne go gese̱ Jö nꞌehe. \p \v 2 Har ndu̱i, Nöꞌö Togo mar Mhö, mi ꞌbu̱hwi Jö. \p \v 3 Ne gatho nöꞌö te ja go bi hyokꞌö. Nuꞌmu̱ hinte xi hyoki, hinte di jamhö ꞌmu̱. \p \v 4 Geꞌö hör te, ne nunar tenu̱ gehnu̱ ar ñotꞌi yotꞌwa yá mfeni ya jöꞌi. \p \v 5 Nunar ñotꞌinu̱ yotꞌa har ꞌbe̱xui, ne nunar ꞌbe̱xui hinxi za̱ xi döhö. \p \v 6 Mi ꞌbu̱ nꞌar ñꞌo̱ho̱ már thuhu ar Xuwa, xki me̱hna Jö. \p \v 7 Ba ꞌbe̱hni ngu nꞌar nda̱majöni. Nunu̱ bi da̱majöni togo ar ñotꞌi, ne njapꞌu̱ nda ñꞌemu̱i gatho ya jöꞌi. \p \v 8 Ar Xuwa hingo mi geꞌö ar ñotꞌi, ho̱nse̱ ba ehe nda da̱majöni togo mar ñotꞌi. \p \v 9 Nuna togo mar ñotꞌi majöni, ne yotꞌwa yá mfeni ya jöꞌi, ndi ꞌñekwa har ximha̱i. \p \v 10 Gese̱ bi hyoka ar ximha̱i, ha núꞌmu̱ mba ekwa har ximha̱i bi mꞌu̱i, nuya jöꞌi himbi bödi togoꞌö. \p \v 11 Ba e hár ha̱ise̱, ha nuya mengunu̱ himbi numansu. \p \v 12 Ha nuꞌu̱ togo bi numansu, ne bi ñꞌemu̱ibi ár thuhu, bi tꞌumba ar tsꞌe̱di bi mbötsi Jö. \p \v 13 Nuyu̱ hinto hömpa ár ji, ne hinto di hñöꞌspa ár ndoꞌyo, hinxi mꞌu̱i ngetho xi ne nꞌar ñꞌo̱ho̱, ho̱nse̱ Jö xi japꞌu̱ yá bötsi. \p \v 14 Nöꞌö Togo mar Mhö ba e bi njöꞌi, ne da ꞌbu̱hwihu̱wa. Xa mi ko ár nhwëki, ne himi tsa̱ya̱ mi mönga nöꞌö majöni. Da handwabihe ár nsunda, ngu ár nsunda nöꞌö nꞌase̱ ár Tꞌu̱ ar Dada bi ꞌbu̱ mhetsꞌi. \p \v 15 Ar Xuwa bi da̱majöni togoꞌö, mi ñö ntsꞌe̱di mi enö: \p —Gehnu̱ togo ndi xiꞌahu̱ ndi ꞌñepꞌu̱ mꞌe̱fa. Ne nunu̱ xa töka ár nsu, ngetho núꞌmu̱ hinge ndi mꞌu̱katho, ha mi ꞌbu̱ꞌö. \p \v 16 Gathogihu̱ xa di hömfu̱ yá ñho, ne hiñhamꞌu̱ di kꞌathu̱ ár nhwëkiꞌö. \p \v 17 Nuya ꞌbe̱pate ba ꞌbe̱hna ar Moise bi utkagihu̱. Ha nupya xpa ꞌbe̱hna ar tsi Hmu Hesukristo, xpa hönju̱ ar nhwëki ne nöꞌö majöni. \p \v 18 Hinto xi hyanda Jö ar Dada. Nöꞌö nꞌase̱ ár Tꞌu̱ bi ꞌbu̱hwi ar Dada, gehnu̱ xi utkagihu̱ ár mꞌu̱iꞌö. \s1 Ar Xuwa Xixthe bi da̱majöni \r (Mt. 3:11‑12; Mr. 1:7‑8; Lk. 3:15‑17) \p \v 19 Gehnu̱ ar mhö bi da̱majöni ar Xuwa Xixthe, núꞌmu̱ ya xodyo bi me̱hna ya möjö ne yá ma̱xte xki ꞌñe Herusalen, nda tꞌa̱mbabi mi togoꞌö. \p \v 20 Himbi nko̱ni bi da̱majöni bi ꞌñenö: \p —Nuga hindar Kristo. \p \v 21 Nuꞌu̱ bi ꞌya̱mbabi ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Xiꞌmu̱, togoꞌi. Hage gar mꞌe̱hni Elia. \p Ar Xuwa bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hinꞌö, hingo geke. \p Bi mengi bi tꞌa̱mbabi ne bi tꞌembabi: \p —Hage go geꞌe ár döta mꞌe̱hni Jö ma nda ehe. \p Bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hinꞌö. \p \v 22 Bi mengi bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Xiꞌmu̱, togoꞌi. Xikagihe tema gi mönse̱ go geꞌaꞌi. Ne ga höꞌsfe ar mhö nuꞌu̱ togo xpa pe̱nkagihe ga kꞌösꞌahe. \p \v 23 Ar Xuwa bi dödi ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nuga go geke nöꞌö bi mönga ar mꞌe̱hni Isaia: Ár mhafi nꞌa togo enga har otꞌatꞌo̱ho̱: Jömfu̱ ár ꞌñu ar tsi Hmu. \p \v 24 Nuya jöꞌi xki mꞌe̱hni ma yá ñꞌohu̱ ya de̱ngaꞌbe̱pate. \p \v 25 Bi mengi bi ꞌya̱mba manꞌagi ar Xuwa ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Xiꞌmu̱, yoꞌö gi xixthe nuꞌmu̱ hingar Kristo, hingar Elia, hingár döta mꞌe̱hni Jö nda ehe. \p \v 26 Ar Xuwa bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Nuga di xixtheꞌihu̱ har dehe, ha gi ꞌbu̱hwihu̱wa nꞌa hingi pöhu̱ togoꞌö. \p \v 27 Gehnu̱ ndi enga nda ꞌñepꞌu̱ mꞌe̱fa. Nunu̱ xa töka ár nsu, hindi ꞌñepkagi ga xotꞌwatsꞌu̱ ár nthötꞌi yá thiza. \p \v 28 Gathoyu̱ ba tho núnu̱ Betabara ꞌrandi ar döthe Hordan, habu̱ mi xixthe ar Xuwa. \s1 Ar tsi Ntxönandöni ba pe̱hna Jö \p \v 29 Nu ár hyaxꞌöpꞌu̱, ar Xuwa mi hyanda ar Hesu ndi ꞌñe nda zu̱di, bi ꞌñenö: \p —Ndi, ba ehnu̱ togo xpa pe̱hna Jö ngu nꞌar tsi Ntxönandöni, da tꞌuni ngu ar mꞌo̱ñho̱, ne da hñökwa yá tsꞌoki ya meximha̱i. \p \v 30 Go gehnu̱ togo ndi xiꞌahu̱: ꞌBe̱fa nꞌar ñꞌo̱ho̱ xa töka ár nsu. Núꞌmu̱ hinge ndi mꞌu̱katho, mi ꞌbu̱ꞌö. \p \v 31 Nuga hinge ndi pödi togoꞌö. Di xixthega ya jöꞌi har dehe, ne njapꞌu̱ nda bö ya me Israel núꞌmu̱ nda eꞌö. \p \v 32 Ne ar Xuwa bi da̱majöni bi ꞌñenö: \p —Nuga da handwa ár Hñö Jö ba kö mhetsꞌi ngu nꞌar tsi domtxu, ba e bi zu̱hnu̱. \p \v 33 Nuga hinge ndi pöhmö togoꞌö. Nöꞌö togo ba pe̱nkagi ga xixtheꞌihu̱ har dehe bi ꞌñengagi: Ma gi hyandwa ár Hñö Jö da gö mhetsꞌi, ne da zu̱ nꞌar ñꞌo̱ho̱ da mꞌu̱hwi. Gehnu̱ ma da xixtheꞌihu̱ ne gi hñömfu̱ ár Hñö Jö. \p \v 34 Nuga da handi, jange di da̱majöni go gehnu̱ ár Tꞌu̱ Jö mhetsꞌi. \s1 Yá ꞌbe̱tꞌo ma̱xte ar Hesu \p \v 35 Ár hyaxꞌö manꞌagi mi ꞌba̱hwinu̱ ar Xuwa yoho yá ma̱xte. \p \v 36 Mi hyanda ar Hesu mi thohnu̱ bi ꞌñenö: \p —Ndi ba ehnu̱ togo xpa pe̱hna Jö ngu nꞌar tsi Ntxönandöni, ma da tꞌuni ngu ar mꞌo̱ñho̱. \p \v 37 Nuya yoho yá ma̱xte ar Xuwa mi ꞌyo̱ njapꞌu̱, dama bi de̱nga ar Hesu. \p \v 38 Ar Hesu mi ñegi bi hyandi mi te̱nga nuya yohoyu̱, bi ꞌñenö: \p —Te gi hoñhu̱. \p Nuꞌu̱ bi dödi ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Rabi (po̱ntho da ꞌñenö Utate), habu̱ gi ꞌbu̱i. \p \v 39 Nöꞌö bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Möhö gi hyanthu̱. \p Bi maꞌu̱ ne bi bödi habu̱ mi ꞌbu̱ꞌö. Ne bi mꞌu̱hwinu̱ gatho nor paꞌö, ngetho mi tsu̱ ngu nꞌar goho nde. \p \v 40 Nuꞌu̱ yoho yá ma̱xte ar Xuwa bi ꞌyo̱xa nöꞌö xki mö ne bi de̱nga ar Hesu, nꞌaꞌu̱ már thuhu ar Andre ár jödö ar Simu nöꞌö bi tꞌembabi ar Pedro. \p \v 41 Nu mi maꞌö, mꞌe̱tꞌo bi nthe̱wi ar Simu ár jödö, ne bi ꞌñembabi: \p —Xta nthe̱he ar Mesia (ne da ꞌñenö ar Kristo). \p \v 42 Nepꞌu̱ bi ziꞌspa ar Hesu. Ha núꞌmu̱ mi zo̱ni, ar Hesu bi kꞌötꞌi ne bi ꞌñembabi: \p —Nuꞌge gar Simu ár tꞌu̱ꞌi ar Honas. Nupya di husꞌaꞌi gar Sefa (ne da ꞌñenö ar Pedro). \s1 Ar Hesu bi zohna ar Lipe ne ar Natanael ngu yá ma̱xte \p \v 43 Ár hyaxꞌö bi benga ar Hesu nda ma har ha̱i Ngalilea, ne nu mi ma, bi nthe̱wi ar Lipe ne bi ꞌñembabi: \p —Ba e gi te̱ngagi. \p \v 44 Ar Lipe mar me Betsaida, ja ma ya mengunu̱ ar Andre ne ar Pedro nꞌehe. \p \v 45 Ar Lipe bi nthe̱wi ar Natanael ne bi ꞌñembabi: \p —Xta nthe̱he nöꞌö togo xi no̱nga ar Moise hár tꞌofo, ne ngu bi ꞌyotꞌa nu maꞌra yá mꞌe̱hni Jö. Gehnu̱ ar Hesu ár tꞌu̱ ar Huse me Nasare. \p \v 46 Ar Natanael bi ꞌñenö: \p —Hage da tsa̱ di ꞌñe nꞌar ñhonu̱ har hnini Nasare. \p Nuꞌmú̱ ar Lipe bi ꞌñembabi: \p —Ba e gi hyandase̱. \p \v 47 Ar Hesu mi hyanda ar Natanael ndi ꞌñe nda zu̱di, bi ꞌñenö: \p —Hyanthu̱, xi ꞌñekwa nꞌar me Israel hingar nemhñö. \p \v 48 Nuꞌmú̱ ar Natanael bi ꞌñemba ar Hesu: \p —Hanja gi pökagi. \p Ha nu ar Hesu bi dötwabi: \p —Núꞌmu̱ hinxki zoꞌatho ar Lipe ngi e ngi kꞌöskagi, da hantꞌaꞌi ngi ꞌba̱ hár wa ar ꞌba̱iꞌiuxi. \p \v 49 Ar Natanael bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Utate, nuꞌge go ár Tꞌu̱ꞌi Jö, ne go geꞌe ár Ndö ya me Israel. \p \v 50 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Hage ga ñꞌemu̱i núꞌmu̱ ho̱nse̱ da xiꞌaꞌi da hantꞌaꞌi ngi ꞌba̱ hár wa ar ꞌba̱iꞌiuxi. Nuya pa xi ꞌñepꞌu̱ ma gi hyanda maꞌra ya döta ntꞌudi. \p \v 51 Ne bi ꞌñembabi: \p —Xa majöni di xiꞌaꞌi, nunar panu̱ ne nuya di ꞌñepꞌu̱, ma gi hyanda mhetsꞌi di xogi, ne gi hyandwa yá e̱nxe̱ Jö di po̱tsꞌe ne di köi da zu̱ Nöꞌö Togo ba e bi Njöꞌi. \c 2 \s1 Nꞌar nthöti núnu̱ har hnini Nkana \p \v 1 Ár hñupa bi nja nꞌar nthöti núnu̱ Nkana har ha̱i Ngalilea. Ka mi ꞌbu̱hnu̱ ár nönö ar Hesu nꞌehe. \p \v 2 Ar Hesu ne yá ma̱xte bi nsipabi nda ma har ngo nꞌehe. \p \v 3 Núꞌmu̱ mi kꞌatꞌa ar ixkatꞌafi, ár nönö ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Bi the ar ixkatꞌafi. \p \v 4 Ha nu ar Hesu bi ꞌñenö: \p —Yoꞌö gi xikagiga, tsi ꞌbe̱hñö. Hinxi zo̱ta ar pa da nheki ma tsꞌe̱di. \p \v 5 Nepꞌu̱ ár nönö bi ꞌñemba nuꞌu̱ mi fa̱xte har ngo: \p —ꞌYo̱thu̱ gatho nöꞌö da xiꞌahu̱. \p \v 6 Ne mi tihnu̱ ꞌrato ya döta moto mi sitꞌa ar dehe, ngu yá ntꞌumbi ya xodyo ja mi ntꞌaxku̱nu̱. Mi ñꞌe̱nga ngu hñu wa goho xo̱ni ar dehe nꞌa ngu nꞌa ya motoyu̱. \p \v 7 Ar Hesu bi ꞌñemba ya ꞌbe̱go: \p —Ñuꞌsu̱ ar dehe nuya motoyu̱. \p Ne nuꞌu̱ bi ñutsꞌi xiñho, xa bi ꞌbaxki. \p \v 8 Mꞌe̱fa bi ꞌñembabi nꞌehe: \p —ꞌYa̱thu̱ ne hñöꞌspabihu̱ ár ndö nunar ngonu̱. \p Nuꞌu̱ bi hñöꞌspabiꞌö. \p \v 9 Nunár ndö ar ngo mi za̱ ar dehe xki ñꞌixkatꞌafi, himi pöhnu̱ habu̱ xki ꞌñehe. Ho̱nse̱ nuya ꞌbe̱goyu̱ mi pöꞌu̱ xki ꞌya̱tꞌu̱ har dehehmö. Nunar ndö ꞌmu̱ bi ma ba zo nöꞌö togo xki nthöti. \p \v 10 Ne bi ꞌñembabi: \p —Gatho nuꞌu̱ togo o̱tꞌa nꞌar ngo, mꞌe̱tꞌo unga ar hoga ixkatꞌafi, ne núꞌmu̱ xi nithe nuꞌu̱ xi tsꞌohni, unga nöꞌö hintsꞌu̱ ho. Ha nuꞌge xka kwata nöꞌö xiñho, ne ja xka umpya. \p \v 11 Gehnu̱ ar ꞌbe̱tꞌo dötantꞌudi bi ꞌyo̱tꞌa ar Hesu núnu̱ Nkana har ha̱i Ngalilea. Bi ñꞌu ár nsunda ne nuyá ma̱xte bi ñꞌemu̱ibi. \p \v 12 Nepꞌu̱ ar Hesu bi ma Nkapernaum, bi me̱wi ár nönö, yá jödö ne yá ma̱xte. Ka ba ꞌbu̱hnu̱ ꞌra ya tsi pa. \s1 Ar Hesu bi paxtꞌa ar dönganijö \r (Mt. 21:12‑13; Mr. 11:15‑18; Lk. 19:45‑46) \p \v 13 Núꞌmu̱ mi ꞌba̱pꞌu̱tho ar baxjwa ár da̱ngo ya xodyo, ar Hesu bi bo̱tsꞌe bi ma Herusalen. \p \v 14 Mi zo̱nu̱ bi hyanda ꞌra mi ꞌbu̱hnu̱ hár thi ar dönganijö mi pa̱ ya boi, ya de̱ti, ya domtxu, ne mi huhnu̱ ya pa̱tbojö. \p \v 15 Ar Hesu bi hyoka nꞌar nkꞌe̱nxi nthöhi, ne bi ꞌye̱nga nuya ma̱, mahye̱giwi yá de̱ti ne yá boi mi ꞌbu̱ har nijö. Bi fontꞌwa yá bojö ya pa̱tbojö ne bi pu̱spa yá mexa. \p \v 16 Ne bi ꞌñemba nuꞌu̱ togo mi pa̱ ya domtxu: \p —Juju̱wayu̱, yo gi jafu̱ ár ngu ma Dada nꞌar ta̱i. \p \v 17 Nuꞌmú̱, nuyá ma̱xte bi beñꞌu̱ xki tꞌotꞌa hár Tꞌofo Jö habu̱ enö: Di tuse̱ di supꞌa ri ngu. \p \v 18 Nuya ndöxodyo bi ꞌñemba ar Hesu: \p —Tema dötantꞌudi gi utkagihe, njapꞌu̱ ga pöhe togo xi ꞌraꞌa ar tsꞌe̱di gi ꞌyo̱tꞌa njapꞌu̱. \p \v 19 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Hwathu̱ nunar nijönu̱, ne ár hñupa ga pengi ga ju̱xa manꞌagi. \p \v 20 Nuꞌmú̱ nuya xodyo bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Yonꞌa̱temaꞌrato nje̱ye̱ bi nju̱xa nunar nijönu̱. Hage hñupatho gi ju̱xa manꞌagi. \p \v 21 Nunar nijö mi no̱nga ar Hesu gehnu̱ ár ndoꞌyose̱. \p \v 22 Ha núꞌmu̱ mi mengi bi nte manꞌagi ar Hesu, nuyá ma̱xte bi beñꞌu̱ xki mönga njapꞌu̱, ne bi ñꞌemu̱iꞌu̱ gatho nöꞌö xki tꞌotꞌa hár Tꞌofo Jö, ne nöꞌö mi mönga ar Hesu. \s1 Ar Hesu pötwatho yá mfeni ya jöꞌi \p \v 23 Nu mi ꞌbu̱hnu̱ Herusalen har da̱ngo mbaxjwa, nze̱ye̱ ya jöꞌi bi ñꞌemu̱i ar Hesu, mi hyanda ya ntꞌudi mi o̱tꞌö. \p \v 24 Ha nöꞌö himi ñhe̱tho, ngetho mi pötwatho yá mfeniꞌu̱. \p \v 25 Ne himi hoñꞌö togo nda xipabi tengu yá mꞌu̱i ya jöꞌi, ngetho nöꞌö mi pötho tema mi benga nꞌa ngu nꞌaꞌu̱. \c 3 \s1 Ar Hesu ne ar Nikodemo \p \v 1 Mi ꞌbu̱ nꞌar ñꞌo̱ho̱ mar de̱ngaꞌbe̱pate már thuhu Nikodemo, mar ndö madeda yá mixodyowi. \p \v 2 Nunu̱ ba e nxui bi kꞌönga ar Hesu ne bi ꞌñembabi: \p —Utate, di pöhe xpa pe̱ñꞌa Jö ngu ár utate, ngetho hingi tsa̱ to da ꞌyo̱tꞌa nuya ntꞌudi gi o̱tge nuꞌmu̱ hingi ꞌbu̱hwiꞌö. \p \v 3 Ar Hesu bi döti ne bi ꞌñembabi: \p —Xa majöni di xiꞌaꞌi, nöꞌö togo hinda mengi da mꞌu̱ manꞌagi, hinda tsa̱ da hyandwa ár tsꞌu̱tꞌwi Jö. \p \v 4 Ar Nikodemo bi ꞌñembabi: \p —Hanja tsa̱ da mengi da mꞌu̱ manꞌagi nꞌar ñꞌo̱ho̱ xi ndönzia. Hage tsa̱ da yu̱tꞌa hár mu̱i ár nönö manꞌagi, ne da mengi da mꞌu̱i. \p \v 5 Bi dötwa ar Hesu: \p —Xa majöni di xiꞌaꞌi, nöꞌö togo hinda mꞌu̱ har dehe ne hár Hñö Jö, hinda tsa̱ da yu̱tꞌa hár tsꞌu̱tꞌwi Jö. \p \v 6 Nuꞌu̱ to gatho xi ꞌyo̱nga nꞌar jöꞌi, ar jöꞌi nꞌehe. Ha nuꞌu̱ xi umba ár te ár Hñö Jö, ar hñö nꞌehe. \p \v 7 Yo gi ꞌyo̱ nuꞌmu̱ di xiꞌaꞌi, mahyoni gi pengi gi mꞌu̱ manꞌagi. \p \v 8 Ar ndöhi habu̱ gatho ꞌyo ne gi o̱de bu̱, ha hingi pödi habu̱ xpa ehe, wa habu̱ di ma. Njapꞌu̱ nuꞌu̱ xi mꞌu̱ manꞌagi xi nzinga ár Hñö Jö. \p \v 9 Ar Nikodemo bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Hanja tsa̱ da tho njapꞌu̱. \p \v 10 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Ár utateꞌi ya me Israel, yoꞌö hingi pöhyu̱. \p \v 11 Xa majöni di xiꞌaꞌi, nöꞌö di pöhe di xiꞌahu̱, ne nöꞌö xta hanthe di da̱he majöni, ha nuꞌahu̱ hingi ñꞌemu̱ihu̱ nöꞌö di xiꞌahe. \p \v 12 Nuꞌmu̱ hingi ñꞌemu̱ihu̱ nöꞌö di xiꞌahu̱ di he̱kwa nöꞌö te jawa har ximha̱i, hanja ma gi ñꞌemu̱ihu̱ nuꞌmu̱ ga xiꞌahu̱ nuꞌu̱ te janu̱ mhetsꞌi. \p \v 13 Hinto xi bo̱xa mañö mhetsꞌi, gese̱ꞌö ba kö mhetsꞌi, gehnu̱ Togo ba e bi Njöꞌi, ar mengunu̱. \p \v 14 Ne njangu ar Moise bi tsu̱ta nꞌar kꞌeñö ha nꞌar za, núꞌmu̱ mi ꞌyo ya me Israel ha ya otꞌatꞌo̱ho̱, ma da njapꞌu̱ Nöꞌö Togo ba e bi Njöꞌi, mahyoni da tsꞌu̱ta ha nꞌar za nꞌehe. \p \v 15 Ne gatho nuꞌu̱ togo da ñꞌemu̱i, hinda mꞌe̱di, ma da me̱sꞌu̱ ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \s1 Jö xa bi mö ya meximha̱i \p \v 16 Jö xa bi mö ya meximha̱i, jange bi unga nöꞌö nꞌase̱ ár Tꞌu̱, ne njapꞌu̱ gatho nuꞌu̱ togo da ñꞌemu̱i, hinda mꞌe̱di, ma da me̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 17 Ngetho Jö hinxpa pe̱hna ár Tꞌu̱ har ximha̱i da me̱hna har ꞌbe̱xui ya meximha̱i. Xpa pe̱hni da po̱hyu̱. \p \v 18 Nöꞌö togo da ñꞌemu̱ibiꞌö, hinda ma da ꞌbe̱hna har ꞌbe̱xui. Ha nöꞌö togo hinda ñꞌemu̱i, xi tꞌe̱kwabi da ꞌbe̱hna har ꞌbe̱xui, ngetho himbi ñꞌemu̱ibi nöꞌö nꞌase̱ ár Tꞌu̱ Jö. \p \v 19 Nuꞌu̱ ma da mꞌe̱hna har ꞌbe̱xui, ngetho ar hyatsꞌi ba ekwa har ximha̱i, ha nuꞌu̱ xa bi mö ar ꞌbe̱xui, ngetho himi o̱tꞌu̱ nöꞌö xiñho. \p \v 20 Gatho nuꞌu̱ togo o̱tꞌa nöꞌö hingi ho, u̱tsa ar hyatsꞌi, ne hingi kwatꞌi, njapꞌu̱ hinda nheki hingi ho nöꞌö o̱tꞌe. \p \v 21 Ha nöꞌö togo o̱tꞌa nöꞌö majöni, kwatꞌa har hyatsꞌi, honi da nheki nöꞌö o̱tꞌe, ngetho o̱tꞌe ju̱mpa ár tsꞌe̱di Jö. \s1 Ár ꞌya̱te ar ñꞌo̱ho̱ nthöti \p \v 22 Mꞌe̱fa ar Hesu bi me̱wi yá ma̱xte har ha̱i Nhudea, ne ka ba ꞌbu̱hnu̱ ꞌra ya pa, mi xixthe ya jöꞌi. \p \v 23 Ar Xuwa nꞌehe mi xixthe núnu̱ Enon getꞌu̱ ar hnini Salim, ngetho mi janu̱ nze̱ye̱ ar dehe. Jange ya jöꞌi mi panu̱ nda nxixtheꞌu̱. \p \v 24 Gathoyu̱ bi thogi núꞌmu̱ hinxki tꞌetꞌatho ar fa̱di ar Xuwa. \p \v 25 Nuꞌmú̱ yá ma̱xte ar Xuwa bi ntsa̱hñökiwi yá mixodyowi, mi no̱ñꞌu̱ ar xixthe ntꞌaxki. \p \v 26 Bi ma ba kꞌöꞌsa ar Xuwa, ne bi ꞌñembabi: \p —Utate, nunar ñꞌo̱ho̱ ga nthe̱wi ꞌrandi ar döthe Hordan, nöꞌö ga da̱majöninu̱, xixthe nꞌehe, ne gatho ya jöꞌi pa bi tsu̱di. \p \v 27 Ar Xuwa bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hinto tsa̱ te da me̱ꞌsase̱ nuꞌmu̱ hingo xi umba Jö. \p \v 28 Nuꞌahu̱ xka ꞌyo̱se̱hu̱ núꞌmu̱ nda enö: Nuga hindar Kristo. Ho̱nse̱ xpa ꞌbe̱nkagi ga ꞌbe̱tꞌo. \p \v 29 Njangu nꞌar ñꞌo̱ho̱ ma da nthöti, go ma da zixa ar ꞌbe̱hñöꞌö, ha nöꞌö ar ꞌya̱te ñꞌowi, o̱xa nöꞌö te mö ne xa johya. Di njagapꞌu̱ nꞌehe, di johya di o̱ nöꞌö te thogi. \p \v 30 Ngetho mahyoni da hñuxa ár nsuꞌö, ne nuga da the ma nsu. \s1 Nöꞌö ba e mhetsꞌi \p \v 31 Nöꞌö xpa e mhetsꞌi töpa ár nsu nuya ꞌbu̱kwa har ximha̱i. Ha nuya meximha̱i ár me̱ti ar ximha̱i, ne ho̱nse̱ mönga nöꞌö te jawa. Hö, töte ár nsu nöꞌö togo xpa e mhetsꞌi. \p \v 32 Nunu̱ xipa ya jöꞌi te xpa o̱de ne xpa handnu̱, mödi njapꞌu̱ hinto ñꞌemu̱i nöꞌö möñꞌö. \p \v 33 Nuꞌu̱ togo hömba ár mhö, ñꞌu njapꞌu̱ majöni nöꞌö mönga Jö. \p \v 34 Nöꞌö togo xpa pe̱hna Jö, mömba ár mhöꞌö, ngetho Jö hingi e̱mbatho ár Hñö umbabi. \p \v 35 Jö ar Dada xa mö ár Tꞌu̱, jange xi ꞌye̱ntꞌwa gatho hár ꞌye̱. \p \v 36 Nöꞌö togo ñꞌemu̱i ar Tꞌu̱, pe̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. Ha nöꞌö hingi ne da ñꞌemu̱i ar Tꞌu̱, hinda ma da me̱ꞌsa nunar tenu̱, ho̱nse̱ ár kwe̱ Jö ma da nthe̱xkwiꞌö. \c 4 \s1 Ar Hesu ne ar ꞌbe̱hñö me Nsamaria \p \v 1 Núꞌmu̱ mi bö ar tsi Hmu xki zo yá gu ya de̱ngaꞌbe̱pate nöꞌö mi pe ya jöꞌi, mi eñꞌu̱: Ar Hesu xa xixthe nze̱ye̱ ya jöꞌi, töta ar Xuwa Xixthe \p \v 2 (mödi ar Hesu hingo mi xixtheꞌö, yá ma̱xte go mi o̱tꞌu̱). \p \v 3 Ne bi bo̱nga har ha̱i Nhudea, bi menga manꞌagi har ha̱i Ngalilea. \p \v 4 Mi mahyoni nda thota har ha̱i Nsamaria. \p \v 5 Jange mi thohnu̱ Nsamaria, ba e ha nꞌar hnini ár thuhu Sikar, getꞌu̱ habu̱ ꞌbu̱ ár ha̱i ar Hakob xki zokwa ar Huse ár tꞌu̱. \p \v 6 Ka mi ꞌbu̱hnu̱ nꞌar po̱the, mi tꞌembabi ár po̱the ar Hakob. Nu mi thohnu̱ ar Hesu, xki za̱bi mi ne ar ꞌñu, bi ma ba huhnu̱ habu̱ mi ꞌbu̱ ar po̱the, mi tsu̱ ngu made mpa. \p \v 7 Ba e har po̱the nꞌar ꞌbe̱hñö me Nsamaria nda ꞌya̱tꞌa ar dehe, ne ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —ꞌRaka nꞌa tsi tu̱i ar dehe ga tsi. \p \v 8 Ha nuyá ma̱xte xki ma har hnini, ma nda da̱nga te nda ziꞌu̱. \p \v 9 Nunar ꞌbe̱hñö me Nsamaria bi ꞌñemba ar Hesu: \p —Hanja gi a̱kar dehe, ngetho gar xodyo, ha nuga dar me Nsamaria. \p Bi mönga njapꞌu̱ ngetho nuya xodyo himi ne nda ntsixkwi ya me Nsamaria. \p \v 10 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Nuꞌmu̱ gi pötwahmö ár ntꞌuni Jö, ne nuꞌmu̱ gi pöhmö togo a̱ꞌa ar dehe, go xka ꞌya̱kagi ꞌmu̱, ne nuga xta ꞌraꞌa ar dehe unga ar te. \p \v 11 Ne nunar ꞌbe̱hñö bi ꞌñenö: \p —Tsi Tata, nunar po̱the xi ñhe, ne hinte gi hö te gi ꞌya̱tꞌi. Habu̱ ma gi hö ar dehe unga ar te ꞌmu̱. \p \v 12 Hage gi töpke ár nsu ma palehe ar Hakob togo bi zogagihe nunar po̱thenu̱. Ka mi tsithewaꞌö, yá tꞌu̱ ne gatho yá me̱ti. \p \v 13 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Nuꞌu̱ togo da zi nunar dehenu̱, ma da mengi da ntuthe. \p \v 14 Ha nöꞌö togo da zi nunar dehe di unga, hinda ma da mengi da ntuthe. Ngetho nunar dehe ga umbabi, ma da njangu nꞌar po̱the hár mu̱i, unga ar dehe hiñhamꞌu̱ da xa̱. \p \v 15 Nuꞌmú̱ nunar ꞌbe̱hñö bi ꞌñembabi: \p —Tsi Tata, ꞌraka nöꞌö ar deheꞌö. Njapꞌu̱ hinga pengi ga ntuthe, ne hinga e ga höxa ar dehe. \p \v 16 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Di ma ba tsi ri döme, ne gi penga injawa. \p \v 17 Ar ꞌbe̱hñö bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hinte ma döme di ꞌñehe. \p Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Majöni nöꞌö xka mö, hinte gi ꞌñe ri döme. \p \v 18 Ngetho ku̱tꞌa ya ndo̱ xka ꞌñehe, nöꞌö gi ꞌbu̱hwipya hingo ri döme. Jange majöni nöꞌö xka mö, hinte ma döme gi ꞌñehe. \p \v 19 Nuꞌmú̱ bi ꞌñemba ar ꞌbe̱hñö: \p —Tsi Tata, gar mꞌe̱hni Jö ngubeni. \p \v 20 Numa palehe bi ndönga Jö núnu̱ har tꞌo̱ho̱nu̱. Ha nuꞌahu̱ gar xodyohu̱, gi eñhu̱ mahyoni da ndönga Jö núnu̱ Herusalen. \p \v 21 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Ma ga xiꞌaꞌi, nönö, ma da zo̱ ar pa núꞌmu̱ gatho nuꞌu̱ togo ne da ndönga Jö ar Dada, hinda ma da ekwa har tꞌo̱ho̱nu̱, ne hinda manu̱ Nherusalen. \p \v 22 Nuꞌahu̱ gi ndöñhu̱ nöꞌö hingi pöhu̱, ha nuje hö, di pöhe togo di ndöñhe, ngetho ar mpo̱ho̱ bi e ha ya xodyo. \p \v 23 Xi ꞌñepꞌu̱ ar pa ne xi zo̱pya, núꞌmu̱ togo majöni ndönga Jö ar Dada, da ꞌyo̱tꞌe di po̱nga hár mu̱i ne ngu nöꞌö majöni, ngetho ar Dada honga togo da ndönga njapꞌu̱. \p \v 24 Jö ar hñö, ne hingi nheki. Jange nuꞌu̱ togo da ndöni, mahyoni di po̱nga hár mu̱i ne ngu nöꞌö majöni. \p \v 25 Bi ꞌñenga ar ꞌbe̱hñö: \p —Di pödi ma da e ar Mesia nöꞌö tꞌembabi ar Kristo, ne núꞌmu̱ xta eꞌö, ma da ꞌyotkagihe xiñho ar ꞌñu. \p \v 26 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Go geke togo di ñöwipya. \p \v 27 Geꞌmu̱ bi zo̱ yá ma̱xte, ne nuꞌu̱ xa bi ꞌyo̱tho bi hyantꞌu̱ ar Hesu mi ñöwi nꞌar ꞌbe̱hñö, mödi hinto bi ñꞌa̱ni tema mi a̱mbabi, wa tema mi mpeꞌu̱. \p \v 28 Nuꞌmú̱ nunar ꞌbe̱hñö dama bi zopꞌu̱ ár xo̱ni, bi nixtꞌi bi ma har hnini, ne bi ꞌñemba gatho ya jöꞌi: \p \v 29 —Ba ehu̱ gi hyanthu̱ nꞌar ñꞌo̱ho̱ xi xikagi gatho nöꞌö xta o̱tꞌe. Ha hinga gehnu̱ ar Kristo ꞌmu̱. \p \v 30 Nuꞌmú̱ nze̱ye̱ ya jöꞌi ba po̱nga har hnini, ba e bi kꞌötsꞌi. \p \v 31 Nu mi ma ar ꞌbe̱hñö, nuyá ma̱xte mi pe̱mbabiꞌu̱ ar Hesu mi embabi: \p —Utate, ba e gi ñuni. \p \v 32 Ha nöꞌö bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Di pe̱ꞌska nꞌar ñhuni di tsi, nöꞌö hingi pöhu̱. \p \v 33 Nuyá ma̱xte mi enga nꞌa ngu nꞌa: \p —Hage to xpa hömpa te da zi ꞌmu̱. \p \v 34 Ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Numa ñhuniga, ga o̱tꞌwa ngu ne nöꞌö togo xpa pe̱nkagi, ne ga jwata gatho nöꞌö xi ꞌbe̱pkagi. \p \v 35 Nuꞌahu̱ gi eñhu̱, ꞌbe̱ta goho nzönö da zo̱ ar sofo. Ha nuga di xiꞌahu̱: Ndi, hyanthu̱ ya ꞌbotꞌi xi ñötsꞌi da nsofo. \p \v 36 Nuya xathe hönga ar nthöhö ne ju̱xa ya sofo hiñhamꞌu̱ thege, jange nuya xofo njohyawi ya motꞌi. \p \v 37 Xa majöni nöꞌö engar jöꞌi: Nꞌañꞌo togo potꞌi ne manꞌa togo xofo. \p \v 38 Nuga di pe̱ñꞌahu̱ gi munsu̱ ya jöꞌi, ngu nꞌar xofo nöꞌö hinxka mpe̱hu̱. Maꞌra togo xi mpotꞌi, ne nuꞌahu̱ go xka johu̱ ar sofo. \p \v 39 Ne nze̱ye̱ ya mengu ar hniniꞌö har ha̱i Nsamaria, bi ñꞌemu̱i mi ꞌyo̱ꞌu̱ nöꞌö mi da̱majöni nunar ꞌbe̱hñönu̱, mi enö: Xi xikagi gatho nöꞌö xta o̱tꞌe. \p \v 40 Núꞌmu̱ mi zo̱nga ya me Nsamaria habu̱ mi ꞌbu̱ ar Hesu, bi ꞌya̱pa ar möte nda gohnu̱, ne bi gohnu̱ yopa. \p \v 41 Ne ma nze̱ye̱ bi ñꞌemu̱i mi ꞌyo̱ nöꞌö te mi möñꞌö. \p \v 42 Ne mi embabiꞌu̱ ar ꞌbe̱hñö: \p —Nupya di ñꞌemu̱ihe hinge ho̱nse̱ da o̱he nöꞌö ga xikagihe. Xta o̱se̱he nöꞌö mö, ne di pöhe xiñho go gehnu̱ ar Kristo togo xpa ꞌbe̱hni da po̱ ya meximha̱i. \s1 Ar Hesu bi o̱thebi ár tꞌu̱ ár ma̱xte nꞌar ndö \p \v 43 Ár yopa bi gu̱ ar ꞌñu manꞌagi ndi ma Ngalilea. \p \v 44 Ngetho ar Hesu xki da̱se̱ majöni bi ꞌñenö, nꞌár mꞌe̱hni Jö hingi tꞌeꞌspa ár nsu hár ha̱ise̱. \p \v 45 Mi zo̱nga Ngalilea, nuya mengunu̱ bi numañho, ngetho xki hyanda gatho nöꞌö xki ꞌyo̱tꞌa núnu̱ Herusalen har da̱ngo. Nuya paꞌu̱ ka mi ꞌbu̱hnu̱ꞌu̱ nꞌehe. \p \v 46 Mꞌe̱fa ar Hesu bi ma manꞌagi núnu̱ Nkana har ha̱i Ngalilea, habu̱ xki japa ar dehe xki ñꞌixkatꞌafi. Núnu̱ Nkapernaum ka mi ꞌbu̱hnu̱ nꞌár ma̱xte ar ndö togo mi hñenga ár bötsi. \p \v 47 Nu mi ꞌyo̱hnu̱ ar Hesu ba tsopꞌu̱ Nhudea, ba e Ngalilea, bi ma ba a̱pabi nda e nda hyandwa ár bötsi, ngetho mi txꞌu̱da ár te. \p \v 48 Ne ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Nuꞌahu̱, nuꞌmu̱ hingi hyanthu̱ ya dötantꞌudi, hingi ñꞌemu̱ihu̱. \p \v 49 Nunár ma̱xte ar ndö bi ꞌñenö: \p —Tsi Hmu, ba e ngutꞌa, ꞌbu̱tho da du ma tꞌu̱. \p \v 50 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Di ma, ri tꞌu̱ ꞌbu̱i xiñho. \p Ne nunar ñꞌo̱ho̱nu̱ bi ñꞌemu̱i nöꞌö bi nsipabi, bi gu̱ ár ꞌñu bi ma. \p \v 51 Núꞌmu̱ mi ꞌyo ar ꞌñu ndi ma ár ngu, nuyá ꞌbe̱go ba e bi dödi, ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Ri tꞌu̱ ꞌbu̱i xiñho. \p \v 52 Nöꞌö bi ꞌya̱mbabi hamꞌu̱ bi ndu̱i bi mꞌu̱ xiñho. Nuꞌu̱ bi ꞌñembabi: \p —Mande, ngu nꞌar nde bi hye̱ ar mpatꞌi. \p \v 53 Nunár dada ar bötsi bi beni geꞌmu̱ xki xipa ar Hesu mi ꞌbu̱ xiñho ár tꞌu̱, ne bi ñꞌemu̱iwi gatho yá mëni. \p \v 54 Go gehnu̱ ár ñoho ar döta ntꞌudi bi ꞌyo̱tꞌa ar Hesu núnu̱ Ngalilea núꞌmu̱ mba penga Nhudea. \c 5 \s1 Ar ñꞌo̱ho̱ xki nza ár ndoꞌyo núnu̱ Betesda \p \v 1 Mꞌe̱fa bi da̱tꞌa nꞌár da̱ngo ya xodyo núnu̱ Herusalen, ne ar Hesu bi manu̱ nꞌehe. \p \v 2 Núnu̱ Herusalen ka ꞌbu̱hnu̱ nꞌar po̱the tꞌembabi Betesda har hñö ebreo, ne pe̱ꞌsa ku̱tꞌa ya mꞌetꞌe, ꞌbu̱ getꞌu̱ ar goxthi tꞌembabi ar Goxthide̱ti. \p \v 3 Ka mi ꞌbonu̱ nze̱ye̱ ya da̱thi, ya goda̱, ya dowa ne nuꞌu̱ xki nza yá ndoꞌyo, gathoyu̱ mi to̱ꞌmi nda mfe̱ꞌsa ar dehe. \p \v 4 Ngetho mi jar pa mi kö nꞌár e̱nxe̱ Jö mi wöntꞌa ar dehe, ne nöꞌö togo nda ntöte nda yu̱tꞌa mꞌe̱tꞌo har dehe, nöꞌö nda dixa tsa̱ntꞌö ar hñeni mi thogi. \p \v 5 Ne mi ꞌbu̱hnu̱ nꞌar ñꞌo̱ho̱ mi pe̱ꞌsa nꞌa̱temaꞌre̱tꞌa ne hñöto nje̱ye̱ mi hñeni. \p \v 6 Ar Hesu bi hyandi mi ꞌbe̱nu̱, mi bödi mi pe̱ꞌsa nze̱ye̱ ya je̱ye̱ mi njapꞌu̱, bi ꞌñembabi: \p —Ha gi ne da dixꞌaꞌi. \p \v 7 Ar da̱thi bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Tsi Tata, hinto di ꞌñe togo da ma̱xkagi ga ku̱tꞌa har dehe núꞌmu̱ xta mfe̱tsꞌi, ngetho núꞌmu̱ di pahmö ga ku̱tꞌi, manꞌa tökagi da yu̱tꞌa mꞌe̱tꞌo. \p \v 8 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Nangi, ju̱xa ri fidi ne ꞌyo. \p \v 9 Ne nunar ñꞌo̱ho̱nu̱ dama bi ditsꞌi, bi gu̱xa ár fidi ne bi ñꞌo. Ha nor paꞌö mar pa ntsa̱ya̱. \p \v 10 Jange nuya ndöxodyo bi ꞌñembabi nunar ñꞌo̱ho̱ xki tꞌo̱the: \p —Ar pa ntsa̱ya̱pya, hingi ho gi hñöxa ri fidi. \p \v 11 Nunar ñꞌo̱ho̱ xki ditsꞌi bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nöꞌö togo bi o̱thegi, gese̱ꞌö bi ꞌñengagi: Ju̱xa ri fidi gi ꞌyo. \p \v 12 Ne nuꞌu̱ bi ꞌya̱mbabi: \p —Togo bi xiꞌaꞌi gi ju̱xa ri fidi gi ꞌyo. \p \v 13 Ha nunar ñꞌo̱ho̱ xki ditsꞌi, himbi bödi togo xki o̱the, ngetho mi ꞌbu̱hnu̱ nze̱ye̱ ya jöꞌi, ha nunar Hesu xki ma. \p \v 14 Mꞌe̱fa ar Hesu bi nthe̱wi har nijö nunar ñꞌo̱ho̱nu̱ mi hñemhö, ne bi ꞌñembabi: \p —Ha gi o̱de, nuꞌge bi dixꞌaꞌi. Yo ma gi pengi gi ꞌyo̱tꞌa ar tsꞌoki, yo ma da ꞌñepꞌaꞌi nꞌar thogi di töte ár döta. \p \v 15 Nepꞌu̱ nunar ñꞌo̱ho̱nu̱ bi ma ba kꞌöꞌsa ya ndöxodyo, bi xipabiꞌu̱ ar Hesu go xki o̱theꞌö. \p \v 16 Jange nuya ndöxodyo xa mi u̱tsa ar Hesu, ne xa mi nemhöꞌu̱ nda hyo, ngetho mi o̱tꞌa ya döta ntꞌudi har pa ntsa̱ya̱. \p \v 17 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Ma Dada hinxi ntsa̱ya̱ mpe̱fi, di njagapꞌu̱ nꞌehe. \p \v 18 Mi ꞌyo̱xa nuya mhöyu̱, nuya ndöxodyo xa bi hñuxa yá kwe̱. Ne mi ne nda hyoꞌu̱, ngetho himi o̱tꞌa nöꞌö mönga har tꞌofo habu̱ no̱nga ar pa ntsa̱ya̱, ne mi embase̱ Jö go már Dada, njapꞌu̱ mi ñhuxkwi. \s1 Ar tsꞌe̱di pe̱ꞌsa ár Tꞌu̱ Jö \p \v 19 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Xa majöni di xiꞌahu̱, hinte tsa̱ te da ꞌyo̱tꞌase̱ ár Tꞌu̱ Jö. Te̱nda nöꞌö o̱tꞌa ár Dada, ngetho gatho nöꞌö o̱tꞌa ar Dada, o̱tꞌa ar Tꞌu̱ nꞌehe. \p \v 20 Jö ar Dada xa mö ár Tꞌu̱ jange uta gatho nöꞌö te o̱tꞌö. Ne ma da uta maꞌra xa di thota ár döta, ne xki hyanthu̱ xa gi ꞌyo̱hu̱. \p \v 21 Jö ar Dada koꞌspa yá te nuꞌu̱ xi du, njapꞌu̱ ár Tꞌu̱ nꞌehe umba ár te nuꞌu̱ togo da neꞌö. \p \v 22 Jö ar Dada hinto höꞌspa majöni, ngetho gatho bi ꞌye̱ntꞌwa hár ꞌye̱ ár Tꞌu̱, go da hñöxa majöniꞌö. \p \v 23 Ne njapꞌu̱ gatho ya jöꞌi da ꞌñeꞌspa ár nsu ar Tꞌu̱, ngu tꞌeꞌspa ár nsu Jö ar Dada. Nöꞌö togo hingi eꞌspa ár nsu ar Tꞌu̱, hingi eꞌspa ár nsu ar Dada togo xpa pe̱hni. \p \v 24 Xa majöni di xiꞌahu̱, nöꞌö togo jamasu nöꞌö di mö, ne ñꞌemu̱i Jö togo xpa pe̱nkagi, pe̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. Ne hinda ꞌbe̱hna har ꞌbe̱xui, ngetho ꞌbu̱tho xki du, ne bi mengi bi me̱ꞌsa nꞌar ꞌraꞌyo te. \p \v 25 Xa majöni di xiꞌahu̱, xi ꞌñepꞌu̱ ar pa, ne xi zo̱pya, núꞌmu̱ nuꞌu̱ xi du ma da ꞌyo̱ ár mhö ár Tꞌu̱ Jö, ne nuꞌu̱ togo da ꞌñetꞌa ár mu̱i, ma da me̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 26 Ngetho jangu Jö ar Dada höse̱ ar te, njapꞌu̱ xi umba ar tsꞌe̱di ár Tꞌu̱ da hñöse̱ ar te nꞌehe. \p \v 27 Ne xi ꞌye̱ntꞌwa hár ꞌye̱ ár Tꞌu̱ da hñöꞌspa majöni gatho ya jöꞌi, ngetho go ba e bi njöꞌiꞌö. \p \v 28 Yo gi ꞌyo̱hu̱ nuꞌmu̱ di xiꞌahu̱ njapꞌu̱, ngetho ma da zo̱ ar pa, nuꞌu̱ to gatho xi tꞌa̱gi ma da ꞌyo̱ꞌspa ár mhö ár Tꞌu̱ Jö. \p \v 29 Ne nuꞌu̱ togo xi ꞌyo̱tꞌa nöꞌö xiñho, ma da nangi da me̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. Ha nuꞌu̱ togo xi ꞌyo̱tꞌa nöꞌö hingi ho, ma da nangi da ꞌbe̱hna har ꞌbe̱xui. \s1 Nuꞌu̱ da̱majöni togo ar Hesu \p \v 30 Nuga hingi tsa̱ te ga o̱tꞌase̱. Ngu di o̱de xika ma Dada, njapꞌu̱ di o̱tꞌa ar tsꞌu̱tꞌwi. Ne ma tsꞌu̱tꞌwi xiñho, ngetho hindi o̱tꞌa ngu di nega, di o̱tꞌe ngu ne ma Dada togo xpa pe̱nkagi. \p \v 31 Nuꞌmu̱ ga mönse̱ togogi, hinter me̱ nöꞌö di mö. \p \v 32 ꞌBu̱i nꞌa togo da̱majöni togogi, ne di pödi pe̱ꞌsa ár nsu nöꞌö möñꞌö. \p \v 33 Nuꞌahu̱ ga pe̱ñhu̱ ꞌra togo ma ba a̱mba ar Xuwa togogi, ne nöꞌö bi da̱majöni togogi. \p \v 34 Ha nuga hindi honga da da̱majönigi nꞌar jöꞌi. Nuꞌmu̱ xta xiꞌahu̱ njapꞌu̱, di honi gi mpo̱hu̱. \p \v 35 Ar Xuwa mi ñhe̱hwi nꞌar ñotꞌi. Nöꞌö mi xiꞌahu̱ mi yotꞌa ri mfenihu̱, ne ga njohyahu̱ ꞌra ya tsi pa ngi o̱xu̱. \p \v 36 Ha nuya ꞌbe̱fi di pe̱fi töpa ár tsꞌe̱di ar Xuwa da da̱majöni togogi. Ngetho di pe̱ ar ꞌbe̱fi ba pe̱nkagi Jö ga jwati, ne nuya ꞌbe̱fiyu̱ da̱majöni geꞌö xpa pe̱nkagi. \p \v 37 Ma Dada togo ba pe̱nkagi go da̱majöni nꞌehe togogi, mödi hinxka ꞌyo̱hu̱ xi ñö, ne hinxka hyanthu̱ tenguꞌö. \p \v 38 Hingi pe̱ꞌsfu̱ ár mhö ha ri mu̱ihu̱, ngetho hinga ñꞌemu̱ihu̱ togo ba pe̱ñꞌö. \p \v 39 Hñethwu̱ ár Tꞌofo Jö, ngetho gi ka̱xmbenihu̱ ka gi tiñhu̱nu̱ ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. Hinxi zoda ri mfenihu̱ ka no̱ngaginu̱. \p \v 40 Ne hingi ne gi ñꞌemu̱igihu̱, ne gi pe̱ꞌsu̱ ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 41 Nuga hindi honi da ꞌñeska ma nsu ya jöꞌi. \p \v 42 Di pötho nuꞌahu̱ hingi pe̱ꞌsfu̱ ár mhöte Jö. \p \v 43 Nuga xta e di po̱ta Jö ar Dada, ne hingi numañhogihu̱. Nuꞌmu̱ da ehmö nꞌar jöꞌi di e di no̱nse̱ ár thuhuse̱, nuꞌmú̱ hö, gi numansuhu̱. \p \v 44 Hingi tsa̱ gi ñꞌemu̱ihu̱, ngetho mꞌe̱tꞌo gi hoñhu̱ da tꞌesꞌahu̱ ri nsuhu̱ nꞌa ngu nꞌa, ne hingi hoñhu̱ da ꞌñesꞌahu̱ ri nsuhu̱ nöꞌö nꞌase̱ Jö. \p \v 45 Yo gi beñhu̱ ma ga da̱tꞌaꞌihu̱ hár nthandi Jö ma Dada. Nöꞌö togo ma da da̱ꞌahu̱, gese̱ ar Moise togo gi ka̱xmbenihu̱ ma da ñöñꞌahu̱. \p \v 46 Ngetho nuꞌmu̱ gi ñꞌemu̱ihmöhu̱ ar Moise, gi ñꞌemu̱igihu̱ ꞌmu̱, ngetho ar Moise bi ꞌyotꞌa ar tꞌofo no̱ngagi. \p \v 47 Ha nuꞌmu̱ hingi ñꞌemu̱ihu̱ nöꞌö bi ꞌyotꞌö, hinda tsa̱ gi ñꞌemu̱ihu̱ nöꞌö di mönga. \c 6 \s1 Ar Hesu bi ꞌwinga tho ngu̱dminthebe ya jöꞌi \r (Mt. 14:13‑21; Mr. 6:30‑44; Lk. 9:10‑17) \p \v 1 Mꞌe̱fa ar Hesu bi ꞌranga ꞌrandi ar dehe habu̱ ár thuhu Ngalilea, getꞌö ar ñho̱nthe Tiberia. \p \v 2 Ha nze̱ye̱ ya jöꞌi bi de̱ni, ngetho xki hyanda ya ntꞌudi mi o̱tꞌe, núꞌmu̱ mi o̱the ya da̱thi. \p \v 3 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi bo̱xa mañö ar tꞌo̱ho̱ ne ka ba huxkwinu̱ yá ma̱xte. \p \v 4 Mi ꞌba̱pꞌu̱tho ar baxjwa ár da̱ngo ya xodyo. \p \v 5 Ar Hesu mi hyanda ra nze̱ye̱ ya jöꞌi xki ꞌñe nda zu̱di, bi ꞌñemba ar Lipe: \p —Habu̱ ga ta̱ñhu̱ ya thuhme ga ꞌwiñhu̱ gatho nuya jöꞌiyu̱. \p \v 6 Bi xipa njapꞌu̱ mi ne nda tsa̱ta ar Lipe, ngetho ar Hesu mi pödi teme nda me̱fi. \p \v 7 Ar Lipe bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Nunar nthöhö hönga yonthebe ya jöꞌi nꞌa pa, hinda wadi ga ta̱ñhu̱ ar thuhme ga hemfu̱ nꞌa tsi xe̱ni nꞌa ngu nꞌayu̱. \p \v 8 Nꞌa mbi döta nꞌár ma̱xte ár thuhu ar Andre, ár jödö ar Simu nöꞌö mi tꞌembabi ar Pedro, ne bi ꞌñenö: \p \v 9 —ꞌBu̱kwa nꞌar bötsi hö ku̱tꞌa ya tsi thuhmesebada ne yoho ya tsi hwö. Te di no̱mbabiyu̱. \p \v 10 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi ꞌñemba yá ma̱xte: \p —Xifu̱ ya jöꞌi da hñudi. \p Xa mi janu̱ ya do̱ni ne ka bi hñuhnu̱, mi tsu̱ ngu ngu̱dminthebe ya ñꞌo̱ho̱. \p \v 11 Ne ar Hesu bi hñönga nuꞌu̱ ya tsi thuhme, bi umba njamödi Jö, ne bi hyemba yá ma̱xte. Nuyu̱ bi umba nuꞌu̱ mi hudi, ne bi japꞌu̱ ya hwö nꞌehe, mi tꞌumba gatho nöꞌö mi neꞌu̱. \p \v 12 Núꞌmu̱ mi niñö gatho ya jöꞌi, ar Hesu bi ꞌbe̱pa yá ma̱xte, ne bi ꞌñembabi: \p —Johu̱ nuya xe̱ni bi bongi ne hinte da mꞌe̱di. \p \v 13 Bi goꞌu̱ ne bi ñuꞌsa ꞌre̱tꞌamayoho mꞌo̱tsꞌe ya xe̱ni thuhme bi bongwabi nuꞌu̱ xki ñuni. \p \v 14 Nuya ñꞌo̱ho̱ꞌu̱ mi hyanda nuna döta ntꞌudinu̱ bi ꞌyo̱tꞌa ar Hesu, bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Xa majöni go gehnu̱ ár mꞌe̱hni Jö ma nda e har ximha̱i. \p \v 15 Ar Hesu mi pötho mi ne nda zixꞌu̱ nda ꞌñexa ngu yá ndö. Jange nöꞌö bi mengi bi ma ba ꞌbu̱se̱ har tꞌo̱ho̱. \s1 Ar Hesu mi ꞌyo har dehe \r (Mt. 14:22‑27; Mr. 6:45‑52) \p \v 16 Nu mi nxui ba kö yá ma̱xte, bi ma hár ñöni ar ñho̱nthe. \p \v 17 Ne bi yu̱tꞌu̱ ha nꞌar motsa ndi maꞌu̱ Nkapernaum. Núꞌmu̱ mi ꞌyoꞌu̱ har dehe, xki mꞌe̱xui, har Hesu hinxki zo̱ta habu̱ mi ꞌbu̱ꞌu̱. \p \v 18 Ne bi ñꞌo nꞌar ꞌyomndöhi, xa mi japi nda mpu̱nsa ar dehe. \p \v 19 Núꞌmu̱ xki ꞌye̱tꞌu̱ ar motsa ngu yonꞌa̱tenthebe ya wëni ár yapꞌu̱, bi hyantꞌu̱ ar Hesu mi papꞌu̱ mi ꞌyo har dehe, ndi watꞌa har motsa, ne xa bi zuꞌu̱. \p \v 20 Ha nöꞌö bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Yo gi ntsuhu̱, go geke. \p \v 21 Nuꞌmú̱ nuyu̱ xa bi njohya bi po̱ꞌsa ar Hesu har motsa, ne dama bi zo̱ñꞌu̱ hár ñöni ar dehe. \s1 Ya jöꞌi bi hyonga ar Hesu \p \v 22 Nu ár hyaxꞌöpꞌu̱, nuya jöꞌi xki go ꞌrandi ar dehe, xki hyantꞌu̱ nꞌadar motsa mi ꞌbu̱hnu̱, ne ka xki manu̱ yá ma̱xte, ha nu ar Hesu hinxki me̱wiꞌu̱. \p \v 23 Nuꞌmú̱ bi zo̱ maꞌra ya motsa xki ꞌñe Tiberia, bi zo̱ñꞌu̱ getꞌu̱ habu̱ ar tsi Hmu xki umba njamödi Jö, ne xki ꞌwinga gatho ya jöꞌi. \p \v 24 Nu mi hyanda ya jöꞌi himi ꞌbu̱hnu̱ ar Hesu ne yá ma̱xte, bi bo̱xa ha ya motsa, ne bi maꞌu̱ Nkapernaum ma ba honi. \s1 Ar Hesu, ar thuhme unga ar te \p \v 25 Nu mi dinga ar Hesu mi ꞌyo ꞌrandi ar dehe, bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Utate, hamꞌu̱ ga tso̱kwa. \p \v 26 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Xa majöni di xiꞌahu̱, gi hongagihu̱ ngetho da ꞌraꞌahu̱ ga tsihu̱ ar thuhme ne ga niñöhu̱, hinge gi honju̱ ngetho ga hyanthu̱ ya döta ntꞌudi. \p \v 27 Yo gi umba ri mu̱ihu̱ gi hoñhu̱ ar ñhuni ngutꞌa da thege. Umba ri mu̱ihu̱ gi hyoñhu̱ ar ñhuni unga ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi, da ꞌraꞌahu̱ Nöꞌö Togo ba e bi Njöꞌi, ngetho go xi hñuxa Jö ár Dada da uñꞌö. \p \v 28 Nuꞌmú̱ bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Tema mahyoni ga pe̱he, ne njapꞌu̱ ga pe̱he nöꞌö ne Jö ga o̱the. \p \v 29 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Gehnu̱ ar ꞌbe̱fi ne Jö gi ꞌyo̱thu̱, gi ñꞌemu̱ihu̱ nöꞌö togo xpa pe̱ñꞌö. \p \v 30 Bi ꞌñeñꞌu̱ ꞌmu̱: \p —Tema ntꞌudi gi o̱tꞌe ga hanthe ne ga ñꞌemu̱iꞌihe. Tema döta ꞌbe̱fi gi pe̱fi. \p \v 31 Numa palehu̱ bi zi ar thuhme mi ta̱ mahetsꞌi núnu̱ ha ya otꞌatꞌo̱ho̱, ngu enga har tꞌofo: Bi umba ar thuhme ndi ꞌñe mhetsꞌi nda ziꞌu̱. \p \v 32 Ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Xa majöni di xiꞌahu̱, ar Moise himbi ꞌraꞌahu̱ ar thuhme ndi ꞌñe mhetsꞌi. Ha numa Dada hö, ꞌraꞌahu̱ ar thuhme majöni di ꞌñe mhetsꞌi. \p \v 33 Ngetho ar thuhme unga Jö, gehnu̱ nuna ba kö mhetsꞌi, ne umba ár te ya meximha̱i. \p \v 34 Nuꞌu̱ bi ꞌñembabi: \p —Tsi Hmu, ꞌraje hyaxꞌmu̱ nunar thuhmeꞌö. \p \v 35 Ne ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nuga go dar thuhme ungar te. Gatho nuꞌu̱ togo da e da hyongagi, hiñhamꞌu̱ ma da ntunthu, ha nuꞌu̱ togo da ñꞌemu̱igi, hiñhamꞌu̱ ma da ntuthe. \p \v 36 Ngu xta xiꞌahu̱, mödi xka hyandgagihu̱, hingi ñꞌemu̱ihu̱. \p \v 37 Gatho nuꞌu̱ togo xi ꞌraka Jö ma Dada, ma da e da hyongagi. Ha gatho nuꞌu̱ togo da e da zu̱kagi, hinga kotsꞌi. \p \v 38 Ngetho nuga xta kö mhetsꞌi, hinxta ehe ga o̱tꞌa nöꞌö di nese̱ga, xta e ga o̱tꞌa gatho nöꞌö ne togo xpa pe̱nkagi. \p \v 39 Gehnu̱ ne ma Dada togo xpa pe̱nkagi, gatho nuꞌu̱ togo xi ꞌye̱ntkꞌa ha ma ꞌye̱ hinga ꞌbe̱di, ne nuya ngöxapa, ma ga koꞌspa yá te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 40 Nöꞌö togo xpa pe̱nkagi, neꞌö gatho nuꞌu̱ togo da hñuxka yá da̱ ár Tꞌu̱gi Jö, ne da ñꞌemu̱igi, pe̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi, ne nuga ga koꞌspa yá te ha ya ngöxapa. \p \v 41 Nuꞌmú̱ nuya xodyo mi njontꞌane nꞌa ngu nꞌa, ngetho xki ꞌñeñꞌö: Nuga go dar thuhme xta kö mhetsꞌi. \p \v 42 Ne mi eñꞌu̱: \p —Ha hinga gehnu̱ ar Hesu ár tꞌu̱ ar Huse, di pöthwu̱ togo yá dada. Hanja emꞌu̱ xpa kö mhetsꞌi. \p \v 43 Ar Hesu bi döti ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Yoꞌö gi ñöxhnathohu̱. \p \v 44 Ngetho hinto tsa̱ da e da hyongagi nuꞌmu̱ hinda zopa ár mfeni Jö ma Dada togo xpa pe̱nkagi. Ne nuga ga koꞌspa ár te ha ya ngöxapa, ne da me̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 45 Njawa xi ꞌyotꞌa yá mꞌe̱hni Jö har tꞌofo: Jö ma da uta gatho ya jöꞌi. Jange gatho nuꞌu̱ togo xi ꞌyo̱xa nöꞌö mönga ma Dada, ne xi zo hár mfeni, da e da hyongagi. \p \v 46 Hingi ꞌbu̱ nꞌa togo xi hyanda Jö ar Dada, ho̱nse̱ nöꞌö togo xpa pe̱hni. Nöꞌö hö, go xi hyanda ar Dada. \p \v 47 Xa majöni di xiꞌahu̱, nu togo ñꞌemu̱igi pe̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 48 Nuga go dar thuhme ungar te. \p \v 49 Nuya ri palehu̱ mamꞌe̱tꞌo bi zi ar thuhme mi ta̱ mhetsꞌi ha ya otꞌatꞌo̱ho̱, ne bi duꞌu̱. \p \v 50 Nunar thuhme di xiꞌahu̱, hingi njapꞌu̱. Nunu̱ di ꞌñe mhetsꞌi, ne gatho nuꞌu̱ togo da zi, hinda ma da du. \p \v 51 Nuga go dar thuhme ungar te xpa e mhetsꞌi. Nöꞌö togo da zi nuna thuhmenu̱, ma da me̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. Nunar thuhme di xiꞌahu̱, gehnu̱ ma ndoꞌyose̱ ga da̱, ne njapꞌu̱ ya meximha̱i da me̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 52 Nuya xodyo mi ntsa̱hñöki nꞌa ngu nꞌa mi eñꞌu̱: \p —Hanja da tsa̱ da ꞌrakagihu̱ ga tsafu̱ ár ndoꞌyose̱nu̱. \p \v 53 Ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Xa majöni di xiꞌahu̱, nuꞌmu̱ hingi tsafu̱ ár ndoꞌyo ne hingi tsifu̱ ár ji Nöꞌö Togo ba e bi Njöꞌi, hinda nja ri tehu̱ hiñhamꞌu̱ thege. \p \v 54 Nöꞌö togo tsaka ma ndoꞌyo ne tsika ma ji, pe̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi, ne ga koꞌspa ár te hár ngötsꞌi ar ximha̱i. \p \v 55 Ngetho ma ndoꞌyo gehnu̱ ar ñhuni majöni, ne ma ji ar tsꞌithe majöni. Gehyu̱ unga ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 56 Nöꞌö togo tsaka ma ndoꞌyo ne tsika ma ji, ma ga ꞌbu̱ꞌbeꞌö. \p \v 57 Njangu Jö ar Dada togo ba pe̱nkagi hö ar te, nuga di te ngetho di ꞌbu̱ꞌbegaꞌö. Ha nuꞌu̱ togo da zaka ma ndoꞌyo, da nte nꞌehe ngetho di ꞌbu̱ꞌbegaꞌu̱. \p \v 58 Go gehnu̱ ar thuhme di xiꞌahu̱ ba kö mhetsꞌi. Nöꞌö togo da zi, ma da me̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi, hinge njangu ri palehu̱ bi zi ar thuhme mi ta̱ mhetsꞌi, ne bi duꞌu̱. \p \v 59 Nuya mhöyu̱ bi mönga ar Hesu núꞌmu̱ mi uta ya jöꞌi ha yá nijöꞌu̱ núnu̱ Nkapernaum. \s1 Ya mhö ungar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi \p \v 60 Nze̱ye̱ nuꞌu̱ togo mi te̱ni, mi ꞌyo̱xa njapꞌu̱ mi eñꞌu̱: \p —Xi ñhembi nöꞌö teme mö. Togo tsa̱ da ꞌyo̱tꞌe. \p \v 61 Ar Hesu mi pötho tema mi njontꞌane, ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Hage tso̱tꞌa ri mu̱ihu̱ nöꞌö di xiꞌahu̱. \p \v 62 Tema gi beñhu̱ nuꞌmu̱ gi hyanthu̱ Nöꞌö Togo ba e bi Njöꞌi, da mengi da bo̱xa mhetsꞌi habu̱ mi ꞌbu̱ꞌö mꞌe̱tꞌo. \p \v 63 Ar hñö go unga ar te, ha nöꞌö bi e har ndoꞌyo hinte fa̱tsꞌi. Nuya mhö xta xiꞌahu̱ no̱nga ar hñö ne unga ar te. \p \v 64 Ho̱nse̱, ꞌra hingi ñꞌemu̱ihu̱. \p Ngetho ar Hesu hár ndu̱i mi pötho togo himi ñꞌemu̱ibi, ne togo ma nda da̱. \p \v 65 Ne bi ꞌñenö: \p —Jange da eñꞌahu̱, hinto tsa̱ da e da hyongagi nuꞌmu̱ hinda zo ma Dada. \p \v 66 Mꞌe̱fa nze̱ye̱ nuꞌu̱ togo mi te̱ni, bi hye̱pꞌu̱ ne himi ñꞌowi. \p \v 67 Jange ar Hesu bi ꞌñemba nuꞌu̱ ꞌre̱tꞌamayoho yá ma̱xte xki hwahni: \p —Hage gi ne gi möhu̱ nꞌehe. \p \v 68 Ar Simu Pedro bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Tsi Hmu, togo manꞌa ga te̱ñhe. Ho̱nse̱ꞌi gi mönga ya mhö ungar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 69 Ha nuje xta ñꞌemu̱ihe ne xta pöhe go gar Kristo ár Tꞌu̱ꞌi Jö togo höse̱ ar te. \p \v 70 Ar Hesu bi dödi: \p —Nuga da hwañꞌahu̱ gi ꞌre̱tꞌamayohohu̱. Mödi njapꞌu̱, nꞌa di hñöxꞌahu̱ ar tsꞌondöhi. \p \v 71 Nöꞌö mi no̱nga ar Huda Iskariote ár tꞌu̱ ar Simu, ngetho go ma nda da̱ꞌö, ne mi nꞌa nuꞌu̱ ꞌre̱tꞌamayoho yá ma̱xte. \c 7 \s1 Nuyá jödö ar Hesu himi ñꞌemu̱i már mꞌe̱hni Jö \p \v 1 Mꞌe̱fa ar Hesu mi ꞌyo har ha̱i Ngalilea, himi ne nda mꞌu̱hnu̱ Nhudea ngetho ya xodyo mi honi nda hyo. \p \v 2 Mi ꞌba̱pꞌu̱tho ár da̱ngo ya xodyo nöꞌö ár thuhu, ar da̱ngo nguxiza. \p \v 3 Nuyá jödö bi ꞌñemba ar Hesu: \p —Po̱ni di ma Nhudea, ne nuꞌu̱ togo te̱ñꞌaꞌi da hyanda nuya döta ntꞌudi gi o̱tꞌe. \p \v 4 Ngetho nuꞌmu̱ nꞌar jöꞌi ne da ñꞌudi, hingi o̱tꞌa ar ꞌbe̱fi ñꞌöntho. Nuꞌge gi o̱tꞌa nuya döta ntꞌudiyu̱, ñꞌudi habu̱ gatho da hyantꞌaꞌi. \p \v 5 Mi mönga njapꞌu̱ ngetho mödi ma yá jödö, himi ñꞌemu̱iꞌu̱ xki ꞌñexa Jö. \p \v 6 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Hingi tsa̱da ga manu̱, ha nuꞌahu̱ tsa̱da hamꞌu̱ gi ne gi möhu̱. \p \v 7 Nuya jöꞌi hingi tsa̱ da u̱tsaꞌihu̱, ha nuga hö u̱tsagi, ngetho di xipa yá tsꞌoꞌbe̱fi pe̱ꞌu̱. \p \v 8 Di möhu̱ ar da̱ngo. Nuga hingi tsa̱da ga ma. \p \v 9 Ho̱nse̱ bi xipabi njapꞌu̱, ne bi gohnu̱ Ngalilea. \s1 Ar Hesu bi ma ar da̱ngo nguxiza \p \v 10 Nu mi wadi bi ma yá jödö, ar Hesu bi ma har da̱ngo nꞌehe, mödi bi ma ngu ñꞌöntho, himi ñꞌudi. \p \v 11 Nuya ndöxodyo mi honga har da̱ngo, ne mi eñꞌu̱: \p —Habu̱ bi ꞌyoꞌö ꞌmu̱. \p \v 12 Ne nze̱ye̱ nuya mi ꞌbu̱hnu̱ mi no̱nga ar Hesu, ꞌra mi enö: Nunu̱ ar hogajöꞌi, ne maꞌra mi enö: Hingar hogajöꞌi, ngetho ka ya jöꞌi. \p \v 13 Txi ꞌramtxꞌu̱ mi ñöꞌu̱, ngetho mi tsu nuya ndöxodyo. \p \v 14 Xki tho ngu made ar da̱ngo, mi yu̱tꞌa ar Hesu har dönganijö ne mi uta ya jöꞌi. \p \v 15 Nuya ndöxodyo xa mi ꞌyo̱tho ne mi eñꞌu̱: \p —Hanja pe̱ꞌsa nze̱ye̱ ar mfödinu̱, hiñhabu̱ xi ma xpa tꞌuti. \p \v 16 Ar Hesu bi dötwabiꞌu̱ ne bi ꞌñenö: \p —Nöꞌö te di udi hingo di mönse̱ga, go ár me̱ti togo xpa pe̱nkagi. \p \v 17 Nuꞌu̱ togo ne da ꞌyo̱tꞌa nöꞌö ne Jö, da böꞌu̱ di utwa ár mhö Jö, hinge nöꞌö di bense̱ga. \p \v 18 Nöꞌö togo bense̱ nöꞌö mö, ho̱nse̱ ne da tꞌeꞌspa ár nsu. Ha nöꞌö togo ne da tꞌeꞌspa ár nsu togo xpa pe̱hni, geꞌö mönga majöni ne hingar kate. \p \v 19 Ar Moise bi ꞌraꞌahu̱ ar tꞌofo. Hinto xka ꞌyo̱thu̱ ngu mönga har tꞌofonu̱. Yoꞌö gi ne gi hyogagihu ꞌmu̱. \p \v 20 Nuya jöꞌi xki mhuntsꞌi bi dödi ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Gi pe̱ꞌsa ar tsꞌondöhi. Togo ne da hyoꞌaꞌi. \p \v 21 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Ho̱nse̱ nꞌar ꞌbe̱fi da o̱tꞌe, ne xa gi ꞌyo̱hu̱. \p \v 22 Ar Moise bi ꞌraꞌahu̱ ar nse̱gi gi huxu̱ ha ri ndoꞌyohu̱, mödi hingo mar me̱tiꞌö, már me̱ti ya pale. Ha nuꞌahu̱ gi huxu̱ ar nse̱gi mödi ar pa ntsa̱ya̱. \p \v 23 Núꞌmu̱ gi huꞌsfu̱ ar nse̱gi ri bötsihu̱, mödi ar pa ntsa̱ya̱, hingi nehu̱ gi tsꞌokwabihu̱ ár tꞌofo ar Moise. Xiꞌmu̱ hanja gi mbo̱ ri kwe̱hu̱ ngetho da o̱thebi gatho ár ndoꞌyo nꞌar ñꞌo̱ho̱ har pa ntsa̱ya̱. \p \v 24 Beñhu̱ xiñho hanja gi nthentehu̱, wa njapꞌu̱ wa hinꞌö. Yo ma gi nthentehu̱ ho̱nse̱ gi hanthu̱ nöꞌö oxa mañö. \s1 Nuya jöꞌi mi enö: Ha go gehnu̱ ar Kristo \p \v 25 ꞌRa ya me Herusalen mi eñꞌu̱: \p —Ha hinga gehnu̱ togo thoni da tho. \p \v 26 Hyanthu̱ ꞌba̱hnu̱ madeda ya jöꞌi uti, ne hinte nsipabi. Hage xi ñꞌemu̱i ma ndöhu̱ go gehnu̱ ar Kristo ꞌmu̱. \p \v 27 Ngetho di pöhu̱ habu̱ xpa ehnu̱, ha nu xta e ar Kristo, hinto ma da bödi habu̱ di ꞌñehe. \p \v 28 Núꞌmu̱ mi ꞌyo̱ njapꞌu̱ ar Hesu, mi ꞌba̱hnu̱ mi uta ya jöꞌi har dönganijö, bi ñö ntsꞌe̱di ne bi ꞌñenö: \p —Gi pökagihu̱ ne gi pöhu̱ habu̱ dar mengu. Ha hinxta ese̱ga, xpa pe̱nkagi nöꞌö togo majöni, ne nuꞌahu̱ hingi pöhu̱ togoꞌö. \p \v 29 Nuga hö di pödi, ngetho ka xta ehnu̱, ne ba pe̱nkagi ga ehe. \p \v 30 Nuya ndöxodyo mi ꞌyo̱xa njapꞌu̱, xa mi ne nda gu̱hmöꞌu̱. Ne hinte bi japabi, ngetho hinxki zo̱ta ár pa. \p \v 31 Ha nze̱ye̱ ya jöꞌi mi ꞌbu̱hnu̱ bi ñꞌemu̱ibi, ne mi eñꞌu̱: \p —Xi nu xta e ar Kristo, hage ma da döhö da ꞌyo̱tꞌa ya ntꞌudi ngu nuya xi ꞌyo̱tnu̱ ꞌmu̱. \s1 Ya de̱ngaꞌbe̱pate bi me̱hna togo nda gu̱hmö ar Hesu \p \v 32 Nuya de̱ngaꞌbe̱pate mi bödi mi no̱nga ar Hesu ya jöꞌi, nuyu̱ ne ya ndömöjö bi me̱ñꞌu̱ ya nsunijö ma nda gu̱hmö. \p \v 33 Jange ar Hesu bi ꞌñenö: \p —Ho̱nse̱ maꞌra ya tsi pa ga ꞌbu̱hwihu̱, ne ga penga habu̱ bi ꞌbu̱ togo ba pe̱nkagi. \p \v 34 Ma gi hyongagihu̱ ne hingi tingagihu̱. Nu habu̱ gar maga, hinda tsa̱ gi möhu̱. \p \v 35 Nuꞌmú̱, nuya ndöxodyo mi ꞌbu̱hnu̱ mi enga nꞌa ngu nꞌaꞌu̱: \p —Habu̱ di manu̱ ꞌmu̱, enö hinda tsa̱ ga tiñhu̱. Hage ma da zu̱ nuꞌu̱ xi mfontꞌa ha yá ha̱i nuꞌu̱ hingya xodyo, ne da utꞌu̱. \p \v 36 Tema di bo̱nga nöꞌö bi ꞌñenö: Ma gi hyongagihu̱ ne hingi tingagihu̱, ne nu habu̱ gar maga, hinda tsa̱ gi möhu̱. \s1 Ngu nꞌar döthe ar dehe unga ar te \p \v 37 Nöꞌö ar pa mar nsu ár ngötsꞌi ar da̱ngo, ar Hesu bi mꞌa̱i ne bi ñö ntsꞌe̱di bi ꞌñenö: \p —Nuꞌmu̱ ja togo tsu̱ ar duthe, da e da hyongagi da ntsithe. \p \v 38 Nöꞌö togo ñꞌemu̱igi, ma da bo̱nga hár mu̱i ngu ya döthe ar dehe unga ar te, ngu mönga har Tꞌofo. \p \v 39 Ar Hesu mi no̱nga ár Hñö Jö, nöꞌö ma nda hñönga nuꞌu̱ togo nda ñꞌemu̱ibiꞌö. Ha nunár Hñö Jö hinxki etho, ngetho ar Hesu hinxki mengda hár nsunda mhetsꞌi. \s1 Ya jöꞌi bi ñhege \p \v 40 Nu mi ꞌyo̱xa njapꞌu̱ ya jöꞌi, ꞌra mi eñꞌu̱: \p —Xa majöni gehnu̱ ár mꞌe̱hni Jö. \p \v 41 Maꞌra mi enö: \p —Gehnu̱ ar Kristo. \p Ha maꞌra mi eñꞌu̱: \p —Hage di ꞌñe Ngalilea ar Kristo ꞌmu̱. \p \v 42 Hinꞌö, ngetho har Tꞌofo enö, ar Kristo ma nda e ha yá ꞌbe̱to ar Dabi mar mengu Belen. \p \v 43 Mi nꞌañꞌo nꞌa ngu nꞌa yá mfeni mi no̱nga ar Hesu, jange ya jöꞌi bi ñhege. \p \v 44 ꞌRa mi ne nda gu̱mhö, ne hinte bi japabi. \s1 Nuya ñꞌo̱ho̱yu̱ mi eñꞌu̱: Hinto manꞌa xi ñö njanu̱ \p \v 45 Nuꞌu̱ togo xki mꞌe̱hni nda gu̱hmö ar Hesu, bi mengi ma ba kꞌöꞌsa ya ndömöjö ne ya de̱ngaꞌbe̱pate. Ne nuya ndöyu̱ bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Yoꞌö hinga tsihu̱. \p \v 46 Nuꞌu̱ xki ꞌbe̱hni bi dödi: \p —Hinda tsihe, ngetho da o̱he nöꞌö bi mö, ngu hinto manꞌa xi mönga njapꞌu̱. \p \v 47 Nuꞌmú̱ nuya de̱ngaꞌbe̱pate bi döti ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Hage xi kaꞌahu̱ nꞌehe. \p \v 48 Gi pöhu̱ xiñho, hinjoꞌo nꞌar ndömöjö, wa nꞌar de̱ngaꞌbe̱pate xi ñꞌemu̱i. \p \v 49 Nuꞌu̱ togo xi ñꞌemu̱i, gehyu̱ nuꞌu̱ hingi pö ar tꞌofo, ne xi theke da mꞌe̱di. \p \v 50 Ar Nikodemo, nöꞌö togo xki ma nxui ma ba kꞌönga ar Hesu, mar de̱ngaꞌbe̱pate nꞌehe, bi ꞌñemba nuꞌu̱ mi ꞌbu̱hnu̱: \p \v 51 —Gi pöhu̱ numa tꞌofohu̱, hingi ho̱xa ár tsꞌoki nꞌar jöꞌi nuꞌmu̱ hinxi ꞌyo̱tsꞌe mꞌe̱tꞌo, ne xi bödi teme xi ꞌyo̱tꞌe. \p \v 52 Nuya ndömöjö ne yá mi de̱ngaꞌbe̱patewi bi ꞌñembabi: \p —Hage gar me Ngalilea nꞌehe. Hñetꞌa xiñho ar Tꞌofo, ne gi pödi hinxpa ehnu̱ Ngalilea nꞌár mꞌe̱hni Jö. \p \v 53 Mi wa ar da̱ngo, nꞌa ngu nꞌa bi menga yá ngu. \c 8 \s1 Ar zinganthöti ꞌbe̱hñö \p \v 1 Ha nu ar Hesu bi ma har tꞌo̱ho̱ Njömdo̱ni. \p \v 2 Nu ár hyaxꞌö nꞌitho, ba penga manꞌagi har dönganijö, ne bi watꞌa ra nze̱ye̱ ya jöꞌi, bi hñuhnu̱ bi uti. \p \v 3 Nꞌa mba epꞌu̱tho ya bötꞌofo ne ya de̱ngaꞌbe̱pate, mi tsimpa nꞌar ꞌbe̱hñö xki tsꞌu̱di mi ꞌbe̱ngwi nꞌar ñꞌo̱ho̱ himár döme. Bi mꞌa̱ꞌma madetho, \p \v 4 ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Utate, nunar