\id MAT \h NSAN MATEO \toc1 RA MA̱CA HOGA TꞌØDE NÚꞌA̱ BI ꞌYOFO NSAN MATEO \toc2 NSAN MATEO \toc3 Mt. \mt1 NSAN MATEO \mt2 RA MA̱CA HOGA TꞌØDE NÚꞌA̱ BI ꞌYOFO NSAN MATEO \c 1 \s1 Yá mʉdi ja̱ꞌi de ra Jesucristo \r (Lc. 3:23-38) \p \v 1 Nurá mʉdi nuna tꞌofona̱ ma da ma̱ toꞌo gueꞌʉ yá mbøxita ra Jesucristo. ꞌNa de gueꞌʉ ndu ra Davi ne ndu ra Abrá. \p \v 2 Ra Abrá bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Isaac, y ra Isaac bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Cobo, y ra Cobo bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Judá co maꞌra yá cu. \v 3 Ra Judá co rá ꞌbɛhña̱ rá thuhu ra Tamar bi mɛꞌtsa yoho yá tꞌʉ yá thuhu ra Fare ne ra Sara. Y ra Fare bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Esrom, y ra Esrom bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Aram. \v 4 Y ra Aram bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Aminadab, y ra Aminadab bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Naasón, y ra Naasón bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Salmón. \v 5 Y ra Salmón co rá ꞌbɛhña̱ rá thuhu ra Raab bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Boos, y ra Boos co rá ꞌbɛhña̱ rá thuhu ra Rut bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Obed, y ra Obed bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Isaí. \v 6 Y ra Isaí bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Davi núꞌa̱ bi nda̱ de ya me Israel. Y ra nda̱ Davi bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Salomó, y nurá na̱na̱ ra Salomó go gueꞌa̱ mrá ꞌbɛhña̱ hma̱ha̱ ndu ra Uría. \p \v 7 Y ra Salomó bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Roboam, y ra Roboam bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Abías, y ra Abías bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Asa. \v 8 Y ra Asa bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Josafa, y ra Josafa bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Joram, y ra Joram bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Usía. \v 9 Y ra Usía bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Jotam, y ra Jotam bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Acás, y ra Acás bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Esequía. \v 10 Y ra Esequía bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Manase, y ra Manase bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Amón, y ra Amón bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Josía. \v 11 Y ra Josía bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Jeconía co maꞌra yá cu. Y nuya paꞌʉ mi tsꞌixa ntsꞌa̱hni ya me Israel pa ja ra hnini Babilonia. \p \v 12 Ha nuya paꞌʉ ra Jeconía bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Salatiel, y ra Salatiel bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Sorobabel. \v 13 Y ra Sorobabel bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Abiu, y ra Abiu bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Eliaquim, y ra Eliaquim bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Asor. \v 14 Y ra Asor bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Sadoc, y ra Sadoc bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Aquim, y ra Aquim bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Eliud. \v 15 Y ra Eliud bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Eleasar, y ra Eleasar bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Matán, y ra Matán bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Cobo. \v 16 Y ra Cobo bi mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ rá thuhu ra Jose núꞌa̱ toꞌo rá da̱me ra Maria. Y ra Maria go gueꞌa̱ rá na̱na̱ ra Jesu núꞌa̱ bi thuꞌmbabi nehe ra Cristo núꞌa̱ rá ꞌmɛhni Ajua̱ pa e da nda̱. \p \v 17 Y de gatho yá mbøxita, yá da̱nga xita ne yá xitaꞌa̱, desde ra Abrá asta ra Davi mi ꞌrɛtꞌamagohoꞌʉ. Nepʉ yá mbøxita, yá da̱nga xita ne yá xitaꞌa̱, desde ra Davi asta nu mi tsꞌixa ntsꞌa̱hni ya me Israel pa ja ra hnini Babilonia mi ꞌrɛtꞌamagoho ya xita. Y yá mbøxita, yá da̱nga xita ne yá xitaꞌa̱, desde mi tsꞌixa ntsꞌa̱hni asta bi ꞌmʉi ra Jesucristo mi ꞌrɛtꞌamagoho ya xita. \s1 Rá ꞌbʉi ra Jesucristo \r (Lc. 2:1-7) \p \v 18 Y nunabya go guehna ra ꞌbede de rá ꞌbʉi ra Jesucristo: Ra Maria xqui tꞌadi pa da ntha̱tui ra Jose, pe himbi ꞌmʉhui ꞌbestho. Nepʉ nuꞌá̱ bi ndaꞌthi co rá tsꞌɛdi rá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱. \v 19 Pe ra Jose mrá hoja̱ꞌi hangue himbi ne da ꞌbɛtua rá tsa ra Maria co ya ja̱ꞌi, mi ne da hyɛpʉ mantꞌa̱guitho pa ya hinxa ntha̱tuihma̱. \v 20 Nuꞌá̱ bi beni gue ya hinda ntha̱tui ngueꞌa̱ bi ba̱di gue ya mi daꞌthiꞌa̱. Pe Ajua̱ bi mɛhna ꞌnará ɛnxɛ pa bi zofo dega tꞌi ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌi nugue Jose rá tꞌʉꞌi ra nda̱ Davi, oguí beni gui hyɛpʉ. Oguí tsu gui ntha̱tui ra Maria, ngueꞌa̱ nuꞌá̱ daꞌthi pe co rá tsꞌɛdi ra Ma̱ca Nda̱hi. \v 21 Nuꞌá̱ ma da mɛꞌtsa ꞌnara zi ba̱tsi, y nura zi ba̱tsiꞌa̱ gui hñuꞌmbabi drá thuhu ra JESU, ngueꞌa̱ go gueꞌa̱ ma da pøhø yá ja̱ꞌi de yá tsꞌoqui. \p \v 22 Bi njabʉ pa bi nja ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga ꞌna de nuyá ꞌmɛhni Ajua̱ mayaꞌbʉ gue bi ꞌñena: \q1 \v 23 ꞌNara nxutsi ma da ndaꞌthi da ꞌmʉ rá ba̱tsi \q1 ne da thuꞌmbabi rá thuhu Emanuel. \m Núꞌa̱ ra thuhuꞌa̱ rí bøni da ꞌñena, Ajua̱ ꞌbʉi con guecjʉ. \p \v 24 Nepʉ bi nuhu ra Jose, ne bi ntha̱tui ra Maria ngu núꞌa̱ xqui xipa rá ɛnxɛ Ajua̱. \v 25 Pe himbi hñuxui asta himbi ꞌmʉi rá mʉdi tꞌʉ, ne bi hñuꞌmbabi rá thuhu ra Jesu. \c 2 \s1 ꞌRaya ba̱di e bi cꞌa̱ꞌtsa ra zi ba̱tsi \p \v 1 Núꞌʉ ya pa mrá nda̱ ra Erode, gueꞌbʉ bi ꞌmʉi ra Jesu ja ra hnini Belé de ra hai Judea. Ne de nuya paꞌʉ ꞌraya hoga ba̱di bi ꞌñehe de yabʉ ya hai ngue mbøxhyadi. Bi ꞌñeheꞌʉ ne bi zøhø ja ra hnini Jerusale. \v 2 Nepʉ bi ꞌñaniꞌʉ bi ꞌñena: \p ―¿Habʉ de guecua di ꞌbʉi rá nda̱ ya xodyo núꞌa̱ ja guehya xa ꞌmʉi? Ngueꞌa̱ stá hanthe ꞌnara tsø de bøxhyadi y dí pa̱he gue go gueꞌa̱ ꞌnara ntꞌudi gue xa ꞌmʉi ꞌnara nda̱, hangue stá ehehe pa ga nsundaheꞌa̱. \p \v 3 Y nu mi ꞌyøde ra nda̱ Erode njabʉ, xi bi ntsu ne bi du rá mʉi, ne gatho ya me Jerusale bi ntsu nehe, ne bi du yá mʉi. \v 4 Ra nda̱ Erode ꞌbestho bi zohna ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de rá ley ra Moise pa bi ꞌyambabiꞌʉ te mi ma̱nga yá hɛꞌmi, habʉ dí ꞌmʉi ra Cristo núꞌa̱ ma da nda̱. \v 5 Y nuꞌʉ́ bi ꞌñembi: \p ―Ma da ꞌmʉi Belé de ra hai Judea, ngueꞌa̱ njabʉ bi ꞌyofo rá ꞌmɛhni Ajua̱ gue bi ꞌñena: \q1 \v 6 Núꞌahʉ gyá menguhʉ Belé de ra hai Judá, \q1 maꞌna xa tꞌeꞌtsꞌa ri nsuhʉ de gatho maꞌra ya hnini de ra hai Judá, \q1 ngueꞌa̱ de gueꞌahʉ ma da bønga ꞌnara nda̱ \q1 núꞌa̱ da supa rá hnini Ajua̱ núꞌa̱ rá thuhu Israel. \p \v 7 Nuꞌbʉ́ ra Erode bi ña̱sɛui ꞌramatsꞌʉ ya ba̱di ne bi ꞌyambabiꞌʉ haꞌmʉ xqui hyanda ra tsø. \v 8 Nepʉ bi ꞌñembi: \p ―Rí maha Belé, ꞌyohʉ gui ꞌñanihʉ xá hño habʉ di ꞌbʉi ra ba̱tsi, y nu xcrí tsʉhʉ güi penjʉ gui xicaguihʉ pa ga ma ga nsundaga nehe. \p \v 9 Y nu mi ꞌyøde núꞌa̱ bi ma̱nga ra nda̱, nuꞌʉ́ bi ma. Nepʉ núꞌa̱ ra tsø xqui hyantꞌʉ mbøxhyadi mi ꞌbɛtꞌo de gueꞌʉ mi utua ra ꞌñu asta himbi tsøni habʉ mi ꞌbʉi ra zi ba̱tsi ja bi ꞌmaini ra tsø. \v 10 Nepʉ ya ba̱di bi hyanda ra tsø bi ꞌmai ja ꞌnara zi ngu, ne xi bi johyaꞌʉ. \v 11 Y bi yʉtꞌiꞌʉ ja ra ngu ne bi hyanda ra zi ba̱tsi co ra Maria nurá na̱na̱ꞌa̱, ne bi ndandiña̱hmuꞌʉ pa bi nsunda ra zi ba̱tsi, ne bi xoꞌtsa yá ꞌmɛꞌtsi mi hña̱, ne bi umba ya ꞌbaha dega oro ne ra tꞌutsꞌi ne ꞌnara ñʉni mi yʉni xá cʉhi mrá thuhu ra mirra. \v 12 Ha nuya ba̱di bi xipabi Ajua̱ dega tꞌi gue hinda menguiꞌʉ pa da xipabi ra Erode habʉ xqui zʉdi ra zi ba̱tsi. Hangue nuꞌʉ́ bi pacua ra ꞌñu pa bi mengui ja yá hai. \s1 Ra Jose bi zixa ra ba̱tsi co rá na̱na̱ pa Egipto \p \v 13 Nu mi menga ya ba̱di, Ajua̱ bi mɛhna ꞌnará ɛnxɛ pa bi zofo ra Jose dega tꞌi ne bi ꞌñembi: \p ―Nangui ne tsixa ra zi ba̱tsi co rá na̱na̱, pøñhʉ yabʉ de guecua. Rí maha ja ra hai Egipto gui ꞌbaꞌtuahʉ ra nda̱ Erode ngueꞌa̱ nuꞌá̱ ma da hyonga ra zi ba̱tsi pa da hyo, y ja bá ꞌbʉhʉni asta hinga xiꞌaꞌi güi penjʉ. \p \v 14 Nuꞌbʉ́ ra Jose bi nangui ꞌbestho ra xuuiꞌa̱ ne bi zixa ra zi ba̱tsi co rá na̱na̱ pa bi ma Egipto. \v 15 Y ja bá ꞌbʉhniꞌʉ asta himbi du ra Erode. Hangue bi nja ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga rá ꞌmɛhni Ajua̱ gue Ajua̱ bi ꞌñena: “Dá pɛnpa ra noya ma Tꞌʉ pa da bøni de Egipto.” \s1 Ra nda̱ Erode bi manda da tho ya tꞌʉca tsꞌʉntꞌʉ núꞌʉ mi ꞌbʉ Belé \p \v 16 Nepʉ ra Erode xi bi bø rá cuɛ ntsꞌɛdi ngueꞌa̱ xqui hyatꞌa ya ba̱di. Hangue bi manda da tho gatho ya zi ba̱tsi núꞌʉ mi ꞌbʉi gatho rá ngʉni Belé, núꞌʉ mi pɛꞌtsa yo njɛya pa rí ga̱i, ngueꞌa̱ xqui xipa ya ba̱di gue ya mi pɛꞌtsa ngu yo njɛya de xqui hyanda ra tsø. \v 17 Y bi njabʉ ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga ra Jeremía rá ꞌmɛhni Ajua̱ ne bi ꞌñena: \q1 \v 18 Bi ntꞌøde ya da̱nga tsꞌoni ja ra hai de Ramá ne ya hmafi, \q1 ngueꞌa̱ ra Raque xqui thopabi gatho yá zi ba̱tsi, \q1 hangue mi zoni ne himbi za to bi hyoꞌti. \p \v 19 Nepʉ ya de bi du ra Erode, nuꞌbʉ́ Ajua̱ bi mɛhna maꞌnaꞌqui ꞌnará ɛnxɛ pa bi zofo ra Jose dega tꞌi nuni Egipto, ne bi ꞌñembi: \p \v 20 ―Nangui ne tsixa ra zi ba̱tsi co rá na̱na̱ ne rí maha ja ri haihʉ Israel ngueꞌa̱ ya xa du núꞌa̱ toꞌo mi honga ra zi ba̱tsi pa xa hyo hma̱ha̱. \p \v 21 Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi nangui bi zixa ra zi ba̱tsi co rá na̱na̱ y bi mengui pa ja yá hai Israel. \v 22 Pe ra Jose bi ꞌyøde gue ra Arquelao rá tꞌʉ ra Erode go mrá mpøte de rá ꞌbɛfi rá dada ne bi nda̱ ja ra hai Judea, hangue mi tsu da zøni ja núꞌa̱ ra haiꞌa̱. Nuꞌbʉ́ Ajua̱ bi xipi dega tꞌi gue da ma ja ra hai Galilea. \v 23 Y bi zøniꞌʉ bi ꞌmʉhni ja ꞌnara hnini rá thuhu Nasare, pa bi njabʉ ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga ꞌrayá ꞌmɛhni Ajua̱ gue ra Jesu ma da tꞌembabi gue ra me Nasare. \c 3 \s1 Ra Xuua Xiꞌtsate mi zofo ya ja̱ꞌi ja ra mbonthi \r (Mr. 1:1-8; Lc. 3:1-9, 15-17; Jn. 1:19-28) \p \v 1 ꞌMɛfa bi mʉdi ra Xuua Xiꞌtsate bi zofo ya ja̱ꞌi ja ꞌnara mbonthi nuni Judea. \v 2 Ne mi xipa ya ja̱ꞌi mi ena: \p ―Ntsøꞌmhʉ ne ñobrihʉ ngueꞌa̱ ra nda̱ de mahetsꞌi ya ꞌbestho xa ꞌñepʉ pa da nda̱. \p \v 3 Nura Xuua go gueꞌa̱ ra ja̱ꞌi xqui ma̱nga ra ba̱di Isaía mayaꞌbʉ gue ma da ꞌñehe, ne bi ꞌñena: \q1 ꞌNara ja̱ꞌi ma da ña̱ ntsꞌɛdi ja ra mbonthi ne ma da ꞌñena: \q1 “Hocuahʉ xá hño rá ꞌñu ra zi Hmu, \q1 jua̱nhʉ gatho ya tsꞌacaꞌñu.” \p \v 4 Y nuꞌa̱ mrá he ra Xuua, mri hñe dega xicameyo, ne mri ngʉtꞌa ꞌnara ngʉtꞌi dega xifri. Y numrá hñuniꞌa̱, mi tsi ya hoga ncꞌoto ne ya tꞌafi dega sefi. \v 5 Y xi mi tsøni ndunthi ya ja̱ꞌi habʉ mi ꞌbʉꞌa̱ pa da ꞌyøde núꞌa̱ mi ma̱ñꞌa̱, nuya me Jerusale ne gatho ya me Judea, ne gatho nuya ja̱ꞌi mi ꞌbʉi ja rá nthetsꞌi ra da̱the Jordá. \v 6 Nepʉ ra Xuua mi xiꞌtsa ya ja̱ꞌi ja ra da̱the Jordá núꞌʉ mi njua̱ni de yá tsꞌoqui. \p \v 7 Y ndunthi ya fariseo ne ya saduceo mi tsøni habʉ mi xiꞌtsate ra Xuua. Nuꞌʉ́ mi tꞌembi gue ya fariseo ne ya saduceo po núꞌa̱ ra jamfri mi pɛꞌtsiꞌʉ. Ora bi hyanda ra Xuua mi tsøniniꞌʉ bi ꞌñembabi: \p ―¡Núꞌahʉ gyá tsꞌoꞌmʉihʉ guí njahʉ ngu ya zate quꞌeña̱! ¿Hanja xcá ehehʉua? ¿Ha guí ne gui ꞌbaꞌtuabihʉ hma̱ha̱ rá cuɛ Ajua̱ xa ꞌñepʉ? \v 8 Mahyoni gui ꞌyøthʉ núꞌa̱ xá hño pa da hnequi gue xi majua̱ni ya xcá ntsøꞌmhʉ de ri tsꞌoquihʉ. \v 9 Ogrí ꞌñetsꞌihʉ gui ꞌñeñhʉ gue ngueꞌa̱ yá tꞌʉꞌaꞌihʉ ra Abrá hinda ma da zʉꞌahʉ rá cuɛ Ajua̱. Ngueꞌa̱ nuga dí xiꞌahʉ gue Ajua̱ tsa da ꞌyøtꞌe asta nuya ya do nehe da nja̱ꞌi y da ntꞌʉ de ra Abrá. \v 10 Y dí xiꞌahʉ gue nubya ya ꞌbʉi ꞌna toꞌo ha̱ ra tꞌɛ́gui pa da zɛcua yá ꞌyʉ ya za. Gatho núꞌʉ ya za hingui unga yá hoga fruta da tsꞌɛqui pa da thøtꞌa ja ra tsibi. \v 11 Nuga dí xiꞌtsꞌaꞌihʉ co ra dehe ngueꞌa̱ ya gá ntsøꞌmhʉ de ri tsꞌoquihʉ, pe xa ꞌñepʉ maꞌna bra ꞌbɛfa de gueque núꞌa̱ toꞌo ma da xiꞌtsꞌaꞌihʉ co ra Ma̱ca Nda̱hi núꞌa̱ ma da ꞌmʉi ja ri corasohʉ ne xi di ja rá tsꞌɛdi ngu ra tsibi. Núꞌa̱ bra ꞌbɛfa de guecagui xi maꞌna ja rá tsꞌɛdi y hindí ꞌñepcagui nixi ga ha̱ꞌtsuabi yá thiza. \v 12 Y nuꞌá̱ ha̱, go gueꞌa̱ tsa da mica ra trigo ne da muntsꞌa núꞌa̱ xá hño pa da mɛꞌtsi, y nura paha da ꞌueque pa da tsa̱tꞌa ja ra tsibi núꞌa̱ hinhyaꞌmʉ ma da huetꞌi. \s1 Rá sistehe ra Jesu \r (Mr. 1:9-11; Lc. 3:21-22) \p \v 13 ꞌMɛfa ra Jesu xqui ꞌñehe de Galilea pa mri ma ja ra da̱the Jordá habʉ mi ꞌbʉ ra Xuua pa da nxisteheꞌa̱. \v 14 Pe ra Xuua himi ne da xiꞌtsa ra Jesu, ne bi ꞌñembi: \p ―¿Ha xcá ehe pa go ga xiꞌtsꞌaꞌi? Nuꞌi go rí ꞌñepi gui xiscagui. \p \v 15 Nepʉ ra Jesu bi da̱di bi ꞌñembi: \p ―Go da xiscaguigue pa njabʉ ga øꞌtuabihʉ gatho yá hmanda Ajua̱. \p Nuꞌbʉ́ ra Xuua bi xiꞌtsa ra Jesu. \v 16 Y nu mi uadi bi nxistehe, bi bøtsꞌe de ja ra dehe, nepʉ bi xogui mahetsꞌi ne bi hyanda rá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱ bá ca̱i ngu ꞌnara zi domitsu ne bi ꞌñe bi zøhø ja gueꞌa̱. \v 17 Y bi ntꞌøde ꞌnara noya de mahetsꞌi ne bi ꞌñena: \p ―Nuni go guehni ma hma̱ca Tꞌʉ, ne xi dí hopa rá ꞌmʉi. \c 4 \s1 Ra tsꞌonda̱hi mi xaxa ra Jesu \r (Mr. 1:12-13; Lc. 4:1-13) \p \v 1 Nepʉ rá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱ bi zixa ra Jesu ja ra ꞌyoꞌmtha pa ja da nthɛuini ra tsꞌonda̱hi pa da japi hma̱ha̱ da ꞌyøtꞌa ꞌnara tsꞌotꞌøtꞌe. \p \v 2 Nuni ja bi beheni ra Jesu hinte bi zi ñote ma pa ne ñote xuui, ne ꞌmɛfa bi zʉ ra thuhu. \v 3 Nepʉ de gueꞌa̱ bi zøni ra tsꞌonda̱hi há mi ꞌbʉiꞌa̱, ne bi mʉdi bi xaxi ne bi ꞌñembabi: \p ―ꞌBʉ go gueꞌe rá Tꞌʉꞌi Ajua̱, japa nuya ya do da nthuhme xa̱. \p \v 4 Pe nuꞌá̱ bi da̱ti ne bi ꞌñembabi: \p ―Xa ntꞌofo ja ra Ma̱ca Tꞌofo gue ra ja̱ꞌi hingue hønsɛ po ra thuhme da ꞌmʉi, gatho núꞌa̱ ma̱ Ajua̱ go gueꞌa̱ umba rá te ra ja̱ꞌi. \p \v 5 Nepʉ ra tsꞌonda̱hi bi zixa ra Jesu ja ra ma̱ca hnini Jerusale, ne bi pøꞌtsa maña̱ ja ra nda̱nija̱. \v 6 Ne bi ꞌñembabi: \p ―ꞌBʉ xi majua̱ni rá Tꞌʉꞌi Ajua̱, ꞌyɛnga ra sagui pa njaꞌti, ngueꞌa̱ xa ntꞌofo ja ra Ma̱ca Tꞌofo ne ena njaua: \q1 Ajua̱ da pɛhna yá ɛnxɛ pa da suꞌaꞌi \q1 ne da mipꞌa ri ꞌyɛ \q1 pa njabʉ hingui tsamaꞌñʉ ri ua nu xcrí tsønga ja ra hai. \p \v 7 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌa̱: \p ―Xa ntꞌofo nehe ja ra Ma̱ca Tꞌofo: “Oguí xaxa Ajua̱ ri Hmu pa gui ꞌñena gue da maxꞌaꞌi.” \p \v 8 Nepʉ maꞌnaꞌqui ra tsꞌonda̱hi bi zixa ra Jesu ja ꞌnara tꞌøhø xi mrá hñetsꞌi pa bi yopa xaxi, ne bi ꞌñutuabi gatho ya hnini de rá ngʉni ra ximhai con gatho yá hño núꞌa̱ mi ja. \v 9 Y bi ꞌñembi: \p ―Gatho nuyʉ ya hnini guí handi ga ꞌraꞌi ꞌbʉ gui ndandiña̱hmu ne gui nsundagui. \p \v 10 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembi: \p ―ꞌUegue de gueque Satá. Xa ntꞌofo ja ra Ma̱ca Tꞌofo gue Ajua̱ ri Hmu go gueꞌa̱ gui nsunda, ne hønsɛꞌa̱ gui pɛpabi. \p \v 11 Nepʉ ra tsꞌonda̱hi ꞌbestho bi ꞌuegue de ra Jesu, ne bi zø yá ɛnxɛ Ajua̱ bi umbabi te da zi. \s1 Ra Jesu bi mʉdi rá ꞌbɛfi nuni Galilea \r (Mr. 1:14-15; Lc. 4:14-15) \p \v 12 ꞌMɛfa bi ꞌyøde ra Jesu gue ra Xuua Xiꞌtsate mi ofadi. Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ ꞌbestho bi mengui pa ja ra hai Galilea. \v 13 Y ja bá ꞌbʉhni ja ra hnini Nasare. Nepʉ de guehni bi ma bá ꞌbʉ Ncapernau guetbʉ ja rá ña̱ni ra ndehe habʉ mi ja yá hai ra Sabuló ne ra Neftalí. \v 14 Y bi njabʉ ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga ra ba̱di Isaía de núꞌa̱ ra haiꞌa̱ ne bi ꞌñena: \q1 \v 15 De yʉhyadi de ra da̱the Jordá ja jani rá hai ra Sabuló ne rá hai ra Neftalí, \q1 ja thohnitho ra ꞌñu rí ma pa ja ra ndehe, \q1 ja guehni ra hai Galilea habʉ ꞌbʉi ndunthi ya ja̱ꞌi núꞌʉ hingyá xodyo. \q1 \v 16 Y nuya mengu de núꞌa̱ ra haiꞌa̱ xqui ꞌmɛdi hma̱ha̱ \q1 ja ꞌnara da̱nga ꞌbɛxuui, \q1 pe nubyá ha̱, ya bi nja ra hyatsꞌi ja núꞌa̱ ra haiꞌa̱. \m Njabʉ gueꞌa̱ xqui ma̱nga ra ba̱di Isaía. \p \v 17 Desde ya paꞌʉ ra Jesu bi mʉdi bi zofo ya ja̱ꞌi ne bi ꞌñembabi: \p ―Ntsøꞌmhʉ ne ñobrihʉ ngueꞌa̱ ya xa zøhø ra Nda̱ de mahetsꞌi pa da nda̱. \s1 Ra Jesu bi zofo goho ya mɛhua̱ pa dyá nxadiꞌa̱ \r (Mr. 1:16-20; Lc. 5:1-11) \p \v 18 Y ra Jesu mi ꞌyo ja ra ña̱nga ndehe Galilea y bi hyandi mi ꞌyoni yoho ya ꞌñøhø mri ncu, ꞌna de gueꞌʉ rá thuhu ra Simu núꞌa̱ bi thuꞌmbabi nehe ra Pedro, ha nuꞌa̱ maꞌna rá thuhu ra Andre, núꞌʉ́ mi ɛntꞌa yá xitꞌa̱ ja ra ndehe ngueꞌa̱ myá mɛhua̱. \v 19 Nepʉ ra Jesu bi zofoꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―Bá ehʉ tɛngaguihʉ y ga uꞌtꞌaꞌihʉ gui mpɛhua̱hʉ dega ja̱ꞌi. \p \v 20 Nuꞌbʉ́ ꞌbestho nuꞌʉ́ bi zopʉ yá xitꞌa̱ nepʉ bi dɛni. \p \v 21 Y bi ꞌño ꞌna tʉiꞌʉ nepʉ bi hyandi mi ꞌyoni má yoho ya ꞌñøhø mri ncu, ꞌna rá thuhu ra Cobo y nu maꞌna rá thuhu ra Xuua yá tꞌʉ ra Sebedeo, mi o mbo ra motsa co yá dada mi pøꞌta yá xitꞌa̱. De guehni ra Jesu bi zofoꞌʉ. \v 22 Nepʉ ꞌbestho bi zohniꞌʉ yá motsa ne yá dada ne bi dɛna ra Jesu. \s1 Ra Jesu mi xahna ndunthi ya ja̱ꞌi \r (Lc. 6:17-19) \p \v 23 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ma bá gatꞌi gatho rá ngʉni Galilea y mi cʉtꞌa ja yá nija̱ ya mengu de guehni pa mi xahni, y mi ha̱cuabi gatho nuꞌa̱raza ra hñeni mi pɛꞌtsiꞌʉ, y mi ꞌyo mi zofoꞌʉ mi embi gue ya xqui zøhø ra Nda̱ de mahetsꞌi pa da nda̱. \v 24 Y bi ntʉnga ra noya gatho ja ra hai Siria, y bá tsꞌimpabi gatho ya daꞌthi núꞌʉ mi pɛꞌtsa nuꞌa̱raza ra hñeni ne núꞌʉ mi pɛꞌtsa ya tsꞌonda̱hi ne núꞌʉ xqui ꞌbɛ yá mfeni ne núꞌʉ mi doua, y gatho mi øtheꞌa̱. \v 25 Y ndunthi ya ja̱ꞌi bi dɛna ra Jesu, ya me Galilea, ya me Decapoli, ya me Jerusale, ya me Judea, ne ya me riꞌnandi ra da̱the Jordá. \c 5 \s1 Ra Jesu bi nxahnate ja ꞌnara tꞌøhø \p \v 1 Ha nu mi hyanda ra Jesu gue ndunthi ya ja̱ꞌi mi ꞌñoui, nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi ꞌuegue de gueꞌʉ ne bi bøxa ja ꞌnara tꞌøhø ne ja bá hudiniꞌa̱. Nepʉ bi zønga yá nxadi ne ja bi muntsꞌiuini. \v 2 Y ra Jesu bi mʉdi bi xahniꞌʉ ne bi ꞌñembi: \s1 Núꞌʉ toꞌo di johya \r (Lc. 6:20-23) \p \v 3 ―Nja̱pi núꞌʉ toꞌo hingui ꞌñetsꞌi ja yá mfeni; núꞌʉ́ go gueꞌʉ ma da ꞌmʉi habʉ ri manda Ajua̱, ne da hña̱niꞌʉ gatho ya ja̱pi núꞌʉ yá mɛti Ajua̱. \p \v 4 Nja̱pi núꞌʉ toꞌo tu yá mʉi; núꞌʉ́ go gueꞌʉ ma da thuꞌmba yá mʉi. \p \v 5 Nja̱pi núꞌʉ toꞌo tsɛtatho gatho núꞌa̱ te epabi; núꞌʉ́ go gueꞌʉ ma da tꞌumbabi ra ximhai pa go dyá mɛtiꞌʉ. \p \v 6 Nja̱pi núꞌʉ toꞌo ne da ꞌyøtꞌe núꞌa̱ xá hño con gatho yá mʉi; núꞌʉ́ go gueꞌʉ da umba Ajua̱ ngu núꞌa̱ neꞌʉ. \p \v 7 Nja̱pi núꞌʉ toꞌo ja yá nthecate; núꞌʉ́ ma da zʉtua rá nthecate Ajua̱ nehe. \p \v 8 Nja̱pi núꞌʉ toꞌo xá ntꞌaxi yá mfeni; núꞌʉ́ ma da hyanda Ajua̱. \p \v 9 Nja̱pi núꞌʉ toꞌo utua yá miquꞌeiui hanja da ꞌmʉi te rá entho; núꞌʉ́ go gueꞌʉ ma da thuꞌmbabi dyá ba̱tsi Ajua̱. \p \v 10 Nja̱pi núꞌʉ toꞌo thogui ya ntꞌʉtsate ngueꞌa̱ øtꞌe núꞌa̱ xá hño; núꞌʉ́ go gueꞌʉ ma da ꞌmʉi habʉ ri manda Ajua̱, ne da hña̱niꞌʉ gatho ya ja̱pi núꞌʉ yá mɛti Ajua̱. \p \v 11 Ha nuꞌahʉ́ Ajua̱ da ja̱pꞌaꞌihʉ ora tsañꞌahʉ ya ja̱ꞌi ne ʉtsaꞌihʉ ne jʉꞌtsꞌahʉ ya ncꞌuamba ngueꞌa̱ guí tɛngaguihʉ. \v 12 Xi da johyahʉ ngueꞌa̱ Ajua̱ ma da ꞌraꞌahʉ ꞌnara da̱nga tha̱ha̱ nuni mahetsꞌi. Njabʉ nehe bi tꞌʉtsa yá ꞌmɛhni Ajua̱ núꞌʉ mi ꞌbʉi ante de gueꞌahʉ. \s1 Nuꞌahʉ guí njahʉ ngu ra u ne ra ñotꞌi pa ya meximhai \r (Mr. 9:50; Lc. 14:34-35) \p \v 13 Nuꞌahʉ guí njahʉ ngu ra u ri cʉqui habʉ tꞌʉꞌtsi, ngueꞌa̱ guí utuahʉ ra hoga ntꞌudi ri miquꞌeihʉ. Ha nuꞌbʉ ra u di otho rá ꞌñu, nuꞌbʉ́ ¿hanja strá cʉhi ꞌbʉ? Nuꞌa̱ ga øthʉ, ga føthʉbʉ pa da netꞌa ya ja̱ꞌi ngueꞌa̱ hinte ri muui. \p \v 14 Nuꞌahʉ guí njahʉ ngu ꞌnara ñotꞌi grí yoꞌtuahʉ ri miquꞌeihʉ. Nja ngu ꞌnara hnini bí tø maña̱ de ꞌnara tꞌøhø hinda za da tꞌa̱gui, njabʉ nuꞌahʉ nehe, hinda za gui ꞌña̱guihʉ ra hogaꞌmʉi. \v 15 Nehe ꞌbʉ ga tsøguehʉ ꞌnara ñotꞌi ne ga coꞌmhʉ co ꞌnara caho, nuꞌbʉ́ hinte da yotꞌi. Pe nuꞌbʉ ga tøtehʉ habʉ ga tøtehʉ, nuꞌbʉ́ ha̱, da yotꞌi gatho mbo ra ngu. \v 16 Nehe njahʉbʉ gui udihʉ ꞌnara hogaꞌmʉi ja yá thandi ri miquꞌeihʉ pa da hyantꞌa ri hogaꞌmʉihʉ, ne njabʉ nuꞌʉ́ da nsunda Ajua̱ ra Dada núꞌa̱ bí ꞌbʉi mahetsꞌi. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de rá ley ra Moise \p \v 17 Oguí beñhʉ gue stá ehe pa ga huata ra ley núꞌa̱ bi zogui ra Moise, nixi pa ga huata núꞌa̱ bi ꞌyofo maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱ ma Dada. Nuga stá ehe pa ga øtꞌe gatho núꞌa̱ bi ꞌyofoꞌʉ, ne pa ga xiꞌahʉ te rí bønga núꞌa̱ bi ꞌyofoꞌʉ. \v 18 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue hinda nhuata mahetsꞌi ni ra ximhai asta gueꞌbʉ hinda tꞌøtꞌe gatho núꞌa̱ ma̱nga ra Ma̱ca Tꞌofo, ni ꞌnara noya ni ꞌnara letra hinda ma da gotho. \v 19 Nuꞌa̱ tóꞌo hinda ꞌyøtꞌa gatho nuya hmanda ma̱nga ra Ma̱ca Tꞌofo, masque núꞌʉ xi ya tꞌʉca hmanda, ne njabʉ nehe da ꞌñutua maꞌra ya ja̱ꞌi pa hinda ꞌyøtꞌe, núꞌa̱ ra ja̱ꞌiꞌa̱ hinte ma da muui ja rá hmanda Ajua̱. Pe nuꞌa̱ tóꞌo da ꞌyøtꞌa gatho nuya ya hmanda ne njabʉ da ꞌñutua maꞌra ya ja̱ꞌi pa da ꞌyøtꞌe, núꞌa̱ ra ja̱ꞌiꞌa̱ ma da muui ja rá hmanda Ajua̱. \v 20 Dí xiꞌahʉ, oxqui ma gui øthʉ ngu øtꞌa ya fariseo ne ya xahnate de ra ley, núꞌʉ́ hu yá mʉi gue øtꞌa gatho núꞌa̱ ma̱nga ra ley pe ya yohmi, ngueꞌa̱ njabʉ hinda za gui ꞌbʉhʉ ja rá hmanda Ajua̱. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de ra cuɛ \r (Lc. 12:57-59) \p \v 21 Ya xa tꞌuꞌtꞌahʉ ngu núꞌa̱ xqui tꞌutuabi ndu ri xitahʉ mayaꞌbʉ, gue oxqui hñotehʉ, ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo hote ma da duxa ra tsꞌoqui ne pɛꞌtsi te da da̱di. \v 22 Pe nuga dí xiꞌahʉ gue nuꞌa̱ tóꞌo da bø rá cuɛ co rá miquꞌeiui, núꞌá̱ ya bi duxa ra tsꞌoqui ne pɛꞌtsi te da da̱di. Ne nuꞌa̱ tóꞌo da zanga rá miquꞌeiui ne da ꞌñembi gue ra ꞌbɛmfeni, núꞌá̱ ya bi duxa ra tsꞌoqui ne pɛꞌtsi te da da̱di ja ra tsꞌʉtbi. Y nuꞌa̱ tóꞌo ri ʉtsa rá miquꞌeiui ne ni pa dí hyandi ne da ꞌñembi gue hinte rá fa̱di, núꞌá̱ ma dí gutꞌi ja ra nidu habʉ bí zø ra tsibi pa nza̱ntho. \p \v 23 ꞌBʉ ꞌna de gueꞌahʉ gui ha̱mpahʉ ꞌnara ꞌbaha Ajua̱ ja ra nija̱ ne ja gui beñhʉni gue xcá tsøꞌtuahʉ rá mʉi ꞌnari miquꞌeihʉ, \v 24 ja da tsohʉni hma̱ha̱ ri ꞌbahahʉ ne penjʉ rí maha gui ꞌyaphʉ ra pumbate ri miquꞌeihʉ, ne nuꞌbʉ́ ha̱, bá e gui umfʉ ri ꞌbahahʉ Ajua̱. \p \v 25 Nuꞌbʉ ꞌnari ncontrahʉ da ña̱pꞌahʉ ne da zixꞌahʉ ja ra tsꞌʉtbi, cohʉ ꞌnara cohi ja ra ꞌñu pa ya hingui tsøñhʉ ja ra nzaya, ngueꞌa̱ nuꞌbʉ gui tsøñhʉni da mandaꞌa̱ da joꞌahʉ fadi. \v 26 Majua̱ni dí xiꞌahʉ gue hinda za gui pøñhʉ de ra fadi asta hingui juthʉ gatho ra thai núꞌa̱ guí tuhʉ. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de ra ntsꞌinga medintha̱ti \p \v 27 Ya xa tꞌuꞌtꞌahʉ ngu núꞌa̱ xqui tꞌutuabi ndu ri xitahʉ mayaꞌbʉ, gue oxqui nzinga medintha̱tihʉ. \v 28 Pe nuga dí xiꞌahʉ gue nuꞌa̱ tóꞌo da hyanda ꞌnara ꞌbɛhña̱ ne da hyøque, ya bi duxa ra tsꞌoqui, ja ra uɛnda ya bi zinga ꞌnara medintha̱ti masque hønsɛ te bi beni de gueꞌa̱. \p \v 29 ꞌBʉ nuri dahʉ ra ꞌñɛi da jaꞌahʉ gui ꞌyøthʉ ꞌnara tsꞌoqui, maꞌna xá hño gui hña̱ihʉ ne gui føthʉbʉ pa hingui ꞌyøthʉ ꞌnara tsꞌoqui. Ngueꞌa̱ maꞌna xá hño da ꞌmɛdi ꞌna xɛni de ri ndoꞌyohʉ que da tꞌɛntꞌa gatho ri ndoꞌyohʉ ja ra nidu. \v 30 ꞌBʉ nuri ꞌyɛhʉ ra ꞌñɛi da jaꞌahʉ gui ꞌyøthʉ ꞌnara tsꞌoqui, maꞌna xá hño gui hyɛcjʉ ne gui føthʉbʉ pa hingui ꞌyøthʉ ꞌnara tsꞌoqui. Ngueꞌa̱ maꞌna xá hño da ꞌmɛdi ꞌna xɛni de ri ndoꞌyohʉ que da tꞌɛntꞌa gatho ri ndoꞌyohʉ ja ra nidu. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de ra nxuni \r (Mt. 19:9; Mr. 10:11-12; Lc. 16:18) \p \v 31 Ya xa tꞌuꞌtꞌahʉ ngu núꞌa̱ xqui tꞌutua ndu ri xitahʉ mayaꞌbʉ, gue nuꞌa̱ tóꞌo da hyɛpʉ rá ꞌbɛhña̱ mahyoni da hoca ꞌnara hɛꞌmi dega nxuni. \v 32 Pe nuga dí xiꞌahʉ gue nuꞌa̱ tóꞌo da hyɛpʉ rá ꞌbɛhña̱ ne hinxa dimba ꞌnara tsꞌoqui xa ꞌyøtꞌe co maꞌna ra ja̱ꞌi, nuꞌbʉ́ nurá da̱meꞌa̱ ri japi da ꞌyøtꞌa ꞌnara tsꞌoqui ꞌbʉ da hñuxui maꞌna ra ꞌñøhø. Nehe nura ꞌñøhø toꞌo da ntha̱tui nura ꞌbɛhña̱ꞌa̱, ya ra zinga medintha̱ti. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de núꞌʉ ri jura \p \v 33 Nehe ya xa tꞌuꞌtꞌahʉ ngu núꞌa̱ xqui tꞌutua ndu ri xitahʉ mayaꞌbʉ, gue oxqui jurahʉ núꞌa̱ hingo majua̱ni, ngueꞌa̱ núꞌa̱ guí jurahʉ ja rá thandi Ajua̱ pɛꞌtsi te gui ꞌyøthʉ. \v 34 Pe nuga dí xiꞌahʉ, oxqui jurahʉ de ꞌna ni de maꞌna, nixi por mahetsꞌi ngueꞌa̱ ja bí ꞌbʉhni Ajua̱, \v 35 nixi po ra ximhai ngueꞌa̱ ja guecua netꞌa Ajua̱, nixi por Jerusale ngueꞌa̱ go gueꞌa̱ rá ma̱ca hnini ra Nda̱ de mahetsꞌi. \v 36 Nixi gui jurahʉ po ri ña̱xuhʉ, ngueꞌa̱ hinda za gui japhʉ ni ꞌnari sta̱hʉ da tꞌaxqui o da poꞌtsi. \v 37 Hingue mahyoni gui jurahʉ. ꞌBʉ gui ma̱ñhʉ ra hña̱ ha̱, nuꞌbʉ hina hina, ngueꞌa̱ ꞌbʉ gui jurahʉ go bí ehe de ra tsꞌonda̱hi. \s1 Ra Jesu bi ma̱ gue hingui ho to da ꞌñɛcate \r (Lc. 6:29-30) \p \v 38 Ya xa tꞌuꞌtꞌahʉ ngu núꞌa̱ xqui tꞌutua ndu ri xitahʉ mayaꞌbʉ, gue nuꞌa̱ tóꞌo da zɛmba rá da ꞌna, neheꞌa̱ da tsꞌɛmba rá da, y nuꞌa̱ tóꞌo da doꞌtua ꞌnará tsꞌi ꞌna, neheꞌa̱ da thoꞌtua ꞌnará tsꞌi. \v 39 Pe nuga dí xiꞌahʉ, oxqui nøꞌtuabihʉ ya tsꞌoꞌmʉi. Nuꞌbʉ da mɛꞌtꞌahʉ ri hmihʉ ra ꞌñɛi, umfʉ nehe ra nga̱ha̱ da mɛꞌtꞌahʉ. \v 40 ꞌBʉ ꞌnara ja̱ꞌi da ne da ña̱pꞌaꞌi pa da hña̱nꞌa ri pahnihʉ, umfʉ ri patꞌihʉ nehe. \v 41 ꞌBʉ ꞌnara ja̱ꞌi da ne da tuꞌtꞌahʉ ꞌnara ꞌbatsꞌi pa gui ꞌyohʉ ꞌna kilometro, hña̱ꞌtsuahʉ maꞌna kilometro. \v 42 ꞌBʉ ꞌnara ja̱ꞌi te da ꞌyaꞌahʉ, umfʉ, ne ꞌbʉ ꞌnara ja̱ꞌi da ne te gui hmiphʉ, oxqui cømbahʉ, hmiphʉ. \s1 Ma̱dihʉ núꞌʉ toꞌo ri ʉtsaꞌihʉ \r (Lc. 6:27-28, 32-36) \p \v 43 Ya xa tꞌuꞌtꞌahʉ ngu núꞌa̱ xqui tꞌutua ndu ri xitahʉ mayaꞌbʉ, gue gui ma̱dihʉ ri miquꞌeihʉ ne gui ʉtsahʉ núꞌʉ toꞌo ri ʉtsaꞌihʉ. \v 44 Pe nuga dí xiꞌahʉ gue gui ma̱dihʉ núꞌʉ toꞌo ri ʉtsaꞌihʉ. ꞌYaphʉ Ajua̱ da ja̱pi núꞌʉ toꞌo tsañꞌahʉ. ꞌYøꞌtuahʉ ra hño núꞌʉ toꞌo ʉtsaꞌihʉ, ne ꞌyapabihʉ Ajua̱ po núꞌʉ toꞌo nøñꞌahʉ ne ɛcꞌahʉ. \v 45 Ngueꞌa̱ nuꞌbʉ gui øthʉ njabʉ, nuꞌbʉ́ ha̱, grí hña̱tsꞌihʉ Ajua̱ ra Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi núꞌa̱ toꞌo ri japi da bøxa ra hyadi pa ya hoja̱ꞌi ne pa ya tsꞌoꞌmʉi, ne ri japi da ꞌua̱i pa ya hoja̱ꞌi ne pa ya tsꞌoꞌmʉi. \v 46 ꞌBʉ grí ma̱dihʉ hønsɛ núꞌʉ toꞌo ri ma̱ꞌahʉ, ne nu maꞌra ya ja̱ꞌi hingrí ma̱dihʉ, hinte ma tha̱ha̱ ma gui hña̱nihʉ. ¿Ha gue hingui øtꞌa njabʉ ya tsꞌoꞌmʉi gá ja̱ꞌi nehe? \v 47 ꞌBʉ hønsɛ ri cuhʉ guí zɛnguahʉ ne nu maꞌra ya ja̱ꞌi hingui umfʉ ra nzɛngua, ¿te ma hño guí øthʉ ꞌbʉ? ¿Ha gue hingui øtꞌa njabʉ nehe núꞌʉ hingyá gamfri? \v 48 Mahyoni gui hñoja̱ꞌihʉ con gatho ri miquꞌeihʉ, ngu Ajua̱ ra Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi ra hoja̱ꞌi con gathoguihʉ. \c 6 \s1 Ra Jesu bi ma̱ de ya hoga ꞌbɛfi \p \v 1 ꞌYøthʉ ya hoga ꞌbɛfi, pe oguí øthʉ pa gui pønga ri hmihʉ, ngueꞌa̱ ꞌbʉ gui øthʉ njabʉ, hinte ma tha̱ha̱ da ꞌraꞌahʉ Ajua̱ ra Dada núꞌa̱ bí ꞌbʉi mahetsꞌi. \v 2 Hangue ora guí uñhʉ ꞌnara mfatsꞌi pa ya hyoya, oguí xiphʉ maꞌra te xcá øthʉ ngu øtꞌa ya ꞌñetsꞌi. Núꞌʉ́ ne dra zʉntꞌua ra trompeta ja yá thandi, ja ya nija̱ ne ja ya tai pa da pønga yá hmi. Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue nuꞌʉ øtꞌa njabʉ ya bi hña̱nga yá tha̱ha̱, hangue ya hinte ma tha̱ha̱ tøꞌmi. \v 3 Pe nuꞌahʉ́, ꞌbʉ gui uñhʉ ꞌnara mfatsꞌi pa ya hyoya, osti pa̱di ri ꞌyɛhʉ ra nga̱ha̱ te pɛ ri ꞌñɛihʉ. Pa̱sɛhɛhʉ, oto xqui petuahʉ. \v 4 Ha masque mantꞌa̱gui gui unga ri mfatsꞌihʉ, pa̱hʉ gue Ajua̱ ra Dada handi te xcá øtꞌehʉ mantꞌa̱gui, y nuꞌá̱ ma da guꞌtꞌahʉ, pe hinda guꞌtꞌahʉ mantꞌa̱gui. \s1 Ra Jesu bi ꞌñudi hanja da tꞌapa Ajua̱ \r (Lc. 11:2-4) \p \v 5 Ora guí aphʉ Ajua̱, oxqui ꞌyaphʉ ja yá thandi ya ja̱ꞌi ngu øtꞌa ya ꞌñetsꞌi pa da pønga yá hmi. Nuꞌʉ́ ri ho da ꞌyapa Ajua̱ má ꞌbai ja ya nija̱ ne ja ya tai. Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ, ya bi hña̱nga yá tha̱ha̱, hangue ya hinte ma tha̱ha̱ tøꞌmi. \v 6 Pe nuꞌahʉ́, ora guí aphʉ Ajua̱, cʉthʉ mbo ri nguhʉ ne gui cotꞌa ri gosthihʉ, ne njabʉ ha̱, gui ꞌyaphʉ Ajua̱ ra Dada núꞌa̱ ꞌbʉi habʉ hindi hnequi. Y nuꞌá̱ da ꞌyøde núꞌa̱ guí aphʉ mantꞌa̱gui, ne ma da guꞌtꞌahʉ, pe hinda ma da guꞌtꞌahʉ mantꞌa̱gui. \p \v 7 Ora guí aphʉ Ajua̱, oxi xqui yoptahʉ ya noya ngu øtꞌa núꞌʉ maꞌra ya ja̱ꞌi hingyá gamfri, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ hu yá mʉi gue ꞌbʉ da ꞌyøtꞌa njabʉ, Ajua̱ da ꞌyøde ne da umbabi núꞌa̱ adiꞌʉ. \v 8 Pe nuꞌahʉ́ oxqui ma gui njahʉbʉ ngu øtꞌeꞌʉ, ngueꞌa̱ Ajua̱ ra Dada ya pa̱di te øꞌtꞌahʉ ra ꞌbɛdi. \v 9 Nuꞌahʉ́ ꞌyaphʉ Ajua̱ njaua: \q1 Ma zi Dadaꞌihe guí ꞌbʉi mahetsꞌi, \q1 drá nsunda ri ma̱ca thuhu. \q1 \v 10 Bá ehe gui nda̱, \q1 ne dá tꞌøtꞌa ri paha nuua ja ra ximhai ngu bí tꞌøtꞌe nubʉ mahetsꞌi. \q1 \v 11 ꞌRacje te ga tsihe nubya rapaya. \q1 \v 12 Ne pungaguihe ma thaihe ngu dí pumbahe nehe núꞌʉ toꞌo tucje. \q1 \v 13 Ne oxqui hocje ga øthe ya tsꞌoqui. Ña̱ngaguihe de ra ntsꞌo, \q1 ngueꞌa̱ go gueꞌe grá nda̱, ne ja ri tsꞌɛdi ne ri nsunda pa nza̱ntho. Njabʉ gueꞌa̱. \p \v 14 Nuꞌbʉ gui pumbahʉ núꞌʉ toꞌo øꞌtꞌahʉ ra ntsꞌoꞌmʉi, Ajua̱ ra Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi nehe ma da punꞌa ri tsꞌoquihʉ. \v 15 Pe ꞌbʉ hingui pumbahʉ núꞌʉ toꞌo øꞌtꞌahʉ ra ntsꞌoꞌmʉi, nuꞌbʉ́ nixi Ajua̱ ra Dada hinda punꞌaꞌihʉ ri tsꞌoquihʉ nehe. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de ra ayuno \p \v 16 Ora grí ayunahʉ, oguí øtꞌehʉ co ra dumʉi ngu øtꞌa ya ꞌñetsꞌi pa da fa̱di gue ri ayuna. Majua̱ni dí xiꞌahʉ gue ya bi hña̱nga yá tha̱ha̱, hangue ya hinte ma tha̱ha̱ tøꞌmi. \v 17 Pe nuꞌahʉ́, ora grí ayunahʉ, eca ri ña̱xuhʉ ne xʉca ri hmihʉ ngu xcá nza̱ihʉ, \v 18 pa hinda fa̱di ua grí ayunahʉ. Hønsɛ Ajua̱ ra Dada núꞌa̱ ꞌbʉi habʉ hindi hnequi, go gueꞌa̱ da ba̱di núꞌa̱ guí øtꞌasɛhɛhʉ. Nuꞌá̱ go handi núꞌa̱ guí øthʉ mantꞌa̱gui, y ma da guꞌtꞌahʉ, pe hinda ma da guꞌtꞌahʉ mantꞌa̱gui. \s1 Pɛꞌtsa ri hñohʉ nuni mahetsꞌi \r (Lc. 12:33-34) \p \v 19 Oguí nehʉ gui pɛꞌtshʉ ndunthi ya hño nuua ja ra ximhai habʉ da zipꞌahʉ ya zuꞌue ne da decꞌahʉ ra mboxcua ne da bepꞌahʉ ya be. \v 20 Pɛꞌtsa ri hñohʉ nuni mahetsꞌi habʉ bí joꞌo ya zuꞌue, ne otho ra mboxcua, nixi ya be hinda za da yʉtꞌini da bepꞌahʉ. \v 21 Ngueꞌa̱ habʉ guí pɛꞌtsa ri hñohʉ, ja guehni oda ri mfenihʉ. \s1 Ra ñotꞌi de ma ndoꞌyohʉ \r (Lc. 11:34-36) \p \v 22 Nuri dahʉ go gueꞌʉ di yotꞌa gatho ri ndoꞌyohʉ. Hangue nuꞌbʉ ri dahʉ ꞌbʉi xá hño, nuꞌbʉ́ di yotꞌa xá hño gatho ri ndoꞌyohʉ. \v 23 Pe nuꞌbʉ ri dahʉ hingui ꞌbʉi xá hño, nuꞌbʉ́ gatho ri ndoꞌyohʉ ꞌbʉi ja ra ꞌbɛxuui. Nehe guí njahʉbʉ guí ꞌbʉhʉ ja ra ꞌbɛxuui ꞌbʉ hinguí huxa ri thandihʉ xá hño ja Ajua̱. \s1 Hingui tsa to da mɛpa yoho ya hmu \r (Lc. 16:13) \p \v 24 Hinda za gui pɛphʉ yoho ya hmu, ngueꞌa̱ njabʉ ꞌna grí ʉtsahʉ ha nu maꞌna guí ma̱dihʉ, y ꞌna de gueꞌʉ guí pɛphʉ xá hño ha nu maꞌna hina. Njabʉ nehe hinda za gui pɛphʉ Ajua̱ ꞌbʉ hønsɛ oda ri mfenihʉ ya hño de ra ximhai. \s1 Ajua̱ su gatho yá ba̱tsiꞌa̱ \r (Lc. 12:22-31) \p \v 25 Hangue dí xiꞌahʉ oguí tu ri mʉihʉ ꞌbʉ otho te gui tsihʉ ne ꞌbʉ otho te gui hyehʉ, ngueꞌa̱ maꞌna ri muui da ꞌyoda ri mfenihʉ Ajua̱ que da ꞌyoda ri mfenihʉ núꞌa̱ te gui tsihʉ ne núꞌa̱ te gui hyehʉ. \v 26 Hyanthma̱hʉ ya zi tsꞌintsꞌʉ, nuꞌʉ́ hingui potꞌi nixi xofo ni pɛꞌtsa yá ꞌmɛꞌtsi, pe Ajua̱ ra Dada go gueꞌa̱ umbi te da ziꞌʉ. Xihma̱ꞌihʉ, ¿ha gue hingue maꞌna gyá hma̱dihʉ que gueꞌʉ? \v 27 ¿Toꞌo ꞌna de gueꞌahʉ tsa gui japhʉ maꞌna strá hñetsꞌi ri ndoꞌyohʉ co ri mfenisɛhɛhʉ? Joꞌo ni ꞌna. \p \v 28 Nuꞌbʉ́, ¿hanja guí tu ri mʉihʉ ꞌbʉ otho te gui hyehʉ? Hyanthʉ hanja gra nhye ya zi døni ꞌbai ja ra mbonthi y joꞌo toꞌo ri jamasu. Nuꞌʉ́ hindi mpɛfi nixi tu yá mʉi. \v 29 Dí xiꞌahʉ gue nixi ra nda̱ Salomó masque mi he ya hoga he ne xi mi jababi, pe hintsꞌʉ mi hnequi mahothoꞌa̱ ngu ya zi døni. \v 30 ꞌBʉ Ajua̱ heta ya døni de ra mbonthi núꞌʉ xá ncꞌamibya pe dixudi ya da ꞌyotꞌi nepʉ da tsꞌa̱tꞌi, xi nuꞌahʉ, ¿hanja hinguí camfrihʉ gue Ajua̱ maꞌna da jamasuꞌihʉ que ya døni? \v 31 Hangue odi tu ri mʉihʉ gui ꞌñeñhʉ: “¿Te ga tsihʉbya? o ¿te ga hehʉbya?” \v 32 Ngueꞌa̱ nuya ꞌña̱gamfri nza̱ntho tu yá mʉi ꞌbʉ othobi te da zi ne te da hye. Pe nuꞌahʉ odi tu ri mʉihʉ, ngueꞌa̱ Ajua̱ ra Dada bí ꞌbʉ mahetsꞌi ya go pa̱ꞌa̱ te gatho øꞌtꞌahʉ ra ꞌbɛdi. \v 33 Hyoñhʉ ꞌmɛtꞌo hanja da za gui ꞌbʉhʉ xá hño ja rá hmanda Ajua̱ ne gui ꞌyohʉ ngu núꞌa̱ ri hoꞌa̱, y njabʉ Ajua̱ hinda ꞌbɛꞌtꞌahʉ gatho núꞌa̱ te guí hoñhʉ. \v 34 Hangue oguí tu ri mʉihʉ de núꞌa̱ te da ꞌñeꞌahʉ dixudi, nguetho nuꞌbʉ gui pa̱hma̱hʉ te ꞌbɛ gui thohʉ dixudi, nuꞌbʉ́ maꞌna da du ri mʉihʉ, ngueꞌa̱ hyastho dí thohʉ te dí thohʉ. \c 7 \s1 Oguí ꞌyøhʉ ri miquꞌeihʉ \r (Lc. 6:37-38, 41-42) \p \v 1 Oguí ꞌyøhʉ ri miquꞌeihʉ pa njabʉ hinto da ꞌyøꞌaꞌihʉ nehe. \v 2 Ngueꞌa̱ ꞌbʉ guí ꞌyøhʉ ri miquꞌeihʉ, nuꞌbʉ́ Ajua̱ ma da hña̱pꞌahʉ nguɛnda de gatho núꞌa̱ ri ꞌñøtehʉ ne hinda yo rá mʉiꞌa̱ de gueꞌahʉ. \v 3 Nuꞌahʉ́ guí ꞌyøhʉ de núꞌa̱ øtꞌa ri miquꞌeihʉ, ¿hanja hingo guí jamasuhʉ núꞌa̱ te guí øtquꞌehʉ? Nuꞌahʉ́ go guí hanthʉ nura tꞌʉca paxi o ja rá da ri miquꞌeihʉ, ¿hanja hingo guí hanthʉ núꞌa̱ ra xɛca za o ja ri dahʉ? \v 4 ¿Hanja da za gui ꞌñemfʉ ri miquꞌeihʉ: “Hoqui ga ha̱pꞌa ra paxi o ja ri da,” ꞌbʉ hingo xcá ha̱hʉ ꞌmɛtꞌo núꞌa̱ ra xɛca za o ja ri dahʉ? \v 5 Nuꞌahʉ gyá ꞌñetsꞌihʉ, go da hña̱ihʉ ꞌmɛtꞌo núꞌa̱ ra xɛca za o ja ri dahʉ, pa njabʉ maꞌna gui hyanthʉ xá hño pa gui hña̱mfʉ núꞌa̱ ra paxi o ja rá da ri miquꞌeihʉ. \p \v 6 Oxqui umfʉ ra ma̱ca noya núꞌʉ ya ja̱ꞌi hingui pa̱ da su, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ nja ngu ya zate tsatꞌyo ne da ꞌyøꞌtꞌahʉ ra ntsꞌoꞌmʉi, nehe nja ngu ya tsꞌʉdi tsꞌontho núꞌa̱ tꞌumbi. \s1 ꞌYadihʉ ne da tꞌaꞌahʉ \r (Lc. 11:9-13; 6:31) \p \v 7 ꞌYadihʉ ne da tꞌaꞌahʉ. Hyonihʉ ne gui tsʉdihʉ. Oxqui tsaya gui ꞌyapabihʉ Ajua̱ y nuꞌá̱ ma da ꞌyøde ri ntꞌadihʉ. \v 8 Ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo adi da tꞌumbabi, ne nuꞌa̱ tóꞌo honi da zʉdi, y nuꞌa̱ tóꞌo apabi Ajua̱ da ꞌyøtua rá ntꞌadi. \p \v 9 ¿Toꞌo ꞌna de gueꞌahʉ núꞌahʉ gyá dadahʉ ꞌbʉ ri ba̱tsihʉ da ꞌyaꞌahʉ ꞌnara thuhme y go gui umfʉ ꞌnara do? Joꞌo. \v 10 ¿O ꞌbʉ da ꞌyaꞌahʉ ꞌnara hua̱ y go gui umfʉ ꞌnara quꞌeña̱? Hina ¿ngue ha̱? \v 11 Tsatho nuꞌahʉ́ xi gyá tsꞌoꞌmʉihʉ pe guí pa̱hʉ gui umfʉ te da zi xá hño ri ba̱tsihʉ, xihma̱ Ajua̱ ra Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi, ¿ha gue hinda ꞌraꞌahʉ gatho núꞌa̱ xá hño ꞌbʉ gui apabihʉ? \p \v 12 Nuꞌa̱ guí nehʉ da ꞌyøꞌtꞌahʉ ya ja̱ꞌi, ꞌyøꞌtuahʉ njabʉ neheꞌʉ. Guehna ma̱nga njabʉ núꞌa̱ bi ꞌyofo ra Moise ne núꞌa̱ bi ꞌyofo núꞌʉ maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱. \s1 Cʉthʉ ja ra tsꞌiꞌma gosthi \r (Lc. 13:24) \p \v 13 Cʉthʉ ja ra gosthi núꞌa̱ xá ntsꞌiꞌmi pa grí maha habʉ ja ra te pa nza̱ntho. Ngueꞌa̱ nuꞌʉ tóꞌo cʉtꞌa ja ra gosthi xá ngʉni gueꞌʉ rí ma ja ra nidu, y nura ꞌñu de núꞌa̱ ra gosthiꞌa̱ xi rá ngʉni, y ndunthi toꞌo cʉtꞌa ja nura gosthiꞌa̱. \v 14 Pe xi rá ntsꞌiꞌmi nura gosthi habʉ cʉtꞌi núꞌʉ toꞌo rí ma ja ra te, y nura ꞌñu de núꞌa̱ ra gosthiꞌa̱ xi rá ntsꞌiꞌmi, ha tsꞌʉtho núꞌʉ toꞌo cʉtꞌa ja nura gosthiꞌa̱. \s1 Ya ꞌbai gá za fa̱ditho po yá fruta \r (Lc. 6:43-44) \p \v 15 Jamasuhʉ hinda tsꞌocꞌa ri mfenihʉ núꞌʉ ri ꞌñetꞌa mɛfi de Ajua̱, núꞌʉ ma da ꞌñepʉ pa da ne da hyaꞌahʉ, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ ri ꞌñetꞌa hoja̱ꞌi ne ri ꞌyo ngu ya zi dɛti, pe de mbo yá mfeni nja ngu ra dumanthuhu gá miꞌño. \v 16 Nuꞌahʉ ma gui pa̱hʉ toꞌoꞌʉ ngueꞌa̱ da hnequi ja yá tsꞌoꞌbɛfi øtꞌeꞌʉ. Ngueꞌa̱ nuya tsꞌoꞌmʉi hingui tsa da ꞌñudi ya hoga ꞌbɛfi, nja ngu ya xinꞌmini hingui tsa da unga ya obxi, ne ya ꞌbintꞌo hingui tsa da unga ya igo. \v 17 Gatho ya hoga ꞌbai gá za unga ya hoga fruta, pe nuya tsꞌo ꞌbai gá za hingui tsa da unga ya hoga fruta. \v 18 Y ꞌnara hoga ꞌbai gá za hingui tsa da unga núꞌa̱ hingrá hoga fruta, nixi núꞌa̱ hingrá hoga ꞌbai gá za hingui tsa da unga ya hoga fruta. \v 19 Y gatho nuya ꞌbai gá za hingui unga ya hoga fruta ma da tsꞌɛtꞌi ne da tsꞌa̱tꞌi. \v 20 Y njabʉ ma gui pa̱hʉ toꞌo gueꞌʉ ri ꞌñetꞌa mɛfi de Ajua̱ co nuyá tsꞌoꞌbɛfi di øtꞌeꞌʉ. \s1 Hinga gatho ya ja̱ꞌi ma da yʉtꞌa habʉ bí manda Ajua̱ \r (Lc. 13:25-27) \p \v 21 ꞌBʉi ndunthi toꞌo engagui: “Ma zi Hmuꞌi, ma zi Hmuꞌi”, pe nuꞌʉ́ hinda za da yʉtꞌa mahetsꞌi habʉ bí manda Ajua̱ ma Dada ꞌbʉ hinda ꞌyøꞌtua rá pahaꞌa̱. \v 22 Nu sta zø rá nga̱tsꞌi ra pa ndunthi ma da ꞌñengagui: “Ma zi Hmuꞌihe, ma zi Hmuꞌihe, nuje dá xañhe ri noya, ne co ri tsꞌɛdigue dá ɛñhe ya tsꞌonda̱hi, ne co ri tsꞌɛdigue dá øthe ndunthi ya da̱nga ntꞌudi.” \v 23 Pe nuga ma ga tha̱tuabiꞌʉ ne ga embabi: “Hinstá pa̱ꞌagahʉ, ꞌuehʉ de gueque núꞌahʉ gyá tsꞌoja̱ꞌihʉ.” \s1 Ra ꞌbede de yoho ya ꞌñøhø bi hyoca ꞌra ꞌnayá ngu \r (Lc. 6:47-49; Mr. 1:22) \p \v 24 Nuꞌa̱ tóꞌo da ꞌyøde nuya ya noya dí xiꞌahʉ ne da ꞌyøtꞌe njabʉ, núꞌá̱ ri nhyɛcuaui ꞌnara ja̱ꞌi xi bi nja rá mfeni bi hyoca rá ngu ja ra medo. \v 25 Ne ꞌmɛfa bi da ndunthi ya da̱ꞌye, bi zø ya nzøthe, bi nja ndunthi ya bʉnthi, pe nurá nguꞌa̱ himbi yøtꞌe ngueꞌa̱ xqui hyoca ja ra medo. \v 26 Pe nuꞌa̱ tóꞌo da ꞌyøde nuya ya noya ne hinda ꞌyøtꞌe, núꞌá̱ ri nhyɛcuaui ꞌnara ja̱ꞌi núꞌa̱ bi ꞌñotho rá mfeni bi hyoca rá ngu ja ra ꞌbomu. \v 27 Ne ꞌmɛfa bi da ndunthi ya da̱ꞌye, bi zø ya nzøthe, bi nja ndunthi ya bʉnthi, nepʉ nurá nguꞌa̱ bi yøtꞌe ne bi ꞌmɛdi gatho. \p \v 28 Ha nu mi uadi ra Jesu bi ma̱nga nuya ya noya, nuya ja̱ꞌi xi bi ꞌyø ntsꞌɛdi de núꞌa̱ xqui xipabiꞌʉ, \v 29 ngueꞌa̱ mi zofoꞌʉ co rá tsꞌɛdi Ajua̱, hingue ngu mi øtꞌa ya xahnate de ra ley. \c 8 \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ꞌna mi henga ra lepra \r (Mr. 1:40-45; Lc. 5:12-16) \p \v 1 Nu mi ga̱i ra Jesu de ja ra tꞌøhø habʉ mi utuate, xi bi dɛna ndunthi ya ja̱ꞌi. \v 2 Ne bi nthɛui ꞌnara ja̱ꞌi mi tsʉ ꞌnara hñeni rá thuhu ra lepra núꞌa̱ tsitꞌatho ra ngø. Nura ja̱ꞌiꞌa̱ bi ndandiña̱hmu ja rá ua ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―Ndada, ꞌbʉ gui nehma̱, da za gui ꞌyøthegui. \p \v 3 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi hñuxa rá ꞌyɛ ne bi ꞌñembi: \p ―Ha̱ha̱ dí ne ga øtheꞌi, y ya gá ña̱ni. \p Y ngu bi uadi bi ma̱nga njabʉ, ꞌbestho bi ña̱ni ra daꞌthi. \v 4 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembi: \p ―Oto xqui ma gui xipi. Rí ma ja ra nija̱ ha̱, pa da hyantꞌa ra macja̱, ne gui unga ri ꞌbaha núꞌa̱ bi ma̱nga ra Moise, pa njabʉ da ba̱di ya ja̱ꞌi gue ya xcá ña̱ni. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthebi ꞌnará ꞌbɛgo ꞌnara nda̱ gá soldado me Nroma \r (Lc. 7:1-10) \p \v 5 Nepʉ ra Jesu bi yʉtꞌi ja ra hnini Ncapernau y ja bi nthɛuini ꞌnara nda̱ gá soldado de ra hai Nroma. \v 6 Y nura nda̱ꞌa̱ bi ba̱ntebi ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―Ndada, ꞌnama ꞌbɛgo bi ntsꞌonate ne hingui tsa da ꞌña̱ni, ne xi tsiꞌti. \p \v 7 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱tuabi ne bi ꞌñembi: \p ―Maha, ma ga øthe. \p \v 8 Nuꞌbʉ́ nura nda̱ gá soldado bi da̱tui ne bi ꞌñembi: \p ―Hina, hiní ꞌñepcagui gui cʉtꞌa mbo ma ngu. Nugui nuꞌa̱ dí pa̱di gue hønsɛ co ri noya gui ma̱, numa ꞌbɛgo da ña̱ni. \v 9 Ngueꞌa̱ nugui ꞌbʉi toꞌo ri mandagui nehe, pe nequi drí manda. Dí pɛꞌtsa ya soldado ja ma hmanda, y ꞌbʉ ga emba ꞌna de gueꞌʉ: “Rí mani”, da ma, o ꞌbʉ ga emba maꞌna: “Bá ehe”, nuꞌá̱ da ꞌñehe. Ha nuꞌbʉ ma ꞌbɛgo ga embi: “Pɛ nuna ꞌbɛfina̱”, nuꞌá̱ da mɛfi. \p \v 10 Mi ꞌyøde njabʉ ra Jesu xi bi ꞌyø ndunthi ne bi ꞌñembabi núꞌʉ mri dɛni: \p ―Majua̱ni dí xiꞌahʉ, nugui hinstá tsʉdi ni ꞌnara me Israel núꞌa̱ xi di ja rá jamfri ngu nura jamfri pɛꞌtsa nuna ꞌñøhøni. \v 11 Dí xiꞌahʉ gue ndunthi ya ja̱ꞌi maxøgue ra ximhai núꞌʉ hingyá me Israel ma da yʉtꞌa mahetsꞌi habʉ bí manda Ajua̱ ne da hñu ja ra mexa mahyɛgui co ra Abrá, co ra Isaac, ne co ra Cobo. \v 12 Pe ya me Israel núꞌʉ rí ꞌñepa hma̱ha̱ da hñu ja ra mexa, Ajua̱ hinda ma da hopi da yʉtꞌa mahetsꞌi. Nuꞌa̱ ma da nja, ma da mɛhniꞌʉ ja ra ꞌbɛxuui, y nuni ja di zohma̱ni ne ja di gusthma̱ni yá tsꞌi. \p \v 13 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñemba ra nda̱ gá soldado: \p ―Rí ma ri ngu ngueꞌa̱ nuri jamfri xa muui ndunthi, ne xa njabʉ ngu xcá ne. \p Y nurá ꞌbɛgo ra nda̱ gá soldado ꞌbestho bi ña̱ni nura oraꞌa̱. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthebi rá to ra Pedro \r (Mr. 1:29-31; Lc. 4:38-39) \p \v 14 ꞌMɛfa de gueꞌa̱ ra Jesu bi ma ja rá ngu ra Pedro, y ja mi ꞌbɛnini rá to ra Pedro mi umba ra nzø. \v 15 Nepʉ ra Jesu bi hñuꞌtsua rá ꞌyɛ y ꞌbestho bi tsaya ra nzø mi tsʉdi. Nepʉ ꞌbestho bi nangui ra ꞌbɛhña̱ ne bi hyocui te bi ziꞌʉ. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ndunthi ya daꞌthi \r (Mr. 1:32-34; Lc. 4:40-41) \p \v 16 Ya de mi putꞌa nde ra Jesu bá tsꞌimpabi ndunthi ya daꞌthi, ꞌra mi pɛꞌtsa ya tsꞌonda̱hi. Y co ꞌnada ra noya bi ma̱ bi ꞌyɛnga núꞌʉ ya tsꞌonda̱hi mi pɛꞌtsiꞌʉ, ne bi ꞌyøthe gatho núꞌʉ toꞌo mi hñeni. \v 17 Gatho nuya bi ꞌyøtꞌa ra Jesu pa bi nja ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga mayaꞌbʉ ra ba̱di Isaía ja ra Ma̱ca Tꞌofo bi ꞌñena: “Nuꞌá̱ go gueꞌa̱ bi hña̱ga ma hñenihʉ, ne bi hña̱sca gatho ma ʉguihʉ.” \s1 Yoho ya ja̱ꞌi toꞌo mi ne da dɛna ra Jesu \r (Lc. 9:57-62) \p \v 18 Ne ꞌmɛfa bi hyanda ra Jesu ndunthi ya ja̱ꞌi xqui theꞌtsiꞌa̱. Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi ꞌñemba yá nxadi: \p ―Maha riꞌnandi ra ndehe. \p \v 19 Y ante da maꞌʉ, ꞌnara xahnate de ra ley bi joni habʉ mi ꞌbai ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―Xahnate, nugui dí ne ga tɛnꞌaꞌi pa habʉ gatho gui ma ga ma nehe. \p \v 20 Ra Jesu bi da̱tui bi ꞌñembi: \p ―Ya haho ja yá hña̱do, ne ya tsꞌintsꞌʉ ja yá ꞌbafi, pe Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi otho ni habʉ da mɛ rá ña̱xu. \p \v 21 Nepʉ ꞌna de yá nxadi ra Jesu bi ꞌñembi: \p ―Ma zi Hmuꞌi, ꞌraca nsɛqui ga ma ga agui ma dada, nepʉ ga pengui ga tɛnꞌaꞌi. \p \v 22 Ra Jesu bi da̱tui bi ꞌñembi: \p ―Bá ehe tɛngagui, tsopʉ núꞌʉ xa du go dá ꞌyagui núꞌʉ yá miꞌña̱gamfriui. \s1 Ra Jesu bi japi bi tsaya ra bʉnthi \r (Mr. 4:35-41; Lc. 8:22-25) \p \v 23 Nepʉ de gueꞌa̱ ra Jesu bi bøxa ja ra motsa co yá nxadi pa bi ma riꞌnandi ra ndehe. \v 24 Ne de mi ꞌyoꞌʉ ja ra ndehe mi da̱mfriꞌʉ bi nja ꞌnara da̱nga bʉnthi xi ntsꞌɛdi asta mi ne da pʉntsꞌa ra motsa ne mi tontsꞌa ra dehe pa mbo. Ha nura Jesu mi a̱ha̱. \v 25 Nuꞌbʉ́ yá nxadi ꞌbestho bi ma bá atsꞌi ne bi ꞌñembi: \p ―Ma zi Hmuꞌihe, ña̱ngaguihe ngueꞌa̱ ya ma da mpʉntsꞌa ra motsa mbo ra dehe. \p \v 26 Y nuꞌá̱ bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Pa te guí tsuhʉ? ¿Ha gue otho ri jamfrihʉ? \p Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌmai pa bi zʉi ra bʉnthi ne ra ndehe. Y ꞌbestho ra oraꞌa̱ bi ntsaya. \v 27 Nu mi hyanda njabʉ yá nxadi xi bi ꞌyø ne mi ꞌñémbiꞌʉ: \p ―¡Te ma tsꞌɛdi ha̱ní gue asta ra nda̱hi ne ra dehe øtua rá noya! \s1 Ra Jesu bi ꞌyɛmba ya tsꞌonda̱hi yoho ya ꞌñøhø myá me Gadara \r (Mr. 5:1-20; Lc. 8:26-39) \p \v 28 Nepʉ bi zønga ra Jesu riꞌnandi ra ndehe co yá nxadi ja ꞌnara hai rá thuhu Gadara, y ja bi nthɛuini yoho ya ꞌñøhø bi bønga habʉ mi ja ya ntꞌagui. Núꞌʉ ya ꞌñøhøꞌʉ mi pɛꞌtsa ya tsꞌonda̱hi xi xmá ntsꞌo, ha xi mi pite ndunthi, nixi mi tsa to da ꞌranga núꞌa̱ ra ꞌñuꞌa̱ habʉ mi ꞌbʉꞌʉ. \v 29 Nuya ꞌñøhøꞌʉ bi ña̱ ntsꞌɛdi ne bi ꞌñemba ra Jesu: \p ―¿Te guí hongua habʉ dí ꞌbʉhe núꞌi Jesu rá Tꞌʉꞌi Ajua̱? Hingui tsøta ra ora pa gui huatcahe, nuꞌbʉ́ ¿hanja xcá ehe gui xaxcahe? \p \v 30 Guetbʉ de guehni mi ꞌyoni ꞌna taxꞌo ya tsꞌʉdi mi ñuni. \v 31 Y ya tsꞌonda̱hi bi ꞌyapa nsɛqui ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―ꞌBʉ ma gui ꞌyɛnje de guecua, ꞌracje nsɛqui ga cʉthe ja nuyʉ ya tsꞌʉdi bí ꞌyoni. \p \v 32 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembi: \p ―Ha̱ha̱, rí maha, ja da bá cʉthʉni. \p Nuꞌbʉ́ ꞌbestho ya tsꞌonda̱hi bi bøni de núꞌʉ yoho ya ꞌñøhø ne bi ma bá cʉtꞌa ja ya tsꞌʉdi. Nepʉ nura oraꞌa̱ gatho ya tsꞌʉdi bi nestꞌihi bi hñøtꞌa ja ꞌnara maꞌye pa bi ma bá zo ja ra ndehe y gatho bi ja̱tꞌi. \p \v 33 Y nuya maptsꞌʉdi bi nestꞌihi co ra ntsu asta bi zønga ja ra hnini ne bi xipa ya ja̱ꞌi te bi ꞌyøꞌtua ra Jesu núꞌʉ yoho ya ꞌñøhø xqui ꞌyɛmbabiꞌʉ ya tsꞌonda̱hi. \v 34 Nuꞌbʉ́ gatho ya mengu de núꞌa̱ ra hniniꞌa̱ bi ma bá cꞌa̱ꞌtsa ra Jesu pa bi ꞌyapa ra favo da ma de guehni pa da ma maꞌna ra hnini. \c 9 \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ꞌnara daꞌthi himi tsa da ꞌña̱ni \r (Mr. 2:1-12; Lc. 5:17-26) \p \v 1 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi yopa bøxa ja ra motsa ne bi ꞌraxa riꞌnandi ra ndehe pa bi yopa menga ja rá hai. \v 2 Mi zønga rá hai bi tsꞌiꞌtsua ꞌnara ꞌñøhø mrá tsꞌonate himi tsa da ꞌña̱ni ne xqui tꞌɛntsꞌa ja ꞌnara ꞌbebo. Y nu mi hyanda ra Jesu gue xi mi ja yá jamfri núꞌʉ ya ja̱ꞌi toꞌo mi ndude ra daꞌthi, nuꞌbʉ́ bi ꞌñembabi ra daꞌthi: \p ―Ma zi tꞌʉꞌi, johyabya ngueꞌa̱ ya stá punꞌaꞌi ri tsꞌoqui. \p \v 3 Nuꞌbʉ́ nu ꞌraya xahnate de ra ley mi ꞌbʉhni bi mʉdi bi benga ya tsꞌomfeni ne mi ꞌñémbi ꞌna ngu maꞌna: “Nuna ꞌñøhøni ri ꞌñetꞌa Ajua̱.” \v 4 Ra Jesu bi ba̱tho núꞌa̱ mi beñꞌʉ y bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja guí beñhʉ núꞌʉ ya tsꞌomfeni de guequi? \v 5 Pa guequi hinte rá hñei ga pumba yá tsꞌoqui nuna ꞌñøhø nixi pa ga embi: “Nangui ne ꞌño”. \v 6 Pe pa gui pa̱hʉ gue Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi ja rá tsꞌɛdi nuua ja ra ximhai pa da pumba yá tsꞌoqui ya ja̱ꞌi, ma ga øtꞌa njaua pa gui pa̱hʉ. \p Nepʉ bi ꞌñemba núꞌa̱ ra daꞌthi: \p ―Nangui, jʉxa ri mfidi rí ma ri ngu. \p \v 7 Nuꞌbʉ́ ra daꞌthi ꞌbestho bi nangui bi ma rá ngu. \v 8 Y mi hyanda ya ja̱ꞌi núꞌa̱ bi nja, nuꞌʉ́ xi bi ꞌyø, ne bi xøcambeni Ajua̱ ngueꞌa̱ núꞌá̱ xqui umba ra tsꞌɛdi ꞌnara ja̱ꞌi pa bi ꞌyøtꞌe njabʉ. \s1 Ra Jesu bi zofo ra Mateo pa drá nxadi \r (Mr. 2:13-17; Lc. 5:27-32) \p \v 9 Nepʉ ra Jesu bi ma de guehni y bi hyanda ꞌnara ꞌñøhø rá thuhu ra Teo mrá ngʉxboja̱ mi hudi ja rá mexa. Y ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Bá ehe tɛngagui. \p Nepʉ ra Teo ꞌbestho bi ꞌmai ne bi dɛniꞌa̱. \p \v 10 Nepʉ ra Jesu bi ma ja rá ngu ra Teo ne ja bi hñudini bi ñuniui yá nxadi co maꞌra ya ꞌña̱tsa ngʉxboja̱ ne maꞌra ya tsꞌoja̱ꞌi xqui zønini. \v 11 Y mi hyanda ya fariseo gue ra Jesu bi hñuhui bi ñuniui ya tsꞌoja̱ꞌi, nuꞌbʉ́ nuya fariseoꞌʉ bi ꞌyambabi yá nxadi ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―Xi ri xahnatehʉ ¿hanja ri ñuniui gatho nuyʉ ya tsꞌoja̱ꞌi? \p \v 12 Nu mi ꞌyøde ra Jesu bi ma̱nga njabʉ ya fariseo, nuꞌbʉ́ bi ꞌñembabi: \p ―Nura ja̱ꞌi hinte ma hñeni pɛꞌtsi hingui øtꞌa ra thoni pa ra ꞌñethi, pe nuꞌʉ tóꞌo ri hñeni ha̱, honga ra ꞌñethi. \v 13 Rí ma gui nxadihʉ pa gui pa̱hʉ te ma̱nga ja ra Ma̱ca Tꞌofo nu habʉ bi ꞌñena Ajua̱: “Nugui maꞌna dí ne gui mpɛꞌtsuahʉ ra nthecate ꞌna ngu ꞌna que gui tsincahʉ ya mboꞌni pa gui hyohʉ gui ꞌbahaguihʉ.” Nugui hinstuá ehe pa ga zofo ya hoja̱ꞌi, nugui stuá ehe pa ga zofo ya ꞌyøtꞌatsꞌoqui pa da ñobriꞌʉ. \s1 Ra Jesu bi tꞌambabi de ra ayuno \r (Mr. 2:18-22; Lc. 5:33-39) \p \v 14 Nepʉ de gueꞌa̱ yá nxadi ra Xuua Xiꞌtsate bi ꞌñehe bi ꞌyambabi ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja nuje ne ya fariseo dí ayunahe ndunthi ya iꞌqui, ha nuri nxadigue hinhyaꞌmʉ ri ayunaꞌʉ? \p \v 15 Y ra Jesu bi ꞌñembi: \p ―ꞌBʉ da nja ꞌnara ntha̱ti ne ra na̱vio da mbitabi yá amigo, nuyá amigo rí ꞌñepi da johyaui ra na̱vio ne hinda du yá mʉi. Nehe numa nxadi nja ngu nuyá amigo ra na̱vio. Pe sta zø ra pa ga ma de guecua, nuꞌbʉ́ ha̱, da za da ayuna ma amigo co ya dumʉi. \p \v 16 Hinxá hño da ꞌbøꞌta ꞌnara zɛdutu co ꞌnara ꞌraꞌyo dutu, ngueꞌa̱ ꞌmɛfa da nuntsꞌa ra ꞌraꞌyo dutu ne da gʉtꞌa ra zɛdutu, nepʉ njabʉ maꞌna da ntʉnga ra zɛdutu. \v 17 Nehe hinxá hño da sitꞌa ra vinu ja ꞌnara zɛbota, ngueꞌa̱ nuꞌbʉ di tsɛdi ra vinu, nuꞌbʉ́ da ntʉ́nga ra zɛbota ne núꞌa̱ te di po da mfani ne maꞌna da tsꞌoca ra zɛbota. Hangue mahyoni da sitꞌa ra vinu ja ꞌnara ꞌraꞌyo bota pa njabʉ masque xi di ja rá tsꞌɛdi ra vinu, hinda ntʉ́nga ra bota. \s1 Bi ña̱ni rá tꞌixu ra Jairo, nehe bi ña̱ni núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ bi dʉnba rá he ra Jesu \r (Mr. 5:21-43; Lc. 8:40-56) \p \v 18 Ngu bi uadi bi ma̱nga njabʉ ra Jesu, bi zøhø habʉ mi ꞌbʉiꞌa̱ ꞌnara nda̱ de ja yá nija̱ ya xodyo, ne bi ndandiña̱hmu ne bi ꞌñembi: \p ―Dá e ga xiꞌi gue ja tsꞌʉ rí du ma tꞌixu. Hangue dí ba̱nteꞌi gui ma gui hñuꞌtsua tsꞌʉ ri ꞌyɛ pa da yopa nte. \p \v 19 Nuꞌbʉ́ ra Jesu ꞌbestho bi ma co yá nxadi ne bi mɛui núꞌa̱ ra nda̱ꞌa̱. \v 20 Y de mi ꞌyoꞌʉ ja ra ꞌñu mi pani ꞌnara ꞌbɛhña̱ mi hena ꞌnara hñeni mi xoꞌtua ya ji y ya mi pɛꞌtsa ꞌrɛtꞌamayoho njɛya mi njabʉ. Nuꞌá̱ bi joni ja rá xʉtha ra Jesu pa bi dʉnbabi rá he. \v 21 Ngueꞌa̱ mi bensɛ ja rá mfeni nura ꞌbɛhña̱ꞌa̱ ne mi ena: “Dí camfri gue ꞌbʉ hønsɛ ga thʉnbabi rá ña̱ni rá he ga ña̱ni ꞌbestho de ma hñeni.” \v 22 Ha ra Jesu bi mpʉntsꞌi bi hyandi ne bi ꞌñembi: \p ―Ma zi tꞌixuꞌi, johyabya ngueꞌa̱ co ri jamfri xcá ña̱ni. \p Y nura ꞌbɛhña̱ ꞌbestho bi ña̱ni ra oraꞌa̱. \p \v 23 Nepʉ bi zønga ra Jesu co yá nxadi ja rá ngu núꞌa̱ ra nda̱ ja xqui du rá tꞌixu. Y mi ꞌbʉhni ya mɛꞌmda mi pɛꞌmda, ne ndunthi ya ja̱ꞌi xi mi zoni. \v 24 Y ra Jesu bi ꞌñemba ya ja̱ꞌi: \p ―Pøñhʉ tsꞌʉ pa thi. Nura nxutsi a̱ha̱, hingue xa du. \p Pe ya ja̱ꞌi mi thentho ra Jesu. \v 25 Pe ngu bi bøniꞌʉ pa thi, ra Jesu bi yʉtꞌi habʉ mi ꞌbɛnga ra nxutsi ne bi mipa rá ꞌyɛ, nepʉ nuꞌá̱ ꞌbestho bi nangui. \v 26 Y gatho núꞌa̱ ra hai de guehni bi ntʉnga ra noya de núꞌa̱ ra nxutsi xqui yopa nte de ra du. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe yoho ya goda \p \v 27 Nepʉ nu mi ma ra Jesu de guehni, yoho ya goda bi dɛniꞌa̱ ne bi ña̱ ntsꞌɛdiꞌʉ bi ꞌñena: \p ―¡Núꞌi rá Tꞌʉꞌi ra nda̱ Davi, pɛscahe ra nthecate! \p \v 28 Pe ra Jesu bi thotho ne bi ma bá cʉtꞌa ja ꞌnara ngu, ha nuya goda bi dɛniꞌa̱ y bi yʉtꞌiꞌʉ nehe. Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Ha guí camfrihʉ gue da za ga øtheꞌihʉ? \p Nuꞌʉ́ bi ꞌñembi: \p ―Ha̱ha̱, Ndada, da za. \p \v 29 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi hñuꞌtsua rá ꞌyɛ ja yá daꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―Dá njabʉ ngu núꞌa̱ xcá camfrihʉ. \p \v 30 Y ꞌbestho ra oraꞌa̱ bi xogui yá daꞌʉ. Nepʉ ra Jesu bi hñuꞌmba ra hña̱ ne bi ꞌñembi: \p ―Oxqui ma gui ma̱ñhʉ toꞌo bi ꞌyøtheꞌihʉ. \p \v 31 Pe nu mi bøni de guehniꞌʉ bi xipa gatho nuya mengu de guehni gue go ra Jesu xqui ꞌyøtheꞌʉ. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ꞌnara gone \p \v 32 Y ngu bi bønga ya goda de guehni, bá tsꞌimpa ra Jesu ꞌnara gone mi pɛꞌtsa ꞌnara tsꞌonda̱hi. \v 33 Nepʉ ra Jesu bi ꞌyɛmba núꞌa̱ ra tsꞌonda̱hi mi pɛꞌtsa nura gone, ne nuꞌá̱ ꞌbestho bi za bi ña̱. Nuya ja̱ꞌi xi bi ꞌyø, ne mi ꞌñémbiꞌʉ ꞌna ngu maꞌna: \p ―Masque nújʉ go guecjʉ rá hniniguihʉ Ajua̱, pe hinhyaꞌmʉ stá hanthʉ ꞌnara ntꞌudi xi ra da̱ngui ngu núꞌa̱ stá hanthʉbya. \p \v 34 Pe nuya fariseo bi ꞌñenaꞌʉ: \p ―Nuní ha̱npa rá tsꞌɛdi ra nda̱ de ya tsꞌonda̱hi pa ɛnga ya tsꞌonda̱hi. \s1 Ra Jesu xi bi hueca ya ja̱ꞌi \p \v 35 Nura Jesu mi ꞌyo gatho ja ya da̱nga hnini ne ya tꞌʉca hnini, ne mi cʉtꞌa ja ya nija̱ pa ja mi utuateni, ne mi øthe gatho ya daꞌthi, ne mi zofo ya ja̱ꞌi mi embi gue ya xqui zøhø ra Nda̱ de mahetsꞌi pa da nda̱. \v 36 Y mi hyanda ra Jesu gatho nuya ja̱ꞌi, xi bi huequiꞌʉ ngueꞌa̱ ꞌñena ya zi dɛti joꞌo toꞌo da su y mi tu yá mʉi ngueꞌa̱ himi pa̱di toꞌo da dɛniꞌʉ. \v 37 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―Majua̱ni dí xiꞌahʉ, nuua xi ja ndunthi ra sofo pe joꞌo ya mɛfi. \v 38 Hangue ꞌyapabihʉ Ajua̱ núꞌa̱ toꞌo rá mɛti nuna ra ꞌbɛfi pa da mɛhna ya mɛfi da gʉxa nuna sofona̱. \c 10 \s1 Ra Jesu bi zohna núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi \r (Mr. 3:13-19; Lc. 6:12-16) \p \v 1 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi zohna núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi xqui huahni, ne bi umba ra tsꞌɛdiꞌʉ pa da ꞌyɛnga ya tsꞌonda̱hi ne da ꞌyøthe gatho ya hñeni. \p \v 2 Nuya guehya yá thuhu núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá apostol xqui hñutsꞌi: rá mʉdi ra Simu núꞌa̱ bi hñuꞌmbabi drá thuhu ra Pedro, ne ra Andre rá cu, ne ra Cobo, ne ra Xuua rá cu, di yohoꞌʉ yá tꞌʉ ra Sebedeo. \v 3 Nepʉ ra Lipe, ne ra Tolo, ra Toma, ne ra Teo núꞌa̱ mrá ngʉxboja̱, ne núꞌa̱ maꞌna ra Cobo rá tꞌʉ ra Alfeo, ne ra Lebeo núꞌa̱ bi thuꞌmbabi nehe ra Tadeo. \v 4 Nepʉ núꞌa̱ maꞌna ra Simu núꞌa̱ xqui ꞌñoui ya cananista, ne ra Juda Iscariote núꞌa̱ toꞌo bi da ra Jesu. \s1 Ra Jesu bi mɛhna yá nxadi pa da zofo ya ja̱ꞌi \r (Mr. 6:7-13; Lc. 9:1-6) \p \v 5 Nuꞌbʉ́ gatho núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi ra Jesu bi mɛhni ne bi ꞌñembiꞌʉ: \p ―Nubyá oxqui ma gui zohʉ núꞌʉ hingyá me Israel, nixi ya me Nsamaria. \v 6 Rí maha go da bá zohʉ ya me Israel núꞌʉ go gueꞌʉ rá hnini Ajua̱ xa ꞌmɛdi ngu ya zi dɛti. \v 7 Rí maha gui umfʉ ntꞌøde gue ya xa zøhø ra Nda̱ de mahetsꞌi pa da nda̱. \v 8 ꞌYøthehʉ núꞌʉ toꞌo di tsʉ ra lepra, ne núꞌʉ di pɛꞌtsa maꞌra ya hñeni, ne japhʉ da nte maꞌnaꞌqui núꞌʉ xa du, ne ꞌyɛmbahʉ ya tsꞌonda̱hi núꞌʉ toꞌo di pɛꞌtsi. Ngu stá ꞌraꞌathohʉ nuna tsꞌɛdina̱, njabʉ nehe ma gui fatsꞌithohohʉ ya ja̱ꞌi. \p \v 9 Oxqui ma gui ha̱xhʉ ra boja̱ pa ja ra ꞌñu, nixi ra tꞌaxi nixi ra oro nixi ra cobre. \v 10 Ne oxqui ha̱xhʉ ni ꞌnara ꞌbatsꞌi, ni ri mponga dutuhʉ ni ri mponga zɛxthihʉ nixi ri bordohʉ, ngueꞌa̱ ra mɛfi rí ꞌñepi da tꞌumbabi núꞌa̱ te øꞌtua ra ꞌbɛdi. \p \v 11 Ne nu xcrí tsøñhʉ ja ꞌnara da̱nga hnini o ꞌnara tꞌʉca hnini, gui hyoñhʉ ꞌnara ja̱ꞌi núꞌa̱ dra hoja̱ꞌi, ne ja gui ꞌbʉhʉni ja rá nguꞌa̱ asta hingui pøñhʉ de núꞌa̱ ra hniniꞌa̱. \v 12 Y nu xcrí cʉthʉ ja núꞌa̱ ra nguꞌa̱, gui ꞌyapabihʉ Ajua̱ da ja̱pi nuya mengu de núꞌa̱ ra nguꞌa̱. \v 13 ꞌBʉ nuya mengu de nura nguꞌa̱ da ꞌraꞌahʉ ntsaya, nuꞌbʉ́ Ajua̱ ma da ja̱piꞌʉ. Pe nuꞌbʉ hinda ꞌraꞌahʉ ntsaya, Ajua̱ hinda ma da ja̱piꞌʉ. \v 14 ꞌBʉ ni ꞌnara mengu de núꞌa̱ ra hniniꞌa̱ hinda gamfri núꞌa̱ gui xiphʉ ne hinda hñuxa ntꞌøde, nuꞌbʉ́ pøñhʉ de núꞌa̱ ra nguꞌa̱ o de núꞌa̱ ra hniniꞌa̱ ne gui fɛꞌma ri uahʉ pa da hyø núꞌa̱ ra hai xa nthuꞌti de núꞌa̱ ra hniniꞌa̱. \v 15 Majua̱ni dí xiꞌahʉ, ra pa de ra nga̱xhmai núꞌa̱ ra hnini hinda hñuxa ntꞌøde núꞌa̱ gui xiphʉ, maꞌna ma da nda̱ngui yá tsꞌoqui nura hniniꞌa̱ que ra hnini Sodoma ne Gomorra. \s1 Ya ntꞌʉtsate ne ya ntsꞌoꞌmʉi \p \v 16 Nubyá dí pɛhnꞌaꞌihʉ gui maha gui ꞌyohʉ ngu ya zi dɛti madetho ja ya zate. Hangue xi da nsuhʉ ngu ꞌnara quꞌeña̱, pe oguí øthʉ ra ntsꞌoꞌmʉi, njahʉ ngu ꞌnara zi domitsu hingui øtꞌa ra ntsꞌoꞌmʉi. \v 17 Ne xi da nsuhʉ, ngueꞌa̱ ya ja̱ꞌi ma da zixꞌahʉ ja ya tsꞌʉtbi, ne ma da zixꞌahʉ ja yá nija̱ꞌʉ pa ja dí napꞌaꞌihʉni. \v 18 Núꞌʉ́ ma da zixꞌahʉ ja ya tsꞌʉtbi y asta ja ya da̱nga nda̱ po rá nguecagui. Hangue njabʉ da za gui damajua̱nihʉ de guecagui ja yá thandi ya nda̱ ne núꞌʉ hingyá me Israel. \v 19 Nu sta tsꞌixꞌahʉ ntsꞌa̱hni, osta ma da du ri mʉihʉ de núꞌa̱ te ma gui ma̱ñhʉ, nixi gui beñhʉ ꞌmɛtꞌo núꞌa̱ ma gui ma̱ñhʉ, ngueꞌa̱ nura ora ma gui ña̱hʉ, Ajua̱ go da ꞌraꞌahʉ ya noya. \v 20 Nuꞌahʉ́ hingo ma gui ña̱sɛhʉ; nurá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱ ra Dada go gueꞌa̱ ma da xiꞌahʉ te ma gui ma̱ñhʉ. \p \v 21 Nuya paꞌʉ nuya ja̱ꞌi ma da ꞌñʉtsasɛui yá cu ne da da pa da tho. Ya dada ma da da yá ba̱tsi y ya ba̱tsi ma da nøꞌtua yá dada, ne da da pa da tho nehe. \v 22 Gatho ya meximhai ma da ʉtsaꞌihʉ ngueꞌa̱ guí ma̱ñhʉ ma noya. Pe nuꞌa̱ tóꞌo da zɛti asta rá nga̱tsꞌi, núꞌá̱ go gueꞌa̱ da mpøhø. \v 23 Nuꞌbʉ da tꞌʉtsaꞌihʉ ja ꞌnara hnini, pøñhʉ de guehni, rí maha maꞌna ra hnini. Majua̱ni dí xiꞌahʉ, hingri juatho gui ꞌyohʉ gatho ya hnini de ra hai Israel ha Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ya da yopa zøhø maꞌnaꞌqui. \p \v 24 ꞌNara xahnate maꞌna ja rá nsu que rá nxadi; ꞌnara hmu maꞌna ja rá nsu que rá ꞌbɛgo. \v 25 Nura nxadi mahyoni da thogui ngu tho rá xahnate, nehe ra ꞌbɛgo mahyoni da thogui ngu tho rá hmu. Nja ngu ꞌnara dada ꞌbʉ da tꞌembabi gue go ra Beelsebú, nuꞌbʉ́ ya mengu rá ngu da tꞌembabiꞌʉ mahyɛgui nehe. \s1 Toꞌo mahyoni gui tsuhʉ \r (Lc. 12:2-9) \p \v 26 Hangue dí xiꞌahʉ oxqui tsuhʉ núꞌa̱ ma gui thoguihʉ. Masque ꞌbʉ te da tꞌøꞌtꞌaꞌihʉ mantꞌa̱gui, pe rá nga̱tsꞌi ra pa ja ma da hnequini gatho núꞌa̱ te xa tꞌøꞌtꞌahʉ, ngueꞌa̱ gatho núꞌa̱ te tꞌøtꞌe mantꞌa̱gui ma da fa̱di. \v 27 Núꞌa̱ dí uꞌtꞌaꞌihʉ sɛhɛ mantꞌa̱gui ma gui utuahʉ gatho ya ja̱ꞌi. Nehe núꞌa̱ dí xiꞌasɛhʉ zi njante ma gui ma̱ñhʉ ntsꞌɛdi pa da ꞌyøde gatho ya ja̱ꞌi. \v 28 Oxqui tsuhʉ toꞌo da hyoꞌahʉ, ngueꞌa̱ nuri almahʉ hinda za to da hyopꞌahʉ. Nuꞌa̱ tóꞌo mahyoni gui tsuhʉ, nu Ajua̱, ngueꞌa̱ nuꞌá̱ ha̱, tsa da mɛhnꞌa ri almahʉ ne ri ngøquꞌeihʉ ja ra nidu. \p \v 29 Nuya zi tsꞌintsꞌʉ hintsꞌʉ ri muui asta ꞌba yoho por ñodmi, ne hingui tagui tusɛꞌʉ ꞌbʉ hingo rá paha Ajua̱ ra Dada. \v 30 ¿Xihma̱ꞌihʉ? Nuꞌahʉ maꞌna grí muuihʉ ja rá thandi Ajua̱, ngueꞌa̱ asta nuri sta̱hʉ ꞌmede. \v 31 Hangue oxqui ma gui ntsuhʉ, ngueꞌa̱ maꞌna grí muuihʉ que ya zi tsꞌintsꞌʉ. \s1 Núꞌʉ toꞌo damajua̱ni de ra Jesu ja yá thandi ya ja̱ꞌi \r (Lc. 12:8-9) \p \v 32 Nuꞌa̱ tóꞌo ma da damajua̱ni de guequi ja yá thandi ya ja̱ꞌi, nequi nehe ma ga damajua̱ni de gueꞌa̱ ja rá thandi ma Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi. \v 33 Pe nuꞌa̱ tóꞌo da ncøni de guequi ja yá thandi ya ja̱ꞌi, nequi nehe ma ga xipa ma Dada núꞌa̱ bí ꞌbʉi mahetsꞌi gue himbi ne bi gamfrigui. \s1 Ma da hegue ya ja̱ꞌi po rá ngue ra Jesu \r (Lc. 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 Oguí hu ri mʉihʉ gue ngueꞌa̱ stá ehe ya hinda nja ra tuhni ja ra ximhai; nuꞌá̱ ma da nja ngueꞌa̱ stá ehe. \v 35 Nuya tꞌʉ da nøꞌtua yá dada, ne ya tꞌixu da nøꞌtua yá na̱na̱, ha nuya tsꞌihuɛ da nøꞌtua yá suegra. \v 36 Y njabʉ nuyá ncontra ya ja̱ꞌi ma da bønsɛ de ja yá nguꞌʉ. \p \v 37 Nuꞌa̱ tóꞌo maꞌna go ri ma̱di rá dada o rá na̱na̱ que guecagui, núꞌá̱ hinda za da dɛngagui. Nehe nuꞌa̱ tóꞌo maꞌna go ri ma̱di rá tꞌʉ o rá tꞌixu que guecagui, neꞌa̱ hinda za da dɛngagui. \v 38 Nehe nuꞌa̱ tóꞌo hinda ꞌñɛi pa da dɛngagui masque da tho ya ntꞌʉtsate ne ya ꞌbɛtsa, núꞌá̱ hinda za da dɛngagui. \v 39 Nuꞌa̱ tóꞌo ri ma̱di rá te nuua ja ra ximhai, ma da ꞌbɛdi rá te pa nza̱ntho, pe nuꞌa̱ tóꞌo da dɛngagui masque da du po rá nguequi, ma da zʉdi rá te pa nza̱ntho. \s1 Ya hoga tha̱ha̱ de mahetsꞌi \r (Mr. 9:41) \p \v 40 Nuꞌʉ tóꞌo da ꞌraꞌahʉ ntsaya, go guequi ri ꞌraca ntsaya. Ha nuꞌʉ tóꞌo da ꞌraca ntsaya, go ri umba ntsaya ma Dada núꞌa̱ toꞌo bá pɛncagui. \v 41 Nuꞌa̱ tóꞌo da umba ntsaya ꞌnará ꞌmɛhni Ajua̱, ma da hña̱nga ra tha̱ha̱ nehe ngu ma da hña̱ni ꞌnará ꞌmɛhni Ajua̱. Ha nuꞌa̱ tóꞌo da umba ntsaya ꞌnara ja̱ꞌi ngueꞌa̱ øte Ajua̱, neꞌa̱ ma da hña̱nga ra tha̱ha̱ ngu núꞌa̱ ma da hña̱ni núꞌa̱ øte Ajua̱. \v 42 Núꞌahʉ ma nxadiꞌihʉ, ꞌbʉ tóꞌo da ꞌraꞌahʉ ma̱di tsꞌʉ ra dehe gui tsihʉ ngueꞌa̱ ma nxadiꞌihʉ, majua̱ni dí xiꞌahʉ gue nura ja̱ꞌiꞌa̱ hinda ma da ꞌbɛdi rá tha̱ha̱. \c 11 \s1 Ra Xuua Xiꞌtsate bi mɛhna yoho yá nxadi pa bá cꞌa̱ꞌtsa ra Jesu \r (Lc. 7:18-35) \p \v 1 Nu mi uadi ra Jesu bi xipabi te ma da mɛfi núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi, núꞌá̱ bi ma ja ya hnini de núꞌa̱ ra haiꞌa̱ pa da ma̱nga ra ma̱ca noya. \p \v 2 Y de mi ofadi nura Xuua Xiꞌtsate bi ꞌyøde de núꞌa̱ mi øtꞌa ra Jesu. Nuꞌbʉ́ bi mɛhna yoho yá nxadi núꞌʉ mri ꞌñoui pa da ꞌyambabiꞌa̱, \v 3 ne bi ꞌñembi: \p ―¿Ha go gueꞌi rá ꞌmɛhniꞌi Ajua̱ núꞌa̱ dí tøꞌmhe, o ga tøꞌmhe maꞌna da ꞌñepʉ? \p \v 4 Ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembi: \p ―Rí maha gui xiphʉ ra Xuua de núꞌa̱ guí ødehʉ ne núꞌa̱ guí hanthʉ. \v 5 Bá xiphʉ gue ya goda xo yá da, ya doua ri ꞌyo, ya gogu øde, nuꞌʉ tsʉ ra lepra ña̱ni, nuꞌʉ xa du ri yopa nte, ha nuya zi hyoya nehe øde ra ma̱ca noya. \v 6 Nja̱pi núꞌa̱ toꞌo camfri gue go guecagui rá ꞌmɛhnigui Ajua̱. \p \v 7 De mi menga yá nxadi ra Xuua Xiꞌtsate, ra Jesu bi mʉdi bi xipa ya ja̱ꞌi de rá ꞌbɛfi ra Xuua, ne bi ꞌyøꞌtua ya ntꞌani bi ꞌñembabi: \p ―Xi de gá maha ja ra mbonthi, ¿te rá ꞌbɛ uá hanthʉni? ¿Ha gue uá hanthʉ ꞌnara ꞌñøhø mi otho rá tsꞌɛdi ꞌñena ꞌnara doxꞌo ri ndudetho ra nda̱hi? Hina ¿ngue ha̱? \v 8 Nuꞌbʉ́, ¿te rá ꞌbɛ ma uá hanthʉ? ¿Ha gue uá hanthʉ ꞌnara ꞌñøhø xqui hye ꞌraya dutu mahotho? Hina ¿ngue ha̱? Ngueꞌa̱ nuꞌʉ tóꞌo pɛpa ya nda̱ nuua ja ra ximhai, go gueꞌʉ ꞌbʉi ja yá da̱nga ngu ya nda̱ ne go gueꞌʉ ri nhye xi xá hño. \v 9 Nuꞌbʉ́, ¿te rá ꞌbɛ gá ma uá hanthʉ? ¿Ha gue hingue ꞌnará ꞌmɛhni Ajua̱? Ha̱ha̱, ꞌnará ꞌmɛhni Ajua̱. Y hingue hønsɛ gueꞌa̱ rá ꞌbɛfiꞌa̱. \v 10 Nura Xuua Xiꞌtsate go gueꞌa̱ bá ehe bá ꞌbɛtꞌo de guequi, ne gueꞌa̱ xqui ma̱ Ajua̱ ma Dada ja ra Ma̱ca Tꞌofo ne bi ꞌñena: \q1 Nugui dí pɛhna ꞌna toꞌo ri ꞌbɛtꞌo de gueꞌi \q1 pa da hyocꞌa ri ꞌñu. \m \v 11 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ de gatho nuya ja̱ꞌi xa ꞌmʉiua ja ra ximhai xa njoꞌo ni ꞌna di ja rá nsu ngu ra Xuua Xiꞌtsate, pe nuꞌa̱ tóꞌo xa yʉtꞌa ja rá hmanda Ajua̱, maꞌna xa nja̱pi que ra Xuua. \p \v 12 Nu mi mʉdi bi nxiꞌtsate ra Xuua, núꞌá̱ bi da̱ma nupa yá mfeni ya ja̱ꞌi pa da da̱ma ñobri pa da yʉthma̱ꞌʉ ja rá hmanda Ajua̱. Y nuꞌʉ tóꞌo øtꞌa ra tsꞌɛdi pa da yʉtꞌi, cʉtꞌi ja rá hmanda Ajua̱. \v 13 Ngueꞌa̱ nu mi zøhø ra Xuua, gueꞌbʉ bi nja ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga ra Moise ne maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱ núꞌbʉ mi ma̱ gue da ꞌñehe ra Nda̱ de mahetsꞌi pa da nda̱. \v 14 Nehe bi ma̱ñꞌʉ gue ra ba̱di Elía mi pɛꞌtsi da yopa mengui, y ya bi njabʉ ngu núꞌa̱ xqui ma̱ñꞌʉ ngueꞌa̱ ra Xuua go gueꞌa̱ rá mpøte ra Elía. Camfrihʉ núꞌa̱ dí xiꞌahʉ. \v 15 Nuꞌa̱ tóꞌo pɛꞌtsa ra paha da gamfri nuya ya noya dí xiꞌahʉ, dá gamfri. \p \v 16 ¿Ngu toꞌo ga hyɛcuabihʉ núꞌʉ ya ja̱ꞌi hingui camfrigui? Nuꞌʉ́ ri nhyɛcuaui ya ba̱tsi núꞌʉ hu ja ra tai ꞌñeni ne pɛꞌmda, ne ri ntsʉhui maꞌra yá miba̱tsiui. \v 17 Ne embabi: “Nuje dá mpɛꞌmdahe ne hingá ne gá neihʉ. Dá maha ja ra ntꞌagui dá nzonihe, pe nuꞌahʉ nixi himbi du ri mʉihʉ. Nuꞌbʉ́ ¿te guí nehʉ?” Njabʉtho nehe núꞌʉ ya da̱nga ja̱ꞌibya, núꞌʉ́ ni ꞌnara tꞌøtꞌe hingui ho. \v 18 Nura Xuua Xiꞌtsate mi tꞌembi gue mi pɛꞌtsa ra tsꞌonda̱hi ngueꞌa̱ hinto mri ñuniui nixi mri ntsiui ya tixfani. \v 19 Nepʉ ꞌmɛfa de ra Xuua bi zø Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, nuꞌá̱ ha̱, toꞌoraza ri ñuniui ne ri ntsiui, hangue ya ja̱ꞌi bi ꞌñena: “Ndi, nuni ra ꞌñøhø xi ra tsꞌoꞌyo y ra tixfani, xi ri ñuniui ne xi ri ntsiui ya tixfani ne ya tsꞌoja̱ꞌi.” Pe nugui dí xiꞌahʉ gue nuya ja̱ꞌi beni njabʉ, hinte yá fa̱diꞌʉ, ngueꞌa̱ ri hnequitho núꞌʉ toꞌo pɛꞌtsa ra mfa̱di, ngueꞌa̱ ri hnequitho ja yá ꞌbɛfi. \s1 Ya hnini dega tsꞌoꞌyøde \r (Lc. 10:13-15) \p \v 20 Nepʉ ra Jesu bi ma̱ nehe de núꞌʉ ya hnini habʉ xqui thogui xqui ꞌyøtꞌa ya da̱nga ntꞌudi. Y bi zʉi núꞌʉ ya ja̱ꞌi de nuya hniniꞌʉ ngueꞌa̱ himbi ntsøꞌmi de yá tsꞌoqui masque bi hyanthma̱ꞌʉ rá tsꞌɛdi Ajua̱. Bi ꞌñembi: \p \v 21 ―¡Huecateꞌihʉ núꞌahʉ gyá menguhʉ Corasí ne gyá me Betsaidahʉ! Ma xi dra castigaꞌihʉ ngueꞌa̱ masque xcá hyanduahʉ rá tsꞌɛdi Ajua̱ pe hinxcá ñobrihʉ de ri tsꞌoquihʉ. ꞌBʉ nuya me Tiro ne ya me Sidó xqui hyanthma̱ha̱ꞌʉ gatho núꞌa̱ xcá hyanthʉbya, núꞌʉ́ xa ntsøꞌma hma̱ha̱ de yá tsꞌoqui, ne xa hñehma̱ꞌʉ dega dumʉi ne xa ncoxa ra ꞌbospi. \v 22 Hangue dí xiꞌahʉ gue núꞌa̱ ra pa de ra nga̱xhmai maꞌna dya da̱ngui ri tsꞌoquihʉ que ra hnini Tiro ne ra hnini Sidó. \v 23 ¡Huecateꞌihʉ núꞌahʉ gyá menguhʉ Ncapernau! Guí hu ri mʉihʉ gue ra da̱ngui ri nsuhʉ, pe hina, ngueꞌa̱ ma gui nhuatihʉ ngueꞌa̱ hinxcá ñobrihʉ de ri tsꞌoquihʉ. ꞌBʉ nuya me Sodoma xqui hyanthma̱ha̱ nuya ya da̱nga ntꞌudi ngu núꞌa̱ xcá hyanthʉbya, nuꞌbʉ́ hinxra huatihma̱, di jatho núꞌa̱ ra hninihma̱. \v 24 Hangue dí xiꞌahʉ gue núꞌa̱ ra pa yá nga̱tsꞌi ya pa maꞌna dya da̱ngui ri tsꞌoquihʉ que ra hnini Sodoma. \s1 Bá ehʉ pa gui tsayahʉ \r (Lc. 10:21-22) \p \v 25 Nepʉ ra Jesu bi ꞌyapa Ajua̱ rá Dada ne bi ꞌñena: \p ―Dí xøcambeniꞌi ma Dadaꞌi núꞌi grá Nda̱ de mahetsꞌi ne de ra ximhai. Dí ꞌraꞌa njama̱di ngueꞌa̱ xcá utua ri noya núꞌʉ toꞌo hingyá ba̱mhya̱, y nuꞌʉ tóꞌo ya ba̱mhya̱ ne ya ꞌñetsꞌi himbi zo yá mfeni. \v 26 Y gatho núꞌa̱ xcá øtꞌe go gueꞌa̱ ri paha, ma Dadaꞌi. \p \v 27 ꞌMɛfa ra Jesu bi ꞌñemba yá nxadi: \p ―Ma Dada bi ꞌracagui gatho ra mfa̱di. Joꞌo toꞌo pa̱tca ma mfeni, hønsɛ ma Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi, núꞌá̱ ha̱, go gueꞌa̱ pa̱tca ma mfeni. Nehe joꞌo toꞌo xa ba̱tua rá mfeni ma Dada, hønsɛ nuga ha̱, ngueꞌa̱ go gueque rá Tꞌʉgui, nehe núꞌʉ toꞌo stá huahni, neꞌʉ pa̱tuabi rá mfeni ma Dada ngueꞌa̱ go stá utuabiꞌʉ. \v 28 Bá ehʉ gatho núꞌahʉ grí mpɛfihʉ ne xi grí nduhʉ pa ga tsʉcꞌa ri ꞌbatsꞌihʉ pa gui tsayahʉ. \v 29 Ngu ꞌnara ntꞌɛi dega nda̱mfri thuꞌtsua ra yugo pa da tꞌɛi, njabʉ nehe nuꞌahʉ gui hña̱ñhʉ núꞌa̱ ra yugo ga huꞌtsꞌahʉ pa da za ga uꞌtꞌahʉ ma hogaꞌmʉi, pa da za gui nhyoja̱ꞌihʉ nehe ngugui, ngueꞌa̱ nuga drá hoja̱ꞌi y hindrá ꞌñetsꞌi, y njabʉ ya hinda zabiꞌihʉ nixi da du ri mʉihʉ. \v 30 Ngueꞌa̱ nura yugo dí huꞌtsꞌahʉ hinda ʉñꞌahʉ, y núꞌa̱ ra ꞌbatsꞌi dí tuꞌtꞌahʉ hingui ma gui tsamahñʉhʉ. \c 12 \s1 Ya nxadi bi doca ya nga̱ha̱ gá trigo ra pa dega tsaya \r (Mr. 2:23-28; Lc. 6:1-5) \p \v 1 ꞌNara pa ra Jesu co yá nxadi bi ꞌranga ja ꞌnara ua̱trigo. Y nura paꞌa̱ mi nsabdo, y gueꞌa̱ ra pa dega tsaya. Ne nuya nxadi mi tsʉ ra thuhu hangue bi mʉdi bi docua yá nga̱ha̱ ya trigo pa bi ziꞌʉ. \v 2 Y mi hyanda njabʉ ya fariseo bi ꞌñemba ra Jesu: \p ―¿Hanja øtꞌa njabʉ ri nxadi? Nuyʉ́ hindí ꞌñepi da ꞌyøtꞌa njabʉ núꞌa̱ ra pa dega tsaya. \p \v 3 Pe ra Jesu bi da̱tuabiꞌʉ bi ꞌñembi: \p ―¿Ha hinxcá hñeꞌthʉ habʉ ma̱ de núꞌa̱ bi ꞌyøtꞌa ra Davi núꞌbʉ mi tsʉ ra thuhu co núꞌʉ mri ꞌñoui? \v 4 Nuꞌá̱ bi yʉtꞌa mbo rá nija̱ Ajua̱ ne bi zi núꞌʉ ya thuhme xqui nja̱pi. Ha núꞌá̱ ne núꞌʉ mri ꞌñoui hingo mri ꞌñepa hma̱ha̱ xa zi nura thuhmeꞌa̱, hønsɛ ya macja̱ ha̱. \v 5 ¿Ha hinxcá hñeꞌtihʉ nehe ja rá ley ra Moise gue nuya macja̱ di mpɛfi ja ra nda̱nija̱ masque ya pa dega tsaya pe hinte ma tsꞌoqui øtꞌe? \v 6 Ha nuga dí xiꞌahʉ gue ꞌbʉcua núꞌa̱ toꞌo maꞌna ja rá nsu que ra nda̱nija̱. \v 7 Mahyoni gui pa̱hʉ te rí bønga nuya ya noya bi ma̱nga Ajua̱ ma Dada ja ra Ma̱ca Tꞌofo ne bi ꞌñena: “Nuga maꞌna dí ne gui mpɛꞌtsuahʉ ra nthecate ꞌna ngu ꞌna que gui tsincahʉ ya mboꞌoni pa gui hyohʉ gui ꞌbahaguihʉ.” ꞌBʉ gri pa̱hma̱hʉ te rí bønga nuya ya noya, nuꞌbʉ́ hinxcá ña̱pahma̱hʉ núꞌʉ hinte ma tsꞌoqui tu. \v 8 Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi go gueꞌa̱ pɛꞌtsa ra tsꞌɛdi pa da manda masque ra pa dega tsaya. \s1 ꞌNara ꞌñøhø xqui ꞌyotꞌa ꞌnará ꞌyɛ \r (Mr. 3:1-6; Lc. 6:6-11) \p \v 9 Y ra Jesu bi thogui de guehni ne bi ma bá cʉtꞌa ja ra nija̱. \v 10 Y ja mi ꞌbʉhni ꞌnara ꞌñøhø xqui ꞌyotꞌa ꞌnará ꞌyɛ. Y nuya fariseo mi ꞌbʉhni bi ꞌyamba ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―¿Ha gue rí ꞌñepi gui ꞌyøthe ꞌnara ja̱ꞌi nura pa dega tsaya? \p Nuꞌʉ́ mi ambabi njabʉ pa da ña̱pahma̱ꞌa̱. \p \v 11 Pe ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Toꞌo ꞌna de gueꞌahʉ gri pɛꞌtshʉ ꞌnara zi dɛti, nepʉ da zo ja ꞌnara oꞌtsi ne hingui hña̱ihʉ ngueꞌa̱ ra pa dega tsaya? Pɛꞌtsi gui hña̱ihʉ. \v 12 ¿Ha gue hingue maꞌna di muui ꞌnara ja̱ꞌi que ꞌnara dɛti? Hangue mahyoni ga øthʉ ya hoga ꞌbɛfi masque ra pa dega tsaya. \p \v 13 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabi núꞌa̱ ra ꞌñøhø toꞌo xqui ꞌyotꞌa rá ꞌyɛ: \p ―Ha̱ua ri ꞌyɛ. \p Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi tʉnga rá ꞌyɛ, nepʉ ꞌbestho bi ña̱ni ne bi gohi ngu mi nja núꞌa̱ maꞌna rá ꞌyɛ. \v 14 Nuꞌbʉ́ ya fariseo bi bøni de guehni pa bi ꞌñʉꞌti hanja da za da hyohma̱ ra Jesu. \s1 Ra ba̱di Isaía xqui ma̱ de ra Jesu \p \v 15 Pe nuꞌá̱ bi ba̱tho te mi beniꞌʉ ne bi ma de guehni y bi dɛna ndunthi ya ja̱ꞌi. Y mi øthebi gatho núꞌʉ toꞌo mi hñeni. \v 16 Ne bi hñuꞌmba ra hña̱ ya daꞌthi núꞌʉ xqui ꞌyøthe gue hinto da xipabi de núꞌa̱ xqui ꞌyøꞌtuabiꞌʉ. \v 17 Bi ma̱nga ra Jesu njabʉ pa bi nja ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga ra ba̱di Isaía gue Ajua̱ bi ꞌñena: \q1 \v 18 Guehna ma hoga ꞌmɛhni stá pɛhni \q1 ne guehna ma hma̱di ne xi dí hopa rá ꞌmʉi. \q1 Ga umbabi ma Ma̱ca Nda̱hi pa da zofo gatho ya ja̱ꞌi ꞌbʉ ja rá ngʉni ra ximhai, \q1 pa da ba̱diꞌʉ gue ma ga ha̱ꞌmba nguɛnda. \q1 \v 19 Nuꞌá̱ hinto ma da ntsanoyaui, \q1 nixi toꞌo ma da maꞌtiui ja ya ꞌñu. \q1 \v 20 Ma hoga ꞌmɛhni ma da nupa yá mfeni núꞌʉ toꞌo hintsꞌʉ tsɛdi yá jamfri, ngu ꞌñena ꞌnara doxꞌo xa dehmi, \q1 ne ma da mɛꞌtsua ra nthecate núꞌʉ toꞌo ja xa gamfri, ngu ꞌñena ꞌnara tꞌʉca ñotꞌi hintsꞌʉ di yotꞌatho. \q1 Ne ma da ꞌñudi ra hogaꞌmʉi asta hinda ꞌmɛdi ra ntsꞌoꞌmʉi. \q1 \v 21 Y ya ja̱ꞌi de gatho rá ngʉni ra ximhai ma da gamfribi rá noyaꞌa̱. \s1 Bi tꞌembabi ra Jesu gue mi ha̱npa rá tsꞌɛdi ra nda̱ de ya tsꞌonda̱hi \r (Mr. 3:19-30; Lc. 11:14-23; 12:10) \p \v 22 Nepʉ ra Jesu bá tsꞌimpabi ꞌnara ja̱ꞌi mrá gone ne mrá goda ngueꞌa̱ mi pɛꞌtsa ꞌnara tsꞌonda̱hi, y nuꞌá̱ bi ꞌyɛmbabi. Y ꞌbestho ra oraꞌa̱ bi za bi ña̱ ne bi hyandi. \v 23 Hangue gatho ya ja̱ꞌi mi ꞌbahni xi bi ꞌyø ne bi ꞌñémbabiꞌʉ ꞌna ngu maꞌna: \p ―¿Ha go guehni rá tꞌʉ ra nda̱ Davi núꞌa̱ toꞌo xqui mɛhni Ajua̱ pa da nda̱ ꞌbʉ? \p \v 24 Y nu mi ꞌyøde ya fariseo bi ma̱nga ya ja̱ꞌi njabʉ, nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi ꞌñémsɛꞌʉ: \p ―Nuní hingue co rá tsꞌɛdisɛ ɛnga ya tsꞌonda̱hi, nuní ha̱npa rá tsꞌɛdi ra Beelsebú núꞌa̱ ra nda̱ de ya tsꞌonda̱hi. \p \v 25 Pe ra Jesu bi ba̱tuatho yá mfeniꞌʉ ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌbʉ ꞌnara hnini da hyegue ne da ntunsɛhɛ, nuꞌbʉ́ da ꞌmɛtho núꞌa̱ xa mɛfiꞌʉ. Ha nuꞌbʉ ꞌnara ꞌmʉi da ntunsɛhɛ, hinda za da ꞌmʉi xá hño, da nhuata ra ꞌmʉi. \v 26 Xi ra tsꞌonda̱hi, ¿hanja da za da ꞌyɛnga rá mitsꞌonda̱hiui? Hinda za, ngueꞌa̱ nuꞌbʉ njabʉ da ꞌñotho yá tsꞌɛdi ꞌna ngu ꞌna ne da nhuati gatho. \v 27 Guí eñhʉ gue nuga dí ɛnga ya tsꞌonda̱hi co rá tsꞌɛdi ra nda̱ de ya tsꞌonda̱hi. Xi ri ꞌmɛhnihʉ, ¿con toꞌo rá tsꞌɛdi ɛnga ya tsꞌonda̱hi ꞌbʉ? Go dá xiꞌahʉꞌʉ. \v 28 Nuga dí ɛnga ya tsꞌonda̱hi co rá tsꞌɛdi rá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱ ma Dada, hangue njabʉ pa̱hʉ gue ya xa zøhø ra Nda̱ de mahetsꞌi pa da nda̱. \p \v 29 Hinda za da yʉtꞌa ꞌnara be ja rá ngu ꞌnara ja̱ꞌi núꞌa̱ xi di o rá tsꞌɛdi ꞌbʉ hingue ꞌmɛtꞌo da mihi ne da duꞌti pa da bepi núꞌa̱ te pɛꞌtsi. \p \v 30 Nuꞌʉ tóꞌo hingui ꞌyo con gueque, núꞌʉ́ di ʉtsagui. Nehe nuꞌʉ tóꞌo hingui faxqui ga muntsꞌa ma sofo, núꞌʉ́ go xantho. \p \v 31 Dí xiꞌahʉ gue gatho ya tsꞌoqui øtꞌa ya ja̱ꞌi ne gatho ya tsꞌone ma̱ñꞌʉ, ma dra pumbabiꞌʉ. Pe nuꞌa̱ tóꞌo da zamba rá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱, nura ja̱ꞌiꞌa̱ hindra pumbabi. \v 32 Nuꞌa̱ tóꞌo da zani Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, nuꞌá̱ dra pumbabi, pe nuꞌa̱ tóꞌo da zanga ra Ma̱ca Nda̱hi hindra pumbabi nixi nubya ni pa nza̱ntho. \s1 Ya ꞌbai gá za fa̱ditho po yá fruta \r (Lc. 6:43-45) \p \v 33 ꞌNara hoga ꞌbai gá za unga ya hoga fruta, ha ꞌnara tsꞌo ꞌbai gá za unga ya tsꞌo fruta. Hangue njabʉ da za gui pa̱dihʉ ndaꞌa̱ ra hoga ꞌbai gá za y ndaꞌa̱ hingrá hoga ꞌbai gá za. \v 34 Nuꞌahʉ xi gyá tsꞌoꞌmʉihʉ guí njahʉ ngu ya quꞌeña̱ tsate. ¿Hanja da za gui ma̱ñhʉ ya hoga noya ꞌbʉ guí beñhʉ ya tsꞌomfeni? Ngueꞌa̱ núꞌa̱ guí beñhʉ ja ri mfenihʉ go gueꞌa̱ guí ma̱ñhʉ nehe. \v 35 Nuꞌa̱ tóꞌo benga ya hoga mfeni ma̱nga ya hoga noya, ha nuꞌa̱ tóꞌo benga ya tsꞌomfeni ma̱nga ya tsꞌonoya. \v 36 Nuga dí xiꞌahʉ gue gatho núꞌa̱ te gui ma̱ñhʉ ne hingui jamasuhʉ, pɛꞌtsi te gui tha̱dihʉ nura paꞌa̱ ma da tha̱pꞌahʉ nguɛnda. \v 37 Ngueꞌa̱ Ajua̱ go gueꞌa̱ ma da hña̱pꞌahʉ nguɛnda de gatho núꞌa̱ guí ma̱ñhʉ, ne ja ma da hnequini tengu ri hñoja̱ꞌihʉ ne tengu ri ntsꞌoꞌmʉihʉ. \s1 Ya tsꞌoja̱ꞌi adi ꞌnara ntꞌudi \r (Mr. 8:12; Lc. 11:29-32) \p \v 38 Nepʉ ꞌraya xahnate de ra ley ne ya fariseo mi ꞌbʉhni bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Xahnate, dí nehe gui ꞌñutcahe ꞌraya ntꞌudi pa ga pa̱he ua xi majua̱ni go xpá mɛñꞌaꞌi Ajua̱. \p \v 39 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱tuabi ne bi ꞌñembi: \p ―Nuꞌahʉ́ gyá tsꞌoja̱ꞌihʉ ne gyá ꞌña̱gamfrihʉ hangue guí adihʉ ꞌnara ntꞌudi gui hyanthʉ pa gui camfrihʉ. Pe nuga, hinga ma ga uꞌtꞌaꞌihʉ ni ꞌnara ntꞌudi. Hønsɛ ndaꞌa̱ da tꞌuꞌtꞌahʉ, núꞌa̱ ra ntꞌudi de ra Joná rá ꞌmɛhni Ajua̱. \v 40 Nuꞌá̱ bi ꞌyo hñu pa ne hñu xuui mbo rá mʉi ꞌnara da̱nga hua̱. Njabʉ nehe Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ma da ꞌmʉi hñu pa ne hñu xuui mbo ra hai. \v 41 Ha ꞌmɛfa bi ma ra Joná bá zofo ya ja̱ꞌi de ra hnini Ninive, ha nuꞌʉ́ ꞌbestho bi ntsøꞌmi de yá tsꞌoqui. Ha nubyá ꞌbʉcua ꞌna toꞌo maꞌna xi ja rá nsu que ra Joná, pe nuꞌahʉ hinxcá camfrihʉ. Hangue ja rá nga̱tsꞌi ra pa ma xi da ña̱pꞌaꞌihʉ ya me Ninive, ngueꞌa̱ masque xcá hyanduabihʉ rá tsꞌɛdi Ajua̱ pe hinxcá camfrihʉ. \v 42 Nehe núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ mrá nda̱ de ra hai Arabia mi ꞌyøde gue ra Salomó xi mi ja ndunthi rá mfa̱di. Núꞌá̱ bá ehe bi cꞌa̱ꞌtsiꞌa̱ masque xi ntsꞌɛdi mi yabʉ rá hai, pa da ꞌyøde núꞌa̱ mi ma̱ñꞌa̱. Pe nubyá ꞌbʉcua ꞌna toꞌo maꞌna xi ja rá nsu que ra Salomó, pe nuꞌahʉ hinxcá camfrihʉ. Hangue ja rá nga̱tsꞌi ra pa ma da ña̱pꞌahʉ núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ꞌa̱ ngueꞌa̱ masque xcá hyanduabihʉ rá tsꞌɛdi Ajua̱ pe hinxcá camfrihʉ. \s1 Ra Jesu bi ma̱ ꞌnara ꞌbede de ra tsꞌonda̱hi bi mengui \r (Lc. 11:24-26) \p \v 43 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñena: \p ―Nuꞌbʉ ꞌnara tsꞌonda̱hi da bønga de ja ꞌnara ja̱ꞌi, nura tsꞌonda̱hiꞌa̱ ꞌyo habʉraza ja ya mbonthi honi hma̱ha̱ habʉ da ꞌmʉi, pe hingui tsʉdi. Nuꞌbʉ́ ma da ma̱nsɛꞌa̱ ne da ꞌñena: \v 44 “Pøde ma ga pengui habʉ dá pøni pa ja ga yopa ꞌbʉhni.” Ha nu stí menguiꞌa̱ da zʉdi núꞌa̱ ra ꞌñøhø ne guetꞌatho rá mfeni ngu bi zogui ra tsꞌonda̱hi, nuꞌbʉ́ nja ngu ꞌnara ngu xa ꞌbastꞌi ne xá ntꞌaxi pe hinto ꞌbʉi. \v 45 Nuꞌbʉ́ núꞌa̱ ra tsꞌonda̱hiꞌa̱ da ma da tsi má yoto ya tsꞌonda̱hi núꞌʉ maꞌna xi strá ntsꞌo que gueꞌa̱, nepʉ da yʉtꞌa ja núꞌa̱ ra ꞌñøhø núꞌa̱ mi guetꞌatho rá mfeni. Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ maꞌna strá ntsꞌo rá mfeni que rá mʉdi. Hangue núꞌahʉ gyá tsꞌoja̱ꞌihʉ ma gui njahʉbʉ nehe ꞌbʉ hingui ñobrihʉ. \s1 Rá na̱na̱ ne yá cu ra Jesu \r (Mr. 3:31-35; Lc. 8:19-21) \p \v 46 Y de mi utuate ra Jesu, bi zøhø rá na̱na̱ ne yá cu mi ꞌbai møte ra ngu habʉ mi utuateꞌa̱ ne mi ne da ña̱uiꞌa̱. \v 47 Nuꞌbʉ́ ꞌnara ja̱ꞌi bi ꞌñemba ra Jesu: \p ―ꞌBacua møte ri na̱na̱ co ri cu hoñꞌi gui ña̱ui ꞌna̱. \p \v 48 Pe nura Jesu bi da̱tuabi núꞌa̱ toꞌo bi xipabi njabʉ ne bi ꞌñembi: \p ―¿Toꞌo ma na̱na̱ga, ne toꞌo ma cuga? \p \v 49 Nepʉ co rá ꞌyɛ bi ꞌñudi yá nxadi ne bi ꞌñena: \p ―Nuya go guehya ma na̱na̱ ne ma cu. \v 50 Nuꞌa̱ tóꞌo øꞌtua rá paha ma Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi, go gueꞌa̱ ma cu ne ma nju ne ma na̱na̱. \c 13 \s1 Ra ꞌbede de ra motꞌi \r (Mr. 4:1-9; Lc. 8:4-8) \p \v 1 Nepʉ ra paꞌa̱ ra Jesu bi bøni de núꞌa̱ ra ngu habʉ mi ꞌbʉi, ne bi ma bá hudi ja ra ña̱nga ndehe. \v 2 Nepʉ bi ma ndunthi ya ja̱ꞌi bá cꞌa̱ꞌtsiꞌa̱, nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi bøxa ja ꞌnara motsa ne ja bi hñudini, ne gatho ya ja̱ꞌi bi gohini ja ra ña̱nga ndehe. \v 3 Nepʉ bi metuabiꞌʉ ꞌraya ꞌbede pa bi ꞌñutuabi. Nurá mʉdi ra ꞌbede bi mede, bi ma̱ de ꞌnara motꞌi ne bi ꞌñena: \p ―ꞌNara motꞌi bi ma da mpotꞌa ja rá hua̱hi. \v 4 Y nu mi mʉdi bi mpotꞌi, bi dagui ꞌraya zi nda ja ra ꞌñu. Y nuya ndaꞌʉ bi zi ya tsꞌintsꞌʉ. \v 5 Y nu maꞌra ya nda bi dagui ja ya ꞌbodo habʉ mi otho ndunthi ra hai, y nuya ndaꞌʉ ꞌbestho bi føtsꞌe ngueꞌa̱ hinxmá pidi ra hai. \v 6 Y nu mi patꞌa ra hyadi bi huixqui ne bi ꞌyotꞌi ngueꞌa̱ mi otho yá ꞌyʉ. \v 7 Nu maꞌra ya nda bi dagui mbo ja ya ꞌmini, ne mi te ya ꞌmini bi xumi ne bi hyo núꞌa̱ xqui ꞌbotꞌi. \v 8 Ha nu maꞌra ya nda bi dagui ja ra hoga hai, y núꞌʉ ya ndaꞌʉ xi bi cꞌontsꞌi xá hño ne bi hogui, ꞌraya ꞌbai bi unga ꞌna nthebe ya nda, nu maꞌra ya ꞌbai bi unga hñuꞌrate, ha nu maꞌra ya ꞌbai bi unga ꞌnatemaꞌrɛtꞌa ya nda. \v 9 Nuꞌa̱ tóꞌo pɛꞌtsa ra paha da ꞌyøde nuya ya noya dí ma̱, dá ꞌyøde. \s1 Hanja ra Jesu bi zofo ya ja̱ꞌi dega ꞌbede \r (Mr. 4:10-12; Lc. 8:9-10) \p \v 10 Nepʉ yá nxadi bi joni habʉ mi hudi ra Jesu pa bi ꞌyambabi ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja guí zofo ya ja̱ꞌi njabʉ co núꞌʉ ya ꞌbede? \p \v 11 Ra Jesu bi da̱tuabiꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―Nuga dí ma̱nga njabʉ ngueꞌa̱ nuyʉ́ hingui tsa da zo yá mfeni núꞌa̱ dí ma̱ de hanja ri nda̱ Ajua̱, núꞌa̱ hinxqui fa̱di maꞌmɛtꞌo. Ngueꞌa̱ nuyʉ́ hinxa tꞌumba ra mfa̱di pa da ba̱di, pe nuꞌahʉ ha̱, xa tꞌaꞌahʉ ra mfa̱di pa gui pa̱hʉ. \v 12 Y nuꞌahʉ maꞌna ma gui pa̱hʉ ngueꞌa̱ xa tꞌaꞌahʉ ra mfa̱di, nja ngu xa hma̱ gue nuꞌa̱ tóꞌo jababi, maꞌna ma da mɛꞌtsi, ha nuꞌa̱ tóꞌo othobi, ma da tha̱cuabi núꞌa̱ tsꞌʉ pɛꞌtsi. \v 13 Nuyʉ́ dí petuabi njabʉ ngueꞌa̱ ja yá thandi pe hingui handi, ja yá ntꞌøde pe hingui øde, ne ja yá mfeni pe hinte yá fa̱di. \v 14 Hangue bi njabʉ ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga ra ba̱di Isaía mayaꞌbʉ ne bi ꞌñena: \q1 Ma gui ꞌyødehʉ pe hinda zo ri mfenihʉ. \q1 Ma gui hyanthʉ pe hingui ma gui pa̱dihʉ te rí bøni núꞌa̱ guí hanthʉ. \q1 \v 15 Ngueꞌa̱ xi xa megui ri mfenihʉ, \q1 ne hinguí ne gui hñuxhʉ ntꞌøde núꞌa̱ guí ødehʉ, \q1 ne hinguí ne gui pa̱hʉ núꞌa̱ guí hanthʉ. \q1 Nuꞌahʉ hinguí ne gui hanthʉ, \q1 nixi gui ꞌyødehʉ, \q1 nixi gui pa̱hʉ, \q1 ngueꞌa̱ hinguí ne gui ntsøꞌmhʉ pa ga punꞌa ri tsꞌoquihʉ. \m Nuna guehna bi ma̱nga ra ba̱di Isaía de ya ꞌña̱gamfri ja̱ꞌi. \p \v 16 Pe nuꞌahʉ xa ja̱pꞌahʉ Ajua̱, ngueꞌa̱ xcá hyanthʉ co ri thandihʉ, ne xcá ꞌyøhʉ co ri ntꞌødehʉ. \v 17 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue ndunthi yá ꞌmɛhni Ajua̱ núꞌʉ mi ꞌbʉi mayaꞌbʉ ne maꞌra ya hoja̱ꞌi mi nehma̱ꞌʉ xa hyandi ngu núꞌa̱ guí hanthʉbya, pe himbi za bi hyandiꞌʉ. Ne mi nehma̱ da ꞌyøde nuya ya noya guí ødehʉbya, pe himbi za bi ꞌyødeꞌʉ. \s1 Ra Jesu bi ma̱ te rí bønga nura ꞌbede de ra motꞌi \r (Mr. 4:13-20; Lc. 8:11-15) \p \v 18 Nubyá ꞌyøhʉ xá hño te rí bønga núꞌa̱ ra ꞌbede stá xiꞌahʉ de ra motꞌi. \v 19 Nuꞌʉ ya nda bi dagui ja ra ꞌñu go gueꞌʉ ngu núꞌʉ toꞌo bi ꞌyøde ra noya de hanja ri nda̱ Ajua̱ ne himbi zo yá mfeni. Nuꞌbʉ́ bi yʉtꞌa ra tsꞌonda̱hi ja yá mfeni pa bi puꞌtua gatho núꞌa̱ xqui ba̱hma̱ꞌʉ. \v 20 Nuꞌʉ ya nda bi dagui ja ra ꞌbodo go gueꞌʉ ngu núꞌʉ toꞌo bi ꞌyøde ra ma̱ca noya ne ꞌbestho bi gamfrihma̱ co ꞌnara johya, \v 21 pe hinxqui zɛ yá jamfri, hangue nu mi tho ya tsꞌothogui ne ya ntꞌʉtsate po rá ngue ra ma̱ca noya, nuꞌʉ́ ꞌbestho bi ꞌuegue. \v 22 Nuꞌʉ ya nda bi dagui ja ya ꞌmini go gueꞌʉ ngu núꞌʉ toꞌo bi ꞌyøde ra ma̱ca noya pe ꞌbestho bi ꞌbɛ yá jamfri ne bi ꞌuegue ngueꞌa̱ nsøctho mi oda yá mfeni ra boja̱ ne maꞌra ya tꞌøtꞌe de ra ximhai. \v 23 Pe nuꞌʉ ya nda bi dagui ja ra hoga hai go gueꞌʉ ngu núꞌʉ toꞌo bi ꞌyøde ra ma̱ca noya ne bi zo yá mfeni, ne xi bi zɛdi yá jamfri. Nuꞌbʉ́ go gueꞌʉ xi bi unga ra sofo nja ngu ya nda, ꞌra bi unga ꞌna nthebe, ha nu maꞌra bi unga hñuꞌrate, ha nu maꞌra bi unga ꞌnatemaꞌrɛtꞌa. \s1 Ra ꞌbede de ya tsꞌonda̱po ja ra hua̱hi dega trigo \p \v 24 Nepʉ ra Jesu bi metuabiꞌʉ maꞌna ra ꞌbede ne bi ꞌñembi: \p ―Nurá hmanda ra Nda̱ de mahetsꞌi nja ngu ꞌnara motꞌi bi motꞌa ra trigo ja rá hua̱hi. \v 25 Pe nu mi ꞌña̱ha̱ yá mɛfi, bi zø ꞌnará ncontraꞌa̱ ne bi moꞌtua ꞌraya tsꞌonda̱po ja rá hua̱hi. Nepʉ de gueꞌa̱ ꞌbestho bi ma. \v 26 Ha nu mi føxa ra trigo, nehe bi føxa ya tsꞌonda̱po. \v 27 Nepʉ ya ꞌbɛgo bi ma bá ambabi ra mehua̱hi ne bi ꞌñembi: “Ndada, ¿ha gue hingo ra trigo gá potꞌa ja ri hua̱hi? ¿Hanja go bi cꞌontsꞌa nehe ꞌraya tsꞌonda̱po?” \v 28 Nuꞌbʉ́ ra mehua̱hi bi da̱tuabi yá ꞌbɛgo bi ꞌñembabi: “Za̱i ꞌnama ncontra toꞌo bi motꞌa núꞌʉ ya tsꞌonda̱po.” Nuꞌbʉ́ ya ꞌbɛgo bi ꞌñemba ra mehua̱hi: “¿Ha guí ne ga ma ga cꞌʉꞌtshe núꞌʉ ya tsꞌonda̱po?” \v 29 Nuꞌbʉ́ bi da̱di ra mehua̱hi bi ꞌñena: “Hina, oxqui ma gui cꞌʉꞌtshʉ ya tsꞌonda̱po, ngueꞌa̱ nuꞌbʉ gui cꞌʉꞌtshʉ ya tsꞌonda̱po, ¿xiꞌbʉ gui cꞌʉꞌtshʉ nehe ra trigo? \v 30 Hophʉ da te mahyɛgui, cabo gue núꞌa̱ ra pa de ra sofo ga ꞌbɛpa ya xofo da hyɛtsꞌi ꞌmɛtꞌo núꞌʉ ya tsꞌonda̱po, ne da duꞌti pa da tsa̱tꞌi, ha nura trigo da muntsꞌi pa da mɛꞌtsa ja ra troha.” \s1 Ra ꞌbede de ra nda gá mostasa \r (Mr. 4:30-32; Lc. 13:18-19) \p \v 31 Nepʉ ra Jesu bi metuabiꞌʉ maꞌna ra ꞌbede ne bi ꞌñembi: \p ―Rá hmanda Ajua̱ mahetsꞌi nja ngu ꞌnara nda dega mostasa núꞌa̱ bi motꞌa ꞌnara ja̱ꞌi ja rá hua̱hi. \v 32 Núꞌa̱ ra ndaꞌa̱ maꞌna xi ra zi lotsi de gatho maꞌra yá nda ya nda̱po, pe nu sta nteꞌa̱, maꞌna ra da̱ngui de gatho maꞌra ya nda̱po, ne da nte xi ra da̱ngui ngu ꞌnara ꞌbai gá za, y asta ja da hyocni yá ꞌbafi ya tsꞌintsꞌʉ. \s1 Ra ꞌbede de ra nzoi \r (Lc. 13:20-21) \p \v 33 Nepʉ bi xipa maꞌna ra ꞌbede bi ꞌñembi: \p ―Nurá hmanda Ajua̱ mahetsꞌi nja ngu ꞌnara ꞌbɛhña̱ bi hyoca ra thuhme ne bi ꞌyɛntsꞌua ra nzoi núꞌa̱ ri japi da netsꞌi ra thuhme, ne mi ngu ꞌnate kilo ra arina bi mantꞌi, ne masque ꞌna zi tʉqui bi japi, pe bi netsꞌi gatho. \s1 Ra Jesu bi zofo ya ja̱ꞌi dega ꞌbede \r (Mr. 4:33-34) \p \v 34 Gatho núꞌa̱ mi xipa ya ja̱ꞌi ra Jesu bi xipabi dega ꞌbede. \v 35 Hangue bi njabʉ ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga ꞌnará ꞌmɛhni Ajua̱ mayaꞌbʉ bi ꞌñena: \q1 Ma ga petuabi ꞌraya ꞌbede ya ja̱ꞌi, \q1 pa ga utuabi núꞌa̱ hinto xa ba̱di desde bi mʉdi ra ximhai. \s1 Ra Jesu bi ma̱ te rí bønga ra ꞌbede de ya tsꞌonda̱po ja ra hua̱hi dega trigo \p \v 36 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñedi ya ja̱ꞌi pa da ma ja yá ngu, y neheꞌa̱ bi ma ja núꞌa̱ ra ngu habʉ mi ꞌbʉi. Nepʉ yá nxadi bi ma bá tsʉdi ne bi ꞌñembabi: \p ―Xi da xicje xá hño te rí bønga núꞌa̱ ra ꞌbede de ya tsꞌonda̱po bi føxa ja ra hua̱hi. \p \v 37 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Núꞌa̱ ra mehua̱hi bi motꞌa ra trigo ja rá hua̱hi go gueꞌa̱ Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi. \v 38 Ha nura hua̱hi go gueꞌa̱ ra ximhai, ha nura trigo go gueꞌʉ núꞌʉ ꞌbʉi ja rá hmanda Ajua̱, ha nuya tsꞌonda̱po go gueꞌʉ núꞌʉ øtua rá hmanda ra tsꞌonda̱hi. \v 39 Nura ncontra toꞌo bi motꞌa ya tsꞌonda̱po go gueꞌa̱ ra tsꞌonda̱hi. Ha nura pa de ra sofo go gueꞌa̱ rá nga̱tsꞌi ra ximhai, ha nuꞌʉ ya xofo go yá ɛnxɛ Ajua̱. \v 40 Nja ngu ya xofo da ꞌueca ya tsꞌonda̱po pa da tsa̱tꞌi, njabʉ nehe ja rá nga̱tsꞌi ra ximhai ya ɛnxɛ da ꞌueca núꞌʉ ya ja̱ꞌi øtua rá hmanda ra tsꞌonda̱hi. \v 41 Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ma da mɛhna yá ɛnxɛ pa da ꞌueca gatho ya ꞌyøtꞌatsꞌoqui ne gatho ya tsꞌoꞌmʉi gá ja̱ꞌi pa hinda yʉtꞌa mahetsꞌi. \v 42 Nuꞌʉ́ ma da tꞌeque pa da thøtꞌa ja ra tsibi núꞌa̱ ma da nzø pa nza̱ntho, y nuni ja di zohma̱ni ne ja di gusthma̱ni yá tsꞌi. \v 43 Nepʉ nuꞌʉ tóꞌo ꞌyo xá hño ja rá thandi Ajua̱ ma da yotꞌiꞌʉ ngu ꞌnara da̱nga ñotꞌi nuni mahetsꞌi habʉ bí mandaꞌa̱. Nuꞌa̱ tóꞌo pɛꞌtsa ra paha da ꞌyøde nuya ya noya dí ma̱, dá ꞌyøde. \s1 Ra ꞌbede de ra boja̱ tꞌagui \p \v 44 Rá hmanda ra Nda̱ de mahetsꞌi nja ngu ra boja̱ xa tꞌagui mbo ja ra hai, y nura boja̱ꞌa̱ bi dini ꞌnara ja̱ꞌi ne bi yopa goꞌmithoni maꞌnaꞌqui. Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ co ra johya bi da̱ma pa gatho núꞌa̱ te mi pɛꞌtsi pa da danga núꞌa̱ ra hai habʉ xqui dinga ra boja̱. \s1 Ra ꞌbede de ꞌnara perhla xi di muui ndunthi \p \v 45 Nehe rá hmanda ra Nda̱ de mahetsꞌi nja ngu ꞌnara duqui núꞌa̱ mi tuca ya hoga tꞌaxa do yá thuhu ya perhla. \v 46 Nu mi zʉdi ꞌnara hoga perhla xi mi muui ndunthi, nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi da̱ma pa gatho núꞌa̱ te mi pɛꞌtsi pa bi danga núꞌa̱ ra perhlaꞌa̱. \s1 Ra ꞌbede de ya hua̱ ja ra xitꞌa̱ \p \v 47 Nehe rá hmanda ra Nda̱ de mahetsꞌi nja ngu ꞌnara xitꞌa̱ bi tꞌɛntꞌa ja ra ndehe ne bi gʉ ꞌramaꞌnaꞌño ya hua̱. \v 48 Y nu mi ñutsꞌi ra xitꞌa̱, ya mɛhua̱ bi hña̱i pa ja ra ña̱nthe. Ne bi hñudiꞌʉ pa bi huahna ya hoga hua̱ pa bi yʉtꞌa ja ra ꞌbøtsꞌe; ha nuꞌʉ himyá hoga hua̱ bi føtbʉ. \v 49 Ma da njabʉ nehe ja rá nga̱tsꞌi ra ximhai, ma da ꞌñehe ya ɛnxɛ pa da ꞌueca ya tsꞌoꞌmʉi de ja ya hoja̱ꞌi. \v 50 Ne núꞌʉ ya tsꞌoꞌmʉi ma da thøtꞌa ja ra tsibi núꞌa̱ ma da nzø pa nza̱ntho, y nuni ja di zohma̱ni ne ja di gusthma̱ni yá tsꞌi. \s1 Ya nda̱xjua tꞌøtꞌe ne ya ꞌraꞌyo tꞌøtꞌe \p \v 51 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―¿Ha gue xa zo ri mfenihʉ gatho núꞌa̱ stá xiꞌahʉ? \p Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi da̱tuabi ne bi ꞌñembi: \p ―Ha̱ha̱, ma zi Hmuꞌihe. \p \v 52 Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Xá hño ꞌbʉ. Nubyá da za gui ꞌñudihʉ hingue hønsɛ núꞌa̱ bi ma̱nga ra Moise ne maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱, pe nehe da za gui ꞌñudihʉ ma ꞌraꞌyo ntꞌutuate dí uꞌtꞌaꞌihʉ de hanja ri nda̱ Ajua̱, gui njahʉ ngu ꞌnara dada de ꞌnara ngu jʉqui nura ora honi gatho núꞌa̱ te xa mɛꞌtsa mayaꞌbʉ ne ja guehya. \s1 Ra Jesu mi ꞌbʉhni Nasare \r (Mr. 6:1-6; Lc. 4:16-30) \p \v 53 Ha nu mi uadi ra Jesu bi ma̱nga nuya ya zi ꞌbede, bi ma de guehni. \v 54 Ne bi ma pa ja rá haiꞌa̱, y de mi ꞌbʉhni mi pa ja ra nija̱ de guehni pa mi xahna ya ja̱ꞌi. Y nuꞌʉ́ xi bi ꞌyø ne bi ꞌñena: \p ―¿Habʉ xuá pa̱di núꞌa̱ ra mfa̱di pa̱hni? ¿Ne há xqui ba̱hni ꞌbʉ nuya ya da̱nga ntꞌudi øtꞌe? \v 55 ¿Ha gue hingo guehni rá tꞌʉ núꞌa̱ ra yaxi? ¿Ha gue hingo guehni rá tꞌʉ ra Maria? ¿Ha gue hingo guehni rá cu ra Cobo ne ra Jose, ne ra Simu ne ra Juda? \v 56 ¿Ha gue hingyá menguua yá nju nehe? ¿Habʉ xuá ba̱dini gatho núꞌa̱ ma̱ ne gatho núꞌa̱ øtꞌe? \p \v 57 Y ya ja̱ꞌi de guehni mi pø yá cuɛ con gueꞌa̱ ne himbi ne bi gamfri. Hangue nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―ꞌNará ꞌmɛhni Ajua̱ habʉraza ri ꞌyo ri hnumansu, pe ja rá haisɛ hina, nixi ja rá ngu. \p \v 58 Hangue ra Jesu himbi ꞌyøtꞌa ndunthi ya da̱nga ntꞌudi de guehni ngueꞌa̱ ya ja̱ꞌi himbi ne bi gamfri. \c 14 \s1 Ra Xuua Xiꞌtsate bi thɛcua rá ña̱xu \r (Mr. 6:14-29; Lc. 9:7-9) \p \v 1 Ha nuya paꞌʉ ra nda̱ Erode bi ꞌyøde de gatho núꞌa̱ te mi øtꞌa ra Jesu. \v 2 Ne bi ꞌñembabi yá mfatsꞌi: \p ―Nura ꞌñøhøꞌa̱ go gueꞌa̱ ra Xuua Xiꞌtsate xa yopa nte, hangue pɛꞌtsa ra tsꞌɛdi pa da ꞌyøtꞌa nuya ya ntꞌudi. \p \v 3 Ra Erode bi benga njabʉ ngueꞌa̱ ꞌnaꞌqui bi gʉ ra Xuua bi duꞌti ne bi gotꞌa fadi ngueꞌa̱ ra Xuua mi ha̱cua hma̱ha̱ ra Erode gue hinda zimba rá ꞌbɛhña̱ rá cu núꞌa̱ rá thuhu ra Lipe, ha nura ꞌbɛhña̱ rá thuhu ra Erodía. \v 4 Ngueꞌa̱ ra Xuua xqui ꞌñemba ra Erode: \p ―Hindí ꞌñepi gui ꞌbʉhui ra Erodía. \p \v 5 Hangue ra Erode bi bø rá cuɛ ne mi nehma̱ da hyo ra Xuua, pe himbi za bi hyoꞌa̱ ngueꞌa̱ mi tsu ya ja̱ꞌi ngueꞌa̱ mi camfriꞌʉ gue ra Xuua go ꞌnara hoga ba̱di. \v 6 Pe ꞌnaꞌqui bi tꞌumba rá pa ra Erode, ne nurá tꞌixu ra Erodía bi nei ja yá thandi gatho núꞌʉ mi ꞌbʉhni, y ra Erode xi bi hopa rá hnei. \v 7 Hangue bi ña̱tuabi da umbabi gatho núꞌa̱ go da ꞌyadi. \v 8 Nuꞌbʉ́ núꞌa̱ ra nxutsi bi ꞌñembabi ra Erode: \p ―Dí ne gui ꞌracagui rá ña̱xu ra Xuua Xiꞌtsate ja ꞌnara manza. \p Gueꞌa̱ bi ꞌyadiꞌa̱ ngueꞌa̱ njabʉ ya xqui xipabi rá na̱na̱ núꞌa̱ ra nxutsi. \p \v 9 Nuꞌbʉ́ ra Erode xi bi du rá mʉi, pe himbi za bi gømbi ngueꞌa̱ njabʉ xqui ña̱tuabi ne xqui ꞌyøde núꞌʉ mi huhuini ja ra mexa. \v 10 Nuꞌbʉ́ bi manda da thɛcua rá ña̱xu ra Xuua núꞌa̱ mi jotꞌa fadi. \v 11 Nepʉ bá tha̱ ra ña̱xu ja ꞌnara manza pa bi tꞌumbabi núꞌa̱ ra nxutsi, ne nuꞌá̱ bi hña̱ꞌtsuabi rá na̱na̱. \p \v 12 Nepʉ yá nxadi ra Xuua bi ma ja ra fadi habʉ mi jotꞌi hma̱ha̱ꞌa̱ pa bi duꞌtsuabi rá ngøquꞌei pa bi ma bá agui. Nepʉ bi maꞌʉ bá xipa ra Jesu. \s1 Ra Jesu bi ꞌuinga thogui cʉtꞌa ꞌmo ya ja̱ꞌi \r (Mr. 6:30-44; Lc. 9:10-17; Jn. 6:1-14) \p \v 13 Ha nu mi ꞌyøde ra Jesu de núꞌa̱ xqui nja, nuꞌá̱ bi bøxa ja ꞌnara motsa bi ꞌranga ja ra ndehe pa gá ma ja ꞌnara mbonthi habʉ mi joꞌo ra ja̱ꞌi. Pe ya ja̱ꞌi bi ꞌyøde gue xqui ma ra Jesu, hangue nuꞌʉ́ bi ma ꞌñoua desde ja ya hnini pa bi ma bá cꞌa̱ꞌtsiꞌa̱. \v 14 Ha mi zønga ja ra mbonthi ra Jesu bi hyanda xica ja̱ꞌi ya mi ꞌbʉhni, hangue nuꞌá̱ bi huequiꞌʉ ne bi ꞌyøthe gatho núꞌʉ mi hñeni. \v 15 Y nu mi nde bi joni yá nxadi ra Jesu habʉ mi ꞌbaiꞌa̱ ne bi ꞌñembabi: \p ―Pɛhna nuyʉ ya ja̱ꞌi da ma ja ya hnini pa da dai te da zi, ngueꞌa̱ nuua habʉ dí ꞌbʉhʉ go ra mbonthi, ¿te ga umfʉ da ziyʉ? ne ya ꞌyo rí nde nehe. \p \v 16 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱tuabiꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―Hingo mahyoni ga pɛhni da dai te da ziyʉ. Go da umfʉ te da zi. \p \v 17 Nuꞌbʉ́ nuya nxadi bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Hønsɛ cʉtꞌa ya thuhme ne yoho ya hua̱ dí ha̱he, hinda uadi pa gathoyʉ. \p \v 18 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembiꞌʉ: \p ―Bá ha̱ncahʉua. \p \v 19 Nepʉ bi japabi ya ja̱ꞌi da hñudi ja ya zi ꞌbotꞌɛi. Ne mri hña̱ núꞌʉ cʉtꞌa ya thuhme ne núꞌʉ yoho ya hua̱, bi nøtsꞌe pa mahetsꞌi bi ꞌyapabi Ajua̱ da ja̱pi. Ne bi hyeca ya thuhme, ne bi umba yá nxadi pa bi hyecua ya ja̱ꞌi. \v 20 Gatho ya ja̱ꞌi bi ñuni ne bi niña̱ꞌʉ. Y gatho nuya zi xɛni bi bongui bi hmuntsꞌi ne bi ñuxa ꞌrɛtꞌamayoho ya ꞌbøtsꞌe. \v 21 Mi ngu cʉtꞌa ꞌmo ya ꞌñøhø núꞌʉ bi ñuni, y nuya ꞌbɛhña̱ ne ya ba̱tsi himbi ma ꞌmede. \s1 Ra Jesu bi ꞌño maña̱ ra ndehe \r (Mr. 6:45-52; Jn. 6:16-21) \p \v 22 Nepʉ ra Jesu bi ꞌbɛpa yá nxadi da yʉtꞌa ja ra motsa pa da ꞌmɛtꞌoꞌʉ pa riꞌnandi, ha nuꞌá̱ bi gohni pa bi ꞌñedi ya ja̱ꞌi. \v 23 Y nu mi uadi bi ꞌñehui ya ja̱ꞌi bi bøxa ja ra tꞌøhø pa bá apabi Ajua̱ ꞌnambʉsɛ. Y ya bi nxuui mi ꞌbʉhnitho sɛhɛꞌa̱. \v 24 Ha nura motsa habʉ mi pa yá nxadi ya mi pa madetho ra ndehe, ne xi mi fɛtꞌa ntsꞌɛdi ra bʉnthi ja ra ndehe, ne mi ne da mpʉntsꞌiꞌʉ. \v 25 Ne himi hatsꞌitho ra Jesu mi ꞌyo maña̱ ja ra dehe pa bi ma bá tsʉdi yá nxadi. \v 26 Ne nu mi hyanda ya nxadi ra Jesu mi ꞌyo maña̱ ja ra dehe, nuꞌʉ́ xi bi ntsu ne bi ꞌñena: \p ―¡Ay! ¡Ndi hyanthʉ ꞌnara pite! \p \v 27 Pe ra Jesu ꞌbestho bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Oguí tsuhʉ, go guecagui. \p \v 28 Nuꞌbʉ́ ra Pedro bi da̱di ne bi ꞌñembi: \p ―Ma zi Hmuꞌi, nuꞌbʉ xi go gueꞌaꞌi, ꞌbɛpcagui ga ꞌyo maña̱ ja ra dehe pa ga mabʉ habʉ guí ꞌyo. \p \v 29 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Bá ehe ꞌbʉ. \p Ra Pedro bi ga̱i de ra motsa ne bi mʉdi bi ꞌño maña̱ ja ra dehe pa bi ma hma̱ha̱ habʉ mi ꞌyo ra Jesu. \v 30 Pe nu mi hyanda ra bʉnthi bi ntsu, nepʉ bi mʉdi bi yʉi ja ra dehe, nuꞌbʉ́ bi mafi ne bi ꞌñena: \p ―Ma zi Hmuꞌi, faxcagui pa hinga ja̱tꞌi. \p \v 31 Nuꞌbʉ́ ra Jesu ꞌbestho bi mipa rá ꞌyɛ ne bi ꞌñembabi: \p ―Xi tsꞌʉtho ri jamfri. ¿Pa te gá ntsu? \p \v 32 Nepʉ nuꞌʉ́ bi bøxa ja ra motsa ne ꞌbestho bi tsaya ra bʉnthi. \v 33 Ne de ya mi ꞌbʉi mbo ra motsa, ya nxadi bi nsunda ra Jesu, bi ndandiña̱hmu ne bi ꞌñenaꞌʉ: \p ―Xi majua̱ni go gueꞌi rá Tꞌʉꞌi Ajua̱. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ya daꞌthi nuni Genesare \r (Mr. 6:53-56) \p \v 34 Nepʉ bi zøñꞌʉ ja ra hai Genesare riꞌnandi de ra ndehe. \v 35 Ha nu mi hyanda ya mengu de guehni gue bi zønga ra Jesu ja yá haiꞌʉ, nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi da̱ma xanga ra noya pa bi sipa gatho ya ja̱ꞌi de núꞌa̱ ra haiꞌa̱. Nepʉ bá tsꞌimpabi ra Jesu ndunthi ya daꞌthi. \v 36 Ne nuya daꞌthi mi adi hønsɛ qué da danbabi rá he, y gatho núꞌʉ toꞌo bi ꞌyøtꞌa njabʉ ꞌbestho bi ña̱ni. \c 15 \s1 Hanja gra ntsꞌoca ya ja̱ꞌi \r (Mr. 7:1-23) \p \v 1 Nuꞌbʉ́ ꞌraya xahnate de ra ley ne ꞌraya fariseo xqui ꞌñehe de Jerusale pa da cꞌa̱ꞌtsa ra Jesu, ne bi ꞌyambabi ꞌnara ntꞌani bi ꞌñembi: \p \v 2 ―¿Hanja nuyʉ ri nxadi hingui øtꞌe ngu mi øtꞌa ndu ma xitahʉ? Ngueꞌa̱ nuyʉ́ hingui xʉꞌyɛ ꞌmɛtꞌo pa da ñuni. \p \v 3 Y ra Jesu bi da̱tuabiꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―Nequi ma ga anꞌahʉ ꞌnara ntꞌani. ¿Hanja go guí øthʉ núꞌʉ ri nza̱ihʉ ne hingo guí øtuabihʉ yá hmanda Ajua̱? \v 4 Ngueꞌa̱ Ajua̱ bi manda njaua ne bi ꞌñena: “Umba ra tꞌequꞌei ri dada ne ri na̱na̱ ne suꞌʉ.” Nehe bi ꞌñena: “Nuꞌa̱ tóꞌo da zanga rá dada ne rá na̱na̱, nuꞌá̱ pɛꞌtsi da du.” \v 5 Pe nuꞌahʉ́ guí eñhʉ gue xá hño toꞌo da ꞌñemba rá dada o rá na̱na̱: “Ya hinda za ga faxꞌaꞌi, ngueꞌa̱ núꞌa̱ ma stá ꞌraꞌahma̱, ya stá ña̱ꞌtuabi Ajua̱ ga umbi.” \v 6 Hangue guí eñhʉ gue njabʉ hinguá hyoni da jamasu rá dada o rá na̱na̱ ꞌna. Hangue hinguí øthʉ núꞌa̱ ri manda Ajua̱, go guí øtꞌasɛhʉ núꞌa̱ go ri nza̱ihʉ. \v 7 Nuꞌahʉ xi gyá yohmihʉ. Hangue majua̱ni núꞌa̱ xqui ma̱nga ra ba̱di Isaía de gueꞌahʉ ne bi ꞌñena: \q1 \v 8 Nuna ra hninina̱ ri xøcambenigui dega netho, \q1 pe nuyá mfeni go bí ꞌyo yabʉ de guequi. \q1 \v 9 Hinte ri muui yá søcambeni núꞌa̱ øtꞌe, \q1 ngueꞌa̱ nuꞌʉ yá ntꞌutuate udiꞌʉ go de yá mfenisɛ, ne ma̱ñꞌʉ gue go stá utuaꞌʉ. \p \v 10 Nepʉ ra Jesu bi zofo ra hmuntsja̱ꞌi ne bi ꞌñembi: \p ―Hñuxhʉ ntꞌøde xá hño ne dá zo ri mfenihʉ núꞌa̱ ma ga xiꞌahʉ: \v 11 Hingue co núꞌa̱ te cʉtꞌa ja rá ne ra ja̱ꞌi ri ntsꞌoqui, pe co núꞌa̱ te pønga ja rá ne, con gueꞌa̱ ha̱, ri ntsꞌoqui. \p \v 12 ꞌMɛfa yá nxadi bi joni habʉ mi ꞌbai ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―¿Ha gue hinguí pa̱di gue xi bi bø yá cuɛ ya fariseo co nuya noya gá ma̱? \p \v 13 Pe ra Jesu bi da̱tuabi yá nxadi ne bi ꞌñembi: \p ―Gatho núꞌʉ ya nda̱po hingo bi motꞌa numa Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi, ma dra cꞌʉꞌtsi. \v 14 Hyɛhʉbʉ ya fariseo dí ꞌyobʉ co yá ngoda, nuꞌʉ́ ri zi yá migodaui. Nuꞌbʉ ꞌnara goda da gʉhna rá migodaui, da ma ri yohoꞌʉ da zoui mahyɛgui ja ra oꞌtsi. \p \v 15 Ra Pedro bi ꞌyambabi ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―Xicje te rí bønga núꞌa̱ ra ꞌbede gá ma̱ de hanja ri ntsꞌoca ꞌna. \p \v 16 Ra Jesu bi da̱di bi ꞌñembi: \p ―¿Ha gue ni gueꞌahʉ hingui tsoda ri mfenihʉ? \v 17 ¿Ha hinguí pa̱hʉ gue gatho núꞌa̱ guí tsihʉ rí ma ja ri mʉihʉ ne thoguitho? \v 18 Pe nuꞌbʉ guí beñhʉ ya tsꞌomfeni, go gueꞌʉ da bønga ja ri nehʉ, y núꞌa̱ go gueꞌa̱ da jaꞌahʉ gui ntsꞌoquihʉ. \v 19 Ngueꞌa̱ ja yá ne ya ja̱ꞌi ja guehni pønga yá tsꞌomfeni, ngu ra nthote, ra nzinga medintha̱ti, ra ntꞌeja̱ꞌi, ra mfe, ra ntꞌeꞌtsate, ra ntsꞌante. \v 20 Gatho nuyá ha̱, go guehya ri japi da ntsꞌoca ra ja̱ꞌi. Pe nuꞌa̱ tóꞌo hingui xʉꞌyɛ ꞌmɛtꞌo pa da ñuni, hingo gueꞌa̱ ꞌnara tsꞌoqui øtꞌe. \s1 ꞌNara ꞌbɛhña̱ himrá me Israel bi gamfri ra Jesu \r (Mr. 7:24-30) \p \v 21 Nepʉ ra Jesu bi ma de guehni pa ja ra hai guetbʉ ra hnini Tiro ne Sidó. \v 22 Ne ja bá nthɛuini ꞌnara ꞌbɛhña̱ mrá me Canaán y himrá me Israel. Mi mafi ne mi ena: \p ―Huegagui núꞌi Ndada, rá Tꞌʉꞌi ra nda̱ Davi. ꞌNama tꞌixu pɛꞌtsa ꞌnara tsꞌonda̱hi ne xi ntsꞌɛdi. \p \v 23 Pe ra Jesu hinte bi da̱di. Nuꞌbʉ́ ya nxadi bi joni habʉ mi ꞌbai ra Jesu ne bi ba̱ntebi bi ꞌñembi: \p ―Pɛhni dá ma, ngueꞌa̱ xi mafiua møte ja ma xʉthahe. \p \v 24 Ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembiꞌʉ: \p ―Nuga xpá ꞌbɛncagui hønsɛ pa ga muntsꞌa ya me Israel nja ngu ya zi dɛti xa ꞌmɛdi. \p \v 25 Nepʉ núꞌa̱ ra zi ꞌbɛhña̱ bi ndandiña̱hmu ja yá ua ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―Faxcagui, Ndada. \p \v 26 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱tuabi bi ꞌñembi: \p ―Hindí ꞌñepi da tha̱mba yá thuhme ya ba̱tsi pa go da tꞌumba ya tsatꞌyo. \p \v 27 Nuꞌbʉ́ ra ꞌbɛhña̱ bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Majua̱ni guí ma̱, Ndada, pe nuya tsatꞌyo tsi ya xɛca thuhme núꞌʉ tagui de ja yá mexa yá hmu. \p \v 28 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembi: \p ―Nuꞌi na̱ná̱, xi ra da̱ngui ri jamfri, dá njabʉ ngu núꞌa̱ xcá ꞌyadi. \p Nuꞌbʉ́ nurá tꞌixu nura ꞌbɛhña̱ꞌa̱ ꞌbestho bi ña̱ni nura oraꞌa̱. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ndunthi ya daꞌthi \p \v 29 Ra Jesu bi ma de guehni ne bi zøni ja rá ña̱ni ra ndehe Galilea. De guehni bi bøxa maña̱ ra tꞌøhø ne ja bá hudiniꞌa̱. \v 30 Y bi mani ndunthi ya ja̱ꞌi mi zi ya doua, ya doꞌyɛ, ya goda, ya gone, ne ndunthi maꞌra ya daꞌthi. Gathoꞌʉ bi tꞌegui ja rá ua ra Jesu ne nuꞌá̱ bi ꞌyøtheꞌʉ. \v 31 Hangue nura hmuntsja̱ꞌi mi ꞌbʉhni xi bi ꞌyø nu mi ꞌyøde bi ña̱ ya gone, ne mi hyandi bi nxøgue yá ꞌyɛ ya doꞌyɛ, ne bi ꞌño ya doua, y ya goda bi hyandi. Hangue ra hmuntsja̱ꞌi bi xøcambeni Ajua̱ núꞌa̱ xøcambeni ya me Israel. \s1 Ra Jesu bi ꞌuinga thogui goho ꞌmo ya ja̱ꞌi \r (Mr. 8:1-10) \p \v 32 Nepʉ ra Jesu bi zohna yá nxadi ne bi ꞌñembabi: \p ―Xi drí hueca nuyʉ ya ja̱ꞌi ngueꞌa̱ pɛꞌtsa hñu pa drí ꞌñohʉ ha hinte xa ziyʉ. Hindí ne da mayʉ co ra thuhu, ngueꞌa̱ xiꞌbʉ da uentꞌa má ꞌñu. \p \v 33 Nepʉ yá nxadi bi ꞌñemba ra Jesu: \p ―Xi nuua ja ra mbonthi ¿habʉ ga tsʉhʉua ra thuhme pa ga ꞌuiñhʉ gatho nuyʉ ya ja̱ꞌi xi ri ndunthi? \p \v 34 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌyambabiꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―¿Hangu ya thuhme guí pɛꞌtshʉ? \p Nuꞌʉ́ bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Hønda yoto ya thuhme dí pɛꞌtshe ne ꞌraya tꞌʉhua̱. \p \v 35 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi japa ya ja̱ꞌi da hñudi. \v 36 Ne mri hña̱ núꞌʉ yoto ya thuhme ne núꞌʉ ya tꞌʉhua̱, nepʉ bi umba njama̱di Ajua̱, nepʉ bi heque bi umba yá nxadi pa da hyecua ya ja̱ꞌi. \v 37 Gatho bi ñuni ne bi niña̱, y gatho nuya xɛni bi bongui bi hmuntsꞌi ne bi ñuxa yoto ya ꞌbøtsꞌe. \v 38 Mi ngu goho ꞌmo ya ꞌñøhø núꞌʉ bi ñuni, y nuya ꞌbɛhña̱ ne ya ba̱tsi himbi ma ꞌmede. \v 39 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñehui ya ja̱ꞌi, ne bi bøxa ja ra motsa pa bi ma ja ra hai Magdala. \c 16 \s1 Ya fariseo ne ya saduceo mi adi da tꞌutua ꞌnara da̱nga ntꞌudi \r (Mr. 8:11-13; Lc. 12:54-56) \p \v 1 Ya fariseo ne ya saduceo bi maꞌʉ bá honga ra Jesu pa da xaxi. Ha nu mi zʉdi bi xipabi da ꞌñutuabi ꞌnara ntꞌudi pa da gamfriꞌʉ ua xi xqui ꞌñeheꞌa̱ de mahetsꞌi. \v 2 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembiꞌʉ: \p ―Nuꞌahʉ ꞌbʉ guí hanthʉ xa thɛnga mahetsꞌi dega nde, nuꞌbʉ́ guí eñhʉ: “Xudi ma da hñoga pa.” \v 3 Y nuꞌbʉ guí hanthʉ dega xudi xa thɛnga ya guui, nuꞌbʉ́ guí eñhʉ gue ma da nja ra bʉnthi ꞌye. ꞌNagyá yohmihʉ, ¿hanja go guí pa̱ gui hyanthʉ mahetsꞌi pa gui pa̱hʉ te ꞌbɛ ma da nja hyastho, y hanja hingo guí huxhʉ nguɛnda de ya ntꞌudi núꞌʉ xqui ꞌñehe de mahetsꞌi pa gui pa̱hʉ gue ra Nda̱ de mahetsꞌi ya xa zøhø? \v 4 Nuꞌahʉ́ gyá tsꞌoja̱ꞌihʉ xcá ꞌueguehʉ de Ajua̱, hangue guí adihʉ ꞌnara ntꞌudi gui hyanthʉ pa gui camfrihʉ. Pe nuga hinga ma ga uꞌtꞌaꞌihʉ ꞌnara ntꞌudi ngu núꞌa̱ guí adihʉ. Nura ntꞌudi ma gui hyanthʉ, hønsɛ de ra Joná rá ꞌmɛhni Ajua̱. \p Ha nu mi uadi ra Jesu bi ma̱nga njabʉ, nuꞌá̱ bi ꞌuegue de gueꞌʉ ne bi ma de guehni. \s1 Ra nzoi de ya fariseo \r (Mr. 8:14-21) \p \v 5 Nepʉ ra Jesu ne yá nxadi bi ꞌraxa ja ra ndehe pa riꞌnandi, y yá nxadi bi pumfri da hña̱tsꞌi te da ziꞌʉ. \v 6 Ne ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Jamasuhʉ de yá nzoi ya fariseo ne ya saduceo. \p \v 7 Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi ꞌñémsɛꞌʉ ꞌna ngu ꞌna: \p ―Nuní bi ma̱nga njabʉ ngueꞌa̱ hindá ha̱hʉ ra thuhme pa ga tsihʉ. \p \v 8 Ha nura Jesu bi ba̱di núꞌa̱ mi ma̱ñꞌʉ ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌahʉ xi tsꞌʉtho ri jamfrihʉ. ¿Hanja guí tu ri mʉihʉ de núꞌa̱ te gui tsihʉ? \v 9 ¿Hanja hingo tso ri mfenihʉ núꞌa̱ dá xiꞌahʉ? ¿Ha hinguí beñhʉ núꞌʉ cʉtꞌa ya thuhme dá hecuabi núꞌʉ cʉtꞌa ꞌmo ya ꞌñøhø, ne hangu bi bongui xa̱? \v 10 Nehe ¿ha gue hinguí beñhʉ núꞌʉ má yoto ya thuhme dá hecuabi núꞌʉ má goho ꞌmo ya ꞌñøhø, ne hangu bi bongui xa̱? \v 11 ¿Hanja hingo bi zo ri mfenihʉ de ra nzoi dá xiꞌahʉ? Hindá xiꞌahʉ de ra thuhme ngu guí beñhʉ. Dá xiꞌahʉ gue gui jamasuhʉ de yá nzoi ya fariseo ne ya saduceo. \p \v 12 Nuꞌbʉ́ ha̱, ja bi zo yá mfeniꞌʉ gue ra Jesu mi xipabi da jamasu de yá ntꞌutuate ya fariseo ne ya saduceo, hingo mi xipabi de yá nzoi ya thuhme. \s1 Ra Pedro bi ma̱ gue ra Jesu go gueꞌa̱ ra Cristo \r (Mr. 8:27-30; Lc. 9:18-21) \p \v 13 Mi zøngüi yá nxadi ja ra hai guetbʉ Cesarea de Filipo, ra Jesu bi ꞌyambabiꞌʉ bi ꞌñembi: \p ―Xi ya ja̱ꞌi ¿te ma̱ de Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, toꞌo gueꞌa̱ ena? \p \v 14 Nuꞌʉ́ bi da̱di bi ꞌñena: \p ―ꞌRa ena gue go gueꞌaꞌi grá Xuua Xiꞌtsate, maꞌra ena gue go gueꞌaꞌi grá ba̱di Elía, ha nu maꞌra ena gue go gueꞌaꞌi grá Jeremía o ꞌna de gue núꞌʉ maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱. \p \v 15 Nepʉ bi yopa ꞌyambabiꞌʉ maꞌnaꞌqui ne bi ꞌñembi: \p ―Xiꞌahʉ, ¿toꞌo guí beñhʉ go gueque? \p \v 16 Ra Pedro bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Nuꞌi go gueꞌaꞌi grá Cristo núꞌi bá pɛñꞌaꞌi Ajua̱ pa gui nda̱, ne go rá Tꞌʉꞌi Ajua̱ núꞌa̱ te. \p \v 17 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌi Simu rá tꞌʉꞌi ra Joná, xa ja̱pꞌaꞌi ma Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi, ngueꞌa̱ go bi xiꞌasɛhɛꞌa̱ toꞌogui, hingo bi xiꞌaꞌi ꞌnara ja̱ꞌi. \v 18 Nubyá dí xiꞌi gue grá Pedro, ne nuri thuhu rí bøni da ꞌñena ꞌnara do. Ne nuꞌi guí nja ngu ra do habʉ ma ga hoca ma nija̱. Y numa nija̱ maꞌna ma da nja rá tsꞌɛdi que ra du. \v 19 Nuꞌi go ma ga huxꞌaꞌi ngu grá hña̱nsoqui pa gui xocua ra gosthi toꞌo da yʉtꞌa ja rá hmanda Ajua̱, pa njabʉ nuꞌa̱ gui ꞌyøtꞌa nuua ja ra ximhai, gueꞌa̱ rí tꞌøtꞌe mahetsꞌi, ne nuꞌa̱ gui ma̱ gue hinda tꞌøtꞌe nuua ja ra ximhai, gueꞌa̱ hinda tꞌøtꞌe nehe nuni mahetsꞌi. \p \v 20 Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi hñuꞌmba ra hña̱ yá nxadi gue hinda ma̱ñꞌʉ gue go mi gueꞌa̱ ra Cristo núꞌa̱ bá pɛhna Ajua̱ pa da nda̱. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de rá du \r (Mr. 8:31-9:1; Lc. 9:22-27) \p \v 21 Desde gueꞌbʉ ra Jesu bi mʉdi bi xipabi yá nxadi gue mi mahyoni da maꞌa̱ pa Jerusale nuni habʉ mi pɛꞌtsi da sufri ja yá ꞌyɛ ya nda̱xjua nda̱ ne ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley. Nehe bi xipꞌʉ gue mi pɛꞌtsi da duꞌa̱, pe rá hñupa mi pɛꞌtsi te da yopa nte. \v 22 Nuꞌbʉ́ ra Pedro bi njʉquiui ra Jesu ꞌnambʉ, ne bi mʉdi bi zʉi ne bi ꞌñembi: \p ―Hina, ma zi Hmuꞌi, Ajua̱ hinda ne gui thogui njabʉ. \p \v 23 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi mpʉntsꞌi ne bi ꞌñemba ra Pedro: \p ―¡ꞌUegue de gueque nuꞌi Satá! Ngueꞌa̱ nuꞌi guí ne gui hña̱gagui ga øꞌtua rá paha ma Dada. Nura mfeni guí beni go yá mɛti ya ja̱ꞌi, hingo rá mɛti Ajua̱. \p \v 24 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―Nuꞌa̱ tóꞌo ne da dɛngui pa dua nxadi, hingui tsa da ꞌyøtꞌa rá paha sɛhɛ. Núꞌá̱ mahyoni da ꞌñɛi pa da dɛngagui masque da tho ya ntꞌʉtsate ne ya ꞌbɛtsa. \v 25 Ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo ma̱di rá te ne hinda zɛta ya ntꞌʉtsate, núꞌá̱ da ꞌbɛdi rá te pa nza̱ntho, ha nuꞌa̱ tóꞌo da zɛta ya ntꞌʉtsate po rá ngueque, nuꞌá̱ ma da zʉdi rá te pa nza̱ntho. \v 26 ¿Ne te di muui ꞌnara ja̱ꞌi ꞌbʉ drá mɛti gatho núꞌa̱ te ja ja ra ximhai ne nuꞌá̱ go da ꞌmɛdi? Ngueꞌa̱ ni ꞌna de nuya hñoꞌʉ hinda za da pøhøbi rá te. \v 27 Nuꞌa̱ Tóꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ma da yopa ꞌñehe co rá nsunda rá Dada, ne ma da tsi yá ɛnxɛ. Y núꞌa̱ ra paꞌa̱ ma da guꞌtuabi ꞌna ngu ꞌna ngu tengu núꞌa̱ xa ꞌyøtꞌe. \v 28 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue ꞌra de gueꞌahʉ hingui ma gui tuhʉ asta hingui hyanduahʉ rá nsunda ra Nda̱ de mahetsꞌi Núꞌa̱ bi e bi Nja̱ꞌi. \c 17 \s1 Bi mpadi rá ꞌbai ra Jesu \r (Mr. 9:2-13; Lc. 9:28-36) \p \v 1 Nurá ꞌrato ma pa ra Jesu bi zixa ra Pedro, ra Cobo, ne ra Xuua rá cu, ne bi ma ja ꞌnara tꞌøhø xá hñetsꞌi pa da ꞌmʉsɛuini. \v 2 Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi hyanda ra Jesu bi mpadi, nurá hmiꞌa̱ xi bi yotꞌi ngu ra hyadi y rá he xi xmá ntꞌaxi ngu ꞌnara ñotꞌi. \v 3 Ne ꞌbestho ra oraꞌa̱ ya nxadi bi hyandi bi zøhø ndu ra Moise ne ndu ra Elía núꞌʉ myá ꞌmɛhni Ajua̱ ne bi ña̱ui ra Jesu. \v 4 Nuꞌbʉ́ ra Pedro bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Ma zi Hmuꞌi, xi xá hño ga ꞌbʉhʉua. ꞌBʉ gui nehma̱, ga hoca hñu ya zi ja̱ꞌtsi, ꞌna pa gueꞌe, ꞌna pa ra Moise, ha nu maꞌna pa ra Elía. \p \v 5 Y de mi ña̱ ra Pedro bi goꞌmiꞌʉ ꞌnara tꞌaxaguui mri huɛxqui, y nu ja ra guuiꞌa̱ bi ntꞌøde ꞌnara noya bi ꞌñena: \p ―Nuni go guehni ma hma̱ca Tꞌʉ, ne xi dí hopa rá ꞌmʉi. ꞌYødehʉ núꞌa̱ da ma̱ni. \p \v 6 Y nu mi ꞌyøde ya nxadi nuna noyana̱ xi bi ntsu, ne co ra ntsu bi dagui maꞌmɛmfo. \v 7 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi joni pa bi daniꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―Nanjʉ, oguí tsuhʉ. \p \v 8 Y nu mi gʉxa yá da ya nxadi, ya hønsɛ ra Jesu bi hyandi mi ꞌbahni sɛhɛ. \p \v 9 Ha nu mi ga̱iꞌʉ de ja ra tꞌøhø ra Jesu bi hñuꞌmba ra hña̱ yá nxadi bi ꞌñembi: \p ―Oto ma gui xiphʉ de núꞌa̱ gá hyanthʉ bi nja, asta núꞌa̱ ra pa da yopa nte Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, nuꞌbʉ́ ha̱, gueꞌbʉ gui ma̱ñhʉ. \p \v 10 Nuꞌbʉ́ yá nxadi bi ꞌyambabi ne bi ꞌñembi: \p ―¿Hanja enga ya xahnate de ra ley gue ꞌmɛtꞌo ma da ꞌñehe ra Elía ne ꞌmɛfa da ꞌñehe Núꞌa̱ Toꞌo ma da ꞌñe da Nja̱ꞌiua? \p \v 11 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱di: \p ―Xi majua̱ni ra Elía ma da ꞌñehe pa da hyocua yá mfeni ya ja̱ꞌi. \v 12 Pe nubyá dí xiꞌahʉ gue ra Elía ya bi ꞌñehe, pe himbi gamfri ya ja̱ꞌi ua go mi gueꞌa̱, y nuꞌá̱ bi ꞌyøꞌtuabi gatho núꞌa̱ go bi ne ya ja̱ꞌi. Nehe ya ja̱ꞌi ma da jabʉ Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ ma da ꞌyøꞌtuabi ra ꞌñʉꞌa̱. \p \v 13 Nuꞌbʉ́ ya nxadi bi ba̱di gue mi xipabi de ra Xuua Xiꞌtsate. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ꞌnara ba̱sja̱ꞌi mrá ndusɛhɛ \r (Mr. 9:14-29; Lc. 9:37-43) \p \v 14 Nepʉ mi zønga ra Jesu co yá nxadi habʉ mi ꞌbʉ ra hmuntsja̱ꞌi, bá ehe ꞌnara ꞌñøhø bi ndandiña̱hmu habʉ mi ꞌbʉ ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p \v 15 ―Ndada, huega ma tꞌʉ ngueꞌa̱ ra ndusɛhɛ ne xi ntsꞌɛdi. Ndunthi ya ꞌmiꞌqui tso ja ra tsibi ne tso ja ra dehe. \v 16 Hangue por gueꞌa̱ stá tsimpabi ri nxadi pa da ꞌyøthe hma̱ha̱, pe nuyʉ́ hinxa za xa ꞌyøthe. \p \v 17 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―¡Nuꞌahʉ ꞌnagyá ꞌña̱gamfrihʉ ne ꞌnagyá tsꞌoja̱ꞌihʉ! ¡Asta haꞌmʉ gui camfrihʉ! ¡Asta haꞌmʉ ma ga tsɛꞌtꞌaꞌihʉ ri ꞌmʉihʉ! Bá tsincahʉua xa̱. \p \v 18 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi zʉi ra tsꞌonda̱hi, ne ꞌbestho bi bøni de núꞌa̱ ra tsꞌʉntꞌʉꞌa̱, ne nuꞌá̱ bi ña̱ni ꞌbestho. \p \v 19 ꞌMɛfa ya nxadi bi ña̱sɛui ra Jesu ꞌnambʉ ne bi ꞌñembi: \p ―¿Hanja nuje himbi za dá ɛñhe núꞌa̱ ra tsꞌonda̱hi? \p \v 20 Ra Jesu bi da̱di bi ꞌñembi: \p ―Ngueꞌa̱ ꞌna tʉqui ri jamfrihʉ. Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue nuꞌbʉ gri pɛꞌtshma̱hʉ ri jamfrihʉ masque ngu drá nda̱ngui ꞌnara zi nda gá mostasa, nuꞌbʉ́ asta da za gui ꞌñembahma̱hʉ nuna tꞌøhø da mponi de guecua pa rí ma maꞌna lado, y ꞌbestho da mponi de habʉ ja. ꞌBʉ di ja ri jamfrihʉ, da za gui ꞌyøthʉ gatho núꞌa̱ go gui nehʉ. \v 21 Pe pa da bønga ya tsꞌonda̱hi ngu núꞌa̱ dá ɛni, mahyoni gui ꞌyaphʉ Ajua̱ ne gui ayunahʉ. \s1 Ra Jesu bi yopa ma̱ de rá du \r (Mr. 9:30-32; Lc. 9:43-45) \p \v 22 Ne de ya mi ꞌbʉhni ra Jesu nuni Galilea bi ꞌñemba yá nxadi: \p ―Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ma da tꞌɛntꞌua ja yá ꞌyɛ ya ja̱ꞌi, \v 23 nepʉ nuꞌʉ́ ma da hyo. Pe rá hñupaꞌa̱ ma da yopa nte. \p Pe mi ꞌyøpyaꞌʉ xi bi du yá mʉi ntsꞌɛdi. \s1 Ra Jesu bi gutꞌa ra boja̱ pa ja ra nija̱ \p \v 24 Nu mi zønga ra Jesu co yá nxadi ja ra hnini Ncapernau, núꞌʉ toꞌo mi cobra ra boja̱ de ra nija̱ bi ꞌñe bi ꞌyamba ra Pedro bi ꞌñembi: \p ―Xi ri xahnatehʉ, ¿ha gue hingui jutꞌa ra boja̱ pa ra nija̱? \p \v 25 Ra Pedro bi da̱di ne bi ꞌñembi: \p ―Ha̱ha̱, jutꞌi. \p Nepʉ ra Jesu co yá nxadi bi yʉtꞌa mbo ra ngu habʉ mi nza̱i mi oxiꞌʉ. Y ra Jesu bi ꞌyambabi ra Pedro bi ꞌñembi: \p ―Nuꞌi Pedro, xi núꞌa̱ ra boja̱ ri cobra núꞌʉ ya nda̱ de ya hnini, ¿ha gue go ri cobrabi núꞌʉ ja te yá njaui o núꞌʉ hinte yá njaui? \p \v 26 Ra Pedro bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Núꞌʉ hinte yá njaui go gueꞌʉ ri cobrabi. \p Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi ra Pedro: \p ―Nuꞌbʉ́ núꞌʉ ja te yá njaui ya nda̱ hingui jutꞌi. \v 27 Pe pa hinda bø yá cuɛ núꞌʉ toꞌo cobra ra boja̱, grí ma ja ra ndehe, hña̱xa ri ansuelo ne ꞌyɛntꞌa ja ra dehe, y nurá mʉdi ra hua̱ gui jʉ, xocua rá ne, y ja gui hña̱hni núꞌa̱ ra boja̱ rí ꞌñepi ga juthʉ. \c 18 \s1 Núꞌa̱ toꞌo maꞌna ma da nja rá nsu \r (Mr. 9:33-37; Lc. 9:46-48) \p \v 1 Ha nuya paꞌʉ yá nxadi bi ꞌyambabi ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―¿Toꞌo ma dra da̱ngui nuni mahetsꞌi habʉ bí manda Ajua̱? \p \v 2 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi maꞌta ꞌnara zi ba̱tsi ne bi ꞌbaꞌma madetho de gueꞌʉ, \v 3 ne bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―ꞌBʉ hingui pata ri ꞌmʉihʉ ne gui njahʉ ngu nuna ra zi ba̱tsi, nuꞌbʉ́ hinda za gui cʉthʉ mahetsꞌi habʉ bí manda Ajua̱ ma Dada. \v 4 Nuꞌa̱ tóꞌo ne dra da̱ngui nuni mahetsꞌi habʉ bí manda Ajua̱, mahyoni da ntꞌʉqui ngu nuna ra zi ba̱tsi hingrá ꞌñetsꞌi. \v 5 Ha nuꞌa̱ tóꞌo da umba ntsaya ꞌna ngu nuna ra zi ba̱tsi de ma thuhuga, ja ra uɛnda go guecagui ri ꞌraca ntsaya. \s1 Ra Jesu bi ma̱ gue ga nsuhʉ pa hinga øthʉ ya tsꞌoqui \r (Mr. 9:42-48; Lc. 17:1-2) \p \v 6 Nuꞌa̱ tóꞌo da ꞌyʉꞌta ꞌna de gue nuya ya zi ba̱tsi camfrigui, nura ja̱ꞌiꞌa̱ maꞌna xá hño dra tsꞌʉtua ꞌnara do strá hñʉ ja rá ꞌyʉga ne da thøtꞌa ja ra dehe. \v 7 ¡Huecate ra meximhai ngueꞌa̱ xi ja ya ntꞌʉꞌtate! Nza̱ntho ma da nja ya ntꞌʉꞌtate, pe ¡huecate ya ꞌyʉꞌtate! \p \v 8 Hangue nuꞌbʉ ꞌnari ua o ꞌnari ꞌyɛ da jaꞌi gui ꞌyøtꞌa ꞌnara tsꞌoqui, maꞌna xá hño hyɛqui ne ꞌyɛmbʉ. Ngueꞌa̱ maꞌna xá hño gri doua o gri doꞌyɛ gui tsønga mahetsꞌi habʉ bí ja ra te pa nza̱ntho que dri xøgue gatho ri ndoꞌyo ne da tꞌɛntꞌaꞌi ja ra nidu habʉ zø ra tsibi núꞌa̱ hinhyaꞌmʉ da huetꞌi. \v 9 Nehe nuꞌbʉ ꞌnari da da jaꞌi gui ꞌyøtꞌa ꞌnara tsꞌoqui, maꞌna xá hño hña̱i ne ꞌyɛmbʉ. Ngueꞌa̱ maꞌna xá hño dri ꞌbɛdi ꞌnari da gui tsønga mahetsꞌi habʉ bí ja ra te pa nza̱ntho que dri xøgue ri da ne da tꞌɛntꞌaꞌi ja ra nidu habʉ zø ra tsibi. \s1 Ra ꞌbede de ꞌnara zi dɛti xqui ꞌmɛdi \r (Lc. 15:3-7) \p \v 10 Jamasuhʉ hingui ʉtsahʉ nuyʉ ya zi ba̱tsi, ngueꞌa̱ nza̱ntho ꞌbʉi yá ɛnxɛyʉ ja rá thandi ma Dada bí ꞌbʉ mahetsꞌi. \v 11 Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi bá ehe pa da pøhø núꞌʉ xa ꞌmɛdi. \p \v 12 Te guí beñhʉ ꞌbʉ ꞌnara maꞌyo pɛꞌtsa ꞌna nthebe ya dɛti ne da ꞌmɛdi ꞌna de gueꞌʉ, ¿ha gue hingue da zohma̱ni ja ra tꞌøhø núꞌʉ gohoꞌrate ne ꞌrɛtꞌamagʉto ya dɛti pa da ma da hyonga núꞌa̱ maꞌna xa ꞌmɛdi? \v 13 Y nu sta zʉdi, nuꞌbʉ́ núꞌa̱ ra maꞌyo xi da johya ngueꞌa̱ bi zʉdi núꞌa̱ ꞌnará dɛti xqui ꞌmɛdi, y nixi hingui oda rá mfeni núꞌʉ gohoꞌrate ne ꞌrɛtꞌamagʉto hinxa ꞌmɛdi. \v 14 Njabʉ nehe nuri Dadahʉ bí ꞌbʉi mahetsꞌi hingui ne da ꞌmɛdi ni ꞌna de gue nuya ya zi ba̱tsi. \s1 Ra mpunbi de ya cu \r (Lc. 17:3) \p \v 15 Nubyá ma ga xiꞌahʉ, nuꞌbʉ ꞌnari cu da ꞌyøꞌtꞌaꞌi ꞌnara tsꞌocate, grí ma gui cꞌa̱ꞌtsi ne gui ña̱sɛui. ꞌBʉ da ꞌyøde núꞌa̱ gui xipi, nuꞌbʉ́ ya xcá yopa má̱hui ri cu. \v 16 Pe nuꞌbʉ hinda ꞌyøꞌtꞌaꞌi, nuꞌbʉ́ tsixa yoho o hñu ya cu pa da ꞌyøde núꞌa̱ ma gui ma̱ñhʉ, pa njabʉ núꞌʉ́ go gueꞌʉ da za da damajua̱ni. \v 17 Ha nuꞌbʉ núꞌa̱ ra cuꞌa̱ hinda ꞌyøte núꞌʉ yoho o hñu gui tsitsꞌi, nuꞌbʉ́ xipabi gatho ya gamfri ja ra nija̱. Y nuꞌbʉ nixi con gueꞌʉ hinda ꞌyøteꞌa̱, nuꞌbʉ́ dá tꞌøtꞌa ra uɛnda gue ya hingrá gamfri ne dá thandi ngu ꞌnara da̱ga ꞌyøtꞌatsꞌoqui. \p \v 18 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue nuꞌa̱ gui ꞌyøthʉ nuua ja ra ximhai, gueꞌa̱ rí tꞌøtꞌe mahetsꞌi, ne nuꞌa̱ gui ma̱ñhʉ gue hinda tꞌøtꞌe nuua ja ra ximhai, gueꞌa̱ hinda tꞌøtꞌe nehe nuni mahetsꞌi. \p \v 19 Nehe ma ga xiꞌahʉ gue nuꞌbʉ yoho de gueꞌahʉ gui ꞌyøthʉ ꞌnara cohi nuua ja ra ximhai de núꞌa̱ ma gui ꞌyadihʉ, nuꞌbʉ́ da ꞌraꞌahʉ ma Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi núꞌa̱ gui ꞌyadihʉ. \v 20 Ngueꞌa̱ nu habʉ di ꞌbʉ yoho o hñu di xøcambenigui, nuni ja dí ꞌbʉhni madetho de gueꞌʉ. \p \v 21 Nuꞌbʉ́ ra Pedro bi joni habʉ mi ꞌbai ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Hmuꞌi, ¿hangu ya ꞌmiꞌqui mahyoni ga pumbabi ꞌnama miquꞌeiꞌbe ꞌbʉ da ꞌyøtca ꞌnara tsꞌocate? ¿Ha gue asta rá yoto ꞌmiꞌqui? \p \v 22 Ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembi: \p ―Hindí eñꞌi gue hønsɛ yoto ꞌmiꞌqui gui pumba ri miquꞌeiui, nuga dí eñꞌi gue asta hñuꞌrate ma ꞌrɛtꞌa ꞌmiꞌqui ya yoto pɛꞌtsi gui pumbi, ne ya nixi gui ꞌyøthʉ ra uɛnda rá ndunthi ya ꞌmiꞌqui gui mpumbahʉ. \s1 Ra ꞌbede de ra tsꞌoꞌbɛgo himbi mɛꞌtsa ra nthecate \p \v 23 Nubyá ma ga xiꞌahʉ ꞌnara ꞌbede. Nura Nda̱ de mahetsꞌi nja ngu ꞌnara hmu bi ꞌñʉtꞌuɛndaui yá ꞌbɛgo. \v 24 Y nu mi mʉdi ra hmu da ꞌyøtꞌa ra uɛnda, bi zønga ꞌnará ꞌbɛgo xi mi tupabi ndunthi ra boja̱. \v 25 Ha nura ꞌbɛgoꞌa̱ himi tsa da guꞌtuabi núꞌa̱ mi tupabi rá hmu, hangue ra hmu bi manda da ꞌba nura ꞌbɛgo co rá ꞌbɛhña̱ ne yá ba̱tsi ne gatho núꞌa̱ te mi pɛꞌtsi pa dra joꞌtsuabi rá boja̱. \v 26 Nuꞌbʉ́ nura ꞌbɛgoꞌa̱ bi ndandiña̱hmu ja rá ua rá hmu ne bi ba̱ntebi bi ꞌñembi: “ꞌYøtca ra ma̱te gui tøbgagui ne ga juꞌtꞌaꞌi gatho núꞌa̱ dí tuꞌaꞌi.” \v 27 Nuꞌbʉ́ ra hmu bi yo rá mʉi de rá ꞌbɛgo, bi pumba gatho núꞌa̱ mi tupi, ne bi hyɛgui bi ma. \v 28 Ha nu mi ma de guehni nura ꞌbɛgoꞌa̱ bi nthɛui ꞌnará miꞌbɛgoui núꞌa̱ mi tupa ꞌna zi tʉquitho ra boja̱. Bi da̱ma mihi ne bi mʉdi bi miꞌtua rá ꞌyʉga ne bi ꞌñembi: “Nubyá ma gui jutqui gatho núꞌa̱ guí tuqui.” \v 29 Nuꞌbʉ́ núꞌa̱ rá miꞌbɛgoui mi tupabi, bi ndandiña̱hmu ja rá uaꞌa̱ ne bi ba̱ntebi bi ꞌñembi: “ꞌYøtca ra ma̱te gui tøbgagui ne ga juꞌtꞌaꞌi gatho núꞌa̱ dí tuꞌaꞌi.” \v 30 Pe nuꞌá̱ himbi ne, bi zixa fadi asta himbi guꞌtua gatho rá boja̱ núꞌa̱ mi tupi. \v 31 Nuꞌbʉ́ nu mi hyanda maꞌra yá miꞌbɛgoui xi bi ʉ yá mfeniꞌʉ ne bi ma bá xipabi yá hmu de gatho núꞌa̱ xqui hyandiꞌʉ. \v 32 Nuꞌbʉ́ ra hmu bi zohna núꞌa̱ ra nduthai xqui pumbabi ne bi ꞌñembi: “Nuꞌi, ꞌna xi grá tsꞌoja̱ꞌi. Gatho núꞌa̱ ra boja̱ nguí tucagui go dá punꞌaꞌi ngueꞌa̱ gá ba̱ntegui ga tøpꞌaꞌi. \v 33 ¿Ha gue himri ꞌñepꞌaꞌi nehe xcá yo ri mʉi co ri miꞌbɛgoui ngu dá yo ma mʉiga con gueꞌe?” \v 34 Nuꞌbʉ́ nura hmu co rá cuɛ bi manda da tsꞌixa fadi núꞌa̱ ra tsꞌoꞌmʉi gá ꞌbɛgo pa da hnaꞌmbabi asta hinda guꞌtua gatho núꞌa̱ mi tupa rá hmu. \p \v 35 Nehe njabʉ ma Dada bí ꞌbʉ mahetsꞌi ma da ꞌyøtꞌe con gueꞌahʉ ꞌbʉ hingui pumbabihʉ nuri miquꞌeihʉ ꞌbʉ da ꞌyøꞌtꞌaꞌihʉ ꞌnara tsꞌocate. \c 19 \s1 Ra Jesu bi ma̱ de ra nxuni \r (Mr. 10:1-12; Lc. 16:18) \p \v 1 Nu mi uadi ra Jesu bi ma̱nga nuya noyaya, bi bøni de guehni Galilea ne bi ma riꞌnandi ra da̱the Jordá pa habʉ mi o ꞌna xɛni rá hai Judea. \v 2 Ne xi bi dɛni ndunthi ya ja̱ꞌi ne ja bá øtheni ndunthi ya daꞌthi. \p \v 3 Nepʉ ya fariseo bi ma bá cꞌa̱ꞌtsa ra Jesu pa da xaxi ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Ha gue po nuꞌa̱raza ra tꞌøtꞌe da za da nxungüi rá ꞌbɛhña̱ ꞌnara ꞌñøhø? \p \v 4 Ne ra Jesu bi da̱tuabi ne bi ꞌñembi: \p ―¿Ha gue hinxcá hñeꞌthʉ ja ri leyhʉ gue Ajua̱ go gueꞌa̱ bi hyoca ra ꞌñøhø ne ra ꞌbɛhña̱ desde rá mʉdi? \v 5 Nehe ma̱ gue ra ꞌñøhø da ꞌuegue de rá dada ne rá na̱na̱ pa go da ꞌmʉhui rá ꞌbɛhña̱, y de ri yohoꞌʉ da ꞌnatho. \v 6 Hangue dí xiꞌahʉ gue nuꞌʉ́ di ꞌnatho, hingue di yoho. Hangue nuꞌa̱ da pɛhna Ajua̱, hinda za go da ꞌueca ꞌnara ja̱ꞌi. \p \v 7 Ya fariseo bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Nuꞌbʉ́ ¿hanja ra Moise bi manda da thoca ꞌnara tꞌofo dega nxuni pa da za da hyɛpʉ rá ꞌbɛhña̱ ꞌnara ꞌñøhø? \p \v 8 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Ra Moise bi unga nsɛqui da njabʉ ngueꞌa̱ xi xá me ri corasohʉ, pe Ajua̱ desde rá mʉdi hingá njabʉ mi neꞌa̱. \v 9 Nuga dí xiꞌahʉ gue nuꞌa̱ tóꞌo da nxungüi rá ꞌbɛhña̱ ne hinxa dimba ꞌnara tsꞌoqui xa ꞌyøtꞌe co maꞌna ra ja̱ꞌi, nuꞌbʉ́ nurá da̱me núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ ꞌbʉ da ntha̱tui maꞌna ra ꞌbɛhña̱, nuꞌbʉ́ ya bi ꞌyøtꞌa ꞌnara tsꞌoqui. Nehe núꞌa̱ toꞌo da ntha̱tui núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ xa thɛpʉ, núꞌa̱ ra ꞌñøhø ya ra zinga medintha̱ti. \p \v 10 Nuꞌbʉ́ yá nxadi bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Nuꞌbʉ njabʉ, maꞌna xá hño hinda ntha̱ta ꞌna ꞌbʉ. \p \v 11 Bi da̱di ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―Pe hinda za gatho da ꞌyøtꞌa njabʉ, hønsɛ núꞌʉ toꞌo xa ꞌmʉi pa hinda ntha̱ti. \v 12 ꞌBʉi ꞌraya ꞌñøhø hingui tsa da ntha̱ti ngueꞌa̱ desde bi ꞌmʉi ya mi njabʉ. Nehe ꞌbʉi maꞌra ya ꞌñøhø hingui tsa da ntha̱ti ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ ꞌmɛfa ja xa njabʉ. Ne ꞌbʉi maꞌra ya ꞌñøhø hingui ntha̱ti ngueꞌa̱ maꞌna ri ho da mɛpabi Ajua̱ toꞌo ra Nda̱ de mahetsꞌi. Nuꞌa̱ tóꞌo tsa da hña̱ni nuna tsꞌofona̱, dá hña̱ni. \s1 Ra Jesu bi ja̱pa ya ba̱tsi \r (Mr. 10:13-16; Lc. 18:15-17) \p \v 13 Nepʉ bá tsꞌimpabi ꞌraya zi ba̱tsi ra Jesu pa da hñuxa yá ꞌyɛ ja gueꞌʉ ne da ꞌyapa Ajua̱ da ja̱pꞌʉ. Pe nuyá nxadi bi zʉi núꞌʉ toꞌo mri zi ya zi ba̱tsi. \v 14 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―Hophʉ da ꞌñehe ya zi ba̱tsi, oguí ha̱cuabihʉ da ꞌñe da zʉcagui, ngueꞌa̱ gatho núꞌʉ toꞌo ꞌbʉi ja rá hmanda Ajua̱ go gueꞌʉ nja ngu nuya ya zi ba̱tsi. \p \v 15 Y nu mi uadi ra Jesu bi hñuxa yá ꞌyɛ ja ya zi ba̱tsi, nuꞌá̱ bi ma de guehni. \s1 ꞌNara ba̱sja̱ꞌi mrá rico bi ña̱ui ra Jesu \r (Mr. 10:17-31; Lc. 18:18-30) \p \v 16 ꞌMɛfa bi ꞌñe ꞌnara ba̱sja̱ꞌi pa da ꞌyøꞌtua ꞌnara ntꞌani ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―Nuꞌi Xahnate, ꞌnagrá hoja̱ꞌi, ¿te ꞌbɛ da za ga øtꞌe pa da za ga pɛꞌtsa ra te pa nza̱ntho? \p \v 17 Bi da̱di ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―¿Hanja guí engui gue drá hoja̱ꞌi? Hønsɛ Ajua̱ go gueꞌa̱ ra hoja̱ꞌi. Pe nuꞌbʉ guí ne gui pɛꞌtsa ra te pa nza̱ntho, ꞌyøtꞌa gatho núꞌa̱ ri manda Ajua̱. \p \v 18 Bi da̱di ra ba̱sja̱ꞌi ne bi ꞌñena: \p ―¿Te ma hmandaꞌʉ? \p Ra Jesu bi ꞌñembi: \p ―Oxqui hñote, oxqui nzinga medintha̱ti, oxqui mpe, oxqui jʉxa ya ncꞌuamba. \v 19 Umba ra tꞌequꞌei ri dada ne ri na̱na̱ ne suꞌʉ, ma̱di ri miquꞌeiui ne gui su ngu grí nsu sɛhɛ. \p \v 20 Bi da̱di ra ba̱sja̱ꞌi ne bi ꞌñembi: \p ―Desde stá mba̱tsi stá øtꞌa gatho núya guí xiqui. Xibya, ¿te maꞌna ri ꞌbɛdi ga øtꞌebya? \p \v 21 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌbʉ guí ne gui ꞌbʉi xá hño, grí ma bá pa gatho núꞌa̱ guí pɛꞌtsi ne hecua ya hyoya, pa njabʉ da za gui hña̱nga ꞌnari da̱nga tha̱ha̱ nuni mahetsꞌi. Nepʉ bá ehe gui tɛngagui. \p \v 22 Nu mi ꞌyøde njabʉ núꞌa̱ ra ba̱sja̱ꞌi bi ma xi mi tu rá mʉi ngueꞌa̱ xi mrá rico. \p \v 23 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―Xi majua̱ni xi xá hñei da yʉtꞌa ꞌnara rico ja rá hmanda Ajua̱. \v 24 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue maꞌna xá hñei da yʉtꞌa ꞌnara rico ja rá hmanda Ajua̱ que da thogui ꞌnara cameyo ja rá gu ꞌnara ꞌyofri. \p \v 25 Y nu mi ꞌyøde njabʉ ya nxadi xi bi ꞌyø ne bi ꞌñena: \p ―Nuꞌbʉ njabʉ, ¿toꞌo ja da za da mpøhø? \p \v 26 Ha ra Jesu bi nhyandui yá nxadi ne bi ꞌñembabi: \p ―Co yá mfenisɛ ya ja̱ꞌi hingui tsa da mpøhø, pe co rá tsꞌɛdi Ajua̱ ha̱, hinte rá hñei. \p \v 27 Nepʉ ra Pedro bi ꞌñembi: \p ―Nuꞌi guí pa̱di gue nuje stá tsoguihe gatho núꞌa̱ te ndí pɛꞌtshe pa ga tɛnꞌahe. Nuꞌbʉ́ ¿te ma tha̱ha̱ ma ga ha̱ñhe ꞌmɛfa? \p \v 28 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue nurá ñoho ra ꞌmʉi nu sta yopa ꞌñehe Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi pa da manda co rá nsunda, nuꞌbʉ́ gueꞌbʉ núꞌahʉ xcá tɛngaguihʉ ma da thuxꞌahʉ gui mandahʉ nehe núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho ya ꞌmʉi de Israel. \v 29 Y gatho núꞌʉ toꞌo xa zogui yá ngu o yá cu o yá nju o yá dada o yá na̱na̱ o yá ꞌbɛhña̱ o yá ba̱tsi o yá hai po rá nguecagui, nuꞌʉ́ ma da hña̱nga maꞌna nthebe rá ndunthi de núꞌa̱ xa zogui, ne ma da ꞌmʉi pa nza̱ntho. \v 30 Ha nuꞌʉ tóꞌo ya da̱nguibya, nura paꞌa̱ ma da notsiꞌʉ, ha nuꞌʉ tóꞌo ya notsibya, nura paꞌa̱ ma da nda̱nguiꞌʉ. \c 20 \s1 Ra ꞌbede de ꞌraya mɛfi bi yʉtꞌa mi xudi, maꞌra mi nde ma pa, ha nu maꞌra mi nde \p \v 1 Nurá hmanda Ajua̱ ma ga hyɛcuahʉ ngu ꞌnara me ua̱ꞌobxi. Nura me ua̱ꞌobxiꞌa̱ xi mi pɛꞌtsa ndunthi ya ua̱ꞌobxi. Ne ꞌnara pa xi ꞌnitho bi ma bi hyonga ꞌraya mɛfi. \v 2 Y bi gohui ra cohi nuya mɛfi gue da guꞌtuabi núꞌa̱ ta̱ha̱ ꞌnara mɛmapa. Nepʉ bi mɛhni da mpɛfi ja yá ua̱ꞌobxi. \v 3 Y mi nzʉnga gʉto bi ma maꞌnaꞌqui bá honga maꞌra ya mɛfi ne bi zʉdi ꞌraya ja̱ꞌi mi ꞌbahni ja ra tai mi otho yá ꞌbɛfi. \v 4 Ne bi ꞌñembabi: “¿Ha hinguí ne gui faxcahʉ ra ꞌbɛfi ne ga juꞌtꞌahʉ núꞌa̱ rí ꞌñepi gui ta̱hʉ?” Nepʉ nuꞌʉ́ bi mɛui ꞌbestho. \v 5 Nepʉ mi nde ma pa nura ꞌñøhø bi ma maꞌnaꞌqui bá honga maꞌra ya mɛfi, nepʉ ngu nzʉnga hñu bi yopa ma maꞌnaꞌqui bá tsi maꞌra ya mɛfi ne bi ncohui da guꞌtui núꞌa̱ rí ꞌñepi. \v 6 Ngu nzʉnga cʉtꞌa