ꞌbe̱hñönu̱ xi tsꞌu̱di mi ꞌbe̱ngwi nꞌar ñꞌo̱ho̱ himár döme. \p \v 5 Ar Moise ꞌbe̱pkagihu̱ hár tꞌofo ga hohu̱ nkꞌahni nuya ꞌbe̱hñö njanu̱. Wa te gi mönge. \p \v 6 Nuꞌu̱ bi mönga njapꞌu̱ mi honi nda hya̱thmö, mi ne nda dimbabi teme nda hyo̱tsꞌe. Ha nunar Hesu bi ñꞌani, bi ja ár ꞌye̱ mi otꞌa har ha̱i. \p \v 7 Ha nuꞌu̱ himi tsa̱ya̱ mi a̱mbabi. Nuꞌmú̱ ar Hesu bi mꞌa̱i ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nöꞌö togo hinte ma tsꞌoki tu, dá du̱ꞌmi da unga ar nkꞌahni. \p \v 8 Ne bi mengi bi ñꞌani mi otꞌa har ha̱i manꞌagi. \p \v 9 Nu mi ꞌyo̱ njapꞌu̱, ba e ha yá mfenise̱ nuyá tsꞌoki xki ꞌyo̱tꞌu̱, ne ꞌramanꞌa bi bo̱ni bi maꞌu̱, mꞌe̱tꞌo bi bo̱nga nuꞌu̱ ya dönzia, mꞌe̱fa nu maꞌra mi bötsitho. Ho̱nse̱ bi gohnu̱ ar ꞌbe̱hñö mi ꞌba̱ made, ne ar Hesu. \p \v 10 Mi mengi bi mꞌa̱ ar Hesu, hinto bi hyandi, ho̱nse̱ ar ꞌbe̱hñö mi ꞌba̱hnu̱, ne bi ꞌñembabi: \p —Habu̱ima nuꞌu̱ togo mi ho̱xꞌaꞌi. Hage hinto bi ne bi kꞌañꞌaꞌi. \p \v 11 Bi ꞌñeñꞌö: \p —Hinjoꞌo, tsi Tata. \p Nuꞌmú̱ ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Nuga nꞌe, hinte di ho̱xꞌaꞌi. Di ma, ne yo ma gi pengi gi ꞌyo̱tꞌa ar tsꞌoki. \s1 Ar Hesu gehnu̱ ár ñotꞌi ya meximha̱i \p \v 12 Ar Hesu bi mengi bi zo ya jöꞌi ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nuga go dar ñotꞌiga di yotꞌwa ya meximha̱i. Nöꞌö togo da de̱ngagi, hinda ma da ñꞌo har ꞌbe̱xui, ngetho da yotꞌwabi ar ñotꞌi unga ar te. \p \v 13 Nuꞌmú̱ nuya de̱ngaꞌbe̱pate bi ꞌñembabiꞌö: \p —Gi mönse̱ togoꞌi, jange hinga majöni nöꞌö gi mö. \p \v 14 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Mödi di mönse̱ togogi, majöni nuna di mö, ngetho nuga di pödi habu̱ xta ehe ne habu̱ gar ma. Nuꞌahu̱ hingi pöhu̱ habu̱ xta ehe wa habu̱ gar ma. \p \v 15 Nuꞌahu̱ gi höxu̱ majöni ngu ri mfenise̱hu̱, ha nuga hinto di höꞌspa majöni. \p \v 16 Ha nuꞌmu̱ togo di höꞌspa majöni, nöꞌö di mö majöni ꞌmu̱, ngetho hindi höxase̱, di höxꞌbe ma Dada togo xpa pe̱nkagi. \p \v 17 Nu ha ri tꞌofohu̱ enö: Nuꞌmu̱ yoho ya jöꞌi nꞌatꞌwu̱ mö, majöni. \p \v 18 Nuga di da̱majöni togogi, ma Dada togo ba pe̱nkagi da̱majöni togogi nꞌehe. \p \v 19 Bi ꞌya̱mbabiꞌu̱: \p —Habu̱ bi ꞌbu̱ ri Dada. \p Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hingi pökagihu̱, ne hingi pöhu̱ ma Dada. Nuꞌmu̱ gi pökagihu̱hmö, gi pöhmöhu̱ togo ma Dada nꞌehe. \p \v 20 Ar Hesu bi mönga njapꞌu̱ núꞌmu̱ mi uta ya jöꞌi núnu̱ habu̱ mi ꞌbu̱ ar mꞌe̱sbojö har dönganijö. Ne hinto bi tsa̱ bi gu̱, ngetho hinxki zo̱ta ar pa nda jwata ár ꞌbe̱fi. \s1 Habu̱ gar maga, nuꞌahu̱ hinda tsa̱ gi möhu̱ \p \v 21 Ar Hesu bi mengi bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Ma ga maga, ne nuꞌahu̱ gi hyongagihu̱hmö. Ha ma gi tuwi ri tsꞌokihu̱, ne hinda tsa̱ gi möhu̱ habu̱ gar maga. \p \v 22 Nuya ndöxodyo mi ense̱ꞌu̱: \p —Hage ma da ñhose̱ ꞌmu̱. Hanja enö: Habu̱ gar maga, hinda tsa̱ gi möhu̱. \p \v 23 Nepꞌu̱ ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nuꞌahu̱ ja gar menguhu̱wa, ha nuga xta e mañö mhetsꞌi. Nuꞌahu̱ ár me̱tiꞌihu̱ ar ximha̱i, ha nuga hingo ár me̱tigi. \p \v 24 Jange da xiꞌahu̱ ma gi tuwi ri tsꞌokihu̱, ngetho nuꞌmu̱ hingi ñꞌemu̱ihu̱ go geke, ma gi tuhu̱ gi tuxta ri tsꞌokihu̱. \p \v 25 Nepꞌu̱ nuꞌu̱ bi ꞌñembabiꞌö: \p —Xiꞌge togoꞌi ꞌmu̱. \p Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Getꞌö ngu da xiꞌahu̱ har ndu̱i. \p \v 26 Nuga mödi di pe̱ꞌsa maꞌra teme ga xiꞌahu̱, ne ga hösꞌa majöni ri mꞌu̱ihu̱, ho̱nse̱ di xiꞌahu̱ nöꞌö xi xikagi togo xpa pe̱nkagi. Gehnu̱ di mönga har ximha̱i, ne majöni nöꞌö möñꞌö. \p \v 27 Ha nuꞌu̱ togo mi o̱tsꞌe, himbi böꞌu̱ mi no̱nga Jö ár Dada. \p \v 28 Jange ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Núꞌmu̱ xki tsu̱thu̱ Nöꞌö Togo ba e bi Njöꞌi gi hyohu̱, ma gi pöhu̱ ꞌmu̱ togo xa majöni go geke. Ne gi pöhu̱ nꞌehe hinte di o̱tꞌase̱. Nöꞌö ba utka ma Dada, gehnu̱ di xiꞌahu̱. \p \v 29 Numa Dada togo ba pe̱nkagi hinxi hye̱gase̱, hyaxꞌmu̱ di ꞌbu̱ꞌbe, ngetho nuga di o̱tꞌa nöꞌö numañhoꞌö. \p \v 30 Núꞌmu̱ mi mönga njapꞌu̱ ar Hesu, nze̱ye̱ ya jöꞌi bi ñꞌemu̱i. \s1 Nöꞌö majöni xi xogagihu̱ xki gogagihu̱ ar tsꞌoki \p \v 31 Ar Hesu bi ꞌñemba nuꞌu̱ ya xodyo xki ñꞌemu̱i: \p —Nuꞌmu̱ gi ꞌñetꞌa xiñho ri mu̱ihu̱ ma mhö, xa majöni ma ñꞌowiꞌihu̱ ꞌmu̱. \p \v 32 Ne ma gi pöhu̱ nöꞌö majöni, ha nuꞌmu̱ gi pöhu̱ nöꞌö majöni, gehnu̱ da xokꞌahu̱. \p \v 33 Nuꞌu̱ bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Nuje yá ꞌbe̱togihe ar Abra. Hiñhamꞌu̱ xi jokagihe ngu togo yá me̱tigihe. Hanja gi enö da sogagihe. \p \v 34 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Xa majöni di xiꞌahu̱, nöꞌö togo o̱tꞌa ar tsꞌoki, nunu̱ xi gotꞌatho ar tsꞌoki. \p \v 35 Nuꞌu̱ togo mꞌe̱gotho, hinda ma da go har ngu gatho ya pa. Ha nu ar tꞌu̱ hö, da gohnu̱. \p \v 36 Njapꞌu̱tho nꞌehe, nuꞌmu̱ ár Tꞌu̱ Jö da gu̱kꞌahu̱ har tsꞌoki, majöni xka po̱ñhu̱, ne hinte koꞌahu̱. \p \v 37 Di pödi yá ꞌbe̱toꞌihu̱ ar Abra. Mödi njapꞌu̱ gi ne gi hyogagihu̱, ngetho gi tsa̱mañꞌu̱hu̱ nöꞌö di xiꞌahu̱. \p \v 38 Nuga di mönga nöꞌö xi utkagi ma Dada, ha nuꞌahu̱ gi o̱thu̱ nöꞌö xi mönga ri dadahu̱. \p \v 39 Nuꞌu̱ bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Ma palehe ar Abra. \p Ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nuꞌmu̱ yá ꞌbe̱toꞌihu̱ ar Abra, gi te̱mbahmöhu̱ ár ꞌbe̱fiꞌö ꞌmu̱. \p \v 40 Ha nuꞌahu̱ mödi xta xiꞌahu̱ nöꞌö majöni xi xika Jö, gi ne gi hyogagihu̱. Ar Abra himbi ꞌyo̱tꞌa njapꞌu̱. \p \v 41 Nuꞌahu̱ gi o̱thu̱ ngu o̱tꞌa ri dadahu̱. \p Nuꞌmú̱ nuꞌu̱ bi ꞌñemba ar Hesu: \p —Nuje hinge togatho di emfe ma dadahe. Ho̱nse̱ nꞌa ma Dada di ꞌñehe, gehnu̱ Jö. \p \v 42 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nuꞌmu̱ ri Dadahu̱hmö Jö, gi mökagihu̱, ngetho xta e habu̱ bi ꞌbu̱ꞌö. Hinda ese̱, go ba pe̱nkagi. \p \v 43 Hanja hingi tso ri mfenihu̱ nöꞌö di xiꞌahu̱. Hingi tso, ngetho xi njotꞌa ri mu̱ihu̱. \p \v 44 Ar tsꞌondöhi go ri dadahu̱ꞌö, ne gi ne gi ꞌyo̱thwu̱ nöꞌö neꞌö. Hár ndu̱itho mar hyote ne ar hya̱te, hiñhamꞌu̱ mönga nöꞌö majöni. Núꞌmu̱ mönga ya nhemhñö, go bense̱, ngetho ar nemhñö, ne go bi du̱ꞌma ar nhemhñöꞌö. \p \v 45 Nuꞌahu̱ hingi ñꞌemu̱igihu̱, ngetho di mönga nöꞌö majöni. \p \v 46 Hinjoꞌö togo da tsa̱ te gi hyo̱xkagihu̱ nꞌar tsꞌoki. Nuꞌmu̱ di mönga nöꞌö majöni, yoꞌö hingi ñꞌemu̱igihu̱. \p \v 47 Nuꞌu̱ togo yá me̱ti Jö, o̱twa ár mhö. Hingi ne gi ꞌyo̱ꞌspabihu̱, ngetho hingo yá me̱tiꞌihu̱ꞌö. \s1 Núꞌmu̱ hinxki mꞌu̱ta ar Abra, nunar Hesu mi ꞌbu̱ꞌö \p \v 48 Nepꞌu̱ nuya xodyo bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Hage hinge majöni nöꞌö di xiꞌahe, gar me Nsamaria ne xka nthe̱xkwi nꞌar tsꞌondöhi. \p \v 49 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hindi nthe̱xꞌbega nꞌar tsꞌondöhi. Nuga di numansu ma Dada, ha nuꞌahu̱ hingi numansugihu̱. \p \v 50 Nuga hindi mönga njapꞌu̱ di honi gi ꞌñeskagihu̱ ma nsu. Ngetho ꞌbu̱ nꞌa togo eskagi, ne go ma da hñöxmajöniꞌö. \p \v 51 Xa majöni di xiꞌahu̱, nöꞌö togo o̱tꞌa nöꞌö di mö, hiñhamꞌu̱ da du. \p \v 52 Nuꞌmú̱ ya xodyo bi ꞌñembabi: \p —Nupya hö, di pöhe gi nthe̱xkwi nꞌar tsꞌondöhi. Ngetho ar Abra bi du, nuyá mꞌe̱hni Jö bi duꞌu̱ nꞌehe. Hanja gi enö, nöꞌö togo da ꞌyo̱tꞌa nöꞌö gi mö, hiñhamꞌu̱ da du. \p \v 53 Hage ri nsu töpa ár nsu ar Abra ꞌmu̱. Ngetho bi duꞌö ne yá mꞌe̱hni Jö bi duꞌu̱ nꞌehe. Tema nsu gi beni gi pe̱ꞌske ꞌmu̱. \p \v 54 Ha nu ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Nuꞌmu̱ ga exase̱ ma nsu, po̱ntho hinter me̱ꞌö. Numa Dada go eska ma nsu, nöꞌö togo gi emfu̱ ri Jöhu̱. \p \v 55 Ha nuꞌahu̱ hingi pöhu̱ togoꞌö. Nuga hö di pödi. Nuꞌmu̱ ga enö hindi pödi, gar nemhñöhmö nguꞌahu̱, ngetho di pödi ne di o̱twa ár mhö. \p \v 56 Ri palehu̱ ar Abra xa mi johya, mi to̱ꞌma nda zo̱nga ar pa nga ꞌbu̱kwa har ximha̱i, ne bi njohya bi hyandi. \p \v 57 Nuya xodyo bi ꞌñembabiꞌö: \p —Hinxka jwata madenthebe nje̱ye̱. Hanja tsa̱ xka hyanda ar Abra. \p \v 58 Ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Xa majöni di xiꞌahu̱, ndi ꞌbu̱ka mamꞌe̱tꞌo núꞌmu̱ hinxki mꞌu̱ta ar Abra. \p \v 59 Jange nuꞌu̱ bi gu̱xya do nda kꞌahmö. Ha nunar Hesu bi ñꞌöni, bi bo̱nga har nijö bi thota madetho bi ma. \c 9 \s1 Ar Hesu bi xokwa yá da̱ nꞌar ñꞌo̱ho̱ xki mꞌu̱i himi handi \p \v 1 Nu mi panu̱ ar Hesu, bi hyandi mi ꞌbu̱hnu̱ nꞌar ñꞌo̱ho̱ xki mꞌu̱i mi goda̱. \p \v 2 Nuyá ma̱xte bi ꞌya̱mbabiꞌö ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Utate, togo bi ꞌyo̱tꞌa ar tsꞌoki ne bi mꞌu̱i goda̱, gese̱nu̱ wa yá dada. \p \v 3 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hingo ár tsꞌokinu̱, ne hingo ár tsꞌoki yá dada nꞌehe. Ngetho njanu̱ nda nheki ár döta ꞌbe̱fi Jö hár teꞌö. \p \v 4 Núpya mpa, mahyoni ga pe̱pa ár ꞌbe̱fi nöꞌö togo ba pe̱nkagi. Ba epꞌu̱ ar xui núꞌmu̱ hinto tsa̱ da mpe̱fi. \p \v 5 Núpya di ꞌbu̱kwa har ximha̱i, go dar ñotꞌiga di yotꞌwa ya meximha̱i. \p \v 6 Mi wadi bi mönga njapꞌu̱, bi ntsojni har ha̱i, bi ꞌñötꞌa ar bo̱ha̱i. Ne bi goꞌspa ha yá da̱ ar ñꞌo̱ho̱ mi goda̱. \p \v 7 Ne bi ꞌñembabi: \p —Di ma ba peka ri da̱ har po̱the Siloe (nunar thuhuꞌö po̱ni da ꞌñenö, xi mꞌe̱hni). \p Bi maꞌö ma ba peka ár da̱, ne mba pengi mi tsa̱ nda hyandi. \p \v 8 Nuꞌmú̱ nuyá nꞌangu ne nuya jöꞌi xki hyandi mi goda̱, mi eñꞌu̱: \p —Hage hinga gehnu̱ togo mi hudi mi pe̱ti. \p \v 9 ꞌRa mi enö mi geꞌö, maꞌra mi enö ndi hñötsꞌi. Nöꞌö mi ense̱: \p —Go geke. \p \v 10 Ne bi tꞌembabi: \p —Hanja xi xo ri da̱. \p \v 11 Nöꞌö bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Nu ar ñꞌo̱ho̱ ár thuhu ar Hesu, bi ꞌñötꞌa ar bo̱ha̱i, bi goska ma da̱, ne bi ꞌñengagi: Di ma har po̱the Siloe ba peka ri da̱. Nuga da ma da peke, ne bi tsa̱ da handi. \p \v 12 Nuꞌu̱ bi ꞌya̱mbabi: \p —Habu̱ bi ꞌbu̱ꞌö. \p Bi döꞌö ne bi ꞌñenö: \p —Hindi pödi. \s1 Ya de̱ngaꞌbe̱pate bi hñöꞌspa majöni ar ñꞌo̱ho̱ mi goda̱hmö \p \v 13 Ya jöꞌi bi ziꞌspa ya de̱ngaꞌbe̱pate nöꞌö mar goda̱hmö. \p \v 14 Ha nöꞌö ar pa xki ꞌñötꞌa ar bo̱ha̱i ar Hesu, ne xki xokwa ár da̱ ar ñꞌo̱ho̱ mi goda̱, mar pa ntsa̱ya̱. \p \v 15 Nuya de̱ngaꞌbe̱pate bi ꞌya̱mbabi nꞌehe hanja xki dixa ár da̱. Nöꞌö bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Bi goska ar bo̱ha̱i ha ma da̱, da ma da peke, ne bi za̱ da handi. \p \v 16 ꞌRa ya de̱ngaꞌbe̱pate mi eñꞌu̱: \p —Nunar ñꞌo̱ho̱nu̱ hinxpa pe̱hna Jö, ngetho hingi japamasu ar pa ntsa̱ya̱. \p Ha maꞌra mi enö: \p —Nuꞌmu̱ nꞌar ꞌyo̱tꞌatsꞌokihmö, hage da tsa̱ da ꞌyo̱tꞌa nuya döta ntꞌudiyu̱. \p Ne njapꞌu̱ bi ñheꞌu̱. \p \v 17 Nepꞌu̱ bi mengi bi tꞌembabi ar ñꞌo̱ho̱ mi goda̱hmö: \p —Xiꞌge, tema gi enge togo bi xokꞌa ri da̱. \p Nöꞌö bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Gehnu̱ nꞌár mꞌe̱hni Jö. \p \v 18 Ha nuya ndöxodyo himi ñꞌemu̱i mar goda̱ ne xki xo yá da̱, jange bi zompabi ár dada ne ár nönö. \p \v 19 Ne bi ñꞌa̱ñꞌu̱: \p —Hage go gehnu̱ ri tꞌu̱hu̱ gi eñhu̱ bi mꞌu̱i mi goda̱. Xiꞌmu̱, hanja hantya. \p \v 20 Nuyá dada bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Di pöhe xiñho, go gehnu̱ ma tꞌu̱he bi mꞌu̱i mi goda̱. \p \v 21 Nuje hindi pöhe hanja hantya, wa togo bi xokwabi ár da̱. Pe̱ꞌsa yá je̱ye̱, ꞌya̱mbabihu̱ꞌö, tsa̱ da döse̱. \p \v 22 Bi mönga njapꞌu̱ yá dada, ngetho mi tsu ya ndöxodyo, hinge nda hye̱gi nda yu̱tꞌa ha yá nijöꞌu̱. Ngetho nuya ndö xki ꞌyo̱tꞌa nꞌar nkohiꞌu̱, mi enö, nöꞌö togo nda ꞌñemba ar Hesu mar Mesia, mi to̱ꞌmi nda tꞌe̱nga har nijö. \p \v 23 Jange bi ꞌñenga yá dada: Pe̱ꞌsa yá je̱ye̱, ꞌya̱mbase̱hu̱ꞌö. \p \v 24 Nuꞌmú̱ bi mengi bi tsꞌohna nunar ñꞌo̱ho̱ mar goda̱hmö ne bi tꞌembabi: \p —Umba njamödi Jö. Di pöhe xiñho, nunar ñꞌo̱ho̱ togo bi xokꞌa ri da̱, nꞌar ꞌyo̱tꞌatsꞌoki. \p \v 25 Nöꞌö bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hindi pöka hage ar ꞌyo̱tꞌatsꞌoki wa hinꞌö. Ho̱nse̱ di pöka ndar goda̱, ha nupya di handi. \p \v 26 Bi mengi bi tꞌa̱mbabi manꞌagi: \p —Tema bi jaꞌaꞌi. Hanja bi xokꞌa ri da̱. \p \v 27 Nöꞌö bi dödi ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Xta xiꞌahu̱, mödi hinxka ne xka ꞌyo̱xu̱. Yoꞌö gi ne gi ꞌyo̱hu̱ manꞌagi. Ha gi ne gi te̱ñhu̱ nꞌehe. \p \v 28 Nuꞌu̱ bi zani ne bi ꞌñembabi: \p —Nuꞌge go gi te̱nge. Di te̱nje ar Moise. \p \v 29 Di pöhe Jö bi zo ar Moise, ha nunar ñꞌo̱ho̱nu̱ hindi pöhe habu̱ xpa ehe. \p \v 30 Nunar ñꞌo̱ho̱ mar goda̱hmö bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Tenguꞌö, nuꞌahu̱ hingi pöhu̱ habu̱ xpa ehe, ha nuga bi xoga ma da̱. \p \v 31 Di pöhu̱ xiñho, Jö hingi o̱xa ya ꞌyo̱tꞌatsꞌoki. Ha nuꞌu̱ togo tsupi ne o̱tꞌa ngu neꞌö, hö o̱tsꞌe. \p \v 32 Hiñhamꞌu̱ xta o̱hu̱ nꞌa togo xi xokwa yá da̱ nꞌa xi mꞌu̱ goda̱. \p \v 33 Nuꞌmu̱ hinxpa pe̱hna Jö nunar ñꞌo̱ho̱nu̱, hinte xi tsa̱hmö xi ꞌyo̱tꞌa nöꞌö xi ꞌyo̱tꞌmu̱. \p \v 34 Ha nuꞌu̱ bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Nuꞌge ga mꞌu̱hwi ar tsꞌoki. Tema da za̱ gi utkagihe. \p Ne bi ꞌye̱ñꞌu̱ har nijö. \s1 Mi jotyá da̱ nuꞌu̱ mi humamu̱i mi ꞌbu̱i xiñho \p \v 35 Ar Hesu bi ꞌyo̱de xki tꞌe̱nga har nijö nöꞌö mar goda̱hmö. Bi ma ba honi, ne nu mi dini bi ꞌñembabi: \p —Ha gi ñꞌemu̱ibi ár Tꞌu̱ Jö. \p \v 36 Nöꞌö bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Ndada, togoꞌö ne ga ñꞌemu̱ibi. \p \v 37 Ne bi ꞌñenga ar Hesu: \p —Xka hyandi. Nöꞌö togo gi ñöwipya go geꞌö. \p \v 38 Nöꞌö mar goda̱hmö bi ꞌñenö: \p —Tsi Hmu, di ñꞌemu̱iꞌi. \p Ne bi nda̱ndihmö bi nsunda. \p \v 39 Ar Hesu bi ꞌñenö: \p —Nuga xta ekwa har ximha̱i ga o̱tꞌa ar tsꞌu̱tꞌwi. Njapꞌu̱ nuꞌu̱ goda̱ da xo yá da̱, ha nuꞌu̱ xo yá da̱ da ngoda̱. \p \v 40 Nuꞌmú̱ ꞌra ya de̱ngaꞌbe̱pate mi ꞌbu̱hnu̱, bi ꞌyo̱ nöꞌö bi möñꞌö ne bi ꞌñembabi: \p —Xi nuje, hage dar goda̱he nꞌehe. \p \v 41 Ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nuꞌmu̱ gar goda̱hu̱hmö, hinte ma tsꞌoki gi tuhu̱. Ngetho gi eñhu̱ gi hanthu̱, jange gi tuda ri tsꞌokihu̱. \c 10 \s1 Ár ꞌbede ar ma̱ꞌyo \p \v 1 Xa majöni di xiꞌahu̱, nöꞌö togo hingi ku̱tꞌa hár goxthi ár nguñꞌo ya de̱ti, ne po̱xta har jödo, nꞌar bë ne ar da̱kate. \p \v 2 Ha nöꞌö togo ku̱tꞌa har goxthi, gehnu̱ ar ma̱ꞌyo. \p \v 3 Ar sugoxthi xokwabi, ne ya de̱ti pötwa ár mhö ar ma̱ꞌyo. Ne nunu̱ da zopa yá thuhu nꞌa ngu nꞌa, ne da gu̱ki. \p \v 4 Nu xta bo̱nga nthi gatho yá me̱ti, da mꞌe̱tꞌo ar ma̱ꞌyo, ne nuya de̱ti te̱ni, ngetho pötwa ár mhö. \p \v 5 Ne nuyá de̱ti hingi te̱nga ya nꞌañꞌo ma̱ꞌyo, da nixtꞌi ngetho hingi pö ya nꞌañꞌo mhö. \p \v 6 Nunar ꞌbedenu̱ bi xipabiꞌu̱ ar Hesu, mödi himbi böꞌu̱ teme mi ne nda xipabi. \s1 Ar Hesu ar hoga ma̱ꞌyo \p \v 7 Jange ar Hesu bi mengi bi xipabiꞌu̱: \p —Xa majöni di xiꞌahu̱, nuga go dar goxthigi habu̱ ku̱tꞌa ya de̱ti. \p \v 8 Gatho nuꞌu̱ togo xi zo̱ mꞌe̱tꞌo, núꞌmu̱ hinge ndi tso̱tka, ma ya bë ne ya da̱kate, ne nuya de̱ti himbi ꞌyo̱te. \p \v 9 Nuga go dar goxthi. Nöꞌö togo da yu̱tꞌa har goxthiꞌö da mpo̱ho̱, di ku̱tꞌi ne di po̱ni, ne xta bo̱ni da dinga te da zi. \p \v 10 Nꞌar bë ho̱nse̱ bi ehe da mpë, da ñhote ne da hwati. Ha nuga xta ehe ga unga ar te, hinge nꞌar tetho, nꞌar hoga te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 11 Nuga go dar hoga ma̱ꞌyo. Ar hoga ma̱ꞌyo e̱ntꞌa ár te da ñönga yá de̱ti. \p \v 12 Ha nöꞌö togo mꞌe̱gotho ne hingar ma̱ꞌyoꞌö, hingo yá me̱ti ya de̱ti, xta hyandi da e ar miñꞌo, da nixtꞌi da zopꞌu̱ ya de̱ti. Ha nunar miñꞌo da fontꞌi habu̱ gatho da ma. \p \v 13 Njapꞌu̱ nöꞌö togo mꞌe̱gotho, da nixtꞌi da ma, ngetho ger ꞌbe̱go hingi