bi ma maꞌnaꞌqui ne bi nthɛui maꞌra ya ja̱ꞌi mi otho yá ꞌbɛfi ne bi ꞌñembabi: “¿Hanja guí ꞌbathʉua gatho ra pa? ¿Ha gue otho ri ꞌbɛfihʉ?” \v 7 Nuꞌʉ́ bi da̱di ne bi ꞌñembi: “Ngueꞌa̱ hinto xa ꞌracje ra ꞌbɛfi.” Nura hmu bi ꞌñembabi: “Nuꞌbʉ́ faxcahʉ ra ꞌbɛfi nepʉ ga juꞌtꞌahʉ núꞌa̱ rí ꞌñepi gui ta̱hʉ.” \v 8 Ha nu mi yʉ ra hyadi nura hmu bi ꞌñemba ra ꞌbɛtri: “Zohna gatho ya mɛfi, ne gatho gui juꞌtuabi maxøgue ꞌna pa. Juꞌtuabi ꞌmɛtꞌo núꞌʉ bi yʉtꞌa ꞌmɛfa, nepʉ ꞌmɛfa gui juꞌtuabi núꞌʉ bi yʉtꞌa rá mʉdi.” \v 9 Ha nu mi zøhø núꞌʉ xqui yʉtꞌa ra ꞌbɛfi nzʉnga cʉtꞌa nde, nuꞌʉ́ bri juꞌtuabi maxøgue ꞌna pa. \v 10 Ne mi zøhø núꞌʉ xqui yʉtꞌa ra ꞌbɛfi desde mi xudi, nuꞌʉ́ mi hu yá mʉi gue ma xa da̱ha̱ maꞌna ndunthi, pe nuꞌʉ́ bri juꞌtuabi mahyɛgui ngu núꞌʉ xqui yʉtꞌa mi nde. \v 11 Y nu mi hña̱nga yá tha̱ha̱, xi bi bø yá cuɛ co ra hmu, \v 12 ne bi ꞌñembi: “Núyʉ́ bi yʉtꞌa ꞌmɛfa ne hønsɛ ꞌna ora bi mpɛfi ne gá juꞌtuabi ngu núꞌa̱ dí ta̱he, ha nuje xi stá mpɛhe gatho ra pa co ra pahyadi.” \v 13 Nuꞌbʉ́ ra hmu bi ꞌñembabi ꞌna de gueꞌʉ: “Xiꞌague, ¿ha gue dí øꞌtꞌa ꞌnara ntsꞌoꞌmʉi? ¿Ha gue hindá cohʉ ra cohi gue ga juꞌtꞌa núꞌa̱ ta̱ha̱ ꞌnara mɛmapa? \v 14 Hña̱xa núꞌa̱ rí ꞌñeꞌaꞌi y grí ma. Nuga dá juꞌtuabi núyʉ bi yʉtꞌa ꞌmɛfa ngu núꞌa̱ gá ta̱ha̱ ngueꞌa̱ dá ne dá øtꞌe njabʉ. \v 15 ¿Ha go ma gui hña̱gaguigue núꞌa̱ ga ne ga øtꞌe co ma boja̱? ¿Hanja grí hyøcuabi rá tha̱ha̱ ri mimɛfiui ngueꞌa̱ nuga drá hoja̱ꞌi con guehyʉ?” \v 16 Ngueꞌa̱ nuꞌʉ dri ꞌbɛfa go gueꞌʉ dya mʉdi, y nuꞌʉ ya mʉdi go gueꞌʉ da ꞌmɛfa. Ndunthi da tsꞌofo, pe tsꞌʉtho núꞌʉ xa thahni. \s1 Ra Jesu bi yopa ma̱ de rá du \r (Mr. 10:32-34; Lc. 18:31-34) \p \v 17 Nepʉ ra Jesu bi ma pa Jerusale, ne de má ꞌñu bi ꞌueque ꞌnambʉ núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi pa bi umba ntꞌøde ne bi ꞌñembi: \p \v 18 ―Pa̱hʉ gue nu xcrá tsøñhʉ Jerusale, ja ma dra jʉni Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, ne dra tꞌɛntꞌua ja yá ꞌyɛ ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley, ne nuꞌʉ́ ma da hyøxa ra thai pa da tho. \v 19 Nepʉ ma da ꞌyɛntꞌua ja yá ꞌyɛ nuya ja̱ꞌi hingyá xodyo pa da ꞌyøꞌtua ra ntꞌeni ne da ꞌnaꞌmbi, ne da pontꞌi, ne ja da duni, pe rá hñupa ma da yopa nteꞌa̱ maꞌnaꞌqui. \s1 Rá na̱na̱ ra Cobo ne ra Xuua bi ꞌyapa ꞌnara favo ra Jesu \r (Mr. 10:35-45) \p \v 20 Nepʉ rá na̱na̱ ra Cobo ne ra Xuua yá tꞌʉ ra Sebedeo, bá ꞌñoui yá tꞌʉ habʉ mi ꞌbai ra Jesu ne bi ndandiña̱hmu pa da ꞌyadi núꞌa̱ mi beni da ꞌyadi núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱. \v 21 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñemba nura ꞌbɛhña̱: \p ―¿Te rá ꞌbɛ guí ne gui ꞌyadi? \p Nepʉ ra ꞌbɛhña̱ bi da̱di bi ꞌñena: \p ―Dí ne gue nuya yoho ma tꞌʉ da hñudi con gueꞌe nu xcrí nda̱, ꞌna da hñudi ja ri ꞌñɛi ha nu maꞌna ja ri nga̱ha̱. \p \v 22 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱tuabi núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ ne bi ꞌñemba ra Cobo ne ra Xuua: \p ―Nixi guí pa̱hʉ núꞌa̱ guí ahʉ. ¿Ha guí hanthʉ gui tsɛthʉ ya tsꞌothogui ngu núꞌa̱ ma ga tsɛtiga? \p Nuꞌʉ́ bi da̱di: \p ―Ha̱ha̱, da za ga tsɛthe nehe. \p \v 23 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Xi majua̱ni ma gui thohʉ nehe ya tsꞌothogui ngu núꞌʉ ma ga thoguiga, pe nuꞌa̱ guí nehʉ gue gui hñudihʉ ja ma ꞌñɛi ne ja ma nga̱ha̱, hingo tsa ga ma̱ngá. Numa Dada ha̱, go gueꞌa̱ tsa da ma̱ ne pa̱di toꞌo ma da umbabi nuya hudiꞌʉ. \p \v 24 Nu mi ba̱di núꞌʉ má ꞌrɛtꞌa ya nxadi de núꞌa̱ te xqui ꞌyadi núꞌʉ má yoho ya nxadi mri ncu, nuꞌbʉ́ bi bø yá cuɛꞌʉ co núꞌʉ yoho mri ncu. \v 25 Nepʉ ra Jesu bi zofo yá nxadi ne bi ꞌñembi: \p ―Guí pa̱hʉ gue nuya nda̱ de ja ya hnini, nuꞌʉ́ go ri da̱ma ꞌñexasɛ pa da manda gatho ya ja̱ꞌi, nehe nuyá mfatsꞌiꞌʉ øtꞌe njabʉ nehe. \v 26 Pe nuꞌahʉ oxqui njahʉbʉ. Ngueꞌa̱ ꞌbʉ ꞌna de gueꞌahʉ gui nehʉ gui nda̱nguihʉ, mahyoni gui ꞌmɛgohʉ. \v 27 Ha nuꞌa̱ tóꞌo ne gue go dra mʉdi de gueꞌahʉ, nuꞌá̱ go gueꞌa̱ mahyoni da ꞌmɛgo. \v 28 Gui njahʉ ngu Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, núꞌá̱ himbá ehe pa da ꞌñe ya ꞌbɛgo, nuꞌá̱ bá ehe pa go bi ꞌmɛgo, ne pa da unga rá te pa da pumba yá tsꞌoqui ya ja̱ꞌi. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe yoho ya goda \r (Mr. 10:46-52; Lc. 18:35-43) \p \v 29 Y de mi bønga de Jericó ra Jesu co yá nxadi, xi ndunthi ya ja̱ꞌi bi dɛniꞌʉ. \v 30 Y de má ꞌñu mi huhni yoho ya zi goda. Ha nu mi ꞌyødeꞌʉ gue mi pani ra Jesu, bi mafi ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌi Ndada, rá Tꞌʉꞌi ra nda̱ Davi, huegaguihe. \p \v 31 Ya ja̱ꞌi bi goꞌtuabi yá ne pa ya hinda sigui da mafi hma̱ha̱. Pe nuꞌʉ́ maꞌna xi mi mafi ne mi ena: \p ―Nuꞌi Ndada, rá Tꞌʉꞌi ra nda̱ Davi, huegaguihe. \p \v 32 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌmai ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Te ꞌbɛ guí ne ga øꞌtꞌahʉ? \p \v 33 Nuꞌʉ́ bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Dí ne gui xoga ma dahe, Ndada. \p \v 34 Nuꞌbʉ́ ra Jesu xi bi huequiꞌʉ, ne bi hñuꞌtsua yá ꞌyɛ ja yá da, ne nuꞌʉ́ ꞌbestho bi xo yá da ne bi hyandi. Nepʉ nuꞌʉ́ bi dɛniꞌa̱. \c 21 \s1 Ra Jesu bi yʉtꞌa Jerusale \r (Mr. 11:1-11; Lc. 19:28-40; Jn. 12:12-19) \p \v 1 Nu mi zøni ra Jesu co yá nxadi nuni Betfagué ja rá ua ra tꞌøhø ꞌbo Olivo ya mi guetbʉ pa Jerusale, núꞌá̱ bi mɛhna yoho yá nxadi da ꞌmɛtꞌo, \v 2 ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Rí maha pa nuna tꞌʉca hnini bí jani. Ha nu xcrí tsøñhʉni ma gui tsʉhʉni ꞌnara zi burru di tha̱tni ne dri zi rá ba̱tsi. Xcrí tsʉhʉ güi xoꞌthʉ ne güi tsincahʉ gatho yoho. \v 3 ꞌBʉ di ꞌbʉpʉ ꞌna, ne da nja te da xiꞌahʉ, ꞌñembabihʉ njaua: “Ra zi Hmu bí honi.” Nuꞌbʉ́ nura ja̱ꞌi ꞌbestho da hoꞌahʉ güi tsincahʉ. \p \v 4 Gatho bi njabʉ pa bi nja ngu xqui ma̱nga rá ꞌmɛhni Ajua̱ bi ꞌñena: \q1 \v 5 Rí maha Jerusale núꞌa̱ ra hnini thuꞌmbabi nehe gue rá thuhu Sion, ne xiphʉ ya mengu de guehni: \q1 “Ndi hyanthʉ bra ꞌñehni ri Nda̱hʉ, e da zʉꞌahʉ, \q1 ne hingrá ꞌñetsꞌi ngueꞌa̱ bra tøgue ꞌnara zi tꞌʉbru rá ba̱tsi ꞌnara burru núꞌa̱ ya pa̱ ra ndu.” \p \v 6 Nuꞌbʉ́ yá nxadi bi ma ne bi ꞌyøtꞌa núꞌa̱ xqui ꞌbɛpabi. \v 7 Nepʉ bá tsimpabi núꞌa̱ ra zi burru mri ꞌñoui rá ba̱tsi. De guehni ya nxadi bi xiꞌtsua yá patꞌiꞌʉ, nepʉ ra Jesu bi tøgue. \v 8 Y nura hmuntsja̱ꞌi, ꞌra mi ha̱nca yá patꞌi pa mi pøgue ja ra ꞌñu, ha nu maꞌra mi totꞌa ya ꞌyɛza pa mi pøgue nehe ja ra ꞌñu. \v 9 Ne ndunthi mri ꞌbɛtꞌo ne ndunthi mi ꞌbɛfa, mi mafiꞌʉ ne mi ena: \p ―¡Xá nsunda rá ꞌñehe rá Tꞌʉ ra nda̱ Davi! ¡Ajua̱ da ja̱pi núni xpá mɛhni pa da nda̱ ja guecjʉ! ¡Xá nsunda Ajua̱ bí ꞌbʉi mahetsꞌi! \p \v 10 Y ngu bi yʉtꞌa ja ra hnini Jerusale xi bi nthøxni ya ja̱ꞌi ne mri ꞌñémbabiꞌʉ ꞌna ngu ꞌna: \p ―¿Toꞌoni ꞌbʉ? \p \v 11 Nuꞌbʉ́ núꞌʉ toꞌo mi dɛni, bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Nuni go guehni ra Jesu rá ꞌmɛhni Ajua̱ ne ra me Nasare de Galilea. \s1 Ra Jesu bi ꞌyɛnga núꞌʉ mri mpa mbo ra nda̱nija̱ \r (Mr. 11:15-19; Lc. 19:45-48; Jn. 2:13-22) \p \v 12 Nepʉ ra Jesu bi yʉtꞌa ja ra nda̱nija̱, ne bi ꞌyɛni gatho núꞌʉ toꞌo mri mpa ne mri ntai, ne bi pʉntsꞌua yá mexa ya mpataboja̱, ne bi pʉntsꞌua yá thuhni ya ma domitsu. \v 13 Y bi ꞌñembabi: \p ―Xa ntꞌofo gue ma ngu ra ngu dega søcambeni, pe nuꞌahʉ́ xcá ꞌyøtꞌathohʉ ra ngu dega mfe. \p \v 14 Ne mi ꞌbʉhni ꞌraya goda ne ya doua ja ra nda̱nija̱. Núꞌʉ́ bi joni habʉ mi ꞌbai ra Jesu, y nuꞌá̱ bi ꞌyøtheꞌʉ, ne bi ña̱ni. \v 15 Ha nuya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley bi hyanda nuya da̱nga tꞌøtꞌe bi ꞌyøtꞌa ra Jesu. Ne bi ꞌyøde nuya ba̱tsi mi mafi ja ra nda̱nija̱ ne mi eñꞌʉ: “¡Xá nsunda rá ꞌñehe rá Tꞌʉ ra nda̱ Davi!” Nuꞌbʉ́ nuya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley xi bi bø yá cuɛꞌʉ. \v 16 Ne bi xipabi ra Jesu bi ꞌñembi: \p ―¿Ha gue hinguí øde núꞌa̱ te ma̱nga nuyʉ ya ba̱tsi? \p Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱tuabiꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―Ha̱ha̱, dí øde. Xi nuꞌahʉ ¿ha gue hinxcá hñeꞌthʉ ja ra Ma̱ca Tꞌofo habʉ ena njaua?: \q1 Asta ya ba̱tsi ne ya ꞌuɛne núꞌʉ tsʉtho, \q1 Ajua̱ bi ꞌyøtꞌe pa bi xøcambeniꞌa̱ xi xá hño. \p \v 17 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi zoguini ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley, ne bi ma Betania pa ja bá oxini. \s1 Ra Jesu bi japi bi ꞌyotꞌa ꞌnara ꞌbai gá igo \r (Mr. 11:12-14, 20-26) \p \v 18 Rá hyaxꞌa̱ bi menga pa Jerusale, ne de má ꞌñu bi zʉ ra thuhu. \v 19 Y ja rá hyo ra ꞌñu bi hyandi mi ꞌbahni ꞌnara ꞌbai gá igo, ne bi ma pa habʉ mi ꞌbai pa bi hyonga ꞌraya igo pa da zihma̱, pe hinte mi tøgue ni ꞌna, hønsɛ yá xi mi cꞌamtho. Nuꞌbʉ́ bi ꞌñembabi ra ꞌbai gá igo: \p ―Hinhyaꞌmʉ ma da nøgue ri igo. \p Y ꞌbestho nura oraꞌa̱ bi ꞌyotꞌa núꞌa̱ ra ꞌbai gá igo. \v 20 Y nu mi hyanda ya nxadi núꞌa̱ xqui nja, xi bi ꞌyø ne bi ꞌñemba ra Jesu: \p ―¿Hanja ꞌbestho bi ꞌyotꞌa nuna ꞌbai gá igo? \p \v 21 Ra Jesu bi da̱tuabi ne bi ꞌñembi: \p ―Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ, ꞌbʉ xi gri pɛꞌtshʉ ndunthi ra jamfri ne hingri dʉhʉhʉ, nuꞌbʉ́ da za gui ꞌyøthʉ ya tꞌøtꞌe ngu núna dá øtꞌe. Nehe da za gui ꞌñemfʉ nuna ra tꞌøhø da mponi rí ma pa ja ra ndehe, ne da mponi. \v 22 Gatho núꞌa̱ gui ꞌyadihʉ ne guí camfrihʉ, gatho da za gui hña̱ñhʉ. \s1 Ra Jesu bi tꞌambabi te ma nsɛqui mi ha̱ \r (Mr. 11:27-33; Lc. 20:1-8) \p \v 23 Nepʉ ra Jesu bi yʉtꞌa maꞌnaꞌqui ja ra nda̱nija̱ Jerusale, ne bi nxahnate. Y nura ora mi xahnate, bi joni habʉ mi ꞌbaiꞌa̱ yá nda̱xjua nda̱ ya xodyo ne ya nda̱ gá macja̱, ne bi ꞌyambabi: \p ―¿Toꞌo rá ꞌmɛhniꞌi pa gui ꞌyøtꞌa nuya ya tꞌøtꞌeya? ¿Toꞌo bi ꞌraꞌa nsɛqui pa gui ꞌyøtꞌa njabʉ? \p \v 24 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nequi ma ga øꞌtꞌahʉ ꞌnara ntꞌani. Nuꞌbʉ gui xicjʉ, nequi ga xiꞌahʉ toꞌo rá ꞌmɛhnigui pa dí øtꞌa njaua. \v 25 Xi núꞌa̱ ra sistehe mi øtꞌa ra Xuua Xiꞌtsate, xiꞌa̱ ¿toꞌo go bá pɛhnꞌa̱, Ajua̱ o ya ja̱ꞌi? \p Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi mʉdi bi ꞌñámbasɛꞌʉ ne mri ꞌñémbabi: \p ―¿Te ga tha̱tuahʉbya? Nuꞌbʉ ga emfʉ gue Ajua̱ go bá pɛhni, nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ da ꞌñengaguihʉ: “Nuꞌbʉ́ ¿hanja hingá camfrihʉ núꞌa̱ mi ma̱ñꞌa̱?” \v 26 Ha nuꞌbʉ xi ga emfʉ gue ra Xuua go bá pɛhna ya ja̱ꞌi, nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ da nja te da ꞌyøtcahʉ, ngueꞌa̱ gathoꞌʉ beni gue ra Xuua go mrá ꞌmɛhni Ajua̱. \p \v 27 Nuꞌbʉ́ ya nda̱ gá macja̱ ne ya nda̱xjua nda̱ bi da̱tuabi ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―Hindí pa̱he. \p Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Nequi hinga xiꞌahʉ toꞌo bá pɛncagui pa dí øtꞌa nuya ya tꞌøtꞌe. \s1 Ra ꞌbede de yoho ya tꞌʉ bi ꞌbɛhna ꞌbɛfi \p \v 28 Nepʉ ra Jesu bi yopa ꞌñembabi ya nda̱ gá macja̱: \p ―¿Te guí nuhma̱guehʉ? ꞌNara ꞌñøhø mi pɛꞌtsa yoho yá tꞌʉ, ne bi ꞌñemba ꞌna de gueꞌʉ: “Rí ma ra ꞌbɛfibya ja ra ua̱ꞌobxi.” \v 29 Nuꞌbʉ́ nura tꞌʉꞌa̱ bi da̱di ne bi ꞌñena: “Hina, papá, hinga ma.” Pe ꞌmɛfa bi ntsøꞌmsɛ ne bi ma ra ꞌbɛfi. \v 30 Nepʉ ra dada bi ꞌñembabi núꞌa̱ maꞌna rá tꞌʉ: “Rí ma ra ꞌbɛfibya ja ra ua̱ꞌobxi.” “Ha̱ha̱, papá, ga ma”, bi ꞌñembi. Pe nixi himbi ma. \v 31 Hangue de ri yoho ya tꞌʉ, ¿ndaꞌa̱ gueꞌa̱ bi ꞌyøtua núꞌa̱ bi ꞌbɛpabi rá dada? \p Bi da̱di ya nda̱ gá macja̱ ne bi ꞌñena: \p ―Núꞌa̱ ra tꞌʉ bi mɛhna rá mʉdi. \p Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue ya da̱ga ꞌyøtꞌatsꞌoqui ne ya tsꞌoja̱ꞌi go gueꞌʉ ri ꞌbɛtꞌo que gueꞌahʉ pa da yʉtꞌa ja rá hmanda Ajua̱. \v 32 Ngueꞌa̱ ra Xuua Xiꞌtsate bi ꞌñehe bi ꞌñuꞌtꞌahʉ ra hñoja̱ꞌi, pe nuꞌahʉ́ hingá ne gá camfrihʉ núꞌa̱ bi ma̱ñꞌa̱. Pe nuya da̱ga ꞌyøtꞌatsꞌoqui ne ya tsꞌoja̱ꞌi, nuꞌʉ́ ha̱, bi gamfri núꞌa̱ bi ma̱nga ra Xuua ne bi ñobriꞌʉ. Pe nuꞌahʉ́ masque gá hyanthʉ bi ñobriꞌʉ, pe hingá ne gá ñobrihʉ y nixi gá camfrihʉ núꞌa̱ bi ma̱ñꞌa̱. \s1 Ra ꞌbede de ya tsꞌomɛfi \r (Mr. 12:1-12; Lc. 20:9-19) \p \v 33 Nepʉ ra Jesu bi yopa ꞌñemba ya nda̱ gá macja̱: \p ―ꞌYøhʉ maꞌna ra ꞌbede ma ga xiꞌahʉ: Mi ꞌbʉ ꞌnara ꞌñøhø xi mi pɛꞌtsa ndunthi ya hai, y nuya haiꞌʉ ja bi ga̱xni ndunthi ya obxi ne bi gutsꞌi. Nepʉ ja bi hyocni yoho ya ngu, ꞌna pa habʉ da thɛꞌma ra ngui gá obxi, ha nuꞌa̱ maꞌna pa ra døꞌma hua̱hi. \p Y nepʉ bi umba hñandi yá ua̱ꞌobxi ꞌrayá mɛfi. Nepʉ nuꞌá̱ bi ma yabʉ. \v 34 Ha nu mi nja ra nthʉqui, nura me ua̱ꞌobxi bi mɛhna ꞌrayá ꞌbɛgo pa da cꞌa̱ꞌtsa ya hyanthua̱hi pa da hña̱nga núꞌa̱ made mri ꞌñepabi. \v 35 Pe núꞌʉ ya hyanthua̱hi bi gʉmpa yá ꞌbɛgo ra me ua̱ꞌobxi, ꞌna bi naꞌmbabi, nu maꞌna bi hyo, ha nu maꞌna bi tɛdo. \v 36 Nepʉ rá ñoꞌqui, ra me ua̱ꞌobxi bi mɛhna maꞌna ndunthi yá ꞌbɛgo, pe neheꞌʉ bri jabʉ ngu bi tꞌøꞌtuabi núꞌʉ yá mʉdi. \p \v 37 Rá nga̱tsꞌi ra me ua̱ꞌobxi bi mɛhnasɛ rá tꞌʉ ne bi ꞌñena: “Numa tꞌʉ ha̱, ma da tꞌøte.” \v 38 Pe nu mi hyanda ya hyanthua̱hi nura tꞌʉ, nuꞌʉ́ bi ꞌñémbi ꞌna ngu ꞌna: “Nuni go guehni ma da tsꞌocuabi ya hai. Maha ga hohʉ pa go ga cohʉ nuya hai.” \v 39 Nuꞌbʉ́ ya hyanthua̱hi bi gʉ ra tꞌʉ ne bi gʉqui de ra ua̱ꞌobxi, ne bi hyo. \p \v 40 Xi nura me ua̱ꞌobxi, ¿te ma da ꞌyøꞌtuabi núꞌʉ ya hyanthua̱hi nu sta yopa mengui ja rá hai? \p \v 41 Nuꞌbʉ́ ya nda̱ gá macja̱ bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Ra me ua̱ꞌobxi hinda hueca nuya tsꞌoja̱ꞌi. Ma da hyoꞌʉ, y nuya ua̱ꞌobxi ma da umba hñandi maꞌra yá mɛfi. Ne nuꞌʉ́ ha̱, ma da umba ra me ua̱ꞌobxi made núꞌa̱ rí ꞌñepabi. \p \v 42 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi ya nda̱ gá macja̱: \p ―Ha gue hinxcá hñeꞌthʉ ja ra Ma̱ca Tꞌofo núꞌa̱ mi ma̱nga rá ꞌmɛhni Ajua̱ maꞌmɛtꞌo ne bi ꞌñena: \q1 Núꞌa̱ ra do bi føthma̱bʉ ꞌna lado nuya hyøngu, \q1 nubya gueꞌa̱ ra mʉdi do de rá nija̱ Ajua̱. \q1 Y nusɛꞌa̱ go bi mɛgui nura doꞌa̱ pa da hyø rá nija̱, \q1 ne dí hanthʉ gue xi rá nsunda núꞌa̱ bi ꞌyøtꞌe. \m \v 43 Hangue dí xiꞌahʉ gue ma da tha̱nꞌahʉ núꞌa̱ ra tsꞌɛdi guí pɛꞌtshʉ pa gui cʉthma̱hʉ ja rá hmanda Ajua̱, ne ma go da tꞌumbabi maꞌra ya ja̱ꞌi núꞌʉ toꞌo ma da ꞌyøꞌtua núꞌa̱ da ꞌbɛpabi Ajua̱. \v 44 Nuꞌa̱ tóꞌo da feꞌtsa nura doꞌa̱ da cuentꞌua yá ndoꞌyo, y nuꞌa̱ tóꞌo da zɛꞌmi da quꞌɛꞌti. \p \v 45 Y nu mi ꞌyøde ya nda̱ gá macja̱ ne ya fariseo nuya ya noyaya, nuꞌʉ́ bi unga nguɛnda gue go mi sipabiꞌʉ. \v 46 Hangue nuꞌʉ́ mi ne da gʉhma̱ ra Jesu, pe mi tsu ya ja̱ꞌi ngueꞌa̱ nuya ja̱ꞌi mi beni gue ra Jesu go ꞌnará ꞌmɛhni Ajua̱. \c 22 \s1 Ra ꞌbede de ra ntha̱ti \p \v 1 Ra Jesu bi yopa zofo ya nda̱ gá macja̱ ne ya nda̱xjua nda̱, ne bi xipa maꞌna ra ꞌbede, ne bi ꞌñembi: \p \v 2 ―Ra Nda̱ de mahetsꞌi ma ga hyɛcuahʉ ngu ꞌnara nda̱ bi ꞌyøtꞌa ꞌnara ngo ngueꞌa̱ bi ntha̱ta rá tꞌʉ. \v 3 Bi mɛhna yá ꞌbɛgo pa da tsi núꞌʉ mi thøꞌmi da ꞌmʉ ja ra ngo. Pe nuꞌʉ́ himbi ne bi ꞌmʉhni. \v 4 Nepʉ núꞌa̱ ra nda̱ bi mɛhna maꞌnaꞌqui maꞌra yá ꞌbɛgo ne bi ꞌñembi: “Bá xiphʉ núꞌʉ toꞌo dí tøꞌmhe gue ya stá hñocje, ne ya stá hohe ya nda̱mfri ne maꞌra ya hnoca mboꞌoni. Ya gatho xa nthoqui, ꞌñemfʉ da ꞌñehe ra ngo.” \v 5 Pe núꞌʉ toꞌo mi thøꞌmi hingo bi jamasu núꞌa̱ bi xipa nuya ꞌmɛhni, ꞌna bi mada ra ꞌbɛfi ja yá hua̱hi, ha nu maꞌna bi ma da nu rá ꞌbɛfi ja ra hnini, \v 6 ha nu maꞌra bi gʉmpa yá ꞌmɛhni ra nda̱, bi naꞌmbi nepʉ bi hyo. \p \v 7 Ha nu mi ba̱di ra nda̱ núꞌa̱ te xqui tꞌøꞌtuabi yá ꞌmɛhni, xi bi bø rá cuɛ. Hangue nuꞌá̱ bi mɛhna yá soldado pa bi hyo núꞌʉ ya hyote, nepʉ bi tsꞌa̱ꞌtuabi yá hniniꞌʉ. \v 8 Nepʉ ra nda̱ bi ꞌñembabi yá ꞌbɛgo: “Ya ja gatho pa ra ngo, pe núꞌʉ toꞌo ndí tøꞌmi himbi ne bi ꞌñehe, bi ntsꞌocꞌbaha. \v 9 Hangue nubyá grí maha ja ya da̱ꞌñu, ne bá tsihʉ gatho núꞌʉ gui tsʉhʉbʉ.” \v 10 Nuꞌbʉ́ bi ma ya ꞌbɛgo bá muntsꞌa gatho núꞌʉ bi zʉdi ja ya ꞌñu, ya tsꞌoꞌmʉi ne ya hoja̱ꞌi. Njabʉ bi ñuxa nura da̱nga ngu habʉ bi nja ra ngo. \p \v 11 Nuꞌbʉ́ ra nda̱ bi yʉtꞌa mbo habʉ mi ja ra ngo pa bi zɛngua núꞌʉ xqui zøhø. Ne bi hyanda ꞌna mi ꞌbʉhni núꞌa̱ hinxqui hye ra he dega ngo. \v 12 Hangue nuꞌá̱ bi ꞌñembabi: “Amigo, ¿hanja gá cʉtꞌiua hingá he núꞌa̱ ra he dega ngo?” Pe nuꞌá̱ hinte bi da̱di. \v 13 Nuꞌbʉ́ ra nda̱ bi ꞌñembabi yá ꞌbɛgo: “Tha̱ꞌtuahʉ yá ua ne yá ꞌyɛ nuna ja̱ꞌi, ne bá føthʉbʉ møte ja ra ꞌbɛxuui pa ja dí nzonini ne ja dí gustri yá tsꞌi.” \p \v 14 Nu mi uadi ra Jesu bi metuabi ra ꞌbedeꞌʉ bi ꞌñembi: \p ―Ngueꞌa̱ ndunthi da tsꞌofo, pe tsꞌʉtho núꞌʉ xa thahni. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de ra boja̱ núꞌa̱ adi ya nda̱ de ya hnini \r (Mr. 12:13-17; Lc. 20:20-26) \p \v 15 Nuꞌbʉ́ nu mi ꞌyøde ya fariseo nuya noyaya, nuꞌʉ́ bi njʉqui pa bi ma̱mbi hanja da za da xaxa ra Jesu dega noya. \v 16 Nuꞌbʉ́ bi mɛhna yá mfatsꞌiꞌʉ mahyɛgui co ꞌrayá mfatsꞌi ra nda̱ Erode pa bá øꞌtua ꞌnara ntꞌani ne bi ꞌñembi: \p ―Xahnate, dí pa̱he gue nuꞌi guí ma̱nga núꞌa̱ majua̱ni, ne guí udi xi xá hño rá noya Ajua̱, ne hinto guí tsu, nixi guí huahna ya ja̱ꞌi. \v 17 Hangue dá e ga anꞌahe te guí xicje, ¿ha gue xá hño ga juthe núꞌa̱ ra boja̱ adi ra nda̱ Cesa, o hina? \p \v 18 Pe ra Jesu bi ba̱tuatho yá tsꞌomfeniꞌʉ, hangue bi ꞌñembi: \p ―Nuꞌahʉ́ ꞌnagyá yohmihʉ, ¿pa te guí xaxcahʉ? \v 19 ꞌÑutcahʉua núꞌa̱ ra boja̱ adi ra nda̱ Cesa. \p Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi ꞌñutuabi núꞌa̱ ra boja̱ mi adi. \v 20 Ha ra Jesu bi hyandi bi ꞌñembabi: \p ―¿Toꞌo rá cꞌoi núna huxcua ja ra boja̱, ne te rá ꞌbɛ ma̱ngua? \p \v 21 Ha nuꞌʉ́ bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Rá cꞌoi ra nda̱ Cesa. \p Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Umfʉ ra nda̱ Cesa núꞌa̱ rí ꞌñepabiꞌa̱, y nehe umfʉ Ajua̱ núꞌa̱ rí ꞌñepabi. \p \v 22 Nu mi ꞌyøde njabʉꞌʉ, xi bi ꞌyø ntsꞌɛdi. Nepʉ bi zohni ra Jesu, bi maꞌʉ. \s1 Ya saduceo bi ꞌyamba ra Jesu de rá ñoho ra te \r (Mr. 12:18-27; Lc. 20:27-40) \p \v 23 Núꞌa̱ ra paꞌa̱, bi zøhø habʉ mi ꞌbʉ ra Jesu ꞌraya saduceo núꞌʉ mi camfri gue hinda yopa nte núꞌʉ xa du. Nuꞌʉ́ bi ꞌyambabi ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p \v 24 ―Xahnate, ra Moise bi ma̱ gue ꞌbʉ ꞌnara ꞌñøhø da du ne hinda zogui ni ꞌnará ba̱tsi, nuꞌbʉ́ ꞌna de gue núꞌʉ yá cu núꞌa̱ ra ꞌñøhø bi du da ntha̱tui núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ bi gohi sɛhɛ pa da pøtua rá ꞌbai ndu rá cu, ne da mɛꞌtsua ya ba̱tsi pa da thuꞌmbabi rá thuhu ndu rá cu. \v 25 Nuje dá pa̱he yoto ya ꞌñøhø mri ncu, nuꞌa̱ rá mʉdi bi ntha̱ti pe ꞌmɛfa bi du, ne himbi zocuabi ni ꞌnara ba̱tsi. Nepʉ ꞌmɛfa nurá ꞌbɛhña̱ bi ntha̱tui ꞌnará cu ndu rá da̱me. \v 26 Nehe bi du núꞌa̱ rá ñoho ra ꞌñøhø, nehe núꞌa̱ rá hñu, ne bi njabʉ gatho núꞌʉ yoto ya ꞌñøhø bi ntha̱tui ꞌnadra ꞌbɛhña̱, ne ꞌmɛfa bi uadi bi du ꞌramaꞌna gatho núꞌʉ yoto. \v 27 Y rá nga̱tsꞌi bi du ra ꞌbɛhña̱ nehe. \v 28 Nuꞌbʉ́ xi sta yopa nte gatho núꞌʉ xa du, ¿toꞌo xi majua̱ni drá ꞌbɛhña̱ núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ bi ntha̱tui gatho núꞌʉ yoto ya ꞌñøhø mri ncu? \p \v 29 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱tuabi ne bi ꞌñembi: \p ―Xi xá ntsꞌo ri mfenihʉ ngueꞌa̱ hinguí pa̱hʉ ra Ma̱ca Tꞌofo nixi rá tsꞌɛdi Ajua̱. \v 30 Ngueꞌa̱ nura pa da yopa nte núꞌʉ xa du, ya hinda ma da ntha̱ti ya ja̱ꞌi, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ ma da nja ngu ya ɛnxɛ núꞌʉ bí ꞌbʉi mahetsꞌi. \v 31 Pe de núꞌa̱ rá ñoho ra ꞌmʉi, ¿ha gue hinxcá hñeꞌthʉ núꞌa̱ bi ma̱nga Ajua̱ ne bi ꞌñena?: \v 32 “Nuga go rá Ajua̱gui ra Abrá, ne ra Isaac, ne ra Cobo.” Ajua̱ go gueꞌa̱ ra Ajua̱ de núꞌʉ te, hingue de núꞌʉ xa du. Hangue ra Abrá ne ra Isaac ne ra Cobo bí te ja rá thandi Ajua̱. \p \v 33 Ne nu mi ꞌyøde ya ja̱ꞌi nurá ntꞌutuate ra Jesu, xi bi ꞌyø. \s1 Ra hmanda núꞌa̱ maꞌna ra da̱ngui \r (Mr. 12:28-34) \p \v 34 Nu mi ba̱di ya fariseo gue ra Jesu xqui goꞌtua yá ne ya saduceo, nuꞌbʉ́ bi muntsꞌiꞌʉ pa da nu te da ꞌyøtꞌe. \v 35 Nepʉ ꞌna de gueꞌʉ mrá xahnate de ra ley bi ma bá xaxa ra Jesu, bi ꞌyøꞌtua ꞌnara ntꞌani ne bi ꞌñembi: \p \v 36 ―Xahnate, ¿ndaꞌa̱ gueꞌa̱ ra hmanda maꞌna ra da̱ngui de gatho núꞌʉ ya hmanda huxa ja ra ley? \p \v 37 Ha ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembi: \p ―“Ma̱di Ajua̱ ri Hmu con gatho ri mʉi, con gatho ri tsꞌɛdi, ne con gatho ri mfeni.” \v 38 Nuna go guehna xi ra da̱ngui ne ra mʉdi hmanda. \v 39 Y nurá ñoho ra hmanda ngutꞌatho, núꞌa̱ ena gui ma̱di ri miquꞌeiui ne gui su ngu grí nsu sɛhɛ. \v 40 Ne gatho núꞌa̱ bi ma̱nga ra Moise ja ra ley, ne núꞌa̱ bi ma̱nga maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱, ne nuya yoho ya da̱nga hmanda, go ri ꞌnatho. \s1 ¿Ha gue ra Cristo go rá tꞌʉ ra nda̱ Davi? \r (Mr. 12:35-37; Lc. 20:41-44) \p \v 41 De mi ꞌbʉhnitho ya fariseo, ra Jesu bi ꞌyøꞌtuabi ꞌnara ntꞌani nehe, \v 42 ne bi ꞌñembabi: \p ―Xiꞌahʉ, ¿te xi guí ma̱ñhʉ de ra Cristo rá ꞌmɛhni Ajua̱ núꞌa̱ ma da nda̱? ¿Toꞌo guí emfʉ gue rá tꞌʉꞌa̱? \p Ya fariseo bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Rá tꞌʉ ra nda̱ Davi. \p \v 43 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nuꞌbʉ́ ¿hanja ra Davi po rá tsꞌɛdi ra Ma̱ca Nda̱hi bi ma̱ gue ra Cristo go gueꞌa̱ rá Hmu? Ngueꞌa̱ ra Davi bi ꞌñena: \q1 \v 44 Ajua̱ ra Dada bi ꞌñembabi ma zi Hmu: \q1 “Bá ehe gui hñudiua ja ma ꞌñɛi \q1 asta hinga tsiñꞌaꞌi gatho ri ncontra pa da gohiꞌʉ de njaꞌti ri ua.” \m \v 45 Ha nuꞌbʉ go drá tꞌʉhma̱ ra Davi nura Cristo, nuꞌbʉ́ ¿hanja bi ꞌñenga ra Davi gue go rá Hmu? \p \v 46 Nuꞌbʉ́ ya fariseo himbi za te bi da̱di, y desde ra paꞌa̱ ya ni ꞌna de gueꞌʉ himbi za bi ꞌyøꞌtua maꞌra ya ntꞌani ra Jesu. \c 23 \s1 Ra Jesu bi ma̱ de yá tsꞌoꞌbɛfi ya fariseo ne ya xahnate de ra ley \r (Mr. 12:38-40; Lc. 11:37-54; 20:45-47) \p \v 1 Nepʉ ra Jesu bi zofo yá nxadi ne ra hmuntsja̱ꞌi ne bi ꞌñembabi: \p \v 2 ―Nubya ya fariseo ne ya xahnate de ra ley uꞌtꞌaꞌihʉ te rí bøni da ma̱nga ra ley núꞌa̱ bi ꞌyofo ra Moise. \v 3 Hangue gatho núꞌa̱ da xiꞌahʉꞌʉ ꞌyøtꞌehʉ, ne ostí ma da zabiꞌihʉ gui ꞌyøthʉ. Pe nehe oxqui tɛnbahʉ yá tsꞌoꞌbɛfiꞌʉ. Nuꞌa̱ udiꞌʉ gueꞌa̱ xá hño, pe nuꞌʉ́ hingo øtꞌe núꞌa̱ udiꞌʉ. \v 4 Nuꞌʉ́ tutua ya ja̱ꞌi ya ꞌbatsꞌi xi xá hñʉ, pe nuꞌʉ́ ni tsꞌʉ yá mfatsꞌi. \v 5 Nuꞌʉ́ øtꞌa yá ꞌbɛfi ja yá thandi ya ja̱ꞌi pa da pønga yá hmi, asta cueta ya tꞌofo ja yá de ne tsʉta ya pantsꞌa xifri ja yá ꞌyɛ y ja xa ntꞌofoni ꞌraya xɛni de ra Ma̱ca Tꞌofo, ne nuyá he maꞌna xá ma de yá he maꞌra ya ja̱ꞌi pe yá ntꞌetsꞌitho. \v 6 Nuꞌʉ́ de ja ꞌnara ngo ri ho da hñudi ja ya mʉdi hudi pa da ñuni, ne ri ho da hñudi ja ya hoga hudi nuni ja yá nija̱ pa da tꞌeꞌtsua yá nsu. \v 7 Nuꞌʉ́ ri ho dra zɛnjua ja ra tai co ndunthi ra tꞌequꞌei, ne ri ho da tꞌembabi gue go gueꞌʉ xi ya hoga xahnate. \p \v 8 Pe nuꞌahʉ́ oxqui hohʉ toꞌo da ꞌñeꞌtsꞌa ri nsuhʉ da ꞌñeñꞌahʉ gue go gyá xahnatehʉ, ngueꞌa̱ gathoꞌihʉ grí ncuhʉ, ne ꞌnatho ri xahnatehʉ ꞌbʉi, y núꞌá̱ go gueꞌa̱ ra Cristo núꞌa̱ toꞌo bá pɛhna Ajua̱ pa da nda̱. \v 9 Y nixi núꞌʉ toꞌo xahnꞌaꞌihʉ nuua ja ra ximhai, oxqui emfʉ gue go gueꞌʉ ri dadahʉ, ngueꞌa̱ ꞌnatho ri Dadahʉ ꞌbʉi, y núꞌá̱ go gueꞌa̱ bí ꞌbʉi mahetsꞌi. \v 10 Y nixi oxqui ma gui hohʉ da tꞌeñꞌahʉ gue go gyá nda̱hʉ, ngueꞌa̱ ꞌnatho ri nda̱hʉ ꞌbʉi, y núꞌá̱ go gueꞌa̱ ra Cristo núꞌa̱ toꞌo bá pɛhna Ajua̱ pa da nda̱. \v 11 ꞌBʉ ꞌna de gueꞌahʉ da ne toꞌo da nda̱ngui, mahyoni go gueꞌa̱ dri ꞌbɛgohʉ. \v 12 Ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo ri ꞌñexasɛbya, ꞌmɛfa da ua rá ntꞌetsꞌi, pe nuꞌa̱ tóꞌo hingrá ꞌñetsꞌibya, ꞌmɛfa go ma da tꞌeꞌtsua rá nsu ja rá thandi Ajua̱. \p \v 13 ¡Núꞌahʉ xahnatehʉ de ra ley ne núꞌahʉ gyá fariseohʉ, ꞌnagyá yohmihʉ, huecateꞌihʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Xcá coꞌthʉ ra gosthi pa hinto da yʉtꞌa ja rá hmanda Ajua̱, nixi guí cʉthʉ, ha nixi guí hophʉ toꞌo da yʉtꞌi. \p \v 14 ¡Núꞌahʉ xahnatehʉ de ra ley ne núꞌahʉ gyá fariseohʉ, huecateꞌihʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Xi grí xadihma̱hʉ ja ri nija̱hʉ ja yá thandi ya ja̱ꞌi ꞌñena hinte guí øthʉ, pe ꞌnagyá yohmihʉ ngueꞌa̱ guí ha̱nbahʉ yá ngu ya ꞌbɛnte viuda, hangue Ajua̱ maꞌna ma da castigaꞌihʉ. \p \v 15 ¡Núꞌahʉ xahnatehʉ de ra ley ne núꞌahʉ gyá fariseohʉ, ꞌnagyá yohmihʉ, huecateꞌihʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Nuꞌahʉ grí mahʉua grí mahʉni guí hoñhʉ ya ja̱ꞌi pa gui ꞌñutuabihʉ núꞌa̱ ri jamfrihʉ, y nuꞌbʉ ya bi gamfriꞌihʉ, nuꞌbʉ́ maꞌna guí tsꞌocuahʉ yá mfeni, ne maꞌna ya gá ꞌyɛnthʉ ja ra nidu ngu núꞌa̱ habʉ grí maha nehe. \p \v 16 ¡Nuꞌahʉ́ guí ne gui ꞌñuhma̱hʉ ra ꞌñu, pe nixi guí pa̱hʉ habʉ grí maha nehe, huecateꞌihʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Ngueꞌa̱ guí eñhʉ gue ꞌbʉ ꞌnara ja̱ꞌi da jura po ra nija̱, hinte ri muui núꞌa̱ bi jura. Pe ꞌbʉ da jura po ra oro núꞌa̱ ja mbo ra nija̱, nuꞌbʉ́ ha̱, guí eñhʉ gue ri muui núꞌa̱ bi jura. \v 17 ¡ꞌNagyá ꞌbɛmfenihʉ, ya xcá ꞌbɛhʉ ra ꞌñu! ¿Ndaꞌa̱ maꞌna ri muui, ra nija̱ o núꞌa̱ ra oro ja mbo ra nija̱? Ra nija̱ gueꞌa̱ maꞌna ri muui, ngueꞌa̱ ja xra ja̱pini ra oro. \v 18 Nehe guí eñhʉ gue ꞌbʉ toꞌo da jura po ra ata hinte ri muui núꞌa̱ bi jura. Pe nuꞌbʉ da jura por núꞌa̱ ra ꞌbaha xa thuxa ja ra ata, nuꞌbʉ́ ha̱ guí eñhʉ gue ri muui núꞌa̱ bi jura. \v 19 ¡ꞌNagyá ꞌbɛmfenihʉ, ya maꞌna xcá ꞌbɛhʉ ra ꞌñu! ¿Ndaꞌa̱ maꞌna ri muui, ra ata o núꞌa̱ ra ꞌbaha xa thuxni ja ra ata? Ra ata gueꞌa̱ maꞌna ri muui ngueꞌa̱ ja bri ja̱pini núꞌa̱ ra ꞌbahaꞌa̱. \v 20 Hangue nuꞌa̱ tóꞌo ri jura po ra ata, hingue hønsɛ po ra ata ri jura, nehe ri jura po gatho núꞌa̱ ra ꞌbaha xa thuxni nehe. \v 21 Ne nuꞌa̱ tóꞌo ri jura po ra nija̱, hingue hønsɛ po ra nija̱ ri jura, nehe ri jura po Ajua̱ ngueꞌa̱ nuꞌá̱ ja ꞌbʉhniꞌa̱. \v 22 Nuꞌa̱ tóꞌo ri jura po mahetsꞌi, hingue hønsɛ po mahetsꞌi ri jura, nehe ri jura po rá hudi Ajua̱ ne por guesɛ Ajua̱ ngueꞌa̱ go gueꞌa̱ rá hudiꞌa̱. \p \v 23 ¡Núꞌahʉ xahnatehʉ de ra ley ne núꞌahʉ gyá fariseohʉ, ꞌnagyá yohmihʉ, huecateꞌihʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Nuꞌahʉ́ guí ꞌuecjʉ ꞌrɛtꞌa de ra bɛxo pa Ajua̱ de núꞌa̱ guí ta̱hʉ ꞌbʉ guí pahʉ ra zi xa̱cꞌri, o ra zi ani, o ra zi cominu. Pe hingo guí øthʉ núꞌa̱ maꞌna mahyoni ngu ma̱nga ra ley, hinguí udihʉ ra hogaꞌmʉi, nixi otho ri nthecatehʉ, ne hinguí øthʉ núꞌa̱ guí ma̱ñhʉ. \v 24 Nuꞌahʉ́ guí ne gui ꞌñuhma̱hʉ ra ꞌñu, pe nixi guí pa̱hʉ habʉ grí maha nehe. Nuꞌahʉ́ guí njahʉ ngu ꞌnara ja̱ꞌi núꞌa̱ faxa ra tꞌafi pa hinda tho ya tꞌʉca zuꞌue, pe sta zi, tutꞌatho ya da̱nga zuꞌue, y nixi bi za te ꞌbɛ bi dutꞌi. \p \v 25 ¡Núꞌahʉ xahnatehʉ de ra ley ne núꞌahʉ gyá fariseohʉ, ꞌnagyá yohmihʉ, huecateꞌihʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Guí njahʉ ngu ra xʉtꞌa vaso ne ra xʉtꞌa manza, xʉqui hønsɛ de thi ha nu de mbo xi rá ntsꞌo. Njabʉ mbo ri mfenihʉ nehe hinxá ntꞌaxi ngueꞌa̱ gyá ndustehʉ ne gyá tsꞌoꞌyohʉ. \v 26 ꞌNagyá godahʉ. Hyɛhʉbʉ ꞌmɛtꞌo ya tsꞌomfeni pa njabʉ strá ntꞌaxiꞌihʉ ne pa da za gui ꞌyøthʉ núꞌa̱ xá hño. \p \v 27 ¡Núꞌahʉ xahnatehʉ de ra ley ne núꞌahʉ gyá fariseohʉ, ꞌnagyá yohmihʉ, huecateꞌihʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Guí njahʉ ngu ya pantyo xi xá ntꞌaxi de thi ne ri hnequi mahotho, pe mbo xi rá da̱ma ntsꞌo. \v 28 Hangue nuꞌahʉ́ guí njahʉbʉ nehe ngueꞌa̱ guí ꞌñetꞌa hoja̱ꞌihʉ pe guí beñhʉ ya tsꞌomfeni ne gyá yohmihʉ. \p \v 29 ¡Núꞌahʉ xahnatehʉ de ra ley ne núꞌahʉ gyá fariseohʉ, ꞌnagyá yohmihʉ, huecateꞌihʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Guí jamasubihʉ yá pantyo núꞌʉ yá ꞌmɛhni Ajua̱ xa du, ne guí ca̱thʉ mahotho nuyá pantyo nu maꞌra ya hoja̱ꞌi xa du. \v 30 Ne guí eñhʉ: “Nuꞌbʉ ya gra ꞌbʉhma̱he nuya paꞌʉ, nuꞌbʉ́ hinstá faxhe ndu ma xitahe pa xa hyopa núꞌʉ yá ꞌmɛhni Ajua̱.” \v 31 Hangue nuꞌahʉ́ guí ma̱nsɛhʉ gue go gueꞌaꞌihʉ gyá tꞌʉhʉ de núꞌʉ toꞌo bi hyopa yá ꞌmɛhni Ajua̱. \v 32 Hangue núꞌa̱ hingo bi juata ndu ri xitahʉ, ma go gui juadi gui ꞌyøthʉbya. \p \v 33 ¡Nuꞌahʉ́ guí njahʉ ngu ya quꞌeña̱, hingui ma gui cꞌothʉ de ya da̱nga ʉgui núꞌʉ ma gui thohʉ ja ra nidu! \v 34 Ma ga pɛhnꞌahʉ maꞌra ya ꞌmɛhni ne maꞌra ya ba̱mhya̱ ne maꞌra ya xahnate. ꞌRa de gueꞌʉ ma gui hyohʉ, nu maꞌra ma gui tsʉthʉ ja ra pontꞌi, ha nu maꞌra ma gui naꞌmbabihʉ ja ri nija̱hʉ, ne hinhyabʉ ma gui hophʉ da ꞌmʉiꞌʉ. \v 35 Y njabʉ ma go gui juthʉ nehe de núꞌʉ ya hoja̱ꞌi xa tho, bi mʉdi co ra Abé asta ra Sacaría núꞌa̱ mrá tꞌʉ ra Berequía. Nura Sacaría go gueꞌa̱ gá hyohʉ mbo ri nija̱hʉ guetbʉ ja ra ata. \v 36 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue nuꞌahʉ́ ma go gui tuxhʉ gatho nuya thaiya. \s1 Ra Jesu bi du rá mʉi po ya me Jerusale \r (Lc. 13:34-35) \p \v 37 Nuꞌahʉ me Jerusale, guí tɛdohʉ ne guí hophʉ yá ꞌmɛhni Ajua̱ núꞌʉ bí pɛhnꞌahʉ. ¡Hangu ya iꞌqui dá ne ga muntsꞌahma̱ꞌihʉ ngu ꞌnara zi øni huixa yá zi tꞌʉꞌni, pe nuꞌahʉ́ hingá nehʉ! \v 38 Nuꞌbʉ́ nuri nguhʉ ma da gosɛ. \v 39 Ngueꞌa̱ dí xiꞌahʉ gue ya hingui ma gui yopa hyandgaguihʉ asta hinga yopa pengui. Nuꞌbʉ́ ha̱, nuꞌahʉ́ ma gui ꞌñeñhʉ: “Xá nsunda núꞌa̱ toꞌo bá pɛhna Ajua̱ pa da nda̱ ja guecjʉ.” \c 24 \s1 Ra Jesu bi ma̱ gue da nhuata ra nda̱nija̱ \r (Mr. 13:1-2; Lc. 21:5-6) \p \v 1 Nepʉ ra Jesu bi bøni de ra nda̱nija̱, ne ya mi ꞌbaꞌñuꞌa̱ yá nxadi bi e bi zʉdi pa bi ꞌñutuabi gatho nuya ngu de ra nda̱nija̱. \v 2 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ, gatho nuya nguyʉ ma da nhuati ne hinda ma da gohi ni ꞌnara do maña̱ co maꞌna rá midoui. \s1 Ya ntꞌudi ante rá uadi ra ximhai \r (Mr. 13:3-23; Lc. 21:7-24; 17:22-24) \p \v 3 De guehni bi ma ra Jesu co yá nxadi pa ja ra tꞌøhø ꞌbo Olivo, ne ja bá huhni ra Jesu. Nepʉ bi joni yá nxadi pa bi ꞌyamba sɛhɛꞌa̱ ne bi ꞌñembi: \p ―Dí ne xi gui xicje haꞌmʉ ma da nja núꞌa̱ gá ma̱, ne te ma ntꞌudi ma ga hanthe pa ga pa̱he gue ya ma gui yopa penguiua maꞌnaꞌqui, ne pa ga pa̱he haꞌmʉ rá uadi ra ximhai. \p \v 4 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱tuabi ne bi ꞌñembi: \p ―Jamasuhʉ oto sti ma da hyaꞌahʉ. \v 5 Ngueꞌa̱ ma da ꞌñehe ndunthi núꞌʉ toꞌo di ña̱ de ma thuhu ne di eñꞌʉ: “Nugui go drá Cristo bá pɛncagui Ajua̱ pa ga nda̱.” Y njabʉ ma da hyatꞌa ndunthi ya ja̱ꞌi. \v 6 Nehe ma gui ꞌyødehʉ da hma̱ de ya tuhni núꞌʉ ya ja, ne núꞌʉ hingui jatho. Pe nuꞌahʉ́ osti ma da du ri mʉihʉ, ngueꞌa̱ pɛꞌtsi te da njabʉ. Pe hingo gueꞌa̱ rá uadi ra ximhai ngueꞌa̱ ri ꞌbɛtho maꞌra te da nja. \v 7 Ngueꞌa̱ ma da ntuhna ya hnini co maꞌra ya hnini. Ma da nja ra da̱nga thuhu ne ya da̱nga hñeni, ne ma da nja ya mbimhai habʉraza. \v 8 Y gatho nuya dumʉiya, guehya ya mʉdi ʉgui. \p \v 9 Núꞌʉ hingyá gamfri ma da gʉꞌahʉ da napꞌahʉ o da hyoꞌahʉ, ne toraza da ʉtsaꞌihʉ ngueꞌa̱ xcá camfriguihʉ. \v 10 Ha nuya paꞌʉ ndunthi ma da ꞌbɛdi yá jamfri, ne ma da ꞌñʉtsa ꞌna ngu maꞌna, ne ndunthi ma da da yá miquꞌeiui. \v 11 Y ma da ꞌmʉ ndunthi ya hyate ba̱di, da ꞌñena gue go xuá mɛhna Ajua̱, ne ma da hyatꞌa ndunthi ya ja̱ꞌi. \v 12 Ndunthi ya ja̱ꞌi ma da ꞌbɛdi ra hma̱te ngueꞌa̱ maꞌna xi ma da nda̱ngui ra tsꞌoqui gatho ja ra ximhai. \v 13 Pe nuꞌa̱ tóꞌo hinda ꞌuegue de Ajua̱, núꞌá̱ go gueꞌa̱ ma da mpøhø. \v 14 Ma da ntꞌøde ra noya gue ra Nda̱ de mahetsꞌi ma da ꞌñehe pa da nda̱. Nuná ma da ntꞌøde ja gatho rá ngʉni ra ximhai pa njabʉ da ꞌyøde gatho ya ja̱ꞌi de gatho ya hnini. Nepʉ de gueꞌa̱ ja dí uadi ra ximhai. \p \v 15 Ra Dañe núꞌa̱ mrá ꞌmɛhni Ajua̱ bi ꞌyofo de núꞌa̱ ra tsꞌotꞌøtꞌe ma da nja mbo ja ra nda̱nija̱ de Jerusale pa da ntsꞌonga ra nda̱nija̱. ―Nuꞌa̱ tóꞌo da hñeꞌta nuna tꞌofona̱ mahyoni da ba̱di xá hño te ma̱.― Ha nu xcrí hyanthʉ da tꞌøtꞌa njabʉ mbo ra nda̱nija̱, nuꞌbʉ́ njabʉ gui pa̱hʉ gue ya bi zø ra ora. \v 16 Nuꞌbʉ́ nuꞌahʉ me Judeahʉ, ma gui ꞌbathʉ grí maha ja ya tꞌøhø. \v 17 Y ꞌbʉ gri ꞌyohʉ ja rá patio ri nguhʉ, oxqui ma gui cʉthʉ ꞌmɛtꞌo pa te gui hña̱xhʉ, ngueꞌa̱ mahyoni gui da̱ma maha. \v 18 ꞌBʉ gri ꞌyohʉ ra ꞌbɛfi ja ya hua̱hi, oxqui penjʉ ja ri nguhʉ pa gui hña̱xa ri hehʉ. \v 19 Huecazite núꞌʉ ya ꞌbɛhña̱ di daꞌthi ne dya nzʉ nuya paꞌʉ. \v 20 ꞌYaphʉ Ajua̱ gue núꞌa̱ ra pa xcrí ꞌbathʉ, hindi ta ya tsɛ nixi dra pa dega tsaya. \v 21 Ngueꞌa̱ nuya paꞌʉ ma da nja ndunthi ya tsꞌothogui núꞌʉ hinhyaꞌmʉ xa hnequi desde bi mʉdi ra ximhai, ne nixi hinda ma da yopa nja maꞌnaꞌqui. \v 22 Ajua̱ ma da ꞌyøtꞌe pa hinda njabʉ ndunthi ya pa, ngueꞌa̱ nuꞌbʉ da njabʉ ndunthi ya pa, nuꞌbʉ́ da du gatho. Pe po rá ngue ya gamfri, Ajua̱ ma da ꞌyøtꞌe pa da thogui ꞌbestho núꞌʉ ya pa dega tsꞌothogui. \p \v 23 Nuꞌbʉ ꞌna toꞌo da ꞌñeñꞌahʉ gue nuua ja ꞌbʉcua ra Cristo núꞌa̱ bá pɛhna Ajua̱ pa da nda̱, o bí ꞌbʉi ringuehni, oxqui ma gui camfribihʉ. \v 24 Ngueꞌa̱ ma da ꞌmʉi ꞌraya ja̱ꞌi da ꞌñena gue go di gueꞌʉ ra Cristo núꞌa̱ bá pɛhna Ajua̱ pa da nda̱, ne ma da ꞌmʉ maꞌra ya hyate ba̱di. Núꞌʉ́ ma da ꞌñudi ndunthi ya da̱nga ntꞌudi ne da ꞌyøtꞌa ya tꞌøtꞌe ꞌñena xi majua̱ni pa da hyatꞌa ya ja̱ꞌi, ne da nehma̱ꞌʉ da hyatꞌa ya gamfri nehe. \v 25 Ya stá ꞌbɛtꞌoꞌihʉ ra noya de núꞌa̱ ma da nja, hangue ostí ma da thaꞌahʉ. \v 26 Hangue ꞌbʉ da tꞌeñꞌahʉ gue ra Cristo bí ꞌbʉi ja ra mbonthi, oxqui ma gui mahani. O ꞌbʉ da tꞌeñꞌahʉ: “Ndi bá ehʉ ja ꞌbʉcua mbo ra ngu”, oxqui ma gui camfribihʉ. \v 27 Ngueꞌa̱ nurá yoꞌñehe Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi xcrá tha̱mfrihʉ da da̱ma zøhø ne da hnequi gatho ja ra ximhai nja ngu ꞌnara huɛi ri yotꞌa mbøxhyadi ne asta yʉhyadi. \v 28 Nuya paꞌʉ ma da nja ngu ya pada ri muntsꞌi habʉ ꞌbɛni núꞌa̱ te xa du. \s1 Ra Jesu bi ma̱ hanja ma da yopa mengui ja ra ximhai \r (Mr. 13:24-37; Lc. 21:25-33; 17:26-30, 34-36) \p \v 29 Ngu da thogui nuya paꞌʉ dega tsꞌothogui, ꞌbestho ma da ꞌmɛxuui ra hyadi, ne ra za̱na̱ hinda ma da yotꞌi. Ya tsø ma da dagui de mahetsꞌi, y mahetsꞌi ma da hua̱tꞌi ntsꞌɛdi. \v 30 Nepʉ ma da hnequi ꞌnara ntꞌudi nuni mahetsꞌi de rá yoꞌñehe Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, ne gatho ya ja̱ꞌi de ra ximhai ma da nzoni nu stí hyandi da zøhø, nu sta ꞌñehe ja ꞌnara guui con gatho rá tsꞌɛdi ne co rá nsunda pa da e da nda̱. \v 31 Ma da ntꞌøde ꞌnara trompeta, nepʉ Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ma da mɛhna yá ɛnxɛ gatho ja rá ngʉni ra ximhai pa da muntsꞌa gatho núꞌʉ xa huahniꞌa̱. \p \v 32 ꞌYøhʉ nuna ra ꞌbede de ra igo: Nu xcrí hyanthʉ gue ya ja yá ꞌroho ne ya ja yá xi, nuꞌbʉ́ gui pa̱hʉ gue ya ma da zøhø ya pa dega pahyadi. \v 33 Hangue nu xcrí hyanthʉ da nja gatho ngu núꞌa̱ dí xiꞌahʉ, pa̱hʉ gue Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ya ma dua yopa pengui. \v 34 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue gatho nuya ma da mʉdi da nja ante da du nuya ja̱ꞌi ꞌbʉibya ja ra ximhai. \v 35 Mahetsꞌi ne ra ximhai ma da uadi da thogui, pe numa noya hinhyaꞌmʉ da uadi, ma da nja pa nza̱ntho. \p \v 36 Ni ꞌna hinto pa̱di ra pa nixi ra ora nurá yoꞌñehe Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, nixi núꞌá̱, nixi ya ɛnxɛ bí ꞌbʉ mahetsꞌi hingui pa̱di, hønsɛ ma Dada ha̱, go pa̱di haꞌmʉ da ꞌñehe. \p \v 37 Ha nu sta yopa ꞌñehe Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, ma da nja ngu núꞌʉ ya pa de ra Noé. \v 38 Nuya paꞌʉ ante da ñuxa ra dehe ja ra ximhai, ya ja̱ꞌi mi ñuni mi tsithe ne mi øtꞌantha̱ti ngu xi yá nza̱i. Mi øtꞌa njabʉ asta núꞌa̱ ra pa bi yʉtꞌa ra Noé ja ra da̱nga motsa núꞌa̱ xqui hyoqui. \v 39 Nepʉ mi da̱mfriꞌʉ bi ñuxa ra dehe ja ra ximhai ne bi ja̱tꞌi gatho núꞌʉ ya tsꞌoja̱ꞌi. Ma da njabʉ nehe núꞌa̱ ra pa rá yoꞌñehe Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi. \v 40 Nuya paꞌʉ, ꞌbʉ yoho ya ꞌñøhø di ꞌyo ra ꞌbɛfi ꞌnadbʉ ja ra hua̱hi, sta da̱mfri da tsꞌixa ꞌna de gueꞌʉ, ha nu maꞌna da gohni. \v 41 ꞌBʉ yoho ya gʉni di ꞌbʉ ꞌnadbʉ, sta da̱mfri da tsꞌixa ꞌna de gueꞌʉ, ha nu maꞌna da gohni. \p \v 42 Hangue ndøꞌmhʉ, ngueꞌa̱ hinguí pa̱hʉ haꞌmʉ ma da zøhø ri Hmuhʉ. \v 43 Ya guí pa̱hʉ, ꞌbʉ ꞌnara me ngu di pa̱hma̱ te ma ora da zøhø ꞌnara be, nuꞌbʉ́ hinda ꞌña̱ha̱ꞌa̱ pa hinda hopa ra be da xocua rá ngu pa da bepabi. \v 44 Hangue neꞌahʉ xi da ndøꞌmhʉ, ngueꞌa̱ xcrí tha̱mfrihʉ da zøhø Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi. \s1 Ra hoga ꞌbɛgo ne ra tsꞌoꞌbɛgo \r (Lc. 12:41-48) \p \v 45 Nuꞌa̱ tóꞌo ra hoga ꞌbɛgo ne xi ra hoja̱ꞌi tsa da tꞌɛntꞌua rá ꞌyɛ rá ngu rá hmu, nehe da tꞌɛntꞌua rá ꞌyɛ ya ꞌbɛgo núꞌʉ hoqui te da tsꞌi ora mahyoni. \v 46 Nuꞌbʉ́ xi da johya núꞌa̱ ra hoga ꞌbɛgo nu sta zøhø rá hmu da zʉdi di øtꞌa ngu núꞌa̱ rí ꞌñehe. \v 47 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ, nura hmuꞌa̱ ma da hñuxa dega ꞌbɛtri núꞌa̱ ra ꞌbɛgo pa da supa gatho núꞌa̱ te pɛꞌtsi. \v 48 Pe xiꞌbʉ nura ꞌbɛgoꞌa̱ da bøni dra tsꞌoꞌmʉi y da beni gue rá hmu hinga ꞌbestho da da̱ma mengui, \v 49 nepʉ nuꞌá̱ da mʉdi da naꞌmba yá miꞌbɛgoui, ne da ma da ñuniui ne da ntsiui ya tixfani. \v 50 Ha sta da̱mfri da zøhø rá hmu núꞌa̱ ra ora hindi tøꞌmi. \v 51 Nuꞌbʉ́ nura hmuꞌa̱ ma xi da ncuɛ co nurá ꞌbɛgoꞌa̱, hangue da umba ꞌnara da̱nga castigo, ne da mɛhna habʉ ꞌbʉ ya yohmi pa ja dí nzonini ne ja dí gustri yá tsꞌi. \c 25 \s1 Ra ꞌbede de ꞌrɛtꞌa ya nxutsi \p \v 1 Nurá yoꞌñehe ra Nda̱ de mahetsꞌi ma ga hyɛcuahʉ ngu ra ꞌbede de ꞌnara ntha̱ti bi nja. ꞌRɛtꞌa ya nxutsi bi hña̱xa yá ñotꞌi dega aceite pa bi ma bá tha̱di núꞌa̱ ra ꞌñøhø mi ma da ntha̱ti. \v 2 Ha de núꞌʉ ꞌrɛtꞌa ya nxutsi, cʉtꞌa xqui hñoqui co yá ñotꞌi, pe núꞌʉ má cʉtꞌa hinxqui hñoqui. \v 3 Ha núꞌʉ cʉtꞌa hinxqui hñoqui, himbi hña̱xa ndunthi ra aceite pa da xitꞌa ja yá ñotꞌi. \v 4 Pe nuꞌʉ má cʉtꞌa xqui hñoqui ha̱, bi ñuꞌtsa yá ñotꞌi co ra aceite, nehe bi hña̱xa ꞌnara xito mi ñutsꞌi pa sta thegue núꞌa̱ mi po ja ra ñotꞌi da xitꞌa maꞌna. \v 5 Hinga ꞌme bi zøhø núꞌa̱ mi ma da ntha̱ti, hangue gatho núꞌʉ ꞌrɛtꞌa ya nxutsi bi zʉ ra tꞌa̱ha̱ ne bi ꞌña̱ha̱. \v 6 Y ngu made ra xuui bi ntꞌøde ꞌnara hmafi ne bi tꞌemba ya nxutsi: “¡Ya xa ꞌñecua núni ma da ntha̱ti, bá ehʉ gui tha̱dihʉ!” \v 7 Nuꞌbʉ́ ꞌbestho bi nuhu gatho núꞌʉ ꞌrɛtꞌa ya nxutsi ne bi mʉdi bi tsøgue yá ñotꞌi. \v 8 Ha núꞌʉ cʉtꞌa hinxqui hñoqui, ꞌbestho bi ꞌñembabi núꞌʉ má cʉtꞌa xqui hñoqui: “Xɛcje tsꞌʉ ri zi aceitehʉ ngueꞌa̱ ya huetꞌatho ma ñotꞌihe.” \v 9 Ne núꞌʉ ya nxutsi xqui hñoqui bi da̱tuabi núꞌʉ má cʉtꞌa ne bi ꞌñembi: “Hina, hinga xɛꞌahe, xiꞌbʉ ga njahebʉ nguꞌahʉ. Maꞌna xá hño grí maha gui tañhʉ habʉ bí ꞌba. Bá tañhʉ pa gueꞌahʉ.” \v 10 Pe de bi maꞌʉ da danga ra aceite, nura oraꞌa̱ bi zøhø núꞌa̱ mi ma da ntha̱ti. Nuꞌbʉ́ núꞌʉ cʉtꞌa ya nxutsi xqui hñoqui bi mɛui ne bi yʉtꞌuiꞌʉ mbo habʉ mi ma da nja ra ngo dega ntha̱ti. Nepʉ ꞌbestho bi jotꞌa ra gosthi. \v 11 Ha ꞌmɛfa bi zøhø núꞌʉ maꞌra ya nxutsi ne bi ꞌñeñꞌʉ: “¡Xogaguihe ra gosthi, zi Hmu, xogaguihe!” \v 12 Pe núꞌa̱ toꞌo mi ma da ntha̱ti bi da̱tuabiꞌʉ ne bi ꞌñembi: “Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue hindí pa̱ꞌahʉ toꞌoꞌihʉ.” \p \v 13 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñena: \p ―Hangue nuꞌahʉ hñocjʉ ne xi da ndøꞌmhʉ, ngueꞌa̱ hinguí pa̱hʉ te ma pa ni te ma ora ma da zøhø Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi. \s1 Ra ꞌbede de ꞌnara hmu bi zocua ra boja̱ yá ꞌbɛgo \p \v 14 Nehe rá yoꞌñehe ra Nda̱ de mahetsꞌi ma ga hyɛcuahʉ ngu rá ꞌbede ꞌnara hmu co yá ꞌbɛgo. Núꞌa̱ ra hmu ya mi ꞌbaꞌñu da ma ja maꞌna ra hai yabʉ, ne bi zohna ꞌrayá nza̱i ꞌbɛgo pa bi zocuabi rá boja̱ pa da xu de da pengui. \p \v 15 ꞌNa de gueꞌʉ bi zocuabi cʉtꞌa ꞌmo, maꞌna bi zocuabi yo ꞌmo, ha nuꞌa̱ maꞌna bi zocuabi ꞌna ꞌmo. Ngu rá nda̱ngui rá mfa̱di cada ꞌna, gueꞌa̱ rá ndunthi ra boja̱ bi tsꞌocuabi. nepʉ ra hmu bi gʉ rá ꞌñu bi ma. \v 16 Núꞌa̱ ra ꞌbɛgo xqui tsꞌocuabi cʉtꞌa ꞌmo, nuꞌá̱ bi ma bi pʉntsꞌa nura boja̱ꞌa̱ ne bi da̱ha̱ má cʉtꞌa ꞌmo. \v 17 Ha nuꞌa̱ tóꞌo xqui tsꞌocua yo ꞌmo mbɛxo, bi pʉntsꞌa núꞌa̱ ra boja̱ꞌa̱, ne bi da̱ha̱ má yo ꞌmo. \v 18 Pe nuꞌa̱ tóꞌo xqui tsꞌocua ꞌna ꞌmo mbɛxo, nuꞌá̱ bi ma bá xei ꞌnara oꞌtsi ne bi ꞌyagui núꞌa̱ ra boja̱ xqui zocuabi rá hmu. \p \v 19 Bi thogui ndunthi ya pa, nepʉ bi zøhø ra hmu bi ꞌñʉtꞌuɛndaui yá ꞌbɛgo. \v 20 Bi zøhø ꞌmɛtꞌo núꞌa̱ xqui tsꞌocua cʉtꞌa ꞌmo, ne bi umba rá hmu núꞌa̱ má cʉtꞌa ꞌmo xqui da̱ha̱ de núꞌa̱ xqui tsꞌocuabi, ne bi ꞌñembabi: “Gá tsogagui cʉtꞌa ꞌmo, pe nubyá jaua nuna má cʉtꞌa ꞌmo stá ta̱ha̱ de núꞌa̱ gá tsogagui.” \v 21 Nuꞌbʉ́ ra hmu bi da̱di ne bi ꞌñena: “Xi xá hño ri ꞌbɛfi. Nuꞌi xi ꞌnagrá hoga ꞌbɛgo. Nubyá ma ga tsocꞌaꞌi maꞌna ndunthi ra boja̱ pa gui japi da xu, ngueꞌa̱ xi xcá pa̱di xcá japi da xu núꞌa̱ ꞌna tʉi dá tsocꞌaꞌi. Nubyá bá ehe pa ga johyahʉ.” \v 22 ꞌMɛfa bi zøhø núꞌa̱ toꞌo xqui tsꞌocua yo ꞌmo, ne bi ꞌñemba rá hmu: “Gá tsogagui yo ꞌmo, pe nubyá jaua nuna má yo ꞌmo stá ta̱ha̱ de núꞌa̱ yo ꞌmo gá tsogagui.” \v 23 Nuꞌbʉ́ ra hmu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: “Xi xá hño ri ꞌbɛfi. Nuꞌi xi ꞌnagrá hoga ꞌbɛgo. Nubyá ma ga tsocꞌaꞌi maꞌna ndunthi ra boja̱ pa gui japi da xu, ngueꞌa̱ xi xcá pa̱di xcá japi da xu núꞌa̱ ꞌna tʉi dá tsocꞌaꞌi. Nubyá bá ehe pa ga johyahʉ.” \v 24 Pe nu mi zøhø núꞌa̱ ra ꞌbɛgo xqui tsꞌocua ꞌna ꞌmo, nuꞌá̱ bi ꞌñembabi rá hmu: “Nuga dí pa̱di gue xi grí japa ri ꞌbɛgo da mpɛfi ntsꞌɛdi ne guí xofo habʉ hingo xcá potꞌi, ne guí muntsꞌa ra trigo habʉ hingo xcá piqui. \v 25 Hangue nuga dá tsuꞌi, xiꞌbʉ ga tuxa ra thai, hangue dá ma dá agui ri boja̱ ja ra hai. Pe nubyá jaua núna gá tsogagui.” \v 26 Bi da̱di ra hmu ne bi ꞌñembabi: “Nuꞌi ꞌnagrá tsꞌoꞌmʉi ne ꞌnagrá da̱hñe ꞌbɛgo, ꞌbʉ guí beni gue dí xofo habʉ hingo stá potꞌi ne dí muntsꞌi habʉ hingo stá piqui, \v 27 nuꞌbʉ́ ¿ha gue himi tsa xcá nu te xcá ꞌyøtꞌe pa xa xu ma boja̱ dá tsocꞌaꞌi pa xa tꞌacagui rá tha̱ha̱ ma boja̱ núbya dá tsøhø?” \v 28 Nepʉ ra hmu bi ꞌñembabi núꞌʉ toꞌo mi ꞌñoui: “Hña̱mbabihʉ núꞌa̱ ra boja̱ dá tsocuabi nuni ra da̱hñe ꞌbɛgo, ne umfʉ núꞌa̱ toꞌo pɛꞌtsa ꞌrɛtꞌa ꞌmo. \v 29 Ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo pɛꞌtsi, maꞌna ma da tꞌumbabi pa asta da bonguabi. Pe nuꞌa̱ tóꞌo tsꞌʉtho pɛꞌtsi, nuꞌá̱ da tha̱mbabi núꞌa̱ tsꞌʉ pɛꞌtsi pa ya hinte da mɛꞌtsi. \v 30 Hangue núꞌa̱ ra ꞌbɛgo hinte rá ꞌbɛfi, maꞌna xá hño jʉhʉ ne ꞌyɛnthʉ ja ra ꞌbɛxuui pa ja dí nzonini ne ja dí gustri yá tsꞌi.” \s1 Ra Jesu ma da hña̱ꞌmba nguɛnda ya ja̱ꞌi de ra ximhai \p \v 31 Nu sta ꞌñehe pa da nda̱ Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, ma da ꞌñoui gatho yá ɛnxɛ, ne ma da hñudi ja rá ma̱ca hudi con gatho rá nsunda. \v 32 Nuni ja ma da muntsꞌini gatho ya ja̱ꞌi de gatho rá ngʉni ra ximhai, y nura Nda̱ ma da ꞌueca ꞌna ngu ꞌna, ngu øtꞌa ya maꞌyo co ya zi dɛti ne ya tꞌa̱xi. \v 33 Nuꞌá̱ ma da ꞌbaꞌma ja rá ꞌñɛi gatho ya zi dɛti, ne nu ja rá nga̱ha̱ ja ma da ꞌbamꞌni gatho ya tꞌa̱xi. \v 34 Nuꞌbʉ́ ma da ꞌñembabi núꞌʉ di ꞌbai ja rá ꞌñɛi: “Bá ehʉ nuꞌahʉ xa ja̱pꞌahʉ ma Dada. Ma gui cʉthʉbya nuni mahetsꞌi habʉ bí manda ma Dada nuni habʉ xqui thoqui pa gueꞌahʉ de ante da thoca ra ximhai. \v 35 Dí ꞌñepi gui cʉthʉni ngueꞌa̱ núꞌbʉ mi tsʉca ra thuhu, go gueꞌahʉ gá ꞌracjʉ te dá tsi. Ne núꞌbʉ mi tsʉca ra nduthe, go gueꞌahʉ gá ꞌracjʉ ra dehe dá tsi. Ne núꞌbʉ ndí neꞌñu, go gueꞌahʉ gá ꞌracjʉ ntsaya dá oxi. \v 36 Ne núꞌbʉ mi otho te ga he, go gueꞌahʉ gá ꞌracjʉ te dá he. Ne núꞌbʉ ndrí hñeni ne dá ofadi, go gueꞌahʉ gá ma gá cꞌa̱scahʉ.” \v 37 Nuꞌbʉ́ núꞌʉ toꞌo xa ꞌyøtꞌe xá hño ma da da̱di ne da ꞌñena: “Ma zi Hmuꞌihe, ¿haꞌmʉ dá hantꞌahe gue mi tsʉꞌa ra thuhu nepʉ dá ꞌraꞌahe te gá tsi? O ¿haꞌmʉ dá hantꞌahe gue mi tsʉꞌa ra nduthe nepʉ dá ꞌraꞌahe ra dehe? \v 38 O ¿haꞌmʉ dá hantꞌahe gue ngrí neꞌñu nepʉ dá ꞌraꞌahe ntsaya gá oxi? O ¿haꞌmʉ dá hantꞌahe gue mi otho te gui hye, nepʉ dá ꞌraꞌahe te gui hye? \v 39 O ¿haꞌmʉ dá hantꞌahe ngrí hñeni o nguí ofadi nepʉ dá ma dá cꞌa̱ꞌtsꞌahe?” \v 40 Nuꞌbʉ́ ra Nda̱ da da̱tuabi ne da ꞌñena: “Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue nuꞌbʉ gá faxhʉ ꞌna de guehyʉ ma cu hinte mri muui ja yá thandi ya ja̱ꞌi, pa̱hʉ gue go guecagui gá faxcahʉ.” \p \v 41 Nepʉ ra Nda̱ da ꞌñembabi núꞌʉ di ꞌbai ja rá nga̱ha̱: “Nuꞌahʉ ꞌuehʉ de gueque. Nuꞌahʉ xa zʉꞌahʉ rá cuɛ Ajua̱, grí maha pa ja ra nidu habʉ zø ra tsibi pa nza̱ntho, nuni habʉ xa thoqui pa ra tsꞌonda̱hi ne yá tsꞌoꞌɛnxɛ. \v 42 Ngueꞌa̱ mi tsʉca ra thuhu pe nuꞌahʉ́ hingá ꞌracjʉ te dá tsi. Ne mi tsʉca ra nduthe pe nuꞌahʉ́ hingá ꞌracjʉ ra dehe dá tsi. \v 43 Ne núꞌbʉ ndí neꞌñu, nuꞌahʉ́ hingá ꞌracjʉ ntsaya dá oxi. Ne mi otho te ga he pe nuꞌahʉ́ hingá ꞌracjʉ te dá he. Ne núꞌbʉ ndí hñeni ne ndí ofadi, nuꞌahʉ́ hingá ma gá cꞌa̱scahʉ.” \v 44 Nuꞌbʉ́ núꞌʉ ya tsꞌoja̱ꞌi ma da da̱di ne ma da ꞌñena: “Ma zi Hmuꞌi, ¿haꞌmʉ dá hantꞌahe mi tsʉꞌa ra thuhu o ra nduthe, o ngrá neꞌñu, o bi ꞌñotho te gui hye o gá hñeni o gá ofadi, nepʉ hindá faxꞌahe?” \v 45 Nepʉ ra Nda̱ da da̱tuabi ne da ꞌñembi: “Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ, nuꞌbʉ hingá faxhʉ ꞌna de nuyʉ ma zi cu hinte mri muui pa ja ri thandihʉ, pa̱hʉ gue go guecagui hingo gá faxcahʉ.” \v 46 Nuꞌbʉ́ nuya tsꞌoja̱ꞌi ma da ma pa ja ra nidu habʉ da ꞌmʉi pa nza̱ntho. Ha nuꞌʉ tóꞌo xa ꞌyøtꞌe xá hño ma da yʉtꞌa mahetsꞌi habʉ bí ja ra te pa nza̱ntho. \c 26 \s1 Ya nda̱ gá xodyo bi ꞌñʉꞌti pa hanja da za da gʉ ra Jesu \r (Mr. 14:1-2; Lc. 22:1-2; Jn. 11:45-53) \p \v 1 Nu mi uadi ra Jesu bi ma̱nga gatho nuya noyaya, bi ꞌñembabi yá nxadi: \p \v 2 ―Ngu guí pa̱hʉ gue hønsɛ yo pa ri ꞌbɛdi pa da tꞌøtꞌa ra ngo dega pascua, ne nuya paꞌʉ gueꞌbʉ ma dra da Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi pa dra pontꞌi ne da tho. \p \v 3 Ne nura paꞌa̱ bi ma̱nga njabʉ ra Jesu, nuyá nda̱xjua nda̱ ya xodyo ne ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley, bi muntsꞌiꞌʉ ja rá ngu ra Caifá núꞌa̱ toꞌo xi mrá da̱nga nda̱ gá macja̱. \v 4 Nuni ja guehni bi ꞌñʉꞌtiꞌʉ pa hanja da za da hyatꞌa ra Jesu pa da za da gʉ ne da hyo. \v 5 Ne bi bensɛꞌʉ bi ꞌñémbiꞌʉ: \p ―Nubyá hinga ma ga øthʉ núna dí beñhʉ ga øthʉ ngueꞌa̱ ra ngo, pa hinda ñʉntsꞌa ya ja̱ꞌi. \s1 ꞌNara ꞌbɛhña̱ bi goꞌtsua ja rá ña̱xu ra Jesu ꞌnara hoga ñʉni \r (Mr. 14:3-9; Jn. 12:1-8) \p \v 6 Ha nura Jesu mi ꞌbʉhni ja ra tꞌʉca hnini Betania ja rá ngu ra Simu núꞌa̱ toꞌo xqui ña̱ni de ra lepra núꞌa̱ ra hñeni tsitꞌatho ra ngø. \v 7 Ha ra Jesu mi hudi ja ra mexa, ne de gueꞌa̱ bi zønga ꞌnara ꞌbɛhña̱ mi ha̱ ꞌna ngu ra zi xito xqui thoqui de ꞌnara hoga do rá thuhu ra alabastro, mi po ꞌnara dehe xi mi yʉni xá cʉhi ne xi mri muui ndunthi, ne bi goꞌtsua ja rá ña̱xu ra Jesu núꞌa̱ ra deheꞌa̱. \v 8 Ha nu mi hyanda ya nxadi núꞌa̱ mi øtꞌa núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ꞌa̱, bi bø yá cuɛ ne bi ꞌñena: \p ―¿Hanja bri fantho nuna dehe xi rá ma̱di? \v 9 Nuna deheni xa za xa ꞌba hma̱ha̱, ngueꞌa̱ ri muui ndunthi ra boja̱, ne xa tꞌumba hma̱ha̱ ꞌnara mfatsꞌi ya hyoya. \p \v 10 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌyøde núꞌa̱ mi ma̱ñꞌʉ ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja guí ma̱ñhʉ njabʉ de núꞌa̱ bi ꞌyøtꞌa nuni ra zi ꞌbɛhña̱? Nuní xa ꞌyøtꞌa ꞌnara hño pa guequi. \v 11 Oguí hyøcjʉ núꞌa̱ xa goxcagui, ngueꞌa̱ nuya hyoya ma gui ꞌbʉhʉ nza̱ntho con gueꞌʉ, pe nugui hingá nza̱ntho ma ga ꞌbʉi con gueꞌahʉ. \v 12 Nuní bi goxcagui núꞌa̱ ra dehe yʉni xá cʉhi pa nu xcrá ntꞌagui. \v 13 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue habʉraza de ra ximhai da hma̱nga ma noya, nehe da hma̱ de núꞌa̱ xa ꞌyøtcagui nuni ra zi ꞌbɛhña̱ pa ꞌnara feni de guehni. \s1 Ra Juda bi pa ra Jesu \r (Mr. 14:10-11; Lc. 22:3-6) \p \v 14 Nepʉ ꞌna de gue núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho ya nxadi mrá thuhu ra Juda Iscariote bi ma bá cꞌa̱ꞌtsa ya nda̱ gá macja̱, \v 15 y nuꞌá̱ bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Hangu guí ꞌracjʉ pa ga daꞌaꞌihʉ ja ri ꞌyɛhʉ ra Jesu? \p Nuꞌbʉ́ ꞌbestho ra oraꞌa̱ bi gohuiꞌʉ ꞌnara cohi, ne ya nda̱ gá macja̱ bi umbabi ra Juda Iscariote ꞌnatemaꞌrɛtꞌa ya tꞌaxboja̱. \v 16 Y desde ra paꞌa̱ ra Juda mi honi hanja da za da da ra Jesu ja yá ꞌyɛꞌʉ. \s1 Ra ntꞌoxi núꞌa̱ bi zi ra Jesu co yá nxadi ante da du \r (Mr. 14:12-25; Lc. 22:7-23; Jn. 13:21-30; 1Co. 11:23-26) \p \v 17 Nepʉ bi datꞌa ya pa de ꞌnayá ngo ya xodyo, gueꞌa̱ ra ngo de ya thuhme nsi ra nzoi. Y núꞌa̱ ra mʉdi pa de ra ngo, yá nxadi ra Jesu bi ma bá tsʉdi pa bi ꞌyambabi ne bi ꞌñembi: \p ―¿Habʉ guí ne ga hocje ra hñuni dega pascua? \p \v 18 Ha ra Jesu bi da̱tuabi ne bi ꞌñembabi: \p ―Rí maha ja ra hnini bá cꞌa̱ꞌtshʉ ꞌnara ꞌñøhø ne gui ꞌñembabihʉ: “Bá pɛncahe ra Xahnate gue ga xiꞌahe njaua ngu núꞌa̱ bá ma̱: Ya ma da datꞌa ma ora, ne pɛꞌtsi te ga øthe ra hñuni dega pascua co ma nxadi ja ri ngu.” \p \v 19 Nuꞌbʉ́ ya nxadi bi ꞌyøtꞌe ngu núꞌa̱ xqui ꞌbɛpabi ra Jesu, hangue nuꞌʉ́ ja bá hocni ra hñuni dega pascua. \p \v 20 Nu mi nxuui ra Jesu bi hñudi ja ra mexa con gatho núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi. \v 21 Ha de mri ñuñꞌʉ, ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue ꞌna de gueꞌahʉ ma gui dagaguihʉ. \p \v 22 Nuꞌbʉ́ gatho yá nxadi bi du yá mʉi, ne nuꞌʉ́ ꞌna ngu ꞌna bi ꞌyambabi ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―Ma zi Hmuꞌi, ¿ha gue go guecagui? \p \v 23 Y ra Jesu bi da̱tuabiꞌʉ ne bi ꞌñembabi: \p ―Núꞌa̱ toꞌo drí ñuꞌmebya ja ꞌnadra manza, núꞌá̱ go gueꞌa̱ ma da dagagui. \v 24 Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ya ꞌyo ra ꞌñu pa da tꞌøtꞌe ngu núꞌa̱ ma̱nga ra Ma̱ca Tꞌofo, pe huecate núꞌa̱ ra ja̱ꞌi toꞌo ma da daꞌa̱. Maꞌna xá hño hinxa ꞌmʉhma̱ núꞌa̱ ra ja̱ꞌiꞌa̱. \p \v 25 Nepʉ ra Juda núꞌa̱ toꞌo mi ma da da ra Jesu bi ꞌyambabi ne bi ꞌñembi: \p ―Xahnate, ¿ha gue go guecagui? \p Ra Jesu bi da̱tuabi ne bi ꞌñembi: \p ―Ha̱ha̱, go nuꞌi. \p \v 26 Nura ora mri ñuniꞌʉ, ra Jesu bi gʉ ra thuhme, bi ꞌyapa Ajua̱ rá Dada da ja̱pi, ne bi heque, nepʉ bi umbabi yá nxadi, ne bi ꞌñembabi: \p ―Tsihʉ nuna thuhme, nuna go guehna ma ndoꞌyo. \p \v 27 Nepʉ bi gʉ ra vaso núꞌa̱ mi po ra vinu, ne bi umba njama̱di Ajua̱ rá Dada, nepʉ bi umba yá nxadi ne bi ꞌñembi: \p ―Tsihʉ nuna vinu grí gathohʉ. \v 28 Nuna go guehna ma ji ma da mfani pa da putꞌa yá tsꞌoqui gatho ya ja̱ꞌi. Nehe go guehna ra seña de ra ꞌraꞌyo cohi. \v 29 Pe dí xiꞌahʉ gue ya hinga ma ga yopa tsi maꞌnaꞌqui nuna ra vinu dega obxi con gueꞌahʉ nuua ja ra ximhai. Ma ga yopa tsi maꞌna ra ꞌraꞌyo vinu con gueꞌahʉ, pe nuni mahetsꞌi habʉ bí manda ma Dada. \s1 Ra Jesu bi ma̱ gue ra Pedro mi ma da gøniꞌa̱ \r (Mr. 14:26-31; Lc. 22:31-34; Jn. 13:36-38) \p \v 30 Ha nu mi uadi bi duta ꞌnara ja̱hña̱, bi maꞌʉ pa ja ra tꞌøhø ꞌbo Olivo. \v 31 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nura nxuuibya gathoꞌihʉ ma da du ri mʉihʉ ne ma gui tsogasɛhʉua. Ngueꞌa̱ Ajua̱ ma Dada ma̱nga njaua ja ra Ma̱ca Tꞌofo: “Ma ga ho ra maꞌyo, y nuyá dɛti ri suꞌa̱ ma da nxani habʉraza,” njabʉ ena. \v 32 Hangue nugui ma da thogagui, pe nu xcrá yopa nte, ma ga ꞌbɛtꞌo de gueꞌahʉ pa Galilea. \p \v 33 Nuꞌbʉ́ ra Pedro bi da̱tuabi ne bi ꞌñembi: \p ―Masque gatho maꞌra da ꞌuegue de gueꞌaꞌi, pe nugui hinhyaꞌmʉ ga ꞌuegue de gueꞌaꞌi. \p \v 34 Ra Jesu bi ꞌñembabi ra Pedro: \p ―Xi majua̱ni dí xiꞌaꞌi gue núbya dí nxuui ma gui cøngagui hñuꞌqui ante da mafi ra meꞌnja̱. \p \v 35 Nuꞌbʉ́ ra Pedro bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Masque ga tuui mahyɛgui pe hinhyaꞌmʉ ga cøñꞌaꞌi. \p Y gatho maꞌra ya nxadi bi ma̱ njabʉ nehe. \s1 Ra Jesu mi apabi Ajua̱ rá Dada nuni Getsemani \r (Mr. 14:32-42; Lc. 22:39-46) \p \v 36 Nepʉ ra Jesu bi zøhøni co yá nxadi ja núꞌa̱ ra luga rá thuhu Getsemani, ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Cohʉua, nugui ma ga thogui má tsꞌʉ ringuehni pa ga apabi Ajua̱ ma Dada. \p \v 37 Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi zixa hñu yá nxadi, ra Pedro ne núꞌʉ yoho yá tꞌʉ ra Sebedeo, bi thogui má tsꞌʉ ringuehni. De guehni ra Jesu bi mʉdi bi ntsøꞌmi ne xi bi du rá mʉi. \v 38 Ne bi ꞌñembabi núꞌʉ hñu yá nxadi: \p ―Xi tu ma mʉiga asta dí ne ga tu co ra dumʉi. Cohʉua, oxqui a̱ha̱hʉ, ma ga aphʉ Ajua̱ mahyɛgui. \p \v 39 Y ra Jesu bi thogui má tsꞌʉ de habʉ bi gohi yá nxadi, nepʉ bi mɛ rá hmi ja ra hai, ne bi ꞌyapa Ajua̱ rá Dada ne bi ꞌñembi: \p ―Ma Dadaꞌi, nuꞌbʉ da zahma̱, dá thoguitho nuna tsꞌothogui ma ga thogui, pe nuꞌbʉ hina, ꞌyøtꞌe núꞌa̱ go ri pahague, hingo núꞌa̱ go ga nega. \p \v 40 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi mengui pa habʉ xqui gohi núꞌʉ hñu yá nxadi, ne nuꞌʉ́ bi zʉdi mi a̱ha̱, hangue ra Jesu bi ꞌñembabi ra Pedro: \p ―¿Ha gue hinxa za xcá tsɛthʉ ra tꞌa̱ha̱ ma̱di ꞌna ora mahyɛgui con guequi? \v 41 Nuhuhʉ ne ꞌyaphʉ Ajua̱ pa gui tsɛthʉ ya tsꞌothogui. Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue ri mfenihʉ ja rá tsꞌɛdi, pe nuri ndoꞌyohʉ otho rá tsꞌɛdi pa gui tsɛthʉ. \p \v 42 Ra Jesu bi menga maꞌnaꞌqui habʉ xqui ꞌyapa Ajua̱ rá mʉdi, ne bi ꞌñena maꞌnaꞌqui njaua: \p ―Ma Dadaꞌi, ꞌbʉ hinda za da thoguitho núꞌʉ ya tsꞌothogui ma ga thogui, nuꞌbʉ́ ꞌyøtꞌe núꞌa̱ go ri pahague. \p \v 43 Nepʉ ra Jesu bi yopa mengui maꞌnaꞌqui habʉ xqui zogui núꞌʉ hñu yá nxadi, ne bi zʉdi mi a̱ha̱ ne nixi mi tsa da zøtꞌa yá da ngueꞌa̱ xi mi tsɛdi ra tꞌa̱ha̱. \v 44 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi zoguiniꞌʉ maꞌnaꞌqui, ne nuꞌá̱ bi yopa menga rá hñuꞌqui pa habʉ mi apabi Ajua̱, ne guetꞌa̱tho ya noya bi ma̱ ngu núꞌʉ xqui ma̱ñꞌa̱. \v 45 Nepʉ bi yopa menga maꞌnaꞌqui pa habʉ xqui zogui núꞌʉ hñu yá nxadi ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nubyá ha̱, dá zʉ ri tꞌa̱ha̱hʉ ne tsayahʉ xá hño. Ya bi zø ra ora gue ya ma dra da ja yá ꞌyɛ ya ꞌyøtꞌatsꞌoqui Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi. \v 46 Nanjʉ maha, ngueꞌa̱ ya xa ꞌñepʉ núꞌa̱ toꞌo ma da dagagui. \s1 Bri jʉ ntsꞌa̱hni ra Jesu \r (Mr. 14:43-50; Lc. 22:47-53; Jn. 18:2-11) \p \v 47 Tsꞌa ra ora mi ma̱nga njabʉ ra Jesu, bi zøhø ra Juda ꞌna de núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho ya nxadi, mbra ꞌñoui ndunthi ya ja̱ꞌi, ꞌra mbra hña̱ ya huai ha nu maꞌra mbra hña̱ ya za. Nuya ja̱ꞌiꞌʉ bá pɛhna yá nda̱xjua nda̱ ya xodyo ne ya nda̱ gá macja̱. \v 48 Ra Juda núꞌa̱ toꞌo xqui pa ra Jesu ya xqui umba ꞌnara seña nuya ja̱ꞌi ne xqui ꞌñembabi: \p ―Núꞌa̱ gui hyanthʉ ga tsʉꞌtsuabi rá hmi, núꞌá̱ go di gueꞌa̱, ne gui da̱ma jʉhʉ. \p \v 49 Nuꞌbʉ́ ra Juda bi ma bá tsʉdi ra Jesu. Nepʉ bi zɛnjua ne bi ꞌñembi: \p ―¡Ajua̱ da ja̱pꞌaꞌi, Xahnate! \p Ne ꞌbestho bi zʉꞌtsi. \v 50 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱tuabi ne bi ꞌñembi: \p ―Xiꞌague, ¿te rá ꞌbɛ xqui ꞌñeque? \p Nuꞌbʉ́ ya ja̱ꞌi ꞌbestho bi gʉ ra Jesu pa bi zixa ntsꞌa̱hni. \p \v 51 Y ngu bri jʉ ra Jesu, ꞌna de gue núꞌʉ mri ꞌñouiꞌa̱ bi cꞌoꞌtsa rá mahuai ne bi hyɛcua ꞌnará gu ꞌnará ꞌbɛgo ra nda̱ gá macja̱. \v 52 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi núꞌa̱ mi ha̱ ra mahuai: \p ―Pɛꞌtsa ri huai ja rá ntꞌo, ngueꞌa̱ gatho núꞌʉ toꞌo hote co ra huai, co ra huai dí tho nehe. \v 53 Nugui da zahma̱ ga apa ma Dada dua pɛncagui ya ꞌmotho gá ɛnxɛ, y nuꞌá̱ dua pɛncahma̱ ꞌbestho. \v 54 Pe nuꞌbʉ́, ya hinda za da nja ngu núꞌa̱ ma̱nga ra Ma̱ca Tꞌofo núꞌa̱ ena gue mahyoni ga thogui ngu núꞌa̱ dí thoguibya. \p \v 55 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi ya ja̱ꞌi: \p ―¿Sague drá be pa e gui jʉgaguihʉ co ya huai ne ya za? Hyastho ndí ꞌbʉi ja ra nija̱ pa ndí xahnꞌaꞌihʉ ne hinhyaꞌmʉ gá jʉgaguihʉ. \v 56 Pe pɛꞌtsi gatho da njabʉ pa da nja ngu núꞌa̱ bi ma̱nga yá ꞌmɛhni Ajua̱ ja ra Ma̱ca Tꞌofo. \p Nuꞌbʉ́ gatho yá nxadi bi hyɛhni ra Jesu ne bi ꞌbatꞌiꞌʉ. \s1 Ra Jesu ja yá thandi ra hmuntsꞌa nda̱ gá xodyo \r (Mr. 14:53-65; Lc. 22:54-55, 63-71; Jn. 18:12-14, 19-24) \p \v 57 Nuꞌbʉ́ núꞌʉ toꞌo xqui gʉ ra Jesu bi zitsꞌi pa habʉ mi ꞌbʉi ra da̱nga nda̱ gá macja̱ núꞌa̱ mrá thuhu ra Caifá, nehe ja xqui muntsꞌini nuya xahnate de ra ley ne ya nda̱xjua nda̱. \v 58 Ha nura Pedro mi ꞌbɛfatho zi yabʉ mri dɛna ra Jesu, bi zøni asta ja rá patio rá ngu ra da̱nga nda̱ gá macja̱. Nuni ja bi gohniꞌa̱ habʉ mi ꞌbʉi ya gʉntsꞌa̱hni pa da hyandiꞌa̱ te da tꞌøꞌtua ra Jesu. \p \v 59 Ha nuya nda̱ gá macja̱ ne ya nda̱xjua nda̱ mahyɛgui con gatho maꞌra ya nda̱ gá xodyo mi honi toꞌo da ma̱nbabi ra Jesu masque dega ncꞌuamba, pa da za da tho. \v 60 Pe himbi za te bi tsꞌʉtuabi, masque ndunthi ya ja̱ꞌi bi gʉꞌtsua ya ncꞌuamba. \v 61 Pe ꞌmɛfa bi ꞌmʉhni yoho ya cꞌuamba ja̱ꞌi bi ꞌñena: \p ―Nuna ꞌñøhøni bi ꞌñena gue da za da yøꞌtuabi rá nija̱ Ajua̱ ne rá hñupa da za da yopa ꞌbaꞌma maꞌnaꞌqui. \p \v 62 Nuꞌbʉ́ nura da̱nga nda̱ gá macja̱ bi ꞌmai ne bi ꞌñemba ra Jesu: \p ―¿Ha gue hinte gui tha̱di? ¿Ha gue majua̱ni núꞌa̱ hma̱ de gueꞌi? \p \v 63 Pe ra Jesu hinte bi da̱di. Nuꞌbʉ́ nura da̱nga nda̱ gá macja̱ bi ꞌñembabi: \p ―De rá thuhu Ajua̱ núꞌa̱ te, xi da xicje, ¿ha gue go gueꞌi grá Cristo rá Tꞌʉꞌi Ajua̱ bá pɛhnꞌaꞌi pa gui nda̱? \p \v 64 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱tuabi ne bi ꞌñena: \p ―Ha̱ha̱ go guecagui, ngu núꞌa̱ gá ma̱. Nehe dí xiꞌahʉ gue nuya pa xa ꞌñepʉ ma gui hyanthʉ Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ma da hñudi ja rá ꞌñɛi Ajua̱ núꞌa̱ ja rá tsꞌɛdi. Y nehe ma gui hyanthʉ dua ehe ja ya guui. \p \v 65 Nuꞌbʉ́ nura da̱nga nda̱ gá macja̱ bi dʉnga yá he ngueꞌa̱ bi beni gue ra Jesu xqui ña̱maꞌñʉ de Ajua̱, ne bi ꞌñena: \p ―Nuna ꞌñøhøni ri ꞌñetꞌa Ajua̱. ¿Te ga ꞌbɛphʉ maꞌra toꞌo da xicjʉ de guehni? Ya gá ꞌyøsɛhʉ núꞌa̱ te bi ma̱. \v 66 ¿Te guí ma̱ñhʉ? \p Ha nuꞌʉ maꞌra bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Nuní go ꞌnara da̱nga nduthai, hangue rí ꞌñepi da tho. \p \v 67 Nuꞌbʉ́ ꞌra de gueꞌʉ bi zoꞌtsuabi rá hmi ne bi naꞌmbi, ha nu maꞌra bi mɛꞌti, \v 68 ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌi guí ena gue go gueꞌi grá Cristo xuá mɛhnꞌaꞌi Ajua̱ pa gui nda̱. Nuꞌbʉ́, ꞌbʉ grá ba̱di, xicje xa̱, ¿toꞌo núꞌa̱ bi napꞌaꞌi? \s1 Ra Pedro bi gønga ra Jesu \r (Mr. 14:66-72; Lc. 22:56-62; Jn. 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Nura oraꞌa̱, ra Pedro mi huhnitho ja ra patio, nepʉ ꞌnara nxutsi mrá ꞌbɛgo bi ma bá tsʉdiꞌa̱ ne bi ꞌñembabi: \p ―Neꞌi go gueꞌi nguí ꞌñoui ra Jesu núꞌa̱ ra me Galilea, ¿ha ngue ha̱? \p \v 70 Ha nura Pedro bi ncøni de ja yá thandi gatho ya ja̱ꞌi mi ꞌbʉhni ne bi ꞌñena: \p ―Nixi dí pa̱di núꞌa̱ guí ma̱. \p \v 71 Nepʉ nuꞌá̱ ya mi pa ja ra gosthi, ne maꞌna ra nxutsi mrá ꞌbɛgo bi hyandiꞌa̱ ne bi ꞌñembabi núꞌʉ maꞌra ya ja̱ꞌi mi ꞌbahni: \p ―Nuna da̱meni mri ꞌñoui ra Jesu me Nasare nehe. \p \v 72 Nepʉ ra Pedro bi yopa ncøni maꞌnaꞌqui, ne bi jura bi ꞌñena: \p ―Nixi stá pa̱di núꞌa̱ ra ꞌñøhø guí ma̱. \p \v 73 ꞌMɛfa bi joni ya ja̱ꞌi habʉ mi ꞌbaiꞌa̱ ne bi ꞌñembabi: \p ―Xi majua̱ni neꞌaꞌi go gueꞌi ꞌna de gueꞌʉ, ngueꞌa̱ mfa̱ta ri noya gri ña̱. \p \v 74 Nuꞌbʉ́ ra Pedro bi mʉdi bi jura ne bi ntsante ne bi ꞌñena: \p ―Hindí pa̱ núꞌa̱ ra ꞌñøhø guí ma̱ñhʉ. \p Y ꞌbestho nura oraꞌa̱ bi mafi ra menja̱. \v 75 Nuꞌbʉ́ ra Pedro bi zo rá mfeni de núꞌa̱ xqui xipa ra Jesu ne xqui ꞌñembi: “Nuꞌi ma gui cøngagui hñuꞌqui ante da mafi ra menja̱.” Nuꞌbʉ́ ra Pedro bi bøni pa thi ne xi bi nzoni con gatho rá mʉi. \c 27 \s1 Ra Jesu bi tsꞌixa habʉ mi ja rá tsꞌʉtbi ra Pilato \r (Mr. 15:1; Lc. 23:1-2; Jn. 18:28-32) \p \v 1 Nurá hyaxꞌa̱ gatho yá nda̱xjua nda̱ ya xodyo ne ya nda̱ gá macja̱ bi gohi ꞌnara cohi pa hanja da za da hyo ra Jesu. \v 2 Nepʉ bi duꞌtiꞌʉ pa bi zitsꞌi bá ɛntꞌua ja rá ꞌyɛ ra Poncio Pilato núꞌa̱ toꞌo mrá nda̱ de Judea. \s1 Rá du ra Juda \p \v 3 Ra Juda núꞌa̱ toꞌo xqui da ra Jesu, nu mi hyandiꞌa̱ gue ma da tho ra Jesu, xi bi du rá mʉi ne bi ma bá coꞌtsua yá boja̱ nuya nda̱ gá macja̱ ne ya nda̱xjua nda̱, núꞌa̱ ꞌnatemaꞌrɛtꞌa ya tꞌaxboja̱ xqui tꞌumbi. \v 4 Ne bi ꞌñena: \p ―Nugui stá øtꞌa ꞌnara da̱nga tsꞌoqui, ngueꞌa̱ stá da ꞌnara ꞌñøhø núꞌa̱ hinte tu, ma da tho, da manga rá ji. \p Nepʉ nuꞌʉ́ bi da̱di ne bi ꞌñembi: \p ―¿Nuꞌá̱ te go tsa ga pa̱cahe de gueꞌa̱? Nuꞌá̱ go rí ma ri uɛndague. \p \v 5 Nuꞌbʉ́ ra Juda bi føta núꞌa̱ ra boja̱ mbo ra nija̱, nepʉ bi ma bá nzʉdisɛ dega ꞌyʉga pa bi nhyo sɛhɛ. \p \v 6 Nuꞌbʉ́ nuya nda̱ gá macja̱ bi muntsꞌa núꞌa̱ ra boja̱ꞌa̱ ne bi ꞌñeñꞌʉ: \p ―Nuna boja̱na̱ hingui tsa ga ʉthʉ ja ra ꞌmɛꞌtsboja̱ de ra nija̱, ngueꞌa̱ guehna ꞌnara njutꞌi de rá ji ꞌnara ja̱ꞌi. \p \v 7 Nepʉ bi go ꞌnara cohi gue con gue nura boja̱ꞌa̱ da dañꞌʉ ꞌnara hai rá thuhu ra Hai dega Hyoca Traste, pa ja da tꞌaguini ya nzøhøja̱ꞌi. \v 8 Hangue asta mapaya nura haiꞌa̱ rá thuhu ra Hai dega Ji. \v 9-10 Njabʉ bi nja ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga ra ba̱di Jeremía bi ꞌñena: “Bri jʉ núꞌa̱ ꞌnatemaꞌrɛtꞌa ya tꞌaxboja̱ pa bi thanga ꞌnara hai núꞌa̱ mrá mɛti ꞌnara hyoca traste. Njabʉ bi ꞌbɛpcagui Ajua̱ ga øtꞌe. Ngueꞌa̱ ya me Israel bi ꞌñena gue núꞌa̱ ra ja̱ꞌiꞌa̱ da ꞌba po ꞌnatemaꞌrɛtꞌa ya tꞌaxboja̱.” \s1 Ra Jesu bi ꞌmai ja rá thandi ra Pilato \r (Mr. 15:2-5; Lc. 23:3-5; Jn. 18:33-38) \p \v 11 Ra Jesu ya mi ꞌbahni ja rá thandi ra Pilato núꞌa̱ toꞌo mrá nda̱ de Judea. Ha ra Pilato bi ꞌñani, bi ꞌñembabi: \p ―¿Ha go gueꞌi grá da̱nga Nda̱ de ya xodyo? \p Ha ra Jesu bi da̱tuabi: \p ―Ha̱ha̱ go guecagui, ngu núꞌa̱ gá ma̱. \p \v 12 Nepʉ ya nda̱ gá macja̱ ne ya nda̱xjua nda̱ bi ña̱pabi ra Jesu, pe nuꞌá̱ hinte bi da̱di. \v 13 Nuꞌbʉ́ ra Pilato bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―¿Ha hinguí øde gatho núꞌa̱ te hma̱ de gueꞌi? \p \v 14 Pe ra Jesu hinte bi da̱tuabi. Por guehna ra Pilato xi bi ꞌyø. \s1 Ra Jesu bi sɛcuabi gue da tho \r (Mr. 15:6-20; Lc. 23:13-25; Jn. 18:38-19:16) \p \v 15 Núꞌa̱ ra nza̱i de Judea gue ra nda̱ pɛꞌtsi da hyɛgui ꞌnara ꞌyofadi núꞌʉ go da huahna ya ja̱ꞌi núꞌʉ ya pa de rá ngo ra pascua. \v 16 Ha nuya paꞌʉ mi ofadi ꞌnara ꞌñøhø mrá thuhu ra Barraba núꞌa̱ xqui tꞌøde ndunthi de gueꞌa̱ ngueꞌa̱ xi mrá tsꞌoja̱ꞌi. \v 17 Y nuꞌbʉ́ nura ora bi muntsꞌa ya ja̱ꞌi, ra Pilato bi ꞌyambabiꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―¿Toꞌo guí nehʉ ga hɛgui, ra Barraba o nuni ra Jesu tꞌembi ra Cristo ra nda̱? \p \v 18 Ngueꞌa̱ ra Pilato mi pa̱di hanja ya nda̱ gá xodyo xqui ziꞌtsuabi ra Jesu ngueꞌa̱ mi tsu da hña̱nbabiꞌa̱ yá nsu. \p \v 19 Ha nu de mi huhni ra Pilato ja rá hudi, nurá ꞌbɛhña̱ bá pɛnpa ra noya ne bi ꞌñembi: “Ote xqui ma gui hñøtꞌe de gue núꞌa̱ ra hoga ja̱ꞌiꞌa̱, ngueꞌa̱ manxuui dá ꞌuipa ꞌnará tꞌi xi xá ntsꞌo.” \p \v 20 Pe ya nda̱ gá macja̱ ne ya nda̱xjua nda̱ bi ꞌyʉꞌta gatho ya ja̱ꞌi pa da ꞌyadiꞌʉ gue go da thɛgui ra Barraba, ne go da tho ra Jesu. \v 21 Nuꞌbʉ́ ra Pilato bi ꞌyambabi maꞌnaꞌqui ya ja̱ꞌi ne bi ꞌñembi: \p ―¿Ndaꞌa̱ de ri yoho guí nehʉ ga hɛgui? \p Nuꞌbʉ́ ya ja̱ꞌi bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Nura Barraba. \p \v 22 Hangue ra Pilato bi yopa ꞌyambabiꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―Nuꞌbʉ́ ¿te ga øtꞌe co nuni ra Jesu xa thuꞌmbi ra Cristo ra nda̱? \p Nuꞌbʉ́ ya ja̱ꞌi bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―¡Manda da tho ja ra pontꞌi! \p \v 23 Nuꞌbʉ́ ra Pilato bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Pe te ma tsꞌoqui xa ꞌyøtꞌni? \p Pe nuꞌʉ́ maꞌna xi mi mafi ntsꞌɛdi mi ena: \p ―¡Manda da tho ja ra pontꞌi! \p \v 24 Nu mi hyanda ra Pilato gue maꞌna ꞌyo mri ñʉntsꞌi ya ja̱ꞌi ne himi tsa te da ꞌyøtꞌeꞌa̱, nuꞌbʉ́ bi manda da tha̱mpa tsꞌʉ ra dehe, ne bi nxʉꞌyɛ ja yá thandi gatho ya ja̱ꞌi, ne bi ꞌñena: \p ―Nugui hingo ma ga tha̱di de nurá ji ma da manga nuna ra hoga ꞌñøhø nu stí du. Nuꞌahʉ ya go guí pa̱hʉ te ma gui tha̱dihʉ. \p \v 25 Nuꞌbʉ́ bi da̱di gatho ya ja̱ꞌi ne bi ꞌñena: \p ―¡Nuje ne gatho ma ba̱tsihe ma go ga tha̱dihe de núꞌa̱ ra ji ma da mfani! \p \v 26 Nuꞌbʉ́ ra Pilato bi hyɛgui ra Barraba, ne bi manda bri fɛtꞌa ra Jesu, nepʉ bi ꞌyɛntꞌuabiꞌa̱ ja yá ꞌyɛ yá soldado pa da hyoꞌʉ. \p \v 27 Nuꞌbʉ́ ya soldado bi zixa ra Jesu pa habʉ mi ꞌbʉi ra da̱nga tsꞌʉtbi, ne ja bá cotꞌathoni gatho ya soldado. \v 28 Nepʉ bi møqueꞌʉ ne bi hyetuabi ꞌnara thɛnga he. \v 29 Ne bi hñuꞌtsuabi ja rá ña̱xu ꞌnara corona dega ꞌmini xqui ꞌbetꞌe, ne bi ꞌyɛntꞌua ja rá ꞌyɛ ra ꞌñɛi ꞌnara tsꞌʉtꞌo. Nepʉ bi ndandiña̱hmuꞌʉ ja rá thandiꞌa̱, ne mi øꞌtuatho ra ntꞌeni mi embi: \p ―¡ꞌBʉi pa nza̱ntho, nuꞌi ri tꞌequꞌei rá Nda̱ꞌi ya xodyo! \p \v 30 Nepʉ bi zotsꞌiꞌʉ ne bi hña̱mba núꞌa̱ ra tsꞌʉtꞌo mi o ja rá ꞌyɛ ne con gueꞌa̱ bi naꞌmba ja rá ña̱xu. \v 31 Nepʉ de mi uadiꞌʉ bi ꞌyøꞌtua ra ntꞌeni ra Jesu, bi møcuabi núꞌa̱ ra thɛnga he xqui hyetuabi, nepʉ bi yopa hyetua núꞌʉ yá dutu xi mi he. Nepʉ bi zitsꞌiꞌʉ pa da pontꞌi ja ra pontꞌi pa ja dí duni. \s1 Ra Jesu bri thøta ja ra pontꞌi \r (Mr. 15:21-32; Lc. 23:26-43; Jn. 19:17-27) \p \v 32 Ne de má ꞌñu bi nthɛuiꞌʉ ꞌnara ꞌñøhø mrá thuhu ra Simu mrá me Cirene. Nepʉ núꞌa̱ ra ꞌñøhøꞌa̱ bri japi bi duxa núꞌa̱ ra pontꞌi habʉ mi ma da tsꞌʉta ra Jesu. \p \v 33 Njabʉ bi zøni ja ra luga rá thuhu Golgota núꞌa̱ rí bøni da ꞌñena Ña̱xmadu. \v 34 Nuni ja bá tꞌumbabini ra Jesu ra vinu xqui ntha̱ntsꞌi co ꞌnara nda̱po xi xmá nju, pe mi za gue xmá nju himbi ne bi zi. \p \v 35 Nu mi uadi ya soldado bi pontꞌa ra Jesu, nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi rifabi yá dutu pa bi hñegueꞌʉ. Njabʉ bi nja ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga rá ꞌmɛhni Ajua̱ núꞌa̱ bi ꞌñena: “Núꞌʉ́ bi rifagui ma dutu pa bi hñegueꞌʉ.” \v 36 Nepʉ ya soldado ja bi hñudini pa bi su ra Jesu. \v 37 Y xqui tꞌofo ja ra pontꞌi maña̱ de ja rá ña̱xu ndaꞌa̱ ra tsꞌoqui xqui ꞌyøtꞌe ngu mi ma̱ñꞌʉ pa ja bi duni. Y núꞌa̱ xqui tꞌofoni mi ma̱ gue nuꞌá̱ go ra Nda̱ de ya xodyo. \p \v 38 Nehe bri pontꞌa yoho ya be habʉ bri pontꞌa ra Jesu, ꞌna ja rá ꞌñɛi, ne núꞌa̱ maꞌna ja rá nga̱ha̱. \v 39 Y núꞌʉ toꞌo mi thoguini mi bʉtꞌa yá ña̱xu ne mi xaxi, \v 40 mi embabi: \p ―Núꞌi xcá ma̱ gue gui yøꞌta ra nija̱, nepʉ rá hñupa gui yopa ꞌbaꞌmi, mpøhø de gueꞌasɛ, ne ca̱i de ra pontꞌi ꞌbʉ xi majua̱ni go gueꞌi rá Tꞌʉꞌi Ajua̱. \p \v 41 Nehe ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley, co ya fariseo ne ya nda̱xjua nda̱ mi nønga ra Jesu ne mi ꞌñémsɛꞌʉ: \p \v 42 ―Maꞌra ha̱, bi za bi pøhø, pe nubyani hinda za da mpøhø sɛhɛ. Nuꞌbʉ go xi guehma̱ni yá Nda̱ ya me Israel, dá ga̱ibya de ra pontꞌi pa ga camfrihʉ. \v 43 Nuni xa hñuxa rá jamfri ja Ajua̱, hangue dá ña̱mbya Ajua̱ ꞌbʉ gue xi majua̱ni Ajua̱ ri ma̱di, cabo xa xicsɛhʉni ne xa ꞌñena gue go guehni rá Tꞌʉ Ajua̱. \p \v 44 Nehe núꞌʉ yoho ya be xcrí pontꞌi mahyɛgui co ra Jesu bi xaxiꞌʉ nehe. \s1 Ra Jesu bi du \r (Mr. 15:33-41; Lc. 23:44-49; Jn. 19:28-30) \p \v 45 Y ngu mi ꞌnɛtꞌyoho ra hyadi, bi mʉdi bi ꞌmɛxuui gatho ra ximhai ne asta mi nzʉnga hñu nde ja bi yopa hnequi maꞌnaꞌqui. \v 46 Ne nura oraꞌa̱ ra Jesu bi ña̱ ntsꞌɛdi ne bi ꞌñena: \p ―Elí, Elí, ¿lama sabactani? ―Rí bøni da ꞌñena, ma Dadaꞌi, ma Dadaꞌi, ¿hanja xcá hyɛgasɛua? \p \v 47 Nuꞌbʉ́ ꞌra de gue núꞌʉ mi ꞌbʉhni bi ꞌyøde ne bi ꞌñenaꞌʉ: \p ―Nuni ra ꞌñøhø maꞌta ndu ra ba̱di Elía. \p \v 48 Nuꞌbʉ́ ꞌna de gue núꞌʉ mi ꞌbʉhni ꞌbestho bi nestꞌihi bá ha̱ ꞌnara zi sponja ne bi pobo co ra juꞌtsa vinu. De guehni bi tøta ja ꞌnara tsꞌʉtꞌo, nepʉ bi goꞌtsuabi ja rá ne. \v 49 Pe nu maꞌra bi ꞌñena: \p ―Tsopʉ, ma ga nuhʉ ua da zø ra Elía pa da ña̱ni. \p \v 50 Nuꞌbʉ́ bi yopa ña̱ ntsꞌɛdi maꞌnaꞌqui ra Jesu, nepʉ ra oraꞌa̱ ꞌbestho bi du. \v 51 Nura oraꞌa̱ bi xø núꞌa̱ ra dutu mi naxa mbo ra nda̱nija̱ pa mi cotꞌa habʉ xi xmá nsunda, bi mʉdi de maña̱ pa rí gaꞌti. Ne xi bi nja ꞌnara mbimhai ntsꞌɛdi y asta bi xø ya do. \v 52 (Nehe bi xoxa ya ntꞌagui ne bi yopa nte ndunthi ya gamfri núꞌʉ ya xqui du. \v 53 Ne nu de ya xqui yopa nte ra Jesu, nuꞌbʉ́ núꞌʉ xqui bønga de ja ya ntꞌagui, bi ꞌño ja ra hnini Jerusale habʉ bá handa ndunthi ya ja̱ꞌi.) \p \v 54 Ngu bi du ra Jesu, ra nda̱ gá soldado ne yá mfatsꞌi núꞌʉ mi suꞌa̱ bi zaꞌʉ ra mbimhai ne bi hyanda gatho núꞌʉ te bi nja, hangue xi bi ntsuꞌʉ ne bi ꞌñena: \p ―Xi majua̱ni nuni ra ꞌñøhø go mi guehni rá Tꞌʉ Ajua̱. \p \v 55 De zi yabʉtho mi ꞌbahni ndunthi ya ꞌbɛhña̱ mi handa núꞌa̱ te bi nja. Nuya ꞌbɛhña̱ꞌʉ go gueꞌʉ xqui mɛpabi ra Jesu ne xqui ꞌñoui de Galilea. \v 56 ꞌRa de gueꞌʉ, ra Maria Magdalena, ne ra Maria nurá na̱na̱ ra Cobo ne ra Jose, ne rá na̱na̱ núꞌʉ yoho yá tꞌʉ ra Sebedeo. \s1 Ra Jesu bi tꞌagui \r (Mr. 15:42-47; Lc. 23:50-56; Jn. 19:38-42) \p \v 57 De ya mi ma da yʉ ra hyadi ꞌnará nxadi ra Jesu mrá me Arimatea mrá thuhu ra Jose ne xi mrá rico, \v 58 bi ma bá cꞌa̱ꞌtsa ra Pilato pa bi ꞌyapa nsɛqui da ma da ꞌyacuabi rá ndoꞌyo ra Jesu. Nuꞌbʉ́ ra Pilato bi manda da tꞌumbabi nsɛqui pa da ma da ꞌyagui. \v 59 Nuꞌbʉ́ ra Jose bi ma bá tumpa rá ndoꞌyo ra Jesu, ne bi mantꞌi co ꞌnara tꞌaxa dutu. \v 60 Nepʉ bi ma bá agui ja ra ntꞌagui núꞌa̱ xqui hyoquiꞌa̱ ja ꞌnara hña̱do pa go xa ntꞌaguini hma̱ha̱ꞌa̱. Nepʉ bi gotꞌa ra ntꞌagui co ꞌnara da̱nga do, ne bi maꞌa̱. \v 61 Ne guetbʉ ja ra ntꞌagui mi huhni ra Maria Magdalena ne núꞌa̱ maꞌna ra Maria. \s1 Ya nsute ja rá ntꞌagui ra Jesu \p \v 62 Rá hyaxꞌa̱, ya xqui thogui núꞌa̱ ra pa de ra nthoqui, bi ma ya nda̱ gá macja̱ ne ya fariseo bá cꞌa̱ꞌtsa ra Pilato, \v 63 ne bi ꞌñembi: \p ―Núꞌi ma nda̱ꞌihe, dí beñhe gue núꞌa̱ ra hyate ꞌñøhø núꞌbʉ mi tetho bi ꞌñena gue rá hñupa mi ma da yopa nte. \v 64 Hangue dí nehe gui pɛhna toꞌo da su ra ntꞌagui hñu pa, pa hinda ꞌñehe yá nxadi dega xuui ne da be. Nuꞌbʉ́ ha̱, nuya nxadi ma da ꞌñembabi ya ja̱ꞌi gue xa yopa nteꞌa̱, ne maꞌna strá ntsꞌo nuna ncꞌuambana̱ de núꞌa̱ rá mʉdi. \p \v 65 Bi da̱di ra Pilato ne bi ꞌñena: \p ―Ma ga ꞌraꞌahʉ ya soldado gui tsixhʉ pa gui suhʉ xá hño ra ntꞌagui asta habʉ da za. \p \v 66 Nuꞌbʉ́ nuya nda̱ gá macja̱ co ya fariseo bi ma bá su ra ntꞌagui ne bi hñuꞌtsua ꞌnara seyo ra do, ne bi zohniꞌʉ ya soldado pa bi su. \c 28 \s1 Ra Jesu bi yopa nte de ra du \r (Mr. 16:1-8; Lc. 24:1-12; Jn. 20:1-10) \p \v 1 Rá hyaxꞌa̱ de ya xqui thogui ra pa dega tsaya ne ya mi fʉdi da hyatsꞌi de ra mʉdi pa de ra semana, ra Maria Magdalena ne maꞌna ra Maria bi ma da cꞌa̱ꞌtsa ra ntꞌagui. \v 2 Y nura oraꞌa̱ bi nja ꞌnara da̱nga mbimhai, ngueꞌa̱ bá ca̱i ꞌnara ɛnxɛ de mahetsꞌi, ne ngu bi zøhø habʉ xqui tꞌagui ra Jesu, bi ꞌyentꞌa núꞌa̱ ra do xqui jotꞌa ra ntꞌagui, nepʉ bi hñudiꞌa̱ maña̱ de nura doꞌa̱. \v 3 Nura ɛnxɛꞌa̱ xi mri yotꞌi ngu ꞌnara huɛi, ne nurá he xi xmá ntꞌaxi ngu ra tsɛ. \v 4 Y nu mi hyanda ya soldado njabʉ, nuꞌʉ́ bi umba ra nhua̱tꞌi co ra ntsu ne bi dagui bi hødu. \v 5 Nuꞌbʉ́ ra ɛnxɛ bi zofo núꞌʉ ya ꞌbɛhña̱ ne bi ꞌñembi: \p ―Oguí tsuhʉ. Nuga dí pa̱di gue guí hoñhʉ ra Jesu núꞌa̱ bi tho ja ra pontꞌi. \v 6 Nuꞌá̱ ya joꞌoua, ngueꞌa̱ ya bi yopa nte ngu núꞌa̱ xqui ma̱ñꞌa̱. Bá ehʉ gui hyanthʉ habʉ mi tꞌagui. \v 7 Nepʉ grí maha ꞌbestho bá xiphʉ yá nxadiꞌa̱ gue nuꞌá̱ ya bi yopa nte, ne nubyá ya bi ꞌmɛtꞌoꞌa̱ pa Galilea, nuni ja ma grí hyanthʉni maꞌnaꞌqui. Pa gueꞌa̱ dá ehe ga xiꞌahʉ. \p \v 8 Nuꞌbʉ́ bi ma hnestꞌihi núꞌʉ yoho ya Maria, ngu tsꞌʉ mi tsu y ngu tsꞌʉ mi johya. Bi maꞌʉ pa bá xipa ya nxadi núꞌa̱ bi ma̱nga ra ɛnxɛ. \v 9 Ne nura ora mi ꞌyo ra ꞌñuꞌʉ mi da̱mfri bi nthɛui ra Jesu ne nuꞌá̱ bi zɛnguaꞌʉ. Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi joni habʉ mi ꞌbai pa bi nsundaꞌʉ, ne bi hyʉpabi yá ua. \v 10 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Oguí tsuhʉ. Grí maha gui xiphʉ núꞌʉ ma cu da ma pa Galilea ne ja grá nthɛꞌbeniꞌʉ maꞌnaꞌqui. \s1 Ya soldado bi xipabi ya nda̱ gá macja̱ núꞌa̱ xqui nja \p \v 11 De ya xqui ma núꞌʉ ya ꞌbɛhña̱, ꞌra de gue núꞌʉ ya soldado mri su ra ntꞌagui bi ma pa ja ra hnini pa bá xipa ya nda̱ gá macja̱ de gatho núꞌa̱ te xqui nja. \v 12 Nuꞌbʉ́ ya nda̱ gá macja̱ bi ꞌñʉꞌtiui ya nda̱xjua nda̱ pa da umbabiꞌʉ ndunthi ra boja̱ ya soldado pa da ma̱nga ꞌnara ncꞌuamba, \v 13 ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nuꞌahʉ pɛꞌtsi te gui ma̱ñhʉ gue de mi nxuui gá a̱ha̱hʉ, hangue nura oraꞌa̱ nuyá nxadi ra Jesu bi zøhø ne bi duꞌtsuaꞌʉ rá ndoꞌyo. \v 14 Ha nuꞌbʉ da nja ra pa da ba̱di ra nda̱ de núna xa nja, odi tu ri mʉihʉ, ngueꞌa̱ nuje go ma ga ña̱he con gueꞌa̱. \p \v 15 Nuꞌbʉ́ ya soldado bi hña̱nga ra boja̱, nepʉ bi maꞌʉ bi ꞌyøtꞌe ngu núꞌa̱ xqui sipabi. Hangue asta mapaya nuya xodyo camfri gue xi bi njabʉ ngu núꞌa̱ ra ncꞌuamba bi ma̱nga ya soldado. \s1 Ra Jesu bi umba yá ꞌbɛfi yá nxadi \r (Mr. 16:14-18; Lc. 24:36-49; Jn. 20:19-23) \p \v 16 Nuꞌbʉ́ núꞌʉ ꞌrɛtꞌamaꞌra ya nxadi bi ma pa Galilea nuni ja ra tꞌøhø habʉ xqui xipabi ra Jesu da nthɛui. \v 17 Y ngu bi hyantꞌʉ ra Jesu xi bi nsunda, masque ꞌra de gueꞌʉ hintsꞌʉ mi camfri. \v 18 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi joni pa habʉ mi ꞌbʉiꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―Gatho ra tsꞌʉtbi xa tꞌɛndgagui ja ma ꞌyɛ pa ga nda̱ nuni mahetsꞌi ne nuua ja ra ximhai. \v 19 Hangue grí maha bá zofohʉ gatho ya ja̱ꞌi núꞌʉ ꞌbʉi ja rá ngʉni ra ximhai pa dua nxadi neheꞌʉ, ne xiꞌtshʉꞌʉ de rá thuhu ra Dada, ne de ra Tꞌʉ, ne de ra Ma̱ca Nda̱hi. \v 20 Nehe ꞌñutuabihʉꞌʉ da ꞌyøtꞌe gatho ngu núꞌa̱ stá ꞌbɛpꞌaꞌihʉ. Y nuga nza̱ntho ma ga ꞌbʉi con gueꞌahʉ asta rá uadi ra ximhai. Njabʉ gueꞌa̱.