tupa ár mu̱i te da ja ya de̱ti. \p \v 14 Nuga go dar hoga ma̱ꞌyo, ne di pödi togo ma de̱ti, ne numa de̱ti pökagi nꞌehe. \p \v 15 Jangutho ar Dada pökagi, ne nuga di pökaꞌö, ne di e̱ntꞌa ma te ga ñönga ma de̱ti. \p \v 16 Ne ꞌbu̱ maꞌra ma de̱ti nuꞌu̱ hingya mengu nunar nguñꞌonu̱. Nuꞌu̱ nꞌehe ma ga tsihi, ma da ꞌyo̱ ma mhö. Nꞌadar mhuntsꞌi ma da nja, ne nꞌadar ma̱ꞌyo. \p \v 17 Jö ar Dada xa mökagi ngetho di unga ma te, ne ga pengi ga hönga manꞌagi. \p \v 18 Hinto da hñömga ma te, nuga go di unse̱. Di pe̱ꞌsa ar tsꞌe̱di ga uni, ne di pe̱ꞌsa ar tsꞌe̱di ga hönga manꞌagi. Njapꞌu̱ bi ꞌbe̱pkagi ma Dada. \p \v 19 Nuya xodyo bi mengi bi ñöxhnatho ngetho bi ꞌyo̱xa nöꞌö bi mönga ar Hesu. \p \v 20 Nze̱ye̱ mi eñꞌu̱: \p —Nthe̱xkwi nꞌar tsꞌondöhi ne xi ꞌbe̱ ár mfeni. Yoꞌö gi japamasuhu̱ gi o̱xu̱. \p \v 21 Ha maꞌra mi enö: \p —Nuya te mö, hinda tsa̱ da mönga nꞌa togo di nthe̱xkwi nꞌar tsꞌondöhi. Ha nꞌar tsꞌondöhi hinda tsa̱ da xokwa yá da̱ ya goda̱. \s1 Nuyá ndö ya xodyo bi u̱tsa ar tsi Hmu Hesu \p \v 22 Núnu̱ Herusalen mi ta̱tꞌa nꞌar da̱ngo mfeni, mi fenga ar pa xki mengi xki nꞌaꞌyo manꞌagi ar nijö, ne nuya paꞌu̱ mar ntse̱. \p \v 23 Ha nu ar Hesu mi ꞌyonu̱ hár mꞌetꞌe ar dönganijö, tꞌembabi ár mꞌetꞌe ar Salomon. \p \v 24 Nuya ndöxodyo xa bi gotꞌatho ne bi ꞌñembabi: \p —Hamꞌu̱ ma gi hye̱gagihe gi jaje di yomihe. Nuꞌmu̱ xa majöni go gar Kristo, xikagihe nꞌagitho. \p \v 25 Ar Hesu bi dödi: \p —Xta xiꞌahu̱, ne hingi ne gi ñꞌemu̱ihu̱. Nuya ꞌbe̱fi di pe̱fi di po̱ta ma Dada, ka nhekipꞌu̱ togogi, ngu xta xiꞌahu̱. \p \v 26 Ne ngu xta xiꞌahu̱, nuꞌahu̱ hingi ñꞌemu̱igihu̱, ngetho hingo ma de̱tiꞌihu̱. \p \v 27 Nuya ma de̱ti o̱xa ma mhö. Di pökaꞌu̱, ha nuꞌu̱ te̱ngagi. \p \v 28 Ne di umba ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi, hiñhamꞌu̱ ma da mꞌe̱di, ne hinto tsa̱ da zimga ha ma ꞌye̱. \p \v 29 Numa Dada togo bi ꞌrakagi, xa döta ár tsꞌe̱di, ne hinto tsa̱ da zimba hár ꞌye̱ꞌö. \p \v 30 Nuga ne ma Dada di nꞌathoꞌbe. \p \v 31 Mi ꞌyo̱xa njapꞌu̱ ya ndöxodyo, bi mengi bi gu̱xya do, mi ne nda hyo̱xya nkꞌahni. \p \v 32 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nze̱ye̱ ya hoga ꞌbe̱fi xta o̱tꞌe bi pe̱hna ma Dada. Tema ꞌbe̱fiꞌö hingi hanthu̱ xiñho, ngetho gi ne gi kꞌankagihu̱. \p \v 33 Nuꞌu̱ bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hindi ne ga kꞌañꞌahe ngetho gi o̱tꞌa ya hoga ꞌbe̱fi. Di ne ga o̱the ngetho gi hökwa ár nsu Jö. Gar jöꞌi nguje, ne gi ñhuxkwi Jö. \p \v 34 Ar Hesu bi dötwabiꞌu̱: \p —Ha hingi enga njawa ha ri tꞌofohu̱: Nuga da enö: Nuꞌahu̱ gar jöhu̱. \p \v 35 Nuꞌmu̱ bi hñuꞌspabi ya jö nuꞌu̱ togo bi umba ár mhö, ha nunar Tꞌofo bi zoju̱ Jö hinto tsa̱ da ꞌñenö hinga majöni, \p \v 36 nuga togo xpa e̱ntkꞌagi ne xpa pe̱nkagi Jö ar Dada, hanja gi engagihu̱ di hökwa ár nsu, ho̱nse̱ da mönga ár Tꞌu̱gi Jö. \p \v 37 Nuꞌmu̱ hindi o̱tꞌwa ár ꞌbe̱fi ma Dada, yo gi ñꞌemu̱igihu̱. \p \v 38 Ha nuꞌmu̱ di o̱tꞌwabi, mödi hingi ñꞌemu̱igihu̱, ñꞌemu̱ihu̱ nuya ꞌbe̱fi di o̱tꞌe, ne njapꞌu̱ gi ꞌñetꞌa ri mu̱ihu̱ gi pöhu̱ di ꞌbu̱ꞌbe Jö ar Dada. \p \v 39 Manꞌagi ya ndöxodyo mi nehmö nda gu̱, ha bi kꞌotꞌi bi ma. \p \v 40 Nepꞌu̱ ar Hesu bi mengi bi ma ꞌrandi ar döthe Hordan, habu̱ mꞌe̱tꞌo mi xixthehmö ar Xuwa, ne ka ba kohnu̱ꞌö. \p \v 41 Ne nze̱ye̱ ya jöꞌi mi pa mi tsu̱di, ne mi eñꞌu̱: \p —Majöni nunar Xuwa hinte ma ntꞌudi bi ꞌyo̱tꞌe. Mödi njapꞌu̱, gatho nöꞌö bi xikagihu̱ mi no̱nga ar Hesu, xi tho njapꞌu̱. \p \v 42 Ne nze̱ye̱ ya jöꞌi bi ñꞌemu̱inu̱. \c 11 \s1 Ár ndöte ar Lasaro \p \v 1 Mi hñenga nꞌar ñꞌo̱ho̱ már thuhu Lasaro me Betania, ar tꞌu̱lo hnini habu̱ mar mengu ar Maria, ne ár juhwe̱ ár thuhu ar Marta. \p \v 2 Ar Lasaro nöꞌö mi hñeni, már indö ar Maria, togo xki goꞌspa ar hogañu̱ni hár wa ar Hesu, ne mi ju̱ yá xtö mi thukwabi. \p \v 3 Nuya ꞌbe̱hñö mi njuhwe̱ bi me̱mpa ar mhö nda nsipa ar Hesu njawa: \p —Tsi Hmu, nöꞌö togo xa gi mödi hñeni. \p \v 4 Mi nsipa ar Hesu njapꞌu̱ ne bi ꞌñeñꞌö: \p —Nunar hñeninu̱ hingar ndöte. Njapꞌu̱ ma da nheki ár nsunda Jö, ne njapꞌu̱ da nsundabi ár Tꞌu̱ Jö nꞌehe. \p \v 5 Ha nu ar Hesu xa mi mö ar Marta, ár juhwe̱ ne ár jödö Lasaro, nuya hñuyu̱ mi nku. \p \v 6 Ne núꞌmu̱ mi ꞌyo̱ mi hñenga ar Lasaro, bi gohnu̱ ma yopa habu̱ mi ꞌbu̱i. \p \v 7 Mi tho nuya yopa, ar Hesu bi ꞌñemba yá ma̱xte: \p —Möhö Nhudea manꞌagi. \p \v 8 Nuyá ma̱xte bi ꞌñembabi: \p —Utate, hingar yapa nuya ndöxodyo mi ne nda hyoꞌa nkꞌahnitho. Yoꞌö gi ne gi penga injanu̱ manꞌagi. \p \v 9 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hage hingi pöhu̱, nunar pa pe̱ꞌsa ꞌre̱tꞌamayoho xe̱nimpa. Nuꞌu̱ togo ꞌyo ꞌbu̱ mpa, hingi nthe̱wi ya mfetsꞌe, ngetho yotꞌwa ar ñotꞌi yotꞌa ar ximha̱i. \p \v 10 Ha nöꞌö togo ꞌyo ꞌbu̱ xui, da nthe̱wi ya mfetsꞌe, ngetho hiñꞌothobi ar ñotꞌi. \p \v 11 Mi wadi bi xipabi njapꞌu̱, bi ꞌñembabi nꞌehe: \p —Ma tsi ñꞌohu̱ Lasaro öhö. Ma ga a̱. \p \v 12 Nuyá ma̱xte bi ꞌñemꞌu̱: \p —Tsi Hmu, nuꞌmu̱ ötho, da dixꞌmu̱. \p \v 13 Nunar Hesu mi no̱mba ár ndöte ar Lasaro, ha nuꞌu̱ mi hu yá mu̱i ar tꞌöhötho. \p \v 14 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi ꞌñembabi xiñho: \p —Ar Lasaro xi du. \p \v 15 Di johya hinda ꞌbu̱hnu̱ núꞌmu̱ mi hñeni. Gehnu̱ ri ñhohu̱, ngetho njanu̱ da te ri ñꞌemu̱ihu̱. Möhö ma ga kꞌöꞌsu̱. \p \v 16 Nuꞌmú̱ bi ꞌñenga ar Toma nöꞌö mi tꞌembabi ar Didimo ngetho xki mꞌu̱hwi manꞌár ku, bi ꞌñemba nuyá mima̱xtewi: \p —Möhö nꞌehe, ga tuwihu̱ mahye̱giꞌö. \s1 Ar Hesu ju̱xa nuꞌu̱ xi du ne unga ar te \p \v 17 Mi zo̱nga ar Hesu habu̱ mi ꞌbu̱ ar Lasaro, bi nsipabi mi pe̱ꞌsa goho mpa xki tꞌa̱gi. \p \v 18 Ar hnini Betania ꞌbu̱ getꞌu̱ ar hnini Herusalen, ngu nꞌa̱tenthebe ya wëni ár yapꞌu̱. \p \v 19 Ne nze̱ye̱ ya xodyo xki ma ba kꞌöꞌsa ar Marta ne ar Maria, nda hñuꞌmba yá mu̱i ngetho xki du yá indö. \p \v 20 Nu mi ꞌyo̱ ar Marta ndi ꞌñe ar Hesu hár ngu, bi ma ba thödi. Ha nunar Maria bi gota har ngu. \p \v 21 Ne ar Marta bi ꞌñemba ar Hesu: \p —Ma tsi Hmuꞌi, nuꞌmu̱ xka ꞌbu̱hmöwa, ma indö hinxi duhmö. \p \v 22 Mödi di pöpya nꞌehe, gatho nöꞌö te gi ꞌya̱pa Jö da ꞌraꞌi. \p \v 23 Ha ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Ri indö ma da mengi da nte manꞌagi. \p \v 24 Nepꞌu̱ ar Marta bi ꞌñembabi: \p —Di pödi, har ngöxpa ma da mengi da ntenu̱, xta mengi da nte gatho nuꞌu̱ xi du. \p \v 25 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Nuga di ju̱xa nuꞌu̱ xi du, ne di unga ar te. Nuꞌu̱ togo ñꞌemu̱igi, mödi xi du, da mengi da nte. \p \v 26 Nuꞌu̱ togo ꞌbu̱i ne ñꞌemu̱igi, hiñhamꞌu̱ da du. Ha gi ñꞌemu̱i nöꞌö di xiꞌaꞌi. \p \v 27 Ar Marta bi ꞌñembabi: \p —Hö tsi Hmuꞌi, di ñꞌemu̱i go gar Kristo ár Tꞌu̱ Jö, ndi to̱ꞌmhe nda ekwa har ximha̱i. \s1 Ar Hesu bi nzonga hár tꞌa̱gi ar Lasaro \p \v 28 Ngu mi wadi bi mönga njapꞌu̱ ar Marta, dama ba xipa ar Maria ár juhwe̱, txi ꞌramtxꞌu̱ bi ꞌñembabi: \p —Xi zo̱kwa ar Utate ne to̱pꞌaꞌi. \p \v 29 Nu mi ꞌyo̱ꞌö, dama bi mꞌa̱i ma ba kꞌötsꞌi. \p \v 30 Ar Hesu hinxki yu̱tꞌatho har hnini, ka xki gohnu̱tho habu̱ ma ba thö ar Marta. \p \v 31 Ha nuya xodyo mi ꞌbu̱hnu̱ hár ngu ar Maria mi huꞌmba ár mu̱i, mi hyantꞌu̱ dama bi nangi bi bo̱nga har ngu, bi de̱ñꞌu̱, ne mi enga nꞌa ngu nꞌa: \p —Di ma da nzonga hár tꞌa̱gi ár indö. \p \v 32 Ar Maria nu mi zo̱nga habu̱ mi ꞌbu̱ ar Hesu, mi hyandi bi nda̱ndihmö hár wa, ne bi ꞌñenö: \p —Ma tsi Hmuꞌi, nuꞌmu̱ xka ꞌbu̱kwa, hinxi duhmö ma indö. \p \v 33 Nu mi hyanda ar Hesu xa mi zonga ar Maria, ne nuya xodyo mi ñꞌowi xa mi zoñꞌu̱ nꞌehe, xa bi ko ár mu̱i ne xa bi za̱mañꞌu̱. \p \v 34 Ne bi ꞌñeñꞌö: \p —Habu̱ ga ꞌya̱hu̱. \p Nuꞌu̱ bi ꞌñembabi: \p —Ma tsi Hmuꞌihe, ba e gi hyandi. \p \v 35 Ne ar Hesu bi nzoni. \p \v 36 Nuya xodyo bi ꞌñenga nꞌa ngu nꞌa: \p —Hyanthu̱ tengu mi mödi. \p \v 37 ꞌRa bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Gehnu̱ togo bi xokwa ár da̱ ar goda̱. Hage hinge mi tsa̱ te nda me̱fi ne hinxi duhmö ar Lasaro. \s1 Ar Lasaro bi mengi bi nte \p \v 38 Ar Hesu xa bi za̱mañꞌu̱ manꞌagi, bi ma ba kꞌöꞌspa ár tꞌa̱gi, mi ꞌbu̱ ha nꞌar oki, ne mi kota nꞌar döta do. \p \v 39 Bi ꞌñenga ar Hesu: \p —Hñöju̱ ar do. \p Ha nu ar Marta ár nju nöꞌö xki du, bi ꞌñenö: \p —Ma tsi Hmuꞌi, xi xötꞌi, ngetho pe̱ꞌsa goho mpa xi du. \p \v 40 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Ha hinxta xiꞌi, nuꞌmu̱ gi ñꞌemu̱i ma gi hyandwa ár nsunda Jö. \p \v 41 Nepꞌu̱ nuya jöꞌi bi hñöka nöꞌö ar do mi kotꞌa ár goxthi habu̱ xki tꞌa̱ ar Lasaro, ne ar Hesu bi no̱ꞌsa mhetsꞌi ne bi ꞌñenö: \p —Ma tsi Dadaꞌi, di jamödi xka ꞌyo̱xa nöꞌö xta a̱ꞌaꞌi. \p \v 42 Di pödi hyaxꞌmu̱ gi o̱xkagi. Núꞌmu̱ da mönga njapꞌu̱, di honga nuya nze̱ ya jöꞌi xi mhuntsꞌi, da ñꞌemu̱i go xka pe̱nkagi. \p \v 43 Mi wadi bi mönga njapꞌu̱, bi mafi ntsꞌe̱di ne bi ꞌñenö: \p —Lasaro, po̱nga nthi. \p \v 44 Ne nöꞌö xki duhmö, ba po̱ni mi so̱tꞌa ya xu̱ni dutu yá ꞌye̱ ne yá wa, ne mi ꞌba̱xa nꞌar nthuꞌmxi ár ñö. Ar Hesu bi ꞌñemba ya jöꞌi: \p —Xothwu̱ ya dutu, hye̱hu̱ da ma. \s1 Ya ndöxodyo bi nkohi hanja nda hyo ar Hesu \r (Mt. 26:1‑5; Mr. 14:1‑2; Lk. 22:1‑2) \p \v 45 Nze̱ye̱ ya xodyo nuꞌu̱ ma ba huꞌmba ár mu̱i ar Maria, mi hyantꞌu̱ nöꞌö bi ꞌyo̱tꞌa ar Hesu, bi ñꞌemu̱i. \p \v 46 Ha maꞌra bi ma ba xipa ya de̱ngaꞌbe̱pate nöꞌö xki ꞌyo̱tꞌa ar Hesu. \p \v 47 Nuꞌmú̱ nuya ndömöjö ne ya de̱ngaꞌbe̱pate bi ꞌyo̱tꞌa nꞌar mhuntsꞌandö, ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Te ga pe̱hu̱pya. Ngetho nunar ñꞌo̱ho̱nu̱ o̱tꞌa nze̱ye̱ ya ntꞌudi. \p \v 48 Nuꞌmu̱ ga he̱hu̱tho njapꞌu̱, gatho ya jöꞌi ma da ñꞌemu̱i. Mꞌe̱fa da e ya me Nroma da hwata ma nijöhu̱ ne ma hninihu̱. \p \v 49 Nu ar Kaifas nꞌa nuya möjö mar döngamöjö nor je̱ye̱ꞌö, bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Nuꞌahu̱ hinte gi pöhu̱. \p \v 50 Hinxka beñhu̱, xiñho nꞌar ñꞌo̱ho̱ da unga ár te da po̱ta gatho ar hnini, ne njapꞌu̱ gatho ma ha̱ihu̱ hinda mꞌe̱di. \p \v 51 Himbi bense̱ nöꞌö bi möñꞌö. Ngetho mar döngamöjö nunar je̱ye̱ꞌö, jange Jö bi umba nöꞌö bi mö. Mi enö, nunar Hesu ma nda unga ár te nda po̱ta ya mengu nunar ha̱iꞌö. \p \v 52 Ne hinge ho̱nse̱ nor ha̱inu̱, gatho yá bötsi Jö habu̱ gatho xi nxani, da muntsꞌa nꞌatho. \p \v 53 Jange nor paꞌö nuya ndöyu̱ bi nkohi nda hyo. \p \v 54 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi hye̱gi mi ꞌyo ha yá nthandi ya ndöxodyo. Bi ma getꞌu̱ ha ya otꞌatꞌo̱ho̱ ha nꞌar hnini ár thuhu Efrain, ne ka bi gohwinu̱ yá ma̱xte. \p \v 55 Mi ꞌba̱pꞌu̱tho ar baxjwa, nꞌár da̱ngo ya xodyo. Nze̱ye̱ ya jöꞌi ha yá ha̱iꞌu̱ bi mꞌe̱tꞌo bi maꞌu̱ har hnini Herusalen, ma ba ntꞌaxki. \p \v 56 Núꞌmu̱ mi ꞌbu̱hnu̱ har dönganijö mi honga ar Hesu, ne mi enga nꞌa ngu nꞌa: \p —Te gi beñhu̱. Hage hinda e ar da̱ngopya ꞌmu̱. \p \v 57 Ha nuya ndömöjö ne ya de̱ngaꞌbe̱pate xki xipabi ya jöꞌi, nöꞌö togo nda bödi habu̱ ndi ꞌbu̱i, nda da̱ ne nda nju̱ nda njotꞌi. \c 12 \s1 Ar Hesu bi njoꞌspabi nꞌar hogañu̱ni núnu̱ Betania \r (Mt. 26:6‑13; Mr. 14:3‑9) \p \v 1 Núꞌmu̱ mi ꞌbe̱ ꞌrato mpa nda zo̱ ar baxjwa, ar Hesu ba e har hnini Betania, habu̱ mi ꞌbu̱ ar Lasaro nöꞌö xki duhmö ne bi mengi bi koꞌspa ár te manꞌagi. \p \v 2 Ne ka bi tꞌo̱tꞌwabinu̱ nꞌar tꞌoxi. Ar Marta go mi po̱xa ar mexa, ne ar Lasaro mi huhwinu̱ har mexa nꞌehe. \p \v 3 Ar Maria nꞌa mbi hñö nꞌar xito, mi ñꞌe̱nga ngu made ntꞌe̱ni nꞌar hogañu̱ni xa mar mhödi, ne bi goꞌspa ár wa ar Hesu. Ne bi gu̱ yá xtö mi thukwabi, ne xo̱ge ar ngu bi ñuxa nor hogañu̱niꞌö. \p \v 4 Ne bi ꞌñenga ar Huda Iskariote ár tꞌu̱ ar Simu, nꞌa nuyá ma̱xte togo ma nda da̱ mꞌe̱fa: \p \v 5 —Yoꞌö himbi ꞌba̱ nunar hogañu̱ninu̱, xi tꞌa̱ nꞌa nje̱ye̱ ár nthöhö nꞌar jöꞌi, ne xi themba ya tsi hyoya. \p \v 6 Ar Huda bi mönga njapꞌu̱, hinge mi tupa ár mu̱i ya hyoya. Bi mö ngetho már bë, ha go mi höꞌö ar ꞌro̱zöbojö, ne mi ju̱ nöꞌö mi neꞌö. \p \v 7 Ha nunar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Hye̱hnu̱. Xi goxka ar hogañu̱ni xki kwati to̱ꞌma ár pa ma ntꞌa̱gi. \p \v 8 Ngetho nuya hyoya hyaxꞌmu̱ ma gi ꞌbu̱hwihu̱, ha nuga hinge hyaxꞌmu̱ ma ga ꞌbu̱hwihu̱. \s1 Ar nkohi nda tho ar Lasaro \p \v 9 Nze̱ye̱ ya xodyo bi bödi ar Hesu mi ꞌbu̱hnu̱ Betania, ba eꞌu̱ ma ba kꞌöni. Ne hinge ho̱nse̱ꞌö, mi ne nda nuꞌu̱ nꞌehe ar Lasaro togo xki mengi xki nte manꞌagi. \p \v 10 Nuꞌmú̱ nuya ndömöjö bi nkoꞌu̱ nda hyo ar Lasaro nꞌehe. \p \v 11 Ngetho nöꞌö xki tꞌo̱tꞌwabinu̱, bi japa nze̱ye̱ ya xodyo xki ꞌwege ne xki ñꞌemu̱i ar Hesu. \s1 Ar Hesu bi yu̱tꞌa Herusalen ngu nꞌar ndö mi tho̱ꞌmi \r (Mt. 21:1‑11; Mr. 11:1‑11; Lk. 19:28‑40) \p \v 12 Ár hyaxꞌö nze̱ye̱ ya jöꞌi xki ꞌñe ar da̱ngo. Mi ꞌyo̱ꞌu̱ ndi ꞌñe ar Hesu Herusalen, \p \v 13 bi doka ya de̱nthi, ne bi ma ba thödi xa mi mafi mi eñꞌu̱: \p —Xa nsunda Jö. Njöpa ár mꞌe̱hni Jö, gehnu̱ ár ndö ya me Israel. \p \v 14 Ar Hesu bi dinga nꞌar tsi nꞌo̱ge ne bi nto̱ge, njapꞌu̱ nda tho ngu mönga har Tꞌofo habu̱ enö: \q1 \v 15 Yo gi ntsuhu̱, menguhu̱ Sion; \q1 hyanthu̱ ba ehnu̱ ri Ndöhu̱, \q1 nto̱ nꞌar tsi nꞌo̱ge. \p \v 16 Nuyá ma̱xte himbi zo yá mfeni nꞌagitho yoꞌö xki thogi njapꞌu̱. Núꞌmu̱ mi menga hár nsunda ar Hesu, ka bi beñꞌu̱ xki tꞌotꞌa gatho nuna tema xki njapi. \p \v 17 Ne mi da̱majöni nuya mi ꞌbu̱hwi hár tꞌa̱gi ar Lasaro, núꞌmu̱ mi matꞌi ne bi koꞌspa ár te xki du. \p \v 18 Jange nuya jöꞌi ba e bi dödi, ngetho xki ꞌyo̱ꞌu̱ xki ꞌyo̱tꞌa ar Hesu nunar ntꞌudinu̱. \p \v 19 Ha nuya de̱ngaꞌbe̱pate bi ꞌñense̱ nꞌa ngu nꞌa: \p —Hinte xi za̱ te xka pe̱hu̱. Hyanthu̱hmö gatho ya jöꞌi di ma te̱ni. \s1 ꞌRa ya me Gresia mi honga ar Hesu \p \v 20 ꞌRa ya me Gresia mi ꞌbu̱hnu̱, xki ma nda ndönga Jö har da̱ngo nꞌehe. \p \v 21 Ne nuyu̱ bi watꞌa habu̱ mi ꞌba̱ ar Lipe ar me Betsaida har ha̱i Ngalilea, ne bi ꞌya̱pa ar möte bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Tata, di ne ga hanthe ar Hesu. \p \v 22 Ar Lipe bi ma ba xipa ar Andre, ne bi ma ba xipabiꞌu̱ ar Hesu. \p \v 23 Ar Hesu bi dötwabiꞌu̱ ne bi ꞌñenö: \p —Xi zo̱ ar pa da hñönga ár nsunda mhetsꞌi Nöꞌö Togo ba e bi Njöꞌi. \p \v 24 Xa majöni di xiꞌahu̱, nuꞌmu̱ nꞌar nda̱tꞌe̱i hinda zo har hwöhi ne da du, da gose̱. Ha nuꞌmu̱ da du, da unga nze̱ye̱ ar sofo. \p \v 25 Nöꞌö togo xa mö ár te, da ꞌbe̱di. Ha nöꞌö togo da u̱tsa ár tewa har ximha̱i, ma da me̱ꞌsa ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \p \v 26 Nöꞌö togo ne da me̱pkagi, dá de̱ngagi, ne habu̱ ga ꞌbu̱ka ka da mꞌu̱hnu̱ nꞌehe. Nuꞌu̱ togo da me̱pkagi, ma Dada da ꞌñeꞌspa ár nsu. \s1 Ar Hesu bi mö ma nda tho \p \v 27 Nupya xa di tu ma mu̱i. Te ga a̱pa Jö ma Dada. Hage ga embabi: Ñöngagi hinga tho nunar thogi ba epꞌu̱. Hinda tsa̱, ngetho xta e ga thoꞌö. \p \v 28 Ma Dadaꞌi, japa da nsunda ri thuhu. \p Bi nheki ꞌmu̱ nꞌar mhö ndi ꞌñe mhetsꞌi mi enö: \p —Xa xta japi xi nsunda, ne ga japi da nsunda manꞌagi. \p \v 29 Mi ꞌbu̱hnu̱ nze̱ye̱ ya jöꞌi nuꞌu̱ bi ꞌyo̱xa nunar mhönu̱. ꞌRa mi enö xki tꞌo̱ nꞌar ñu̱ni, maꞌra mi enö nꞌar e̱nxe̱ xki zo ar Hesu. \p \v 30 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hinge ma ñhoga nunar mhö xpa ehnu̱ mhetsꞌi, xpa hoñꞌa ri ñhohu̱. \p \v 31 Xi zo̱ ar pa ya meximha̱i ma da thöꞌspa majöni, ne ar tsꞌondöhi ár ndö nunar ximha̱inu̱, ma da thömba ár tsꞌe̱di. \p \v 32 Nuga, núꞌmu̱ xta nju̱xka har ha̱i ne da tsꞌu̱tkagi, ma ga tsigase̱ gatho da hyongagi. \p \v 33 Bi mönga njapꞌu̱, ne nda födi hanja nda du. \p \v 34 Ya jöꞌi bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Nuje xta pöhe enga har tꞌofo, nunar Kristo hinda ma da göxa ár mꞌu̱i. Yoꞌö gi enö ma da nju̱xa Nöꞌö Togo ba e bi Njöꞌi. Togo Nuna ba e bi Njöꞌi ꞌmu̱. \p \v 35 Ar Hesu bi ꞌñembabi ꞌmu̱: \p —Ho̱nse̱ maꞌra ya tsi pa ma gi ꞌbu̱hwihu̱ ar ñotꞌi. ꞌYohu̱ núpya gi pe̱ꞌsu̱ ar ñotꞌi, yo ma da zu̱ꞌahu̱ ar ꞌbe̱xui. Ngetho nuꞌu̱ ꞌyo har ꞌbe̱xui hingi handi habu̱ di ma. \p \v 36 Jange núpya gi ꞌbu̱hwihu̱ ar ñotꞌi, ñꞌemu̱ibihu̱ ne gi mbötsihu̱ ar ñotꞌi. \p Njapꞌu̱ bi mönga ar Hesu. Mꞌe̱fa bi ma ba ñꞌöni habu̱ hinge nda hyantꞌu̱. \s1 Ya xodyo himbi ñꞌemu̱ibi ar Hesu \p \v 37 Mödi ar Hesu xki ꞌyo̱tꞌa nze̱ye̱ ya ntꞌudi ha yá hmi ya xodyo, nuꞌu̱ himi ñꞌemu̱i. \p \v 38 Bi njanu̱ ne nda tho ngu xki mönga ar mꞌe̱hni Isaia núꞌmu̱ bi ꞌñenö: \q1 Tsi Hmuꞌi, hinto xi jamfi nöꞌö di möñhu̱. \q1 Hinto xi ñꞌemu̱i nuya döta ntꞌudi xka ꞌyo̱tꞌe. \p \v 39 Himi tsa̱ nda ñꞌemu̱iꞌu̱, ngetho bi ꞌñenga ar Isaia nꞌehe: \q1 \v 40 Jö bi gotwa yá da̱, ne bi japi bi me yá mfeni, \q1 Njapꞌu̱ hinda xo yá da̱ da hyandi, \q1 ne hinda kwata ha yá mu̱i, \q1 ha nuga da tsa̱ ga umba ar nzaki. \p \v 41 Ar Isaia bi mönga njapꞌu̱ núꞌmu̱ mi hyandwa ár nsunda, ne bi da̱majöni togonu̱. \p \v 42 Mödi njapꞌu̱, nze̱ye̱ ya xodyo bi ñꞌemu̱ibi ar Hesu, mödi himi da̱majöni, ngetho mi tsu ya de̱ngaꞌbe̱pate nda ꞌye̱nga ha yá nijö. \p \v 43 Ngetho mi honi nda ꞌñeꞌspa yá nsu ya jöꞌi, hinge Jö. \s1 Ya jöꞌi ma da duxa yá tsꞌoki ngetho himbi ñꞌemu̱i nöꞌö bi mönga ar Hesu \p \v 44 Ar Hesu bi ñö ntsꞌe̱di bi ꞌñenö: \p —Nöꞌö togo ñꞌemu̱igi, hinge ho̱nse̱ ñꞌemu̱igi, ñꞌemu̱i togo xpa pe̱nkagi nꞌehe. \p \v 45 Ne nöꞌö togo handgagi ma mꞌu̱i, handwa ár mꞌu̱i nöꞌö togo ba pe̱nkagi. \p \v 46 Nuga go dar ñotꞌi, xta ekwa har ximha̱i. Gatho nuꞌu̱ togo da ñꞌemu̱igi, hinda mꞌu̱ har ꞌbe̱xui. \p \v 47 Nöꞌö togo xi ꞌyo̱xa nöꞌö xta mö ne hinda ꞌyo̱tꞌe, hingo ma ga e̱ntꞌwa ár mfe̱i. Ngetho hinxta eka ga e̱ntꞌwa ár mfe̱i ya meximha̱i, xta e ga po̱kaꞌu̱. \p \v 48 Nöꞌö togo u̱tsagi ne hingi ne da ñꞌemu̱i nöꞌö di mö, ꞌñe togo da ꞌye̱ntꞌwa ár mfe̱i, gehnu̱ ar mhö xta xiꞌahu̱, go da ꞌye̱ntꞌwa ár mfe̱iꞌö har ngöxapa. \p \v 49 Ngetho hinxta bense̱ nöꞌö xta mö. Ma Dada togo ba pe̱nkagi, bi xikagi teme ga mö ne ga xipa ya jöꞌi. \p \v 50 Ne di pödi, nöꞌö te xi ꞌbe̱pkagi, gehnu̱ da xiꞌahu̱, ne da ꞌraꞌahu̱ ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. Jange nöꞌö di mö di te̱nda ngu xi xikagi ma Dada. \c 13 \s1 Ar Hesu bi xu̱kwa yá wa yá ma̱xte \p \v 1 Mi ꞌba̱pꞌu̱tho ar da̱ngo mbaxjwa. Ar Hesu mi pödi xki zo̱ ar pa nda zokwa ar ximha̱i, ne nda menga habu̱ bi ꞌbu̱ ár Dada. Nöꞌö bi mödi nuꞌu̱ mi ꞌbu̱kwa har ximha̱i mi te̱ni, xa bi möꞌu̱ gatho ya pa bi mꞌu̱kwa. \p \v 2 Ha núꞌmu̱ mi ntꞌoxꞌu̱, ar tsꞌondöhi xki wadi xki ꞌye̱ntꞌwa hár mu̱i ar Huda Iskariote, ár tꞌu̱ ar Simu, nda da̱ ar Hesu. \p \v 3 Mi pö ar Hesu ár Dada xki ꞌye̱ntꞌwa gatho hár ꞌye̱, ne xki ꞌñe habu̱ mi ꞌbu̱ꞌö, ne ma nda mengnu̱ manꞌagi, \p \v 4 jange mi ntꞌoxi, nꞌa mbi nangtho, bi mo̱ ár pa̱tꞌi, bi gu̱ nꞌar dutu bi bötꞌi. \p \v 5 Nepꞌu̱ bi xitꞌa ar dehe ha nꞌar döngmohi, ne bi ndu̱i bi xu̱kwa yá wa yá ma̱xte. Ne mi ju̱ ar dutu mi bötꞌi, mi thukwabi. \p \v 6 Ha núꞌmu̱ ma nda xu̱kwabi yá wa ar Pedro, bi ꞌñeñꞌö: \p —Ma tsi Hmuꞌi, hage ma gi xu̱ga ma wa. \p \v 7 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Nöꞌö tema di pe̱pya hingi tso ri mfeni, ne mꞌe̱fa ma gi pödi. \p \v 8 Ar Pedro bi ꞌñembabi: \p —Hinga ñhe̱gi gi xu̱ga ma wa. \p Ar Hesu bi döti: \p —Nuꞌmu̱ hinga xu̱kꞌaꞌi, hinte ma njawi. \p \v 9 Ne bi ꞌñenga ar Simu Pedro: \p —Ma tsi Hmuꞌi, nuꞌmú̱, hinge ho̱nse̱ gi xu̱ga ma wa, xu̱ga ma ꞌye̱ ne ma ñö. \p \v 10 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Nöꞌö togo xi wadi xi nxaha, xi ntꞌaxki, ho̱nse̱ mahyoni da xu̱ka yá wa. Ne nuꞌahu̱ xi ntꞌaxkꞌaꞌihu̱, mödi hingi gathohu̱. \p \v 11 Ngetho mi pöꞌö togo ma nda da̱, jange bi ꞌñenö: Hinga gatho xi ntꞌaxkꞌaꞌihu̱. \p \v 12 Núꞌmu̱ mi wadi bi xu̱kwa yá wa yá ma̱xte, bi gu̱ bi ma̱tꞌa ár pa̱tꞌi, ne bi mengi bi hñu har mexa, bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Ha gi pöhu̱ tema di bo̱nga nöꞌö xta jaꞌahu̱. \p \v 13 Nuꞌahu̱ gi engagihu̱ dar Utate ne dar Hmu. Majöni nöꞌö gi xiju̱, ngetho hö njapꞌu̱. \p \v 14 Ngu xka möñhu̱, nuga dar Hmu ne dar Utate xta xu̱kꞌahu̱ ri wahu̱. Nuꞌahu̱ nꞌehe mahyoni gi xu̱kwabihu̱ yá wa nꞌa ngu nꞌa ri ñꞌohu̱. \p \v 15 Nuga xta utꞌahu̱ gi te̱nthu̱ ngu xta o̱tka, njapꞌu̱ gi ꞌyo̱thu̱ nꞌehe. \p \v 16 Xa majöni di xiꞌahu̱, nꞌar ꞌbe̱go hingi töpa ár nsu ár Hmu, ngu nꞌar mꞌe̱hni hingi töpa ár nsu togo xi me̱hni. \p \v 17 Nuꞌahu̱ gi pöhu̱ nöꞌö di xiꞌahu̱, ne nuꞌmu̱ gi ꞌyo̱thu̱, xa xi njöpꞌahu̱. \p \v 18 Hinga gathoꞌihu̱ di no̱ñꞌahu̱, di pöka togo xta hwañꞌahu̱. Ho̱nse̱ mahyoni da thogi ngu mönga har Tꞌofo habu̱ enö: Nöꞌö togo di ñheꞌbe ar thuhme, bi gu̱xa ár ꞌye̱ bi do̱xkagi. \p \v 19 Di xiꞌahu̱pya hingi thotho, ne núꞌmu̱ xta thogi, gi ñꞌemu̱ihu̱ go geke. \p \v 20 Xa majöni di xiꞌahu̱, nöꞌö togo numansu ma mꞌe̱hni, numansugi. Ha nöꞌö togo numansugi, numansu togo ba pe̱nkagi. \s1 Ar Hesu bi mö nda da̱ ar Huda \r (Mt. 26:20‑25; Mr. 14:17‑21; Lk. 22:21‑23) \p \v 21 Mi wadi bi mönga njapꞌu̱ ar Hesu, xa bi du ár mu̱i, ne bi ꞌyotꞌwa ar ꞌñu yá ma̱xte tema ndi bo̱nga nuya mhö, ne bi ꞌñenö: \p —Xa majöni di xiꞌahu̱, nꞌa gi ꞌbu̱hu̱wa ma gi da̱gagihu̱. \p \v 22 Nuyá ma̱xte mi nkꞌötꞌa nꞌa ngu nꞌa, himi pöꞌu̱ togo mi no̱ni. \p \v 23 Nꞌár ma̱xte togo ar Hesu xa mi mödi, mi huhwi getꞌu̱. \p \v 24 Jange ar Pedro bi ja ár ꞌye̱ nda ꞌya̱mbabi togo mi no̱ni. \p \v 25 Nuꞌmú̱, nunar ma̱xtenu̱ bi njwaxa hár tiñö ar Hesu, ne bi ꞌñembabi: \p —Ma tsi Hmuꞌi, togoꞌö. \p \v 26 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Nöꞌö togo ma ga umba ar thuhme xi mobo, go geꞌö. \p Bi mo ar thuhme ne bi umba ar Huda Iskariote ár tꞌu̱ ar Simu. \p \v 27 Mi wa ar Huda bi zi nunar xe̱nithuhmenu̱, ar tsꞌondöhi bi yu̱tꞌa hár mfeni. Nuꞌmú̱ ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Nöꞌö ma gi pe̱fi, ꞌyo̱tꞌa ngutꞌa. \p \v 28 Nuꞌu̱ mi huhnu̱ har mexa, hinto bi bödi yoꞌö mi xipabi njapꞌu̱. \p \v 29 ꞌRa mi beni mi emba ar Hesu: Di ma ba ta̱nga tema di hoñhu̱ har da̱ngo. Wa mi embabi nda ma nda umba nꞌa tu̱i ar bojö ya hyoya, ngetho ar Huda go mi kwata ar bojö. \p \v 30 Núꞌmu̱ mi wadi bi zi ar xe̱nithuhme, dama bi bo̱ni bi ma. Mar mꞌe̱xui ꞌmu̱. \s1 Ar ꞌraꞌyo ꞌbe̱pate \p \v 31 Nu mi bo̱ñꞌö, ar Hesu bi ꞌñenö: \p —Nupya ma da nheki ár nsunda Togo ba e bi Njöꞌi, ne ma da ñꞌu ár nsunda Jö xta tho ya thogi. \p \v 32 Núꞌmu̱ xta ñꞌu ár nsunda Jö, Jö ma da ñꞌu ár nsundaꞌö nꞌehe, ne ngutꞌa ma da njapꞌu̱. \p \v 33 Ma tsi bötsiꞌihu̱, hinga ma ga ꞌbu̱hwihu̱ nze̱ye̱ ya pa. Ma gi hyongagihu̱, ne ngu xta xipabi ya xodyo, di xiꞌahu̱ nꞌehe: Habu̱ gar maga, hinda tsa̱ gi möhu̱. \p \v 34 Di ꞌbe̱pꞌahu̱ nꞌar ꞌraꞌyo ꞌbe̱pate, gi mhöhu̱ nꞌa ngu nꞌa. Ngu xta möꞌahu̱, njapꞌu̱ gi mhöhu̱ nꞌehe. \p \v 35 Nuꞌmu̱ xa majöni gi mhöhu̱ nꞌa ngu nꞌa, njapꞌu̱ gatho ya jöꞌi ma da bödi ma ma̱xteꞌihu̱. \s1 Ar Hesu bi mö ma nda ko̱nga ar Pedro \r (Mt. 26:31‑35; Mr. 14:27‑31; Lk. 22:31‑34) \p \v 36 Ar Simu Pedro bi ꞌñembabi: \p —Tsi Hmu, habu̱ gi ma. \p Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Habu̱ gar maga, hinda tsa̱ gi te̱ngagipya, mödi mꞌe̱fa hö, gi te̱ngagi. \p \v 37 Ar Pedro bi ꞌñembabi: \p —Ma tsi Hmuꞌi, yoꞌö hingi tsa̱ ga te̱ñꞌapya. Di ꞌbu̱i ga unga ma te ga te̱ñꞌaꞌi. \p \v 38 Ar Hesu bi döti: \p —Hage gi ꞌbu̱i gi unga ri te. Xa majöni di xiꞌaꞌi, mꞌe̱tꞌo ma gi ko̱ngagi hñuꞌgi, ne ka da ma ar boxi. \c 14 \s1 Ar Hesu ger ꞌñuꞌö di ma nꞌa habu̱ bi ꞌbu̱ ar Dada \p \v 1 Yo gi tu ri mu̱ihu̱. Gi ñꞌemu̱ihu̱ Jö, ñꞌemu̱igihu̱ nꞌehe. \p \v 2 Núnu̱ habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada, bi ja nze̱ye̱ ya ngu. Nuꞌmu̱ hindi njapꞌu̱, xta xiꞌahu̱ nꞌagitho. Gar manu̱ ꞌmu̱, ma ga hokꞌahu̱ habu̱ gi ꞌbu̱hu̱. \p \v 3 Ne xka ma ga hokꞌahu̱ habu̱ gi ꞌbu̱hu̱, ma ga pengase̱ ga tsixꞌahu̱, ne njapꞌu̱ mahye̱gi ga ꞌbu̱huihu̱, ne habu̱ ga ꞌbu̱ka ka gi ꞌbu̱hu̱nu̱ nꞌehe. \p \v 4 Gi pöhu̱ habu̱ gar ma, ne gi pöhu̱ ar ꞌñu. \p \v 5 Ar Toma bi ꞌñembabi: \p —Tsi Hmu, hindi pöhe habu̱ gi ma. Hanja ma ga pöhe ar ꞌñu. \p \v 6 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Nuga dar ꞌñu, dar majöni ne dar te. Hinjoꞌo togo da zo̱nga habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada nuꞌmu̱ hindi te̱ngagi. \p \v 7 Nuꞌmu̱ gi pökahmögihu̱, gi pöhmöhu̱ ma Dada nꞌehe. Di ndu̱ ar pania, xka pöhu̱ ne xka hyanthu̱. \p \v 8 Ha ar Lipe bi ꞌñembabi: \p —Tsi Hmu, ho̱nse̱ di nehe gi utkagihe ar Dada. \p \v 9 Nuꞌmú̱ ar Hesu bi ꞌñenö: \p —Xta ꞌbu̱hwihu̱ nze̱ye̱ ya pa. Hanja hinxka pökagi, Lipe. Nöꞌö togo xi hyandgagi, xi hyanda ma Dada. Hanja gi enge: Utkagihe ar Dada. \p \v 10 Hage hingi ñꞌemu̱i di nꞌatꞌbe ar Dada. Nuya mhö di xiꞌahu̱, hinxta bense̱, ngetho ar Dada togo di ꞌbu̱ꞌbe go o̱tꞌa ar ꞌbe̱fiꞌö. \p \v 11 Ñꞌemu̱ihu̱ nuga di nꞌatꞌbe ar Dada. Nuꞌmu̱ hingi ñꞌemu̱igihu̱ nöꞌö di mö, ñꞌemu̱igihu̱ ngetho di o̱tꞌa nuya ꞌbe̱fiyu̱. \p \v 12 Xa majöni di xiꞌahu̱, nöꞌö togo ñꞌemu̱igi ma da ꞌyo̱tꞌa nuya ꞌbe̱fi di o̱tka nꞌehe, ne da dökagi da ꞌyo̱tꞌe, ngetho gar maga habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada. \p \v 13 Ne gatho nöꞌö tema gi ꞌya̱fu̱ ma Dada gi thötju̱ ma thuhuga, nuga ma ga o̱tꞌahu̱, ne njapꞌu̱ nuga ár Tꞌu̱gi ga eꞌspa ár nsu ar Dada. \p \v 14 Nuꞌmu̱ tema gi ꞌya̱fu̱ Jö gi thötju̱ ma thuhu, ga o̱tga. \s1 Ar Hesu bi mö nda me̱hna ár Hñö Jö \p \v 15 Nuꞌmu̱ gi mökagihu̱, ꞌyo̱thu̱ nöꞌö di ꞌbe̱pꞌahu̱. \p \v 16 Ne nuga ma ga a̱pa Jö ma Dada da me̱ñꞌahu̱ manꞌa togo da hupꞌa ri mu̱ihu̱, ne ma gi ꞌbu̱hwihu̱ gatho ya pa. \p \v 17 Geꞌö ár Hñö Jö togo mönga majöni. Ne nuya jöꞌi hingya gamfi hinda tsa̱ da hñöñꞌö, ngetho hingi handi, ne hingi pöꞌu̱ togoꞌö. Ha nuꞌahu̱ hö, gi pöhu̱, ngetho gi ꞌbu̱hwihu̱, ne ma da mꞌu̱ ha ri mu̱ihu̱. \p \v 18 Hinga ma ga he̱kꞌase̱hu̱. Ga pengi ga ꞌbu̱hwihu̱ manꞌagi. \p \v 19 Maꞌra ya tsi patho, ne nuya jöꞌi hinda ma da hyandgagi, ha nuꞌahu̱ ma gi hyandgagihu̱. Ngetho nuga di te, nuꞌahu̱ nꞌehe ma gi ntehu̱. \p \v 20 Nuya paꞌu̱ ma gi pöhu̱ di nꞌathoꞌbe ma Dada, ne gi nꞌatꞌwihu̱ ma mꞌu̱i, ne di nꞌatꞌwi ri mꞌu̱ihu̱. \p \v 21 Nöꞌö togo o̱tꞌa nöꞌö di ꞌbe̱pabi, go mökagi. Ne nöꞌö togo mökagi, ma Dada ma da mödi nꞌehe, ne nuga ma ga mödi, ne ma ga ñꞌudi da hyandga ma mꞌu̱i. \p \v 22 Nuꞌmú̱ ar Huda (hinge ar Iskariote) bi ꞌñemba ar Hesu: \p —Ma tsi Hmuꞌi, yoꞌö ho̱nse̱ ma gi ñꞌudi ga hantꞌahe ri mꞌu̱i, ha nu maꞌra ya jöꞌi hinꞌö. \p \v 23 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñembabi: \p —Nöꞌö togo mökagi, da ꞌyo̱tꞌa nöꞌö di mö. Ne ma Dada da mödi, ne ga eꞌbe ga ꞌbu̱he nꞌatꞌwu̱ꞌö. \p \v 24 Nöꞌö togo hingi mökagi, hingi o̱tꞌa nöꞌö te di mö. Ha nöꞌö ar mhö xka ꞌyo̱hu̱, hingo xta mönse̱, ár me̱ti ma Dada togo xpa pe̱nkagi. \p \v 25 Xta xiꞌahu̱yu̱ núpya di ꞌbu̱hwihu̱. \p \v 26 Ha nunár Hñö Jö togo ar Humamu̱i, ma da me̱hna ma Dada po̱tka ma thuhu, go da utꞌahu̱ ne da beñꞌahu̱ gatho te xta xiꞌahu̱. \p \v 27 Di tsokꞌahu̱ gi ꞌbu̱hu̱ nꞌar hogamꞌu̱i ngu di ꞌbu̱ka, hinge ngu nunar mꞌu̱i unga ar ximha̱i. Jange yo gi tu ri mu̱ihu̱, yo gi ntsuhu̱. \p \v 28 Ngu xka ꞌyo̱hu̱ xta xiꞌahu̱, ma ga ma, ne ga pengi ga ꞌbu̱hwihu̱. Nuꞌmu̱ gi mökhmöhu̱, xka njohyahu̱ núꞌmu̱ nda xiꞌahu̱: Gar ma habu̱ ꞌbu̱ ma Dada. Ngetho töpka ma nsu. \p \v 29 Di xiꞌahu̱pya nöꞌö hinxi thotho, ne núꞌmu̱ xta njapꞌu̱ gi ñꞌemu̱ihu̱. \p \v 30 Hinga ma ga ñöwihu̱ nze̱ye̱ ya pa, ngetho ba epꞌu̱ ár ndö nunar ximha̱inu̱, ne nöꞌö hinte di njaꞌbe. \p \v 31 Di ne da bö ya meximha̱i di mö ar Dada, jange di o̱tꞌa ngu ꞌbe̱pkagiꞌö. Nanju̱, möhö ga po̱ñhu̱wa. \c 15 \s1 Ar ꞌba̱iꞌobxi ne yá ꞌye̱ \p \v 1 Nepꞌu̱ ar Hesu bi ꞌñembabi yá ma̱xte: \p —Nuga go dar ꞌba̱iꞌobxi majöni, ne ma Dada gehnu̱ togo su. \p \v 2 Nuꞌu̱ togo di ꞌbu̱ꞌbe, jangu yá ꞌye̱ ar ꞌba̱iꞌobxi. Nuꞌu̱ yá ꞌye̱ uni, nöꞌö togo su da hoki xiñho, honi xa da du. Ha nuꞌmu̱ hinte uni, da me̱ki. \p \v 3 Nuꞌahu̱ xi hokꞌahu̱ xiñho nuya mhö xta xiꞌahu̱. \p \v 4 Kwathu̱ ga ꞌbu̱hwihu̱. Jangu ar ꞌye̱za hingi tsa̱ te da uni nuꞌmu̱ hingi thötꞌa hár ꞌba̱i, njapꞌu̱thoꞌihu̱ nꞌehe, nuꞌmu̱ hindi ꞌbu̱hwihu̱, hinte mañho gi uñhu̱. \p \v 5 Nuga go dar ꞌba̱iꞌobxi, ha nuꞌahu̱ yá ꞌye̱. Nöꞌö togo di ꞌbu̱ꞌbe, nunu̱ xa unga ar ñho. Ha nuꞌmu̱ hindi ꞌbu̱ꞌbe, hinte tsa̱ te da me̱fi. \p \v 6 Nöꞌö togo hindi ꞌbu̱ꞌbe, ma da tꞌe̱nga har ñöni ngu nꞌar ꞌye̱za, ne da ꞌyotꞌi. Nepꞌu̱ da njo, ne da tꞌu̱ꞌsa har tsibi habu̱ da nzo̱. \p \v 7 Nuꞌmu̱ xa gi umba ri mu̱ihu̱ ga ꞌbu̱hwihu̱, ne di oda ri mfenihu̱ ma mhö, ꞌya̱hu̱ gatho nöꞌö gi nehu̱ ne da tꞌaꞌahu̱. \p \v 8 Nuꞌmu̱ xa gi uñhu̱ ar ñho, njapꞌu̱ nheki ár nsunda ma Dada, ne njapꞌu̱ gi ꞌñuhu̱ go ma ma̱xteꞌihu̱. \p \v 9 Ngu xi mökagi ar Dada, njapꞌu̱ di möꞌahu̱ nꞌehe. Yo ma gi ꞌwehu̱, ꞌbu̱hu̱ ha ma mhöte. \p \v 10 Nuꞌmu̱ gi ꞌyo̱thu̱ nöꞌö xta ꞌbe̱pꞌahu̱, gi ꞌbu̱hu̱ ha ma mhöte ꞌmu̱, jangu xta o̱tꞌa nöꞌö xpa ꞌbe̱pkagi ma Dada, ne di ꞌbu̱ hár mhöteꞌö. \p \v 11 Di xiꞌahu̱ njapꞌu̱ ne ga thokꞌahu̱ ma johya, ne da nxo̱ge ri johyahu̱. \p \v 12 Gehnu̱ ma ꞌbe̱pate: Gi mhöhu̱ nꞌa ngu nꞌa ngu xta möꞌahu̱. \p \v 13 Hiñꞌotho manꞌar mhöte di töpa ár nsu, da unga ár te da po̱ yá ñꞌohu̱. \p \v 14 Nuꞌahu̱ go ma ñꞌohu̱ nuꞌmu̱ gi ꞌyo̱thu̱ nöꞌö di ꞌbe̱pꞌahu̱. \p \v 15 Nupya hindi nuꞌahu̱ ngu nꞌar ꞌbe̱go, ngetho nꞌar ꞌbe̱go hingi pödi tema pe̱ ár hmu. Ha nuꞌahu̱ ma ñꞌohu̱, ngetho gatho nöꞌö xta o̱de xi mönga ma Dada, xta xiꞌahu̱ nꞌehe. \p \v 16 Nuꞌahu̱ hinga hwankagihu, nuga go da hwañꞌahu̱, ne xta exꞌahu̱ gi möhu̱, ne da nheki ri hoga ꞌbe̱fihu̱ hiñhamꞌu̱ da thege. Njapꞌu̱ gatho nöꞌö gi ꞌya̱fu̱ ma Dada gi po̱tju̱ ma thuhu, da ꞌraꞌahu̱. \p \v 17 Nöꞌö di ꞌbe̱pꞌahu̱: Mhöhu̱ nꞌa ngu nꞌa. \s1 Nuꞌu̱ hingya gamfi ma da u̱tsaꞌihu̱ \p \v 18 Núꞌmu̱ xta u̱tsaꞌihu̱ ya jöꞌi, beñhu̱ bi u̱tsagiga mꞌe̱tꞌo. \p \v 19 Nuꞌmu̱ ár me̱tiꞌihu̱hmö ar ximha̱i, nuya meximha̱i da möꞌahu̱ ngu mö yá mi meximha̱iwi. Ha nuꞌahu̱ hingyá me̱tiꞌihu̱, ngetho nuga núꞌmu̱ nda hwañꞌahu̱, da zoñꞌahu̱ madeda ya meximha̱i, jange u̱tsaꞌihu̱. \p \v 20 Beñhu̱ nöꞌö xta xiꞌahu̱, ar ꞌbe̱go hingi töpa ár nsu ár hmu. Nöꞌö togo xi u̱tsagi, ma da u̱tsaꞌihu̱ nꞌehe. Ha nuꞌmu̱ xi ꞌyo̱tꞌa nöꞌö xta mö, ma da ꞌyo̱tꞌahu̱ nöꞌö gi xipabihu̱ nꞌehe. \p \v 21 Ha nuꞌu̱ togo da u̱tsaꞌihu̱, ma da japꞌu̱ ngetho xka ñꞌemu̱igihu̱, ne hingi pöꞌu̱ togo xpa pe̱nkagi. \p \v 22 Nuꞌmu̱ hinxta ekahmö ne hinxta zohmö nuya jöꞌiyu̱, hinte ma tsꞌoki di tuhmöyu̱. Ha xta ehe xta xipabi, jange hiñꞌotho te da döꞌu̱. \p \v 23 Nöꞌö togo u̱tsagi, po̱ntho u̱tsa ma Dada nꞌehe. \p \v 24 Nuꞌmu̱ hinxta ñꞌuhmö ya ntꞌudi nöꞌö hinto manꞌa xi za̱ xi ꞌyo̱tꞌe, hinte ma tsꞌoki di tuhmöꞌu̱. Ha xi hyandya ntꞌudi, ne xi u̱tsagi mahye̱giꞌbe ma Dada. \p \v 25 Xi njapꞌu̱ ne nda tho ngu mönga ha yá tꞌofo habu̱ enö: Xi u̱tsagi mödi hinte xta japabiꞌu̱. \p \v 26 Ne ma ga pe̱ñꞌahu̱ ar Humamu̱i, gehnu̱ ár Hñö Jö mönga majöni, di ꞌñe habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada. Nunu̱ da da̱tꞌahu̱ majöni togogi. \p \v 27 Nuꞌahu̱ nꞌehe ma gi da̱thwu̱ majöni maꞌra togogi, ngetho har ndu̱itho ndi ꞌbu̱hwihu̱. \c 16 \p \v 1 Di xiꞌahu̱ njapꞌu̱, ne hingi ꞌwehu̱ xta ꞌñepꞌu̱ ya ntꞌu̱tsa. \p \v 2 Ma da tꞌe̱ñꞌahu̱ ha ya nijö, ne ma da zo̱ ya pa núꞌmu̱ togo ma da hyoꞌahu̱, njapꞌu̱ pe̱pa Jö empꞌö. \p \v 3 Nuꞌu̱ ma da ꞌyo̱tꞌahu̱ njapꞌu̱, ngetho hingi pöꞌu̱ togo ma Dada, ne hingi pöꞌu̱ togogi. \p \v 4 Xta xiꞌahu̱ nuya mhöyu̱, ne núꞌmu̱ xta tho njapꞌu̱, gi beñhu̱ xta xiꞌahu̱ mꞌe̱tꞌo. \s1 Ár ꞌbe̱fi ár Hñö Jö \p Hinda xiꞌahu̱ njapꞌu̱ ár ndu̱i, ngetho ndi ꞌbu̱hwithohu̱. \p \v 5 Ha nupya ma ga penga habu̱ bi ꞌbu̱ togo ba pe̱nkagi. Ne hinto xka ꞌya̱ngagihu̱ habu̱ gar ma. \p \v 6 Ho̱nse̱ xa gi tu ri mu̱ihu̱ ngetho xta xiꞌahu̱ njapꞌu̱. \p \v 7 Majöni di xiꞌahu̱, gi to̱ꞌmhu̱ ri ñhohu̱ nuꞌmu̱ gar maga. Nuꞌmu̱ hinga ma, hinda e ar Humamu̱i. Ha nuꞌmu̱ ga ma, ma ga pe̱mpꞌahu̱ gi ꞌbu̱hwihu̱. \p \v 8 Nu xta zo̱ꞌö, ma da hñuꞌmba yá hmi ya jöꞌi, da böꞌu̱ xa tu yá tsꞌoki, hanja da mꞌu̱ xiñho, ne Jö ma da hñöꞌspa majöni. \p \v 9 Ma da utwabiꞌu̱ xa tu ya tsꞌoki, ngetho hingi ñꞌemu̱igi. \p \v 10 Ma da utwabi hanja da mꞌu̱i xiñho, ngetho nuga ma ga penga manꞌagi habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada, ne hinge ma gi hyandgagihu̱. \p \v 11 Ne da utwabi ar thöxamajöni, ngetho nöꞌö togo ndöwa har ximha̱i, xi wadi xi thuꞌspa ár mfe̱i. \p \v 12 Di pe̱ꞌsta ma nze̱ye̱ tema ga xiꞌahu̱, ha nupya hinda tsa̱ ga utꞌahu̱, ngetho hinda tsa̱ da zo ri mfenihu̱ xo̱ge. \p \v 13 Nu xta epꞌu̱ ár Hñö Jö nöꞌö mönga majöni, ma da ꞌyotꞌahu̱ xiñho ar ꞌñu nöꞌö majöni. Ngetho hinda ma da mönga nöꞌö bense̱, ma da mönga nöꞌö xi ꞌyo̱de, ne da xiꞌahu̱ nöꞌö tema da tho mꞌe̱fa. \p \v 14 Ma da ꞌñeska ma nsu, ngetho ma da gu̱nka ma me̱ti ne da utꞌahu̱. \p \v 15 Gatho nöꞌö ár me̱ti ma Dada ma me̱ti nꞌehe, jange xta xiꞌahu̱ da gu̱nka ma me̱ti ne da utꞌahu̱. \s1 Ma da the ar dumu̱i, ma da zo̱ ar johya \p \v 16 ꞌBe̱ ꞌra ya tsi pa, ne hinge ma gi hyandgagihu̱. Ne da tho maꞌra ya tsi pa, ne ma gi hyandgagihu̱ manꞌagi, ngetho gar ma habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada. \p \v 17 Nuꞌmú̱ ꞌra yá ma̱xte mi enga nꞌa ngu nꞌa: \p —Tema di bo̱nga nöꞌö te mö enö: ꞌBe̱ ꞌra ya tsi pa, ne hinge ma gi hyandgagihu̱. Ma da tho maꞌra ya tsi pa, ne gi pengi gi hyandgagihu̱, ngetho gar ma habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada. \p \v 18 Mi eñꞌu̱: \p —Tema di bo̱nga nöꞌö eñꞌö: ꞌBe̱ ꞌra ya tsi pa. Hindi pöhu̱ tema ne da mö. \p \v 19 Ar Hesu bi bötho tema mi ne nda ꞌya̱mbabiꞌu̱, jange bi ꞌñembabiꞌö: \p —Yoꞌö gi ñꞌa̱ñhu̱ nꞌa ngu nꞌa nöꞌö te xta xiꞌahu̱: ꞌBe̱ ꞌra ya tsi pa, ne hingi hyandagihu̱. Ne ma da tho maꞌra ya tsi pa, ne gi hyandgagihu̱ manꞌagi. \p \v 20 Xa majöni di xiꞌahu̱, xa ma gi nzoñhu̱ ne ma gi thohu̱ ar dumu̱i, ha nuya meximha̱i ma da njohya. Mꞌe̱fa nuna ri dumu̱ihu̱ ma da thege, ne ma da e ar johya. \p \v 21 Ma gi njahu̱ ngu nꞌar ꞌbe̱hñö tho ya u̱gi ngetho xi zo̱ yá pa da mꞌu̱ ár bötsi. Ha nu xta wadi da mꞌu̱ ár bötsi, da pumhnitho ar u̱gi bi thogi, di töte ar johya pe̱tsꞌi, ngetho xi zo̱kwa nꞌar bötsi har ximha̱i. \p \v 22 Gi njahu̱pya, xa gi tu ri mu̱ihu̱. Ha núꞌmu̱ xka pengi ga hantꞌahu̱, xa ma gi njohyahu̱, ne hinto ma da hñöñꞌahu̱ nunar johyanu̱. \p \v 23 Nuya paꞌu̱ hinte ma ntꞌa̱ni gi ꞌya̱ngagihu̱. Xa majöni di xiꞌahu̱, gatho nöꞌö gi ꞌya̱pabihu̱ ma Dada gi no̱nju̱ ma thuhu, go da ꞌraꞌahu̱ꞌö. \p \v 24 Hinte xka ꞌya̱pathohu̱ gi no̱nju̱ ma thuhu. ꞌYa̱fu̱ ne da tꞌaꞌahu̱, njapꞌu̱ da nxo̱ge ri johyahu̱. \s1 Ar Hesu bi dö ar ximha̱i \p \v 25 Nöꞌö xta xiꞌahu̱ xta mönga mꞌede. Ma da zo̱ ar pa hinga zoꞌahu̱ njapꞌu̱. Ma ga xiꞌahu̱ nꞌagitho togo ma Dada, ne njapꞌu̱ da zo xiñho ri mfenihu̱. \p \v 26 Nuya paꞌu̱ ma gi ꞌya̱pabihu̱ ma Dada gi no̱nju̱ ma thuhu. Di xiꞌahu̱ hinge mahyoni ga a̱pa ma Dada da ꞌyo̱tꞌahu̱. \p \v 27 Gese̱ ma Dada möꞌahu̱, ngetho xka mökagihu̱, ne xka ñꞌemu̱ihu̱ xta e habu̱ bi ꞌbu̱ꞌö. \p \v 28 Ndi ꞌbu̱ habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada, ne xta ekwa har ximha̱i. Ma ga tsokwa ar ximha̱i, ne ga penga manꞌagi habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada. \p \v 29 Nuyá ma̱xte bi ꞌñembabi: \p —Nupya gi ñö xiñho, ne hinte ma ꞌbede gi mö. \p \v 30 Xi zo ma mfenihepya gi pö gatho, hinge mahyoni te da tꞌa̱ñꞌaꞌi. Jange di ñꞌemu̱ihe xka e habu̱ bi ꞌbu̱ Jö. \p \v 31 Ar Hesu bi dötwabiꞌu̱ ne bi ꞌñenö: \p —Hage gi ñꞌemu̱ihu̱pya. \p \v 32 Pöhu̱ ma da epꞌu̱ ar pa, ne di xiꞌahu̱, ꞌba̱pꞌu̱tho núꞌmu̱ ma gi mfonthu̱. Nꞌa ngu nꞌa ma gi ju̱hu̱ ri ꞌñuhu̱, ne ma gi hye̱gase̱hu̱. Mödi hinga ma ga ꞌbu̱se̱, ma ga ꞌbu̱ꞌbe ma Dada. \p \v 33 Xta xiꞌahu̱ njapꞌu̱, gehnu̱ da jaꞌahu̱ gi ꞌbu̱hu̱ ter entho ga ꞌbu̱hwihu̱. Nuwa har ximha̱i ma gi thohu̱ ya thogi. Yo gi tu ri mu̱ihu̱, ngetho nuga xta tö ar ximha̱i. \c 17 \s1 Ar Hesu a̱pa ár Dada da ma̱ꞌspa yá ma̱xte \p \v 1 Mi wadi bi mönga njapꞌu̱, ar Hesu bi no̱ꞌsa mhetsꞌi ne bi ꞌñenö: \p —Ma Dadaꞌi, xi zo̱ ar pa da göxkwa nöꞌö xka ꞌbe̱pkagi ga o̱tꞌe. ꞌÑeꞌspa ár nsu ri Tꞌu̱gi, ne nuga ga esꞌa ri nsuge nꞌehe. \p \v 2 Ngetho xka ꞌraka ar tsꞌe̱di töpa gatho ya meximha̱i, ga umba ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi nuꞌu̱ togo xka da̱tka ha ma ꞌye̱. \p \v 3 Gehnu̱ ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi: da böꞌaꞌi ho̱nse̱ꞌi gar Jö majöni, ne da bökagi dar Hesukristo togo xka pe̱nkagi. \p \v 4 Nuga xta jwata ma ꞌbe̱fi xka ꞌrakagi, njapꞌu̱ xta ñꞌu ri nsundawa har ximha̱i. \p \v 5 Ma tsi Dadaꞌi, koska ma nsunda ga ꞌbu̱hwi habu̱ gi ꞌbu̱i, ne njapꞌu̱ da nheki ma nsu, ngu nunar nsu ndi pe̱ꞌskwi núꞌmu̱ hinxki thoktho ar ximha̱i. \p \v 6 Xta utwabi togoꞌi nuyu̱ xka hwahna har ximha̱i, ne xka ꞌye̱ntkꞌa ha ma ꞌye̱. Go ma ri me̱ti ne xka ꞌrakagipya. Nuyu̱ xi ꞌyo̱tꞌa gatho ngu xka pe̱nkagi ga xipi. \p \v 7 Nupya pöhyu̱, gatho nöꞌö di pe̱fi, go xka ꞌbe̱pkagi. \p \v 8 Ngetho xta xipa nöꞌö xka xikagi, ne nuyu̱ xi hñöni. Ne xi böhyu̱ majöni xta ehe habu̱ ndi ꞌbu̱hwi, ne xi ñꞌemu̱i go xka pe̱nkagi. \p \v 9 Nuga di a̱ꞌi gi suyu̱. Hinge di a̱ꞌi gi su nuꞌu̱ hingya gamfi, di a̱ꞌi gi su nuyu̱ togo xka ꞌrakagi, ngetho go ri me̱ti nꞌehe. \p \v 10 Gatho nöꞌö ma me̱ti go ri me̱ti nꞌehe, ne nöꞌö ri me̱tige go ma me̱ti nꞌe. Gehyu̱ xa japabi xi nheki ma nsunda. \p \v 11 Ma ga he̱gi di ꞌbu̱ka har ximha̱i, ngetho gar mapꞌu̱ habu̱ gi ꞌbu̱i. Ha nuyu̱ ma da mꞌu̱kwatho har ximha̱i. Ma tsi Dadaꞌi xa xintꞌaxiꞌi, nuya xka ꞌrakagi, suyu̱ hár tsꞌe̱di ri thuhu, ne da nꞌathoyu̱, nguju̱ di nꞌathowi. \p \v 12 Núꞌmu̱ ndi ꞌbu̱ꞌbewa har ximha̱i, go ndi suga hár tsꞌe̱di ri thuhu hinge nda ꞌwege. Nuꞌu̱ ga ꞌrakagi ndi su, hinto bi mꞌe̱di, ho̱nse̱ nöꞌö xki tꞌe̱ntꞌi nda mꞌe̱di, ne nda tho ngu huxa har Tꞌofo. \p \v 13 Nupya ma ga mapꞌu̱ habu̱ gi ꞌbu̱i. Núꞌmu̱ di ꞌbu̱kwatho har ximha̱i di mönga nuya mhöyu̱, njapꞌu̱ ga thokwabi ma johya ne da nxo̱ge yá johyayu̱. \p \v 14 Xta umbabi ri mhöyu̱. Ne ar ximha̱i bi u̱tsa, ngetho hingyá me̱ti ar ximha̱i, nguga hingo ár me̱tigi ar ximha̱i. \p \v 15 Hindi a̱ꞌi gi ju̱ka har ximha̱i, ho̱nse̱ di a̱ꞌi gi ñöni hinte da japa ar tsꞌondöhi. \p \v 16 Nuyu̱ hingyá me̱ti ar ximha̱i, nguga hingar me̱tigi ar ximha̱i. \p \v 17 Di a̱ꞌi gi utwabi nöꞌö majöni, ne da ꞌye̱ntꞌa yá te da me̱pꞌaꞌi. Nuna ri mhö gehnu̱ majöni. \p \v 18 Jangu xka pe̱nkagi har ximha̱i, njapꞌu̱ xta pe̱nkayu̱ har ximha̱i nꞌehe. \p \v 19 Nuga di homba yá ñhoyu̱. Gese̱gi di e̱ntꞌa ma te ha ri ꞌbe̱fi, ne njapꞌu̱ nuyu̱ nꞌehe da ꞌye̱ntyá te ha ri ꞌbe̱fi, ngetho pöhyu̱ nöꞌö majöni. \p \v 20 Hinge ho̱nse̱ di a̱ꞌaꞌi gi fa̱xyu̱. Fa̱xatsꞌu̱ nuꞌu̱ togo ma da ñꞌemu̱igi nꞌehe xta ꞌyo̱ yá mhö da̱majöniyu̱. \p \v 21 Ne da nꞌathoyu̱ ngu di nꞌathowi, ma tsi Dadaꞌi, ngetho nuꞌge ne nuga di ꞌbu̱hwi mahye̱gi. Ne ga nꞌatꞌwihu̱yu̱ nꞌehe, ne njapꞌu̱ ya meximha̱i da ñꞌemu̱i go xka pe̱nkagi. \p \v 22 Ngu nöꞌö ar nsunda xka ꞌrakagi, njapꞌu̱ ga thokwabiyu̱ nꞌehe, ne da nꞌathoyu̱ ngu di nꞌathowi. \p \v 23 Nuga ma ga ꞌbu̱ꞌbeyu̱, ne nuꞌge di ꞌbu̱hwi. Njapꞌu̱ di nꞌathoyu̱, ne ya meximha̱i da bödi xka pe̱nkagi, ne xa gi möhyu̱ ngu xka mökagi. \p \v 24 Ma tsi Dadaꞌi, núyu̱ xka ꞌye̱ntkꞌa ha ma ꞌye̱, di ne da mꞌu̱ habu̱ di ꞌbu̱ka, ne da hyanda nöꞌö ar nsunda xka ꞌrakagi; ngetho ngi möki núꞌmu̱ hinxki thoktho ar ximha̱i. \p \v 25 Ma tsi hoga Dadaꞌi, nuya jöꞌi hingya gamfi hinxi böꞌi. Ha nuga di pöꞌi, ne nuyu̱ xka ꞌrakagi pöhyu̱ nꞌehe go xka pe̱nkagi. \p \v 26 Xta utwabiyu̱ togoꞌi ne tengu ri mꞌu̱i, ne hinga ma ga tsa̱ya̱ ga utwabi. Ne njangu xka mökagi, nuyu̱ nꞌehe da me̱ꞌsa nunar mhöteꞌö ha yá mu̱i, ne ma ga ꞌbu̱ꞌbegayu̱. \c 18 \s1 Ar Hesu bi mhihi \r (Mt. 26:47‑56; Mr. 14:43‑50; Lk. 22:47‑53) \p \v 1 Ar Hesu mi wadi bi mönga njapꞌu̱, bi me̱wi yá ma̱xte bi ꞌrañꞌu̱ ar hñe ár thuhu Nsedro. Mi ꞌbu̱hnu̱ nꞌar hwöza, ne ka bi yu̱tnu̱. \p \v 2 Ha nu ar Huda, togo bi da̱ ar Hesu, mi pödi habu̱ mi ꞌbu̱ nunar hwöhinu̱, ngetho nze̱ye̱ ya pa ar Hesu xki me̱winu̱ yá ma̱xte. \p \v 3 Jange ar Huda bi zixa nꞌa mutꞌi ya ndogu xki ꞌñe har tsꞌu̱tꞌwi, ne ꞌra ya ndogu mi su ar nijö, xki me̱hna ya ndömöjö ne ya de̱ngaꞌbe̱pate, bi mayu̱ mi hö ya ñotꞌi, ya tu̱nza, ya za ne ya jwai. \p \v 4 Ar Hesu mi pötho tema nda ꞌñepabi, jange bi mꞌe̱tꞌo ma ba thödi, ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Togo gi hoñhu̱. \p \v 5 Nuꞌu̱ bi dödi ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Di hoñhe ar Hesu me Nasare. \p Ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Go geke. \p Ne mi ñꞌowiꞌu̱ nꞌehe ar Huda togo mi da̱. \p \v 6 Núꞌmu̱ mi ꞌñembabiꞌu̱: Go geke, nuꞌmú̱ bi nthixtha ne bi hwankꞌu̱. \p \v 7 Ar Hesu bi mengi bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Togo gi hoñhu̱. \p Nuꞌu̱ bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Ar Hesu me Nasare. \p \v 8 Ar Hesu bi dötwabi: \p —Xta xiꞌahu̱, go geke. Nuꞌmu̱ gi hongagihu̱, hye̱hu̱ da ma nuyu̱ di ñꞌoꞌbe. \p \v 9 Bi njapꞌu̱ ne bi tho ngu xki möñꞌö xki ꞌñenö: Gatho nuꞌu̱ xka ꞌrakagi, di pe̱ꞌstho, hinto xta ꞌbe̱di. \p \v 10 Nuꞌmú̱ ar Simu Pedro nꞌa mbi kꞌosta nꞌar ndo̱jwai mi nxötsꞌi, ne bi dakwa ár gu hár ñꞌe̱i ár ꞌbe̱go ar ndömöjö. Nor ꞌbe̱goꞌö már thuhu ar Malko. \p \v 11 Ar Hesu bi ꞌñemba ar Pedro ꞌmu̱: \p —Kwata nor ndo̱jwai hár ntꞌo. Ngetho nunar ntꞌe̱ni xinju xi hñuska ma Dada, hage ga he̱pꞌu̱ hinga tsi ꞌmu̱. \s1 Ar Hesu bi tsꞌixa ma ba mꞌa̱mba ar ndömöjö \r (Mt. 26:57‑58; Mr. 14:53‑54; Lk. 22:54) \p \v 12 Nepꞌu̱ nunar mutꞌinu̱ ya ndogu mi ñꞌowi yá ndö, ne ya ndogu mi su ar nijö xki me̱hna ya dönziandö, bi gu̱ ar Hesu ne bi xo̱tꞌe. \p \v 13 Mꞌe̱tꞌo bi tsꞌiꞌspa ar Anas, ngetho már ndo̱hñö ar Kaifas togo mar döngamöjö nor je̱ye̱ꞌö. \p \v 14 Nunar Kaifasnu̱ gehnu̱ togo xki xipa ya ndöxodyo mar ñho nda duse̱ nꞌar ñꞌo̱ho̱, hinge gatho ya jöꞌi. \s1 Ar Pedro mi ꞌbu̱ hár thi ár ngu ar Anas \r (Mt. 26:69‑70; Mr. 14:66‑68; Lk. 22:55‑57) \p \v 15 Ha nu ar Simu Pedro ne nöꞌö manꞌa ár mima̱xtewi mi te̱ñꞌu̱ ar Hesu mi nju̱. Nöꞌö manꞌar ma̱xte már mpödi ar döngamöjö, jange bi yu̱tꞌa hár thi ar ngu. \p \v 16 Har Pedro xki go nthi har goxthi. Jange ba e nöꞌö manꞌar ma̱xte mi mpöhwi ar döngamöjö, bi xipa ar ꞌbe̱hñö mi su ar goxthi, nda hye̱ ar Pedro nda yu̱tꞌi. \p \v 17 Nuꞌmú̱ nor ꞌbe̱hñö mi su ar goxthi bi ꞌñemba ar Pedro: \p —Ha hingo ngi ñꞌowi nor ñꞌo̱ho̱nu̱ nꞌehe. \p Ar Pedro bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hinꞌö, nuga hinꞌö. \p \v 18 Nuya ꞌbe̱go ne nuya sunijö xki ꞌñuꞌu̱ nꞌar tsibi ngetho mar ntse̱, mi ꞌba̱hnu̱ mi mpatꞌu̱. Ar Pedro mi ꞌba̱hnu̱ nꞌehe. \s1 Ar Anas bi ꞌyo̱tꞌwa ya ntꞌa̱ni ar Hesu \r (Mt. 26:59‑66; Mr. 14:55‑64; Lk. 22:66‑71) \p \v 19 Ha nu ar döngamöjö bi ꞌya̱mba ar Hesu tema xki ja yá ma̱xte ne ár ntꞌuti. \p \v 20 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Nuga hinte xta o̱tka ñꞌöntho. Nöꞌö di mö xta mönga ha ya tꞌu̱lo nijö ne har dönganijö habu̱ tso̱nga gatho ya xodyo. \p \v 21 Yoꞌö gi a̱ngagihu̱. ꞌYa̱mbabihu̱ nuꞌu̱ togo xi ꞌyo̱xkagi, go pöꞌu̱ tema xta mö. \p \v 22 Nu mi mönga njapꞌu̱ ar Hesu, nꞌar sunijö bi umba nꞌar mpe̱tgu ne bi ꞌñenö: \p —Hage njapꞌu̱ gi thöta ar döngamöjö. \p \v 23 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Gi enö xta ñömañꞌu̱. Hage da za̱ gi hñubga ma hmi. Ha nuꞌmu̱ xta ñö xiñho, yoꞌö xka fe̱bgagi ꞌmu̱. \p \v 24 Nuꞌmú̱ ar Anas bi me̱hna ar Hesu xki nso̱tꞌe, nda tsꞌixa habu̱ mi ꞌbu̱ ar Kaifas togo mar döngamöjö. \s1 Ar Pedro bi ko̱nga ar Hesu \r (Mt. 26:71‑75; Mr. 14:69‑72; Lk. 22:58‑62) \p \v 25 Ar Pedro mi ꞌba̱ getꞌu̱ ar tsibi mi mpatꞌi, ne bi tꞌembabi: \p —Hage hinga geꞌe nꞌár ma̱xte nꞌehe. \p Nöꞌö bi nko̱ni ne bi ꞌñenö: \p —Hinꞌö, nuga hinꞌö. \p \v 26 Nꞌár ꞌbe̱go ar döngamöjö már mëni nöꞌö togo bi hye̱kwa ár gu ar Pedro, bi ꞌñembabi: \p —Hage hinda hantꞌaꞌi ngi ꞌba̱hwiꞌö har hwöza. \p \v 27 Ar Pedro bi mengi bi nko̱ni, ne bi ma ar boxi. \s1 Ar Hesu ma ba mꞌa̱mba ar Pilato \r (Mt. 27:1‑2, 11‑31; Mr. 15:1‑20; Lk. 23:1‑5, 13‑25) \p \v 28 Mi takxuditho núꞌmu̱ mi nju̱ka ar Hesu hár ngu ar Kaifas, ne bi tsꞌixa har döta ngu habu̱ mi ꞌbu̱ ya ndö me Nroma. Nuya ndöxodyo himbi ne bi yu̱tꞌu̱, himi ne nda ja̱xtꞌa yá mꞌu̱i, ne nda tsa̱ nda zi ar baxjwa. \p \v 29 Nuꞌmú̱, ba po̱nga ar Pilato ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Tema gi ho̱xu̱ nunar ñꞌo̱ho̱nu̱. \p \v 30 Nuꞌu̱ bi dödi ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Nuꞌmu̱ hinte ma tsꞌoki xi ꞌyo̱thmö, hinxta tsiñꞌahe ꞌmu̱. \p \v 31 Ar Pilato bi dötwabiꞌu̱: \p —Tsixu̱ ne ꞌyo̱thwu̱ ar tsꞌu̱tꞌwi ngu mönga ri tꞌofohu̱. \p Ha nuya xodyo bi ꞌñembabi: \p —Nuje hingi the̱gagihe togo ga hohe. \p \v 32 Bi njapꞌu̱ ne nda thogi ngu xki mönga ar Hesu, núꞌmu̱ xki mönga hanja nda du. \p \v 33 Ar Pilato bi mengi bi yu̱tꞌa har döta ngu, ne bi zohna ar Hesu, ne bi ꞌñembabi: \p —Hage gár ndöge ya xodyo. \p \v 34 Ar Hesu bi dötwabi njawa: \p —Nöꞌö xka mö, ha gi mönse̱, wa togo xi xiꞌaꞌi. \p \v 35 Ar Pilato bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hindar xodyoga. Nuya ri mixodyowi ne ya ndömöjö go xpa tsiꞌaꞌi ha ma tsꞌu̱tꞌwi. Te xka ꞌyo̱tꞌe. \p \v 36 Ha nu ar Hesu bi dödi: \p —Numa tsꞌu̱tꞌwiga hinga gekwa har ximha̱i. Nuꞌmu̱ di njapꞌu̱hmö, nuꞌu̱ togo te̱ngagi xi ntuhni ne xi ñöngagi, hinxi nda̱tkagi ya ndöxodyo. Ngetho numa tsꞌu̱tꞌwiga hingar menguwa. \p \v 37 Ar Pilato bi ꞌñembabi ꞌmu̱: \p —Hage gar ndöge ꞌmu̱. \p Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hö, ngu xka mö dar ndö. Jange da mꞌu̱i ne xta ekwa har ximha̱i ga mönga nöꞌö majöni. Gatho nuꞌu̱ te̱nga nöꞌö majöni, o̱xa nöꞌö di mö. \p \v 38 Ar Pilato bi ꞌñenö: \p —Teme nöꞌö majöni. \p Mi wadi bi mönga njapꞌu̱, bi bo̱nga nthi ma ba kꞌönga ya xodyo manꞌagi, ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Hinte ma tsꞌoki di timbabinu̱. \p \v 39 Nuꞌahu̱ gi pe̱ꞌsu̱ nꞌar ntꞌumbi di he̱kꞌahu̱ nꞌar ꞌyofa̱di har da̱ngo mbaxjwa. Ha gi nehu̱ ga he̱kꞌahu̱ ri Ndöxodyohu̱. \p \v 40 Nuꞌmú̱ gatho bi mengi bi maꞌu̱ ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Hindi nehe gi hye̱hnu̱. Hye̱ ar Baraba. \p Ha nu ar Baraba mar bë. \c 19 \p \v 1 Nuꞌmú̱ ar Pilato bi japi nda nꞌwe̱xtꞌa ar Hesu. \p \v 2 Ne nuya ndogu bi me nꞌar ntsantꞌi ya ꞌmini ne bi hñuꞌspabi. Mꞌe̱fa bi göꞌspa nꞌar the̱nga dutu xa xki zi. \p \v 3 Ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Xa̱ ar tsi te, ár Ndöꞌi ya xodyo. \p Ne mi umba ya mpe̱tgu. \p \v 4 Mꞌe̱fa ar Pilato bi bo̱nga manꞌagi ne bi ꞌñemba ya xodyo: \p —Hyanthu̱ di tsiñꞌahu̱wa nunar ñꞌo̱ho̱nu̱. Nuse̱hu̱ hinte ma tsꞌoki xta timbabi. \p \v 5 Nu mi bo̱nga ar Hesu mi huꞌsa ya ꞌmini xki mꞌe, ne mi he ar the̱nga dutu, bi ꞌñenga ar Pilato: \p —Xi ꞌbu̱kwa nunar ñꞌo̱ho̱nu̱. \p \v 6 Mi hyanda nuya ndömöjö ne ya sunijö, bi ndu̱i bi mafi ne mi eñꞌu̱: \p —Tsu̱ta har pontꞌi, tsu̱ta har pontꞌi. \p Bi ꞌñenga ar Pilato: \p —Tsixu̱ ba tsu̱thu̱ har pontꞌi ngu xka möñhu̱, ngetho nuga hinte ma tsꞌoki di timbabinu̱. \p \v 7 Nuya xodyo bi dötwabi ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Nunu̱ xi ꞌñense̱ ár Tꞌu̱ Jö, jange mahyoni da tho, ngetho njapꞌu̱ enga ha ma tꞌofohe. \p \v 8 Nu mi ꞌyo̱ njapꞌu̱ ar Pilato bi hñuxa ár ntsu. \p \v 9 Ne bi mengi bi yu̱tꞌa har döta ngu, ne bi ꞌñemba ar Hesu: \p —Habu̱ gar mengu. \p Ar Hesu hinte bi döti. \p \v 10 Jange ar Pilato bi ꞌñembabi: \p —Ha hingi ne gi thödi. Wa hingi pödi di pe̱ꞌsa ar tsꞌe̱di ga jaꞌaꞌi da tsꞌu̱tꞌa har pontꞌi, wa da tsa̱ ga he̱kꞌaꞌi gi ma nꞌehe. \p \v 11 Ar Hesu bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hinte ma tsꞌe̱di gi pe̱ꞌshmö nuꞌmu̱ hinte xi ꞌraꞌa Jö. Jange nöꞌö togo xi ꞌye̱ntkꞌagi ha ri ꞌye̱, go töte ár tsꞌoki tuxꞌö. \p \v 12 Mi wa ar Hesu bi mönga njapꞌu̱, ar Pilato xa bi umba ár mu̱i mi honi hanja nda hye̱gi. Ha nuya ndöxodyo xa mi mafi mi eñꞌu̱: \p —Nuꞌmu̱ gi hye̱ nunar ñꞌo̱ho̱nu̱, hingár ñꞌowi ar Sesar. Ngetho gatho nuꞌu̱ ñꞌexase̱ ngu nꞌar ndö, gehyu̱ yá ñꞌu̱niwiꞌö. \p \v 13 Nu mi ꞌyo̱ njapꞌu̱ ar Pilato bi gu̱ka ar Hesu. Ne bi hñuxa hár nthutsꞌi habu̱ höxa majöni, mi ꞌbu̱ har Gabata har mhö ebreo, di bo̱ni da ꞌñenö har Ntꞌu̱tꞌado. \p \v 14 Mi ꞌbe̱ nꞌapa nda zo̱ ar da̱ngo mbaxjwa, ngu made mpa núꞌmu̱ ar Pilato bi ꞌñemba ya ndöxodyo: \p —Ndi, ꞌbu̱kwa ri ndöhu̱. \p \v 15 Ha nuya ndöxodyo bi maꞌu̱ ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Tsitsꞌi ba tsu̱ta har pontꞌi. \p Ha nu ar Pilato bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Hage gi nehu̱ ga tsu̱tꞌa ri ndöhu̱. \p Nuya ndömöjö bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Ho̱nse̱ ar Sesar di ꞌñehe ngu ar ndö, hinto manꞌa. \p \v 16 Jange bi da̱twa ha yá ꞌye̱ꞌu̱ nda tsu̱tꞌu̱ har pontꞌi, ne nuya ndöxodyo bi gu̱ ar Hesu bi zixꞌu̱. \s1 Ár ntsꞌu̱ti ar Hesu har pontꞌi \r (Mt. 27:32‑44; Mr. 15:21‑32; Lk. 23:26‑43) \p \v 17 Ar Hesu bi bo̱ni mi muxa ár pontꞌi habu̱ ma nda tsꞌu̱ti, ndi ma har Nñöxhmundoꞌyo, har hñö ebreo tꞌembabi Golgota. \p \v 18 Ne ka bi tsꞌu̱tnu̱ har pontꞌi. Ne bi tsꞌu̱tnu̱ ma yoho nꞌehe, har Hesu bi go madetho. \p \v 19 Ar Pilato bi ꞌyotꞌa nꞌar döta thuhu, ne bi hñuxa mañö ar pontꞌi, mi enö njawa: Gehnu̱ ar Hesu me Nasare, ár Ndö ya xodyo. \p \v 20 Nunar thuhunu̱ bi ne nze̱ye̱ ya xodyo; ngetho habu̱ xki tsꞌu̱ti mi getꞌu̱ ar hnini, ne mi huxa har hñö ebreo, ar griego ne ar latin. \p \v 21 Nuya ndöxodyo bi ꞌñemba ar Pilato: \p —Yo gi otꞌa: Ár Ndö ya xodyo. Di nehe gi ꞌyotꞌa njawa: Go mi eñꞌö ár Ndö ya xodyo. \p \v 22 Ar Pilato bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Nöꞌö xta otꞌi, njapꞌu̱ da gohi. \p \v 23 Nuya ndogu mi wadi bi tsu̱ta ar Hesu, bi gu̱mpa yá dutu nda ꞌyo̱tꞌa goho xe̱ni, ne nda hñöxa nꞌa xe̱ni nꞌa ngu nꞌa. Bi gu̱mpa ár pa̱tꞌi nꞌehe, nunu̱ mi nꞌadar mꞌe xki tꞌo̱tꞌe xki ndu̱ mañö ndi göxa ha̱i. \p \v 24 Nꞌa mbi bentho ne bi ꞌñeñꞌu̱: \p —Hinga xe̱ju̱. Ma ga e̱nsu̱ nꞌar nthöhö ga nuhu̱ togo da hñötsꞌi. \p Gathoyu̱ bi njapꞌu̱, ne bi tho ngu mi enga har Tꞌofo habu̱ hutsꞌi njawa: \q1 Bi ñheꞌu̱ ma dutu, \q1 Ne bi ꞌye̱nsa ar nthöhö nda nu togo nda hñöska ma he. \p Ne bi japꞌu̱ ya ndogu. \p \v 25 Getꞌu̱ har pontꞌi habu̱ xki tsꞌu̱ta ar Hesu, ka mi ꞌba̱hnu̱ ár nönö ne ár juhwe̱pꞌu̱ꞌö, ar Maria ár ꞌbe̱hñö ar Kleofa, ne ar Maria me Magdala. \p \v 26 Ar Hesu mi hyanda ár nönö ne ár ma̱xte togo xa mi mödi mi ꞌba̱hnu̱ nꞌehe, bi ꞌñemba ár nönö: \p —Nönö, xi ꞌba̱pꞌu̱ ri tꞌu̱. \p \v 27 Nepꞌu̱ bi ꞌñemba ár ma̱xte togo xa mi mödi: \p —Hyandi, xi ꞌba̱hnu̱ ri nönö. \p Ne nor paꞌö nunar ma̱xtenu̱ bi zixa hár ngu bi su. \s1 Ar Hesu bi du \r (Mt. 27:45‑56; Mr. 15:33‑41; Lk. 23:44‑49) \p \v 28 Mꞌe̱fa mi bö ar Hesu xki jwata xo̱ge, bi ꞌñenö: \p —Di tuthe. \p Njapꞌu̱ bi tho ngu mönga har Tꞌofo. \p \v 29 Mi ꞌbu̱hnu̱ nꞌar mohi mi po ar ixkatꞌafi. Bi nju̱ nꞌar xiꞌyo bi mpobo, bi nthuta ha nꞌar tꞌo ne bi njwatwa hár ne. \p \v 30 Ar Hesu mi wadi bi zi ar ixkatꞌafi bi ꞌñenö: \p —Xi göxa xo̱ge. \p Ne bi tsꞌa̱ꞌma ár ñö, bi da̱ ár hñö bi du. \s1 Ar Hesu bi nsu̱ꞌspa ár ꞌbo̱tsꞌe \p \v 31 Mi ꞌbe̱ nꞌapa nda da̱tꞌa ar da̱ngo mbaxjwa. Jange ya ndöxodyo ma ba a̱pa ar möte ar Pilato nda nꞌwakwabi yá wa nuꞌu̱ xki tsꞌu̱ti. Ne nda njömba yá ndoꞌyo, hinge nda gopꞌu̱ har pontꞌi nöꞌö ar pa ntsa̱ya̱. Nunar panu̱ mar ntsꞌupi. \p \v 32 Jange ba e ꞌmu̱ ya ndogu, ne bi ꞌwakwa yá wa nöꞌö ar ꞌbe̱tꞌo ne nöꞌö ár ñꞌowi xki tsꞌu̱twi. \p \v 33 Ha núꞌmu̱ mi zo̱nga habu̱ mi zu̱ ar Hesu, himbi ꞌwakwa yá wa, ngetho bi hyantꞌu̱ xki du. \p \v 34 Ne nꞌa nuya ndogu bi gu̱ nꞌar maza, bi su̱ꞌspa ár ꞌbo̱tsꞌe, ne bi kꞌontsꞌa ar ji ner dehe. \p \v 35 Ha nöꞌö togo bi hyandi go da̱majöni, jange pödi xiñho majöni nöꞌö te mö. Ne petꞌahu̱, njapꞌu̱ gi ñꞌemu̱ihu̱ nꞌehe. \p \v 36 Bi njapꞌu̱ ne nda tho ngu mönga har Tꞌofo habu̱ enö: Hinte ma ndoꞌyo nda nꞌwakwabi. \p \v 37 Manꞌár xe̱ni ar Tꞌofo enö njawa nꞌehe: Ya jöꞌi da hyanda nöꞌö togo bi su̱nse̱ꞌu̱. \s1 Ár ntꞌa̱gi ar Hesu \r (Mt. 27:57‑61; Mr. 15:42‑47; Lk. 23:50‑56) \p \v 38 Mi wa xo̱geyu̱, ar Huse me Arimatea, togo mi te̱nga ar Hesu nꞌehe, mödi ñꞌöntho ngetho mi tsu yá mi ndöxodyowi, bi ma ba a̱pa ar Pilato nda umba ar se̱ki nda hñöꞌspa ár ndoꞌyo ar Hesu. Ne ar Pilato bi umbabi, jange bi ma ba hömpabi. \p \v 39 Ar Nikodemo nꞌehe togo ba e mi nxui bi kꞌönga nꞌagi ar Hesu, ba hö ar bopo ár thuhu ar mira, mi nthöskwi manꞌar hogañu̱ni ár thuhu aloe, mi tho ngu nꞌa̱temaꞌre̱tꞌa ya ntsꞌu̱ti ár ñhu̱. \p \v 40 Jange bi gu̱ꞌu̱ ár ndoꞌyo ar Hesu, bi goꞌspa ya hogañu̱ni, ne bi ma̱xa ya dutu, ngu yá ntꞌumbi ya xodyo mi a̱ yá jöꞌi. \p \v 41 Getꞌu̱nu̱ habu̱ xki tsꞌu̱ta ar Hesu mi ꞌbu̱hnu̱ nꞌar hwöza, ne har hwöza mi ꞌbu̱hnu̱ nꞌar ꞌraꞌyo tꞌa̱gi hinto xki tꞌa̱gi. \p \v 42 Jange ka bi tꞌa̱hnu̱ꞌö, ngetho mi getꞌu̱tho, ne ma nda ndu̱ ar pa ntsa̱ya̱. \c 20 \s1 Ar Hesu bi mengi bi nte \r (Mt. 28:1‑10; Mr. 16:1‑8; Lk. 24:1‑12) \p \v 1 Ár mꞌe̱tꞌo mpa ar hñöto, ar Maria me Magdala bi ma ra nꞌitho mi nxuitho har tꞌa̱gi, ne bi hyandi xki thöka ar do mi kothmöꞌö. \p \v 2 Nuꞌmú̱, dama bi nixtꞌi ma ba xipa ar Simu Pedro ne nöꞌö manꞌar ma̱xte xa mi mö ar Hesu, bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Xi thöꞌspa ár ndoꞌyo ar tsi Hmu mi ꞌbu̱ har tꞌa̱gi, ne hindi pöhe habu̱ xpa ꞌbo̱kwe. \p \v 3 Dama bi bo̱nga ar Pedro ne nöꞌö manꞌar ma̱xte, bi maꞌu̱ har tꞌa̱gi. \p \v 4 Xa bi hye̱ ar nhixtꞌi gatho yoho, ha nöꞌö manꞌar ma̱xte bi ntöte ár nihi, jange bi zo̱nga mꞌe̱tꞌo. \p \v 5 Bi ka̱ka ár ñö ne bi hyanda ya xu̱ni dutu mi ꞌbu̱hnu̱, ha himbi yu̱tꞌi. \p \v 6 Ne mi zo̱ ar Simu Pedro nꞌehe mi ꞌbe̱fa, dama bi yu̱tꞌi ne bi hyanda ya xu̱ni dutu mi ꞌbonu̱. \p \v 7 Ne bi hyanda nunar nthuꞌmxi xki ꞌba̱ꞌspahmö ár ñö ar Hesu, himi nthöskwi nu maꞌra ya xu̱ni dutu, mi ꞌbu̱se̱ xki ntotꞌi xiñho. \p \v 8 Bi yu̱tꞌa nöꞌö manꞌa xki zo̱ mꞌe̱tꞌo, ne bi hyanda gatho nöꞌö te mi ja mbo, ne bi ñꞌemu̱i. \p \v 9 Nuya paꞌu̱ hinxki zoda yá mfeni nöꞌö mönga har Tꞌofo, mi enö mi mahyoni ar Kristo nda mengi nda nte manꞌagi. \p \v 10 Ne bi menkꞌu̱ habu̱ mi ꞌbu̱ yá ñꞌowi. \s1 Ar Hesu bi ñꞌudi nda hyanda ar Maria me Magdala \r (Mr. 16:9‑11) \p \v 11 Nunar Maria me Magdala mi ꞌba̱ nthi hár goxthi ar tꞌa̱gi mi zoni, bi ka̱ka ár ñö bi hyanda mbo. \p \v 12 Ne bi hyanda yoho ya e̱nxe̱ mi he ya tꞌaxdutu, mi huhnu̱ habu̱ xki ꞌbo̱kwa ár ndoꞌyo ar Hesu, nꞌa habu̱ xki gohmö ár ñö, ne manꞌa habu̱ xki gohmö yá wa. \p \v 13 Ne bi ꞌñenga nuya yohoyu̱: \p —Ha gi o̱de nönö. Yoꞌö gi zoni. \p Nöꞌö bi dödi: \p —Di zoni ngetho xi thöꞌspa ár ndoꞌyo ma tsi Hmu, ne hindi pödi habu̱ xpa tsꞌogi. \p \v 14 Nu mi wadi bi mönga njapꞌu̱, bi ñegi ne bi hyanda ar Hesu mi ꞌba̱hnu̱, ne himbi bödi ha go mi geꞌö. \p \v 15 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Ha gi o̱de, nönö. Yoꞌö gi zoni. Togo gi honi. \p Nunar ꞌbe̱hñö mi beni mar suhwöhiza, jange bi ꞌñembabi: \p —Tata, nuꞌmu̱ xka hñöꞌspa ár ndoꞌyo ma tsi Hmu, xikagi habu̱ xka tsogi, ne ma ga hö. \p \v 16 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Maria. \p Nuꞌmú̱ ar Maria bi ꞌba̱tꞌi ne bi ꞌñembabi: \p —Raboni (di bo̱ni da ꞌñenö, Utate). \p \v 17 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Yo gi tha̱ngagi, ngetho hinxta mada habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada. Di ma ba xipa ma ku gar ma habu̱ bi ꞌbu̱ ma Dada ne ri Dadahu̱, ma Jö ne ri Jöhu̱. \p \v 18 Ar Maria me Magdala bi ma ba xipa yá ma̱xte xki hyanda ar Hesu, ne bi metwa nöꞌö xki nsipꞌö. \s1 Ar Hesu bi ñꞌudi nda hyanda yá ma̱xte \r (Mt. 28:16‑20; Mr. 16:14‑18; Lk. 24:36‑49) \p \v 19 Nu mi nxui nor ꞌbe̱tꞌo paꞌö, nuyá ma̱xte xki gotꞌa gatho ya goxthi habu̱ xki mhusꞌu̱ ngetho mi tsu ya xodyo, ba e ar Hesu bi mꞌa̱ madetho, ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —ꞌBu̱hu̱ ter entho. \p \v 20 Nu mi xipa njapꞌu̱, bi utwa yá ꞌye̱ ne ár ꞌbo̱tsꞌe, ne nuyá ma̱xte xa bi njohya bi hyanda ar tsi Hmu. \p \v 21 Ar Hesu bi ꞌñemba manꞌagi ꞌmu̱: \p —ꞌBu̱hu̱ ter entho. Ngu bi me̱nka ma Dada, njapꞌu̱ di pe̱ñꞌahu̱ nꞌehe. \p \v 22 Nu mi wadi bi xipa njapꞌu̱, bi hwifi ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Hñöñhu̱ ár Hñö Jö. \p \v 23 Nuꞌu̱ togo gi pumbabihu̱ yá tsꞌoki, da mpumbabi. Ha nuꞌu̱ hingi pumbabihu̱, ma da duxta yá tsꞌoki. \s1 Ar Toma himbi ñꞌemu̱i \p \v 24 Nunar Toma nꞌa yá ma̱xte ar Hesu, mi tꞌembabi ar Didimo ngetho xki mꞌu̱hwi mahye̱gi manꞌár ku, himi ꞌbu̱hnu̱ núꞌmu̱ mi zo̱ ar Hesu. \p \v 25 Bi ꞌñemba nuyá mi ma̱xtewi: \p —Xta hanthe ar tsi Hmu. \p Nöꞌö bi ꞌñenö: \p —Nuꞌmu̱ hinga handwase̱ yá ꞌye̱ habu̱ bi mfoꞌspa ya bo̱jö, ne ga fota ma xa̱, mꞌe̱fa ga fota ma ꞌye̱ hár ꞌbo̱tsꞌe, nuꞌmu̱ hinꞌö, hinga ñꞌemu̱i. \p \v 26 Ár hñötopꞌu̱ manꞌagi mi ꞌbu̱ yá ma̱xte mbo ar ngu, ne ar Toma nꞌehe. Bi yu̱tꞌa ar Hesu núꞌmu̱ mi jotꞌa ya goxthi, bi mꞌa̱ madetho ne bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —ꞌBu̱hu̱ ter entho. \p \v 27 Ne bi ꞌñemba ar Toma: \p —Xö ri xa̱, hyandga xiñho ma ꞌye̱. Höwa ri ꞌye̱, fota ha ma ꞌbo̱tsꞌe. Yo gi yomi, ñꞌemu̱igi. \p \v 28 Ar Toma bi dödi ne bi ꞌñembabi ꞌmu̱: \p —Ma tsi Hmuꞌi, ma Jöꞌi. \p \v 29 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Toma, ga hyandgagi jange ga ñꞌemu̱i. Ha nza̱tho nuꞌu̱ hinxi hyandgagi ne xi ñꞌemu̱igi. \s1 Yoꞌö bi tꞌotꞌa nunar he̱ꞌminu̱ \p \v 30 Ar Hesu bi ꞌyo̱tꞌa ma nze̱ye̱ ya ntꞌudi hár nthandi yá ma̱xte, ne hingi huxkwa har tꞌofonu̱. \p \v 31 Nuyu̱ xi tꞌotꞌi, ne da tsa̱ gi ñꞌemu̱ihu̱ nunar Hesu gehnu̱ ar Kristo ár Tꞌu̱ Jö, ne xki ñꞌemu̱ihu̱ gi pe̱ꞌsu̱ ar te hiñhamꞌu̱ da götsꞌi. \c 21 \s1 Ar Hesu bi ñꞌudi bi hyanda yoto yá ma̱xte \p \v 1 Mi wadi bi tho gathoyu̱, ar Hesu bi ñꞌudi manꞌagi nda hyanda yá ma̱xte núnu̱ hár ñöni ar ñho̱nthe Tiberia. Njanu̱ bi ñꞌudi: \p \v 2 Mi ꞌyo mahye̱gi ar Simu Pedro, ar Toma togo mi nsipabi ar Didimo ngetho xki mꞌu̱hwi manꞌa, ar Natanael ar mengu Kana har ha̱i Ngalilea, nuyá tꞌu̱ ar Sebedeo, ne ma yoho yá ma̱xte. \p \v 3 Ar Simu Pedro bi ꞌñemba nu maꞌra: \p —Gar ma ar nju̱xhwö. \p Bi döꞌu̱: \p —Ga te̱ñꞌahe nꞌehe. \p Bi maꞌu̱, bi bo̱xa ha nꞌar motsa, ne nor nxuiꞌö hinte bi gu̱xꞌu̱. \p \v 4 Núꞌmu̱ ꞌbu̱tho nda hatsꞌi, bi nheki ar Hesu mi ꞌba̱ har ñönthe, ha himi pöꞌu̱ ha go mi geꞌö wa hinꞌö. \p \v 5 Nöꞌö bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Ñꞌohu̱, ha hinte xka ju̱xu̱ nꞌar hwö ga tsahu̱. \p Bi döꞌu̱: \p —Hinꞌö. \p \v 6 Ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Köthu̱ ar ntꞌa̱tsꞌi hár ñꞌe̱i ar motsa, ne gi ju̱xu̱. \p Bi götꞌu̱, ne himi tsa̱ nda gu̱tsꞌi, ngetho xa mi nze̱ye̱ ya hwö. \p \v 7 Nuꞌmú̱ nöꞌö ar ma̱xte xa mi mö ar Hesu bi ꞌñemba ar Pedro: \p —Gehnu̱ ar tsi Hmu. \p Nu mi ꞌyo̱ njapꞌu̱ ar Pedro, dama bi hye ár dutu ngetho xki mo̱ge, ne bi ꞌye̱nga ar nsa̱gi har dehe bi bo̱nga ñꞌa̱nthe. \p \v 8 Nu maꞌra ba e mi e̱ ar motsa, mi ju̱tꞌa ar ntꞌa̱tsꞌi mi ku̱ ya hwö, ngetho himar yapꞌu̱ ar ñönthe, ngu nꞌanthebe ya ñhu̱fi ár yapꞌu̱. \p \v 9 Ha nu mi göꞌu̱ har ñönthe, bi hyantꞌu̱ mi janu̱ ya de̱spi habu̱ mi oxa nꞌar hwö, ne mi janu̱ ya thuhme nꞌehe. \p \v 10 Ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Ba höhu̱wa ꞌra ya hwö ja xka ju̱xu̱. \p \v 11 Bi bo̱xa ar Simu Pedro har motsa, ne bi gu̱tꞌa ar ntꞌa̱tsꞌi bi gu̱ka har ñöni. Xa mi ñuxa ya hwö, mi tsu̱ nꞌanthebe ne ngu̱dmihñu ya döta hwö. Mödi mi nze̱ye̱ himbi xe̱ ar ntꞌa̱tsꞌi. \p \v 12 Ar Hesu bi ꞌñembabiꞌu̱: \p —Ba ehu̱ gi nzimxudihu̱. \p Gatho mi tsu, hinto bi ꞌya̱mbabi, togoꞌi. Mi pöꞌu̱ mar tsi Hmu. \p \v 13 Ba e ar Hesu bi gu̱ ar thuhme ne bi umbabiꞌu̱, ne bi japꞌu̱tho ar hwö nꞌehe. \p \v 14 Mꞌe̱fa xki mengi xki nte manꞌagi ar Hesu, ár hñuꞌginu̱ mi ñꞌudi nda hyanda yá ma̱xte. \s1 Suka ma de̱ti \p \v 15 Núꞌmu̱ mi wadi bi ñuñꞌu̱, ar Hesu bi ꞌñemba ar Simu Pedro: \p —Nuꞌge Simu, ár Tꞌu̱ꞌi ar Honas, hage mꞌe̱tꞌo gi mökagi, ne ka gi möhyu̱. \p Bi doꞌö ne bi ꞌñenö: \p —Hö ma tsi Hmuꞌi, gi pöke di möꞌaꞌi. \p Ar Hesu bi ꞌñembabi ꞌmu̱: \p —Suka ma belo. \p \v 16 Bi mengi bi xipa ár ñoꞌgi: \p —Simu, ár tꞌu̱ꞌi ar Honas, ha gi mökagi. \p Ar Pedro bi dödi ne bi ꞌñenö: \p —Hö ma tsi Hmuꞌi, gi pöke di möꞌaꞌi. \p Nöꞌö bi ꞌñembabi: \p —Ta̱ga ma de̱ti. \p \v 17 Bi ꞌñemba ár hñuꞌgi: \p —Simu, ár Tꞌu̱ꞌi ar Honas, ha gi mökagi. \p Ar Pedro bi zo̱tꞌa ár mu̱i xki xipa ár hñuꞌgi, ha gi mökagi. Ne bi döti: \p —Ma tsi Hmuꞌi, gi pöke xiñho gatho. Gi pödi di möꞌaꞌi. \p Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Suka ma de̱ti. \p \v 18 Xa majöni di xiꞌaꞌi, núꞌmu̱ ngi bötsi, ngi ngu̱tꞌase̱ ri bötꞌi, ne ngi ma habu̱ ngi nege. Ha núꞌmu̱ xki ndönzia, gi ju̱xa ri ꞌye̱, manꞌa da dutꞌa ri bötꞌi, ne da tsꞌixꞌa habu̱ hingi nege. \p \v 19 Bi ꞌñenga njapꞌu̱ mi xipa ar Pedro hanja nda du ne nda nsundabi Jö, ne bi ꞌñembabi nꞌehe: \p —Te̱ngagi. \s1 Ar ma̱xte xa mi mhödi \p \v 20 Nepꞌu̱ ar Pedro bi ñegi, ne bi hyanda nunar ma̱xte xa mi mö ar Hesu. Getꞌö togo xki njwaxa hár tiñö ar Hesu nu ar nxui mi tsi ar tꞌoxi, ne xki ꞌñembabi: Tsi Hmu, togo ma da da̱ꞌaꞌi. \p \v 21 Ar Pedro nu mi hyantꞌö, bi ꞌya̱mba ar Hesu: \p —Tsi Hmu, xipyanu̱. \p \v 22 Ar Hesu bi ꞌñembabi: \p —Nuꞌmu̱ di nega da mꞌu̱tho núꞌmu̱ xka pengi, tema gi ñꞌa̱nge. Nuꞌge te̱ngagi. \p \v 23 Nunar ꞌbedenu̱ bi nu̱nga ha gatho ya gamfi, mi mhö nunar ma̱xtenu̱ hinge ma nda du. Himbi ꞌñembabi hinge nda duꞌö, ho̱nse̱ bi ꞌñenö: Nuꞌmu̱ di nega da mꞌu̱tho núꞌmu̱ xka pengi, tema gi ñꞌa̱nge. \p \v 24 Gehnu̱ ár ma̱xte ar Hesu togo da̱majöni te bi thogi, ne bi ꞌyotꞌi, ne di pöhu̱ majöni nöꞌö möñꞌö. \p \v 25 Ja ma nze̱ye̱ ya ꞌbe̱fi bi ꞌyo̱tꞌa ar Hesu. Nuꞌmu̱ togo da ꞌyotꞌa nꞌa ngu nꞌa, di beni gatho ar ximha̱i hinda ñꞌe̱nga ya he̱ꞌmiꞌu̱. Dá njapꞌu̱.